11. SZ13-Bartkowiak

Przemysław Bartkowiak
ZARYS DZIAŁALNOŚCI SZCZEPÓW HARCERSKICH
W ZIELONEJ GÓRZE W LATACH 1957-1989
NA PRZYKŁADZIE KORCZAKOWCÓW I MAKUSYNÓW
W grudniu 1956 roku rozpoczęła się w Łodzi Ogólnopolska
Narada Działaczy Harcerskich (ONDH), na której zaproszenie,
przyjęte po wcześniejszej naradzie, przybyła grupa najstarszych,
zarazem najbardziej zasłuŜonych działaczy harcerskich, głównie z
Szarych Szeregów. Wśród nich były takie legendarne postacie jak
Aleksander Kamiński „Kamyk”, komendant Małego SabotaŜu, i
Stanisław Broniewski „Orsza”, naczelnik „Szarych Szeregów”1.
Podczas rozmów większość gości zgodziła się na współpracę oraz
na nowo powołała do Ŝycia ZHP, po kilku latach jego niebytu. Rozpoczął się intensywny okres odtwarzania druŜyn, szczepów, hufców
i chorągwi.
W miarę rozwoju liczebnego ZHP w Polsce, który nastąpił po 1956
roku, szczepy stały się waŜną jednostką programowo-organizacyjną,
pośrednią pomiędzy druŜyną a hufcem2. Przez cały ten okres
1
K. Persak, Odrodzenie harcerstwa w 1956 roku, Warszawa 1996, s. 137-166.
Szczep – związek podstawowych jednostek organizacyjnych ZHP, w jaki
mogły łączyć się druŜyny zuchowe, harcerskie, starszoharcerskie oraz kręgi
instruktorskie. Głównym celem szczepu było wspieranie pracy druŜyn.
WyróŜnia się szczepy harcerskie skupiające druŜyny harcerskie i zuchowe
oraz szczepy starszoharcerskie, w jakie łączyły się druŜyny starszoharcerskie.
Szczep składał się z co najmniej trzech druŜyn; mogły zostać powołane w
kaŜdym środowisku działania ZHP: szkole podstawowej, ponadpodstawowej,
2
166
przejawiały one własną aktywność, równieŜ w strukturach Komendy
Chorągwi Lubuskiej, a po reformie administracyjnej w 1975 roku
Chorągwi Zielonogórskiej. MoŜna tutaj wyróŜnić szczepy
Korczakowców i Makusynów.
W roku szkolnym 1961/1962 w Zasadniczej Szkole Zawodowej
(ZSZ) w Zielonej Górze (ul. Wyspiańskiego) powstała druŜyna
harcerska, której druŜynowym został Jerzy Zgodziński. Jej
działalności nie ograniczała się tylko do terenu szkoły – juŜ w
pierwszym roku swej pracy przyjęła patronat nad Szkołą Podstawową
nr 1 i zorganizowała druŜynę. W następnym roku objęła opieką
druŜynę zuchową i dwie młodszoharcerskie w Szkole Podstawowej nr
6. W ten sposób powstał szczep4, który na przełomie roku 1965/1966
poszerzył swą działalność o jeszcze jedną szkołę podstawową i
zmienił nazwę na Ośrodek DruŜyn Harcerskich. W tym okresie liczył
3 druŜyny zuchowe, 8 harcerskich i młodzieŜowy krąg instruktorski. W
miejscu zamieszkania, placówkach opiekuńczo-wychowawczych itp.,
obejmujących jedną lub kilka placówek działających na terenie jednego
hufca. Najczęściej szczepy harcerskie działały na terenie jednej szkoły
podstawowej, szczepy starszoharcerskie – jednej szkoły ponadpodstawowej
lub zespołu tych szkół. Z inicjatywą utworzenia szczepu występowały
zainteresowane druŜyny lub komenda hufca; decyzję o utworzeniu
podejmowała komenda hufca. Do zadań szczepów naleŜało m.in. wspieranie
działań
podejmowanych
przez
druŜyny
i kręgi wchodzące w jego skład; inicjowanie i koordynowanie wspólnych przedsięwzięć druŜyn; reprezentowanie spraw i potrzeb zuchów i harcerzy wobec
władz ZHP; organizowanie i koordynowanie akcji letniej i zimowej;
wspieranie organizacji akcji letniej i zimowej druŜyn. Szerzej zob. Leksykon
harcerstwa, red. O. Fietkiewicza, Warszawa 1988, s. 458-459.
