pobierz - Journal of Modern Science

Transkrypt

Wyższa Szkoła Gospodarki Euroregionalnej
im. Alcide De Gasperi w Józefowie
Journal of Modern Science
JoMS
DOI 10.13166/JoMS.issn.1734-2031
ISSN 1734-2031
Kwartalnik
Quarterly
j
o
m
July
September
3/30/2016
s
•
w
s
g
e
•
e
d
2016
u
•
p
l
board
Rada Redakcyjna / Edytorial
A dres / A ddress
j
o
Redaktor naczelna / Editor-in-Chief Wyższa Szkoła
Gospodarki Euroregionalnej im. Alcide De Gasperi
dr hab. Magdalena Sitek, prof. WSGE
w Józefowie, Polska / Alcide De Gasperi University
of Euroregional Economy in Józefów, Poland
Zastępca redaktora naczelnego / Deputy Editor
dr Małgorzata Such-Pyrgiel
im. Alcide De Gasperi w Józefowie, Polska / Alcide
De Gasperi University of Euroregional Economy
in Józefów, Poland
dr
Zastępca redaktora naczelnego / Deputy Editor
im. Alcide De Gasperi w Józefowie, Polska / Alcide
De Gasperi University of Euroregional Economy
in Józefów, Poland
redaktor językowy (język angielski) / English
language editor Wyższa Szkoła Gospodarki
Euroregionalnej im. Alcide De Gasperi w Józefowie,
Polska / Alcide De Gasperi University
Tadeusz Graca
mgr Aurelia
Łuczyńska
redaktor językowy (język włoski)
/ Italian
Wyższa Szkoła Gospodarki
Euroregionalnej im. Alcide De Gasperi w Józefowie,
Polska / Alcide De Gasperi University of
Euroregional Economy in Józefów, Poland
language editor
mgr
Elżbieta Jamróz
mgr
Urszula Kraszewska
Sekretarz Redakcji / Assistant Editor Wyższa Szkoła
/ Subject Editor Wyższa Szkoła
redaktor tematyczny / Subject Editor Wyższa Szkoła
redaktor tematyczny
dr
Paweł Chodak
dr
Zygmunt Domański
Adres redakcji / Edytorial office
Wyższa Szkoła Gospodarki Euroregionalnej im. Alcide De Gasperi w Józefowie
05-410 Józefów, ul. Sienkiewicza 4
tel./fax (+48) 22 789 19 03
[email protected]
www.joms.wsge.edu.pl
Adres do przesyłania artykułów / Address for Submission
Wyższa Szkoła Gospodarki Euroregionalnej im. Alcide De Gasperi w Józefowie,
ul. Sienkiewicza 4, 05-410 Józefów, Polska / Alcide De Gasperi University of Euroregional
Economy, ul. Sienkiewicza 4, 05-410 Józefów, Poland
Urszula Kraszewska: tel. (+48) 22 789 19 03 int. 12; e-mail: [email protected]
m
s
•
w
s
g
e
•
e
d
u
•
p
l
Prof. dr hab. Peter Terem [Zastępca Przewodniczącego / Deputy Chairman]
Matej Bel University Banská Bystrica, Slovakia
Prof. Cadgas Hakan Aladag Hacettepe University, Turkey
Prof. Jaime Bonnet University of Valencia, Spain
Prof. dr hab. Marek Chmaj University of Social Sciences and Humanities in
Warsaw, Poland
Prof. dr hab. Edward Erazmus Alcide De Gasperi University of Euroregional
Economy in Józefów, Poland
Assoc. Prof. PhD. Ioan Ganfalean „1 Decembrie 1918” University in Alba Iulia,
Romania
Prof. dr hab. Małgorzata Gersdorf University of Warsaw, Poland
Prof. Dr. Sabri Gökmen Karamanoğlu Mehmetbey University, Turkey
Prof. Ksenofon Krisafi University of Tirana, Albania
Prof. Cristina Hermida del Llano King Juan Carlos University in Madrid, Spain
Prof. dr hab. Andrzej Misiuk University of Warsaw, Poland
Prof. JUDr. Stanislav Mráz, CSc. Matej Bel University Banská Bystrica,
Slovakia
Prof. Silvestre Bello Rodriguez University of Las Palmas de Gran Canaria,
Spain
Prof. Paulo Aldo Rossi University of Genoa, Italy
Prof. dr hab. Ligita Simanskiene Klaipėda University, Lithuania
Prof. Laura Tafaro University of Bari “Aldo Moro”, Italy
Lect. PhD. Miruna Mihaela Tudorascu „1 Decembrie 1918” University in Alba
Iulia, Romania
Prof. Ufuc Yolcu Hacettepe University, Turkey
Prof. dr hab. Svetlana Zapara Sumy State University, Ukraine
Ks. prof. dr hab. Sławomir Zaręba Cardinal Stefan Wyszynski University in
Warsaw, Poland
R a d a N a u k o w a / S c i e n t i f i c C o mm i t t e e
Prof. dr hab. Bronisław Sitek [Przewodniczący / Chairman] University of
Social Sciences and Humanities in Warsaw, Poland
Prof. dr hab. inż. Jerzy Zawisza Społeczna Akademia Nauk, Poland
Dr Wiesław Breński University of Warmia and Mazury in Olsztyn, Poland
j
o
m
s
•
w
s
g
e
•
e
d
u
•
p
l
Korekta / Proofreading: Monika Rychalska
Projekt okładki / Cover: mgr Miłosz Ukleja
Skład, łamanie / Typesetting, type-matter: Jadwiga Popowska
Nakład / Circulation – 150 egzemplarzy / copies
Objętość / Volume 17,2 ark. wyd / ark. ed
Druk i oprawa / Printing and binding
inter-book
Paulina i Grzegorz Indrzejczyk S.C.
Wiejca 51
05-085 Kampinos
Wydawca / Publisher
Wyższa Szkoła Gospodarki Euroregionalnej im. Alcide De Gasperi w Józefowie
05-410 Józefów, ul. Sienkiewicza 4
Urszula Kraszewska
Tel./fax (+48) 22 789 19 03
[email protected]
www.jomswsge.com
© Copyright by Wyższa Szkoła Gospodarki Euroregionalnej im. Alcide De Gasperi
w Józefowie. All Rights Reserved / Wszelkie prawa zastrzeone. Kopiowanie,
przedrukowywanie i rozpowszechnianie całości lub fragmentów niniejszej
publikacji bez zgody wydawcy zabronione.
Journal of Modern Science jest indeksowany w nastpujcych bazach / Journal
of Modern Science is indexed in the following databases: Google Scholar • Index
Copernicus Journals Master List • Polish Ministry of Science and Higher Education list
of Scientific journals • Ulrich’sWeb • Arianta • Research Bible
j
o
m
s
•
w
s
g
e
•
e
d
u
•
p
l
Spis treści / Table of contents
NAUKI HUMANISTYCZNE / HUMANITIES
Tomasz Michał KORCZYŃSKI�� 11
Religiousness and national stereotypes. Sociological analysis of Polish
youth research with paradigm of phenomenological sociology
of knowledge
Religijność a stereotypy narodowe. Analiza socjologiczna badań
polskiej młodzieży w paradygmacie fenomenologicznej socjologii
wiedzy
Arthur PISZCZATOWSKI�� 33
Belarusan and Russian culture on the periphery of ideological systems:
The use of history to control symbolic thought processes
Kultura białoruska i rosyjska na peryferiach ideologicznych systemów:
wykorzystanie historii do kontrolowania procesów myślowych
Giuseppina NUCCI �� 57
Euthanasia and the state of higher necessity
Eutanazja a stan wyższej konieczności
Natalija Mažeikienė, Agnė Dorelaitienė �� 81
Taking a stand against normative biography – a biographical perspective
on learning careers and professional identity development of male social
workers
NAUKI SPOŁECZNE / SOCIAL SCIENCES
Mariusz KORCZYŃSKI�� 103
Intercultural competences of intercultural market employees according
to Polish employees in English companies
Międzykulturowe kompetencje pracobiorców wielokulturowego
rynku pracy w opinii polskich pracowników firm angielskich
j
o
m
s
•
w
s
g
e
•
e
d
u
•
p
l
Bronisław SITEK �� 133
Between the interests of the Member State and the European Union.
The study on the example of the State Treasury Solicitors’ Office
Między interesem państwa członkowskiego a Unii Europejskiej.
Studium na przykładzie historii PGSP w Polsce
Magdalena SITEK�� 143
Executive Agency for Small and Medium-sized enterprises. The promise
of the European Commission to support small and medium-sized
enterprises
Agencja Wykonawcza ds. Rozwoju Małych i Średnich Przedsiębiorstw.
Przyrzeczenie Komisji Europejskiej do wspierania małych i średnich
przedsiębiorstw
Monika KRUKOWSKA �� 157
China and Africa. Cooperation Outlook after the 6th FOCAC Summit
in Johannesburg, South Africa
Chiny i Afryka. Perspektywy współpracy po 6. spotkaniu FOCAC
w Johannesburgu (RPA)
Nicolas LEVI �� 181
Characteristics of self-employed people in Poland based on the theory
of Dawson, Henley and Latreille
Charakterystyki osób samozatrudnionych w Polsce na podstawie teorii
Dawsona, Henley i Latreille
Jan MACIEJEWSKI, Małgorzata STOCHMAL �� 193
Institutional risk prevention in social space
Instytucjonalne przeciwdziałania zagrożeniom w przestrzeni społecznej
Małgorzata KANIEWSKA, Agnieszka KLIMSKA �� 213
The policy of sustainable development in the face of contemporary social
threats – selected aspects
Maria CASOLA �� 235
Protecting the sea guaranteeing quality and fruition
j
o
m
s
•
w
s
g
e
•
e
d
u
•
p
l
Wiesław BREŃSKI �� 251
Defining business processes according to clients’ needs
Michał BOLESŁAWSKI, Eligiusz Wojciech NOWAKOWSKI �� 263
Banking innovations and safety of the banking system in Poland
Innowacje bankowe a bezpieczeństwo systemu finansowego
w Polsce
Małgorzata DESZCZKA-TARNOWSKA, Marek WĄSOWICZ �� 283
The principle of subsidiarity in rational waste management for example
of cities with district rights
Zasada subsydiarności w racjonalnym gospodarowaniu odpadami
na przykładzie miast na prawach powiatu
Joanna CHMURA �� 301
The value of information and its security in the knowledge-based economy
Wartość informacji i jej bezpieczeństwo w gospodarce opartej
na wiedzy
Dorota Riegert, Monika Wachnik �� 317
Importance of education for safety
Znaczenie edukacji dla bezpieczeństwa
Zygmunt DOMAŃSKI �� 335
Precarity and social safety
Prekariat a bezpieczeństwo społeczne
Natalia V. BARNA �� 357
Symbiosis stylisis trends in culture xix – early xx centuries
Bogusław BUJAK �� 369
The organization of the banking supervision models – transformation
in selected European countries
Modele organizacji nadzoru bankowego – przekształcenia w wybranych
krajach europejskich
j
o
m
s
•
w
s
g
e
•
e
d
u
•
p
l
SPRAWOZDANIA / CONFERENCE REPORTS
Dorota ŁAŻEWSKA �� 391
3rd International Conference ‟Good Practices” and Quality in Children,
Adolescent and Adult Education 20 April 2016
Alcide De Gasperi University of Euroregional Economy
in Józefów – Warsaw – Poland
III Międzynarodowa Konferencja ,,Dobre praktyki w edukacji dzieci,
młodzieży i dorosłych” 20 kwietnia 2016 r.
Wyższa Szkoła Gospodarki Euroregionalnej im. Alcide De Gasperi
w Józefowie – Warszawa – Polska
Łukasz ROMAN, Grzegorz WINOGRODZKI �� 395
Sprawozdanie z działalności Koła Naukowego Studentów
Bezpieczeństwa Wewnętrznego „Bezpieczna Strefa”
Wyższej Szkoły Gospodarki Euroregionalnej w Józefowie
rok akademicki 2015/2016
nauki humanistyczne
humanities
Tomasz Michał Korczyński
Instytut Socjologii
Wydział Nauk Historycznych i Społecznych
Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie
[email protected]
Journal of Modern
Science tom 3/30/2016,
s. 11–32
Religiousness and National Stereotypes.
Sociological Analysis of Polish
Youth Research with Paradigm of
Phenomenological Sociology of
Knowledge
Religijność a stereotypy narodowe.
Analiza socjologiczna badań
polskiej młodzieży w paradygmacie
fenomenologicznej socjologii wiedzy
Abstract
In the present article author describes a relationship between national stereotypes
and religiousness, secularism and national identity. Religiousness is a central
dimension of the social construction of reality and takes sufficient attention of
phenomenologists and sociologists of knowledge, such as Peter L. Berger and Thomas
Luckmann. The author, starting from the phenomenological theory built on the
paradigm of the sociology of knowledge, analyses the results of a survey conducted
among Polish students and high school students between 2007 and 2013. Observing
the statements of Polisch youth, author searches correlations between variables such
as religiousness, irreligiousness, national identity and the opinions of respondents
on the Germans. Created indexes of religiousness and irreligiousness are compared
with the extremely unfavorable statements or positive statements about the Germans.
Then those indexes are correlated with an index of national identity of respondents,
what verifies the hypotheses.
Journal of Modern Science tom 3/30/2016
11
Streszczenie
W artykule poruszony został problem relacji pomiędzy stereotypami narodowymi a religijnością, sekularyzmem i tożsamością narodową. Religijność jest centralnym wymiarem społecznego tworzenia rzeczywistości i zajmuje dość uwagi fenomenologów i socjologów wiedzy, żeby wspomnieć tylko takich badaczy, jak Peter
L. Berger czy Thomas Luckmann. Autor artykułu, wychodząc od teorii fenomenologicznej zbudowanej na paradygmacie socjologii wiedzy, analizuje wyniki badań, jakie
realizował wśród polskich studentów i licealistów w latach 2007 i 2013. Obserwując
wypowiedzi młodzieży polskiej, poszukuje on związków pomiędzy takimi zmiennymi, jak religijność, niereligijność, tożsamość narodowa a opinie badanych na temat
Niemców. Stworzone indeksy religijności i niereligijności oraz indeksy patriotyzmu
i braku patriotyzmu porównywane są następnie z wypowiedziami zarówno skrajnie
nieprzychylnymi, jak i pozytywnymi wobec Niemców, co weryfikuje w ten sposób
hipotezy badawcze.
Keywords: youth, sociology of knowledge, religiousness, national stereotypes, national identity, secularization
Słowa kluczowe: młodzież, socjologia wiedzy, religijność, stereotypy narodowe,
tożsamość narodowa, sekularyzacja
Wprowadzenie
Każdy światopogląd, czyli system idei nabywanych społecznie przez rzuconą w świat jednostkę, stanowi gotowy, zweryfikowany schemat typów oraz
klasyfikacji generowanych i dystrybuowanych przez „znaczących innych”.
Ofert ideologii i utopii, umodelowanych światów wiedzy, także religijnej,
w spluralizowanej galaktyce globalizacji jest wiele. Co rusz aktor działający napotyka zmienne konfiguracje zespołów idei, aspirujące do bycia jedynymi obowiązującymi, trwałymi i pewnymi towarzyszami w czasie trwania
wędrówki jego życia. Percepcja, uświadamianie, rozumienie zachodzących
procesów heterogeniczności kulturowej współczesności są zadaniem niełatwym dla jednostek współwytwarzających relacje, role, cele, a zanurzonych
w intersubiektywnym systemie komunikacji dokonującym się w licznych
subświatach jedynie realnego Lebensweltu.
Każda jednostka na wstępie swej biografii zderza się z gmachami instytucji myśli i idei, przyswaja je w procesie socjalizacji pierwotnej i wtórnej jako
dane i oczywiste. Subiektywizuje obiektywną rzeczywistość poprzez struktu12
Religijność a stereotypy narodowe. Analiza socjologiczna badań polskiej...
ry świadomości i kreuje oraz modyfikuje dalej system wartości jako punkty
orientacyjne do poruszania się na co dzień. Będąc często nieuświadomionym
przez jednostkę, tak skonstruowany i stale konstruujący się, subiektywny system odniesień jest elementem tworzącym tożsamość dzięki temu, że tworzy
wzorzec priorytetów wybieranych spośród alternatywnych modułów i układów działania (Luckmann, 2011, s. 106). Ten fragment społecznego tworzenia
rzeczywistości wciąż konfigurowanej będzie tematem wiodącym niniejszego
artykułu. Autor pragnie uchwycić zmienne niezależne w postaci religijności
i braku religijności, konfrontując je z zagadnieniem zjawiska stereotypizacji,
w kontekście badań polskiej młodzieży i jej opinii na temat Niemców. Analiza bazuje na badaniach reprezentatywnych, które autor prowadził w latach
2007–2013 na terenie Polski.
Autor spróbuje odpowiedzieć na pytania, na ile osoby religijne mają negatywne wyobrażenie na temat Niemców, czy wśród nich występują ksenofobiczne poglądy, postawy naładowane emocjonalnie, czy przeciwnie, religijność
versus stereotyp narodowy i jego treści, nie mają jednak żadnego znaczenia?
Analiza ma na celu zweryfikowanie następujących hipotez badawczych:
1) im osoby są bardziej religijne, tym prezentują one większą otwartość na
obcych narodowościowo; 2) odpowiedzi na temat Niemców osób religijnych
są mniej negatywne niż osób niewierzących; 3) osoby niewierzące będą miały
gorszy stosunek do obcych narodowościowo niż te głęboko wierzące i systematycznie praktykujące.
Religijność a sekularyzacja w Polsce.
Wprowadzenie w problem fenomenologicznej
socjologii wiedzy
W socjologicznej definicji religii trzymano się konsekwentnie wytyczonych granic przez fenomenologiczną socjologię wiedzy, twierdząc za Bergerem, że jest ona wynikiem dialektycznego procesu trychotomicznego
układu: eksternalizacji, obiektywizacji oraz internalizacji. Proces eksternalizacji wprowadza jednostkę w świat poprzez fizyczną i duchową działalność,
w obiektywizacji owa działalność jest już twardą rzeczywistością, zewnętrzną
wobec swoich twórców i zmuszającą ich do podporządkowania się jej, w końcu internalizacja jest procesem przyswajania struktury świata obiektywizacji
13
do struktur subiektywnej świadomości. Eksternalizacja powoduje, że społeczeństwo otrzymuje stempel jako produkt ludzki, za sprawą obiektywizacji społeczeństwo staje się rzeczywistością nadrzędną, sprawczą, represyjną
i wszechobecną jak pogoda, zaś dzięki internalizacji podmiot wytwarzany jest
jako produkt społeczny (Berger, 2005, s. 29–33). Zjawiskiem towarzyszącym
religijności jest sekularyzacja, dostrzegalna szczególnie w krajach Zachodu,
która prowadzi do stopniowego osłabienia wpływu i pozycji zhierarchizowanych Kościołów. Przywiązanie do struktur instytucjonalnych społeczeństw
Okcydentu zanika.
Dynamika zmian charakteryzujących się wyzwalaniem całych sektorów
społecznych i kulturowych spod dominacji symboli religijnych oraz instytucji kościelnych, utraceniem kontroli i wpływów władzy kościelnej postępuje nie tylko na obszarze zewnętrznym, widzialnym jako fakty społeczne, ale
przenika także głęboko świadomość społeczną, oznaczając zarówno sekularyzację społeczno-strukturalną, obiektywną, jak i emancypację subiektywną,
czyli świadomościową (Berger, 1985, s. 374–375). Słabnące więzi religijne
wierzących z ustrukturyzowanymi wspólnotami eklezjalnymi są fenomenem
dość dobrze rozpoznanym w literaturze socjologicznej, o czym można się
przekonać po przeczytaniu zaledwie jednej książki, Niewidzialna religia Thomasa Luckmanna.
Polska na tle innych państw Europy wciąż stanowi swoisty wyjątek w świecie nieuchronnie postępującego procesu odczarowywania świata. Badania
przeprowadzone przez Europejskie Studium Wartości wskazują, że spośród
objętych analizą 22 krajów Polska zajmuje pierwsze miejsce co do stopnia
religijności występującej w społeczeństwie. Wskaźnikami religijności były
wiara w Boga i jej istotność dla osobistego życia, częstotliwość i regularność
modlitwy, praktyki religijne, zaufanie do Kościoła, identyfikacja religijna, religijność w domu rodzinnym (Doktór, 1999, s. 111).
Jeżeli dynamika zmian jest gdzieś szczególnie obserwowalna, to żywioł
ten zachodzi wśród młodych ludzi. Badania religijności młodzieży polskiej
w konfrontacji z jej rówieśnikami z Niemiec zespołu Krzysztofa Koseły wskazują na fakt, że Bóg i Kościół wciąż stanowią istotną wartość dla młodych
Polaków, choć wyniki pokazują także „stygnięcie żarliwości religijnych deklaracji” (Koseła, 2005, s. 260). Z kolei badania Sławomira H. Zaręby ukazu14
ją, że od lat nie tylko u Polaków, ale przede wszystkim u młodzieży polskiej
utrzymuje się przywiązanie do takich uniwersalnych wartości, jak wolność,
patriotyzm, religia (Zaręba, 2008, s. 506–507).
Laicyzacja jednak postępuje i dzięki badaniom socjologicznym prowadzonym w Polsce w latach reżimu komunistycznego można dostrzec dynamikę zmian. Państwo stało na straży tego procesu, ideologicznie miało na
celu zniechęcać obywateli do partycypowania we wspólnocie religijnej.
Tadeusz Wołoszyn wskazuje na okres 15 lat w Polsce (1973–1988), które
były ostrym zakrętem w dziejach tego kraju, z cezurą w postaci wydarzeń
związanych z wyborem na papieża Polaka Karola Wojtyły oraz wystąpień
opozycji po wprowadzeniu stanu wojennego 13 grudnia 1981 r. W badaniach
porównawczych religijności Polaków widać pewne tendencje, które stanowią
kontekst i wprowadzenie do badań autora artykułu.
W ciągu okresu dziewięciu lat (1973–1982) Polakom przy podejmowanych działaniach religijnych (wzrost regularności uczęszczania na niedzielną mszę św. oraz spowiedzi częstszej niż raz na rok około Wielkanocy) częściej przyświecały wartości altruistyczne, a rzadziej te zwrócone na własną
korzyść (Wołoszyn, 1990, s. 159–162). Porównując etos katolików z 1973
r. z początkiem lat 80., można zauważyć, że w latach 80. „kierunek zainteresowań katolików przesunął się z rodziny i własnej osoby na szersze grupy społeczne, w tym głównie na NSZZ Solidarność oraz w mniejszym lub
większym stopniu na szkołę, zakład pracy, naród i państwo oraz na partię
polityczną” (tamże, s. 120–121). Polacy zaczęli aktywniej wychodzić poza
relacje prywatno-rodzinne, wzrosło zainteresowanie narodem, państwem,
partią polityczną. Więź społeczeństwa polskiego z Kościołem była „efektem
bumerangowym” działań propagandy. Próba zeświecczenia społeczeństwa
przez komunistów, przy realizowaniu wszystkich możliwych metod laicyzacji kierowanej, się nie powiodła.
Trzy obszary laicyzacji tego okresu wymienia Andrzej Potocki. Pierwszym
z nich była działalność organów państwowych, służb wewnętrznych, sądów,
rządu, partii w dziedzinie stanowienia prawa. Drugi obszar stanowiła propaganda: kulturowa, edukacyjna, socjalizacyjna kształtująca ateistyczne postawy
społeczeństwa. W końcu trzecim obszarem, na którym postępowała laicyzacja sterowana, była działalność ruchu laickiego (Potocki, 2007, s. 30–34).
15
Od połowy lat 80. do połowy lat 90. badania Krzysztofa Koseły ukazały
zjawisko „niespójności poglądów na temat religii”. Jednym ze wskaźników
tego zjawiska była identyfikacja religijna Polaków. Badania CBOS-u z lat
1992–1994 wykazały, po pierwsze, malejący odsetek osób deklarujących
praktyki religijne, po drugie, mniejszy w porównaniu z latami 80. odsetek autodeklaracji: „jestem głęboko wierzący”. Porównanie wyników badań z 1988
r. z tymi otrzymanymi w 1991 r. wykazuje wyraźny spadek deklaracji praktyk
religijnych wśród młodzieży opuszczającej szkoły ponadpodstawowe. Od początku 1991 r. dotychczas wysokie zaufanie do Kościoła katolickiego zaczęło się zmniejszać. Na początku lat 80. odsetek osób wykazujących aprobatę
dla Kościoła katolickiego, jako instytucji darzonej zaufaniem, wynosił 80%
w stosunku do 8% osób, które ją negowały. W 1994 r. odsetek respondentów
mających zaufanie do Kościoła spadł do 54% przy wzroście do 36% osób,
które mu nie ufały (Koseła, 1994, s. 128–147).
Wynikający z badań, zauważalny brak spójności postaw, dystansowanie
się Polaków wobec instytucji Kościoła, a jednocześnie towarzyszący im wysoki poziom praktyk i deklaracji religijności w połowie lat 90. zmuszały socjologów do zastanowienia się nad dalszym rozwojem sytuacji. Koseła zauważa, że
możliwe są dwa warianty scenariusza; stan równowagi może powrócić, przy
czym nie wiadomo, czy tradycyjne postawy sprawią, że Polacy nie będą się
dystansować do instytucji Kościoła, czy też odwrotnie, nastąpi proces „równania w dół”. Erozja związku z instytucją pociągnie za sobą spadek praktyk
i deklaracji religijności. Czynniki, które mogą do tego doprowadzić, to sytuacja polityczna, odporność polskiej tradycji na wpływy zachodniej kultury
masowej, zdolności adaptacyjne oraz mobilizacyjne przedstawicieli Kościoła
(tamże, s. 148).
Badania autora niniejszego artykułu, jakie prowadził on wśród polskiej
młodzieży w 2007 r. oraz 2013 r., wykazały, że Bóg i wiara nie należą do podstawowych wartości badanych, szczególnie wyraźnie jest to widoczne u najmłodszych respondentów, w przypadku licealistów ze szkół warszawskich
zamykają one dół tabeli systemu aksjonormatywnego (patrz tabela 1). Warte
odnotowania na marginesie jest to, że te dwie kategorie są zgodne ze sobą
co do pierwszych miejsc, a także co do ostatnich. Na pierwszym miejscu są
zdrowie, rodzina, przyjaźń, na ostatnim zaangażowanie polityczne i władza.
16
Tabela 1.
System wartości młodzieży polskiej
Lista najważniejszych wartości (w %)
Licealiści (N = 973)
Studenci (N = 945)
Bardzo ważne
Bardzo ważne
Zdrowie
76,8
Zdrowie
82,8
Rodzina
75,7
Rodzina
81,8
Przyjaźń
73,9
Przyjaźń
76,8
Realizacja celów
67,8
Bezpieczeństwo
69,9
Bezpieczeństwo
63,3
Realizacja celów
62,2
Kontakt z innymi ludźmi
56,6
Partnerstwo
57,2
Niezależność
52,2
Kontakt z innymi ludźmi
55,9
Poszerzenie wiedzy
i doświadczenia
49,8
Niezależność
55,7
Zaspokajanie potrzeb
47
Poszerzanie wiedzy
i doświadczenia
50,9
Spełnienie zawodowe
45,3
Spełnienie zawodowe
50,4
Wysokie zarobki
45,2
Tolerancja
48,4
Tolerancja
42,5
Bóg i wiara
44,1
Partnerstwo
40,5
Pomoc innym
38,6
Pomoc innym
40,3
Zaspokajanie potrzeb
34,7
Patriotyzm i duma
z własnego kraju
30,2
Wysokie zarobki
33,2
Środowisko naturalne
27,6
Prawo i porządek
30,8
Zabawa
23,2
Patriotyzm i duma
z własnego kraju
30,8
Obyczaje i tradycja
22,4
Obyczaje i tradycja
25,2
Prawo i porządek
22,2
Środowisko naturalne
23,5
Bóg i wiara
22,1
Zabawa
9,4
Władza
15,5
Władza
7,3
Zaangażowanie polityczne
4,5
Zaangażowanie
polityczne
4,9
Źródło: badania własne
17
Metodologia badań socjologicznych
w latach 2007–2013
Badania wśród studentów zostały zrealizowane w 2007 r. w pięciu ośrodkach akademickich w całej Polsce, natomiast wśród uczniów 18 liceów warszawskich w 2013 r. W listopadzie 2007 r. autor zrealizował projekt badawczy
pt. „Postawy młodzieży wobec społeczeństwa niemieckiego na tle członkostwa Polski w Unii Europejskiej”, który objął swoim zasięgiem losowo wybrane państwowe ośrodki akademickie (Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie, Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu, Uniwersytet
Szczeciński, Uniwersytet Białostocki oraz Państwową Wyższą Szkołę Zawodową im. prof. Stefana Tarnowskiego w Tarnobrzegu). Próba w tym badaniu
wyniosła 945 osób i spełniała w pierwszej kolejności zasady doboru losowego prostego (uczelnie polskie), w drugiej – warstwowego. Ponieważ autor nie
posiadał imiennego operatu, a jedynie znał kwoty studiujących (wiedza ta
obejmowała podział na płeć, wiek, liczbę studentów poszczególnych wydziałów i kierunków), po wylosowaniu ze wszystkich wydziałów kierunków (jako
pierwszych jednostek analizy), dalszemu losowaniu poddano zajęcia (wykłady i ćwiczenia), na których przeprowadzano ankietę metodą audytoryjną.
Z kolei badanie z kwietnia 2013 r. pt. „Postawy młodzieży wobec sąsiadów
Polski” zrealizowano w 18 liceach w Warszawie. Za pomocą doboru warstwowego wylosowano ze wszystkich dzielnic stolicy Polski 18 szkół, następnie,
podobnie jak w badaniu z 2007 r., autor losował klasy, dni oraz zajęcia, na
których docierał wraz z ankieterami do badanych uczniów. W tym przypadku próba wyniosła 973 respondentów.
Młodzi Polacy o Niemcach
Analizę danych z badań w 2007 r. i 2013 r. trzeba zacząć od krótkiego
nakreślenia opinii młodzieży polskiej na temat sąsiadów Polski oraz Niemców w ogóle. Tabele 2 i 3 ukazują osobiste nastawienie badanych do sąsiadów
Polski. Widzimy, że wprawdzie Niemcy nie otwierają listy naszych najukochańszych sąsiadów, laur zwycięstwa przynależy Czechom, zarówno wśród
studentów, jak i licealistów, ale nie stoją też na pierwszym miejscu listy sąsiadów nielubianych. Tu pierwszą pozycję zajmuje Rosja, także w dwóch przypadkach, zarówno wśród studentów, jak i licealistów (patrz tabele 2 i 3).
18
Tabela 2.
Stopień sympatii/antypatii wobec sąsiadów Polski. Opinie studentów z 2007 r.
N = 945
Antypatia wobec sąsiadów Polski (w %)
Bardzo niesympatyczne
wrażenie
Niesympatyczne
wrażenie
Suma
Rosjanie
10
27,5
37,5
Niemcy
6
13,5
19,5
Białorusini
2
10
12
Ukraińcy
2
4,5
6,5
Litwini
0,5
2,5
3
Czesi
0,5
1,5
2
Słowacy
0,5
0,5
1
Sympatia wobec sąsiadów Polski (w %)
N = 945
Wyraz sympatii
Bardzo sympatyczne
wrażenie
Sympatyczne
wrażenie
Suma
Czesi
26
46
72
Słowacy
43
20,5
63,5
Litwini
14
37
51
Ukraińcy
13
36,5
49,5
Niemcy
6,5
29,5
36
Białorusini
9
24
33
Rosjanie
6
18
24
Nie oznacza to jednak, że Niemcy są sąsiadami ukochanymi. Co piąty
badany wyraża wobec nich niechęć, a spośród wszystkich siedmiu państw
sąsiadujących Niemcy figurują na drugim miejscu jako nielubiani.
Dopowiedzieć trzeba, że badanie z 2013 r. nastąpiło jeszcze przed inwazją Rosji na Ukrainę, co niewątpliwie nie przysporzyło tej pierwszej sympatii
Polaków. Ponadto pozycja Ukrainy zmieniła się na plus w opiniach polskiego
społeczeństwa, i choć autor nie dysponuje swoimi danymi z tego najnowszego okresu, to zakłada hipotetycznie, że Ukraina w tym zestawieniu mogła
wyprzedzić Litwę, której rząd wprowadza antypolskie ustawy i oziębia wzaJournal of Modern Science tom 3/30/2016
19
jemny stosunek na arenie międzynarodowej, prowadząc mało przychylną
politykę wobec mniejszości polskiej. Pozycja wielkiej sympatii do Czechów
i Słowaków jest nie do przebicia.
Tabela 3.
Stopień sympatii/antypatii wobec sąsiadów Polski. Opinie licealistów z 2013 r.
Antypatia wobec sąsiadów (w %)
N = 973
wrażenie
Niesympatyczne
wrażenie
Suma
Rosjanie
18,4
24,4
42,8
Niemcy
10,4
14,8
25,2
Białorusini
4,8
11,5
16,3
Ukraińcy
3,9
9,4
13,3
Litwini
4,4
7,6
12
Czesi
0,9
1,7
2,6
Słowacy
1,1
1,1
2,2
Sympatia wobec sąsiadów Polski (w %)
N = 973
Bardzo sympatyczne
wrażenie
Sympatyczne
wrażenie
Suma
Czesi
29,1
39,2
68,3
Słowacy
19,7
40,6
60,3
Ukraińcy
12,5
28,5
41
Litwini
11,1
28,1
39,2
Niemcy
6
25,7
31,7
Białorusini
7
18,5
25,5
Rosjanie
6,3
14,2
20,5
Jeżeli skupimy się przede wszystkim na relacji do Niemców, to wiek zdaje
się tu odgrywać decydującą rolę, ponieważ im starsze pokolenie (pozostając
rzecz jasna w przestrzeni kategorii: młodzież), tym opinie na temat Niemców
lepsze. Im młodsi badani, tym częściej pojawiają się wypowiedzi negatywne,
a nawet skrajnie negatywne o sąsiadach Polski. Warszawiacy, jeśli porównamy ich wypowiedzi o Niemcach z młodzieżą studiującą, mają niekiedy radykalne poglądy, co ukazuje tabela 4.
20
Tabela 4.
Opinie młodzieży polskiej na temat Niemców
Stopień akceptacji lub odrzucenia resentymentów wobec Niemców
Większość Niemców chce odzyskać swoje ziemie w granicach sprzed wojny
W %
Zdecydowanie się
zgadzam
Zgadzam się
Nie zgadzam
się
Zdecydowanie
się nie zgadzam
Studenci
19,4
32,2
40,2
6,6
Licealiści
13,2
26,3
45,6
12,2
To dla mnie duży problem, że właśnie Niemcy są sąsiadami Polski
W %
Zdecydowanie się
zgadzam
Zgadzam się
Nie zgadzam
się
Zdecydowanie
się nie zgadzam
Studenci
4,4
6,8
42,4
45,2
Licealiści
8,9
11,3
40
38,1
Zdecydowana większość Niemców to naziści
W %
Zdecydowanie się
zgadzam
Zgadzam się
Nie zgadzam
się
Zdecydowanie
się nie zgadzam
Studenci
3,0
11,2
46,9
37,2
Licealiści
8,0
14,3
47,2
27,7
Licealiści szkół warszawskich, jak też studenci mają przede wszystkim
neutralną opinię na temat Niemców, jednak proporcje stosunku negatywnego i pozytywnego są inne. Niemal 60% warszawiaków na pytanie: „Jaka
jest Twoja postawa wobec niemieckiego społeczeństwa”, udzieliło odpowiedzi neutralnej, 26% – pozytywnej, a 15% – negatywnej. W przypadku
studentów 36% miało pozytywny stosunek, tylko 11% negatywny, zaś neutralny 53%.
Ponieważ autor reprezentuje myślenie socjologiczne w paradygmacie
socjologii wiedzy, w jego badaniach nie zabrakło m.in. odniesień do samooceny badanych własnej wiedzy na temat Niemiec, Niemców, osobistych
kontaktów, stopnia zainteresowania się wiadomościami z Republiki Federalnej Niemiec i innych zmiennych budujących ogólny stan wiedzy młodzieży polskiej o sąsiadach zza Odry jako ważnej determinanty mającej
21
wpływ na powstawanie, a przede wszystkim utrzymywanie się stereotypów
narodowych. Stan wiedzy jest rozpaczliwie niski, nie ma również większej
nadziei, aby miało się to zmienić (patrz tabele 5 i 6).
Tabela 5.
Samoocena osobistego interesowania się informacjami z RFN
Czy interesujesz się informacjami na temat Niemiec
(rozumianych tu jako kraj/państwo)?
W %
Tak, bardzo
Raczej tak
Raczej nie
W ogóle nie
Licealiści
4,7
19,8
49,8
25,1
Studenci
2,3
24,3
51,3
16,6
Tabela 6.
Samoocena stanu posiadanej wiedzy na temat RFN
Jak oceniasz swój stan wiedzy o RFN?
W %
Wysoki
Średni
Niski
Nie posiadam
żadnej wiedzy
Licealiści
3,0
45,6
44,3
6,7
Studenci
5,4
41,7
41,4
10,7
Widzimy zatem, że szczególnie warszawiacy oceniają nisko swój stan wiedzy o Niemczech, a dodatkowo nie zamierzają nic z tym zrobić, gdyż nie
interesują się zdobywaniem wiedzy o Niemcach. Trudno się spodziewać, aby
te opinie miały szansę i okazję zmieniać się na plus. Przeciwnie, z niewiedzy
rodzą się lęki, fobie i stereotypy negatywne.
Religijność a stereotyp narodowy
Dalej zostanie zaprezentowana korelacja pomiędzy religijnością badanych
a postrzeganiem przez nich społeczeństwa niemieckiego. Warto przeanalizować relacje indeksu religijności z występowaniem określonych opinii wobec
Niemców. W tym celu został stworzony indeks religijności, który skonfrontowano z indeksem niechęci wobec Niemców.
22
Indeks religijności powstał na podstawie trzech odpowiedzi na następujące
pytania: pytanie pierwsze dotyczyło praktyk religijnych, pytanie drugie – stosunku do wiary, a pytanie trzecie określało stosunek respondentów do Boga
i wiary jako wartości. W ten sposób wyselekcjonowano osoby, które praktykowały systematycznie, były wierzące, dla których Bóg i wiara stanowiły
ważną wartość w życiu. W przypadku wszystkich studentów poddanych badaniu odsetek w ten sposób zdefiniowanych osób religijnych wyniósł 14,9%,
a niereligijnych 3,5%. Tak samo postąpiono z licealistami. W tym przypadku
odsetek religijnych i niereligijnych wykazał, że wśród licealistów 6,6% było
osobami religijnymi, a 17,4% niereligijnymi. A zatem im młodsi badani, tym
stosunek do wiary jest mniej istotny. Zdecydowano, że o religijności lub jej
braku będą przesądzały wyłącznie radykalne stanowiska. Nie uwzględniono
także w indeksie wyznania, jako że po pierwsze, nie chciano ograniczać się
do rzymskich katolików, po drugie, istnieje relacja między utożsamianiem się
z określonym wyznaniem a byciem np. osobą niewierzącą, tzn. osoby niewierzące mogą uważać się za katolików, chociaż nie praktykują tej religii.
Drugi indeks skupiający w sobie niechętne, wręcz ksenofobiczne, przekonania ułożono wedle zdecydowanej akceptacji następujących zdań, które zostały już przybliżone w tabeli 4. Brzmiały one w następujący sposób:
1) większość Niemców chce odzyskać swoje ziemie w granicach sprzed wojny;
2) to dla mnie duży problem, że właśnie Niemcy są sąsiadami Polski; 3) zdecydowana większość Niemców to naziści; 4) oraz padła odpowiedź przyznająca
się wprost do negatywnej postawy wobec Niemców. Tak skonstruowany indeks
oczywiście zawęża ilość osób, ale dzięki temu dysponujemy dość wyrazistymi poglądami respondentów i możemy obserwować silne związki między zmiennymi.
W przypadku studentów udział procentowy myślących w ten sposób wyniósł 7,6% (uwzględniono tu wyłącznie dwie najwyższe wartości – 3 i 4 punkty), zaś w przypadku licealistów 13,1% (podobnie była to suma dwóch najwyższych punktów: 3 i 4). Widzimy zatem, że te radykalne postawy charakteryzują
ekstremalną mniejszość, częściej młodszych niż starszych badanych.
Następnie indeksy religijności i antyniemieckiej ksenofobii poddano walidacji wewnętrznej i zewnętrznej. Weryfikacja potwierdziła ich słuszność.
Według walidacji wewnętrznej indeks religijności tworzą osoby określające
się mianem wierzących, praktykujących, dla których Bóg i wiara stanowią
23
ważną wartość, natomiast osoby niereligijne nie praktykują, nie wierzą, odrzucają Boga i wiarę jako wartość (oprócz tego skorelowano osoby religijne
z niereligijnymi, aby upewnić się, że istotność statystyczna na pewno wystąpi,
i tak osoby bardzo religijne były mniej niereligijne, i na odwrót, niereligijne
były mniej religijne). Z kolei walidacja zewnętrzna indeksu religijności ukazała zależności między religijnością badanych a poglądami określonymi jako
konserwatywne. Wybrano postawę, która z punktu widzenia wszystkich wyznań chrześcijańskich, a także innych religii, jak islam czy judaizm, jest odrzucana, a więc akceptację bądź potępienie aborcji. Skonfrontowano zatem
osoby akceptujące dopuszczanie aborcji z osobami wchodzącymi w skład indeksu religijności. Wynik był jednoznaczny; im wyższy stopień religijności,
tym częściej badani nie akceptowali przerywania ciąży, z kolei osoby niereligijne akceptowały w pełni i najczęściej aborcję. Indeks ksenofobii antyniemieckiej również poddano dwóm typom walidacji.
Walidacja indeksu antyniemieckiego także się powiodła. Skonfrontowano go z zadeklarowaną sympatią i antypatią do Niemców jako społeczeństwa (walidacja wewnętrzna), a także z pytaniem kontrolnym (walidacja zewnętrzna), które brzmiało: „Czy byłabyś/byłbyś skłonna/skłonny pracować
w niemieckiej firmie?”. Spodziewano się tym samym, że osoby charakteryzujące się negatywnymi opiniami na temat Niemców zarówno będą postrzegać
Niemców jako bardzo niesympatycznych sąsiadów, jak i nie będą skłonne do
pracowania w niemieckiej firmie. W pierwszym przypadku indeks ksenofobii
skonfrontowano z osobami, które stwierdziły, że Niemcy, jako sąsiedzi, robią
na nich niesympatyczne i bardzo niesympatyczne wrażenie. Wynik był następujący: im bardziej studenci byli antyniemieccy (indeks ksenofobii), tym
częściej przyznawali, że Niemcy, jako sąsiedzi, robią na nich niesympatyczne
oraz bardzo niesympatyczne wrażenie (p = 0,000, r = 0,465). Tak samo licealiści, korelacja osiągnęła poziom: p = 0,000, r = 0,376. Przy weryfikacji walidacji zewnętrznej wśród studentów dodatnia korelacja osiągnęła poziom:
p = 0,000, r = 0,329, a wśród licealistów: p = 0,000, r = 0,283, czyli im częściej
badani związani byli z indeksem ksenofobicznym, tym częściej deklarowali,
że nie chcieliby pracować w niemieckiej firmie.
W zestawieniu ze sobą osób, które były głęboko religijne, z osobami, które
miały mocno antyniemieckie nastawienie, w przypadku studentów zauważo24
no słabą istotność statystyczną (p = 0,004, r = 0,182). W przypadku osób niereligijnych istotność statystyczna między zmiennymi nie zaistniała, podobnie
wśród licealistów, ani wśród religijnych, ani wśród niereligijnych. Skoro indeks
religijności i niereligijności nie wykazywał istotności statystycznej z indeksem
antyniemieckich resentymentów (wyłączywszy religijnych studentów), autor
sprawdził, czy oddzielne deklaracje na temat głębokiej wiary, systematycznego
praktykowania religii oraz Boga i wiary, jako istotnej wartości, korelują z poszczególnymi, negatywnymi i pozytywnymi opiniami na temat zachodnich
sąsiadów Polski. Takie związki, choć słabe lub nikłe, wystąpiły. Tabela 7 stanowi wprowadzenie do przedmiotu naszych rozważań. Zestawiono w niej osoby
reprezentujące indeksy religijny i niereligijny. Nie widać w szczegółach różnic
w opiniach na temat Niemców, które dyktowane by były stopniem religijności
lub jej brakiem. Oczywiście powyższe dane nie wystarczą, aby poprzestać na
takiej diagnozie. W dalszej analizie przeprowadzono szereg korelacji między
zmiennymi, aby przypatrzyć się ewentualnym zależnościom.
Tabela 7.
Zestawienie opinii studentów i licealistów z indeksu religijności i niereligijności
Osobista postawa wobec Niemców
Studenci
W %
Licealiści
Religijni
Niereligijni
Religijni
Niereligijni
Pozytywna
36,9
39,4
39,1
30,2
Neutralna
48,2
45,5
46,9
52,1
Negatywna
14,9
15,1
14
17,2
Wrażenie, jakie wywołują Niemcy (jako społeczeństwo)
W %
Studenci
Licealiści
Studenci
Licealiści
Religijni
Niereligijni
Religijni
Niereligijni
Bardzo sympatyczne
5,7
9,1
10,9
6,5
Sympatyczne
31,2
30,3
23,4
26
Obojętne
41,1
39,4
43,8
42,6
Niesympatyczne
14,9
6,1
12,5
13
7,1
15,1
9,4
10,1
25
Zacznijmy od studentów. Przyglądając się bliżej ich animozjom, szczególnie osoby określające się mianem głęboko religijnych częściej rekrutowały
grupę antyniemieckich ekstremistów wpisujących się w indeks antyniemieckiej niechęci (p = 0,01, r = 0,084), przyznawały się, że mają negatywną opinię
o Niemcach rozumianych jako społeczeństwo (p = 0,047, r = 0,065), rzadziej
uważały, że Niemcy, tak samo jak Polacy, to całkiem zwyczajni Europejczycy
(p = 0,010, r = -0,084), jak też rzadziej twierdziły, że Niemcy to naród szanujący prawo i porządek, cywilizowany i godny naśladowania (p = 0,037,
r = -0,069). Osoby systematycznie praktykujące częściej wpisywały się w indeks antyniemieckiej ksenofobii (p = 0,047, r = 0,066), nie chciałyby pracować
w niemieckiej firmie (p = 0,014, r = 0,080) oraz rzadziej twierdziły, że Niemcy to naród szanujący prawo i porządek, cywilizowany i godny naśladowania
(p = 0,040, r = -0,068). Osoby, które wskazywały, że Bóg i wiara są dla nich
bardzo ważną wartością, rzadziej twierdziły, że lubią Niemców (p = 0,010,
r = -0,085). Z kolei studenci, którzy deklarowali, że Bóg i wiara nie są dla nich
ważnymi wartościami, rzadziej twierdzili, że Niemcy to rewizjoniści (p = 0,003,
r = -0,098), to samo twierdzili zresztą i niepraktykujący (p = 0,015, r = -0,080).
Licealiści twierdzący, że Bóg i wiara to bardzo ważne wartości, rzadziej
uważali, iż Niemcy to tacy sami zwykli Europejczycy, co Polacy (p = 0,048,
r = -0,065), częściej też sądzili, że szanują wielu znanych Niemców (p = 0,010,
r = -0,084). Licealiści systematycznie praktykujący częściej przyznawali, że
sąsiedztwo z Niemcami jest dla nich problemem (p = 0,09, r = 0,084), oraz
rzadziej przyznawali, że Niemcy są zwykłymi Europejczykami (p = 0,043,
r = -0,66). Głęboko wierzący licealiści byli nieco rozdwojeni w opiniach na
temat niemieckich sąsiadów, z jednej strony częściej przyznawali, że szanują
wielu znanych Niemców (p = 0,013, r = 0,081), a z drugiej – częściej twierdzili, że sąsiedztwo z nimi jest problemem (p = 0,017, r = 0,078), i mieli silne
uprzedzenia wobec nich (p = 0,001, r = 0,146). Spośród młodzieży warszawskiej, która nie wierzyła w Boga, tylko te osoby, które bardzo zdecydowanie
odrzuciły Boga i wiarę jako wartość, częściej miały silne uprzedzenia wobec
Niemców (p = 0,003, r = 0,135), nie lubiły Niemców (p = 0,006, r = 0,090),
będąc ekstremalnie antyniemieckimi (p = 0,018, r = 0,108).
W tabeli 3 widzimy podział osób na religijne i niereligijne według wszystkich interesujących nas tu kategorii. W jednym przypadku widać wyższe
26
wskaźniki. Jest to strach przed rewizjonistyczną polityką Niemców. Szczególnie na te fobie podatni są religijni studenci.
Tabela 8.
Opinie młodzieży polskiej (osób religijnych i niereligijnych) na temat Niemców
Niemcy, tak samo jak Polacy, to całkiem zwyczajni Europejczycy
W %
Studenci
Licealiści
Religijni
73,6
79
Niereligijni
78,8
76,2
Większość Niemców chce odzyskać swoje ziemie w granicach sprzed wojny
W %
Studenci
Licealiści
Religijni
55,4
39,1
36,4
36,7
Niereligijni
Jako sąsiedzi Polski, Niemcy są godni uwagi
W %
Studenci
Licealiści
Religijni
88,7
76,6
Niereligijni
81,6
76,8
To dla mnie duży problem, że właśnie Niemcy są sąsiadami Polski
W %
Studenci
Licealiści
Religijni
13,5
25
Niereligijni
18,2
19,3
Wielu słynnych Niemców poważam i szanuję
W %
Studenci
Licealiści
Religijni
74,8
78,1
78,8
61,8
Niereligijni
Zdecydowana większość Niemców to naziści
W %
Studenci
Licealiści
Religijni
19
22,6
Niereligijni
15,2
18,9
Niemcy to naród szanujący prawo i porządek, cywilizowany i godny naśladowania
W %
Studenci
Licealiści
Religijni
59,9
67,2
Niereligijni
71
66,9
27
Zdaniem autora źródeł ksenofobicznej mentalności należy poszukiwać nie tyle, czy też nie przede wszystkim, w religijności/braku religijności (chociaż pewne tendencje zostały tu wychwycone), ile w innych sferach
Lebensweltu. Jeśli tak, to w jakich? W odpowiedzi na to pytanie pomogło
zestawienie osób religijnych i niereligijnych odnośnie do osobistej sympatii
(lub jej braku) w stosunku do polskiego społeczeństwa. Tu różnice między
indeksami były wyraźne i spowodowały, że autor uzyskał ważną wskazówkę
odnoszącą się do wymiaru identyfikacji zbiorowych, która pomogła w wyjaśnianiu analizowanego zagadnienia.
Tabela 9.
Stopień wyrażanej sympatii osób religijnych i niereligijnych wobec polskiego społeczeństwa
Ocena stopnia sympatii w stosunku do polskiego społeczeństwa
Studenci
Licealiści
Studenci
Licealiści
Religijni
Niereligijni
Religijni
Niereligijni
Tak
85,8
39,4
67,2
45
Nie
3,5
27,3
10,9
31,4
Nie wiem
10,6
33,3
21,9
23,1
W %
Należy stwierdzić, że osoby niereligijne częściej niż religijne nie darzą swojego narodu sympatią. To zestawienie podpowiedziało autorowi, gdzie szukać
głównych źródeł animozji antyniemieckich. Szczególnie jedna zmienna jest
tu wiodąca. Silna tożsamość narodowa – którą wskaźnikowano deklaracjami:
1) o dumie z bycia Polką/Polakiem; 2) o byciu patriotką/patriotą; 3) o silnych
więziach z Polską oraz 4) że patriotyzm i duma z własnego kraju są bardzo
ważne – była ujęta w indeks patriotyzmu. Wśród studentów było to 14% badanych, i tu od razu należy zaznaczyć, że te osoby są także głęboko wierzące
(p = 0,001, r = 0,116), systematycznie praktykujące (p = 0,018, r = 0,083),
a Bóg i wiara są dla nich bardzo ważne (p = 0,024, r = 0,080). Te osoby częściej przyznawały, że mają negatywną opinię na temat Niemców (p = 0,000,
r = 0,231), Niemcy, ich zdaniem, to rewizjoniści (p = 0,012, r = 0,089), Niemcy są problemem sąsiedzkim (p = 0,000, r = 0,213). Badani reprezentowali
28
też częściej ksenofobiczny indeks antyniemiecki (p = 0,001, r = 0,149), nie
chcieliby pracować dla „Niemca” (p = 0,000, r = 0,140), Niemcy, jako sąsiedzi,
robią na nich bardzo niesympatyczne wrażenie (p = 0,000, r = 0,144), rzadziej
przyznawali, że Niemcy, podobnie jak Polacy, są normalnymi Europejczykami (p = 0,002, r = -0,111), jako sąsiedzi są godni uwagi (p = 0,026, r = -0,079),
Niemcy to naród szanujący prawo i porządek (p = 0,005, r = -0,100).
Opinie licealistów, należące do indeksu dumy narodowej (13% badanej populacji), częściej wypowiadane były przez osoby bardzo religijne
(p = 0,000, r = 0,136), które często praktykowały (p = 0,021, r = 0,084), głęboko wierzące w Boga (p = 0,000, r = 0,143), twierdzące, że Bóg i wiara są bardzo
ważnymi wartościami (p = 0,007, r = 0,098), rzadziej jako niepraktykujące
swojej wiary (p = 0,035, r = -0,076), jednocześnie ekstremalnie antyniemieckie (p = 0,004, r = 0,144), zdecydowanie niechętne pracować w niemieckiej
firmie (p = 0,004, r = 0,103), postrzegające Niemców jako bardzo niesympatycznych (p = 0,000, r = 0,130), częściej nielubiące Niemców (p = 0,000,
r = 0,166), częściej twierdzące, że Niemcy to rewizjoniści (p = 0,028,
r = 0,080) oraz Niemcy są problemem sąsiedzkim (p = 0,000, r = 0,127), częściej wyrażające niechęć do Niemców (p = 0,000, r = 0,142), mające silne
uprzedzenia w stosunku do Niemców (p = 0,025, r = 0,111), rzadziej przekonane, że Niemcy to zwykli Europejczycy (p = 0,004, r = -0,105), godni
naśladowania (p = 0,050, r = -0,072).
Śledząc te ciekawe wyniki, zdecydowano się stworzyć, jako przeciwwagę,
indeks „antypatriotów”, czyli zgrupować opinie takich osób, które w przypadku licealistów warszawskich: 1) nie czuły dumy z bycia Polakiem; 2) nie
uważały się za patriotów; 3) postrzegały siebie jako Europejczyków i obywateli świata; 4) dla których nieważne były takie wartości, jak patriotyzm
i duma z własnego kraju. W ten sposób otrzymano indeks grupujący 6,2%
wśród licealistów. Osoby te częściej uważały, że nie lubią Niemców (p = 0,032,
r = 0,119), była to jedyna korelacja istotna statystycznie związana ze stereotypami narodowymi, a potem wykazane zostały związki z braku patriotyzmu
z ateizmem badanych, i tak, licealiści z indeksu „antypatriotów” rzadziej
praktykowali religię (p = 0,013, r = -0,137), rzadziej twierdzili, że Bóg i wiara to ważne wartości (p = 0,025, r = -0,124), częściej byli niepraktykujący
(p = 0,001, r = 0,189), częściej byli niewierzący (p = 0,031, r = 0,119).
29
W przypadku studentów w ankiecie z 2007 r. nie zadano pytania o poczucie patriotyzmu, dlatego indeks stworzono na podstawie pozostałych
trzech pytań. Ale nawet w tym przypadku tendencje zauważone na podstawie odpowiedzi licealistów zaistniały wśród ich starszych kolegów. Te
osoby nie wykazały statystycznie niechęci do Niemców w żadnym z analizowanych tu przykładów, za to odznaczały się niereligijnymi postawami.
Im częściej studenci wypowiadali swoje opinie w duchu niepatriotycznym,
tym częściej były to osoby przekonane, że Bóg i wiara nie mają żadnego
znaczenia (p = 0,022, r = 0,156), byli niepraktykujący (p = 0,002, r = 0,206),
określali się mianem niewierzących (p = 0,045, r = 0,136) oraz niereligijnych (p = 0,002, r = 0,208).
Podsumowanie
Niezależnie od podstawowego założenia prowadzącego do świata wyjaśnień idiograficznych i nomotetycznych, związki religijności z negatywnymi
ocenami Niemców, choć słabe (uwzględniając założenia klasyfikacji Guilforda), zaistniały, szczególnie wśród polskich studentów, dla których wiara jest
znacznie ważniejsza niż dla licealistów. Nie można jednak przeoczyć, że wśród
i jednych, i drugich kategorii znajdują się ludzie o dość skrajnych poglądach,
zarówno antyniemieckich, jak i germanofilskich. Przy czym zachodzą pewne
różnice, które zdają się podkreślać znaczenie kwestii związków religijności
z patriotyzmem i przywiązaniem do takich wartości, jak naród, polskość,
Polska. Czy przekłada się to na jakieś tendencje odnośnie do analizowanego
zagadnienia? Tak. Dopiero mieszanka religijności z silnym poczuciem patriotyzmu staje się energią do utrzymywania się antyniemieckich przekonań.
I przeciwnie, niereligijność z brakiem patriotyzmu osłabiają antyniemieckie nastawienie badanych. Widzimy zatem dwa typy młodych ludzi. Z jednej strony, patriotów, dla których Bóg i praktykowanie wiary są ważnymi
wartościami, wręcz istotną aktywnością, którzy jednocześnie mają ogromny
dystans do Niemców. Z drugiej strony, niereligijnych, indyferentnych narodowo młodych ludzi, którzy nie mają problemu z Niemcami. Wniosek, jaki
można z tego wysnuć, jest taki, że religijność i silne przywiązanie do narodu
wiążą się ze wzrostem negatywnej opinii o Niemcach, zarówno w przypadku
studentów, jak i licealistów. Im częstsza deklaracja przywiązania do Ojczyzny
30
jako wartości, tym silniejsza identyfikacja religijna, a tym samym częstsze negatywne opinie badanych na temat narodu niemieckiego. Z kolei im częściej
badane osoby mówią o sobie, że nie czują więzi z Polską, narodem, tym częściej są niereligijne, niepraktykujące, a Bóg i wiara nie są dla nich wartościami. Nie oznacza to jednak, że automatycznie mówią lepiej o Niemcach, na
co wskazują wspomniane wypowiedzi niewierzących licealistów z Warszawy,
gdzie istotności areligijności z negatywnymi wypowiedziami o Niemcach
były, w porównaniu ze wskaźnikami osób religijnych – najwyższe.
Jak ukazują wyniki badania, skrajnie negatywne opinie wobec Niemców
nie są bezpośrednio skorelowane z indeksami religijności i niereligijności,
dopóki problem nie dotyka kwestii narodowościowych. Wówczas dostrzegalne jest, że osoby religijne wykazują się większym brakiem zaufania do
społeczeństwa niemieckiego niż niereligijne, ale bez patriotycznego backgroundu. Osoby wierzące są częściej niż osoby niewierzące patriotami,
jednocześnie nie bardzo przepadającymi za Niemcami. I raczej w tym trychotomicznym związku należy szukać zasadniczych źródeł ewentualnych
antyniemieckich animozji.
W ten sposób nie potwierdziły się hipotezy badawcze. Interesujący nas
czynnik religijności bądź jej braku nie odgrywa właściwie zasadniczej roli
w kreowaniu negatywnego nastawienia do Niemców. W poszukiwaniu relacji
między religijnością/niereligijnością a indeksem uprzedzeń wobec Niemców
nie stwierdzono w przypadku licealistów, jak też studentów, zarówno religijnych, jak i niereligijnych – istotności statystycznych.
Analizując wyniki badań, każdy badacz powraca do rudymentarnego problemu celów badań socjologicznych, a więc do eksplorowania, opisywania
oraz wyjaśniania każdego zjawiska, którego nie można redukować wyłącznie
do jednej przyczyny ani do jednego wymiaru. Autor nie pretenduje do uogólniania swoich wyników na całą młodzież polską, a jedynie do badanej populacji, wyznając zasadę, że zmienne nie znaczą nic więcej, poza tym, w jaki
sposób zostały zmierzone.
W badaniach społecznych nie sposób wyszczególnić jednej zasadniczej
i podstawowej przyczyny, czy też zmiennej niezależnej, wyjaśniającej powstawanie, w interesującym nas tu zagadnieniu, zjawiska stereotypu. Niniejszą prezentację wyników należy traktować jako teorię średniego zasięJournal of Modern Science tom 3/30/2016
31
gu, bez aspiracji do uogólnienia, tworzenia daleko idących tez. Przeciwnie,
autor akcentuje w tym miejscu, aby pogłębić ten wynik dalszymi, szczegółowymi badaniami, które wypracują skuteczniejsze wskaźniki oraz definicje operacyjne.
Literatura
Berger, P.L. (1983). Sekularyzacja a problem wiarygodności religii. W: F. Adamski
(red.), Socjologia religii. Wybór tekstów (s. 374–385), Kraków: WAM.
Berger, P.L. (2005). Święty baldachim. Elementy socjologicznej teorii religii, Kraków:
Nomos. ISBN 8388508873.
Doktór, T. (1999). Pluralizm wyznaniowy a rozwój katolickich ruchów religijnych.
W: L. Adamczuk, E. Firlit, A. Ochocki, T. Zembrzuski (red.), Kościół, socjologia,
statystyka. Księga jubileuszowa poświęcona księdzu profesorowi Witoldowi Zdaniewiczowi (s. 111–117), Warszawa: WF ATK. ISBN 8385737138.
Koseła, K. (1994). Religijne identyfikacje a niektóre preferencje polityczne Polaków.
W: W. Zdaniewicz (red.), Znaczenie Kościoła w pierwszych latach III Rzeczpospolitej
(s. 128–147), Warszawa: ATK/ISKK SAC.
Koseła, K. (2005). Religijność młodych Niemców i Polaków. W: K. Koseła, B. Jonda,
Młodzi Polacy i młodzi Niemcy w nowej Europie (s. 249–284), Warszawa: IFiS PAN.
ISBN 8373880909.
Luckmann, T. (2011). Niewidzialna religia. Problem religii we współczesnym świecie,
Kraków: Nomos.
Potocki, A. (2007). Wychowanie religijne w polskich przemianach. Studium socjologiczno-pastoralne, Warszawa: UKSW. ISBN 9788370724344.
Wołoszyn, T. (1990). Religijność a działania uznane za ważne w okresie przemian
społecznych w Polsce 1973–1981–1982, Warszawa: Bobolanum.
Zaręba, S.H. (2008). W kierunku jakiej religijności? Studia nad katolicyzmem polskiej
młodzieży, Warszawa: ISKK SAC. ISBN 9788385945147.
32
Arthur Piszczatowski
Adjunct Assistant Sociology Professor
Georgetown University
Journal of Modern
[email protected]
s. 33–56
Belarusan and Russian Culture on the
Periphery of Ideological Systems:
The Use of History to Control Symbolic
Thought Processes
Kultura białoruska i rosyjska
na peryferiach ideologicznych systemów:
wykorzystanie historii do kontrolowania
procesów myślowych
Abstract
This article discusses the role of history and language for the country of Belarus,
which is on the border of Western and Eastern ideological systems. The content is
based on observation and discussions with individuals during the time-period 2003–
2014. The aim of this article is to sociologically present a model which illustrates how
post-Soviet authoritarian systems control time and space symbolically to recreate an
ideological design that allows an authoritarian regime to maintain power through
the use of the Soviet Symbolic framework. This model, based on the example of
discussions with Belarusans, is applicable as a comparative tool to understand the
processes taking place in the Ukraine and also in Russia. The argument in this article
integrates history, systems of state ideology and identity formation on the border of
two cultural civilizations. Comparative examples concerning the conflict with Russia
and the Ukraine are used to apply the theoretical model based on current changes
and events in the regional macro-infrastructure offering a sociological take on the
link between historical and contemporary social and cultural changes in this region.
Streszczenie
W artykule��
przedstawiono znaczenie kulturowych uwarunkowań, w szczególności historii oraz języka, dla Białorusi – kraju leżącego na pograniczu zachodniej
i wschodniej cywilizacji. Zaprezentowany teoretyczny model ma na celu objaśnienie
33
działania postsowieckiego systemu władzy, gdzie autorytarny reżim wykorzystuje
w sposób różnorodny elementy z przestrzeni symbolicznej w celu stworzenia ideologicznego uzasadnienia dla własnego funkcjonowania. W celu wyjaśnienia mechanizmów władzy na Białorusi odwołuję się do uwarunkowań historycznych, które
oddziaływają na oficjalną ideologię, tworząc tym samym tożsamość mieszkańców
kraju. Przedstawiony model został wypracowany na podstawie badań empirycznych
prowadzonych za pomocą techniki obserwacji i wywiadów indywidualnych w okresie 2003–2014 na Białorusi. Wydaje się jednak, że ma on szersze możliwości eksplanacyjne, pozwalające zrozumieć działania decydentów politycznych w zakresie legitymizacji władzy w innych rosyjskojęzycznych krajach, które powstały po upadku
Związku Radzieckiego.
Keywords: Authoritarianism, Ideology, Ukraine, Russia, Belarus, post-Soviet,
Historical Ideology, Pan Slavism
Słowa kluczowe: autorytaryzm, ideologia, Ukraina, Rosja, Białoruś, postsowiecki, historyczna ideologia, Pan-Slavism
Introduction
The impact of Russian language and culture on national ideological
systems is investigated in this article to understand the influence of the
legacy of the Russian and Soviet cultural paradigm on the modern states of
Ukraine and Belarus, which are both involved in the process of constructing
a revival of national identity and consciousness but face the obstacles of
a Russian neighbor with a powerful media enterprise, local populations with
access to a post-Soviet history, a post-Soviet Russian influence that involves
ease of contact, and strong state centered governments, which discourage
the participation of civil society. During March and April 2014, the Russian
linkage of Russian language speakers with the right to territorial autonomy
has brought about great controversy in the international media and locally in
regions bordering Russia. Even prompting President Alexander Lukashenka
to issue an address to the nation regarding the mutual right to the heritage
of the Rus not a domination of Russian culture1. This analysis provides
a background in the historical and social processes shaping political decisionmaking in the country of Belarus that as the Ukraine is on the border of twoideological civilizations. In this article, it is argued that as human beings we are
34
Belarusan and Russian Culture on the Periphery of Ideological...
driven by historical cultural symbolism but on the border of two competing
civilizations a choice is made to follow one symbolic ideology over the
other. Economic opportunity and political power contribute to this choice;
however, it is argued that established cultural patterns and the enforcement
of authoritarian control measures upon these patterns also contribute to the
choice. Latent historical and ideological processes control time2 and space3
as one ideology reinforces over collective identity. Essentially, individuals
choose to interpret that which they know as they are bound by a temporal
and physical reality. This temporal and physical reality is controlled by
state history and official ideology which is based on traditional Soviet
paradigms4 which decreases the rate of integration with global structures
at the micro-level of civil society while keeping a populace, within an
established framework, at bay from the power-center. This article attempts
to dissect and bring focus on some of these latent historical processes shaping
contemporary identity and state relations in post-Soviet Eastern European
societies by referencing Daniel Bell’s concepts of ideology.
Contemporary Events
During March and April of 2014, we have witnessed the transition of the
Crimea from Ukrainian to Russian society. In the popular press and on various
news blogs and commentaries we find support for the idea of returning Russian
Crimea to the motherland. Tens of thousands of individuals in this area “bracing
from the Fascist assault that is about to take place from the dangerous new
Ukrainian leadership according to the Russian media”5. If we use our imperfect
online instincts and turn to an excellent though at times not fully validated
Wikipedia6 for a moment, we find background on the Crimean Tartars and
find that Stalin through mass deportations diminished a claim to the territory
which these Tartars had for over five-centuries7. True or not we have access to
exploration8. Likewise, if we turn to more recent academic political literature we
find a track record of Ukrainian concern for their status with the West after the
Soviet Union disbanded9 (Burant, 1995). It is pretty clear from the texts that there
was much concern regarding Russia’s reaction to a Ukrainian turn to the West.
Yet, the Western media presents Russia’s reaction to protests in the Ukraine with
great shock. How is it that history can be so torn? How is it that large populations
35
cannot have access to alternative discourse and understanding in a supposed
age where all information is accessible? Access to media, sources of alternative
information and a culture of political expectation may be components of this
answer; however, this is a political discussion we are not entering into. The
sociological question considers how individuals and communities can be
removed from historical identity and how the basic knowledge we have of
our relationship to this external reality is temporal and selective? The goal
of this article is to establish categories that serve as a model for interpreting
the ideological misdirection that seeds itself in authoritarian structures and
the propaganda machines, which they develop. Below, the following will be
addressed: a) basic concepts and tendencies on the border of two cultures,
b) choices of history from the Belarusan Perspective, c) the Soviet past and
its ideological legacy, d) the process by which formerly Communist Eastern
European authoritarian regimes maintain power through the control of
Soviet symbolism, and e) a model illustrating the use of Soviet Symbolism
in relationship to the individual. Essentially asking, what is the machine, in
the sense of Daniel Bell, what are the components of this ideological machine
that allow it to exert power, authority and tangible relevance to world events
and individual consciousness?
Understanding the Russian and Ukrainian Impasse (Disequilibrium
in Symbolic/Historical Ideology) from the Perspective of an Analysis
of Belarusan Interpretations of History based on Observation and
Interview
In this segment, interpretations of history are presented by Belarusan
citizens in various contexts. The purpose of these historical narratives is
to serve as a comparative device to more fully understand the symbolic/
historical impasse between Russia and the Ukraine. The observation and
interview materials below provide instances of historical narratives that give
focus to ideological and historical memory.
For Belarusans, the Second World War is very alive in national
consciousness. On a trip to the small historical town of Chatyn, a memorial
to a small village that was destroyed by German soldiers10, a visitor from
Kazakhstan asked the question about the Second World War to our guide
inquiring as to what happened. At some point in the discussion the guide told
36
us that Poland attacked Belarus and took the Western territory that was later
reclaimed after the Second World War. Another example is of a Polish Soldier
who after the Second World War, living on Belarusan land, started to despise
his Polishness and to question the Pole’s commitment against the Germans.
In a sense, there is a constant fear, real or not, of speaking up and having your
voice or idea heard because of the negative repercussions that could ensue.
As happened to one individual who spoke up her mind and mentioned at work
that it is both the Pole’s and the Russians that have dominated us for centuries
and spoke openly and critically about the President who doesn’t do anything,
this individual became demoted to a lower position at work, he believes as a
result of this. (Interview with Respondent F) In another example, a respondent
stated that what you need to do is clear, “Lukashenka stated on television that if
anyone disagrees or even looks funny at the manager then that person should
be kicked out of their work” (Interview with Respondent B).
A type of ideology binds each of these unrelated instances. A ritual of
thought has been established which explains the social surroundings and
gives meaningful tangible comprehension of one’s identity. In the first
instance, the identity of history, who I am and where do I come from and
what side do I take. In the second instance, which history do I need to abide
by so as to insure the basic survival of self and family and in the third how
do I structurally manipulate my identity in order to insure my daily access
to systemic survival, i.e., the income that allows one to exist. For those in the
opposition who question the status quo this relationship to an alternative
past and history is of nature, in the sense of Erving Goffman a type of
manipulation of identities. Yet it is necessary to understand that this is an
advanced state for those who have the time, the alternative knowledge and
exposure to alternative historical truths and ideological systems. For many, the
sheer continuity of the daily struggle prevents the ability to create alternative
consciousness, and in a sense goes a step further, to question their reality
and to think in the sense of C. Wright Mills Promise is actually an assault
on the self, the work of creating a meaningful, social, and knowledgeable life
becomes distorted by questioning the basis for their society. How can my
society be wrong? Why would my history be a massive set of coordinated
truths, i.e., a lie? In this sense, on the one hand the individual is limited by
37
the time it takes to understand an alternative historical reality and assumes
that the history and knowledge of the society is a given and on the other
hand the very act of questioning, unless attached to an alternative resource
system, such as participation in an opposition movement, actually is counterproductive to the individual’s self and position in the society. If we turn for a
moment to Shoshana Keller’s analysis of the creation of Uzbek identity, she
indicates that “it was an intellectually violent process as it tore people out
of the historical narratives they had created from templates of sacred time
and inserted them into a secular Soviet narrative. The new narrative was
intended to prove specific truths”. She goes on that “the Soviet’s cut out people
and events that undermined the core argument or stretched boundaries of
time and place to create the necessary evidence. The Soviet story began at a
different point and used a different basis for periodization”. She also indicates
that “the flow and meaning of events erased large sections of Central Asian
historical memory and replaced them with historical memories of other
peoples”. “A new historical set of historical heroes to emulate” (Keller, 2007,
p. 260). This point can be compared to the Western cities of Grodno and
Brest and surrounding regions where the Second World War began in 1939;
however, due to Germany’s arrangement with the Soviet Union, the popular
memory is that the war began when the Soviet Union entered into the war
approximately 2 years later on May 9, 1941.
In this sense, history as a vehicle of ideology is very significant to the
Belarusan mindset, and to Belarusan politics because which history you
observe means that you belong to separate ideological thought structures
and you therefore have different goals and interests in the political or social
apparatus of the country. In a sense, a way of showing your ideological
bent privately and at home is by many making the conscientious decision
to speak to immediate family members in Belarusan. In Belarus, where the
Belarusan language is discouraged, or at least considered impractical by
many, this is automatically associated with the BNF the Belarusan National
Front or the opposition11. Consciously or unconsciously aware of this fact,
those Belarusans in the Grodno Region countryside use this language, or
some form of it intermingled at times with Polish and Russian, and are
therefore distinguishing themselves from the Polish and Russian influences
38
that have been juxtaposed on the nation through centuries12. A conversation
with one Belarusan gentleman about the Second World War revealed that
they knew that something was wrong. They would secretly listen to Radio
Free Europe and would learn some truth of what was happening, at the
same time they had a reality that they had to live in. Many families had
to begin a cycle of pretending. In some sense this cycle of pretending may
carry on today. In the same vein the individual mentioned “it is difficult for
a person at this time to know what was going on in the world. There was
not much radio, TV, or news. Everything around you changed, big systems
changed, but you only knew your field (home) in the country” (Interview
with Respondent B).
It is necessary to take into consideration this cycle of pretending. In its
basic form the goal is to preserve the family unit. Accept the power structure
that is because if you do not you loose your chance to insure the survival of
your family and to make sure that existence continues. This is a powerful
motivator in and of itself; however, it also contributes to a self-sufficient and
apolitical nature for many where the importance of daily events, daily life
and its struggle are of great importance but the power to guide and to govern
society is reserved for those in those positions of power. This does not mean
that someone is not active, intelligent, ambitious and capable it means that
the power and belief to change and have influence on society is continuously
displaced by this deferment and likewise, a strong hand in everyday control
by the state limits and marginalizes individual activity13. In a sense, there may
be continuous news at the present and TV discussions on key political events
that keep the populace in tune; however, in the sense of David Sciulli there is
a difficulty in freeing oneself from pre-supposed possibilities (Sciulli, 2001).
The news and world events are there and frequently imbued with mainstream
propaganda that includes a spin or an omission. For some Belarusans,
exposed to this type of information, at times not knowing what to think from
gut feeling, it is the same belief as during the Second World War, the fate of
Belarus is decided by the major powers.
Another significant distinction that is a territorial manifestation of
the historical dilemma is the conscious belief of many Belarusans that
there is a psychological, cultural and social difference between those
39
people in Eastern and Western Belarus. This may simply be pride in
the territory that the individuals live in but some facts that denote the
distinction, according to these individuals, are: our farming is better
because it was not collectivized as much, our people work harder because
they have individualistic values, and we are closer to Europe (Interview
with Respondent X). Other comments state that for those peoples in
the East, their sense of purpose has been destroyed, they are prone to
alcoholism, they are poorer, they are more brainwashed, and they are less
capable because of the heavier impact of Sovietization14 (Interview with
Respondent C). These individuals take a sense of pride in their territory
and lead to the belief that there is indeed a sharp contrast between the two
regions of the country. This historical exploration gives us understanding
of the cultural and ideological context of the country, which gives some
insight into the values and beliefs of the Belarusans.
According to Shoshana Keller, the Soviet Union created Soviet Socialist
Republics, which functioned as satellite states on borders to encourage
groups in other states or national groups to join into the idea of the Soviet
state (Keller, 2007, p. 258).
Macro-Influences on History and Ideology
In this section, the focus is changed from the micro-statements from
individuals and observations in order to shift to the pertinent yet latent macroprocesses shaping the reality of Belarus. From the sociological perspective, it is
understood that there are core fundamental values that create the foundation
for the patterns that develop and become layered in an intricate culture. Yet,
here we are on the border of two or several cultures with competing values
and power struggles waged internally and externally for state domination. At
its most basic level, how does this historical legacy work at the macro level
and how does it interface with the individual, the citizen somewhere in a city
or periphery consciously oblivious to the mechanisms and social structures
ordering the everyday.
As a point to begin, the border regions of Russia and the EU have rich
cultural histories, which are unknown due to historical changes in power
structure coupled with established patterns of cultural operation. The basis
40
for a nation state is a type of history and evolution for a right of being for
that state. In the case of Belarus and the Ukraine, we have states, which
have not fully culminated the idea of the nation. Mass deportation, mass
extermination, changing borders, forced settlement and presence on the
border of two-ideological civilizations15 creates a dilemma similar to that of
African countries after British colonization. As in the colonization of Africa,
states with ideologies and ethnic groups that differ creating a divide and
conquer politics; however, through extreme threat a parallel uniformity
politics, as well. What is meant by divide and conquer politics is the choice
of an ideological framework, which allows one version of fact and history
to transcend over another leaving historical fact to political determination
instead of academic study. In this sense, the problems of these two societies
are based in the very cultural design of the society.
Choices of History
The current crisis in the Ukraine is frequently labeled, in the popular press,
as an example of Czarism. With the idea of Czarism is a politics of history,
which is currently frequently labeled in the media as reigniting the power of
the USSR or control over lands, which have formerly and historically been
of Russian Empire. A historical belief structure, an ideology and political
determination, which is not based on relevant and immediate needs within
the society but based on a historical type of politics to reinvent the powerful
ideology of the past society. In the model below, a model is drawn illustrating
historical layering in the country of Belarus. The diagram below, quite simple,
provides a glimpse into the choices of history. As in a funnel, there is a limited
space for discussion of history in public apparatus. The space is usually limited
by the ideology of the group in power, its desire to maintain power and the
implementation of goals to serve the maintenance of power. The opposition
may create an alternative modern Belarusan history by commemorating key
historical events that took place in Belarus when it was a part of the union
with Poland as Rzeczpospolita, whereas the authoritarian government, for
most of the previous decade until recently, would point to the Soviet history of
revolution, success against Fascism, and the historical definitions developed
by historians in the USSR.
41
Figure 1.
The Creation of a Modern Belarusan Perceptual History
Source: Authored by Arthur Piszczatowski
As is known in the study of political science, history is not objective but
a tool by elite to establish a chosen shared ideology that allows in the sense
of Benedict Andersen for an imagined community to exist (Anderson, 1991).
In all societies there is a shared vision of being that is created by fact, cultural
myth, symbolic interpretation, power elite and ideological structures. Belarus
is a country that lays surrounded by Poland, Russia, Lithuania, Latvia and the
Ukraine having experienced major cultural influences from a shared medieval
kingdom with Poland, and Lithuania into regions of Ukraine and also sharing
cultural ties to the Soviet Union and Russia. According to Jan Zaprudnik,
a Belarusan historian, “Belarusans have lived in the Great Lithuanian Duchy
as fully privileged members of a state that was their own, they experienced
cultural influences from Poland that had the impact of Polonizing their
gentry, and they have had a more recent, history of the cultural union with
Russia” (Zaprudnik, 1993).
42
For the Belarusans, history is a very difficult matter because it has
political and ideological implications, some of which were discussed
earlier. Similarly, developing a true Belarusan history is very difficult as
different ethnic and power groups subscribe to different histories. For
example, the current Belarusan government, under Alexander Lukashenka
has largely subscribed to a history that accentuates a union with Russia
while opposition groups accentuate a history that points west to Poland,
Lithuania, and Europe16. Those who speak Belarusan are viewed by the
government as a part of the opposition to the idea to cultural unity
with Russia and are deemed as nationalists17. In a sense, historical and
cultural allegiance has far reaching implications concerning the political,
economic, and social structure of the country18. To be a member of the
opposition is not only to seek an alternative power structure in Belarus,
but it is to subscribe to a democratic state that supports the rule of law,
private property and a market economy, linkages that draw the country to
Western Europe, which likewise has the impact of restructuring leadership
and power-allegiances in the country.
As we discuss Belarusan history, we must remember that history is
continuously in flux, if we consider the assimilation of immigrants to a society
for a moment we find that these immigrants are not the only ones who are
changing but so is the society as a whole. In this sense, even as Alexander
Lukashenka has sought cultural, political and economic union with Russia,
the more Soviet and authoritarian policies of Belarus have served to
differentiate the country of Belarus and Belarusans from Russia; thus setting
Belarus, regardless of intentions, on a new developmental path. This may at
first seem as a very general interpretation of events in Belarusan society but
it is these general interpretive categories that are continuously mitigated by
an unobjective history and unobjective ideological slant to state-centered
media that prevent the average citizen from having perspective on events in
the country. Historical fallacies that allow for political rhetoric coupled with
a lack of access to international sources allow for a large majority of citizens
to be under the domination of the information base of the society. This
informational domination coupled with the apolitical nature of the citizenry
becomes a tool of domination.
43
Figure 2.
A Specific History Dominates
Source: Graphic authored by Arthur Piszczatowski
The illustration above denotes the current Russian (Soviet) centered
history in Belarusan society. As in a funnel there is limited social space for
multiple histories or a social discourse to take place on an honest and factual
Belarusan history. This discourse is prevented because of the predominance
of Russian language, a linkage to Russian interests in Belarus, an ideological
education that teaches a Russian (Soviet) history, a lack of importance
attributed to the matter by the Belarusan populace coupled with complacency.
In all societies there is a dominant culture. It is said, that for societies to
develop holistically their cultural values and social structures must be
representative of the multitude of cultural values in the society (Rawls, 1972).
In Belarus, openness, democracy, public organization, individual freedoms
are values that are attributed to Western European culture. Such values as
belief in a strong leader, a belief in the state as a source of remedy for social
problems, political complacency, and collective identity are associated with
an Eastern Influence. The Eastern influence is reinforced by a lack of media
infrastructure that allows for communications and information to take place
44
totally within the Belarusan language. “We are reliant on external sources of
media and information from Russian sources which automatically gives it
that slant” (Interview Respondent B). Even though various ethnic identities
and histories co-exist in a nation-state the dominant political system and the
apparatus of the state is dominated by a choice in one direction or another.
In a public debate between Stanislau Shushkiewicz, the former Head of the
Belarusan State and Vladimir Zyrinowski on Russian television, Zyrinowski in
his colorful way mentioned that it is not possible to go both ways for Belarus.
It is a choice which block the Belarusans belong to with an implication that
it is a choice they must make or face the consequences19. The Soviet Past
and Significance of Soviet History: How does the Culture of the Soviet
Continue to Play a Role?
As contemporary Belarus is analyzed, it is found that there is actually
much similarity to the work of Daniel Bell and his development of concepts
for Soviet ideology. Contemporarily, before we initiate in this comparison,
it is necessary to note that the dissolution of the Soviet Union as a factual
legal entity should not be confused with the dissolution of Soviet values.
In discussions with Belarusans the Soviet is a period of grandeur, a value
of what is our common culture, history and heritage “nasze”20. It is a belief
in a common past and in a sense a maintenance of identity. Memories of
going to school in the Soviet Union, of movies, of heroes and ideas of right
and wrong that have been formative in one’s identity. Likewise, consistent
economic turbulence and political changes have culminated in a lack of trust
in political systems. Almost everything that was a route to development, to
career or ways of social interaction has been called into question or redefined.
Yet, the everyday presents continuous struggle and new opportunities. Yet,
identities have already been established and right or wrong interpretations
of world history, events and facts is secondary to maintain order over one’s
identity and the cultural programming and information that allows one to
function within the society.
Vladimir Putin has been credited with the creation of order in Russia and
Alexander Lukashenka has been credited with creating a system of economic
and political stability under a contract with the populace of reduced freedoms
as the society has been in a state of continuous turbulence. By maintaining
45
Soviet symbolism and ideological infrastructure the authoritarian elite of
Belarus has been able to maintain common expectations of relevance. Streets
that continue to be called Karl Marx Street, Statues of Lenin, the maintenance
of the KGB, a focus on state controlled lands and industry. The maintenance
of the traditional symbolism allows for markers for populations to coalesce
around. This is effective in the sense that individuals know there is not
a Soviet Union but the Soviet identity of strength, of the power to do anything,
as well as a sentimental heritage play a role in how individuals perceive their
identity. There is something, which links Belarusans to Russia: the common
language, the common media infrastructure, a shared taught history, and
a shared empire. It is this shared history that can be confusing to modern
Belarusans as they perceive their relationship to Russia as one of Soviet
partnership and the maintenance of shared ideals but the realization that
the Soviet Union does not exist, in the sense of the shared value structure,
but instead a relationship with a foreign state, i.e., interests of a foreign
state are not cognitively addressed. To create order, the authoritarian elite
maintains the traditional symbolism, which allowed for familiarity with
social organization of the transforming society; however, the maintenance of
the traditional symbolism creates a top down model of framework formation.
Essentially, the living fossil of the Soviet memory continues to link individuals
throughout the former empire as they continue to see an altruistic link that
is constructed within the cultural model that they have been socialized into.
The realization of foreign state domination in the cultural framework is
a step into abstraction and not easily identified as the Soviet values have been
internalized and the linkage is not questioned.
Background to a Model: Ideology, Social
Movements, Daniel Bell and Discussions
of Contemporary Internal/Cross Border Issues
In the field of social movements, frameworks are established that allow
for redefinition of values in a society. Specifically, key points of contention
are developed that allow for discussion and public reevaluation. In the case of
modern Russia, we have the tenets of social movement framework building
in the institutionalized framework of the authoritarian leadership elite. The
46
continuous change and redefinition of Russian society has institutionalized
change in the society. A society under constant redefinition seeks aspects
of order. A society that seeks order limits change. Below a review of Daniel
Bell’s work on ideology assists in identifying historical/cultural elements of
propaganda in Russia’s current foreign policy through comparison with more
recent authors analyzing how contemporarily Russia has institutionalized
social change in its society and has created a singular national type of social
movement.
According to Daniel Bell, ideologies are “ideas, ideals, beliefs, passions
and values…”. He also suggests that ideologies move people to action (Bell,
1965, p. 591). Bell continues that the use of ideology can be used to justify
specific interests and that what is important is not that they are true or false
but which function do they serve (Bell, 1965, p. 592). Likewise, according
to Bell, ideologies can be a type of formula that mobilizes people for action
by organizing patterns and providing means for comprehending experience.
Bell suggests that according to Lenin “ideologies are belief systems fashioned
by intellectuals or professors for use in organizing the masses” (Bell, 1965,
p. 593). He also uses a quote from Lenin which in summary suggests that there
can be no independent ideology of the masses or of the workers themselves;
from this historical perspective the choice was only bourgeoisie or socialist
ideology without the possibility for a third course (Bell, 1965, p. 593). Bell
suggests that by making ideology an either or phenomenon that it becomes
synonymous with total belief (Bell, 1965, p. 594). In this sense, the Soviet
ideology is a means of control as it designs the value range of the society (Bell,
1965, p. 595). Bell calls this a type of mechanism, a type of virtual machine
that is constructed for a designed product or cultural affect.
Abstractly analyzing the actions of Russian media and the experience of
the Ukraine, it is found that as Bell suggested, there is not a gradation of
truth but a true and false functionality, designed to mobilize mass support
through familiar values and ideas that allow for patterns of comprehension
coordinated by the state. Any type of alternative discourse or analysis offered
by competing media units, intellectuals or opposition is against a singular
choice of thought that coincides with one total belief system. It is not about a
natural outgrowth of truth or allegiance based on fact, but a means of control
47
to bring about a designed product or effect as Bell indicates. For Bell, this is
a mechanism that works as a type of social movement, the society that works
as a social movement makes promises in the future and the elite explain these
changes in order to be successful (Bell, 1965, p. 596). Likewise Bell mentions
the idea of Russia rejoining Western thought in terms of analysis and approach
to fact, if we compare it to the Olympics in Sochi we find that Russia was
at a high point of international integration yet instead to maintain power
relations and elite hegemony has turned to a familiar historical framework
reminiscent of Daniel Bell’s Soviet Ideology analysis.
Alison Brisk speaks of more recent examples of rewritten political
consciousness and reminds us that “states as well as their challengers spill
blood and treasure for slogans, flags, rituals – and even inert flesh”. The
author speaks of a renewed interest in the study of the subjective influence
of ideas and sources of information. According to Brisk, identities and
cognitive constructions are increasingly studied. The author also indicates
that “interests are not fixed needs, but rather deeply subsumed stories
about needs that symbolically mobilized political actors can create new
political opportunities by revealing, challenging and changing narratives
about interests and identities”. “The successful exercise of symbolic politics
then leads to social change through shifting priorities, building collective
identities, shaping social agendas or challenging state legitimacy”.
“Symbolic politics describes clusters of messages intended to change
attitudes, which may be enunciated by individuals, groups, states, societies
or international organizations”. “Symbolic politics depicts legitimacy as a
socially specific set of stories of justice, rights, and identity”. “Successful
collective action challenges these stories”. “Part of politics is convincing
people who they are” (Brisk, 1995, p. 560–566). “While symbols and
stories of national scope transform readily into national political change,
part of symbolic politics is a competition for attention and influence
among national, local and global narratives” (Brisk, 1995, p. 573). In a
sense, Russia has institutionalized this process of collective action and
identity formation. Through the use of the Soviet cultural pattern, Russia
has developed a framework by which to design the perception of right
and wrong, attitudes, and narratives that have become the foundation to
48
create new political opportunities and narratives that as in any system,
are constructed by an elite that creates the legislation, knowledge and
historical symbolic content that reinforces its power status.