4
Dzień wczorajszy. Teraźniejszość. Perspektywy – Zarys Monograficzny Zespołu Szkół Mechanicznych im. Janusza Korczaka w Zielonej Górze, red. M.
Wańkowicz, Zielona Góra 1976, s. 133. Zobacz równieŜ: Historia
szkolnictwa zawodowego Zespołu Szkół Elektronicznych i Samochodowych
w Zielonej Górze, pod kierunkiem K. Komorowskiej, Zielona Góra 2005, s.
69-74; W. Cieśla, Harcerskie Szczepy w Hufcu Zielona Góra, [w:] Związek
Harcerstwa Polskiego, Chorągiew Ziemi Lubuskiej, Komisja Historyczna,
Kartki
z historii ZHP – „Wici”, nr 6/94, Zielona Góra 1994, s. 21; Udział
„Korczakowców” z Zielonej Góry w pracach PKK (Polskiego Komitetu
Korczakowskiego), [w:] www.korczakowo.org. [dostęp 10 maja 2007].
167
związku z rozwojem szkoły – przyjęciem 5-letniego Technikum
Mechanicznego w 1965 roku, Pedagogicznej Szkoły Technicznej w
1968 roku i 3-letniego technikum po ZSZ w 1971 roku i
zwiększeniem liczby uczniów, równocześnie dokonującą się zmianą
struktury organizacyjnej w szkołach podstawo-wych, ośrodek
harcerski skoncentrował swą działalność we własnej szkole
zmieniając nazwę ponownie na Szczep DruŜyn Harcerskich im.
Janusza Korczaka4.
JuŜ od samego początku, tj. od 1961 roku rozpoczęło się
poszukiwanie patrona. Momentem przełomowym okazało się
zetknięcie harcerzy z pozbawionymi ciepła rodzinnego dziećmi z
domu dziecka. Członkowie druŜyny postanowili wybrać Janusza
Korczaka, człowieka całym sercem oddanego sprawom dziecka.
Przyjmując imię Janusza Korczaka druŜyna harcerska zaakceptowała
system wychowawczy sto-sowany w Domu Sierot. Niektóre elementy
tego systemu zostały przyjęte w całości, inne zostały odpowiednio
zmodyfikowane ze względu na róŜnice w procesie wychowawczym
zastosowanym
u
Korczakowców5.
Przez
oddziaływanie
wychowawcze na ogół rozumie się organizowanie, kierowanie, nawet
manipulowanie procesem wychowawczym bez aktywnego, twórczego
współudziału
wychowanków.
DruŜyna,
a później Szczep im. J. Korczaka zmierzał do tworzenia takiego
środowiska wychowującego, które współtworzy wychowanka6.
Podjęta została próba zorganizowania takiego systemy
wychowawczego za pomocą obozu harcerskiego. Za pierwszy
najwaŜniejszy krok uznano stworzenie zespołu wychowawców, który
dobrze będzie się rozumiał i przechodził wszystkie etapy rozwoju – od
wychowanka do wychowawcy. Kadrę tworzyli więc ludzie, którzy
4
Dzień wczorajszy..., s. 133-134.
Ibidem, s. 135.
6
J. Zgodziński, Praca wychowawcza Szczepu DruŜyn Harcerskich im. Janusza
Korczaka w Zielonej Górze, „Harcerstwo. Miesięcznik Związku Harcerstwa
Polskiego” 1986, nr 8 (319), s. 20; Wspomnienia J. Zgodzińskiego (nagranie
magnetofonowe w posiadaniu autora). Zobacz równieŜ: Ośrodek DruŜyn
Harcerskich
„Korczakowcy”
Zielona
Góra,
Słownik
terminów
„Korczakowskich”, Zielona Góra 1971.
5
168
wyrośli w tym zespole. Kiedyś byli uczniami, harcerzami, potem stali
się harcerskimi instruktorami, a później dość często nauczycielami7.