Benjamin Forest conducted research on Monuments and their impact
on identity formation and addressed several valuable points: “After the
failed coup attempt of August 1991 and the break-up of the Soviet Union
Russia experienced a critical juncture that changed every aspect of Russian
Identity – political, economic, and national”. “Russia faced the immense task
of forging a national identity distinct from the Soviet Union and redefining
itself as a nation rather than as the center of a territorial or ideological empire”.
According to Forest, in this sense the politics of memory is very critical. “By
co-opting, contesting, ignoring, or removing certain types of monuments,
political elites engage in a symbolic dialogue with each other and with the
public, to gain prestige, legitimacy and influence”. According to B. Forest,
the elites tended to exclude civil society from the determined meanings of
monument sites. “These trends in turn contributed to the persistence of
authoritarian and imperial representations of the Russian nation” (Forest,
2002, p. 524–525).
Likewise Forest’s comment that “to motivate political action and to create a
sense of solidarity, nationalists self-consciously create the myth of an ancient,
timeless nation, and may even come to believe in it themselves”, this can, in
a sense, be linked to the global ideological impasse over the Crimea. Forest
also suggests that those groups that are successful at manipulating symbolic
capital are more successful in advancing their agendas that can include the
maintenance of a particular world-view. According to Forest, “Russia’s national
identity rested on its position at the center of a geographical and ideological
empire…, as a result, Russian and Soviet identities were closely intertwined”,
and Russia is attempting to reestablish a place in the global social order, but
Russians are dealing with the loss of adjusting to a smaller homeland. Forest
concludes, “after the USSR’s dissolution destroyed the geographical basis for
Soviet identity, Russia engaged in an intensive search for a new post-Soviet
identity and for a ‘usable’ past” (Forest, 2002, p. 526–528). Lowell Barrington,
in his article “The Motherland is calling” suggests that Russian officials
perceive Russia as the external national homeland of Russians abroad and
49
have claimed a right to monitor their treatment in other post Soviet states
(Barrington, 2003, p. 290).
In this next section, a model is presented which outlines this current
machine like dynamic behind the ideology and propaganda systems as they
affect Russia and bordering post-Soviet states. It appears that from analysis of
the press, official government statements, academic literature and interviews
with individuals from Belarus that there is indeed a type of machine that
serves as a sociological model to understand the process by which power and
ideology function. A basic question arises, what is the fundamental relationship
between the state, the individual and the international environment with the
use of the traditional Soviet pattern?
Figure 3.
A Model of How Authoritarian Regimes Maintain Power Through Control of Traditional Soviet Symbolism
Source: Graphic authored by Arthur Piszczatowski
1. The State: The context of state influence maintains hegemony over thought
structure by – Use of Soviet symbolism – the society functions on known
key words, which imply values and predicted responses.
2. The Individual: By maintaining a steady symbolic flow of traditional
symbolism and values the rate of integration into the international is
limited.
3. Due to state media and by many the symbolic language deficiencies allow
for limited access of international into local thought processes.
50
Contemporary Model Illustrating the Use
of Soviet Symbolism
Soviet symbolism is a binding infrastructure. A very general phrase but it
is into this generality that we must focus to understand the binding nature and
simple construct of social structure. In endless abstraction and in the natural
positive or negative evolution of social systems there arises change. During
times of authoritarian crisis and the reinvention of a new social structure social
order is generated by familiar islands of thought21. The ruling elite does not
gauge the societies development on necessary changes to meet the changing
external environment but instead uses traditional belief infrastructure already
in the knowledge base of the populace and creates reinforcing beliefs and
values in the external elements of the social structure that function as magnets
would as citizens would gravitate towards the familiar value, the familiar
belief or the familiar pattern of expectation that exists in the society. A belief
in a strong USSR carries with it the experience of a stable society, common
identification with other post-soviet states as once being part of the union
and a common cultural heritage of successes at war, among other things. The
Soviet Union no longer exists but many still find a cultural affinity to the
other as a result of common cultural and social experiences. In this sense,
as reality is constructed22 the efficiency and immediate need of authoritarian
infrastructure creates a social reality that is simple to achieve and in a sense to
manipulate. In this understanding, it is much easier for an authoritarian state
to maintain social control by using established social patterns. The established
social patterns are more immediate and create cognitive stability within the
society. This is significant as it allows the ruling elite to govern; however, it
comes at the cost of social development, global integration, personal initiative
and across the board equitable economic growth. This process assists in
explaining complacency in a populace as a populace continues to believe in
systems of thought, which no longer exist. For example, membership in the
Soviet Union can have imbued feelings of accomplishment, of stability and
of international grandeur coupled with understanding of values of unity of
nations among Russian speaking formerly Soviet Republics. In the cultural
programming of an individual faced with constant change and immediate
social pressure to deal with constant change at the micro-inter-personal level
51
what remains is the value of community as a remnant of the post-Soviet era.
This aspect of community can be a longing for the stability of the recent past
and also a hope for the recreation of the social structure that fell apart as it in
memory implies a greater element of social strength. Yet, there is no Soviet
Union, yet it is a composition of competing border Societies to the dominant
Russian state in the former Soviet Union. The conception that separate states
exist with competing interests is somehow stunted as there is a belief in the
traditional values but the current relationship is one of weaker and stronger
state relations based on economic and political power. This can be interpreted
as a grey area of confusion in this region of the world. Populations have not
developed a full sense of ethnicity, community and history while having
maintained an established social pattern of affinity with the power center,
competing ideologies within a social vacuum that is not based on immediate
full scale global integration and development but filtered by established
power elite for whom the traditional integrative pattern with the strong
Russian state is a prism for economic and social development. These variables
are discussed frequently in the international press but the sociological interrelationship within this system is presented within this article to give focus
to the interpretive confusion facing the societies bordering Russia and quite
possibly the contextual inability of the Russians themselves to understand the
limits of their own contextual pre-disposition.
Conclusions
This article provides insight from the perspective of Belarusans as to the
relationship that border societies face with Russia. Each society has its own
relationship to analyze; however, issues of politics and legal state infrastructure
are not the only domains for interpretation. An additional area of exploration
is in the deep crevices of cultural impasse. In some instances generations
if not centuries of cultural control and domination to which the Russians
themselves are not immune. From the perspective of this article what is critical
is that an empire has long-fallen but its cultural patterns remain as Russia
and neighboring societies work to define their identities and construct power
elite on the border of competing ideological systems. Even if the Soviet Union
does not exist there are citizens in various post-Soviet countries who possess
52
the cultural values and patterns while Russia in its necessity to redesign its
society has chosen familiar historical models to bring order and to reinforce
a power elite. There is no Soviet Union but people continue to believe in the
common, values, principles of the Soviet Union through power elite, media
and an apolitical nature. As Daniel Bell reminds us, there is a system or a
machine that coordinates ideas. In this article, a contemporary model of this
machine has been outlined. Essentially, individuals choose to interpret that
which they know as they are bound by a temporal and physical reality.
This temporal and physical reality is controlled by state history and
official ideology which is based on traditional Soviet paradigms23 which
decreases the rate of integration with global structures at the micro-level
of civil society while keeping a populace within an established framework
at bay from the power-center, according to this analysis.
References
Anderson, B.R.O.G. (1991). Imagined Communities: Reflections on the Origin and
Spread of Nationalism, London, New York, Verso.
Barrington, L., Herron, E., Eric, S., Silver, B.D., Bridan, D. (2003). The Motherland is
Calling: Views of Homeland among Russians in the near Abroad, „Cambridge University Press” 55(2), p. 290–313.
Bell, D. (1965). Ideology and Soviet Politics, „Slavic Review” 24(4), p. 591–603.
Brisk, A. (1995). Hearts and Minds: Bringing Symbolic Politics Back In, „Polity” 27(4),
p. 559–585.
Burant, S. (1995). Foreign Policy and National Identity: A Comparison of Ukraine and
Belarus, „Asia Studies” 47(7), p. 1125–1144.
Forest, B. a. Johnson, J. (2002). Unraveling the Threads of History: Soviet-Era Monuments and Post-Soviet National Identity in Moscow, „Annals of Association of
American Geographers” 92(3), p. 524–547.
Keller, S. (2007). Story, Time, and Dependent Nationhood in the Uzbek History Curriculum, „Slavic Review” 66(2), p. 257–277.
Pavlenko, A. (2008). Russian in post-Soviet Countries, „Russian Linguistics” 32(1),
p. 59–80.
Rawls, J. (1972). A Theory of Justice, Oxford, Clarendon Press.
53
Sciulli, D. (2001). Corporate Power in Civil Society: an Application of Societal constitutionalism, New York, New York University Press.
Zaprudnik, J. (1993). Belarus: at a Crossroads in history, Boulder, Westview Press.
Internet sources
Conant, Eva for national Geographic Behind the headlines: Who Are the Crimean
tatars? April 2014 from http://news.nationalgeographic.com/news/2014/03/140314crimea-tatars-referendum-russia-muslim-ethnic-history-culture/ [1] (Accessed
April 2014).
Grigas, Agnia and Van herpen, Marcel for Forbes, e Media has Swallowed five Russian
Myths that have helped Putin Win in Ukraine, September 17, 2014 from http://www.
forbes.com/sites/realspin/2014/09/17/the-media-has-swallowed- ve- russian-mythsthat-have-helped-putin-win-in-ukraine/#4532b14d6114 (Accessed May 2016).
Kasaty, Petr e Chatyn (khatyn) Memorial, May 2015 from http://www.belarusmisc.
org/history/chatyn.htm [2] (Accessed May 2016).
Solovyov, Vladimir, Duel: Zhirinovsky VS Shushkevich Evening with Vladimir Solovyov translation from Russian: Поединок: Жириновский VS Шушкевич Вечер
с Владимиром Соловьевым on April 15, 2011 from https://www.youtube.com/
watch?v=jVGi0Ubyfiw (Accessed May 2016).
Endnotes
1
President Alexander Lukashenka’s address to the nation and parliament on April
22, 2014 viewed through Belarusan public television. Specifically he stated that the
Belarusans, the Ukrainians and the Russians all equally come from the Rus. In this
sense, he was dispelling the cultural claim that Russians have made to Ukraine and
Belarus while indicating a common culture with Russia.
2
Time is understood at the rate at which information is disseminated.
3
Space is understood as the geographic regions that are bound by a media and social
system that reinforces a cultural pattern over collective identity.
4
Soviet paradigms are understood as models of thought and cultural action that have
become institutionalized through the Soviet nation state framework but continue
to have cultural and political use in the current social structures of post-Soviet
societies.
5
Grigas, Agnia and Van Herpen, Marcel for Forbes, The Media has Swallowed Five
Russian Myths that have Helped Putin Win in Ukraine, September 17, 2014 from
http://www.forbes.com/sites/realspin/2014/09/17/the-media-has-swallowed-fiverussian-myths-that-have-helped-putin-win-in-ukraine/#4532b14d6114.
54
6
Wikipedia is not fully considered a trusted historical source but the idea is of turning to any source that has an objective purpose in its nature. The fundamental
idea is that any of us can turn to an alternative source.
7
Conant, Eva for National Geographic Behind the Headlines: Who Are the Crimean
Tatars? April 2014 from http://news.nationalgeographic.com/news/2014/03/140314crimea-tatars-referendum-russia-muslim-ethnic-history-culture/.
8
In a discussion with a Russian citizen with family near the refugee zone near the
Ukrainian border, “Russians have only one portrayal of truth in the media, they do
not have access to the language skills necessary, and out there, information is just
not accessible to find an alternative perspective”.
9
A review of the literature on Ukrainian Russian relations addresses the ethnic
hotspot, the policies of NATO and compromises and provides a series of expectations with Russia relations.
10
According, to more recent perceptions, Chatyn not to be confused with Katyn was
reported as actually a massacre of the local population by Ukrainian Nationalists
(Kasaty, Petr The Chatyn (Khatyn) Memorial, May 2015 from http://www.belarusmisc.org/history/chatyn.htm).
11
This varies in time as this initial distinction in the early 2000’s was later changed as
Alexander Lukashenka later opened to the development of Belarusan identity, at
least in a non-structural (academic) but cultural sense (popular music).
12
Aneta Pavlenko in her analysis of Russian language in post-Soviet countries devoted a part of her analysis to the country of Belarus, which according to her findings is the only post-Soviet country which continued with Russian as its dominant
language, Russian is positioned as the main language in the country, 76 percent
of nursery school and 77 percent of secondary school students attended Russian
language schools. In terms of the Belarusan populace, 81.2 percent identify as Belarusan but 62.8 percent use Russian as their main language at home, 98 percent of
the Belarusan population is proficient at using Russian. According to her research,
the Belarusan language functions more as “a badge of ethnicity than a practical language”. Pavlenko, A. (2008). Russian in post-Soviet Countries, „Russian Linguistics”
32(1), p. 59–80.
13
There are different levels of individual activity, which will be addressed in a separate article. Contrary to Western belief, and arising from our observations, there is
a type of ultra-individualism that highlights group activity in Belarus.
14
Daniel Bell refers to a gradation of allegiance to ideology there are those who are
more or less closely tied to the ideological models of a society. Bell, D. (1965). Ideology and Soviet Politics, „Slavic Review” 24(4), p. 591–603.
55
15
A choice between two-ideological civilizations refers to the conflict between Western and Eastern Civilization as the societies of Belarus and Ukraine and earlier
territories have been positioned in a geographical hot spot between two systems
of power.
16
With Russian engagement in Ukraine the Belarusan President has addressed his
country in the Belarusan language and has promised increased schooling in Belarusan and has also reaffirmed that Belarus does not want to be a part of Russia but
is a sovereign country.
17
Russia’s actions in the Crimea have caused a change where the authoritarian government of Belarus has also taken a more nationalist stance.
18
This is also a tool that changes as an authoritarian leader makes changes to preserve
power position.
19
Solovyov, Vladimir, Duel: Zhirinovsky VS Shushkevich Evening with Vladimir
Solovyov translation from Russian: Поединок: Жириновский VS Шушкевич
Вечер с Владимиром Соловьевым on April 15, 2011 from https://www.youtube.
com/watch?v=jVGi0UbyFiw.
20
In the Russian language “Nasze” refers to what is ours. It is commonly used to distinguish between cultures. For example, a discussion with a woman in the Ukraine
who’s children support the pro-Kiev Western government in the Ukraine reveals that
the woman is also worried about the changes but subscribes to the common values,
goals and information sources that she has known, it is the information she trusts
and it is those who she identifies with as an explication of events taking place.
21
Term to denote oases of symbolic comprehensive stability.
22
In the sense of Niklas Luhmann and the Social Construction of Reality.
23
Soviet paradigms are understood as models of thought and cultural action that
have become institutionalized through the Soviet nation state framework but continue to have cultural and political use in the current social structures of post-Soviet societies.
56
Giuseppina Nucci
Avvocato a Monopoli
Collabora con Università degli studi di Bari
[email protected]
Journal of Modern
s. 57–80
Euthanasia and the state of higher
necessity
Eutanasia e stato di necessita
Eutanazja a stan wyższej konieczności
Abstract The euthanasia is a quite old phenomenon. This phenomenon could be met in
the ancient cultures of the ancient world. Today, the euthanasia has been legalized in
many European countries and also among others in Canada. In addition, the moral
assessment of euthanasia changed, what raises far-reaching doctrinal, political and
social divisions. The euthanasia itself is not a unequivocal phenomenon because in
practice it is difficult to distinguish and evaluate many phenomena similar to euthanasia. This makes that the legal solutions resonate many doubts and even denial.
Together with the development of medicine, it becomes possible to define the biological barriers of life and death. The study is to present different recently conducted
disputes on the phenomenon of euthanasia.
Streszczenie
Eutanazja jest zjawiskiem dość dawnym. Można z nim spotkać się w dawnych
kulturach antycznego świata. Współcześnie eutanazja została zalegalizowana w wielu
krajach europejskich, a także m.in. w Kanadzie. Zmieniła się również ocena moralna
eutanazji, co budzi daleko idące podziały doktrynalne, polityczne i społeczne. Sama
eutanazja nie jest też zjawiskiem jednoznacznym, gdyż w praktyce trudno jest odróżnić i ocenić wiele zjawisk podobnych do niej. To sprawia, że rozwiązania prawne budzą wiele wątpliwości czy nawet negacji. W miarę rozwoju medycyny coraz bardziej
57
Giuseppina Nucci
staje się możliwe zdefiniowanie biologicznej bariery życia i śmierci. Przedmiotem
opracowania jest przedstawienie różnych współcześnie prowadzonych sporów nad
zjawiskiem eutanazji.
Keywords: euthanasia, right to die, right to live, form of euthanasia Słowa kluczowe: eutanazja, prawo do śmierci, prawo do życia, formy eutanazji
Dovere di vita o diritto di morte – origine
e sviluppo nella storia
Pur movendo dalle stesse premesse che hanno animato le discussioni
realmente avvenute e basandosi sulle informazioni ottenute dall’analisi
delle stesse, si è pensato di creare un dibattito, appunto, ipotetico, sul tema
Eutanasia e stato di necessità. Nel momento in cui l’uomo scoprì che oltre
a poter uccidere i suoi simili e gli animali aveva la possibilità di uccidere
se stesso, l’atteggiamento che egli ebbe nei confronti della morte non fu più
uguale a prima.
Non si saprà mai quale fu tra gli uomini antichi colui che, nella notte
dei tempi, comprese di poter porre fine alla sua vita di propria mano, né le
motivazioni che lo spinsero ad un gesto definitivo, resta il fatto che il suicidio è
presente nella nostra società da sempre, come anche nella mitologia antica.
Nell’Egitto faraonico veniva concesso di suicidarsi al colpevole di alto
rango che così sfuggiva ad una morte ignominiosa; la regina Cleopatra si
sottrae alla prigionia presso Ottaviano compiendo un suicidio rituale:
facendosi mordere dall’aspide velenoso.
Nella mitologia nordica Wotan accoglie nella Walhalla soltanto coloro che
sono morti violentemente: i guerrieri ed i suicida.
Presso i Maya Ixtab, la Signora della corda, raffigurata appesa ad un capestro,
era la dea dei suicidae questi andavano in paradiso proprio in quanto sacri.
La Grecia antica, inizialmente pare avere un atteggiamento di ripulso nei
confronti del suicida, il cadavere veniva privato della mano destra e sepolta
altrove, mentre il corpo veniva tumulato fuori dalle mura della polis. La
radice semantica del termine suicidio: autoctonia, mantiene un valore forte,
la morte di se è simile all’assassinio dei parenti, termine diverso da eutanasia:
eu, buona e tanatos, morte.
58
Per contro, a Massila, se un cittadino riusciva a giustificare la sua scelta
di morte gli veniva dato modo di eseguirla a spese dello stato, in tal modo il
problema suicidio viene spostato di ottica, non più se farlo, bensì come farlo
e con la maggiore dignità possibile.
Questa è la concezione del suicidio che viene tramandata ai Romani,
i quali introdussero un contenuto emozionale del gesto suicida: uccidersi
non è più male, è un banco di prova della virtus latina, concetto decantato in
Macrobio, Seneca e, ancora, in Tertulliano ed è ripreso nel dodicesimo canto
dell’Eneide: usque adeone mori miserum est?
La seppuku giapponese nasce da un’identica matrice ideologica; era il
rituale del Samurai che si squarciava il ventre con una spada e successivamente
veniva decapitato da un suo assistente.
Riferendoci, essenzialmente, alle considerazioni fatte dal documento
dell’Oregon possiamo, inoltre, chiederci: se il paziente ha ancora quindici
giorni prima di decidere della sua vita, chi ci assicura che non sarebbe stato
il sedicesimo giorno o il ventesimo quello in cui avrebbe attuato la scelta più
giusta; e ancora, temendo, come faceva Seneca che dichiarò di essere pronto
a suicidarsi allorquando la vecchiaia cominciasse a turbare la sua mente, di non
essere in grado di suicidarsi una volta arrivati allo stadio terminale, potrebbero,
i malati, uccidersi prima dei sei mesi o in ogni modo quando lo stadio della
malattia non è quello terminale, e, infine, se è vero che il medico pur potendo
prescrivere barbiturici non può però iniettarli al paziente, come è possibile per
un paziente del tutto paralizzato poter agire auto procurandosi la morte?
A quest’ultima domanda ha, in qualche modo, risposto il Dr. Kevorkian:
Dottor morte. Kevorkian aveva ideato e sviluppato la così detta suicidemachien che lasciava in dotazione al paziente il quale spingendo un solo
bottone permetteva alla macchina di sprigionare droghe letali.
Quel che appare interessante sottolineare è però che solo dopo con il quinto
processo, avvenuto in seguito alla trasmissione 60 Minutes durante la quale un
suo assistito di Kevorkian si è dato la morte, Dottor morte fu condannato: egli
aveva openely, apertamente, ammesso ciò che faceva ed aveva fatto.
Nella sua sentenza, il giudice Jessica Cooper ha severamente criticato le
azioni di Kevorkian: Si è trattato di un’azione illegale, di una mancanza di
rispetto verso una società che deve la sua esistenza alla forza del sistema legale.
59
Giuseppina Nucci
Nessuno, signore, è al di sopra della legge, nessuno. Lei ha avuto la sfrontatezza
di andare sulla televisione nazionale, di mostrare al mondo ciò che ha fatto e di
sfidare il sistema legale a fermarla. Ebbene, signore, si consideri fermato. Nel caso
in cui il dottore avesse agito nella discrezione del suo ospedale, è ipotizzabile
che nessuno avrebbe indagato su di lui pur sapendo quel che avveniva? Cioè,
in termini confacenti al tema che stiamo trattando, ci si può chiedere se sia,
in questo caso, più importate il rispetto della vita o quello della tranquillità
dell’opinione pubblica: poiché il medico mostra quel che fa, spezza il fronte
compatto del silenzio-ignoranza con notizie che non vorremmo mai avere.
Taluni studiosi americani ritengono che non sia possibile sulla base
dell’autonomia individuale un diritto a ricevere l’assistenza di qualcuno per
commettere un suicidio, poiché tale diritto imporrebbe un’obbligazione ad un
altro soggetto, restringendo in questo modo l’autonomia di chi è chiamato ad
assistere al suicida. Inoltre, se è vero che l’autonomia e la dignità dipendono dalla
volontà e dalla scelta, sembrerebbe paradossale sostenere che l’autonomia possa
approvare un atto che la ponga per sempre fuori dal gioco. La considerazione
per cui, invece esisterebbe un diritto legale di morire giustificata nel fatto che
non è possibile tracciare una precisa linea di demarcazione tra sospensione
dei trattamenti e suicidio medicalmente assistito, ha portato alcuni giudici
a concludere che se viene protetto il diritto di sospendere i trattamenti allora
lo stesso vale per il suicidio medicalmente assistito.
L’approccio olandese non fa una grande differenza tra porre fine alla
propria vita e togliere la vita agli altri, purchè, certo, vengano soddisfatte
alcune condizioni specifiche che risultino attribuibili a forza maggiore.
Eutanasia
“Quei cristiani poveri di qualsiasi colore, nei sobborghi e in campagna, che
avevano il coraggio di mettere un veleno nel cibo dei loro arrabbiati per sottrarli
all’orrore dei giorni postremi” (Garcia Marques, 2010, p. 15), questa era ed
è l’eutanasia attiva, consistente nell’uccisione di persona affetta da malattia
incurabile.
Quando, invece, il medico si astiene dal praticare cure volte a tenere ancora
in vita il malato si parla di eutanasia passiva; mentre se il medico agisce su
richiesta esplicita del malato si tratta di eutanasia attiva volontaria.
60
Già ai tempi di Platone esisteva la così detta eugenia, la soppressione di
persone portatrici di handicap, al fine di purificare la razza. Scriveva Platone:
“coloro che non sono sani di corpo saranno lasciati morire dai medici, mentre
i giudici faranno uccidere chi ha l’anima naturalmente cattiva ed inguaribile”
(Platone III 410), e fu quel che, nel 1993, si propose il governo cinese attraverso
una politica delle nascite che come suo principio aveva lo slogan meno nascite
ma di qualità, utilizzato per pubblicizzare un programma politico legislativo
sull’eutanasia al fine di eliminare i bambini congenitamente anormali e gli
handicappati (Articolo apparso su La Stampa del 22/12/1993).
Invece Ippocrate, nel giuramento, scriveva: non darò a nessuno alcun
farmaco mortale neppure se richiestomi, né mai proporrò un tale consiglio,
ugualmente non darò alle donne pessari per provocare l’aborto, ma a far quel
che Ippocrate non avrebbe mai fatto, ci pensò poi, in epoca precristiana
a Marsiglia, lo Stato: il veleno di stato era una pozione di cicuta per mezzo
della quale era concesso uccidersi a chi ne facesse istanza motivata, quando,
fossero venute meno le condizioni personali e sociali, tali da rendere la vita
non più dignitosa e di qualità (Marra, 1987, p. 34).
La differenza concettuale, per altro modo sottile, tra suicidio assistito,
con cui si intende la pratica attraverso la quale il paziente viene informato
circa gli strumenti di cui egli può avvalersi per togliersi la vita, ed eutanasia
come ultimo passo causale compiuto da un medico, che porta il paziente alla
morte, rende ancora più complessa la difficoltà di stabilire precisi confini tra
casi moralmente ammissibili e casi universalmente considerati inaccettabili
(Dworking, Frey, Bok, 2001, p. 123).
Quel che, in generale, si può affermare, giacchè rinvenibile negli
ordinamenti giuridici della maggior parte degli stati europei, è che la dottrina
penalistica è arrivata a qualificare come illecita l’eutanasia.
Un approfondimento di carattere filosofico e giuridico è stato lo scopo che
si è prefisso il Convegno Il diritto di morire bene tenutosi, a Roma, per l’anno
accademico 2000–2001 e organizzato dalla Residenza Universitaria LamaroPozzani e dalla Fondazione Luigi Enaudi per studi di politica ed economia
(Marsella, 2002, p. 26; D’Agostino, 1987, p. 43).
Ed infatti, come si evince chiaramente dal documento, i partecipanti si
ripropongono di ottenere è una trattazione dell’argomento il più possibile
61
Giuseppina Nucci
scevra da ogni pregiudizio culturale di qualsiasi natura laica o confessionale
ma proprio per questo, cioè proprio perché sarà il punto di vista tecnicogiuridico a prevalere, la prospettiva attraverso la quale saranno condotti tali
studi sarà per forza di cose limitata.
Ciò a cui, in sostanza, appare necessario arrivare è il punto di equilibrio tra
i giudizi che, pur ritendendo ammissibile l’eutanasia, rifiutano la possibilità di
una normativa per il timore che questa determini una riduzione del livello di
guardia nel rispetto della vita e orientamenti che, viceversa, pur rifiutandone
l’ammissibilità, non ritengano punibile l’autore dell’atto eutanistico giacchè
istituiscono un parallelo di reato commesso in stato di necessità; l’argomento
sul quale, invece pare convergano all’unanimità tutte le riflessioni è il rifiuto
verso l’accanimento diagnostico-terapeutico. L’accanimento diagnostico, come
cita la Federazione nazionale dell’Ordine dei Medici, si ha quando un medico
pur in presenza di prognosi infausta, continui a sottoporre un paziente ad
esami e ricerche inutili.
La problematica di un eventuale riduzione del livello di guardia nel rispetto
della vita è stata definita, da chi rigetta la legalizzazione dell’eutanasia,
come la china scivolosa (Frey, 2001, p. 53) per la quale la permissibilità di
atti come questo condurrebbe a precorrere il rischio di incorrere in abusi
sempre maggiori fino ad arrivare a forme di eutanasia involontario di tipo
nazista (Frey, 2001, p. 65), dall’altra parte, sostengono, invece, i fautori di una
legalizzazione, semplicemente temere l’insuccesso di eventuali forme di difesa
non significa di per sé provare l’insuccesso di ciascuna di esse in particolare
(Frey, 2001, p. 56).
L’art. 14 del Codice di deontologia medica afferma che: il medico deve
astenersi dall’ostinazione di trattamenti da cui non si possa fondatamente
attendere un beneficio per la salute del malato e/o un miglioramento della qualità
della vita ed è lo stesso principio espresso dalla Chiesa, nella Dichirazione
sull’eutanasia del 1980 (paragr. 1.2 a pag. 19). Questa è la versione più recente
approvata dal comitato centrale della Federazione nazionale degli ordini dei
medici chirurghi e odontoiatri i 3 ottobre 1998.
Appare evidente che dal dibattito emerge la contrapposizione tra il diritto
alla vita in sé considerato e la dignità che alla vita va ricollegata, emerge,
cioè, la differenza tra essere vivi in senso puramente biologico, ed avere una
62
vita, cioè essere soggetti di decisioni, di aspettative e di progetti. Il quesito che
si impone nella discussione portata avanti nel dibattito riguarda la possibilità
di riconnettere il diritto alla salute sancito dall’art. 32 della Cost. all’art. 2
della stessa (diritto alla vita), o, piuttosto, all’art. 13 (libertà personale).
Proprio in riferimento ad una presunta violazione del diritto alla vita sancito
nell’articolo due della Convenzione dei diritti dell’Uomo del 1950, la signora
Diane Pretty, il 19 marzo 2002, ha fatto ricorso presso la Corte europea dei
diritti dell’Uomo, dopo che l’Alta Corte britannica glielo aveva negato, per
permettere al marito di farla morire in pace prima di arrivare ad un degrado
fisico intollerabile per la sua dignità di persona. I sette giudici riuniti per un
mese in camera di Consiglio hanno rigettato la sua richiesta (Estratto dal sito:
www.rai.it/ReAInet/news).
Proprio in riferimento alla portata dell’art. 32 della Cost., quando al secondo
comma recita: Nessuno può essere obbligato ad un determinato trattamento
sanitario se non per disposizione di legge, si esprime nelle primissime righe
il Disegno di Legge n. 4694 d’iniziativa dei senatori Manconi Carella
e Pettinato, ritenendo che, tuttavia, nonostante il preciso dettato costituzionale
e l’affermazione del principio di autodeterminazione contenuta nelle regole
deontologiche mediche, la pratica clinica del nostro Paese continua ad essere
permeata da scarsa o sporadica informazione del paziente… tale atteggiamento
determina di fatto la frequentissima esclusione della persona stessa dalla
possibilità di intervenire nei momenti decisionali cruciali (Comunicato alla
presidenza il 29 giugno 2000). Due casi particolarmente dibattuti sulle
pagine dei giornali, nella primavera del 2000: il caso di Eluana, da otto
anni completamente immobile e priva di coscienza; il padre ha chiesto al
tribunale il permesso di staccare il cannello nasogastrico che la teneva in vita,
ma il permesso gli è stato negato. L’altro caso riguarda un uomo di Monza
condannato a sei anni e mezzo per avere, due anni prima, staccato i fili che
pompavano aria ai polmoni della moglie, in seguito assolto in quanto, a parere
dei medici, la donna era già ritenuta morta.
Quello del consenso e della pietà sono solo due degli innumerevoli
argomenti che vanno a comporre i diversi tipi di eutanasia, raggruppati
tutti, però, attorno al bilanciamento tra dignità della vita, sua intangibilità e
libertà del singolo (Casano, 2011, p. 3). Quando manca la pietà è ovvio che
63
Giuseppina Nucci
non possa parlarsi di eutanasia, ma se a mancare è il consenso, per motivi
di incapacità di intendere e di volere?
La proposta avanzata dal suddetto Disegno di Legge rinvenibile all’art.
3 quando recita che ogni persona capace ha il diritto di esprimere il proprio
consenso o rifiuto in relazione ai trattamenti sanitari che potranno in futuro
essere prospettati. La dichiarazione di volontà può essere formulata e restare
valida anche per il tempo successivo alla perdita della capacità naturale, trova
una sua estensione nella Convenzione di Oviedo approvata dal Consiglio
d’Europa il 4 aprile 1997 e solo da poco ratificata dall’Italia (L. 28 marzo 2001,
n. 145), che all’art. 9 introduce se non il principio del pieno valore vincolante
del c.d. living will, di certo la sua rilevanza: Saranno prese in considerazione le
volontà espresse precedentemente in relazione all’intervento medico del paziente
che, al momento dell’intervento, non è in grado di esprimerle. Disposizione che
deve essere sottoscritta dal suo autore alla presenza di due testimoni, i quali
non devono essere a lui legati da vincoli di parentela o affinità né destinatari dei
suoi beni, né il medico curante o un dipendente di questo o della casa di cura;
la disposizione deve essere stesa per iscritto su un formulario ben preciso.
E proprio in riferimento alla procedura del living will che taluni esprimono
perplessità, anzitutto sulla validità giuridica e morale di una volontà
testamentaria espressa in anticipo, fuori dalle condizioni concrete di malattia,
su un bene, che è la vita e non una cosa (Sgreccia, 2007, p. 494–498).
Coloro che chiamano in causa un capovolgimento etico – giuridico del diritto
alla vita, tipico della seconda metà del secolo XX, rinvengono nelle parole
dell’Evangelium vitae n. 11 (del 25 marzo 1995) un ulteriore rafforzamento
li dove fa notare Giovanni Paolo II che la peculiarità, che distingue rispetto
al passato, degli attentati contro la vita nascente e terminale sta nel fatto che
tendono a perdere, nella coscienza collettiva, il carattere di delitto e ad assumere
paradossalmente quello del diritto.
L’Eutanasia e le sue forme
Secondo la dottrina l’eutanasia viene definita come “buona morte” o dolce
morte e significa che la pratica consente di procurare la morte nel modo
più indolore, rapido e incruento possibile a un essere umano, affetto da una
malattia inguaribile e allo scopo di porre fine alla sua sofferenza.
64
Vediamo che il filosofo inglese Francio Bacon introdusse il termine
eutanasia nelle lingue moderne occidentali con il saggio Progresso della
conoscenza (1605). In realtà con tale termine Bacon intendeva dare il significato
di aiutare il malato inguaribile che soffre a non essere abbandonato dai medici
e non nel senso esplicito di dare la morte. Invece a partire dalla fine del XIX°
secolo il termine eutanasia assunse il significato di porre fine alla sofferenza
di una persona malata, configurandosi sempre più nel concetto di “uccisione
per pietà”. Alla luce di tale definizione di eutanasia così scrive sulla sua natura
S. Leone in Nuovo Manuale di Bioetica: “Per «eutanasia» possiamo intendere
ogni azione o omissione compiuta per sopprimere la vita di un malato al fine
lievitargli sofferenze fisiche o psichiche. (…). La parte più importante della
nozione di eutanasia, tuttavia, riguarda le peculiarità che, differenziandola
apparentemente da altre forme di soppressione della vita, servirebbero
a giustificare la liceità etica. In afferri si tratta della «giustificazione» del gesto,
della motivazione «umanitaria» che rende l’eutanasia un omicidio pietoso.
È importante sottolineare che le sofferenze evitate dall’eutanasia non sono solo
quelle fisiche, a anche quelle psichiche” (Leone, 2007, p. 162–163).
Da tali considerazioni emerge come la definizione di eutanasia vuole
porsi in realtà come un equivoco o un mascheramento del reale problema
sottostante. Infatti spesso il malato per paura di essere un peso per la sua
famiglia e per l’angoscia scaturita dal dolore, chiede di porre fine alla sua
esistenza. In realtà dietro la richiesta di aiuto a morire da parte del paziente si
nasconde una volontà di vivere accudito dal calore della famiglia e dei medici
e di non essere abbandonato a se stesso (Morselli, 2015, p. 56).
Di conseguenza l’eutanasia come ritiene anche S. Leone diviene spesso
strumento per alleviare le sofferenze psichiche dei familiari e non per aiutare
il dolore psichico del malato. Pertanto è di fondamentale importanza conferire
e restituire dignità al malato, in quanto nella società moderna il sofferente
viene emarginato e non è più considerato dal momento che egli non è più
funzione utile al benessere collettivo.
Vediamo che pur con le loro differenze, sia per l’etica laica che per l’etica
cattolica l’uomo è portatore di ricchezza e valori verso l’umanità, per cui
sopprimere la sua vita costituisce una lesione non solo al suo bene prezioso,
ma anche a quello della società stessa, in quanto egli ne è membro.
65
Giuseppina Nucci
Pertanto occorre riflettere sull’uso indiscriminato della definizione di
eutanasia come uccisione pietosa.
Infatti emerge sempre più il fenomeno della giustificazione dell’eutanasia nel
momento della sua applicazione fino a sconfinare, come nel caso dell’Olanda,
ad usare l’eutanasia sui bambini malati ed affetto da gravi patologie dolorose,
senza tener conto delle gravi conseguenze etiche per la società.
A tale riguardo altri esempi aberranti si possono fare quando si parla
di eutanasia come quella eugenetica, usata per eliminare individui deformi
o tarati allo scopo di migliorare la razza oppure l’eutanasia economica,
che consiste nell’eliminazione di tutti coloro che sono di peso alla società,
rappresentando solo un costo per essa.
Inoltre la definizione di eutanasia implica anche due importanti distinzioni:
eutanasia attiva ed eutanasia passiva. Secondo la dottrina l’eutanasia attiva
provoca attivamente la morte, utilizzando farmaci o sostanze ad effetto rapido
ed indolore mentre l’eutanasia passiva procura indirettamente la morte del
paziente ammalato, ossia mediante la sospensione delle cure palliative p di
altri interventi artificiali di sostegno alla vita, aspettando così che il decesso
avvenga in modo “naturale”.
In definitiva si ha eutanasia attiva là dove il medico o chi per lui, interviene
direttamente per procurare la morte di un paziente, ed eutanasia passiva là
dove si ha astensione da interventi che manterrebbero la persona in vita.
Così scrive a tale riguardo D. Neri nella sua opera dal titolo Eutanasia:
“La distinzione tradizionalmente usata per rendere conto del punto di
vista del personale sanitario nelle decisioni mediche di fine vita è quella
tra eutanasia attiva (o positiva o diretta) ed eutanasia passiva (o negativa
o indiretta). (…)
In effetti questa distinzione poteva risultare efficace per distinguere le
differenti situazioni al tempo in cui (e per la verità, fino a non molti decenni
fa) il medico non era pressochè in grado di «fare nulla» per evitare la morte
imminente quando la malattia era giunta a un certo stadio. Oggi invece il medico
può fare molte cose e spesso anche il semplice astenersi dall’evitare la morte
richiede che «faccia qualcosa»: ad esempio, spegnere il respiratore automatico
o togliere il sondino nasogatrico per l’alimentazione e l’idratazione artificiale”
(Neri, 1995, p. 24–25).
66
Di conseguenza si rileva come la distinzione dell’eutanasia in attiva
e passiva sia pressoché indifferente, in quanto sia l’agire che un’omissione
rientrano su un piano di equivalenza.
Ciò che conta sul piano sostanziale è secondo Neri quello che l’agente
intende dare o non fare, i risultati e le conseguenze che l’agente produce col
suo fare o non fare ossia l’assunzione della sua responsabilità.
Tuttavia bisogna osservare che la distinzione di eutanasia in attiva
e passiva anche se insignificante sul piano morale è utile per delineare lo
spazio della responsabilità dell’agente che compie l’eutanasia e per porre dei
limiti alle scelte discrezionali assunte dai medici in tale campo così delicato
come quelle della morte del paziente.
A far luce su tale aspetto è il pensiero di E. Schockenhoff, il quale così
spiega la funzione che assumono i due concetti attivo e passivo: “I due
concetti «attivo e passivo» intendono delimitare il campo della responsabilità,
all’interno del quale noi dobbiamo assumerci la responsabilità di un evento,
quale conseguenza di una nostra azione o di una nostra mancanza di azione.
(…). La distinzione tra intervento attivo e comportamento passivo, tra fare
o lasciar accadere, serve nelle zone di confine tra la vita e la morte a limitare il
margine della reciproca responsabilità cui gli uomini possono far fronte. (…)
I due termini «attivo e passivo» e la distinzione tra uccidere e lasciar morire
offrono un prezioso aiuto per orientarsi proprio quando si corre il pericolo di
prendere delle decisioni discrezionali in questi campi limite, aiuto prezioso
che può far prender coscienza della portata dei limiti della funzione medica”
(Schockenhoff, 1997, p. 202–207).
Tuttavia Schockenhoff mette in evidenza anche come sulla base di un’etica
che valuti le conseguenze, non si rilevi una differenza sostanziale tra l’uccidere
e il lasciar morire: “Se prendiamo come base un’etica puramente attenta alle
conseguenze, risultano vani tutti i tentativi di rispondere, risulta difficile
rispondere, risulta difficile indicare una differenza moralmente significativa fra
uccidere lascia morire perché il risultato, è che è in fondo l’unica cosa che conta,
è alla fine sempre lo stesso, cioè la morte della persona” (Schockenhoff, 1997,
p. 207).
Dunque ciò che veramente importa dal punto di vista etico non è tanto
la distinzione dell’eutanasia in forma attiva o passiva, ma la perdita della vita
67
Giuseppina Nucci
umana, la quale prevale per la sua preziosità come bene assoluto e inalienabile
su qualsiasi differenziazione terminologica.
Infatti secondo la dottrina l’azione dell’agente va valutata in tutti i suoi
momenti che vanno dalla motivazione, al fine, ai mezzi e alle conseguenze
prodotte dalla sua azione o dalla sua omissione. Tali momenti costituiscono
una unità indissolubile per cui l’etica di fine vita deve porsi in una prospettiva
solistica, considerando l’azione o l’omissione dell’agente in una visione
completa, guardando al risultato finale: la morte del paziente.
Di conseguenza l’eutanasia, al di là delle distinzioni nelle sue forme di
attiva e passiva, rappresenta la soppressione di una vita umana. La vita
umana nella prospettiva cattolica e anche nella costituzione italiana è un
bene inviolabile e intangibile, per cui il paziente morente va rispettato nella
sua dignità di essere.
Così scrive a tale riguardo M.P. Faggioni nella sua opera dal titolo “La
vita nelle nostre mani”: “la dignità della persona e il valore della sua vita non
possono essere vanificate dalle sue esperienze, neppure da quelle pi penose,
perché, quando parliamo della dignità della vita umana non parliamo di un
«valore per la persona» (…), ma parliamo di un valore che è nella persona, un
valore, cioè che non è funzionale alla persona, ma intrinseco ad essa” (Faggioni,
2004, p. 352).
In conclusione si può rilevare come il valore della vita umana vada oltre le
distinzioni che si fanno nell’eutanasia,superando le barriere dell’indifferenza,
dell’egoismo propri della nostra società moderna, per affrontare il primato
dell’essere sull’avere, e trasformare allo stesso tempo il rifiuto verso la
persona malata e sofferente nella sua accettazione, nel suo rispetto, nella sua
accoglienza.
In tal modo, solo guardando al valore della vita umana, l’uomo diventerà
responsabile di sé e della vita degli altri, recuperando il senso della dignità
della persona umana nella sua centralità.
L’eutanasia e la responsabilità penale del medico
Il dovere principale del medico è quello di salvaguardare la salute e la vita
dell’uomo. Il codice italiano di deontologia medica del 1958 afferma all’art. 46
che: “dal momento nel quale il medico assume la cura di un infermo, suo scopo
68
essenziale deve essere la conservazione della vita: neppure l’azione diretta al
sollievo della sofferenza può contrastare tale principio”.
Inoltre l’art. 50 dispone: “un medico non può abbandonare un malato
perché ritenuto inguaribile, ma deve assisterlo fino alla fine spiritualmente: non
sempre si può guarire, ma sempre si deve aiutare a confortare”.
Tuttavia il nuovo codice di deontologia medica della vita del 1995
a differenza del precedente, pone il problema dell’eutanasia attiva e passiva
nell’art. 35, che così dispone: “il medico, anche se richiesto dal paziente, non
deve effettuare trattamenti diretti a menomare l’integrità psichica e fisica e
abbreviare la vita o provocare la morte”.
Al successivo art. 36 si precisa che: “in caso di malattie a prognosi
sicuramente infausta e pervenute alla fase terminale, il medico può limitare
la sua opera, se tale è la specifica volontà del paziente, all’assistenza morale
e alla terapia atti a risparmiare inutile sofferenza, fornendogli i trattamenti
appropriati e conservando per quanto possibile la qualità della vita”.
Infine, anche la raccomandazione n. 779/1976 dell’Assemblea del Consiglio
d’Europa tutela il malato e il morente davanti all’applicazione dell’eutanasia
(art. 7): “…il medico deve sforzarsi di placare le sofferenze e non ha il diritto,
anche nei casi che sembrano disperati, di affrettare intenzionalmente il processo
naturale della morte”.
Da queste affermazioni si può comprendere che l’attività medica, deve
seguire il principio del “neminem laedere”, per cui non si può ammettere
l’eutanasia da parte del medico, adducendo motivi di pietà. Infatti il medico
davanti alle sofferenze del malato ha il compito di attutirle e non di uccidere
il malato per vincere il dolore. Lo scopo del medico è prolungare la vita del
paziente il più a lungo possibile, non quella di abbreviarla.
Per F. Toscani la medicina negli ultimi anni ha subito un cambiamento
profondo, dal momento che l’avanzamento della tecnologia rende possibili
interventi sulla natura dell’uomo che in passato non erano neppure pensabili.
Dall’altro lato il nascere di nuovi valori e il modificarsi di valori tradizionali
ha cambiato non solo il rapporto medico-paziente ma anche il ruolo della
intera medicina nella società.
Questo cambiamento è più intensamente rilevabile in settori quali: la genetica,
i trapianti d’organo e la medicina palliativa come alternativa all’eutanasia.
69
Giuseppina Nucci
Per la dottrina a tale riguardo il medico cerca con tecniche avanzate di
prolungare la vita, con lo scopo di rallentare il corso naturale della morte.
Infatti la salute diviene la vera meta da raggiungere e deve essere conseguita
ad ogni costo poiché rappresenta il vero bene.
La natura, secondo una concezione che risale ad Ippocrate, pone limiti
all’intervento del medico al di là dei quali non è lecito inoltrarsi.
Tuttavia secondo l’etica cristiana vi è anche la natura metafisica, che pone dei
limiti alla scienza. Infatti il medico credente davanti alla morte si pone con un
atteggiamento di pieno abbandono e di consolazione, in quanto ha compreso
che la lotta contro la malattia, quando non vi è alcuna possibilità di guarigione,
è priva di senso. Allo stesso modo il medico che ha fede e crede in una realtà
ultima, che va oltre la finitezza umana non vede nella morte una sconfitta
della tecnica medica. Ciò è dovuto al fatto che la morte non è semplicemente
un accadimento, ma mostra la trascendenza, che Dio ha posto nella natura
umana. Infatti l’uomo, seguendo la fede cristiana aiuta il malato a vivere la
morte illuminato dalla certezza della fede in una vita eterna. Il morire nella fede
diviene per il malato il passaggio necessario, per comprendere il senso autentico
della vita. Pertanto è importante per l’uomo cristiano non ricorrere alla tecnica
medica, per ostacolare l’evento della morte, dal momento che l morte viene
interpretata come la porta, che apre all’orizzonte della vera vita: l’eternità.
Quindi l’accettazione della morte da parte dell’uomo cristiano implica una
apertura verso la trascendenza e il collocarsi in uno spazio, che si proietta verso
l’infinito, dove tutta la persona dell’uomo viene coinvolta e diviene partecipe
del disegno di Dio. Certamente la fede non ha la capacità di cancellare il
dramma della morte ma consente al credente di vedere una speranza oltre la
morte: la resurrezione.
La forza della fede permette all’uomo di non alimentare l’angoscia della
morte e con essa una possibile lotta contro la morte stessa attraverso la tecnica
medica, per evitarla a tutti i costi. La potenza della fede trova la sua centralità
nella figura del Cristo, che attraverso la sua crocifissione, sconfigge la morte,
salvando l’uomo dal peccato e dal male.
La croce di Gesù diviene lo spartiacque tra il finito e l’infinito, il simbolo
della rinuncia del proprio sé ed alo stesso tempo apertura verso l’amore
universale dell’umanità da parte di Dio, che sacrifica suo figlio, per salvare
70
gli uomini. In tale prospettiva la morte fuoriesce dal contesto naturale, per
diventare esperienza di libertà per l’uomo dal mondo contingente e momento
di fede e di abbandono totale in Dio.
Per la dottrina si viene a creare un rapporto di relazionalità tra l’uomo
e Dio dove la vita è considerata come valore sacro nella sua valenza di
assolutezza ed intangibilità. Invece quando si sviluppa il rapporto UOMOSCIENZA, la vita appare non più come un bene indisponibile, ma assume
il carattere di disponibilità, per cui diventa uno “strumento” da parte dei
medici. La vita allora non è più considerata nel suo valore intrinseco di bene
morale ma si pone come oggetto di feticismo difeso ad oltranza con qualsiasi
tecnica oltre i limiti consentiti, ciò potrebbe causare conseguenze negative
quali: l’accanimento terapeutico, sperimentazioni cliniche sul malato. In tale
modo l’uomo verrebbe ridotto a puro oggetto e la scienza diventerebbe il vero
soggetto. Certamente per una scienza medica, che ha come scopo prioritario
il dover di guarire a tutti i costi, il malato terminale rappresenta una sorta
di fallimento. Infatti la parola malato terminale indica il paziente, che
presenta una degenerazione progressiva degli organi e delle sue funzioni, dal
momento che viene meno il meccanismo di autoregolazione, che consente
ad un organismo di vivere. Il processo di degenerazione così iniziato ha
come sito la morte. Occorre precisare che il problema “malato terminale”
è relativamente nuovo per la società, in quanto si sono realizzate importanti
conquiste, attraverso la scienza, che hanno portato l’allungamento non solo
della vita, ma anche del processo finale di degenerazione fisica dei pazienti
affetti da malattie croniche.
Tuttavia il malato terminale si trova in a una condizione particolare dievrsa
dagli altri pazienti come scrive F. Toscani: “il malato terminale si differenzia
da ogni altro paziente per lo svilupparsi e l’aggravarsi di quella particolare
e complessa sofferenza che è stata definita come «dolore totale». La vicinanza
della morte ed il precipitare delle condizioni fisiche inducono un progressivo
deteriorarsi di ogni connotazione personale. L’identità corporea, il ruolo sociale,
lo status economico, l’equilibrio psico-fisico, la sfera spirituale, il soddisfacimento
dei bisogni primari. Un intervento corretto in un paziente terminale non può
essere standardizzato: il malato inguaribile non può ottenere salute, ma può
chiedere, ed ottenere qualità di vita” (Toscani, 1994, p. 166–167).
71
Giuseppina Nucci
Di conseguenza la medicina deve guardare più verso la persona e non
verso la malattia, ponendosi in una visione olistica. Quindi la terapia deve
essere un strumento in funzione dei bisogni del malato e non più rivolta
a raggiungere la perfezione biologica. Vediamo che la medicina è il prodotto
di una cultura vitalistica, che vede la morte come un simbolo negativo da
rimuovere e la stessa morte del malato viene vista come una sconfitta.
Il medico cerca ogni modo di protrarre la vita, tentando di rimuovere
nell’inconscio collettivo la morte dall’ambito della natura.
Tuttavia il medico non può attuare una coercizione a vivere sul malato,
quando quest’ultimo ha scelto di morire.
Quindi se il paziente sceglie di morire e il medico accerta l’inutilità delle cure,
la sua astensione non violerebbe l’obbligo giuridico di intervenire. Il rispetto per
la vita non deve portare il medico ad attuare un accanimento terapeutico sul
paziente, che servirebbe solo a prolungare senza senso la sua agonia.
A tale riguardo occorre menzionare la posizione del Pappalardo, che
è a favore della eutanasia attiva. Il Pappalardo pone una attenta riflessione sui
neonati affetti da malformazioni teratologiche e sulla possibilità del ricorso
dell’eutanasia per essi. Infatti egli pensa che la vita sia un bene soltanto
quando essa sia utile e piacevole e che pertanto il divieto al’eutanasia è un
anacronismo crudele (Pappalardo, 1972, p. 270).
Inoltre la raccomandazione n. 79/1976 dell’Assemblea del Consiglio
d’Europa, dispone:
1) il diritto all’informazione,
2) il diritto alle cure appropriate, nel rispetto della volontà, della dignità
e dell’integrità del paziente,
3) il diritto di non soffrire inutilmente.
Quindi il trattamento medico si basa non solo sul consenso ma prima di tutto
sull’informazione del paziente, che diviene partecipe delle scelte terapeutiche
attuate dai medici. Il problema dell’informazione si pone, quando il malato sia
inguaribile, e il medico gli deve comunicare la verità sul suo stato di salute. In
tale caso si potrebbe arrecare un danno al malato, in quanto il paziente sapendo
di morire potrebbe reagire negativamente all’uso delle terapie e cadere in una
sorte di depressione e di isolamento dal mondo esterno.
72
Tuttavia alcuni esperti ritengono che tacere la verità al paziente significa
violare il diritto del malato all’informazione e al consenso come scrive
G. Giusti: “La conoscenza della verità appare o come particolarmente importante
anche in relazione con altri diritti, incontestabili, come quello del consenso al
trattamento medico. E’ infatti evidente che non è possibile dare un consenso
valido in mancanza di una esatta informazione sugli scopi e le modalità del
trattamento, che sono in funzione della malattia accertata o sospettata” (Giusti,
1982, p. 55).
Del resto il paziente terminale ha diritto di essere informato sulle sue reali
condizioni, per poter decidere se continuare le cure o scegliere di lasciarsi
morire, per non prolungare la sua agonia.
Così scrive Giusti: “E’ anche vero che all’art. 5 del codice civile si afferma
che gli atti disposizione del proprio corpo sono proibiti, quando cagionino
una menomazione permanente, ma non si potrà logicamente parlare di
menomazione permanente quando un soggetto morente decida di vivere
serenamente la propria morte e di interrompere un agonia che le tecniche
rianimatorie tendono a prolungare il più possibile: il valore e la sacralità non
possono venir compromessi se il morente, in piena lucidità e coscienza, decide di
rinunciare alle conquiste del progresso medico” (Giusti, 1982, p. 59).
Invece nel caso in cui il paziente rifiuti le cure e il medico impieghi la
terapia contro la sua volontà, incorrerebbe nel reato di violenza privata e
in quello di lesioni personali. Inoltre il medico che si astiene dal curare il
paziente compie reato di omicidio per omissione, mentre risponderà di
omicidio se volontariamente causa la morte del paziente. Tuttavia occorre
precisare, che possono sorgere problemi di ordine medico legale riguardo
alla individuazione delle responsabilità del medico. Basti pensare al caso
del consenso carpito tramite suggestione da parte dei medici sul malato
anziano o del malato inguaribile tenuto in terapia con analgesici narcotici,
per alleviare il dolore, mentre in realtà si vuole conseguire la morte
del paziente. Un altro caso quello della somministrazione di sostanze
stupefacenti ai malati terminali, che porta inevitabilmente ad una alterazione
psichica della volontà, esposta a possibili abusi da parte dei medici. Infine
si possono configurare nei casi in cui i medici preferiscono dare la camera
di rianimazione a pazienti giovani piuttosto che a quelli anziani o vengono
73
Giuseppina Nucci
effettuate scelte di dimissioni anticipate dagli ospedali per malati anziani
bisognosi di cure. Molti casi di eutanasia sfuggono all’accertamento, perché
avvengono in condizioni difficili da stabilire. Vediamo che il medico ha lo
scopo di portare un beneficio al paziente e non deve agire con l’intenzionalità
di nuocere, per cui il chirurgo che opera e provoca involontariamente una
lesione al paziente, non risponderà del reato di lesioni personali anche se vi
è stato un esito negativo in quanto manca la fattispecie tipica del reato in
esame. Infine il medico ha l’obbligo giuridico di tutelare la salute del paziente,
in caso contrario risponderà penalmente ai sensi dell’art. 40 c.p. Occorre
precisare che molti medici trovano scriminante al loro operato attraverso il
consenso dell’avente diritto previsto dall’art. 50 c.p. Tuttavia l’art. 50 c.p. è
un esimente, che non riesce a giustificare tutti gli esiti dell’attività medica, in
quanto non può coprire l’illiceità penale di quelle operazioni chirurgiche, che
hanno portato alla morte del paziente. Certamente il consenso costituisce
la tutela del diritto di libertà del paziente, per essere lecito, deve essere
manifestato al medico senza alcuna coartazione esterna. Il consenso deve
essere prestato personalmente dal paziente e immune da violenza, dolo.
Inoltre il consenso non può essere validamente disposto da persona
minore di anni diciotto.
Così scrive G. Iadecola: “in assenza, infatti, di una disposizione speciale
in materia, non può che essere applicata la norma generale, che è quella
dettata dall’art. 2 del codice civile il quale (…) prevede che «con la maggiore
età si acquista la capacità di compiere tutti gli atti per i quali non sia stabilita
un’età diversa; per i soggetti minori degli anni 14 (…), il consenso può essere
validamente prestato dal legale rappresentante, il quale dovrà determinarsi
sempre nell’interesse del paziente». Se sorge un conflitto di interessi tra il soggetto
ed il legale rappresentante, il medico potrà richiedere l’intervento del giudice
perché lo risolva nel modo più vantaggioso per il minore secondo le norme del
codice civile” (Iadecola, 1993, p. 11–12).
Infine il consenso deve implicare le informazioni più esaurienti possibili
per il paziente e può essere revocato prima che compia il trattamento medico.
Tuttavia se l’interruzione dell’operato comporta un danno grave al paziente,
il medico può continuare la sua condotta dato lo stato di necessità ai sensi
dell’art. 54 c.p., quindi il medico può intervenire senza il consenso del paziente,
74
quando vi è la necessità di salvare la vita del paziente. Lo stato di necessità va
considerato dal medico in una fase ex ante alla situazione presente, in quanto
è la probabilità che si possa verificare un evento grave al malato. Infatti vi
sono casi in cui negli ospedali sono ricoverati pazienti in fin di vita ed in
stato di incoscienza, dove l’intervento del medico si svolge fuori dalla volontà
legale del paziente.
Ciò trova giustificazione nello stato di necessità o nel consenso presunto
del paziente. Quando sono in gioco il bene della vita o della salute del soggetto
l’intervento medico in certi casi, pur contro la volontà del soggetto è lecito.
Così scrive Iadecola: “Per il vero stesso riferimento costituzionale (art. 2
e 3, 4 2° co., e 32 Cost.) (…) conforta l’assetto dell’autorevole dottrina secondo
cui «il bene della salute è garantito all’uomo anche contro la sua volontà». (…).
Va anche considerato che il limite del «rispetto della persona umana» posto,
rispetto alla legge, dall’art. 39, 2° comma, Cost., si propone in realtà come un
limite all’esercizio di qualsiasi diritto o potere e quindi non solo all’esercizio del
potere statuale, ma anche dell’autoderminazione del singolo. Ha a proposito
acutamente osservato l’illustre dottrina costituzionalistica (Pace) che è proprio”
l’individuazione del proprio corpo, come oggetto di libertà personale, ad avere
anzi il merito di escludere la possibilità di pretese «aliene». Sicchè in quanto
esattamente si identificano nella salute (art. 32) e nella dignità (art. 3) valori
sottratti alla disponibilità individuale, sarà lo stesso soggetto titolare ad
incontrare limiti, non potendo volontariamente né menomare il proprio corpo e
nemmeno destinarli a pratiche degradanti” (Iadecola, 1993, p. 19–20).
Di conseguenza, essendovi sul piano giuridico l’impossibilità di costringere
l’individui a curarsi (art. 39, 2° comma Cost.) l’ordinamento giuridico pone
una tutela indiretta del bene della salute del soggetto autolesionista tramite
gli articoli 593, 2° co., c.p. e 40 c.p., unitamente all’art. 5 c.p. e all’art. 580 c.p.
pertanto è lecito che un medico operi un paziente in coma senza i suo consenso
con lo scopo di salvarlo, oppure nel caso di intervento chirurgico eseguito
con il consenso del paziente, il medico davanti all’urgenza di complicazioni
gravi che possono sorgere durante l’operazione e che minerebbero la vita del
paziente, è legittimato ad eseguire un altro intervento senza dover ricorrere al
consenso del paziente. Ciò trova giustificazione nello stato di necessità. Fuori
dai casi specifici compresi nella categoria dello stato di necessità, il medico
75
Giuseppina Nucci
deve preventivamente chiedere il consenso del paziente. Infatti quando il
medico agisce senza il consenso del malato, viola i diritti inerenti alla libertà
morale e fisica, attuando i reati di lesioni personali, di violenza privata art. 610
c.p. Inoltre il medico risponderà per colpa ai sensi dell’art. 83 c.p. e dell’art. 586
c.p., che prevede morte o lesioni come conseguenza di altro delitto. Quindi il
medico se ha piena consapevolezza di esser privo del consenso del paziente
e tuttavia continui il suo trattamento medico, egli risponderà di lesioni dolose
per eventuali lesioni procurate ai sensi dell’art. 582 c.p.
A conferma dell’atto medico, che avviene senza il consenso del malato vi è la
sentenza sul caso Massimo pronunciata dalla Corte d’Assise di Firenze in data
18 ottobre 1990. Seguiamo le fasi importanti con cui si è giunti alla sentenza.
Davanti alla Corte d’Assise di Firenze fu prospettato il caso di una donna
di 83 anni affetta da adenoma villoso e da polipo rettale benigno, che si era
formato dopo aver subito due precedenti asportazioni. I medici prospettano
alla donna la necessità di asportare di nuovo la formazione sempre per via
endorettale e la paziente sebbene spaventata aveva dato il consenso. In data
19 agosto 1983, giorno dell’intervento, le figlie della paziente furono chiamate
dal prof. Massimo, primario del reparto, per informarle che era stato costretto
ad asportare completamente il retto, per togliere il polipo con la conseguenza
di una deviazione dell’intestino. In seguito all’esportazione dell’intestino la
donna morì in data 25 ottobre 1983. Il Massimo venne denunciato dalle figlie
della paziente con l’accusa di omicidio colposo, ma il pubblico ministero in
seguito a perizie ne chiese l’incriminazione per omicidio preterintenzionale.
Infine la stessa Corte d’Assise riconosceva il Massimo colpevole di omicidio
preterintenzionale con sentenza in data 18 ottobre 1990, condannandolo
alla pena di anni sei e otto mesi di reclusione, nonché al risarcimento del
danno. Alla sentenza di condanna si è giunti attraverso questo iter logico:
1) vi era stato un eccesso causale tra l’intervento chirurgico e la morte del
paziente. Infatti la lesione infertale con l’intervento chirurgico aveva portato
la paziente in uno stato profondo di prostrazione psichica e la di debilitazione
fisica, che aveva indotto la malata a rifiutare il cibo, con la conseguenza che la
donna era giunta alla morte, 2) La disposta perizia medica aveva riscontrato
che vi era la possibilità di asportazione endoscopica della neoplasia senza
ricorrere all’intervento invasivo e peraltro devastante di una asportazione
76
dell’intestino, che non era necessaria, in quanto l’intervento risultava
sproporzionato all’entità della lesione. Infatti vi era l’alternativa di aggredire
il tumore per via esterna, tramite terapie oppure si poteva praticare un
intervento meno invalidante, per cui l’amputazione del retto doveva essere
applicato come ultima possibilità, in caso non si potesse procedere in altro
modo, 3) L’imputato si discolpò adducendo come giustificazione che era
stato costretto all’intervento estremo, perché si era presentata una imponente
emorragia, per cui la paziente correva pericolo di vita. In realtà tale
motivazione del Massimo non trovò riscontro nelle testimonianze dei medici,
che erano accanto a lui ad operare né si faceva alcuna menzione dell’esistenza
dell’emorragia nel registro degli interventi. Quindi il processo si concluse con
la sentenza di condanna del Massimo, diventando il simbolo della rilevanza
del consenso del paziente nel trattamento medico chirurgico. L’importanza
della sentenza del Massimo è data dal fatto che questa mostra come qualsiasi
forma di intervento medico su un malato può esservi solo con il consenso
prestato per un determinato intervento non può legittimare il medico a farne
un altro tipo differente e ben più lesivo rispetto al precedente. Nel caso in
cui il medico si trovi nell’impossibilità di procedere nei termini programmati
e deve procedere in modo differente, usando un’operazione più traumatica di
quella prevista, egli deve sospendere il suo trattamento e informare il paziente
sul tipo di intervento, dei suoi possibili rischi e conseguenze e acquisire il suo
consenso.
Tale principio si attua solo nel caso in cui vi si urgenza e necessità per la
vita del paziente di eseguire un intervento differente. Infine il medico che con
la consapevolezza e volontà esegue su di un paziente un intervento invalidante
senza il consenso del malato e fuori da ogni stato di necessità, risponderà
della lesione personale volontaria di cui agli art. 582 e segg. c.p. Se poi da tale
evento ne deriva la morte del malato il medico risponderà personalmente di
omicidio preterintenzionale (art. 584 c.p.).
Così scrive G. Iadecola: “E quindi un intervento medico svolto in assenza di
una situazione riconducibile allo stato di necessità prescindendo dal consenso
del paziente, si configura di cero come attività illegittima ed illecita, generatrice
di responsabilità, come s’è visto civile e disciplinare, ma anche penale,
a riguardo, a parte il profilo di rilevanza della condotta arbitraria, coartatrice
77
Giuseppina Nucci
della volontà del paziente obbligato a tollerare comportamenti altrui come
reato di violenza privata, si delinea chiaramente altresì la fattispecie del reato
di lesioni personali volontarie, insito nell’aggressione consapevole e volontaria
del bene dell’integrità fisica del paziente medesimo. Se così è, l’esistenza di un
nesso di casualità oggettiva tra la condotta del medico, integrante il reato di
cui all’art. 582 c.p., e l’evento non voluto, della morte del paziente, non può che
comportare la riconduzione della fattispecie sotto la disciplina dell’art. 584 c.p.,
ossia dell’omicidio preterintenzionale” (Iadecola, 1993, p. 37).
Pertanto il medico, che agisce senza il consenso del malato, attua un
comportamento illecito. Anche se manca l’intenzionalità malvagia comunque
il medico compie un reato doloso se agisce con la coscienza e la volontà di
conseguire l’evento. Inoltre la stessa corte di cassazione stabilisce riguardo al
“caso Massimo” (Cass. Sez. V, 21 aprile 1992), che il reato di lesione sussiste
senza il consenso del malato sia se vi sia stato esito negativo sia se vi sia stato
esito positivo, in quanto ognuno ha il diritto di privilegiare il proprio stato
attuale e il medico non può aggredire due beni importanti per la persona quali
la libertà morale e a sua integrità fisica. Vediamo che il medico, quando deve
affrontare malati terminali, che chiedono di morire, si trova davanti al problema
dell’eutanasia. Sul piano deontologico come su quello penale, il medico non
può acconsentire all’eutanasia anche se mosso da pietà, i quanto compierebbe
un vero e proprio omicidio, che va contro la sua etica di salvare le vite umane.
Infatti se il medico acconsente alla richiesta di omicidio del paziente
compierebbe il reato previsto dall’art. 579 c.p., che punisce l’omicidio del
consenziente.
Inoltre se il medico attua l’omicidio di malati o affetti da deficienza psichica
per un’altra infermità, risponderà del reato più grave: quello di delitto di omicidio
comune volontario ai sensi dell’art. 575 c.p. Neanche il consenso del paziente
potrebbe scriminare la condotta del medico in caso di eutanasia attiva.
Infatti l’esimente del consenso non può più fungere da copertura alla
condotta del medico in quanto viene meno la sua validità stessa, dal momento
che la manifestazione della volontà del paziente viene alterata dalle particolari
condizioni psicologiche proprie della malattia e dall’uso dei farmaci. A tale
riguardo occorre precisare come davanti ai dolori atroci, sia giusto ricorrere
all’uso dei farmaci, che possano aiutare il malato a condurre una migliore
78
qualità di vita. Quindi il medico, che somministra analgesici, con l’intento
di diminuire le sofferenze del malato, compie un atto lecito e doveroso, in
quanto trova la scriminante nello stato di necessità. Certamente è lecita la
somministrazione dei farmaci, quando è data dal medico con il consenso del
paziente il rischio sia al di sotto della soglia di tollerabilità. Invece quando il
rischio supera la misura tollerabile del farmaco, procurando anticipatamente
la morte, la condotta del medico non può essere scriminata nello stato di
necessità.
References
Calidari, M. (2006). Curarsi e farsi curare: tra abbandono del paziente e accanimento
terapeutico, San Paolo, Milano. ISBN 9788821556463.
Carlotti, P. (2008). La Terapia terminale tra eutanasia ed accanimento. Per una valutazione etica. In: Salesianum n. 70. ISSN 0036-3502.
Cassano, G. (2001). L’eutanasia: aspetti filosofici, Diritto & Diritti. Rivista elettronica:
http://www.diritto.it/rubriche/temp/roma1.html, entrata: 12.09.2016.
Ciccone, L. (1991). Eutanasia – problema cattolico o problema di tutti?, Città Nuova,
Roma. ISBN 978-8831139083.
D’Agostino, F.D. (1987). L’eutanasia come problema giuridico. In: Arch. giur., fasc.
1–3, p. 43–50.
Dworking, G., Frey, R.G., Bok, S. (2001). Eutanasia e suicidio assistito, pro e contro,
Edizioni di Comunità, Torino. ISBN 978-8824506267.
Faggioni, M.P. (2009). La vita nelle nostre mani, Manuale di Bioetica teologica,
Edizioni Camilliane, Torino.
Frey, R.G. (2001). Il timore della “china scivolosa”. In: G. Dworkin, Eutanasia e suicidio assistito, pro e contro, Edizioni di Comunità, Torino. ISBN 978-8824506267.
Garcia Marquez, G. (2010). Dell’amore e di altri demoni, Edizioni Mondadori,
Milano. ASIN B005SZ7QYU.
Giusti, G. (1982). L’eutanasia, Diritto di vivere- Diritto di morire, Casa Editrice
Cedam, Padova.
Iadecola, G. (1993). Il medico e la legge penale, Ed. Cedam, Padova.
Leone, S. (2007). Nuovo manuale di bioetica, Città Nuova, Roma.
Marra, R. (1987). Suicidio diritto e anomia. Immagini della morte volontaria nella
civiltà occidentale, Edizioni Scientifiche Italiane, Napoli.
79
Giuseppina Nucci
Marsella, M. (2002). Il diritto alla fronte alla morte: Eutanasia e suicidio, Casa editrice
Universita La Spaienza, Roma, p. 1–34.
Morselli, E. (2015). L’uccisione pietosa-L’eutanasia, Enrico Morselli. ASIN B010W-F4QOS.
Neri, D. (1995). Eutanasia, Valori, scelte morali, dignità della persona, Laterza, Roma–
Bari.
Pappalardo, G. (1972). Eutanasia e soppressione dei mostri. In: Giustizia Penale, parte I.
Platone, Repubblica, III 410.
Schockenhoff, E. (1997). Etica della vita, Queriniana, Brescia. ISBN 978-8839903914.
Sgreccia, E. (2007). Manuale di Bioetica, Casa editrice Vita e Pensiero, Milano. ISBN
978-8834323632.
Toscani, F. (1994). Medicina e malato terminale. In: G. Di Mola, Cure palliative,
2°Ediz. Masson Milano. ISBN 978-8821421846.
Veronesi, U. (2011). Il diritto di non soffrire: cure palliative, testamento biologico, eutanasia, Ed. Mondadori, Milano. ASIN B005SZ53LI.
80
Natalija Mažeikienė
Agnė Dorelaitienė
Vytautas Magnus University,
Kaunas University of Technology, Lithuania
[email protected],
[email protected]
Journal of Modern
s. 81–99
Taking a stand against normative
biography – a biographical perspective
on learning careers and professional
identity development of male social
workers
Abstract
The paper discusses transformation of professional identity of individuals who
have chosen work activity that is not traditional for their gender. Participants of our
research are male social workers in Lithuania. The study on change of professional
identity of male social workers presented in this article has revealed that the process
of becoming a social worker among males is a sequence of complex decisions and
experiences accompanied by critical incidents and changes in their life trajectories
and learning careers. Trajectories of educational experience and life events of the
research participants have revealed the choice in favour of non-traditional occupation
as a defeat of traditional gender division of labour by opposing to “normality” – by
undergoing and overcoming the crisis. One of interesting aspects of analysis is the issue
of experiences occurring in the course of deviation from standardized, predetermined
and preset life journey, i.e. normative biography. Such a complexity is caused by ideal
norms of hegemonic masculinity that frame actual social structures and are introduced
into the processes of socialization and habituation with the aim to form dominant
masculine habitus. Analysis of biographical narratives of male social workers have
disclosed learning careers and at the same time the balancing of the males between the
normative trajectory of masculine behaviour and striving to find their own “self ”.
Keywords: biographical narrative, male social workers, gender division of labour,
professional identity, gender socialisation, traditional gender roles
81
Natalija Mažeikienė, Agnė Dorelaitienė
Introduction
Educational trajectory and learning biography are considered to be one of
the most important subjects of research in lifelong and continuing education.
Researchers of education and learning seek to understand characteristic
aspects of educational biography, the way it intertwines with life trajectory, as
well as interaction between learning processes in different contexts of formal,
non-formal and informal learning and social processes.
Biographical research reveals how individuals build their lives and
social identities, design their life plans and life projects around learning,
employment and careers. Analysis of biographies helps explain how such
factors as social characteristics and social identity (for example, gender
identity), social and economic capital, family predetermine decisions and
life plans, choices of educational journey. Analysis of role of learners’ social
characteristics, their place in social field (the term coined by Bourdieu) in
educational trajectory and relation with the process of lifelong learning plays
yet another important role in biographical research. In this case, gender
is one of the key factors. Gender research has made it possible to apply
biographical method to the processes of lifelong learning. As L. West has
noted (West, 2011), it is gender research that has formed the understanding
that learning experience is gender specific and that women’s learning
experience should become the subject of research, just as other research
of women’s subjectivity. According to E. Ollagnier (2007), biographical
work becomes learning process and learning event for women in informal
learning. Biographical narrative is the space for construction of individual
and collective gender identity.
Process of professionalization, choice of profession and construction of
professional identity, improvement of professional competencies that depend
on certain educational capabilities is also recognized as an important object
of study. Biographical research becomes a unique methodology that allows
understanding professional development and acquisition of professional
identity in the process of life journey by identifying various factors related
to professionalization. Research usually leads to conclusion that structure of
professional identity and professional choice is predetermined by changes in
personal life, education system and processes in society.
82
Taking a stand against normative biography – a biographical perspective...
There is an evolving tendency to consider structure and outline of
educational biography within the context and framework of life trajectory as
a separate object of research. Similar to other authors (Riessman, Quinney,
2005; Larsson, Sjöblom, 2010) we acknowledge that narrative inquiry is crossdisciplinary and based on different epistemologies, theories and methods.
Sociology-based approach and psychology-based approach have considerable
significance for our study. We put particular emphasis on critical theory that
manifests in the relation between our research participants’ biographies and
normative biography. Analysis of structure of life and educational trajectories
starts focusing on critical incidents, influence of important figures – critical
persons, and turning points. By analysing separate life trajectories, different
authors distinguish common (repeating) models and patterns. Relation
between an individual’s decision and social structures from the perspective
of events and turning points has become an important subject of research. In
fact, this idea has been adopted from sociology-based approach of narrative
analysis and sociological tradition of biographical research, where the aim is
to see social reality of events outside the interview, interplay between social
structures and process and an individual’s life.
Another tradition of biographical research emphasizes an idea that an
individual’s consciousness is not only reflection of the objective social reality
and discourses, but is itself a reality and must be studied as such. With this
view, sociology and other social sciences, including education sciences, have
been complemented by psychoanalysis, phenomenology, and hermeneutics.
The object of psychology-based approach in narrative research has been
shifting from external social structures to subjective, intrapsychic reality,
inner life, intentionality of consciousness, language and textuality, structures
of meaning having their own logic and dynamics.
We consider critical approach to be very important for a study on
biographical narrative. In critical theory it is crucial to analyse the relation
between social structures and subjectivity, between ideology, dominant
discourses and individuals’ narratives. This approach has prompted us to
combine macro and micro levels of analysis and realise that an individual’s
narrative can be analysed not only as an internal reality, but also as possibly
affected by dominant discourses and ideology, as a specific battlefield between
83
the self and the dominant discourses. Critical theory describes formation
of false consciousness, which leads us to searching for traces of dominant
discourses in an individual’s narrative. A lot of researchers have noticed that
individuals tend to perceive social transformations and crises, dramatic changes
in social structures as their own fault, failure and worthlessness. For instance,
in the narratives by representatives of marginalised groups, researchers often
discover feelings of loss, guilt about inability to overcome hardships and
control own lives, uncertainty, anxiety (Doray, Belanger, 2002). The feeling
of guilt in biographical narratives may manifest itself as self-judgment, selfdefence and self-justification, with the narrator taking in turns the positions
of a self-accuser or a self-defender (Murard, 2002). At a certain point in life,
critical incidents such as external circumstances (social transformations,
economic crisis, changes, illness, acquired disabilities, loss of close people,
job etc.), an individual’s behaviour and decisions appear as shifts and turningpoints that shape the individual’s life trajectory. These events are reflected on
the level of the individual’s consciousness and subjective reasoning through
conflicts, dilemmas, controversial judgements and arguments experienced
and expressed in the narrative (Rustin, Chamberlayne, 2002). One of the
possible expressions of the tension between individual consciousness and
external structures is the way the narrator parallels own life with the standard
life history established by the dominant discourses, i.e. with the normative
biography. Numerous individual life practices appearing in biographies are
not that successful and deviate from normative, standardized, institutionally
regulated biographies.
One of the examples of narrative biography analysis from lifelong learning
perspective is the study by V. Strootbants and D. Wildemeersch (2000). They
note that women’s biographies tend to deviate from the normative biography.
Creation of standard career trajectories and educational biographies does not
consider real life practices of women and other groups with special experience.
Moreover, normative biographies are still supportive of patriarchal society
and labour market. The notion of normative biography determines the
understanding of the nature of education when dominating mechanisms
and structures are reproduced through education and marginalize separate
social groups. Hence, identifying the tension between normative biography
84
constructed by dominant structures and groups through discourses and the
self would help better understand the process of submission and construction
of the subject, as well as reach the state of understanding as a possible practice
of emancipation and awareness raising.
Traditional gender division of labour
as result of gender socialisation
and habituation
Having reviewed the options of biographical approach towards development
of professional identity and role of gender practices in the process of learning and
professionalization, we have been able to formulate the problem of formation
of professional trajectories of individuals who have chosen the occupation that
is not traditional for their gender. Another interesting subject of analysis is the
issue of experiences occurring in the course of deviation from standardized,
predetermined and preset life journey, i.e. normative biography.
Participants of our research are male social workers in Lithuania. One of
characteristics of social work is its gender characteristics – most of people
working in this sphere are women. Males usually participate in this profession
at managing positions. Current situation in this sector reveals typical gender
division of labour determined by a range of historical, cultural, social and
economic factors. Traditional division of spheres of activity into public and
personal that has rooted in the culture ties males to social activity in public
sphere, and women – to home environment and household, housekeeping,
care and educative functions.
Gender socialization and gender education create premises for gender
division of labour. Family, society, system of education are the institutes of
socialization that directly or indirectly form normative gender characteristics,
as well as other social identities. Role of women is related to maintaining
relations, caring of others, concern about needs of others, cooperation,
dependence and emotional sensitivity. Women’s identity is characterised by
the relation to others, usually by relations in personal sphere. At the same time,
processes of socialization and education guide males towards self-realization
in public sphere, domination, competition, freedom and independence,
emotionally cold relations and rational and logical reasoning.
85
Entry of males into non-traditional professional sphere that is usually
stereotypically considered to be normative activity for women becomes
a particularly relevant object of research. Study of certain male’s professional
and educational life trajectories may help determine how normative
biography of male’s life and education is challenged and the prerequisites
of this challenge.
Traditional stereotypical gender-based predetermination of professional
activity primarily results from the process of socialization and education,
and further manifests in the process of the choice of profession and
professionalization.
In their analysis of formation of traditional gender roles, advocates of feminist
criticism tend to focus quite a lot on the processes of social reproduction via
hidden curriculum. In terms of gender division of labour and labour market
segregation, the process of habituation linked to Pierre Bourdieu’s notion of
habitus should be considered besides the processes of socialization and hidden
curriculum. Educational sociologists who deal with gender inequality analyse
formation of gender identity, reproduction of masculinity and femininity by
analysing the habitus (Dumais, 2002; McLeod, 2005).
Habitus means social life that has become part of a person’s self, has been
incorporated into the person; dispositions of body and mind, principles
and cognitive schemata that are social practices and structures internalized
and adopted by the individual. In Bourdieu’s works, habitus is primarily
defined as a way of class reproduction, but later Bourdieu uses this notion in
explanations of gender differences (e.g. ‘Masculine Domination’) (Bourdieu,
2001). Anatomic and biological differences between women and men,
different roles in biological reproduction turn into socially constructed
differences between genders, different social destinies and lives that men and
women are subject to. Gender division of labour becomes both economic
and symbolic act when a line is drawn between men and women’s worlds,
leaving public sphere to men, and household – to women. Habitus is
engendered on the basis of possibilities available to each gender in a certain
social field, in a certain structure. According to Bourdieu (2001), men and
women’s habitus are formed through symbolic and practical construction,
cultivation (Bildung) and socialization by forming masculine and feminine
86
features, dispositions, behaviours, expectations etc. in boys and girls. Boys
and girls, men and women acquire gender-specific habitus formed by the
social structure in the process of habituation, i.e. conditioned by support/
disapproval of family and community. This manifests later as different
practices and life choices. Different behaviour, expectations, ambitions, career
choices are manifestations of different habitus. According to Dumais (2002)
who analyses Bourdieu’s ideas, male’s professional ambitions would match
the dominant masculine habitus, whereas similar ambitions in women would
conflict with the habitus, as traditional women’s habitus prescribes against
career development. Habitus manifests in males and women’s different work
and career aspirations and expectations, work and life practices.
Biographical method becomes particularly important in order to
comprehend the process of social construction of masculinity and femininity,
habituation, formation of masculine and feminine dominant habitus as well
as gender segregation. On the other hand, formation of non-traditional
habitus deviating from the ‘prescribed’ social field may also manifest via
biographical narratives by individuals with atypical life courses. Biography,
as a narrative, reveals culture-specific feminine and masculine discursive
identities and shows conditions that lead to transformation and development
of different social and economic conditions. According to the most prominent
researcher of masculinity R.W. Connell (2005), studies on male subjectivity
by applying biographical method have revealed construction of dominating
and hegemonic masculinity in our society on one hand, and on the other
hand, they have shown formation of specific types of masculinity in specific
persons’ life trajectories. According to advocates of third-wave feminism
and modern masculinity studies, it would be wrong to divide social world
(social field) into men and women’s worlds and to split social identities (and
habitus) by binary opposition – into male and female identities. Under the
idea of intersection that has been gaining a foothold lately, an individual’s
position in the nowadays society is very individual and specific, as it depends
on intersections and very complex configurations of specific class, gender,
race, age and other positions and identities. According to R.W. Connel and
Messerschmidt (2005), hierarchy functions under hegemonic masculinity
type, where on one hand, men prevail over women, but on the other hand,
87
hierarchic relations between men are established when masculinity types
that deviate from hegemonic masculinity are marginalized. Authors of
masculinity studies note that various other types of masculinity may be
found besides hegemonic masculinity. At the same time it must be admitted
that masculinity types are ambiguous and variable due to big changes in
society. Specific masculinity is formed by intersection of professional, gender
identities in a certain historic, social context.
According to R.W. Connel and Messerschmidt (2005), studies of
biographies provide the possibility to identify dynamics of masculinity,
its internal complexity and contradictions, tensions and diversity. At this
point it is important to also remember the concept of critical normative
biography, which can be applied in the analysis of educational, professional
and life biographies. Internal contradiction arising in narratives is caused
by tension between an individual’s contemplation on own life and the
individual’s internalized and acquired norms, ideals of normal life and life
journey (normative biography), which is constructed via grand narratives by
prevailing external structure acting upon the individual. Biographical method
is particularly important here as well, as it allows identifying formation of
discursive identities, change of identities at various periods in a person’s life.
Moreover, postmodern concept of the self should be considered. As noted
by narrative researchers, the self is dialogic and contains many voices and
different self-experiences. Self is comprised of different sub-identities and
presented by several dialogic voices and also the conflicts and contradictions
that may exist between them. During biographical research, such complex
intersections of various identities, internal and external ‘voices’ and narrative
in a specific person’s narrative are complemented by contemplations on life
and learning experience.
Contradictory intersections of gender
and professional identities in educational
and life biographies of male social workers
Analysis of formation of professional identity in male occupied in
professional area of social work that has clear horizontal segregation of labour
market requires determining intersection between professional and gender
88
identity in professional and educational biography. For this reason we pose the
following question: how do individuals who have chosen non-traditional area
of labour market, males working in feminized area of social work, construct
and present the change of own professional identity and learning experiences
in their biographical narratives? How does this presented reconstruction
of experience interact (or encounter) with normative biography, reflect the
traditionally predetermined hegemonic masculine professional journey, choice
of profession, traditional educational journey and educational trajectory? The
ideal of hegemonic masculinity implies respective history of appropriately
educated male’s professional life with masculine work and occupation:
graduation from studies, acquisition of proper profession, proper masculine
work, career development, becoming a manager and successful leader with
big salary. But what happens if biography of an actual man and his journey
do not fit into this hegemonic masculinity schemata, dominant masculine
habitus, normative masculine biography? Experience of overcoming this
specific horizontal gender segregation and challenge to norm of masculine
professional activity implied by the ideal of hegemonic masculinity have
prompted us to analyse how male social workers construct and contemplate
on their educational journey, professional becoming, professional and
educational biography. By revealing reconstructed past events, sequence of
individual’s life incidents and trajectory in retrospect, biographical research
in educational sociology and education sciences explains formation of social
identity and formation of habitus in time, nature of social mobility, shows the
link between different systems (in this case, between education and labour
market) by taking into account person’s turning points as well as individuality.
We also hope that our research will help contribute to understanding of the
possible ways for gender detraditionalization in labour market and education
system, as well as possible ways for transformation of gender identity and
change of traditional social field centred around patriarchal reproduction as
well as transformation of social and economic structures.
During our research in 2010 in various cities of Lithuania, we held
7 biographical interviews with male social workers between 26 and 59 years old.
Data were collected and analysed by applying biographical narrative research
which helped analyse events not only as objective facts, but also as subjective
89
interpretation of professional biography and subjective reconstruction
of personal professional development and education. Participants of our
research were asked to answer the following question: Could you tell us please
from the beginning what happened in your life that you have decided to become
a social worker and how it happened?
Based on Giddens and other authors and following the tradition of analysis
of subjectivity in biography, we consider narration by male social workers
to be a reflexive project. This narrative about the choice of profession and
entry into the sphere of social work includes both social and personal events
and circumstances, values and attitudes present in society, as well as internal
experiences, choice, attitudes, contemplations. Development of a person as
a separate actor, his subjective life position and, at the same time, objective
social structures are important in this process.
Many researchers state that narrative stories refer to discourses with a clear
sequential order that connect events into a meaningful sequence; and ordering
and sequence are characteristic of narration. Our research participants’
narratives have revealed certain sequence of events of their life and learning
experiences. Social work has turned out to be not their first profession they
have chosen. This is their other profession, their second and third chances in
lives. Almost all participants of the research started their careers in another
sphere of education and activity. Data about the participants are presented
under assigned fictional names in order to minimize negative influence of
research on participants’ personal and professional lives that might be caused
by description and publication of events and experiences of their lives.
Data collected during the interview suggest a conclusion that entry
into new profession, formation of new professional identity and further
education are related to such factors as socialization, first education, social
changes, absence of career perspectives in the former (first) profession, career
opportunities noticed in a new profession (social work as the second chance
profession), life experience and circumstances. Participants of our research
had acquired their first education, had been occupied in the area related to
their first degree, but later turned towards the sphere of social work. At the
start of their professional lives, all interviewed men had acquired professions
and education unrelated to social work. Research participant Jonas used to
90
be a tour guide for some time, then he tried to run business, and now he
has been working at a special school and providing support to children. He
also continues to deepen his knowledge in social work graduate studies.
Karolis started his professional journey with educational work, he then
worked in education system, and now his work is related to children. Karolis
completed his first degree in a faculty of theology, worked with children,
and then he realized that he wanted to study social work and work in that
area. Tauras used to play music for a living, and now he provides support
to men struggling against addiction. Nojus worked as a labourer for a long
time, and now he is the head of organizations providing social services,
a spiritual mentor. Žilvinas made several attempts to work in the area close
to social work during his student years, but then he turned to private sector.
He afterwards was offered a position as the head of organization providing
social services. It should be noted that the first professions of most of the
participants were of humanitarian and spiritual nature, which implied
certain subtlety of feelings, kindness and mercifulness (theology, language
and literature, music, history, animal husbandry as care of animals). Nojus’
profession (carpenter) is an exception as it is merely male labour. Despite
differences between our informants, their characteristics and individuality,
certain common and similar collective experience may be noticed. On
one hand, the participants of the research had made the decision to work
and establish themselves in the professional sphere they had chosen at the
beginning of their professional journey and they had acquired education for.
On the other hand, by choosing the sphere of social work, they entered the
sphere of learning as the second chance and became the participants of the
process of continuing education.
According to various researchers of narratives, narrators create plots
from their experiences, narratives offer insights about the world and
people’s experiences of it. Our research participants’ narratives have
revealed experience of life, change of professional identity and learning.
Their life trajectories have all been marked by dramatic circumstances,
critical incidents in personal lives that prompted their transition to the
professional area of social work. Turning points that changed professional
lives of our informants and directed them into the sphere of social work
91
were found in their narratives. These were critical incidents of significant
importance, particular life circumstances.