Drugą niezwykle istotną sprawą było miejsce pobytu. Siedlisko nad
pięknym jeziorem Grzybno koło Ośna Lubuskiego nazwa Korczakowem.
Oto jego krótka charakterystyka przytoczona przez J. Zgodzińskiego:
„(…) Nazwa państwa – Korczakowo. Powierzchnia – 10 ha.
Ludność – młodzi z fantazją, pomysłowi, kochający, co trudne, mierzą
wysoko. Ustrój – państwo republikańskie. Parlament jednoizbowy –
sejm. Język urzędowy – polski. A najwaŜniejsze bogactwa – młodość,
zapał, radość (…)”8.
A tak w paru słowach system panujący w obozie opisywał J.
Zgodziński:
„(...) Przy przekraczaniu granicy obowiązują uśmiech, fantazja,
dobry humor, Ŝyczliwość i pomysłowość. Na terenie obozu jest plac
apelowy, „Amfikor”, czyli nasz letni leśny teatr, plac im. Korczaka
zbudowany przez samych chłopców, pomnik Starego Doktora. W tej
właśnie scenerii, zbudowanej i stworzonej przez nich, próbujemy
realizować nasze wychowawcze zamierzenia.
Wychowankowie wtedy czują się gospodarzami, kiedy sami
budują, sami tworzą warunki Ŝycia. Zasadę tę przestrzegamy do dnia
dzisiejszego i chociaŜ Korczakowo jest juŜ zbudowane, co roku
wymyślamy nowe inwestycje. Staramy się o to, by ci nowi, którzy
przeŜywają dopiero po raz pierwszy w Korczakowie swoją wakacyjną
przygodę, mogli równieŜ dołoŜyć cząstkę własnej pracy, własnego
wysiłku.
DuŜą wagę przywiązujemy do treści pracy wychowawczej.
Program pracy powstaje na zebraniach ogólnych, w czasie obozu stale
jest uzupełniany, wzbogacany, zmieniany. Wychowankowie tworzą
własny regulamin, który zakłada moŜliwość dowolnego
gospodarowania czasem (…)”9.
Dalej J. Zgodziński pisał:
7
Ibidem.
J. Zgodziński, Praca..., s. 20. Pisownia tego fragmentu tekstu przytoczona
według oryginału.
9
Ibidem, s. 21. Pisownia tego fragmentu tekstu przytoczona według oryginału.
8
169
„(…) waŜną rolę spełnia u nas zmodyfikowany korczakowski sejm,
który zajmuje się organizowaniem obozowego Ŝycia (…)”10.
Ponadto duŜą wagę Szczep Korczakowców w swoim systemie
wychowawczym przywiązywał do kultury i moŜliwości jej
oddziaływania na dzieci i młodzieŜ. Ulubioną formą był festiwal
piosenki tworzonej przez samych wychowanków podczas obozu.
Większość z tych piosenek posiadała duŜą wartość artystyczną. Jeśli
ktoś interesował się radiem, miał do dyspozycji Korradio i mógł
tworzyć audycje.
Korczakowcy kręcili bardzo duŜo filmów, np. przygotowali cały
blok poświęcony Staremu Doktorowi. Organizowali występy w swoim
teatrze oraz tworzyli własne scenariusze. Posiadali takŜe własną prasę,
którą nazwano Korprasa. Jej organami były gazetki: „W Słońcu” i
„Mały Przegląd” oraz „Bumerang”. Były one nie tylko miejscem do
wykazywania wszelkich zdolności reporterskich, ale zapraszały do
siebie tak-Ŝe tych, którzy mieli ochotę na zamieszczenie w nich prób
literackich i róŜnego rodzaju polemik. Wszystkie te działania
sprawiły, Ŝe w latach 70. szczep odnosił sukcesy w dziedzinie teatru,
filmu,
piosenki
i zdobywał pierwsze miejsca na ogólnopolskich przeglądach
twórczości artystycznej młodzieŜy szkolnej, m.in. w Koninie, Łodzi,
Kielcach11.
Główną zasadą systemu pozostawało i nadal pozostaje to, Ŝe
wychowawca musi rozumieć dziecko. Do tego dochodził jeszcze
zespół czynników przyrodniczych, za pomocą których współtworzy
się treści i formy pracy na obozie. Niemniej cały proces kształtowania
człowieka następował w ścisłym powiązaniu ze współtworzeniem
atmosfery wychowawczej oraz szeroko rozumianego wychowania
przez kulturę, muzykę, poezję, teatr12.
Drugim szczepem propagującym własny system wychowawczy
był Szczep DruŜyn Harcerskich im. Kornela Makuszyńskiego,
popularne Makusyny, który powstał w 1957 roku. Jego załoŜycielem
był charyzmatyczny nauczyciel Zbigniew Czarnuch. Oto, jak według
niego wyglądały początki Makusynów:
10
Ibidem. Pisownia tego fragmentu tekstu przytoczona według oryginału.
Dzień wczorajszy…, s. 152; Udział „Korczakowców”... [dostęp 10 maja 2007].
12
J. Zgodziński, Praca..., s. 21.
11
170
„Z początkiem 1957 roku postanowiłem utworzyć druŜynę.
Wymyśliłem sobie jej wizję opartą na kanwie literackich postaci, a
takŜe osobie autora ksiąŜek lubianych przez dzieci i młodzieŜ –
Kornela Makuszyńskiego. DruŜyna powstawała z oporami. Nie było
chętnych. Na pierwszą wycieczkę zgłosiło się siedmiu ochotników.
Przyjąłem
skrótową
nazwę
„Makusyny”
od
„synowie
Makuszyńskiego”, który nie miał dzieci, a prawem powrotu do
wzorów dawnych powstawały druŜyny jeszcze nie koedukacyjne.
Dopiero po roku pojawiły się w dru-Ŝynie dziewczęta. Tak zaczęła się
najpiękniejsza w mym Ŝyciu przygoda pedagoga – wychowawcy
(...)”13.
Bardzo szybko Makusyny zasłynęły w Polsce z poszukiwań
współczesnych obszarów społecznej aktywności harcerzy14. Według
W. Hu-dona system wychowawczy oparty został na tak zwanej
„pedagogice podwórkowej”, nie wynikała ona z Ŝadnej pedagogiki,
tylko sama z sie-bie i z obserwacji rzeczywistości, czyli była to idea
prekursorska15. Wszystkie nowe formy wynikały właśnie z tej
koncepcji oraz z faktu, Ŝe młodzieŜ nie znosiła monotonii; moŜna tutaj
wymienić
niektóre
z nich: obozownictwo (chęć odejścia od zasady podkreślającej więź
organizacji z wojskiem na rzecz etosu obywatelskiego), Cyrk
Cudaków, „prawie prawdziwy” teatr, bitwa o miejskie podwórka,
odbudowa renesansowego pałacu w Siedlisku – to tylko część z
działań, o których było głośno w tym okresie w Zielonej Górze16.
Na początku, jako teren ekspansji harcerskiej, odkryte zostały
podwórka. Rolę zwiadu odegrały Cudaki ze swoim cyrkiem, a potem
teatrem, który miał przypominać przedwojenne trupy wędrownych
13
Z. Czarnuch, „Makusyny” – Impresja po latach, „Nadodrze” 1987, nr 18 (649),
s. 1, 3.
14
Makutryna, oficjalna strona zielonogórskiego Szczepu DruŜyn Harcerskich
im. Kornela Makuszyńskiego, [w:] www.makusyny.pl [dostęp 11 maja 2007];
Wspomnienia Z. Czarnuch (nagranie magnetofonowe w posiadaniu autora);
W. Cieśla, op. cit., s. 20.
15
Wspomnienia W. Hudona (nagranie magnetofonowe w posiadaniu autora).
16
Makutryna, [dostęp 11 maja 2007r.]; Z. Czarnuch, Wspomnienia (nagranie
magnetofonowe w posiadaniu autora); I. Rzepecka, Kroniki „Makusynów”
z 1965, 1966, 1967, 1969 r. (udostępnione przez autorkę).
171
kuglarzy i artystów. Potem przyszła kolej na wspólne zabawy z
„dzieciarnią” spoza podwórka. Zabawy zawsze podchwytywały modę
panującą właśnie na podwórku17.