Almost each participant of the research faced critical turns in his life in
the form of crisis and under the influence of other people. Crisis became one
of the most important factors. There were incidents of divorce, alcohol or
drug addiction, personal issues, dissatisfaction and disappointment in own
professional activity, deterioration of health. Three participants, Jonas (59
years old), Tauras (52 years old), Nojus (52 years old), faced crisis as a result of
alcohol and drug abuse. Jonas and Karolis (52 years old) faced family and life
crisis referred to by Karolis as ‘personal problems’. The youngest participant
Tadas (26 years old) described crisis and critical incidents in a different way
and stated that he chose the path of a social worker because of economic
crisis in the country.
Alcohol and drug addiction led to loss of family, connections, relations,
job and activity. Crisis became the dead-end of former life and professional
journey they had taken from the very beginning. On the other hand, this
was also the experience that made them reconsider their lives and rediscover
themselves. However, in order to do that, they needed help of other people
who inspired them to start new lives, helped overcome the crisis. For one
of them this was his wife, for others – religious community and brothers of
faith or a supervisor. For example, a priest’s invitation was a determining
factor in Tadas’ (26 years old) decision to study theology. Crisis situations
created those critical moment that prompted the men to make a turn and
choose the area of social work and make essential changes in own lives by
not only changing relations with oneself and with relatives, but also change
former career, continue education under the newly formed own concept of
life. Social work was not the first profession for almost all men – it became
the start of self-discovery, overcoming of the crisis, creation of new life or
a consequence of the influence by people they met. The men choose profession
of social work after certain dramatic period and circumstances. By revealing
their biographical journey, they answered the question of ‘who I am’ and
showed their subjective becoming.
Stories told by almost all research participants have revealed that certain
incidents in life (personal issues, critical incidents, or inquisitiveness for
92
experiencing something not experienced before) directed men’s professional
careers and educational trajectories in another direction. It seems as if they
faced hegemonic masculinity crisis before and during the crisis: having failed
to meet the requirements established by the society and to fulfil themselves,
they turned to alcohol, drugs, i.e. they were at the critical moment that
changed their lives. According to Giddens (1991), biographical narrative
reflects the sequence of breaking points, losses that prompt a person to start
negotiating and, together with that, embark on new opportunities. Person’s
individual self-expression is the balance between opportunities and risk that
gives the ‘license’ to leave the past. Men participating in our study showed
conscious wish to risk, revealed negotiations on important changes in their
lives, opening of new opportunities in case of personal crisis, e.g. encounter
with unemployment, search for new job, establishment of new connection,
starting addiction treatment, being torn between different areas. Critical
incident became one of the key factors that determined the men’s choice of
social work, and later choice to continue education, expand own education.
Such non-linear, indirect entry into profession is a certain deviation from
normative educational trajectory. According to normative educational
biography that formed in Lithuania before principles of lifelong learning
were established, choice of profession is done in the following predetermined
educational way: learning in general education school, studies at professional
education institution and, finally, professional activity as a universally accepted
completion of educational way and beginning of professional activity.
Analysis of biographical narrative as specific experience and as text
expressing the way of speaking shows certain specifics of male narration about
life crisis. It was not easy for men to reveal life crisis during the interview:
I don’t want to talk about it, – said Karolis in response to researcher’s additional
questions when the story touched cardinal changes in life. Personal issues in
family were such that I was heading into the unknown, – stated Karolis, and
he did not talk about this any further. As noted by Lithuanian researcher
Tereškinas (2011) who analyses masculinity and male narratives, men who
have encountered emotional vacuum in daily life feel unable and unwilling to
express their feelings, they push aside their painful experiences (‘I don’t want to
remember, I don’t want to tell’). Similar situation has been noticed in Jonas and
93
Karolis’ narrations as well – they do not elaborate on painful experiences. Such
omissions become the most frequent in family-related issues. It is only possible
to speculate on the reasons of such omissions, e.g. pain, shame or feeling of guilt:
[Business] ended up quietly and in fact I was in the period of heavy
drinking, I drank quite a lot, partied. <...> And then such <...>
period started, I’d say, empty: no work, but I did not starve, people
made jokes that I would soon move to live by the heating plants
pipes (Jonas).
Tauras has revealed his experience of a drug addict:
And there I was, drowned in the ocean of drugs. Yes, I felt euphoric
at first, but then all bridges between me and my loved ones were
burnt. I lost my family, my job, my health, dignity, connections.
The destruction brought by drugs into my life was so big that kind
of emptiness appeared, this kind of cosmic sadness was so big that
I even thought about suicide, non-existence. I was overwhelmed by
depressive mood (Tauras).
I lost my family, my wife divorced me taking away my two children
because of my alcohol addiction – says Nojus by clearly naming
and not trying to hide what happened.
Faith in God was one of the key factors in Tauras and Nojus lives’ leading
them into the sphere of social work and helping them break free from the
crisis. Faith gives them strength to work, develop ideas and wish to do good
to people. These men did not hide or omit the experiences that changed their
lives. On the opposite, they share these experiences with other people who
may find support in such experiences.
Social work has started with religion, everything starts with religion
and all values of social work are Christian values coming from
the Bible <...> This work is a calling, and there is just no sense in
learning [to become a social worker] if there is no calling. This work
is extremely hard, it requires self-sacrifice and particular patience.
You just cannot start if you have no calling. There are people who
are soft-hearted, kind-hearted, people who can do this work.
94
If a person is not sensitive to the pain of others, he cannot do this
work. He would be blind and deaf, because here, the tool is not
your eyes or ears, but your heart (Nojus, a clergyman of religious
community, a director of non-governmental organization related
to rehabilitation of people with drug addiction).
Empathy, self-sacrifice at work, calling – the informants considered these
qualities to be the most important in social work. However, calling emerged
only after personal crisis, after personal experience of suffering accompanied
by very stressful and dramatic existential contemplations about the meaning
of life. Entry into social work, further learning and continuous education
originated from appearance of faith in their lives, from the striving to find
stability and new meaning.
Research of professional choice of male social workers carried out by
A. Christie (Christie, 2006) has determined that apart from women to whom
the sphere of care is traditional and natural, males distinguish and stress
particular causes of entry into this female profession that is not traditional
to males. These are the so-called strategic and, at the same time, exceptional
reasons – influence of other people, failure, absence of career perspectives in
the first profession, life crisis. Entry into profession that is non-traditional to
their gender was the result of their crises of hegemonic masculinity: failure
to comply with requirements and expectations of society pushed males into
crisis that could be overcome by escaping a certain realm of ideal hegemonic
masculinity and entering an ‘unfamiliar’ territory. Escape from traditional
field and entry into new and unfamiliar territory that was banned by
norms doubtlessly caused certain pressure and conflicts. We discovered the
internal dynamics of development of both professional and gender identity
of our participants, complexity and controversy of internal practices and
subjectivity of masculinity, their confusion between tradition masculine
habitus and womanly care, kindness and mercy, between internal aspirations
and discourses and stereotypes prevailing in society. According to Giddens,
turning points in life bring not only opportunities, but also certain losses, and
cause risk. As a result, such controversies, internal dialogues, doubts, tradeoffs emerge in biographical narratives.
95
In their biographical narratives, participants of our research have
discovered conscious wish to take risks, hold dialogue about determining
changes in their lives, look for new opportunities in overcoming personal
crisis. The revealed life facts, turning point in professional identity, changed
learning trajectory (entered social work, gained education, are in the process
of lifelong learning) are what is called transitional learning (transitorische
Bildungsprozesse) referred to by Peter Alheit (2003, 2009). They overcame
the traditional gender division, the dominant habitus that were traditionally
ascribed to them (and to other males), life and professional line, normative
biography determined by discourses of hegemonic masculinity. Transition
happened through learning in the broader sense, i.e. through socialization,
existential break and overcoming of crises, change of life, profession and
education. They have found resources of ‘half-lived’ life as Alheit puts
it, they have acquired new social orientation and became masters of
their new lives by planning their lives and directing them intentionally.
They have become the subjects of their biographies. Biographies of our
participants demonstrate the example of self-empowerment, the example
of how life lines and trajectories can be blocked in the beginning and
later, how the participants dealt with and overcame crisis, how men could
find strength to undergo treatment, establish new social relations, enter
new professions, acquire new education after losing job, family, friends,
good name and alcohol and drug addiction. Continuing education in
this particular context could be understood as an important element of a
new life, repair of biography, transition to their new lives, new lines and
trajectories or biographies. Professional calling, sympathy, mercy are not
only professional qualities and elements of professional competence and
result of learning, but also consequences of deep existential transformation
through suffering and choice.
Biographies with intertwining life, professional and educational journeys
told by our informants have allowed them to look into their past and answer
the question about their identity. Such narrated life histories help researchers
understand subjectivity of individuals who narrate their lives, complex nature
of lifelong learning and education processes, their organic and, occasionally,
conflicting relation with social structures and discourses.
96
Conclusions
The study has revealed complex chain of formation of male professional
identities. On one hand, social structures (social field) aim at forming
male and female habitus via hegemonic, prevailing ideal of masculinity
that is introduced in the process of socialization, education, habituation
and hidden curriculum, thus reproducing the historical division of labour
and gender hierarchy. However, the analysis of biographical interview has
led to doubts in strong determinist connection between structures and
subjective reality through habitus. We would be more inclined to accept the
Anthony Giddens’ (1991) structuration concept of identity as a reflexive
project. Peter Alheit’s ideas on transformational learning also seem to be
very valuable in this context. Biographical narratives by individuals who
have chosen non-traditional profession and overcome traditional division
of labour, violated the normative notion of masculinity and stepped out of
the boundaries of traditional male habitus have revealed evolving tension
between subjective reality of inner world, identity changes determined
by life incidents and circumstances and objective dominant discourses
formed by social structures. Trajectory of research participants’ educational
experience and life incidents has shown that the choice of non-traditional
occupation as overcoming traditional gender division of labour opposes to
‘normality’. This opposition occurs when crisis is encountered because of
failure to meet the requirements or overcome by choosing non-traditional
occupation. This shows specifics of educational biographies of male social
workers. Biographical narratives reflect tense and uncomfortable dialogue
between the self and the society, between the real self and the ideal self (in
this case, hegemonic normative masculinity). Results of the study prompt
to proceed with the research and develop new educational reality to form
premises for detraditionalization of gender roles and labour market. The
study has also demonstrated the importance of biographical work and
transitional learning.
97
References
Alheit, P. (2003). ‚Biographizität‘ als Schlüsselqualifikation. Plädoyer für transitorische
Bildungsprozesse. In: ABWF/QUEM (Hrsg.), Weiterlernen – neu gedacht. Erfahrungen und Erkenntnisse. QUEM-report. Schriften zur beruflichen Weiterbildung,
Heft 78, Berlin, p. 7–22, http://www.abwf.de/content/main/publik/report/2003/
Report-78.pdf.
Alheit, P., Dausien, B. (2009). Lifelong Learning and Biography: A Competitive Dynamic Between the Macro- and the Micro Level of Education. In: L. West, P. Alheit,
A.S. Andersen, B. Merrill (eds.), Using Biographical and Life History Approaches in
the Study of Adult and Life Learning: European Perspectives, Peter Lang, p. 57–70.
Bourdieu, P. (2001). Masculine Domination, Polity Press. ISBN 0-8047-3818-1.
Christie, A. (2006). Negotiating the Uncomfortable Intersections Between Gender and
Professional Identities in Social Work, „Critical Social Policy” 26(2), p. 390–411.
Connel, R.W. (2005). Masculinities, University of California Press. ISBN 0-520-08999-5.
Connel, R.W., Messerschmidt, J.W. (2005). Hegemonic Masculinity: Rethinking the
Concept, „Gender and Society”, vol. 19, No. 6, p. 829–859.
Doray, P., Belanger, P. (2002). Changing Working Conditions, Lifelong Learning and
Biography in a New Economy, http://www.wallnetwork.ca/research/doraybelanger5pagerp.pdf.
Dumais, A.A. (2002). Cultural Capital, Gender, and School Success: The Role of Habitus, „Sociology of Education”, vol. 75, No. 1 (Jan., 2002), p. 44–68.
Giddens, A. (1991). Modernity and Self-Identity: Self and Society in the Late Modern
Age. Stanford University Press.
Larsson, S., Sjöblom, Y. (2010). Perspectives on narrative methods in social work
research, „International Journal of Social Welfare” 19, p. 272–280.
McLeod, J. (2005). Feminists re-reading Bourdieu. Old debates and new questions
about gender habitus and gender change, „Theory and Research in Education”, vol.
3(1), p. 11–30.
Murard, N. (2002). Guilty victims: social exclusion in contemporary France. In:
P. Chamberlayne, M. Rustin, T. Wengraf (eds.), Biography and social exclusion in
Europe: Experiences and life journeys, p. 41–60.
Ollagnier, E. (2007). Challenging gender with life history. In: L. West, P. Alheit,
A.S. Andersen, B. Merrill (eds.), Using Biographical and Life History Approaches
in the Study of Adult and Life Learning: European Perspectives. Peter Lang,
p. 109–124.
98
Riessman, C.K., Quinney, L. (2005). Narrative in social work: A critical review,
„Qualitative Social Work” 4(4), p. 383–404.
Rustin, M., Chamberlayne, P. (2002). Introduction: from biography to social policy.
In: P. Chamberlayne, M. Rustin, T. Wengraf (eds.), Biography and social exclusion
in Europe: Experiences and life journeys, p. 1–23.
Strootbants, V., Wildemeersch, D. (2000). Work? I have learned to live with it: a biographical perspective on work, learning and living... more than just a story. Proceedings of the 41st Annual Adult Education Research Conference, The right quest/
ions: Research/ing in a new century, T.J. Sork, V. and St. Chapman, R. Clair (eds.),
p. 443–447. Vancouver: The University of British Columbia.
Tereškinas, A. (2011). Vyrų pasaulis: vyrai ir žaizdos vyriškumas Lietuvoje. Vilnius:
Baltos lankos.
West, L. (2011). Adult Learning in a Biographical Perspective. In: K. Rubenson (ed.),
Adult learning and education, Elsevier, p. 60–65.
99
nauki społeczne
social sciences
Mariusz Korczyński
Instytut Pedagogiki, Wydział Pedagogiki i Psychologii,
Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie
[email protected]
Journal of Modern
s. 103–132
Intercultural competences of
intercultural market employees
according to polish employees
in english companies
Międzykulturowe kompetencje
pracobiorców wielokulturowego rynku
pracy w opinii polskich pracowników
firm angielskich
Abstract
The aim of this study was to determine the differences between the most significant
intercultural competences and the level of their acquisition by Polish economic
emigrants in the UK. The research was based on the objectivist paradigm and used
the method of diagnostic survey, with a questionnaire of my own design employed
as a survey technique and a research tool. 261 employees of different companies
and businesses located in South West England were surveyed. 123 properly filled in
questionnaires were analysed.
The obtained results indicated that the surveyed individuals acknowledged
the importance of the analysed intercultural competences on the job market and
reasonably judged their own acquisition of such competences. The analysis of six
specific competences displayed significant statistical differences, with the average
acquisition level classified as mediocre, in such areas as: interpersonal flexibility,
cultural interaction, tolerance, the ability to cope with stress, cooperation, cultural
participation and foreign language skills. The surveyed individuals showed the
biggest deficits in these competences, which could influence the effectiveness of their
functioning in the intercultural living and working environment.
103
Mariusz Korczyński
Streszczenie
Celem badań była próba ustalenia różnic pomiędzy najważniejszymi
kompetencjami międzykulturowymi a poziomem ich przyswojenia w opinii
polskich emigrantów zarobkowych w Anglii. Badania ulokowano w paradygmacie obiektywistycznym z wykorzystaniem metody sondażu diagnostycznego z techniką ankietową oraz narzędziem badawczym w postaci kwestionariusza ankiety własnej konstrukcji. Objęto nimi 261 pracowników różnych
firm i przedsiębiorstw ulokowanych w południowo-zachodniej części Anglii,
z czego 123 poprawnie wypełnionych narzędzi wykorzystano do analiz.
Analiza uzyskanych wyników wykazała, że badane osoby dostrzegając
ważność analizowanych kompetencji na wielokulturowym rynku pracy, jednocześnie dokonały rzetelnej samooceny w zakresie ich przyswojenia. Szczególnie dotyczy to sześciu kompetencji, w których wystąpiły różnice istotne
statystycznie, ze średnimi wynikami przyswojenia na poziomie przeciętnym,
takich jak: Elastyczność interpersonalna; Interakcja kulturowa; Tolerancja;
Umiejętność radzenia sobie ze stresem; Współpraca, uczestnictwo w kulturze; Znajomość języków obcych. Zatem to w zakresie tych kompetencji badane osoby wykazują największe braki, które mogą wpływać na efektywność
funkcjonowania w wielokulturowym środowisku życia i pracy.
Keywords: intercultural competences, intercultural education, emigrants,
intercultural work environment
Słowa kluczowe: kompetencje międzykulturowe, edukacja międzykulturowa, emigranci, wielokulturowy rynek pracy
Wprowadzenie
W dobie globalizacji i integracji jednymi z najistotniejszych wymagań na
współczesnym rynku pracy stają się kompetencje międzykulturowe, pozwalające na efektywne radzenie sobie w środowisku zróżnicowanym kulturowo.
Zainteresowanie problematyką kompetencji międzykulturowych w kraju
i za granicą jest duże (Wiseman, Hammert i Nishida, 1989; Magala, 2011;
Bolten, 2006; Deardorff, 2006; Chen i Starosta, 1996; Mikułowski-Pomorski,
1999, 2007; Matsumoto, Juang, 2007; Hofstede, 2007; Rozkwitalska, 2011;
Juchnowicz, 2009; Sztompka, 2010; Spitzberg i Changton, 2009; Dylak, 1995;
104
Międzykulturowe kompetencje pracobiorców wielokulturowego rynku...
Nikitorowicz i inni, 2013). Umiejscowione jest zazwyczaj w kontekście komunikacji międzykulturowej i zarządzania międzykulturowego. Najczęściej
definiowane są one jako zespół wiedzy, postaw/motywacji i umiejętności,
które umożliwiają jednostkom skuteczne funkcjonowanie w wielokulturowych środowiskach pracy (Chen, Starosta, 1996; Spitzberg, 1990, 1991; Wiseman, Hammert, Nishida, 1989).
W literaturze pedagogicznej znajdujemy również wiele przykładów zainteresowania tą problematyką (Dudzikowa, 1994; Dylak, 1995; Kwiatkowski, Symela, 2001; Nikitorowicz i inni, 2013). Kompetencje międzykulturowe w tym
ujęciu definiowane są zazwyczaj jako złożona dyspozycja, stanowiąca wypadkową wiedzy, umiejętności, postaw, motywacji, emocji i wartości. Tak rozumiane kompetencje umożliwiają ludziom bycie elastycznym na wielokulturowym
rynku pracy, stanowią tym samym podstawę kompetencji międzykulturowych,
charakteryzujących się zdolnością do rozumienia, efektywnością komunikowania się i skutecznością kontaktów z ludźmi innych kultur, w celu podejmowania
wspólnych aktywności we współczesnym międzykulturowym środowisku pracy (Sztompka, 1994, 2010; Radziewicz-Winnicki, 1997; Kołodziejska, Syguła,
2000; Bogaj, Kwiatkowski, 2001; Gerlach, 2003). W takim ujęciu kompetencje międzykulturowe mieszczą się w zakresie kompetencji miękkich. Można je
również zdefiniować jako zbiór cech intelektualnych i osobowościowych pracownika, które używane i rozwijane w warunkach wielokulturowego procesu
pracy prowadzą do osiągnięcia rezultatów zgodnych ze strategicznymi zamierzeniami zarówno jego samego (pracobiorcy), jak i pracodawcy.
W wyniku ciągle utrzymującego się wysokiego poziomu emigracji zarobkowej do państw wysoko rozwiniętych ekonomicznie nowo przybyli pracobiorcy stają przed trudnymi wyzwaniami związanymi z rywalizacją o nowe
miejsce pracy. Ich konkurentami są osoby pochodzące często z różnych, bardzo odmiennych kulturowo obszarów świata. Pracodawcy również zazwyczaj stanowią swoistą mieszankę kulturową. Inny etos pracy, inne wartości
i priorytety życiowe preferowane przez nich, a wynikające ze zróżnicowania kulturowego, wcale nie ułatwiają decyzji o zatrudnieniu, stanowiąc często istotną barierę. Nie ułatwiają też przybyszom procesów adaptacyjnych,
asymilacyjnych czy też integracyjnych. A bez nich dobre funkcjonowanie
na rynku pracy, kariera zawodowa czy też samorealizacja emigranta wydają
105
Mariusz Korczyński
się mało realne. A przecież im więcej asymilacji lub integracji u imigrantów,
tym większe szanse na stworzenie więzi z krajem goszczącym, kształtowanie
nowej tożsamości, która przełoży się pozytywnie na efekty w indywidualnym
funkcjonowaniu na rynku pracy.
Aby sprostać wymaganiom współczesnego, dynamicznego, wielokulturowego rynku pracy, imigrant powinien być wyposażony w odpowiednie kompetencje międzykulturowe, które przejawiają się w zachowaniach zawodowych
i społecznych, pozwalających realizować zadania na oczekiwanym poziomie.
Zatem rodzi się pytanie, jakie to powinny być kompetencje międzykulturowe.
Próby zebrania możliwie pełnej listy obejmującej szczegółowe kompetencje
międzykulturowe z zakresu wiedzy, umiejętności i postaw/motywacji dokonali
B.H. Spitzberg i G. Changton (2009, s. 36–43). Składa się ona z 320 pojęć charakteryzujących poszczególne obszary kompetencji międzykulturowych.
W badaniach tych nie znajdujemy jednak odniesienia co do ich ważności
ani też stopnia ich przyswojenia, zarówno z punktu widzenia pracodawcy, jak
i pracobiorcy. A przecież ciągłe, dynamiczne zmiany na współczesnym europejskim rynku pracy, powodowane między innymi nieustannym doskonaleniem
procesów produkcji oraz bardzo intensyfikującymi się procesami migracyjnymi, wpływają na zmiany w postrzeganiu ważności kompetencji międzykulturowych zarówno w opinii pracodawców, jak i pracobiorców. Można je – jak
pisze B. Mazur (2012) – „…nabywać, rozwijać i dzielić się nimi. Są mierzalne
i podlegają zmianom. Podobnie jak wiele innych rzeczy, kompetencje z czasem
dewaluują się. Oznacza to, że potencjał kompetencyjny musi być stale rozwijany, budowany, rozszerzany i aktualizowany” (s. 183).
W związku z powyższym wydaje się zasadne podjęcie próby ustalenia
najważniejszych międzykulturowych kompetencji współczesnego wielokulturowego rynku pracy, które wymagają rozwijania, rozszerzania i aktualizowania. Nie chodzi tu o szczegółowe kompetencje zawodowe (twarde), ale
o kompetencje (miękkie) związane z umiejętnością porozumienia się, komunikacji, współpracy, wzajemnego szacunku, radzenia sobie, tolerancji czy też
wyrozumiałości dla odmienności. Czyli wskazanie takich kompetencji międzykulturowych, które wraz z kwalifikacjami zawodowymi pozwolą osiągnąć
wyznaczone cele zawodowe i życiowe jednej ze stron (pracownikowi) permanentnie ewoluującego procesu pracy.
106
Założenia badawcze
Biorąc powyższe pod uwagę, za cele badań przyjęto próbę ustalenia różnic
pomiędzy najważniejszymi kompetencjami międzykulturowymi a poziomem
ich przyswojenia w opinii polskich emigrantów zarobkowych w Anglii.
Główny problem badawczy sformułowano zaś następująco: Czy występują, a jeżeli tak, to jakie są różnice między najważniejszymi kompetencjami
międzykulturowymi a poziomem ich przyswojenia w opinii Polaków pracujących w Anglii?
Tak sformułowany główny problem badawczy doprecyzowano w postaci
następujących szczegółowych pytań-problemów:
1. Które ze szczegółowych kompetencji międzykulturowych badani Polacy
uważają za najważniejsze?
2. Jaki jest poziom przyswojenia najważniejszych, zdaniem badanych osób,
kompetencji międzykulturowych?
3. Jakie są różnice między ważnością a przyswojeniem najważniejszych kompetencji międzykulturowych w opinii badanych Polaków?
Badania ulokowano w paradygmacie obiektywistycznym z wykorzystaniem metody sondażu diagnostycznego z techniką ankietową oraz narzędzia
badawczego w postaci kwestionariusza ankiety własnej konstrukcji.
Opracowując narzędzie badawcze, w pierwszej kolejności dokonano
wyboru spośród 320 kompetencji międzykulturowych, zebranych przez
B.H. Spitzberga i G. Changtona (2009), najbardziej ważnych, kluczowych z punktu widzenia współczesnego rynku pracy z zakresu wiedzy, postaw/motywacji
oraz umiejętności. Wyboru dokonali sędziowie kompetentni (pięciu pracowników naukowych zajmujących się tą problematyką oraz pięciu pracodawców
przedsiębiorstw o charakterze wielokulturowym, w tym Dyrektor Dorchester
Office – MPLOY, firmy zajmującej się rekrutacją na angielskim rynku pracy).
Efektem ich działań było wyselekcjonowanie 25 najważniejszych kompetencji
międzykulturowych, które wykorzystano w badaniach zasadniczych. Następnie
stworzono hierarchicznie uporządkowany wykaz 25 najczęściej wybieranych
przez sędziów kompetentnych kompetencji międzykulturowych, który posłużył
do opracowania zasadniczego narzędzia badawczego pt. Skala Szczegółowych
Kompetencji Międzykulturowych (SSKM). Składa się ona z dwóch pytań dotyJournal of Modern Science tom 3/30/2016
107
Mariusz Korczyński
czących ważności oraz przyswojenia szczegółowych kompetencji międzykulturowych w opinii badanych pracowników. Pytania te zawierały kafeterie w postaci skali Likerta (od 1 do 5). Pozwoliło to na ustalenie poziomów uzyskanych
wyników w następującym zakresie: niski – 1,00–2,15 – niezadowalający poziom
kompetencj, przeciętny – 2,16–3,75 – mało zadowalający poziom kompetencji, oraz wysoki – 3,75–5,0 – zadowalający poziom kompetencji. W analizach
szczegółowych skupiono się głównie na przypadkach istotnych statystycznie,
gdy poziom przyswojenia danej kompetencji był niższy niż zadowalający.
Tabela 1.
Węzłowe kompetencje międzykulturowe i ich wskaźniki
Lp.
Węzłowe kompetencje
międzykulturowe
Wskaźniki
(szczegółowe kompetencje międzykulturowe)
1.
Kompetencje
komunikowania się
– Znajomość języków obcych
– Kompetencje komunikacyjne
– Dowcip
– Efektywność komunikacji
– Uśmiechanie
– Uważne słuchanie
2.
Inteligencja emocjonalna
3.
Rozumienie zachowań
innych kulturowo
partnerów
4.
Otwartość na odmienność
5.
Umiejętność rozwiązywania
konfliktów
– Zarządzanie interakcją
– Możliwość dostosowania do różnych kultur
– Umiejętność radzenia sobie ze stresem
– Zasady grzeczności
6.
Umiejętność radzenia sobie
w niepewnych sytuacjach
– Umiejętność nawiązywania relacji interpersonalnych
– Świadomość siebie i innych kultur
– Zaangażowanie
– Elastyczność interpersonalna
– Radzenie sobie z uczuciami
– Adaptacja i elastyczność zachowań
– Empatia
– Zdolność do zrozumienia innych
– Interakcja kulturowa
– Współpraca, uczestnictwo w kulturze
– Otwartość na nowe informacje
– Pozytywne nastawienie
– Otwartość na innych
– Tolerancja
– Uprzejmość/towarzyskość
Żródło: opracowanie własne na podstawie S.L. Lloyda oraz C.E.J. Härtela (za: Mazur, 2012)
108
Ostatecznie 25 kompetencji pogrupowano, zgodnie z sugestią S.L. Lloyda oraz C.E.J. Härtela (za: Mazur, 2012), w sześciu rozłącznych grupach,
nazywając je węzłowymi (bowiem „kluczowe” zostały zdefiniowane w Zaleceniu Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 18 grudnia 2006 r. w sprawie
kompetencji kluczowych w procesie uczenia się przez całe życie), przypisując im szczegółowe kompetencje międzykulturowe, które spełniały funkcję
wskaźników (tabela 1).
Badania zrealizowano w południowo-zachodniej części Anglii. Narzędzia
badawcze rozprowadzono drogą poczty elektronicznej oraz wręczając osobiście dzięki uprzejmości pracowników firmy zatrudniającej na lokalnym rynku pracy – Mploy Staffing Solutions w Dorchester, Hrabstwo Dorset.
Analiza wyników badań
Badaniami objęto 261 pracowników różnych firm i przedsiębiorstw, z czego 123 poprawnie wypełnionych skal wykorzystano do analiz.
Wszystkie osoby w chwili badania pracowały w Anglii minimum 5 lat.
Wśród przebadanych mężczyźni stanowili 61,8%, a kobiety – 38,2%. W większości byli oni zatrudnieni na czas stały – 68,3%, przy 31,7% tymczasowo.
Głównie jako pracownicy fizyczni – 64,2%, pozostali jako pracownicy umysłowi – 35,8%. Zdecydowana większość – 75,7% – deklarowała brak zgodności
wykonywanej pracy z wykształceniem, pozostali – 17,1% – potwierdzili taką
zgodność, a 7,2% nie umiało się zdecydować. Nieco ponad połowa (52,1%)
deklarowała zamiar pozostania w Anglii. Warunki materialne, jako bardzo
dobre, wskazało 15,3%, dobre – 53,0%, a przeciętne – 26,8%. Ze względu na
wykształcenie dominowały dwie grupy: wyższe – 45,5% oraz średnie – 51,2%,
pozostali zawodowe – 3,3%. Oceny, z jakimi respondenci ukończyli naukę, to
bardzo dobry – 22,0%, dobry – 52,0%, dostateczny – 26,0%. Znajomość języka
angielskiego na poziomie bardzo dobrym wskazało 32,4%, dobrym – 31,0%,
przeciętnym – 24,5%, słabym – 9,6% i bardzo słabym – 2,3% (tabela 2).
Badane osoby w zdecydowanej większości pracują niezgodnie ze swoim
wykształceniem, głównie jako pracownicy fizyczni. Można jednak uznać, że
zdecydowanie dobrze postrzegane są one na lokalnym rynku pracy przez
pracodawców, o czym świadczy zatrudnienie prawie 2/3 takich osób na umowę na czas nieokreślony.
109
Mariusz Korczyński
Tabela 2.
Dane demograficzno-społeczne badanych osób
Płeć
Zatrudnienie
Zamiar pozostania w Anglii
Warunki materialne
Wykształcenie
Wykonywany zawód
Wyniki ukończenia studiów/szkoły
Zgodność wykonywanej pracy
z wykształceniem
Znajomość języka angielskiego
N
123
% 100
Kobieta
47
38,2
Mężczyzna
76
61,8
Stałe
84
68,3
Tymczasowe
39
31,7
Tak
64
52,1
Nie mam zdania
33
26,9
Nie
26
21,0
B. dobre
19
15,3
Dobre
65
53,0
Przeciętne
33
26,8
Słabe
6
4,9
Złe
0
0
Wyższe
56
45,5
Średnie
63
51,2
Zawodowe
4
3,3
P. umysłowy
44
35,8
P. fizyczny
79
64,2
B. dobry
27
22,0
Dobry
64
52,0
Dostateczny
32
26,0
Tak
21
17,1
Trudno powiedzieć
10
7,2
Nie
92
75,7
B. dobra
40
32,4
Dobra
38
31,0
Przeciętna
30
24,5
Słaba
12
9,6
B. słaba
3
2,3
110
Ustalając, które ze szczegółowych kompetencji międzykulturowych są
uważane za najważniejsze na współczesnym wielokulturowym rynku pracy
i jaki jest ich poziom przyswojenia w opinii polskich emigrantów zarobkowych w Anglii, w pierwszej kolejności dokonano analizy danych zamieszczonych na wykresie 1.
Wykres 1.
Porównanie ważności z przyswojeniem kompetencji międzykulturowych przez badanych Polaków
WAŻNOŚĆ
PRZYSWOJENIE
W zdecydowanej większości przypadków wystąpiła różnica między zakresami ważności a przyswojenia poszczególnych kompetencji (wykres 1).
Średnie wyniki ważności są generalnie wyższe od średnich wyników przyswojenia analizowanych kompetencji. Za najbardziej ważne międzykulturowe kompetencje badane osoby uznały: Znajomość języków obcych (M-4,39),
Efektywność komunikowania się (M-4,35), Uważne słuchanie (M-4,33),
Zaangażowanie (M-4,27), Pozytywne nastawienie (M-4,27), Kompetencje
komunikacyjne (M-4,26). Za najmniej ważne: Dowcip (M-3,44), Empatia
111
Mariusz Korczyński
(M-3,63), Zarządzanie interakcją (M-3,81), Możliwość dostosowania do
różnych kultur (M-3,88), Interakcja kulturowa (M-3,92). Odnośnie przyswojenia analizowanych kompetencji najwyższe średnie wyniki otrzymały:
Uprzejmość/Towarzyskość oraz Zaangażowanie (M-4,2), Zasady grzeczności
(M-4,15), Efektywność komunikacji (M-4,12) i Otwartość na nowe informacje (M-4,1). Natomiast najniższe średnie wyniki uzyskały: Efektywność
interpersonalna (M-3,52), Znajomość języków obcych (M-3,56), Współpraca, uczestnictwo w kulturze (M-3,63), Interakcja kulturowa (M-3,65). Największe różnice między ważnością a przyswojeniem kompetencji międzykulturowych u badanych osób wystąpiły w następujących przypadkach:
Znajomość języków obcych (angielskiego), Efektywność interpersonalna,
Współpraca, uczestnictwo w kulturze, Umiejętność radzenia sobie ze stresem, Tolerancja oraz Dowcip. Jedynie opanowanie takich umiejętności, jak:
Dowcip, Empatia, Możliwość dostosowania do różnych kultur, jest nieznacznie wyżej oceniane niż ich ważność.
Spostrzeżenia powyższe potwierdza analiza porównawcza uzyskanych rezultatów dokonana testem t-Studenta. Wynika z niej, że na 25 szczegółowych
kompetencji międzykulturowych w 13 zachodzą istotne różnice statystyczne (p < 0,05) między ich ważnością a przyswojeniem (tabela 3). Różnice te
stwierdzono takimi szczegółowymi kompetencjami, jak: Dowcip, Efektywność
komunikacji, Elastyczność interpersonalna, Interakcja kulturowa, Kompetencje komunikacyjne, Pozytywne nastawienie, Świadomość siebie i innych kultur,
Tolerancja, Umiejętność nawiązywania relacji interpersonalnych, Umiejętność
radzenia sobie ze stresem, Uważne słuchanie, Współpraca, uczestnictwo w kulturze, Znajomość języków obcych. W zdecydowanej większości wyższe wyniki uzyskali badani w zakresie ważności analizowanych kompetencji. Tylko
w jednym przypadku (Dowcip) wynik średni ważności jest niższy od średniego wyniku przyswojenia. Największe różnice między ważnością a przyswojeniem wystąpiły w przypadku takich analizowanych kompetencji, jak:
Znajomość języków obcych, Elastyczność interpersonalna, Interakcja kulturowa, Współpraca, uczestnictwo w kulturze. Ponadto można stwierdzić, że 23
analizowane kompetencje w zakresie ich średnich uzyskały wyniki w przedziale wyników wysokich. Dwie pozostałe mieszczą się w przedziale wyników przeciętnych.
112
Tabela 3.
Porównanie szczegółowych kompetencji międzykulturowych wg ważności i przyswojenia w opinii badanych osób
Ważność
Przyswojenie
Porównanie
Szczegółowe kompetencje
międzykulturowe
M
SD
M
SD
t
p
Dowcip
3,44
1,05
3,85
0,94
-3,17
0,00
Efektywność komunikacji
4,35
0,72
4,12
0,80
2,33
0,02
Elastyczność interpersonalna
4,09
0,78
3,52
0,79
5,74
0,00
Empatia
3,63
0,96
3,71
0,93
-0,60
0,54
Interakcja kulturowa
3,92
0,79
3,65
0,82
2,58
0,01
Kompetencje komunikacyjne
4,26
0,74
4,02
0,89
2,25
0,02
Możliwość dostosowania do różnych kultur
3,88
0,96
4,05
0,89
-1,44
0,15
Otwartość na innych
4,09
0,96
3,89
1,12
1,51
0,12
Otwartość na nowe informacje
4,25
0,75
4,09
0,79
1,56
0,11
Pozytywne nastawienie
4,27
0,84
4,04
0,97
1,96
0,05
Radzenie sobie z uczuciami
4,02
0,90
3,86
0,91
1,32
0,18
Świadomość siebie i innych kultur
4,13
0,82
3,90
0,67
2,36
0,01
Tolerancja
4,17
0,90
3,73
0,81
3,92
0,00
Umiejętność nawiązywania relacji
interpersonalnych
4,24
0,71
3,93
0,78
3,21
0,00
Umiejętność radzenia sobie ze stresem
4,17
0,81
3,73
0,92
4,10
0,00
Uprzejmość/towarzyskość
4,24
0,70
4,20
0,73
0,35
0,72
Uśmiechanie
4,15
0,83
4,02
0,93
1,22
0,22
Uważne słuchanie
4,33
0,63
4,01
0,68
3,77
0,00
Współpraca, uczestnictwo w kulturze
4,11
0,80
3,62
0,84
4,64
0,00
Adaptacja i elastyczność zachowań
4,12
0,80
4,02
0,87
0,91
0,36
Zaangażowanie
4,27
0,69
4,21
0,77
0,69
0,48
Zarządzanie interakcją
3,81
0,72
3,79
0,84
0,24
0,80
Zasady grzeczności
4,11
0,93
4,15
0,72
-0,45
0,64
Zdolność do zrozumienia innych
4,20
0,73
4,05
0,80
1,56
0,11
Znajomość języków obcych
4,39
0,90
3,56
0,97
6,91
0,00
M – średnia, SD – odchylenie standardowe, p < 0,05 – poziom istotny statystycznie
113
Mariusz Korczyński
Trochę inaczej sytuacja wygląda w przypadku średnich wyników przyswojenia. Tutaj w sześciu z 25 analizowanych kompetencji wystąpiły wyniki przeciętne, w pozostałych zaś wysokie. Można zatem uznać, że badane
osoby dostrzegając ważność analizowanych kompetencji na wielokulturowym rynku pracy, jednocześnie dosyć surowo dokonują samooceny w zakresie ich przyswojenia. Nie jest to sytuacja drastyczna, ale wymagająca
uwagi. W 12 z 25 analizowanych kompetencji, w których nie odnotowano
istotnych różnic, ich poziom przyswojenia jest bowiem zbliżony do ich
ważności.
W siedmiu z 13, w których wystąpiły różnice na poziomie istotnym statystycznie, poziom ich przyswojenia jest wysoki. Jedynie w sześciu przypadkach, w których wystąpiły różnice istotne, takich jak: Elastyczność interpersonalna, Interakcja kulturowa, Tolerancja, Umiejętność radzenia sobie
ze stresem, Współpraca, uczestnictwo w kulturze, Znajomość języków obcych,
średnie wyniki przyswojenia znajdują się na poziomie przeciętnym. Zatem
to w zakresie tych kompetencji badane osoby wykazują największe braki,
które mogą wpływać na efektywność funkcjonowania w wielokulturowym
środowisku życia i pracy.
W celu uzyskania bardziej szczegółowych danych dalsze analizy testem
t-Studenta przeprowadzono z uwzględnieniem podziału szczegółowych
kompetencji międzykulturowych na węzłowe kompetencje międzykulturowe
(tabela 1).
Pierwsza analiza dotycząca kompetencji Komunikowania się, w skład której
jako wskaźniki zaliczono następujące kompetencje szczegółowe: Znajomość języków obcych, Kompetencje komunikacyjne, Dowcip, Efektywność komunikacji,
Uśmiechanie, Uważne słuchanie, wykazała, że średnie wyniki ważności są generalnie wyższe od średnich wyników przyswojenia analizowanych kompetencji,
z wyjątkiem wskaźnika Dowcip (wykres 2). Za najbardziej ważne międzykulturowe kompetencje komunikacyjne badane osoby uznały: Znajomość języków obcych (4,39), Efektywność komunikowania się (4,35), Uważne słuchanie
(4,33), Kompetencje komunikacyjne (4,26). Za najmniej ważne: Dowcip (3,44).
Odnośnie przyswojenia analizowanych kompetencji najwyższe średnie wyniki
otrzymały: Efektywność komunikacji (4,12), Kompetencje komunikacyjne (4,02),
Uśmiechanie (4,02), Uważne słuchanie (4,01).
114
Wykres 2.
Porównanie ważności z przyswojeniem wskaźników węzłowej kompetencji Komunikowania się przez badanych Polaków
WAŻNOŚĆ
PRZYSWOJENIE
Tabela 4.
Porównanie szczegółowych kompetencji z zakresu węzłowej kompetencji Komunikowania się wg ważności i przyswojenia w opinii badanych osób
Ważność
Przyswojenie
Porównanie
(wskaźniki)
M
SD
M
SD
t
p
Dowcip
3,44
1,05
3,85
0,94
-3,17
0,00
Efektywność komunikacji
4,35
0,72
4,12
0,80
2,33
0,02
Kompetencje komunikacyjne
4,26
0,74
4,02
0,89
2,25
0,03
Uśmiechanie
4,15
0,83
4,02
0,93
1,22
0,22
Uważne słuchanie
4,33
0,63
4,01
0,68
3,77
0,00
Znajomość języków obcych
4,39
0,90
3,56
0,97
6,91
0,00
115
Mariusz Korczyński
Natomiast najniższe wyniki średnie uzyskała Znajomość języków obcych
(3,56). Największe różnice między ważnością a przyswojeniem komunikacyjnych kompetencji międzykulturowych u badanych osób wystąpiły
w następujących przypadkach: Znajomość języków obcych (angielskiego)
oraz Dowcip, którego poziom przyswojenia jest wyższy od deklarowanej
ważności. Można zatem uznać, że badane osoby mają świadomość tego, iż
znajomość języka angielskiego jest jedną z najważniejszych umiejętności
kreujących skuteczne radzenie sobie na obczyźnie. Dokonują jednak obiektywnej samooceny w tym zakresie, wskazując jego znajomość na mało zadowalającym poziomie.
Wykazane powyżej różnice pomiędzy ważnością a przyswojeniem poszczególnych wskaźników węzłowej kompetencji Komunikowania się w pięciu
na sześć przypadków wykazują rozbieżności na poziomie istotnym statystycznie (tabela 4). Należą do nich: Dowcip (p = 0,00), Efektywność komunikacji
(p = 0,02), Kompetencje komunikacyjne (p = 0,03), Uważne słuchanie
(p = 0,00), Znajomość języków obcych (p = 0,00). Przy czym w przypadku
wskaźnika Dowcip (p = 0,00) średnie wyniki w zakresie przyswojenia uzyskali badani Polacy, na poziomie wysokim, a w zakresie ważności na poziomie przeciętnym. Wskazuje to, że badani uważają, iż nie jest on tak ważny
w kontaktach interpersonalnych, ale dobrze jest posiadać taką umiejętność.
W pozostałych przypadkach zdecydowanie wyższe wyniki uzyskała ważność
(wszystkie w przedziale wyników wysokich). Natomiast wyniki przyswojenia, mimo że są istotnie niższe, to też umiejscawiają się w przedziale wyników wysokich. Wyjątkiem jest wynik wskaźnika Znajomość języków obcych, który znajduje się w przedziale wyników przeciętnych. Można zatem
uznać, że badane osoby uważają, iż poszczególne szczegółowe kompetencje
(z wyjątkiem Dowcip) z zakresu kompetencji Komunikowania się są bardzo
ważne w procesie wzajemnych interakcji w wielokulturowym środowisku. Że
to one w głównej mierze przyczyniają się do efektywnego funkcjonowania
w codziennym życiu społecznym środowisk wielokulturowych. Jednocześnie
wskazują, iż nie posiadają tych umiejętności jeszcze na ich satysfakcjonującym poziomie, szczególnie w zakresie znajomości języka angielskiego.
Kolejna analiza, tym razem węzłowej kompetencji Inteligencja emocjonalna (wykres 3), wykazała, że najbardziej ważnymi szczegółowymi kom116
petencjami w opinii osób badanych okazały się: Adaptacja i elastyczność
zachowań (4,12), Elastyczność interpersonalna (4,09) oraz Radzenie sobie
z uczuciami (4,02) – wszystkie w przedziale wyników wysokich. Najmniej
ważna okazała się zaś Empatia (3,63), na poziomie wyników przeciętnych.
Za najbardziej przyswojoną badani uznali hierarchicznie: Adaptacja i elastyczność zachowań (4,02), Radzenie sobie z uczuciami (3,86), Empatia
(3,70) oraz Elastyczność interpersonalna (3,52). Wyniki dwóch pierwszych
są na poziomie wysokim, zaś dwóch kolejnych na poziomie przeciętnym.
Z porównania z wykorzystaniem testu t-Studenta (tabela 4) wynika, że największe różnice, statystycznie istotne, wystąpiły w przypadku wskaźnika
Elastyczność interpersonalna (p = 0,00). W pozostałych przypadkach różnice są niewielkie, mało istotne.
Wykres 3.