Następną ciekawą inicjatywą była zmiana systemu obozownictwa.
Obozy Makusynów często odzwierciedlały struktury społeczno-polityczne i tak jeden z nich został urządzony na wzór gromadzkiej rady
narodowej z referatami budownictwa, kultury, oświaty, z GS-em, kinem
i pocztą. Obiegową monetą były draki i grandy18.
WaŜną inicjatywą podjętą w latach 60. był remont zamku w
Siedlisku:
„(...) Na przekór i ku zdumieniu wszystkich wydębili w końcu zezwolenie. Pełną realizację zamierzenia zaplanowali na pięć lat. Dziś juŜ
nikt nie puka palcem w czoło. Pukają za to kaŜdej soboty i niedzieli młotki w zamku. Tam spędzili wakacje, tam spędzają wolny czas. Na apel
szczepu zgłosili się społecznicy – murarze, dekarze, ślusarze. Emeryci,
ludzie młodzi i fachowcy w kwiecie wieku. Porwał ich wszystkich
romantyzm zamierzenia. (...) Wyremontowali juŜ pomieszczenia
gospodarcze, pion kuchenno – mieszkalny. Wprawdzie w zbiorowej
sypialni (była sala rycerska) malują dopiero ramy okienne, a wiatr hula
pod koca-mi, wprawdzie winda między kuchnią a sypialnią jeszcze nie
działa, ale działa za to własna stolarnia, kuźnia, warsztat
elektrotechniczny (...)”19.
W Siedlisku organizowano wypoczynek dla dzieci, o czym pisała
np. „Przyjaciółka”:
(...) Jak co roku „Makusyny” przywiozą teŜ z Zielonej Góry
mniejsze dzieci, które nie mogły wyjechać na wakacje. Dla dzieci tych
organizowane są krótkie, 3-dniowe turnusy, ale dzięki temu więcej ich
będzie mogło odwiedzić zamek (...)”20.
17
A. Zatrybówna, Powrót i początek, Warszawa 1966, s. 102; Makutryna...
[dostęp 11 maja2007].
18
A. Zatrybówna, op. cit., s. 104.
19
Archiwum Komendy Chorągwi Ziemi Lubuskiej ZHP w Zielonej Górze,
brak sygn., Związek Harcerstwa Polskiego, V Konferencja SprawozdawczoWyborcza Chorągwi Ziemi Lubuskiej im. Wojsk Ochrony Pogranicza,
Sprawozdanie Rady Chorągwi Ziemi Lubuskiej im. Wojsk Ochrony
Pogranicza za okres od IV do V Konferencji Chorągwianej, Zielona Góra
1969; A. Motyl, Tego jeszcze nie było, „Na przełaj” 1966, nr 45(503), s. 8-9.
20
„Makusyny”, „Przyjaciółka” 1966, nr 30(957), s. 16.
172
Działalność „Makusynów” wyróŜniała się rozmachem
programowym i podejmowanymi inicjatywami. Harcerze pełnili
funkcje ekonomicznego przedsiębiorstwa, domu kultury, biura
turystycznego
i placówki opiekuńczo-wychowawczej, byli wodniakami, fotografami,
samochodziarzami, dziennikarzami, malarzami, aktorami, poetami.
Według wielu szczep był prawdziwą szkołą orląt, gdzie ukształtowany
został cały szereg znanych nie tylko w kraju artystów, naukowców,
polityków. Przyjęło się takie powiedzenie, Ŝe w tym okresie
„Makusyny trzęsły miastem”21.
Nie wszystkim podobała się praca Makusynów, a w szczególności
Z. Czarnucha. Dzieła zniszczenia dokonały, jak mówi Z. Czarnuch,
wydarzenia marcowe z 1968 roku i prowadzona w tym okresie
działalność antyŜydowska:
„(...) W wydarzenia marcowe w Warszawie zamieszany był
Rysiek Peryt, wówczas student Państwowej Szkoły Teatralnej.