Porównanie ważności z przyswojeniem wskaźników węzłowej kompetencji Inteligencja emocjonalna przez badanych Polaków
WAŻNOŚĆ
PRZYSWOJENIE
Na uwagę zasługuje relatywnie niski wynik ważności oraz przyswojenia
takiej szczegółowej i – jak się wydaje – ważnej kompetencji, jak Empatia.
W obu przypadkach dostrzega się wyniki na poziomie wyników przeciętJournal of Modern Science tom 3/30/2016
117
Mariusz Korczyński
nych. Wydaje się zatem, że badane osoby wykazują braki dotyczące bycia gotowym, zdolnym do bardzo wielu różnych zachowań, tak istotnych
w świecie zróżnicowanym kulturowo. Ponadto nie doceniają i nie wykazują
zdolności rozumienia innych ludzi, umiejętności wczuwania się w ich potrzeby i uczucia. Taki stan może istotnie negatywnie wpływać na procesy
adaptacyjne czy też asymilacyjne w nowym, bardzo zróżnicowanym kulturowo środowisku.
Tabela 5.
Porównanie szczegółowych kompetencji z zakresu węzłowej kompetencji Inteligencja emocjonalna wg ważności i przyswojenia w opinii badanych osób
Ważność
Przyswojenie
Porównanie
(wskaźniki)
M
SD
M
SD
t
p
Elastyczność interpersonalna
4,09
0,78
3,52
0,79
5,74
0,00
Empatia
3,63
0,96
3,70
0,93
-0,60
0,54
Radzenie sobie z uczuciami
4,02
0,90
3,86
0,91
1,32
0,18
Adaptacja i elastyczność zachowań
4,12
0,80
4,02
0,87
0,91
0,36
Rozumienie zachowań innych kulturowo partnerów to następna węzłowa kompetencja międzykulturowa, która poddana została szczegółowej
analizie (wykres 3, tabela 5). Wszystkie analizowane wskaźniki w ramach
tej kompetencji w zakresie ich ważności uzyskały wyniki na poziomie wysokim. Za najbardziej ważne uznano: Otwartość na nowe informacje (4,25),
następnie Zdolność do zrozumienia innych (4,20). Natomiast jako najmniej
ważną wskazano: Interakcja kulturowa (3,91). Poziom przyswojenia tychże
kompetencji jest zdecydowanie bardziej zróżnicowany. Najwyższe średnie wyniki na poziomie wysokim uzyskały: Otwartość na nowe informacje (4,09) oraz Zdolność do zrozumienia innych (4,04). Najniższe średnie
w przedziale wyników przeciętnych uzyskały z kolei: Interakcja kulturowa (3,65) oraz Współpraca, uczestnictwo w kulturze (3,62). Okazało się,
118
że zaistniałe różnice pomiędzy ważnością a przyswojeniem następujących
wskaźników: Interakcja kulturowa oraz Współpraca, uczestnictwo w kulturze, przybrały charakter istotności statystycznej.
Wykres 4.
Porównanie ważności z przyswojeniem wskaźników węzłowej kompetencji Rozumienie zachowań innych kulturowo partnerów przez badanych Polaków
WAŻNOŚĆ
PRZYSWOJENIE
Tabela 6.
Porównanie szczegółowych kompetencji z zakresu węzłowej kompetencji Rozumienie zachowań innych kulturowo partnerów wg ważności i przyswojenia w opinii
badanych osób
Ważność
Przyswojenie
Porównanie
(wskaźniki)
M
SD
M
SD
t
p
Interakcja kulturowa
3,91
0,79
3,65
0,82
2,58
0,01
Otwartość na nowe informacje
4,25
0,75
4,09
0,79
1,56
0,11
Współpraca, uczestnictwo w kulturze
4,11
0,80
3,62
0,84
4,64
0,00
Zdolność do zrozumienia innych
4,20
0,73
4,04
0,80
1,56
0,11
119
Mariusz Korczyński
Można zatem uznać, że badani rzadko wchodzą w relacje kulturowe z osobami innych narodowości czy też wyznań oraz rzadko uczestniczą w wydarzeniach kulturowych kraju pobytu. Chociaż zdają sobie sprawę z ważności
takich zachowań.
Podobnie przedstawia się kolejna analiza węzłowej kompetencji międzykulturowej Otwartość na odmienność (wykres 4, tabela 6). Ważność wszystkich jej wskaźników została przez badanych Polaków określona na poziomie wysokich wyników. Za najbardziej ważne kolejno uznano: Pozytywne
nastawienie (4,26), Uprzejmość/Towarzyskość (4,23), Tolerancja (4,17) oraz
Otwartość na innych (4,08).
Natomiast wszystkie średnie wyniki przyswojenia, w opinii badanych
osób, są niższe od tych, które uzyskali w zakresie ważności. Za najbardziej
przyswojoną szczegółową kompetencję uznano: Uprzejmość/Towarzyskość
(4,20), następnie Pozytywne nastawienie (4,04), Otwartość na innych (3,88)
oraz Tolerancja (3,73). Tę ostatnią w przedziale wyników przeciętnych, ale
z tendencją ku wysokim.
Wykres 5.
Porównanie ważności z przyswojeniem wskaźników węzłowej kompetencji Otwartość na odmienność przez badanych Polaków
120
Tabela 7.
Porównanie szczegółowych kompetencji z zakresu węzłowej kompetencji Otwartość na odmienność wg ważności i przyswojenia w opinii badanych osób
(wskaźniki)
Ważność
Przyswojenie
Porównanie
M
SD
M
SD
t
p
Otwartość na innych
4,08
0,91
3,88
1,12
1,51
0,12
Pozytywne nastawienie
4,26
0,84
4,04
0,97
1,96
0,05
Tolerancja
4,17
0,90
3,73
0,81
3,92
0,00
Uprzejmość/towarzyskość
4,23
0,70
4,20
0,73
0,35
0,72
Natomiast różnice istotne statystycznie odnotowano w przypadku
takich wskaźników, jak: Pozytywne nastawienie (p = 0,05), Tolerancja
(p = 0,00). Szczególnie w przypadku tej ostatniej kompetencji można wnioskować, że badani Polacy na poziomie mało zadowalającym mają przyswojony szacunek wobec poglądów, postaw, zachowań innych kulturowo
ludzi. W środowisku wielokulturowym nie będzie to pozytywnie wpływało
na ich postrzeganie przez tych właśnie innych kulturowo członków społeczności państwa pobytu.
Inaczej natomiast przedstawia się analiza kolejnej węzłowej kompetencji
międzykulturowej Umiejętność rozwiązywania konfliktów (wykres 5, tabela 7).
Wszystkie oceniane przez badane osoby, pod względem ważności, szczegółowe kompetencje mieszczą się w przedziale wyników wysokich, ale z dość
zróżnicowanym wynikiem średnim. Porządkując hierarchicznie, przedstawia się to następująco: Umiejętność radzenia sobie ze stresem (4,18), Zasady
grzeczności (4,10), Możliwość dostosowania do różnych kultur (3,87), Zarządzanie interakcją (3,81). Dokonując oceny przyswojenia, badani wskazali
nieco inaczej.
121
Mariusz Korczyński
Wykres 6.
Porównanie ważności z przyswojeniem wskaźników węzłowej kompetencji Umiejętność rozwiązywania konfliktów przez badanych Polaków
Tabela 8.
Porównanie szczegółowych kompetencji z zakresu węzłowej kompetencji Umiejętność rozwiązywania konfliktów wg ważności i przyswojenia w opinii badanych
osób
(wskaźniki)
Ważność
Przyswojenie
Porównanie
M
SD
M
SD
t
p
Możliwość dostosowania do różnych
kultur
3,87
0,96
4,04
0,89
-1,44
0,15
Umiejętność radzenia sobie ze stresem
4,18
0,81
3,73
0,92
4,10
0,00
Zarządzanie interakcją
3,81
0,72
3,78
0,84
0,24
0,80
Zasady grzeczności
4,10
0,93
4,15
0,72
-0,45
0,64
122
Dwa wskaźniki, takie jak: Możliwość dostosowania do różnych kultur (4,04)
oraz Zarządzanie interakcją (4,15), uzyskały wyniki wyższe niż ich ważność,
na poziomie wysokim. Dwa pozostałe: Zarządzanie interakcją (3,78) i Umiejętność radzenia sobie ze stresem (3,73) – niższe od ich ważności. Z tym że
w przypadku: Umiejętność radzenia sobie ze stresem na poziomie przeciętnym z różnicą istotną statystycznie (p = 0,00). Zatem to właśnie w zakresie
tej szczegółowej kompetencji badani Polacy wykazują największy deficyt.
A przecież wyjazd do obcego kraju to zmiana otoczenia, współpracowników,
niekiedy charakteru wykonywanej pracy, czasami długa rozłąka z rodziną,
często poczucie samotności i wyobcowania czy też trudności adaptacji do
nowych warunków. To wszystko przekłada się na stres. I jeżeli nie umiemy
sobie z nim radzić, to powstałe zaburzenia nastroju, stany depresji skutecznie
zdezorganizują życie na emigracji.
Wykres 7.
Porównanie ważności z przyswojeniem wskaźników węzłowej kompetencji Umiejętność radzenia sobie w niepewnych sytuacjach przez badanych Polaków
Ostatnia z analiz węzłowej kompetencji międzykulturowej Umiejętność
radzenia sobie w niepewnych sytuacjach (wykres 6, tabela 8) wykazała, że
123
Mariusz Korczyński
wszystkie trzy wskaźniki, takie jak: Zaangażowanie (4,26), Umiejętność nawiązywania relacji interpersonalnych (4,24) oraz Świadomość siebie i innych
kultur (4,13), znajdują się w przedziale wyników wysokich. Również na podobnym poziomie znajdują się średnie wyniki analizowanych wskaźników
w zakresie ich przyswojenia. Z tym że są one wyraźnie niższe. Przedstawiają
się następująco: Zaangażowanie (4,20), Umiejętność nawiązywania relacji interpersonalnych (3,93) oraz Świadomość siebie i innych kultur (3,90). Różnice
w przypadku dwóch ostatnich okazały się istotne statystycznie (odpowiednio
p = 0,01, p = 0,00). W związku z powyższym można uznać, że w zakresie tych
szczegółowych kompetencji, mimo że są one na poziomie wysokim, badani
Polacy wykazują pewne braki.
Tabela 9.
Porównanie szczegółowych kompetencji z zakresu węzłowej kompetencji Umiejętność radzenia sobie w niepewnych sytuacjach wg ważności i przyswojenia w opinii
badanych osób
(wskaźniki)
Ważność
Przyswojenie
Porównanie
M
SD
M
SD
t
p
Świadomość siebie i innych kultur
4,13
0,82
3,90
0,67
2,36
0,01
Umiejętność nawiązywania relacji
interpersonalnych
4,24
0,71
3,93
0,78
3,21
0,00
Zaangażowanie
4,26
0,69
4,20
0,77
0,69
0,48
Podsumowanie
Z przekrojowej analizy przeprowadzonych badań wynika, że badani Polacy wskazali, iż średnie wyniki przyswojenia analizowanych szczegółowych
kompetencji międzykulturowych w zdecydowanej większości są niższe od ich
ważności. Tylko w trzech przypadkach sytuacja wygląda odwrotnie. Większość średnich wyników ważności (23) oraz przyswojenia (20) poszczególnych
szczegółowych kompetencji mieści się w przedziale wyników wysokich. Na
poziomie wyników przeciętnych z zakresu ważności znajdują się dwie kompe124
tencje (Dowcip, Empatia), a z zakresu przyswojenia sześć (Elastyczność interpersonalna, Empatia, Interakcja kulturowa, Tolerancja, Umiejętność radzenia
sobie ze stresem oraz Współpraca, uczestnictwo w kulturze). W ponad połowie
przypadków między ich ważnością a przyswojeniem stwierdzono różnice na
poziomie istotnym statystycznie (p < 0,05). Dotyczy to takich kompetencji,
jak: Dowcip, Efektywność komunikacji, Elastyczność interpersonalna, Interakcja kulturowa, Kompetencje komunikacyjne, Pozytywne nastawienie, Świadomość siebie i innych kultur, Tolerancja, Umiejętność nawiązywania relacji
interpersonalnych, Umiejętność radzenia sobie ze stresem, Uważne słuchanie,
Współpraca, uczestnictwo w kulturze, Znajomość języków obcych. Największe
różnice między ważnością a przyswojeniem wystąpiły w przypadku takich
analizowanych kompetencji, jak: Znajomość języków obcych, Elastyczność
interpersonalna, Interakcja kulturowa, Współpraca, uczestnictwo w kulturze.
Można zatem uznać, że badane osoby dostrzegając ważność analizowanych
kompetencji na wielokulturowym rynku pracy, jednocześnie dokonują rzetelnej samooceny w zakresie ich przyswojenia. Szczególnie dotyczy to sześciu
kompetencji, w których wystąpiły różnice istotne statystycznie, ze średnimi
wynikami przyswojenia na poziomie przeciętnym, takich jak: Elastyczność
interpersonalna, Interakcja kulturowa, Tolerancja, Umiejętność radzenia sobie
ze stresem, Współpraca, uczestnictwo w kulturze, Znajomość języków obcych.
Zatem to w zakresie tych kompetencji badane osoby wykazują największe
braki, które mogą wpływać na efektywność funkcjonowania w wielokulturowym środowisku życia i pracy.
Szczegółowe analizy dotyczące węzłowych kompetencji międzykulturowych ujawniły dodatkowe szczegóły. I tak, w zakresie kompetencji Komunikowania się badane osoby uważają, że poszczególne szczegółowe kompetencje (z wyjątkiem Dowcip) są bardzo ważne w procesie wzajemnych interakcji
w wielokulturowym środowisku. Należą do nich głównie Znajomość języków
obcych, Efektywność komunikowania się, Uważne słuchanie, Kompetencje komunikacyjne. To one, zdaniem badanych osób, przyczyniają się do efektywnego, satysfakcjonującego funkcjonowania w wielokulturowym środowisku.
Jednocześnie odnosząc się dosyć samokrytycznie, wskazują, że badani nie
przyswoili jeszcze tych kompetencji na zadowalającym poziomie. Dotyczy to
szczególnie znajomości języka kraju pobytu.
125
Mariusz Korczyński
Scharakteryzowane szczegółowe kompetencje w trakcie procesów komunikowania się członków wielokulturowych grup odgrywają kluczową rolę.
W tak zróżnicowanych środowiskach często dochodzi bowiem do konfrontacji z nieznanym czy też mało znanym jednym lub kilkoma językami, gestykulacją czy też bardzo różnorodną mimiką. Zazwyczaj powoduje to ograniczenie wzajemnych kontaktów, zaburzenia w zakresie sposobu komunikowania
się, na skutek czego następuje jego zmiana z nieformalnego, luźnego, koleżeńskiego na formalny, zasadniczy, służbowy (Milliken, Martins, 1996), co
w konsekwencji implikuje zmniejszenie efektywności komunikacji (Ayoko,
Harte, 2000). Również na ważność analizowanej węzłowej kompetencji międzykulturowej zwraca uwagę Iles (1995), wskazując, że komunikacja, zarówno werbalna, jak i niewerbalna, odgrywa bardzo ważną rolę w wypracowaniu
najbardziej efektywnych zasad współpracy ludzi odmiennych kulturowo.
Szczegółowa analiza wyników węzłowej kompetencji Inteligencja emocjonalna ujawniła, że największe, a zarazem istotne statystycznie, różnice wystąpiły w przypadku wskaźnika Elastyczność interpersonalna. Ponadto na uwagę
zasługuje relatywnie niski wynik ważności oraz przyswojenia takiej kompetencji, jak Empatia, na poziomie wyników przeciętnych. Świadczyć to może
o małej elastyczności, gotowości do różnorodnych zachowań badanych osób,
tak istotnych w świecie zróżnicowanym kulturowo. Można również domniemywać, że badani Polacy za mało doceniają i nie wykazują wystarczającej
zdolności rozumienia innych uczestników wielokulturowego świata relacji
interpersonalnych. Na mało zadowalającym poziomie posiadają umiejętność
wczuwania się w ich potrzeby i uczucia. A przecież, zdaniem D. Golemana
(1995), sukces życiowy czy też zawodowy zależy w dużej mierze ,,od umiejętności rozumienia, wczuwania się w emocje interlokutorów oraz kierowania
własnymi”. Taki stan może istotnie negatywnie wpływać na procesy adaptacyjne czy też asymilacyjne w nowym, bardzo zróżnicowanym kulturowo środowisku (Pelled, 1996).
Kolejna analiza węzłowej kompetencji międzykulturowej Rozumienie
zachowań innych kulturowo partnerów wykazała, że ważność i przyswojenie różnicują istotnie dwa następujące jej wskaźniki: Interakcja kulturowa
oraz Współpraca, uczestnictwo w kulturze. W obu przypadkach z przeciętnym poziomem ich przyswojenia. Można zatem uznać, że badani rzadko
126
wchodzą w relacje kulturowe z osobami innych narodowości czy też wyznań oraz incydentalnie uczestniczą w wydarzeniach kulturowych kraju
pobytu. Chociaż wydaje się, że zdają sobie sprawę z ważności takich zachowań. A przecież istotą środowiska wielokulturowego jest wewnętrzne jego
zróżnicowanie. Decydują o tym między innymi takie czynniki, jak: religia,
narodowość, wartości, status społeczny. Imigranci poprzez pryzmat własnego „zakorzenienia”, zgodnie z własnym kluczem kulturowym, na swój
sposób postrzegają rzeczywistość, otoczenie społeczne, w którym przyszło
im żyć (Maznevski, 1994). Zatem uświadomienie sobie przez członków
tych grup uwarunkowań takiego zróżnicowania ma istotne znaczenie dla
pomyślnego pełnego zrozumienia i satysfakcji funkcjonowania społecznego. Wydaje się zatem, że kluczową umiejętnością powinna być zdolność do
zrozumienia, że nie należy oceniać innych z powodu różnic kulturowych.
Prezentując przy tym umiejętność elastycznych interakcji w środowisku
zróżnicowanym kulturowo. Rozumienie wartości i norm kulturowych oraz
społecznych, odmiennych kulturowo osób tworzy podstawy zaufania, które przekłada się na lepsze funkcjonowanie społeczne. Osiągnąć taki stan
można między innymi poprzez szeroko rozumianą współpracę i aktywne
wzajemne uczestnictwo w środowiskach kulturowych miejsca pobytu.
W przypadku węzłowej kompetencji międzykulturowej Otwartość na
odmienność różnice istotne statystycznie odnotowano w zakresie takich
wskaźników, jak: Pozytywne nastawienie oraz Tolerancja. Przyswojenie
pierwszego znalazło się na poziomie wysokim, a drugiego, co jest niepokojące, na przeciętnym. Można zatem wnioskować, że badani Polacy nie
są zbyt otwarci na odmienność, różnorodność, że na zbyt niskim poziomie mają przyswojony szacunek wobec poglądów, postaw, zachowań innych kulturowo ludzi. W środowisku wielokulturowym to przyswojenie
nie będzie pozytywnie wpływało na ich postrzeganie przez tych właśnie
innych kulturowo członków społeczności państwa pobytu. Z różnymi negatywnymi konsekwencjami z tego wynikającymi. Poziom otwartości na
różnorodność, poglądy i opinie „innych” ma bowiem przemożny wpływ
na sprawniejsze rozwiązywanie nieporozumień i większą spójność grupową (Lloyd, Hartel, 2003). Zatem w warunkach wielokulturowości jedną
z zasadniczych przesłanek skutecznego działania członków różnorodnej
127
Mariusz Korczyński
kulturowo grupy jest uświadomienie sobie przez nich konieczności współdziałania z innymi osobami.
Umiejętność rozwiązywania konfliktów to kolejna węzłowa kompetencja podana w analizie. W grupach wielokulturowych często dochodzi do
prób rozwiązywania różnorodnych problemów poprzez konflikt. Może
on wtedy negatywnie oddziaływać na zespół, ale nie musi tak być (Jehn,
1999). W przypadku właściwego podejścia może mieć również pozytywny wpływ na grupę w postaci wspólnego rozwiązania zaistniałego problemu (Rahim, 1992). Przyczyniając się do lepszego poznania i konsolidacji
członków grupy, umiejętność aktywnego, pozytywnego rozwiązywania
konfliktu może mieć kluczowe znaczenie dla osiągnięcia sukcesu przez
grupy kulturowo heterogeniczne. Kapitałem niezbędnym wydaje się nie
tylko – jak pisze B. Mazur (2003) – wiedza na temat odmiennych podejść
do sposobu rozwiązywania konfliktów przez przedstawicieli różnych kultur, ale również posiadanie umiejętności zarządzania interakcją, plastycznością w dostosowaniu się do różnych kultur czy też umiejętnością radzenia sobie ze stresem. Przeprowadzona analiza wykazała, że największy
deficyt badani Polacy posiadają w przypadku kompetencji Umiejętność
radzenia sobie ze stresem. Może to skutecznie przyczynić się do powstania
zaburzeń nastrojów, frustracji, stanów depresji, a tym samym do dezorganizacji życia na emigracji.
Ostatnia z analizowanych węzłowych kompetencji to Umiejętność radzenia sobie w niepewnych sytuacjach. Członkowie wielokulturowych grup,
wychowani w homogenicznych społeczeństwach, internalizują normy kulturowe właściwe dla tego społeczeństwa. Dzięki temu w okresie dorosłości funkcjonują zgodnie z przyjętym kodem kulturowym (Brislin, Yoshida,
1994). Nie ułatwia im to później funkcjonowania w grupach wielokulturowych, w których dochodzi do konfrontacji z innymi, często bardzo różnymi, mało zrozumiałymi normami kulturowymi. W szczególności brakuje im
wiedzy, umiejętności niezbędnej do skutecznego działania, przez co mogą
stać się niepewni, sfrustrowani i wrogo nastawieni do innych (Gudykunst,
Kim, 1997). Z tego względu posiadanie takich kompetencji, jak: Umiejętność
nawiązywania relacji interpersonalnych, Świadomość siebie i innych kultur
oraz Zaangażowanie, staje się kluczowe w kontekście analizowanej węzło128
wej kompetencji międzykulturowej. Z przeprowadzonych analiz wynika, że
ważność i przyswojenie różnicują istotnie dwie z nich, takie jak: Umiejętność
nawiązywania relacji interpersonalnych oraz Świadomość siebie i innych kultur. W związku z powyższym można uznać, że badani Polacy w zakresie tych
szczegółowych kompetencji, mimo że przyswoili je na poziomie zadowalającym, wykazują pewne braki.
Niniejsze badania, polegające na opracowaniu wykazu oraz dokonaniu
charakterystyki najbardziej pożądanych na współczesnym wielo- i międzykulturowym rynku pracy kompetencji międzykulturowych, z uwzględnieniem ich ważności i przyswojenia, powinny przyczynić się do uzupełnienia obowiązujących w szkołach wyższych programów kształcenia o treści
związane z najbardziej pożądanymi, a szczególnie najmniej przyswojonymi
na współczesnym wielo- i międzykulturowym rynku pracy kompetencjami
międzykulturowymi. Z kolei powinno przełożyć się to na modyfikację efektów kształcenia studentów oraz słuchaczy szkół wyższych, szczególnie w zakresie pożądanych na współczesnym wielo- i międzykulturowym rynku pracy kompetencji międzykulturowych.
Literatura
Ayoko, O.B., Hartel, C.E.J. (2000). Cultural differences at work: How managers deepen
and lessen the cross-racial divide in their workgroups, „Queensland Review”, vol. 7,
s. 77–87. ISSN 1321-8166.
Bogaj, A., Kwiatkowski, S.M. (red.) (2006). Szkoła a rynek pracy. Podręcznik akademicki, Warszawa: PWN. ISBN 8301148950.
Bolten, J. (2006). Interkulturowa kompetencja, tłum. B. Andrzejewski, Poznań: Wydawnictwo Naukowe UAM. ISBN 8323216401.
Brislin, R., Yoshida, T. (1994). Intercultural communication training: An introduction,
Thousand Oaks: Sage. ISBN 9780803950757.
Chen, G.M. & Starosta, W.J. (1996). Intercultural communication competence: A synthesis. W: B. Burleson (red.), Communication Yearbook 19, Thousand Oaks: Sage,
s. 353–383.
Deardorff, D.K. (2006). Identification and assessment of intercultural competence as
a student outcome of internalization, „Journal of Studies in Intercultural Education”, vol. 10, s. 241–266. ISSN 1028-3153.
129
Mariusz Korczyński
Dudzikowa, M. (1994). Kompetencje autokreacyjne – czy i jak są możliwe do nabycia
w toku studiów pedagogicznych. W: H. Kwiatkowska (red.), Ewolucja tożsamości
pedagogiki, Warszawa: PTP, s. 198–215. ISBN 8386062258.
Dylak, S. (1995). Wizualizacja w kształceniu nauczycieli, Poznań: Wydawnictwo
Naukowe UAM. ISBN 8323206732.
Gerlach, R. (2003). Edukacja zawodowa nie tylko dla rynku pracy. W: R. Gerlach
(red.), Edukacja wobec rynku pracy. Realia – możliwości – perspektywy, Bydgoszcz:
Wydawnictwo Akademii Bydgoskiej im. Kazimierza Wielkiego, s. 171–179. ISBN
8370964818.
Goleman, D. (1997). Inteligencja emocjonalna, Poznań: Media Rodzina. ISBN
8385594469.
Gudykunst, W.B., Kim, Y.Y. (1997). Communication with strangers: An approach to intercultural communications, McGraw-Hill, New York. ISBN 978-0072321241.
Hofstede, G., Hofstede, G.J. (2007). Kultury i organizacje, tłum. M. Durska, Warszawa: Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne. ISBN 9788320816853.
Illes, P. (1995). Learning to work with difference, „Personal Review”, vol. 24(6),
s. 44–60. ISSN 0048-3486.
Jehn, K.A. (1999). Why differences make a difference: A field study of diversity, conflict
and performance in workgroups, „Administrative Science Quarterly”, vol. 44(4),
s. 741–763. ISSN 0001-8392. Juchnowicz, M. (red.) (2009). Kulturowe uwarunkowania zarządzania kapitałem
ludzkim, Kraków: Wolters Kluwer. ISBN 9788375266818.
Kołodziejska, T., Syguła, E. (2000). Kompetencje do uczestnictwa w sztuce. Potrzeba
ich kształtowania dla społeczeństwa XXI wieku. W: R. Urbański-Korż (red.), Kompetencje społeczne dorosłych. Język – dobro – piękno – śmierć, Poznań, Toruń: Wydawnictwo Edytor. ISBN 9788387284145.
Kwiatkowski, S.M., Symela, K. (2001). Standardy kwalifikacji zawodowych. Teoria. Metodologia. Projekty, Warszawa: Instytut Badań Edukacyjnych. ISBN 8387925527.
Lloyd, S. & Härtel, C.E.J. (2010). Intercultural competencies for culturally diverse work
teams, „Journal of Managerial Psychology” 25(8). ISSN 0268-3946.
Magala, S. (2011). Kompetencje międzykulturowe, Warszawa: Wolters Kluwer. ISBN
9788326414763.
Matsumoto, D., Juang, L. (2007). Psychologia międzykulturowa, tłum. A. Nowak,
Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne. ISBN 978-83-7489-001-4.
130
Maznevski, M.L. (1994). Understanding our differences: performance in decision-making Groups with diverse members, „Human Relations”, vol. 47, nr 5, s. 531–552.
ISSN 0018-7267.
Mazur, B. (2012). Kompetencje międzykulturowe w opinii podlaskich menedżerów,
„Współczesne Zarządzanie” 1, s. 182–191. ISSN 1643-5494.
Mikułowski-Pomorski, J. (2007). Jak narody porozumiewają się ze sobą w komunikacji międzykulturowej i komunikowaniu medialnym, Kraków: Universitas. ISBN
8324204458.
Mikułowski-Pomorski, J. (1999). Komunikacja międzykulturowa, Kraków: Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej. ISBN 83-7252-017-8.
Milliken, F.J., Martins, L.L. (1996). Searching for common threads: Understanding the
multiple effects of diversity in organizational groups, „Academy of Management Review”, vol. 21, s. 402–433.
Nikitorowicz, J., Sobecki, M., Danilewicz, W., Muszyńska, J., Misiejuk, D., Bajkowski,
T. (2013). Kompetencje do komunikacji międzykulturowej w aspekcie wielokulturowości regionów i procesów migracyjnych, Warszawa: Wydawnictwo Akademickie
Żak. ISBN 978-83-62015-59-7.
Pelled, L.H. (1996). Demographic diversity, conflict and work group outcomes: An intervening process theory, „Organization Science”, vol. 7(6), s. 615–631. ISSN 1047-7039.
Radziewicz-Winnicki, A. (1997). Dylematy w przekazie wartości edukacyjnych
w warunkach zmiany społecznej – stagnacja. W: A. Zając (red.), Dylematy przemian oświatowych, Rzeszów, s. 191–204. ISBN 8390707608.
Rahim, M.A. (1992). Managing conflict in organizations, „Praeger Publishers”, New
York. ISBN 9781412844253.
Rozkwitalska, M. (2011). Bariery w zarządzaniu międzykulturowym, Warszawa: Wolters Kluwer. ISBN 9788375267556.
Spitzberg, B.H. (1991). An examination of trait measures of interpersonal competence,
„Communication Reports” 4, s. 22–29.
Spitzberg, B.H. (1990). The construct validity of trait-based measures of interpersonal
competence, „Communication Research Reports” 7, s. 107–116.
Spitzberg, B.H. Changnon, G. (2009). Conceptualizating intercultural competence.
W: D.K. Deardorff (red.), Intercultural Competence, Los Angeles, London, New
Delhi, Singapore, Washington: Sage Publ, s. 2–52.
Sztompka, P. (2010). Socjologia. Analiza społeczeństwa, Kraków: Społeczny Instytut
Wydawniczy Znak. ISBN 9788324018956.
131
Mariusz Korczyński
Sztompka, P. (1994). Teorie zmian społecznych a doświadczenia polskiej transformacji,
„Studia Socjologiczne” 1, s. 9–17. ISSN 0039-3371.
Wiseman, R.L., Hammer, M.R. & Nishida, H. (1989). Predictors of intercultural
communication competence, „International Journal of Intercultural Relations” 13,
s. 349–370. ISSN 0147-1767.
132
Bronisław Sitek
[email protected]
Journal of Modern
s. 133–142
Between the interests of the Member State
and the European Union. The study on the example of the State
Treasury Solicitors’ Office
Między interesem państwa członkowskiego
a Unii Europejskiej.
Studium na przykładzie historii PGSP
w Polsce
Abstract
The European integration raises hopes for the future of united Europe, but it does
not solve all the current problems of individual Member States. One of them is to
protect the rights and interests of the State Treasury of individual European Union’s
countries. Therefore, each country has its own system of protection of these interests
also towards the European Union’s countries. This situation is far from the perspective of unification of the European Union’s interests. In Poland, the State Treasury
Solicitors’ Office deals with the legal protection of the rights and interests of the State
Treasury. Streszczenie
Integracja europejska rodzi nadzieje na przyszłą zjednoczoną Europę, ale też nie
rozwiązuje wszystkich bieżących problemów poszczególnych państw członkowskich.
Jednym z nich jest ochrona praw i interesów Skarbu Państwa poszczególnych państw
unijnych. Stąd też każde państwo posiada własny system ochrony tych interesów
również wobec państw unijnych. Ta sytuacja jest daleka od perspektywy ujednolicenia interesów unijnych. W Polsce prawną ochroną praw i interesów Skarbu Państwa
zajmuje się Prokuratoria Generalna Skarbu Państwa (PGSP).
133
Bronisław Sitek
Keywords: interests of the state, the European Union, the State Treasury Solicitors’ Office, advocate fisci, legal representation
Słowa kluczowe: interesy państwa, Unia Europejska, prokuratoria, advocatus
fisci, zastępstwo procesowe
Wprowadzenie
Integracja a państwa członkowskie UE
Integracja europejska, a zwłaszcza jej ratowanie, spostrzegana jest obecnie jako jeden z głównych priorytetów działań unijnych. Jest ona odpowiedzią na integrację i ekspansję gospodarczą Ameryki Północnej i Azji
Wschodniej, zwłaszcza Chin. Integracja europejska w tej perspektywie spostrzegana jest jako konieczność w celu ochrony własnych interesów, a także interesów poszczególnych państw członkowskich. Niewątpliwie nowym
argumentem za intensyfikacją integracji europejskiej są obecne działania
Rosji, która również dąży do odzyskania wpływów na dawnych terenach
Związku Radzieckiego i tym samym odbudowy imperialnych interesów rosyjskich w Europie i Azji. Należy też zauważyć, że obecna integracja europejska nie jest zjawiskiem nowym. W historii naszego kontynentu zjawisko
integracji występowało wielokrotnie pod różnymi postaciami (Brodecki,
2006, s. 13–26; B. Sitek, 2000, s. 185–201).
Stąd też podejmowane są liczne działania w różnych unijnych politykach sektorowych, określonych traktatami oraz decyzjami podejmowanymi podczas spotkań przywódców państw członkowskich. W tym ostatnim
przypadku podejmowane decyzje mają charakter strategiczny i podlegają
obowiązkowemu wykonaniu przez organy unijne, zwłaszcza Komisję Europejską. Rodzi się zatem zasadnicze pytanie o relacje i grę interesów gospodarczych i politycznych pomiędzy Unią Europejską z dość rozbudowanymi
strukturami unijnymi a państwami członkowskimi o zróżnicowanym potencjale ekonomicznym. Ponadto, na ile Unia Europejska na dzień dzisiejszy jest tworem zdolnym do samostanowienia, a na ile jest tylko pochodną
woli przywódców europejskich? Odpowiedź na to pytanie jest powiązana
z kwestią wypracowania ostatecznej koncepcji Unii Europejskiej. Państwa
członkowskie na razie nie wypracowały koncepcji przekształcenia Unii
134
Między interesem państwa członkowskiego a Unii Europejskiej. Studium...
w państwo, chociażby federalne, na wzór Stanów Zjednoczonych. Nawet
utworzenie funkcji prezydenta UE nie przesądziło o ostatecznym jej kształcie. Tym bardziej że urząd ten ma bardziej charakter fasadowy niż rzeczywiste uprawnienia władcze. Zasadniczo jego kompetencje ograniczają
się raczej do reprezentacji lub organizacji kolejnych spotkań przywódców
unijnych (M. Sitek, 2007, s. 62).
Działania Unii Europejskiej zamykają się zasadniczo w ramach polityk
sektorowych czy innych form integracji, określanych często jako unia. Najbardziej znaną unią jest unia walutowa, dzięki której możliwe było stworzenie jednej waluty funkcjonującej w większości państw unijnych. Ważną
rolę odgrywa obecnie unia bankowa z Europejskim Bankiem Centralnym
na czele (P. Sitek, 2010, s. 119–125). Do podstawowych polityk unijnych
należy też zaliczyć stworzenie unii gospodarczej poprzez zniesienie barier
celnych i finansowych wewnątrz Unii. Nie bez znaczenia dla kształtowania
się relacji między państwami członkowskimi są cztery podstawowe wolności, tj. wolność przepływu osób, towarów, usług i środków finansowych.
To one mają znaczący wpływ na kształtowanie się nowej tożsamości europejskiej i w gruncie rzeczy jej konfrontacji z tożsamością narodową. Również na tym tle toczą się liczne dyskusje dotyczące ochrony interesów Unii
i poszczególnych państw członkowskich, często jednak w uzależnieniu od
pozycji ekonomicznej i politycznej konkretnego państwa (Sowiński, 2004,
s. 53–58).
Zróżnicowane położenie państw
członkowskich
Brak jasno zdefiniowanej ostatecznie koncepcji przyszłej Unii Europejskiej sprawia, że dalej o jej przyszłym losie decydują przywódcy poszczególnych państw członkowskich. Zasadne zatem jest pytanie o mechanizm
współdziałania między poszczególnymi państwami, a także czy jest możliwe
zachowanie równowagi, przynajmniej ekonomicznej.
Jednym z oficjalnych kryteriów określających pozycję państwa wewnątrz
UE jest liczba mieszkańców. To od tego kryterium zależy m.in. liczba miejsc
przysługująca danemu państwu w Parlamencie Europejskim czy siła głosu
na Radzie Unii Europejskiej itp. Nie można jednak nie zauważyć, że nadal
135
Bronisław Sitek
znaczącym kryterium decydującym o sile głosu danego państwa podczas
poszczególnych szczytów jest siła ekonomiczna i pozycja polityczna danego państwa. Stąd w procesie decyzyjnym wiodącą rolę odgrywają największe i ekonomicznie najsilniejsze państwa, takie jak Niemcy, Francja, Wielka Brytania czy także Holandia i Belgia. To właśnie przywódcy tych państw
podejmują strategiczne decyzje dla UE. Nikogo nie dziwi, że o problemach
związanych z konfliktem na Ukrainie prezydent USA rozmawia z kanclerzem
Niemiec, nie zaś z przewodniczącym, czyli prezydentem Unii Europejskiej.
To właśnie w ramach tych rozmów określane są rodzaje i zakres sankcji politycznych i gospodarczych wobec Rosji.
Taka sytuacja rodzi realne pytanie o kształt relacji interesów i praw Unii
do praw i interesów poszczególnych państw członkowskich, relacji między
tymi państwami, a w konsekwencji ochrony tych praw i interesów przez
poszczególne państwa. Tak postawiona kwestia relacji między państwami
członkowskimi w Unii wynika właśnie faktycznie z ich zróżnicowanej pozycji. Ta trwająca dysharmonia między państwami w Europie jak na razie
nie została zniwelowana, mimo ideologicznie zaplanowanej i politycznie
kierowanej integracji.
Nic więc dziwnego, że wewnątrz Unii istnieją liczne wewnętrzne powiązania gospodarcze i polityczne niezależne od polityki unijnej. I tak, można
wskazać na tzw. grupę państw mających wspólną walutę (państwa strefy
euro), Grupę Wyszehradzką (Polska, Słowacja, Czechy i Węgry), współpracę państwa Basenu Morza Śródziemnego, bardzo ścisłą współpracę państw
zaliczanych do tzw. Beneluksu czy kraje skandynawskie. Największą autonomię wykazuje jednak Wielka Brytania, która jest krajem wiodącym nie
tylko w Unii Europejskiej, ale przede wszystkim w ramach stworzonego
przez siebie Common Wealth. To właśnie tam Wielka Brytania realizuje swoje największe interesy polityczne i gospodarcze, nie zaś w Unii Europejskiej
(P. Sitek, 2010, s. 203–215). Obecnie zaś rysuje się perspektywa wyjścia tego
kraju ze struktur unijnych.
Powyżej nakreślono kwestię integracji europejskiej wraz z jej niedoskonałościami funkcjonalnymi, wynikającymi głównie z procesu ciągłego kształtowania się tworu, jakim jest Unia Europejska; jeszcze przez długi czas konieczna będzie niezależna od Unii ochrona praw interesów poszczególnych państw
136
członkowskich przez nie same. Tylko pobieżna analiza pozwala stwierdzić, że
w zakresie prawnej ochrony własnych praw i interesów poszczególne państwa działają tak, jakby de facto nie istniała struktura unijna.
Przykładem takiego stanu rzeczy jest wzajemne pozywanie się państw
przed międzynarodowe trybunały arbitrażowe w Nowym Jorku, Londynie, Sztokholmie czy w Wiedniu w ramach chociażby dwustronnych umów
o ochronę i wspieranie wzajemnych inwestycji, tzw. BIT (Bilateral Investment
Treatment). Taka sytuacja nie zmienia się nawet w perspektywie tworzenia
jednolitego BIT-u europejskiego.
Potrzeba ochrony interesów i praw poszczególnych państw członkowskich wynika również z faktu coraz częstszego pozywania państwa przez
obywateli czy osoby prawne przed międzynarodowe trybunały, zwłaszcza
przed Europejski Trybunał Praw Człowieka. Z tego powodu w każdym państwie istnieje instytucja, która w imieniu państwa, czy dokładniej w imieniu
poszczególnych statio fisci, dokonuje czynności z zakresu pomocy prawnej, zwłaszcza z zakresu zastępstwa procesowego. Instytucja ta jest różnie
usytuowana w strukturze administracji poszczególnych państw i różnie jest
określana. W istocie swej odnosi się do rzymskiej instytucji advocatus fisci
(Ruiz, 2006).
Ochrona praw i interesów Polski
na przestrzeni wieków
Polska jest krajem o ponadtysiącletniej historii z niewielkimi przerwami
w ciągłości istnienia państwowości, zwłaszcza w okresie rozbiorów, drugiej
wojny światowej, a także problematyczna pozostaje kwestia okresu rządów
komunistycznych. Historia Polski obejmuje nie tylko kulturę, a więc język,
religię, materialne czy intelektualne wytwory kultury, ale również rozwój
struktur państwowych. W tym zakresie Polska wniosła znaczny wkład w rozwój demokratycznych instytucji europejskich, w szczególności rozwój parlamentaryzmu i konstytucjonalizmu europejskiego. Polska, jako drugie państwo na świecie, uchwaliła własną konstytucję.
Jedną z instytucji demokratycznego państwa jest współczesna Prokuratoria Generalna Skarbu Państwa, której zadaniem jest ochrona praw i interesów państwa przed sądami i trybunałami krajowymi i międzynarodowyJournal of Modern Science tom 3/30/2016
137
Bronisław Sitek
mi. Taka instytucja w formie szczątkowej funkcjonowała już w okresie tzw.
Pierwszej Rzeczypospolitej, a więc przed 1795 r.
W 1557 r. król Zygmunt August ustanowił urząd instygatora. Był to
rodzaj prokuratora państwa o rozszerzonych kompetencjach na sprawy cywilne związane ze Skarbem Państwa. W sumie było dwóch instygatorów,
jeden w Koronie, drugi na Litwie. Zakres kompetencji instygatora obejmował ściganie przestępców za popełnianie zdrady lub obrazy majestatu
królewskiego. Dla naszych rozważań ważniejsze były jednak uprawnienia
dotyczące możliwości wniesienia skargi przeciwko dygnitarzom, podskarbim, starostom, poborcom, żupnikom oraz przeciwko każdemu, kto
wyrządziłby jakąkolwiek krzywdę skarbowi publicznemu (Davies, 1991,
s. 426–427).
Pierwszym sensu stricte organem procesowym była jednak Prokuratoria
Generalna Królestwa Polskiego, utworzona na podstawie ukazu carskiego
w 1816 r. Jej ustrój wzorowany był na wcześniej przyjętych rozwiązaniach
austriackich. Zakres kompetencji tamtej prokuratorii był ukształtowany na
wzór kompetencji podobnego organu z czasów antycznego Rzymu, tj. advocatus fisci. Do jej zadań należało wdrażanie w życie ustaw skarbowych, zarządzanie funduszami, a także wskazywanie kandydatów na urzędy skarbowe do
nominacji królewskiej (Mażewski, 2013, s. 13–26). Dysponowanie środkami
publicznymi nie tylko było narażone na różnego rodzaju nieprawidłowości ze
strony samych urzędników, ale również konieczne było rozstrzyganie sporów
skarbowych, do jakich dochodziło między urzędami skarbowymi oraz obywatelami czy przedsiębiorstwami prywatnymi (Wąsowicz, 1979, s. 118–120;
Mażewski, 2013, s. 84–86).
W tym kształcie Prokuratoria Królestwa Polskiego przetrwała do 1915 r.,
kiedy to Warszawa została zajęta przez wojska niemieckie. Warto nadmienić,
że był to jedyny organ państwowy w czasach zaborów, w którym w 100% pracowali tylko Polacy.
Kolejnym okresem funkcjonowania Prokuratorii był czas między dwiema wojnami światowymi w XX w. W 1919 r. powołano do życia Prokuratorię Generalną Rzeczypospolitej Polskiej. Do pracy w jej strukturach wyznaczono najzdolniejszych prawników polskich. Instytucjonalnie Prokuratoria
była podporządkowana Ministrowi Skarbu. Zakres jej kompetencji został
138
dość szeroko zakreślony, obejmował bowiem nie tylko sprawy cywilne, ale
również administracyjne. Do zadań Prokuratorii należało również wydanie opinii prawnych. W szczególności były to: zastępstwo sądowe ogólne
w sprawach dotyczących praw oraz interesów majątkowych i publicznych
państwa; wykonywanie zastępstwa procesowego przed sądami powszechnymi, sądami prawa publicznego oraz w postępowaniach toczonych przed
władzami administracyjnymi; wydawanie opinii prawnych na żądanie organów państwowych w sprawach dotyczących majątkowych i publicznych
interesów państwa oraz współdziałanie przy tworzeniu aktów prawnych
dotyczących praw i interesów państwa.
Po drugiej wojnie światowej kontynuowano istnienie Prokuratorii aż do
1951 r., kiedy to uznano ją za przejaw ustroju burżuazyjnego. Scentralizowany system ochrony praw i interesów został zdecentralizowany, zresztą
wbrew ówczesnym tendencjom centralizacji zarządzania państwem. Kwestie ideologiczne były jednak ważniejsze aniżeli pragmatyczne (Garliński,
2008, s. 56).
Po odrzuceniu ustroju komunistycznego w 1989 r. powrócono do idei
przywrócenia Prokuratorii w Polsce. Podejmowane próby przywrócenia nie
przynosiły jednak spodziewanego efektu. Względy polityczne i ambicjonalne
różnych ugrupowań politycznych nie sprzyjały rzeczywistej realizacji zamiarów. Dopiero w 2005 r. została uchwalona ustawa, na podstawie której od
15 marca 2006 r. zaczął funkcjonować urząd pod nazwą Prokuratorii Generalnej Skarbu Państwa.
Obecnie jest to instytucja, która odgrywa bardzo ważną rolę w ochronie
praw i interesów Skarbu Państwa Polskiego w kraju i za granicą. Do jej zadań
należy (Dziurda, 2005):
 wyłączne zastępstwo procesowe Skarbu Państwa przed Sądem Najwyższym,
 zastępstwo procesowe Skarbu Państwa przed sądami powszechnymi, wojskowymi i polubownymi,
 zastępstwo Polski przed sądami, trybunałami i innymi organami orzekającymi w stosunkach międzynarodowych,
 wydawanie opinii prawnych,
 opiniowanie projektów aktów normatywnych.
139
Bronisław Sitek
Podsumowanie
Kwestia integracji europejskiej i jej relacji do praw i interesów państw
członkowskich nadal jest w fazie in statu nascendi. Silnymi ośrodkami decyzyjnymi nadal są tzw. szczyty, czyli spotkania przywódców państw członkowskich. Organy unijne, w tym Komisja Europejska i tzw. Prezydent, nie
posiadają większych realnych uprawnień do kreowania polityki. Nie oznacza
to jednak zasadności dalszego budowania struktur unijnych, a zwłaszcza dalszego rozwijania integracji europejskiej.
W obecnym okresie rozwoju integracji europejskiej, w różnych obszarach
znacznie zróżnicowanej, konieczne jest nadal tworzenie instytucji zajmujących się ochroną praw i interesów poszczególnych państw członkowskich,
zwłaszcza przed sądami powszechnymi oraz trybunałami międzynarodowymi. Czynności procesowe podejmowane są bowiem w procesach inicjowanych zarówno przez obywateli czy osoby prawne krajowe, jak i przez podmioty zewnętrzne, w tym inne państwa członkowskie.
W wielu państwach unijnych istnieje różnie ukształtowany urząd Prokuratorii Generalnej, która jest zastępcą procesowym państwa czy też jego poszczególnych stationes fisci w procesach cywilnych. W Polsce przedrozbiorowej istniał już urząd instygatora, który był połączeniem dzisiejszego urzędu
Prokuratora Generalnego i Prezesa Prokuratorii Generalnej Skarbu Państwa.
W okresie szczątkowego państwa polskiego pod zaborem rosyjskim, czyli w Królestwie Polski, w 1816 r. utworzono urząd Prokuratorii Generalnej
Królestwa Polskiego, który istniał do 1915 r. Był to jedyny urząd publiczny,
który zatrudniał tylko polskich prawników.
Po uzyskaniu przez Polskę niepodległości po 123 latach niewoli, w 1919 r.
powołano do życia urząd Prokuratorii Generalnej Rzeczypospolitej Polskiej.
Po drugiej wojnie światowej, mimo zmiany systemu politycznego w Polsce
na komunistyczny, urząd ten istniał do 1951 r., kiedy to został zniesiony,
a ochronę interesów państwa zdecentralizowano poprzez powierzenie jej
wykonywania poszczególnym stationes fisci samodzielnie.
Po odzyskaniu przez Polskę pełnej niepodległości w 1989 r. powrócono do
idei odtworzenia dawnej Prokuratorii. W latach 90. powstało kilka projektów
ustaw, które jednak nie przeszły przez polski parlament. Dopiero w 2006 r.
w marcu przyjęto ustawę o utworzeniu Prokuratorii Generalnej Skarbu Państwa.
140
Działanie polskiej prokuratorii w sposób znaczący przyczyniło się do
ochrony praw i interesów Polski przed sądami krajowymi i trybunałami
międzynarodowymi. O skuteczności działania tego urzędu świadczą dane
zawarte w corocznym raporcie o funkcjonowaniu PGSP oraz sposobie jego
przyjęcia przez polski parlament. Raport ten jest bowiem przyjmowany przez
aklamację ze względu na brak sprzeciwów czy uwag zarówno ze strony elit
rządzących, jak i opozycji.
Literatura
Brodecki, Z. (2006). Prawo integracji w Europie, Warszawa: Wydawnictwo Prawnicze
LexisNexis, s. 13–26. ISBN 9788373346406.
Davies, N. (1991). Boże igrzysko. Historia Polski, t. 1, Kraków: Znak , s. 426 i n. ISBN
8370064000.
Dziurda, M. (2005). Reprezentacja Skarbu Państwa w procesie cywilnym. Kraków: Zakamycze. ISBN 8374440430.
Garliński, W. (2008). Tradycja i postęp w instytucji w Prokuratorii Generalnej Rzeczpospolitej Polskiej, Teka Kom. Praw. – OL PAN 2008, s. 56.
Mażewski, L. (2013). Królestwo Polskie z punktu widzenia prawa wewnętrznego
i prawa narodu. W: L. Mażewski (red.), System polityczny, prawo, konstytucja
i ustrój Królestwa Polskiego 1815–1830, Radzymin: Wydawnictwo: Von Borowiecky,
s. 84–86. ISBN 9788360748428.
Mażewski, L. (2013). O ciągłości między Księstwem Warszawskim i Królestwem
Polskim (1807–1830). W: L. Mażewski (red.), System polityczny, prawo, konstytucja i ustrój Królestwa Polskiego 1815–1830, Radzymin: s. 13–26. ISBN
9788360748428.
Ruiz, A.A. (2006). El advocatus fisci en Derecho romano, Madrid: Dykinson. ISBN
84-9772-921-8.
Sitek, B. (2000). Novus ordo rerum Augusta. Pierwsza próba zjednoczenia Europy.
W: Materiały Pokonferencyjne I-go Forum Unii Walutowej. Unia Walutowa a przyszłość Polski i krajów Europy Środkowowschodniej, Olsztyn: Wydawnictwo Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego, s. 185–201.
Sitek, M. (2007). Polityka ochrony środowiska w sektorze usług turystycznych w świetle
prawa Unii Europejskiej, Olsztyn: Wydawnictwo Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego, s. 62 seg. ISBN 9788372995117.
141
Bronisław Sitek
Sitek, P. (2010). Aspekty prawno-administracyjne mapy drogowej do euro przyjętej
przez rząd RP w dniu 28 października 2008 r. W: M. Czuryk-Kulesza (red.), Monografia. Prawne aspekty działania administracji publicznej, Warszawa: Wydawnictwo Wyższej Szkoły Menedżerskiej, s. 203–215.
Sitek, P. (2010). Niezależność NBP a 5-letnia obecność Polski w UE, „Zeszyty Naukowe” Nr 1/2010, A. Kojder (red.), Problemy prawa i administracji, Warszawa:
Wszechnica Polska Szkoła Wyższa Towarzystwa Wiedzy Powszechnej, s. 119–125.
Sowiński, S. (2004). Tożsamość narodowa, ale jaka? Przyczynki do określenia losu polskiej tożsamości narodowej w jednoczącej się Europie. W: P. Gulczyński, B. Loba
(red.), Tożsamość narodowa Polaków w przyszłej Europie, Warszawa: Fundacja
„Instytut Lecha Wałęsy”, s. 53–58. ISBN 8391412113.
Wąsowicz, M. (1979). Prokuratoria Generalna Królestwa Polskiego w latach 1816–
1866/1867, „Czasopismo Prawno-Historyczne” 1979, t. XXXI, z. 2, s. 118–120.
142
Magdalena Sitek
[email protected]
Journal of Modern
s. 143–155
Executive Agency for Small
and Medium-sized enterprises.
The promise of the European Commission
to support small
and medium-sized enterprises
Agencja Wykonawcza ds. Rozwoju
Małych i Średnich Przedsiębiorstw.
Przyrzeczenie Komisji Europejskiej
do wspierania małych i średnich
przedsiębiorstw
Abstract
The small and medium-sized enterprises are an important element of the EU
economy. They contribute most to the GDP of the Member States and the EU. In order
to support their development and increase the possibilities of access to innovative
technologies, the Executive Agency Development of Small and Medium Enterprises
was created by the European Commission in 2013. The agency is also a part of the
of tasks of decentralization of the Community. The agency was entrusted with the
disposal of the EU programs supporting the development of small and medium-sized
enterprises. In this perspective, the question arises about keeping the commitments
towards small and medium-sized enterprises.
Streszczenie
Istotnym elementem gospodarki Unii Europejskiej są małe i średnie przedsiębiorstwa. Przyczyniają się one w największym stopniu do tworzenia PKB poszczególnych państw członkowskich i samej Unii. W celu wsparcia ich rozwoju
143
Magdalena Sitek
i zwiększenia możliwości dostępu do innowacyjnych technologii Komisja Europejska utworzyła w 2013 r. Agencję Wykonawczą ds. Rozwoju Małych i Średnich
Przedsiębiorstw. Agencja ta jest jednocześnie elementem decentralizacji realizacji zadań wspólnotowych. Powierzono jej dysponowanie programami unijnymi
wspierającymi rozwój małych i średnich przedsiębiorstw. W tej perspektywie rodzi
się pytanie o dotrzymywanie zobowiązań powierzonych Agencji wobec małych
i średnich przedsiębiorstw.
Keywords: EU agencies, small and medium enterprises, financial support for innovation, the European Union law
Słowa kluczowe: agencje unijne, małe i średnie przedsiębiorstwa, wsparcie finansowe innowacyjności, prawo Unii Europejskiej
Wprowadzenie
Obowiązek dotrzymywania umów jest zasadą prawną (pacta sunt servanda) obowiązującą nie tylko w systemie prawa cywilnego (art. 354 i 355 kc),
ale również i publicznego, zwłaszcza w prawie międzynarodowym1. Jest on
również wyznacznikiem państwa prawa (art. 2 Konstytucji RP) oraz kryterium oceny działalności organizacji międzynarodowych lub instytucji, które
wykonują zadania publiczne na poziomie krajowym czy międzynarodowym,
jak np. agencje unijne. Zakres oraz sposób realizacji tych przyrzeczeń może
być oceniany i jednocześnie spostrzegany przez pryzmat koncepcji realizacji publicznych zobowiązań. Formą praktycznych zobowiązań są wszelkiego
rodzaju deklaracje lub strategie rozwoju polityki gospodarczej, społecznej,
ekologicznej czy oświatowej2.
Unia Europejska swoje zobowiązania i jednocześnie kompetencje określiła przede wszystkim w art. 4 ust. 2 skonsolidowanego Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej (dalej: TFUJ). Według art. 153 ust. 2 TFUJ
jednym z rodzajów polityki Unii Europejskiej jest instytucjonalne i finansowe wspieranie rozwoju małych i średnich przedsiębiorstw (dalej: MŚP).
Realizacja publicznych zobowiązań UE dokonuje się m.in. przez unijne instytucje będące elementem polityki decentralizacji i racjonalizacji wspólnotowej administracji, czyli sposobu zarządzania – governance. Celem tej
polityki jest usprawnienie procesów decyzyjnych, pogłębienie procesów
144
Agencja Wykonawcza ds. Rozwoju Małych i Średnich Przedsiębiorstw...
demokratyzacji oraz wprowadzenie racjonalnego wydatkowania środków
publicznych również w obszarze rozwoju przedsiębiorczości (Curtin, 2005,
s. 90–91).
Małe i średnie przedsiębiorstwa stanowią istotny człon polityki gospodarczej Unii Europejskiej. W sumie w Unii działa ponad 20 mln MŚP,
które stanowią 99% działających w Europie przedsiębiorstw. Są one zatem
głównym motorem napędowym rozwoju gospodarczego, innowacji, zatrudnienia i integracji społecznej. Dlatego też Unia podejmuje się zadania
promocji i wspierania małej i średniej przedsiębiorczości. W szczególności
wspierana jest przedsiębiorczość kobiet, rzemiosło oraz przedsiębiorstwa
gospodarki społecznej3. W niniejszym opracowaniu autorka ogranicza się
do przedstawienia istotnych zrębów instytucjonalnego wsparcia MŚP przez
UE, głównie poprzez utworzenie Agencji Wykonawczej ds. Małych i Średnich Przedsiębiorstw.
Utworzenie wyżej wspomnianej agencji jest częścią polityki UE zmierzającej do przekazywania niektórych uprawnień czy kompetencji Komisji Europejskiej (dalej: KE) wykonywanych w ramach działań zarządczych scedowanych na jednostki wysoko specjalizowane lub zdecentralizowane, zwane
agencjami.
Agencje zdecentralizowane są umieszczane w poszczególnych państwach
członkowskich. W ten sposób UE realizuje jedną z podstawowych zasad decentralizacji administracji w państwie demokratycznym (Cieślak i inni, 2002,
s. 101–102), a w tym przypadku w organizacji ponadnarodowej (Egeberg,
Martens, 2009, s. 1–25).
Z kolei agencje wysoko specjalizowane, zwane agencjami wykonawczymi,
zostały wprowadzone na podstawie rozporządzenia Rady (WE) nr 58/2003
z 19 grudnia 2002 r., w którym też ustanowiono statut agencji wykonawczych
oraz powierzono niektóre zadania w zakresie zarządzania wspólnotowymi
programami. Podstawę prawną do wydania ww. rozporządzenia stanowi
art. 308 Traktatu ustanawiającego Wspólnotę Europejską. Ponadto w tej
sprawie uwzględniono również wniosek Komisji4 oraz opinię Parlamentu
Europejskiego5 i Europejskiego Trybunału Obrachunkowego6. W art. 9 rozporządzenia nr 58/2003 postanowiono, że aktem wewnętrznym Komitetu
Sterującego jest regulamin wewnętrznego urzędowania.
145
Magdalena Sitek
Agencje wykonawcze powoływane są przez Komisję Europejską na czas
określony. Zgodnie z art. 5 rozporządzenia nr 58/2003 siedziba agencji wykonawczych obowiązkowo musi mieścić się w Brukseli lub Luksemburgu.
Bezpośredni kontakt z agencjami wykonawczymi w imieniu KE, łącznie
z czynnościami nadzorczymi, sprawuje Komitet ds. Agencji Wykonawczych.
Komitet ten działa na podstawie decyzji 1999/468/WE oraz regulaminu wewnętrznego.
Podstawowym zadaniem agencji wykonawczych jest realizacja zadań
związanych z realizacją programów unijnych, a więc z wydatkowaniem
środków budżetowych w ramach funduszy europejskich, takich jak fundusze strukturalne i spójnościowe, czy też środków przeznaczonych na wsparcie przemian strukturalnych (Oręziak, 2004, s. 143–184). Ponadto, zgodnie
z art. 6 rozporządzenia nr 58/2003, do zadań, które powierza się agencjom
wykonawczym, należy zaliczyć:
1) zarządzanie niektórymi lub wszystkimi etapami projektu w związku z poszczególnymi projektami, w kontekście wykonywania programu wspólnotowego oraz przeprowadzania niezbędnych w tym celu kontroli, poprzez
przyjmowanie odpowiednich decyzji przy wykorzystaniu uprawnień
przekazanych agencji przez Komisję,
2) przyjmowanie instrumentów wykonania budżetu w odniesieniu do dochodów i wydatków oraz prowadzenie wszystkich działań koniecznych do
wykonania programu wspólnotowego na podstawie uprawnień przekazanych przez Komisję, w szczególności działań związanych z udzielaniem
zamówień i przyznawaniem dotacji,
3) zbieranie, analizowanie i przekazywanie Komisji wszystkich informacji
potrzebnych do kierowania wykonaniem programu wspólnotowego.
Jedną z tych agencji jest Agencja Wykonawcza ds. Małych i Średnich Przedsiębiorstw, która jest przedmiotem niniejszego opracowania (Doliwa-Klepacka,
2005, s. 435 i n.). Powołanie tej Agencji do życia jest jednocześnie przyjęciem
przez Komisję Europejską zobowiązania wobec małych i średnich przedsiębiorstw polegającego na ich wspieraniu na drodze do pozyskiwania nowych
technologii, rozwoju. W tym celu Agencji powierzono prowadzenie programów wspólnotowych skierowanych na małe i średnie przedsiębiorstwa.
146
Polityka Unii Europejskiej wobec małych
i średnich przedsiębiorstw
Już od dawna zauważano, że głównym motorem napędowym w rozwoju
gospodarczym poszczególnych regionów i państw unijnych są małe i średnie
przedsiębiorstwa, z uwzględnieniem równie ważnej roli mikroprzedsiębiorstw.
Prowadzone badania pokazują, że MŚP napotykają na większe ograniczenia
wzrostu i mają mniejszy dostęp do formalnych źródeł finansowania zewnętrznego aniżeli przedsiębiorstwa duże. Tymczasem rozwój finansowy i instytucjonalny pomaga złagodzić ograniczenia w rozwoju MŚP. Konkretne narzędzia
finansowe, takie jak leasing, faktoring, a przede wszystkim programy unijne,
mogą być przydatne w ułatwianiu dostępu do źródeł finansowania działalności
MŚP. Dodatkowo konieczne jest silne wsparcie informacyjne, nad czym od wielu lat pracuje Unia Europejska (Thorsten Demirguc-Kunt, 2006, s. 2931–2943).
Wartością dodaną rozwoju sektora MŚP jest to, że są one bardziej czułe nie tylko na zachodzące zmiany technologiczne, ale również problemy
społeczne, jak chociażby w obszarze zwalczania bezrobocia. Ponadto cechą
charakterystyczną dla coraz większej liczby małych i średnich przedsiębiorców jest to, że rozpoczynają one swoją działalność również w innych krajach
unijnych. Jak słusznie zauważają Gudowski i Piasecki, to właśnie inwestycje
zagraniczne są cechą charakterystyczną rozwoju współczesnej przedsiębiorczości (Gudowski, Piasecki, 2016, s. 294). Z tych też powodów Unia Europejska od dłuższego czasu podejmuje szereg działań wspierających rozwój tego
sektora gospodarczego.
Wśród wielu działań podejmowanych przez Unię Europejską do najważniejszych z nich należy zaliczyć (Mikołajczyk, 1999, s. 35–48):
 uproszczenie procedur administracyjnych, zwłaszcza poprzez zmniejszenie ich kosztochłonności, np. zmniejszenie podatków, kosztów pracy czy
kosztów ochrony środowiska,
 doskonalenie otoczenia finansowego i fiskalnego w zakresie ułatwienia
pozyskiwania środków na innowacje, nowe technologie czy w końcu na
promowanie nowych produktów, w tym ekologicznych,
 europeizację i internacjonalizację małych i średnich przedsiębiorstw poprzez usługi doradcze i prowadzenie badań wspierających, np. zmierzających do poszukiwania nowych rynków zbytu dla produktów.
147
Magdalena Sitek
Szczególne znacznie dla polityki UE ma wspieranie małych i średnich
przedsiębiorców w zakresie wprowadzania nowych i innowacyjnych technologii (Mikołajczyk, 2007, s. 137–148). W tej optyce należy widzieć powołanie
do życia przez Komisję Europejską nowej Agencji Wykonawczej ds. Małych
i Średnich Przedsiębiorstw.
Zadania Agencji Wykonawczej ds. Małych
i Średnich Przedsiębiorstw
Agencja Wykonawcza ds. Małych i Średnich Przedsiębiorstw została powołana do życia z dniem 1 stycznia 2014 r. na podstawie decyzji KE 2013/771/UE
z dnia 17 grudnia 2013 r.7. Agencja posiada osobowość prawną. Jednocześnie
uchylono decyzję 2004/20/WE8, a tym samym zakończono funkcjonowanie
Agencji Wykonawczej ds. Inteligentnej Energii, która zajmowała się zarządzaniem działaniami i programami wspólnotowymi w dziedzinie energii odnawialnej i efektywności energetycznej. Ponadto uchylono decyzję 2007/372/WE9,
na podstawie której KE zmieniła nazwę Agencji Wykonawczej ds. Inteligentnej
Energii na Agencję Wykonawczą ds. Konkurencyjności i Innowacyjności.
Ważnym dokumentem dla działalności przedmiotowej Agencji jest komunikat z 29 czerwca 2011 r. Budżet z perspektywy „Europy 2020”10, który
stanowi rozszerzenie zakresu kompetencji agencji wykonawczych na nowe
projekty i programy w dziedzinie innowacyjnej oraz mobilnej przedsiębiorczości. W komunikacie tym KE zaproponowała, aby w szerszym zakresie były
wykorzystywane istniejące agencje wykonawcze do realizacji programów
unijnych w okresie objętym następnymi wieloletnimi ramami finansowymi.
W tym też nurcie wspierania rozwoju przedsiębiorczości przez UE należy
widzieć utworzenie Agencji Wykonawczej ds. Małych i Średnich Przedsiębiorstw oraz zakres jej kompetencji.
Na decyzję o utworzeniu nowej agencji wykonawczej wpływ miała polityka oszczędnościowa UE wdrażana również w obszarze zarządzania programami. Analizy finansowe wykazały, że koszt funkcjonowania odrębnej
agencji wykonawczej zarządzającej programami unijnymi jest mniejszy aniżeli zarządzanie tymi programami bezpośrednio przez KE. Mówi się nawet
o oszczędności rzędu ok. 100 mln euro rocznie. Oszczędności te nie mają
jedynie wymiaru ilościowego, ale również pozwalają znacząco podnieść
148
wskaźniki jakościowego wykorzystania programów unijnych. Powierzenie jednej instytucji zarządzania instrumentami finansowymi związanymi
z funkcjonowaniem MŚP, a będącymi jednocześnie elementami programu
„Horyzont 2020”, zapewni beneficjentom dostęp do rzetelnej i pełnej informacji dotyczącej możliwości pozyskania środków finansowych przez MŚP
oraz zagwarantuje w tym zakresie jednolite świadczenie usług. Jak słusznie
wskazuje Szejniuk, informacja jest podstawą sukcesu firmy, zwłaszcza małej,
której nie jest stać na samodzielne jej pozyskanie (Szejniuk, 2016, s. 44).
Zgodnie z art. 3 decyzji Komisji 2013/771/UE do zadań Agencji Wykonawczej ds. Małych i Średnich Przedsiębiorstw należy zarządzanie takimi
programami, jak (Sitek, 2007, s. 211–244) (Grewiński, 2001, s. 126–154):
 Program na rzecz konkurencyjności przedsiębiorstw oraz małych i średnich przedsiębiorstw (COSME) na lata 2014–202011,
 Program działań na rzecz środowiska i klimatu (LIFE) na lata 2014–202012,
 Europejski Fundusz Morski i Rybacki (EFMR) obejmujący zintegrowaną
politykę morską, kontrolę, doradztwo naukowe i wiedzę13,
 program ramowy w zakresie badań naukowych i innowacji na lata 2014–2020
(„Horyzont 2020”) – części wchodzących w skład „Części II – Wiodąca pozycja w przemyśle” i „Części III – Wyzwania społeczne”14.
Agencja Wykonawcza ds. Małych i Średnich Przedsiębiorstw przejęła do
realizacji spuściznę po działaniach objętych Programem Ramowym na rzecz
Konkurencyjności i Innowacji (CIP). Są to m.in.:
 Inteligentna Energia dla Europy,
 Inicjatywa Ekoinnowacje,
 Europejska Sieć Przedsiębiorców,
 Portal Twoja Europa – Przedsiębiorstwa,
 Projekt IPorta,
 Europejski Punkt Informacyjny.
Na szczególną uwagę zasługuje zadanie Agencji w zakresie gromadzenia
i przetwarzania wiedzy małych i średnich przedsiębiorstw, dotyczącej możliwości pozyskiwania nie tylko środków finansowych, ale również wiedzy
z zakresu najnowszych technologii. To zadanie jest ważne ze względu na
149
Magdalena Sitek
otoczenie. Jak słusznie pisze Novikowa, współczesne społeczeństwo jest nie
tylko zinformatyzowane, ale również jest to społeczeństwo wiedzy (Novikowa, 2016, s. 79–80).
Ocena wykonywania zadań powierzonych
Agencji
Jest za wcześnie, aby ocenić całościowo funkcjonowanie agencji wykonawczych i wykonywanie przez nie powierzonych im zadań w ramach Unii.
Niewątpliwie taki stan rzeczy wynika z faktu, że agencje wykonawcze zostały
powołane stosunkowo niedawno, istnieją one od 2002 r. Tak krótki okres istnienia agencji wykonawczych nie pozwala jednoznacznie ich ocenić i stwierdzić, czy spełniają one swoje zadania w stopniu dostatecznym. Jak na razie KE
nie przewiduje powoływania do życia nowych agencji wykonawczych. Agencja Wykonawcza ds. Małych i Średnich Przedsiębiorstw jest zatem ostatnią
z tej serii agencji unijnych15.
Zadania powierzone i wykonywane przez Agencję Wykonawczą ds.
Małych i Średnich Przedsiębiorstw koncentrują się głównie na zarządzaniu niektórymi lub wszystkimi etapami realizacji powyżej wymienionych programów. Agencja może też zarządzać niektórymi lub wszystkimi fazami w trakcie realizacji określonych projektów na podstawie
odpowiednich programów prac przyjętych przez Komisję. Do tego jednak konieczne jest upoważnienie udzielone Agencji przez Komisję (Brodecki, 2008, s. 63).
Kolejnym zadaniem Agencji jest przyjmowanie wykonawczych aktów
budżetowych w odniesieniu do dochodów i wydatków oraz wykonywanie
wszelkich operacji niezbędnych do zarządzania konkretnymi programami.
Również w tym przypadku KE upoważnia do tego Agencję w akcie przekazania uprawnień.
Agencja może też wspierać realizację konkretnego programu, jeżeli KE
upoważni ją do tego w akcie przekazania uprawnień. Agencja nie jest jednak
beneficjentem samego programu, lecz jego jednostką prowadzącą, a tym samym kontrolującą zgodność realizacji z pierwotnie przyjętymi we wniosku
planami. Dokonuje kontroli i klasyfikacji środków na kwalifikowane i niekwalifikowane.
150
W końcu Agencja może odpowiadać za świadczenie pomocniczych usług
administracyjnych i logistycznych. Uprawnienie to musi wynikać z aktu
przekazania uprawnień na rzecz organów realizujących program i w zakresie programów, o których mowa w tymże akcie. Agencja realizując swoje
zadania, jednocześnie praktycznie spełnia publiczne zobowiązania KE co do
wspierania rozwoju małych i średnich przedsiębiorstw poprzez wsparcie finansowe i instytucjonalne, a także prawidłową, tj. oszczędnościową i racjonalną, politykę rozwoju gospodarczego.
Struktura wewnętrzna Agencji
Organami Agencji są Komitet Sterujący i dyrektor. Na podstawie art. 4
ust. 1 decyzji Komisji 2013/771/UE członków Komitetu Sterującego mianuje się
na okres dwóch lat. Z kolei na podstawie art. 4 ust. 2 dyrektora mianuje się na
okres pięciu lat. W skład Komitetu Sterującego wchodzą przedstawiciele państw
członkowskich, którzy w przeciwieństwie do przedstawicieli państw członkowskich pracujących w organach unijnych, mają prawo do podwójnej reprezentacji. Oznacza to, że reprezentują interesy swojego kraju obok interesów wspólnych Unii, tzw. dual loyalty lub double-hattedness (Egebnerg red., 2006).
Według art. 5 decyzji KE 2013/771/UE nadzór nad Agencją sprawuje właśnie Komisja Europejska. Agencja zaś zobowiązana jest do składania jej sprawozdań ze swojej działalności, zwłaszcza na temat postępów w realizacji programów unijnych lub części tych programów, za które odpowiada, zgodnie
z uzgodnieniami i z częstotliwością określoną w akcie przekazania uprawnień.
Zgodnie z rozporządzeniem Komisji (WE) nr 1653/200416 Agencja posiada swój własny budżet operacyjny, który samodzielnie wykonuje (art. 6
decyzji Komisji 2013/771/UE).
W urzędzie Agencji zatrudnieni są pracownicy administracyjni i merytoryczni. W art. 7 ust. 3 decyzji Komisji 2013/771/UE postanowiono, że nie
wpływa ona na prawa i obowiązki pracowników zatrudnionych dotychczas
w Agencji Wykonawczej ds. Konkurencyjności i Innowacyjności, która jest
poprzedniczką przedmiotowej Agencji. Pracownicy ci oraz dodatkowo oddelegowani z innych unijnych instytucji są przeniesieni do pracy w nowej agencji, a więc nie tracą dotychczasowego zaszeregowania. Te same zasady dotyczą dyrektora Agencji, jeśli przechodzi on do pracy z innej unijnej instytucji.
151
Magdalena Sitek
Podsumowanie
Koncepcja dochowywania publicznych przyrzeczeń odgrywa ogromną
rolę w przypadku realizacji unijnych polityk, wśród których niezwykle ważnym działaniem jest wspieranie rozwoju przedsiębiorczości w obszarze małych i średnich przedsiębiorstw. Z dokumentów unijnych wynika, że wsparcie to ma charakter instytucjonalny i finansowy. Zobowiązanie to jednak nie
ma charakteru bezwzględnie wiążącego, co oznacza, że żaden przedsiębiorca
nie może z niego wyprowadzać roszczenia o obowiązkowe przyznanie mu
wsparcia w postaci przyznania mu określonych środków finansowych. Celem
wsparcia jest zatem stworzenie lepszych możliwości rozwoju w warunkach
konkurencyjności.
Nowa perspektywa finansowania w Unii Europejskiej określona na lata
2014–2020 oraz nowe wyzwania gospodarcze i polityczne Europy, a także
globalizującego się świata wymagają nowych rozwiązań prawnych i instytucjonalnych. W tej perspektywie należy widzieć zmiany w polityce finansowania programów badawczych nakierowanych na technologie i produkty
innowacyjne. Szczególnego wsparcia wymagają małe i średnie przedsiębiorstwa, które nie zawsze są w stanie samodzielnie ponieść koszty pozyskania
i wdrożenia innowacyjnych technologii, zwłaszcza o charakterze ekologicznym, a także pokonać przeszkody administracyjne, pociągające za sobą dość
wysokie nakłady finansowe.
W tym celu od dłuższego czasu funkcjonują powołane do życia agencje
wykonawcze. Również w tym obszarze powstają nowe organizmy dostosowane do nowych potrzeb. Od 1 stycznia 2014 r. rozpoczyna funkcjonowanie Agencja Wykonawcza ds. Małych i Średnich Przedsiębiorstw, która jest
następcą wcześniejszej Agencji Wykonawczej ds. Konkurencyjności i Innowacyjności.
Agencji tej powierzono zarządzanie szeregiem programów unijnych, dotychczas rozproszonych po innych instytucjach zdecentralizowanych lub
podległych bezpośrednio Komisji. Między innymi Agencja zarządza środkami programu Horyzont 2020 przeznaczonymi na wsparcie MŚP. W ten
sposób chce się osiągnąć nie tylko lepszą efektywność zarządzania środkami
publicznymi Unii, ale również większe oszczędności finansowe i zwiększyć
efektywność alokowanych środków.
152
Nowo powstała Agencja Wykonawcza ds. Małych i Średnich Przedsiębiorstw zachowuje strukturę podobną do istniejących już analogicznych instytucji, z zachowaniem przepisów właściwych dla pracowników organów
Unii Europejskiej. Na tym etapie trudno jest przesądzić o właściwości podjętych rozwiązań przez Komisję Europejską. Należy jednak żywić nadzieję, że
spełnią się przyjęte założenia dotyczące efektywności zarządzania i oszczędności środków publicznych w powiązaniu z rozwojem jednego z najważniejszych sektorów gospodarczych, małych i średnich przedsiębiorstw w Unii
Europejskiej. Niewątpliwie środowisko małych i średnich przedsiębiorców
oczekuje, że Komisja Europejska działając poprzez Agencję, wywiąże się ze
swoich zobowiązań czy przyrzeczeń i przyczyni się do rozwoju sektora małej
i średniej przedsiębiorczości.
Literatura
Brodecki, Z. (2008). Prawo integracji w Europie, Warszawa: Wydawnictwo Prawnicze
LexisNexis. ISBN 9788373348677.
Cieślak, Z. i inni (2002). Prawo administracyjne, Warszawa: Wydawnictwo Prawnicze
LexisNexis, s. 101–102. ISBN 8373340602.
Curtin, D. (2005). Delegation to EU non-majoritarian agencies and emerging practices
of public accountability, Geradin, Muñoz and Petit, s. 90–91.
Doliwa-Klepacki, Z.M. (2005). Integracja Europejska łącznie z uczestnictwem Polski
w UE i Konstytucją dla Europy, Białystok: Temida2 – Wydawnictwo Stowarzyszenia Absolwentów Wydziału Prawa Uniwersytetu. ISBN 8389620097X.
Egeberg, M., Martens, M., Trondal, J. (2009). Building Executive Power at the European Level On the role of EU-level agencies, „Working Paper” 10, s. 1–25.
Grewiński, M. (2001). Europejski Fundusz Społeczny jako instrument integracji socjalnej Unii Europejskiej, Warszawa: Wydawnictwo Wyższej Szkoły Pedagogicznej
Towarzystwa Wiedzy Powszechnej. ISBN 8388278312.
Gudowski, J., Piasecki, R. (2016). Aktywność inwestycyjna polskich przedsiębiorstw
na rynkach pozaeuropejskich, „Journal of Modern Science” 1/28/2016, s. 291–304.
ISSN 1734-2031.
Mikołajczyk, B. (1999). Polityka Unii Europejskiej wobec małych i średnich przedsiębiorstw, „Studia Europejskie” 2(1999), s. 35–48. ISSN 1428-149X.
Mikołajczyk, B. (2007). Przedsiębiorczość i innowacje w polityce Unii Europejskiej wobec małych i średnich przedsiębiorstw. W: E. Okoń-Horodyńska, S. Pngsy-Kania
153
Magdalena Sitek
(red.), Innowacyjność w budowaniu gospodarki wiedzy w Polsce, Warszawa: Instytut Wiedzy i Innowacji, s. 137–148. ISBN 9788360653012.
Novikowa, K. (2016). Informacja, wiedza, technologia w wybranych koncepcjach zmiany społecznej, „Journal of Modern Science” 2/29/2016, s. 71–92. ISSN 1734-2031.
Oręziak, L. (2004). Finanse Unii Europejskiej, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe
PWN.
Sitek, M. (2007). Polityka ochrony środowiska w sektorze usług turystycznych w świetle
prawa Unii Europejskiej, Olsztyn: Wydawnictwo Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego. ISBN 9788372995117.
Szejniuk, A. (2016). Istota i znaczenie komunikacji w procesie zarządzania, „Journal
of Modern Science” 2/29/2016, s. 43–54. ISSN 1734-2031.
Zawada, K. (1987). Przyrzeczenie publiczne w polskim prawie cywilnym, Warszawa:
Państwowe Wydawnictwo Naukowe. ISBN 8301073098.
Źródła internetowe
Egeberg, M., Martens, M., Trondal, J. (2009). Building executive power at the puropean
level, at, https://www.sv.uio.no/arena/english/research/publications/arena-publications/workingpapers/working-papers2009/WP10_09.pdf, dostęp: 24.06.2014.
Małe i średnie przedsiębiorstwa (MŚP), http://ec.europa.eu/enterprise/policies/sme/
index_pl.htm, dostęp: 24.06.2014.
Endnotes
1
Zasada prawna pacta sunt servanda w prawie międzynarodowym została zapisana już w deklaracji londyńskiej z 1871 r., a następnie w Pakcie Ligi Narodów,
w Karcie Narodów Zjednoczonych z 1945 r. oraz w Deklaracji zasad prawa
międzynarodowego z 1970 r. Ostatecznie zasada ta została uregulowana w prawie
międzynarodowym publicznym w Konwencji wiedeńskiej o prawie traktatów.
2
Publiczne przyrzeczenia zostały uregulowane w art. 919–921 Kodeksu cywilnego
(Dz.U. z 1964 r. poz. 380). Komentarz do tych przepisów zob. K. Zawada (1987).
Przyrzeczenie publiczne w polskim prawie cywilnym, Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe.
3
Małe i średnie przedsiębiorstwa (MŚP), http://ec.europa.eu/enterprise/policies/
sme/index_pl.htm, dostęp: 24.06.2014.
4
Dz.U. UE C 120 E z 24.04.2001 r., s. 89 oraz Dz.U. UE C 103 E z 30.04.2002 r.,
s. 253. Zgodnie z art. 2 decyzji Rady 1999/468/WE z dnia 28 czerwca 1999 r.
154
ustanawiającej warunki wykonywania uprawnień wykonawczych przyznanych
Komisji decyzje w sprawie powołania agencji wykonawczej powinny być przyjęte
zgodnie z decyzją 1999/468/WE.
5
Opinia wydana dnia 5 lipca 2001 r. (dotychczas nieopublikowana w Dzienniku
Urzędowym).
6
Dz.U. UE C 345 z 6.12.2001 r., s. 1.
7
Dz.U. L 341 z 18.12.2013 r., s. 74–76.
8
Dz.U. L 5 z 9.01.2004 r., s. 85.
9
Dz.U. UE L 140 z 1.06.2007 r., s. 52.
10
KOM(2011)500 final.
11
KOM(2011)834 final.
12
KOM(2011)874 final.
13
KOM(2011)804 final.
14
KOM(2011)809 final.
15
Komunikat KE z dnia 11.03.2008 r. Przyszłość agencji europejskich, KOM(2008)135
wersja ostateczna.
16
Dz.U. L 297 z 22.09.2004 r., s. 6.
155
Monika Krukowska
Szkoła Główna Handlowa
[email protected]
Journal of Modern
s. 157–180
China and Africa. Cooperation Outlook
after the 6th FOCAC Summit
in Johannesburg, South Africa
Chiny i Afryka. Perspektywy współpracy
po 6. spotkaniu FOCAC w Johannesburgu
(RPA)
Abstract
China’s rising international activity, among other directions, has led its
interest to Africa. The continent, long dominated by the presence of the
European and American investors, recently opened for cooperation with
China, offering many opportunities in various fields. Within the last decade
China has taken an important place in Africa’s economic development by its
share in trade, investment and financial cooperation. The Forum on China
– Africa Cooperation (FOCAC) is one of the most efficient instruments
strengthening cooperation between China and Africa in various sectors.
The paper deals with the issue of China-Africa cooperation outlook within
the frame of the last FOCAC summit. At the beginning the paper investigates
the general place of Africa in China’s foreign policy within the last decades,
followed by the last FOCAC summit decisions. The next section analyses
the results of cooperation within FOCAC in two fields: economic and social
ones. In the final part of the essay the problems of cooperation are identified,
followed by the final remarks.
157
Monika Krukowska
Streszczenie
Rosnąca aktywność międzynarodowa Chin skierowała interesy Państwa
Środka także do Afryki. Kontynent, do niedawna zdominowany przez europejskich i amerykańskich inwestorów, niedawno otworzył się na współpracę
z Chinami, oferując wiele możliwości współpracy. W ciągu ostatniej dekady Chiny zajęły ważne miejsce w procesie rozwoju gospodarczego Afryki
poprzez udział w handlu, inwestycjach i we współpracy finansowej. Forum
Współpracy Chińsko-Afrykańskiej (FOCAC) jest jednym z najbardziej skutecznych instrumentów wzmocnienia wielosektorowej współpracy między
Chinami a Afryką.
Referat zajmuje się perspektywami współpracy chińsko-afrykańskiej w ramach ostatniego spotkania FOCAC. Na początku analizie poddane jest miejsce Afryki w polityce zagranicznej Chin na przestrzeni ostatnich dziesięcioleci,
a następnie przedstawione są decyzje ostatniego szczytu FOCAC. W kolejnym
rozdziale badane są wyniki współpracy w ramach FOCAC w aspekcie ekonomicznym i społecznym. W końcowej części opracowania zidentyfikowane
zostały problemy współpracy, po których następują uwagi końcowe.
Keywords: China, Africa, FOCAC, cooperation
Słowa kluczowe: Chiny, Afryka, FOCAC, współpraca
Introduction
China’s rising international activity, among other directions, has led its
interest to Africa. The continent, long dominated by the presence of the
European and American investors, recently opened for cooperation with
China, offering many opportunities in various fields. Within the last decade
China has taken an important place in Africa’s economic development by its
share in trade, investment and financial cooperation.
By the end of 2014, the total stock of Chinese investment in Africa had
reached US$32 billion, resulting in more than 3,100 Africa-based enterprises
(“Working Together to Write a New Chapter In China-Africa Cooperation.
Speech by H.E. Xi Jinping President of the People’s Republic of China At
the China-Africa Business Forum, Johannesburg, 4 December 2015”, 2015).
Since 2009 China has been Africa’s largest trade partner with trade turnover
158
China and Africa. Cooperation Outlook after the 6th FOCAC Summit...
surpassing US$221 billion in 2014, despite the global financial crisis. The
continuous economic growth has been accompanied by the spread of the
Chinese language, culture and diplomacy, enlarging Beijing’s influence
overseas. The Forum on China – Africa Cooperation (FOCAC) is one of
the most efficient instruments strengthening cooperation between China
and Africa. The latest meeting was held in December 2015 in Johannesburg,
South Africa, where China – again – pledged its diplomatic and financial
commitment to uphold special relations with its African partners.
The paper deals with the issue of China-Africa cooperation outlook within
the frame of the last FOCAC summit. At the beginning the paper investigates
the general place of Africa in China’s foreign policy within the last decades,
followed by the last FOCAC summit decisions. The next section analyses
the results of cooperation within FOCAC in two fields: economic and social
ones. In the final part of the essay the problems of cooperation are identified,
followed by the final remarks.
Africa in China’s Foreign Policy
Beijing has long paid careful attention to the African continent, though
the fields of cooperation evolved in time. In the early 1950s and 1960s,
bilateral cooperation was based on financial and military aid, distributed
by China to African independence movements or opposition groups. The
Chinese involvement aimed at building a sphere of political influence, directly
competing with the American zone, and especially the Soviet one. Therefore
diplomatic cooperation has been an important aspect of bilateral relations
rather, than any economic motives. Until 1970s, due to frosty relations with
both adversaries – the Soviet Union and the United States (U.S.), the newly
established African countries have become an important partner of China in
international politics. Beijing was particularly counting on their support in
international organisations, such as the United Nations (UN), though there
were some other important aspects of cooperation, such as the diplomatic
isolation of Taiwan or the problem of the Tibet and the Dalai Lama. A prime
example of the scope of Chinese engagement was the construction of the
railway line Tanzam (Tazara), with a length of 1860 km, connecting the
Tanzanian port Dar es Salaam with Zambia.
159
Monika Krukowska
Gradually, Africa became the field of the Chinese expansion of not
only a political, but also an economic dimension. The 1990s, with China’s
fast economic growth, have brought a new stage in bilateral relations: the
cooperation with the African partners was of crucial economic importance
due to Beijing’s high demand for mineral resources needed for its rushing
economy (Sutter, 2012, p. 2). Africa offers vast deposits of natural resources,
which, altogether with its market advantages, have an important and strategic
value for developing China, in constant search for overseas markets and
financial surpluses. Developing African economies, with the population of
over 1 billion, and constant financial problems are of high value for China.
On the other hand, Africa needs China’s capital, qualified working force,
merchandise and technologies.
Therefore a new initiative born in Beijing was most welcomed
in Africa. In 2000 China offered a completely new instrument of
cooperation with African partners, called the Forum on China – Africa
Cooperation (FOCAC). The Forum is a platform for political dialogue
and consultation, as well as economic, trade, and people-to-people
cooperation between China and almost all African countries. The
FOCAC ministerial conferences are organised alternately in Beijing, and
on the African continent, once every three years, starting from 2000, and
gather the representatives of almost all African countries. Ambitious
commitments made by Beijing during the meetings are scrupulously
implemented over the following three years. Until 2016 there were six
ministerial conferences, in Beijing, Addis Ababa (Ethiopia), Sharm
el-Sheikh (Egypt), and Johannesburg (South Africa).
Until recently there was only one FOCAC summit, held in Beijing in
2006, that gathered over fourty heads of state. To give the summit and
multilateral cooperation proper significance, China published the first white
paper on its policy towards Africa. China’s African Policy is a brief synthesis
of Beijing’s attitude and plans for cooperation with the continent, including
the development of a new type of strategic partnership (“China’s African
Policy”, 2006). The document covers all important issues, such as political,
economic, and education cooperation, as well as China’s commitments in
the fields of security, conflict settlement and multilateral assistance. Though
160
social cooperation and people-to-people exchanges are mentioned, the
emphasis is placed on economic aspects of bilateral relations that both sides
regarded as crucial for their development.
The second Africa Policy Paper was issued in December 2015, on the
occasion of the second FOCAC summit in Johannesburg, South Africa.
The document follows the same idea of cooperation, though in a more
detailed way. First, Beijing emphasises multiple strategic interests and
challenges linking China and Africa, and therefore implicating even closer
cooperation. Of utmost importance are the bottlenecks constraining
Africa’s economic rise: backward infrastructure, inadequate professional
and skilled personnel. Beijing expressed its willingness to build and develop
a China-Africa comprehensive strategic and cooperative partnership, and
close cooperation to increase the representation of developing countries
in the current global governance system (“China’s second Africa policy
paper”, 2015).