Miałem hobby: zbierałem ulotki o treściach antyrządowych zrzucane
balona-mi na nasze ziemie. MłodzieŜ wiedziała o tej mojej
ryzykownej
pasji
i podczas strajków studenckich wysyłała mi pocztą ulotki wtedy
produkowane, które jednak do mnie nie docierały. Wspomniałem, Ŝe
do Witnicy wysłano funkcjonariusza SB, aby sprawdził, czy moja
rodzina nie jest Ŝydowskiego pochodzenia. W Zielonej Górze
zacząłem być człowiekiem niepoŜądanym... Od pewnego czasu
jeździłem do Poznania na seminarium doktoranckie prowadzone przez
profesora Heliodora Muszyńskiego, który zaproponował mi pracę w
Poznaniu w roli zastę-pcy dyrektora bazowej szkoły eksperymentalnej
prowadzonego przez niego eksperymentu, zbliŜonego do mych
poszukiwań. Zdecydowałem się wyjechać do Poznania (...)”22.
W tym czasie swoje stanowiska w Komitecie Wojewódzkim PZPR
w Zielonej Górze utracili urzędnicy pochodzenia Ŝydowskiego, którzy
wspierali i przychylnie oceniali pracę Z. Czarnucha, w tym T.
21
Makutryna... [dostęp 11 maja 2007]; Z. Czarnuch, Wspomnienia (nagranie
magnetofonowe w posiadaniu autora). I. Rzepecka, Kroniki „Makusynów”
z 1965, 1966, 1967, 1969r. (udostępnione przez autorkę).
22
Makutryna... [dostęp 11 maja 2007]; Z. Czarnuch, Wspomnienia (nagranie
magnetofonowe w posiadaniu autora).
173
Wieczorek, pierwszy sekretarz Komitetu Wojewódzkiego PZPR w
Zielonej Górze. Sposób dokonania zmiany na stanowisku I sekretarza
został poruszony podczas jednego z posiedzeń egzekutywy KW PZPR
w Zielonej Górze, w którym czytamy:
„(...) W tymŜe czasie został poproszony na rozmowę do KC.
Rozmowę przeprowadził tow. Ryszard Strzelecki – członek Biura Politycznego, Sekretarz KC, który zakomunikował decyzję B.P. o
przeniesieniu tow. Wieczorka do Warszawy do dyspozycji KC, na
jakie stanowisko ma pójść nie powiedziano, argumentacja była taka, Ŝe
dzieje się to w ramach rotacji kadry i jeszcze w kilku województwach
następują zmiany na stanowiskach I Sekretarzy (...)”23.
Kiedy Zbigniew Czarnuch odchodził ze szkoły, odbył rozmowę
z sekretarzem KW odpowiedzialnym za sprawy ideowe, od którego
usłyszał, Ŝe ma poglądy zbyt frywolne politycznie, a jego lekcje
historii uchodziły za „rewizjonistyczne”24.
Po odejściu Czarnucha szczepem kierowała Tylia Andrzejewska,
a potem Alfred Bulczyński, nigdy jednak działalność nie osiągnęła takich rozmiarów i rozmachu jak uprzednio25.
Wydaje się, iŜ obraz przedstawiony w tym aspekcie i w świetle
materiałów potwierdza, Ŝe system wychowawczy opracowany przez
dwa szczepy odegrał bardzo waŜną rolę w historii lubuskiego
harcerstwa. W całym tym okresie zarówno Korczakowcy, jak i
Makusyny
w znaczny sposób przyczyniły się do wychowania i ukształtowania
wielu wartościowych ludzi.
23
Archiwum Państwowe w Zielonej Górze, KW PZPR w Zielonej Górze z lat
(1948) 1950-1975, sygn. 309, Protokóły posiedzeń Egzekutywy KW, wrzesień
– grudzień 1968, Protokół nr 31 posiedzenia Egzekutywy KW PZPR w
Zielonej Górze z dnia 10 grudnia 1968r. KC – Komitet Centralny, BP –
Biuro Polityczne. Pisownia tego fragmentu tekstu przytoczona według
oryginału.
24
Z. Czarnuch, Wspomnienia (nagranie magnetofonowe w posiadaniu autora);
Makutryna... [dostęp 11 maja 2007.].
25
D. Roznarowicz, Powrót „Makusynów”, „Tygodnik Krąg” 2000, nr 51, s. 13;
Z. Czarnuch, „Makusyny”..., s. 6.