The tasks settled are truly diverse. Focus will be given to agricultural
modernisation, resource extraction and processing, health protection and
treatment, as well as education, technology, and environment protection.
China will improve continent’s capacity in health infrastructure, and send
medical teams to conduct free services. Priority will be given to education and
human resources development, where Beijing will help train professionals
(teachers and medical workers) through a higher number of government
scholarships. Cultural exchanges will be increased, among others on the basis
of Confucius Institutes and Classes scheme, and by the founding the ChinaAfrica Press Center. Beijing has made commitments to promote the Chinese
investment in Africa, allow more African imports at reduced or zero tariff,
strengthen the quality control of exported goods and reduce counterfeit or
substandard exports.
China offered various tools of financial cooperation and assistance,
including the exemption from payments of interest-free loans maturing
in 2015 in case of the poorest countries. Beijing will promote regional
development by actively participating in the construction of regional
transportation networks (railways, highways, ports, and airports),
telecommunication networks and energy grids, renewable energy included.
161
Monika Krukowska
In order to facilitate integration processes in Africa, Beijing intends to support
the development of the African Free Trade Zone. China seems determined
to improve Africa’s capabilities of economic development by creating special
economic zones, industrial parks, as well as science and technology parks,
or by attracting the Chinese firms to invest in Africa. The new trend gives
hope to African countries as Beijing intends to build Africa’s potential for
development by locating the production and processing bases or training
centres on the continent rather, than in China. Capacity building will be the
focus of future cooperation altogether with Africa’s active participation in
all stages of investment (planning, construction, management, supervision,
etc.) (“China’s second Africa policy paper”, 2015).
There are, however, a few new issues touched, such as a marine economy
section, a long section about terrorism, and emphasis on sustainable
development and environment protection. The document stresses the need
to reform international institutions, such as the International Monetary
Fund (IMF) or the UN, in order to increase the representation, and
importance of developing member countries. Furthermore new principles
of China’s Africa policy are introduced and elaborated: sincerity, affinity,
practical results and good faith, that should lead to “new leapfrog growth”
of bilateral cooperation (“China’s second Africa policy paper”, 2015). Yet
there is also a direct reference to China’s old, basic principles of foreign
relations, deeply appreciated by its African partners: non-interference in
partners’ internal affairs, and no political strings attached to cooperation in
exchange for the abidance of the one-China principle. However, to manifest
its goodwill, China strictly expresses that the cooperation will be based on
the “Africa-proposed, Africa-agreed and Africa-led” principle, thus giving
its partners a decisive voice in setting the trends of development (“China’s
second Africa policy paper”, 2015).
The new policy paper suggests that China is determined to concentrate
more than before on soft power instruments, as education, vocational
training and capacity building programmes, which will meet Africa’s high
demand for qualified workforce and use its great human capital potential. Yet
this time vocational centres are to be in Africa, not China, what really makes
a difference.
162
The 2nd FOCAC Summit in Johannesburg
The guidelines of the second Africa policy paper were elaborated and
clarified during the second China-Africa Forum held at summit-level in
December 2015 in Johannesburg (South Africa). The meeting’s theme was:
‟China – Africa Progressing Together: Win-Win Cooperation for Common
Development”. The most significant event of the meeting was the speech
of Chinese President Xi Jinping delivered on December 4th. The President
presented the main assumptions of future cooperation, later detailed in the
Action Plan for the years 2016–2018. To avoid possible misunderstanding,
the Ministry of Commerce of the People’s Republic of China published the
Interpretations of the summit decisions.
In his speech, President Xi Jinping referred to the continuous improvement
of bilateral relations, and confirmed China’s engagement in a win-win,
multilateral cooperation of equal partners, aimed at capacity building and
green, sustainable development. The President stressed, that all actions will
be aimed at harmonious economic development focused on tangible benefits
of all the people (“Working Together to Write a New Chapter In China-Africa
Cooperation. Speech by H.E. Xi Jinping President of the People’s Republic
of China At the China-Africa Business Forum, Johannesburg, 4 December
2015”, 2015). The Chinese president stressed, that the programs are designed
to overcome three major constraints hampering the development of Africa:
insufficient industry, lack of talented people and insufficient funds, as well as
accelerate the process of industrialisation and modernisation of agriculture,
and the implementation of an independent and sustainable development
(“Spotlight: Xi charts course for upgrading China-Africa ties at landmark
summit – Xinhua | English.news.cn”, 2015).
Xi Jinping lifted China-Africa relations to the level of a Comprehensive
Strategic and Cooperative China-Africa Partnership in order to conduct ten
cooperation plans in the fields of industrialisation, agricultural modernisation,
infrastructure, financial services, green development, trade and investment
facilitation, poverty reduction and public welfare, public health, peopleto-people exchanges, and peace and security (“The Interpretations of the
Johannesburg Summit of the FOCAC and the Sixth Ministerial Conference
on the 10 Major China-Africa Cooperation Plans in Economic and Trade
163
Monika Krukowska
Domains”, 2015). The upgrading of the status of relations connecting China
with its African partners basically meant to convince the latter of Beijing’s
constant engagement in cooperation.
The new commitments undertaken by China basically explored the
main outlines already mentioned in the second policy paper. It has to be
the partnership based on trust, and Xi Jinping specifically emphasized the
right of African countries to independent solving their internal problems,
harking back to the traditional Chinese principle of non-alignment. The
President called for unity and coordinating positions in international
forums in order to defend the common interests of developing countries.
He also gave support in a bid to strengthen the role of Africa in the
international arena (“Spotlight: Xi charts course for upgrading ChinaAfrica ties at landmark summit – Xinhua | English.news.cn”, 2015).
According to Xi Jinping, the Sino-African economic cooperation should
make use of economies’ complementarity to bring mutual benefits. The
President stressed, that the partners should develop programmes of youth
and women exchanges, cooperation of universities, think tanks, and the
media. Multilateral cooperation should lead to lowering protectionism,
and encourage the third countries to invest on the continent. China wants
to help Africa in building its industrial capacity by providing advanced
technologies, professionals, experts, and training (“Working Together
to Write a New Chapter In China-Africa Cooperation. Speech by H.E.
Xi Jinping President of the People’s Republic of China At the China-Africa
Business Forum, Johannesburg, 4 December 2015”, 2015).
In Johannesburg China presented extensive plans that will be implemented
over the next three years in fields of industrialisation, modernisation of
agriculture, infrastructure, financial services, green growth, trade facilitation
and investment, poverty reduction and wealth creation, public health, peopleto-people exchange, and peace and security. The Chinese government gives
exact amounts, that will be put into life within the next three years. In the
field of education China will finance the establishment of regional centres of
vocational training, universities, as well as training of 200,000 technicians.
Beijing also offered 40,000 training posts in China, and the provision of
2,000 places at universities and 30,000 government scholarships for African
164
citizens. Every year 200 scholars from Africa will visit China, 500 African
students will be able to study in China, and 1,000 mass media employees will
be trained in China. Within agricultural cooperation China will modernise
100 African villages, send 30 teams of experts and establish a mechanism for
cooperation between the Chinese and African agricultural research institutes
(‟10 + 10”). China also promised to provide food worth US$156 million to
countries affected by El Niño. In order to improve security, China shall give
the African Union US$60 million for the establishment of the African Standby
Force and the African Capacity for Immediate Response to the Crisis. Beijing
reaffirmed its commitment to UN peacekeeping programs in Africa, as well
as further assistance to African countries in their fight against terrorism, riots
and immigration (“Spotlight: Xi charts course for upgrading China-Africa
ties at landmark summit – Xinhua | English.news.cn”, 2015).
The decisive area of cooperation – trade and investment – has received
relatively small attention during the meeting, and in the Action Plan.
Beijing wants to contribute to the idea of creating large free trade zones,
promote free flow of people, goods, services, and capital, and develop
e-commerce. In the field of industrial cooperation, China will focus on the
construction of cooperation platforms (e.g. industrial parks), support in
advisors and experts, and training in management, and basic vocational
skills. Cooperation in the area of agriculture shall involve expertise,
technology, information sharing, emergency food assistance, and scientific
cooperation. China will follow the guidelines of the African Infrastructure
Development Plan, led by the African Union, New Partnership for Africa’s
Development (NEPAD) and African Development Bank (ADB), and
support the construction of transportation networks (railways, highways,
ports, airports), energy projects (increased renewable energy capacity,
power grids and transmission), information communication network,
and cross-border cooperation in infrastructure development, water
management and aviation. In order to meet the goals of the UN Sustainable
Development Agenda 2030, Beijing intends to implement clean energy
and wildlife protection programmes, introduce new environment-friendly
measures in agriculture, and smart city projects. China will also help fight
poverty and improve public healthcare systems in Africa, through various
165
Monika Krukowska
projects including cooperation of hospitals, improving child and maternal
healthcare, reduce nutrition problems, fight with epidemic diseases (e.g.
malaria) by sending medical teams, and providing pharmaceuticals. In order
to improve understanding between the nations, China wants to develop
cultural cooperation, including the reconstruction of African heritage,
increased access to satellite television, and offer academic scholarships in
China (“The Interpretations of the Johannesburg Summit of the FOCAC
and the Sixth Ministerial Conference on the 10 Major China-Africa
Cooperation Plans in Economic and Trade Domains”, 2015).
Probably the most significant information for African partners was
Beijing’s pledge to support Africa with US$60 billion in development
assistance within the next three years. The amount is truly unprecedented,
as in previous years China’s financial assistance was much smaller, of US$20
billion in 2012, or US$10 billion in 2006. The total financial assistance will
be distributed in the form of grants and interest-free loans (US$5 billion),
preferential loans, and export credits (US$35 billion), support for the
China-Africa Development (CAD) Fund (US$5 billion), the Special Loan
for the Development of African SMEs (US$5 billion), and China-Africa
Cooperation Fund (US$10 billion). The capital increases of funds indeed
improve their financial capabilities: the CAD has doubled its capital to
US$10 billion, while the donation for SMEs was enlarged six times (to
US$6 billion). Of great value are China’s pledges to cancel the outstanding
debts maturing in the end of 2015, yet this promise applies only to the least
developed countries.
In its projects towards Africa, China calls on official documents of
intergovernmental organisations, such as the African Union’s Agenda 2063
and the UN Sustainable Development Agenda 2030. Some of the projects
are implemented in line with those documents, like an integrated high-speed
train network; the Great Inga Dam; a single African aviation market, free
movement of persons and the African Passport, the creation of a continental
free trade area; and silencing the guns by 2020 (Burgess, 2015). Such a hold
on decisions of international organisations means, that Beijing wants to have
a strong position in the international system, next to the most important
assistance providers as the U.S.
166
The FOCAC Outcomes
Over a decade after the first FOCAC conference, the benefits remain
controversial. Some experts tend to accuse China of using Africa for its
own development, without paying attention to the partners’ gains. Others
emphasize the reciprocal character of cooperation based on a win-win
strategy proclaimed by China. The truth, as always, lies in between. Even
the attempt to evaluate the activities carried out within the framework of
FOCAC is extremely difficult, because there are no reports of execution of
commitments undertaken by China. All one can do is analyse the media
information, some reports published by international think tanks or scarce
information from the Chinese government bodies.
The outcomes of the Chinese activities may be divided into two wide
groups. The most obvious gains come from economic cooperation, especially
trade and investment. The second group may consist of all other activities
of social value, such as diplomatic relations or educational and cultural
cooperation.
Current Economic Cooperation
The economic and trade cooperation between China and Africa is based
on common interests and benefits. China started to invest in Africa in the
early 2000s, when the Chinese companies turned to African vast and highly
underinvested continent due to high domestic market saturation. Untapped
possibilities offered by Africa, partly neglected by the Western companies,
were attractive enough for the Chinese.
Starting with the new millennium, the trade turnover between China
and Africa has been rising constantly, reaching 50–80 percent yoy growth.
As a result, in 2014 China was Africa’s largest trading partner in both
imports and exports, and its share accounted for 14.4 percent and 8.7 percent
respectively (“World Integrated Trade Solution”, 2015). The rise of China’s
share was to the detriment of other foreign partners, especially the U.S.
Yet Africa’s share in China’s overall trade turnover remains modest
– in 2014 it reached only 5.06 percent. Such poor results reveal the
economic weakness of African partners, and the potential for further
development.
167
Monika Krukowska
Figure 1.
Africa, top 5 trade partners in 2004–2013 (US$ bn)
Source: Author’s own calculations based on IMF Direction of Trade Statistics
Figure 2.
China-Africa trade (US$) and Africa’s share in China’s trade (%)
China-Africa trade (US$ bn)
Africa’s share in China’s trade (%)
Source: Author’s own calculations based on National Bureau of Statistics of China
168
The commodity structure of bilateral trade shows changes that come along
with the economic development of China, therefore Beijing is not looking
for agricultural investments to grow foodstuffs or biofuels, as the Arab or
European investors. As China possesses almost all rare earths, they are not the
priority, either. What China needs is a sufficient supply of energy resources,
especially oil, which is used primarily by industry (37 percent in 2012), and
transport (37 percent in 2012). So, though the value of exports and imports
is still rising, China suffers a deepening deficit in its trade with Africa due
to the overwhelming dominance of raw materials imported for the needs of
developing Chinese economy.
Africa’s lack of manufacturing industries and need for finished
products coincides with China’s market-seeking policy (Cisse, 2015).
Only few African companies exist in China, and few African products are
imported by China. However, as China’s economic growth, until recently
based on exports, is slowly reverted to reducing imports and the growth
of domestic consumption, such a shift does not bode well for bilateral
cooperation with Africa. Thus the continent should switch to attracting
more China’s outbound investment for the needs of its industrial capacity
development. Africa suffers from inadequate infrastructure of all kinds,
as for decades there were no investments, no maintenance, and frequent
conflicts destroyed, what already existed. The continent has therefore
vast potential in terms of infrastructure, industrial and power capacity,
renewable energy resources and untapped markets, which should be
attractive for the Chinese investors.
China’s investment tends to concentrate in resource-rich countries,
where intense trade and investment has led to establishing exceptional
relations. China remains the most important export destination for thirteen
African economies (“Chinese economy remains major powerhouse for
Africa’s growth”, 2016). As of 2014, China’s top African trade partners
were South Africa (27.2 percent), Angola (16.7 percent), and Nigeria
(8.1 percent). However, while trade with Angola concentrates on oil, South
Africa, Nigeria, and some other countries (e.g. the Seychelles, Mauritius)
have developed deeper economic cooperation by inviting the Chinese
enterprises. The Chinese businesses are engaged in many infrastructure
169
Monika Krukowska
projects: build roads, railways, ports and airports, hospitals and schools,
develop the electricity and telecommunication networks, etc.
The Chinese engagement is not reduced to simple construction work, but
also includes the financing. According to a 2015 Deloitte report on African
Construction Trends, China has become a leading financier of the continent’s
infrastructure projects, sponsoring investments in such strategic areas as
infrastructure, agriculture, tourism, and energy production (Smith, 2015).
Even though many wonder if China can follow the recent rate of cooperation,
another Deloitte report revealed, that the total value of mega projects (valued
at over US$50 million) under construction increased 15 percent yoy, climbing
from US$325 billion (2014) to US$375 billion (2015). According to the report,
China is the owner of only one project in Africa, is present in the funding of
13 projects (4 percent), and heavily present in the construction of 42 projects
(14 percent) (Deloitte, 2015). The Chinese involvement concentrates in
Central (26 percent of projects in construction) and East Africa (21 percent),
and is much smaller in other regions (West Africa – 9 percent, Southern Africa
– 13 percent, and North Africa – 7 percent). According to Mark Smith, Head
of Infrastructure & Capital Projects in Deloitte East Africa, cited by China
Daily, China’s activity is particularly visible in East Africa, where it provided
funding for 8 percent of projects and builds 21 percent. China concentrates
on transport infrastructure projects, particularly in rail and ports, of regional
importance for such countries as Kenya, Uganda, Tanzania, Rwanda, South
Sudan and Ethiopia (Morangi, 2016).
The examples of China’s investment activity are numerous: in December
2015 the Chinese company China Communications Construction Co
(CCCC) announced it intends to build a standard gauge railway of over
900 km across Kenya, from Mombasa to Malaba, on the border with Uganda.
CCCC will also invest in a Mombasa industrial park, as well as in other
industrial parks on the continent. Such projects currently in progress in
Eastern Africa have great potential to link with the maritime route of the “one
belt one road” strategy of Beijing, reaching from China, across the Indian
Ocean to the Mediterranean. The Maritime Silk Road is intended to use some
African ports (e.g. Mombasa in Kenya), and will most likely contribute to
their development thanks to increased trade and investment. These projects
170
will also improve intra-regional trade in Africa, as well as people-to-people
relations in African states and with China (Tukić, 2015).
Yet it is impossible to estimate the exact amount of money distributed by
China within the FOCAC frame. The financial commitments made during the
conferences cannot be verified as there are no official records of the Chinese
public and private investments. China Global Investment Tracker compiled
by the American Enterprise Institute and the Heritage Foundation estimates
China’s investments in Sub-Saharan Africa since 2005 until June 2015 at
US$68.95 billion, which constitutes only 11 percent of the Chinese outbound
investment. The Chinese construction contracts in the same region are more
numerous and worth, as they constitute 27 percent of all foreign contracts
with the value US$128.21 billion (“China Global Investment Tracker”,
2015). That would mean that China is rather a restrained investor, focused
on profitable construction deals in vast majority paid from the loans offered
by Beijing. The decisive factor is that in its loan agreements China usually
secures privileged rights for its own enterprises.
The China-Africa Development Fund, and help directed to SMEs proved
their efficiency, as until the end of 2015, the SME fund has granted assistance
to over 70 projects, while the CAD fund has invested in over 80 projects of
the total value of US$3.2 billion. China estimates, that these projects shall
result in increased investment in Africa (up to US$16 billion), creation of
1 million jobs, a US$2 billion increase in Africa’s foreign exchange, and tax
revenues of US$1 billion (“The Interpretations of the Johannesburg Summit
of the FOCAC and the Sixth Ministerial Conference on the 10 Major ChinaAfrica Cooperation Plans in Economic and Trade Domains”, 2015).
On its way of development, Africa has huge economic expectations of
China, not only on the economic, but also social side. That is why China has
emphasized social affairs within the last years.
Social Commitments
The most obvious sign of close relations binding China and its African
partners is diplomatic cooperation. In this field the importance of regular
FOCAC conferences and two summits is undeniable. Their influence is
even more significant, when we notice, that they gather almost all African
171
Monika Krukowska
political leaders to discuss the details of cooperation with China. Such huge
meetings at the highest level are rather rare. Since 1993 Beijing has also
introduced the principle that every year Premier’s first visit leads to Africa
as a sign of gratitude for diplomatic support after the 1989 Tiananmen
square massacre (Krukowska, 2015). Frequent visits of the Chinese officials
are also of great importance, that is why in January-February 2016 Foreign
Minister Wang Yi visited Malawi, Mauritius, Mozambique, and Namibia.
China also actively promotes diplomatic cooperation and common positions
in intergovernmental organisations, always underlining its win-win strategy
based on bilateral trust and shared colonial experience. Even the Chinese
embassies in Africa pay careful attention to preserving friendly relations and
China’s interests.
The best cultural soft-power instruments used by Beijing are Confucius
Institutes (CI), hosted by universities, and school-based Confucius
Classrooms (CC), founded to promote the Chinese language, culture, and
business. The first Institute in Africa was opened in 2005 at the University of
Nairobi (CIUON). By the end of February 2016 there were 46 institutes and
23 classes in Africa (“Confucius Institutes (Classrooms) Around the World”,
2016). Such spectacular spread was possible thanks to huge government
financing, as the costs of opening one institute close between US$100,000
to US$150,000 (Sahlins, 2013). Beijing covers all the expenses, including the
salaries of teachers, training programmes, scholarships, learning materials,
and cultural events (Hanban, 2012). Though so numerous, the institutes
raise many questions mostly connected with their ideological dependence
on Headquarters in Beijing (Hanban). Doubts, common recently in Western
countries (“Confucius says”, 2014), are not shared in Africa, where the
institutes and classrooms give the possibility of making a career, study abroad
or simply get a job.
Another important soft-power tool is educational cooperation, in which
China offers various scholarships to African young people. Though the
Chinese universities are not as good as the famous world academies, they are
good enough for thousands of Africans, especially if they are free of charge.
There is no exact information, yet according to F. Hannane in 2009 there
were 12,436 African students in China (Hannane, 2012). In 2015 Xinhua
172
noticed, that over 1,000 South African students were studying in China
then (“S. Africa sends largest group of students to China”, 2015). Taking
into consideration, that the Chinese government has undertaken such an
ambitious scholarship project, one may presume that the numbers will grow.
The same problems with lack of data arise, when we try to investigate the
real number of different scholarships awarded by the Chinese government
to Africans for studies in vocational schools, practices in medical centers,
etc. There is some scarce information in the press, but no official statement,
though we may presume that the numbers are high and rising as no one in
Africa complains. China not only attracts African students into Chinese
universities, but also provides technical skills, expertise, builds and finances
demonstration centres, and industrial parks, and many other activities.
All these determine China’s image abroad.
Notwithstanding, to further improve its image, Beijing is developing
international sections of the national media agencies. In Africa the Chinese
media successfully compete with former dominant Western agencies. State
information agency Xinhua is very influential, as back in 2001 it operated 24
bureaus on the continent, including 11 in French-speaking countries (“Xinhua
Celebrates Its 70th”, 2001). Another example of successful cooperation is the
state China Central Television (CCTV), which has its African bureau in
Nairobi (Kenya) since 2012. The bureau provides China with African news in
various fields, as well offers programs about China for its African viewers. Since
2006 there is a China Radio International (CRI) station in Nairobi, Kenya.
All Chinese media have recently undergone profound changes, making them
more attractive, and understandable for the foreign audience. The strength of
the Chinese media may derive from its vast offer, but also insufficient foreign
reporting by African media or Western agencies. Special focus on media is
also a direct answer to insufficient information about China’s engagement
in Africa not only in Africa, but also in the Western media. Beijing is very
concerned with negative comments about China’s activity in Africa, and
therefore invests in broadcasting platforms and media professionals.
To further improve its image abroad, China is distributing the financial
and humanitarian aid. Its first medical mission was sent to Africa in 1963.
Since then China sent 24,500 medical workers in 49 African countries,
173
Monika Krukowska
and the Chinese doctors have trained over 6,000 local staff and issued
diagnosis and treatment to over 270 million people in Africa (Granier,
2016). As President Xi Jinping promised in December, China has started
an emergency food aid plan to all African countries hit by El Nino. The
Chinese Ministry of Commerce will provide US$156 million emergency
food aid to the affected countries, as China Daily noticed (“China starts
emergency food aid plan to Africa”, 2016).
China also contributes to Africa’s security. For decades it has been supplying
African armies with weapons, training and experts. Beijing has only recently
renounced its principle of military non-intervention to engage in UN peace
missions on the continent. Nowadays China provides 3,045 troops, military
experts, and police, and is one of the most important contributors in the
UN (“Troop and police contributors. United Nations Peacekeeping”, 2015).
Of huge importance is the fact, that in November 2015 Beijing announced, it
would open its first overseas military outpost in Djibouti (East Africa), which
will resupply Chinese Navy ships that participate in UN antipiracy missions
in the Gulf of Aden (Perlez & Buckley, 2015).
Close relations between China and Africa have stirred mixed feelings,
depending on the interests involved. Africa has always been a reliable
ally, useful especially nowadays, when Beijing is challenging the current
international system to improve its position among the most powerful
countries. Their relationship is all the more enforced by the status of
“developing countries” in all international institutions, even though China
has incomparable financial capabilities. As a consequence, they unite
against the domination of developed countries in international financial
institutions, in pursuit of their just share in globalisation benefits and efforts
to establish a new economic and political order.
Problems in Cooperation
No matter how well the cooperation is judged, it usually has some
problematic issues involved. This rule is binding also in the case of ChinaAfrica cooperation.
It seems that China remains satisfied, using the “win-win” or “mutual
benefit” rhetoric when explaining the character of relations connecting it
174
with Africa. The decisions made during the last FOCAC summit implicate the
evolving nature of alliances connecting it with Africa, as well as the growing
awareness of the African expectations. Consequently, in the FOCAC Action
Plan China intends to put more effort to guarantee sustainable development
of all African partners, including the increase of Africa’s value added
production, especially local processing plants.
Notwithstanding China faces international criticism over its motives and
methods, as well as practices in Africa, especially regarding human rights
protection and good governance. The most severe criticism comes from
traditional European partners of the African countries. While the U.S.,
comfortable about its interests in some regions of the continent, observes
with reserve the Chinese expansion, France seems to be highly concerned
(Granier, 2016). Aware of its limited financial capacity, the French scholars
highlight the financial predominance of China above its African partners and
their quasi total dependence due to lack of financial resources. The question
is, if not China, those countries would be dependent on France. However, as
Africa is known for its political and security risks, Western partners show
great restraint in financial engagement.
Other Western concerns refer to China’s unconditional economic and
financial aid distributed to African regimes. China is often regarded as an
egoistic partner, pursuing selfish, neo-colonial interests without paying
attention to democratic principles, and human rights’ abuses. Western
politicians and human rights organisations alarm that Beijing’s help is
detrimental to Western efforts of democratising Africa, and the promotion
of good governance. While no one questions the necessity of examining the
Chinese activity in Africa, history shows that Western comments should be
taken as remarks of rivals for resources and influence on the continent.
The only concerns that should be taken seriously are the ones of African
countries. Years of cooperation have already revealed the most vulnerable
points of the Chinese activity in Africa. First, China’s investments have
seriously damaged the natural environment, and the negative effects are
felt not only by the local wildlife, but also by local communities adding
to considerable biodiversity loss. Only recently Beijing has given more
importance to the environmental standards in cooperation. Some Chinese
175
Monika Krukowska
companies have been accused of illegal acquisition, and imports of timber or
ivory, violating the local forestry laws, and other environmental standards.
On the other hand many African countries have introduced more rigid
laws and successfully fight with foreign illicit companies, and their corrupt
local counterparts. Still Beijing should increase its efforts to fight with illegal
wildlife trade.
Other complaints relate to unequal treatment of African and Chinese
workers by the Chinese companies operating in Africa. Beijing is accused of
unfair wages and lack of compliance with working standards, as well as the
employment of the Chinese workers to the detriment of the local workforce.
Beijing argues that the Chinese workers are employed only if the African
partners cannot guarantee qualified staff or the timescales are tight.
One of the biggest problem of African partners is lack of export
diversification in bilateral relations. As Beijing has always insisted on
processing the resources in China, its imports almost entirely consist of
raw materials. Therefore African partners need to develop their processing
capacity to be able to produce value-added merchandise. The most urging
case is the energy sector, where even Nigeria or Angola import almost all
fuel they need. Bilateral trade has also strongly affected the textile sector in
some African states (e.g. South Africa, Kenya, Lesotho). The Chinese shoes
or clothes are much cheaper than the ones produced in Africa, therefore
they supersede domestic producers. This situation also weakens the export
capabilities of African countries (Alden, Large, & Oliveira, 2008, p. 156).
Recently the question of China’s economic slowdown and its impact on
Africa appeared. Due to China’s slower growth, some African currencies
fell to record lows, what caused financial problems in many commodities’
exporting countries (e.g. South Africa, Nigeria). Lower incomes were
caused by lower demand from China, fall in world prices of raw materials,
and inadequate government policies. The most resilient to the crisis were
the countries, which undertook reforms, and managed to diversify their
economies (Onishi, 2016). However, the above mentioned reports proved
that even with falling exports to China, Africa continues to receive inflow
of Chinese investment. The latest news about Nigeria show that China is
sometimes the only possible and willing partner for African countries. In
176
February 2016, due to heavy financial losses caused by low oil prices and an
extensive investment programme underway, Nigeria sought to raise a loan
abroad to cover its 2016 budget deficit. It wanted to raise US$1 billion from
Eurobond investors, but it was impossible due to Nigeria’s unwillingness to
devalue or float the naira. Once again China was the easiest partner willing to
help and offer a US$2 billion loan (Onuah & Laessing, 2016).
Conclusions
China’s engagement in Africa is a fait accompli. Since the interests of both
China and Africa are complementary, in the absence of better partners, the
cooperation must have been undertaken. Both sides seem to be satisfied with
the results, though some things can and should be changed.
One cannot underestimate the importance of the FOCAC conferences.
They are organised regularly, and the pledges made by the government in
Beijing are duly completed within the given three years’ period. In December
2015 China’s Foreign Ministry revealed that China has helped Africa build
5,675 kilometres of railways, 4,507 kilometres of highways, 18 bridges, 12
ports, 14 airports and terminals, 64 power stations, 76 sports facilities, 68
hospitals, over 200 schools and 23 agricultural demonstration centres.
Besides, since 2000 China has offered 55,000 government scholarships
to the whole continent (Zhang Yunbi, 2015). No other traditional or nontraditional partner has ever been engaged to such an extent on the continent.
Both American and European partners have made some pledges but never so
significant. Even with slower economic growth, China remains an important
power with global outreach, that can offer important benefits in exchange
for cooperation. Africa takes advantage of Chinese needs, and offers natural
resources and political support for money, technologies or experts. The deal
has been acceptable for both partners so far.
However, as rising China claims its place in international system, it
wants to be perceived as a leader of the developing world, therefore it has to
modernise its foreign policy. Nowadays China uses soft power instruments,
including the FOCAC, as image-building tools that will help to strengthen
its position abroad. To make the best use of the money, China should engage
in the construction of soft infrastructure such as schools, vocational training
177
Monika Krukowska
colleges, etc., as well as strengthen Africa’s processing capabilities, help fight
the corruption, and introduce changes beneficial to ordinary people. China
cannot neglect the environmental protection problems, and other issues vital
for Africans, and work to combine economic profits with social benefits for
local people. The declarations made in Johannesburg, backed by tripling the
development assistance and promise to elevate the relationship beyond the
traditional raw materials extraction, reveal China’s conviction that Africa is
worth its price.
For their part, African countries should make efforts to change the
current structure of bilateral trade and investment, develop renewable
energy resources, and implement a good regulatory framework to be able
to use the Chinese experience and technologies. Yet only an coordinated
action may be successful, therefore they should work out a common strategy
towards China. The success also depends on China’s willingness to answer
the needs of its partners. China should listen carefully, identify the sectors
of utmost importance for the development process, and include them in the
financing scheme. Only mutual satisfaction will guarantee the continuity of
cooperation.
References
Alden, C., Large, D., & Oliveira, R.S. de. (2008). China Returns to Africa: a Rising
Power and a Continent Embrace, New York: C Hurst & Co Publishers Ltd.
Burgess, M. (2015, November 16). Environmental matters at FOCAC VI: more
than just “other matters”, Retrieved February 19, 2016, from http://www.ccs.
org.za/wp-content/uploads/2015/11/CCS_Commentary_FOCAC_ENVIRO_
MB_16NOV2015.pdf.
China Global Investment Tracker (2015). Retrieved October 23, 2015, from https://
www.aei.org/china-global-investment-tracker/.
China’s African Policy (2006, January 12). Retrieved February 14, 2016, from http://
www.gov.cn/misc/2006-01/12/content_156490.htm.
China’s second Africa policy paper (2015, December 5). Retrieved February 18, 2016,
from http://www.china.org.cn/world/2015-12/05/content_37241677.htm.
China starts emergency food aid plan to Africa (2016, February 18). Retrieved February 22, 2016, from http://europe.chinadaily.com.cn/china/2016-02/18/content_23528622.htm.
178
Chinese economy remains major powerhouse for Africa’s growth (2016, February 4).
Retrieved February 22, 2016, from http://europe.chinadaily.com.cn/business/2016
-02/04/content_23391532.htm.
Cisse, D. (2015, November 5). Pambazuka – Could FOCAC enhance Africa-China
trade and investments? Retrieved February 18, 2016, from http://www.pambazuka.
net/en/category.php/features/95949.
Confucius Institutes (Classrooms) Around the World (2016). Retrieved July 3, 2016,
from http://english.hanban.org/node_10971.htm.
Confucius says (2014, September). The Economist. Retrieved from http://www.economist.com/news/china/21616988-decade-ago-china-began-opening-centres-abroad-promote-its-culture-some-people-are-pushing.
Deloitte (2015). A 360° View Africa Construction Trends Report 2015. Retrieved from
https://www2.deloitte.com/content/dam/Deloitte/za/Documents/manufacturing/
ZA-ConstructionTrendsReport-2015.pdf.
Granier, C. (2016, February 3). La relation sino-africaine à l’épreuve du temps. Retrieved February 11, 2016, from http://www.lesechos.fr/idees-debats/cercle/cercle149157-la-relation-sino-africaine-a-lepreuve-du-temps-1197414.php#Xtor=AD6000.
Hanban (2012). Hanban (Confucius Institute Headquarters) 2010 Annual Report.
Retrieved from file:///G:/think%20tanks/_inne/Hanban_report_2010.pdf.
Hannane, F. (2012). African students in China: An exploration of increasing numbers
and their motivations in Beijing. Centre for Chinese Studies. Retrieved from http://
www.ccs.org.za/wp-content/uploads/2012/10/Hannane-Research-Report_October-2012_FINAL.pdf.
Krukowska, M. (2015). Chinese Soft Power – Implications and Limit, „Journal of Modern Science” 3/26, http://doi.org/10.13166/JoMS.issn.1734-2031.
Morangi, L. (2016, February 17). China persists in developing Africa’s infrastructure.
Retrieved February 25, 2016, from http://www.chinadaily.com.cn/world/201602/17/content_23525614.htm.
Onishi, N. (2016, January 25). African Economies, and Hopes for New Era, Are
Shaken by China. The New York Times. Retrieved from http://www.nytimes.
com/2016/01/26/world/africa/african-economies-and-hopes-for-new-era-areshaken-by-china.html.
Onuah, F., & Laessing, U. (2016, February 10). Exclusive: Nigeria to seek China loan,
shelves Eurobond sale for now – sources. Reuters. Retrieved from http://www.reuters.com/article/us-nigeria-borrowings-exclusive-idUSKCN0VJ2AE.
179
Monika Krukowska
Perlez, J., & Buckley, C. (2015, November 26). China Retools Its Military With a First
Overseas Outpost in Djibouti. The New York Times. Retrieved from http://www.nytimes.com/2015/11/27/world/asia/china-military-presence-djibouti-africa.html.
S. Africa sends largest group of students to China (2015, August 25). Retrieved March
7, 2016, from http://news.xinhuanet.com/english/2015-08/25/c_134551220.htm.
Sahlins, M. (2013, October 30). China U. The Nation. Retrieved from http://www.
thenation.com/article/china-u/.
Smith, M. (2015). Deloitte on Africa. African Construction Trends Report 2014. Deloitte. Retrieved from https://www2.deloitte.com/content/dam/Deloitte/za/Documents/manufacturing/za_africa_construction_trends_2015_10032015.pdf.
Spotlight: Xi charts course for upgrading China-Africa ties at landmark summit –
Xinhua | English.news.cn (2015, December 5). Retrieved December 13, 2015, from
http://news.xinhuanet.com/english/2015-12/05/c_134886595.htm.
The Interpretations of the Johannesburg Summit of the FOCAC and the Sixth Ministerial Conference on the 10 Major China-Africa Cooperation Plans in Economic
and Trade Domains (2015, December 16). Retrieved March 4, 2016, from http://
english.mofcom.gov.cn/article/policyrelease/Cocoon/201512/20151201219036.
shtml.
Troop and police contributors. United Nations Peacekeeping (2015, August). Retrieved March 7, 2016, from http://www.un.org/en/peacekeeping/resources/statistics/
contributors.shtml.
Tukić, N. (2015, November 30). FOCAC VI and the future of infrastructure in Africa. Retrieved February 18, 2016, from http://www.ccs.org.za/wp-content/uploads/2015/11/CCS_Commentary_FOCAC_INFR_NT_23NOV2015.pdf.
Working Together to Write a New Chapter In China-Africa Cooperation. Speech by
H.E. Xi Jinping President of the People’s Republic of China At the China-Africa
Business Forum, Johannesburg, 4 December 2015 (2015, December 5). Retrieved
December 13, 2015, from http://www.focac.org/eng/ltda/dwjbzjjhys_1/zyjh/.
World Integrated Trade Solution (2015). Retrieved September 3, 2016, from http://
wits.worldbank.org/countrysnapshot/SSF/textview.
Xinhua Celebrates Its 70th. (2001, November). Retrieved March 7, 2016, from http://
www.china.org.cn/english/2001/Nov/21694.htm.
Zhang Yunbi (2015, December 10). Spokeswoman: China’s aid to Africa never offers
blank promises. Retrieved February 25, 2016, from http://www.chinadaily.com.cn/
world/2015-12/10/content_22685397.htm.
180
Nicolas Levi
[email protected]
Journal of Modern
s. 181–191
Characteristics of self-employed people
in Poland based on the theory of Dawson,
Henley and Latreille
Charakterystyki osób samozatrudnionych
w Polsce na podstawie teorii Dawsona,
Henley i Latreille
Abstract
This paper examines the pattern of self-employment in Poland based on the theory of Dawson, Henley, and Latreille. I particularly focus on the movement of young
people in and out of self-employment using available statistical data from Poland.
Forces that influence whether a person becomes self-employed are the following: due
to legal issues and individuals needs, people including young ones were particularly
likely to move to self-employment. I also consider that previous earnings were a motivation for moving toward self-employment. Nevertheless the Polish regulations and
pensions problems are influencing the probability of leaving self-employment are
different across the two countries.
Keywords: self-employed, self-employment sector, micro-enterprise, taxation,
false self-employed activity/work, living and working conditions, pensions
Słowa kluczowe: samozatrudnienie, branża samozatrudnienia, mikroprzedsiębiorstwo, opodatkowanie, sztuczne samozatrudnienie, działalność gospodarcza,
warunki pracy, emerytura
181
Nicolas Levi
Introduction
One of the pressing issues in the contemporary labour market is whether
this market is evoluating with time. This article propose to cover the sector
of self-employed people in the post-communist labour market in Poland.
It must be acknowledged that while many studies have been performed on
economics and Poland, this is one of the first study to examine the degree of
self-employment in Poland. This was done across Poland and with a sample
of self‐employed business people aged from 25 to 50. The article is splitted in
three categories. The first one is related to the methodology and the theoretical
framework. The second consists of a definition of self-employed people. The
third one is dedicated to the specificities of the Polish self-employed market.
Methodology and approach
I used several ways of collecting information. Firstly, I proceed to
a carefully reading of hypothesis of Dawson, Henley and Latreille. Secondly,
in order to assess the theory of these three researchers, questionnaire data
were collected as part of a larger project seeking to understand the behavior
of self-employed people, whose main activity is in Poland. Thirdly, I utilized
archival research and interviews for the purpose of the preparation of this
article. I also used materials available through the Central Statistical Office of
Poland and European research centers. In other terms, I utilized economic,
legal, and statistical data of the self-employment sector. Lastly, I would like
also to underline that I considered my own experience as I’ve been self-employed for more than four years and thereofre had a realistic approach of
the issue discussed.
Theoretical background
According to Dawson, Henley and Latreille, three major british researchers
of the Swansea University, entrepreneurship is a topic of research which has
drastically grown over the last years. On one side, new companies are creating
new jobs, on the other side, due to societal changes, entrepreneurship is viewed
as a key transmission mechanism between the creation of knowledge and
economic growth. Furthermore, self-employment is an important occupational
option for many in the labour force (Dawson, Henley, Latreille, p. 2).
182
Characteristics of self-employed people in Poland based on the theory...
These three exceptionnal authors also recognized that nearly all crosssectional studies, using individual-level data, suggest that motivations for
choosing self-employment are dominated by positive factors. However studies
which sample only the self-employed suffer from a potential selection bias,
which may lead to differences between stated (ex-post) motivation and actual
(ex ante) motivations. That is, people may be reluctant to admit to negative
factors ex post, preferring to provide information which is consistent with
revealed behaviour. This potential caveat must be considered. Dennis (1996),
reporting findings from a survey of around 3000 new business founders in
the USA in the late 1980s, suggests that people enter into self-employment
because they want to and not because of lack of available alternatives (Dawson,
Henley, Latreille, p. 5).
According to Feldman and Bolino, People are choosing self-employment
considering that the independence/freedom is very important for them,
being self-employed consists of an escape from a regular company (Feldman,
D.C., & Bolino, M.C., p. 53). The next factor considered is the ‘work-family
balance’ and ‘flexibility of hours’. Men considered that “challenges” and “cash
arguments” are also important reasons. They do also consider that their level
of satisfactions is higher than in a regular company. Finally, findings showed
that the key drivers are the following elements: self-realisation, financial
success, innovation, independence, and lack of hierarchy (Dawson, Henley,
Latreille, p. 12).
According to Benz and Frey, self-employed people do not only care
about instrumental outcomes, as is usually assumed in economics, but also
value the processes and conditions leading to outcomes. Both of them also
consider that self-employed are substantially more satisfied with their work
than employed persons. We document this relationship for 23 countries and
show that the higher job satisfaction can directly be attributed to the greater
autonomy that self-employed persons enjoy (Benz, M., & Frey, B.S., p. 173).
Self-employed people
By definition, self-employment is characterized by a specific and
complicated relationship between an employee and an employer. This
relationship includes entrepreneurs who are equal partners, at least in theory.
183
Nicolas Levi
An employee is not subordinate while an employer does not specify the time
and place in which work is to be performed even though a contract concluded
between entrepreneurs may include detailed provisions on the method and
time in which services are to be performed.
According to Czech researchers, the self-employed display significantly
differentiated following characteristics (Průša, Baštýř, Brachtl, p. 25):
 they operate in considerably different and variable social and economic
conditions; that results in individuals having diametrically different
economic situations, competitiveness and attained incomes, earnings and
profit;
 they have a specific social status; a fundamental and stable proportion
forms the basis of the middle classes;
 they significantly influence the scale of employment and the flexibility of
the labour market in the national economy (Eans, Bojanovic, p. 16).
Statisiticaly speaking, as of 2015, there are around 1,1 mil self-employed
people in Poland, interestingly 25% of self-employed have an additional
position (Anna Tarnawa, p. 6). On the other side, according to the Polish
researcher, Dominika Bąk-Grabowska, almost 19% of people employed in
Polish economy represent self-employment which is the average in Central
Europe in post-communist countries. For example in comparison, self-employed workers make up 20% of the total employed population in Hungary
and self-employed workers without employees represent around 10% of
the total number of employed people in the national economy of Slovakia.
These differences in data underline the fact that not everyone is indicating
his statute of self-employed and that people are very flexible toward it and
changing their professional position and activity.
In Poland as of 2010, self employed people work in the following industry:
sales, services (education, financial services, entertainement) and to a lower
extent, in the industry and the construction industry (Anna Tarnawa, p. 8). It
must be underline, that even assessing in which industry people are working
is difficult due to the fact, that when an individual is chossing its main activity
at the launching of his company, he may choose practically an unlimited
number of activities which can be totally different from the core business.
184
Basically, entrepreneurs are choosing a core activity (which they don’t have
the obligation to follow) and unobligatory additional activities (which can be
the key business of the company).
Therefore, a self-employed person can often organize their work at their own
discretion. A third party can be entrusted with the work which is supposed to
be performed by the self-employed person unless the parties have forbidden
that in a relevant provision of the contract. An indisputable advantage of self-employment is the possibility to perform services for more than one entity
but the parties can exclude such a possibility in their contract.
Self-employment in Poland
Self-employment is most frequently identified with running a business by
a natural person. In Polish system the procedure of a business registration
is free of charge (only filling in a VAT -Value Added Tax- return is subject
to a fee on a monthly or quarter basis), there is definitely no obligation of
an initial capital; there is a personal responsibility for all receivables and
liabilities resulting from running a business. Therefore, it represents the form
of individual entrepreneurship which legal persons cannot take advantage of.
The employment of self-employed people is also facilitated by the Polish law.
There is also no agreement regarding the problem of employing workers by
the self-employed. In such circumstances the person running his/her own
business takes up the role of an employer (in case of employment contract) or
a contracting party (in case of civil law contracts) (Bąk-Grabowska, p. 109).
Characteristics of self-employed in Poland
According to the Polish researcher, Dominika Bąk-Grabowska, almost
19% of people employed in Polish economy represent self-employment.
It is a diversified group, comprised of individuals for whom self-employment
became an alternative form of cooperation with an enterprise in which they
used to work in the past, or could continue working based on employment
contract. The majority of self-employed people are men. Self-employment
has been analyzed as one of the non-standard employment forms, apart from
such options as commissioned employment or unregistered employment.
The focus is on analyzing the phenomenon of self-employment from the
185
Nicolas Levi
perspective of human resources management process carried out in an
outsourcing enterprise and cooperating with a self-employed one. The
conducted research allows for presenting the specific nature of this process
as well as its basic characteristics. The majority of respondents indicated that
the solutions applied towards them are different from those used in case
of regular workers. Moreover, in comparison to other groups of workers,
employed based on atypical employment forms, the self-employed indicated
positive aspects of such work much more often.
The choice of self-employed employees is guided by several reasons.
First due to the assymetric nature of the labour market in Poland, more
and more people tend to be self-employed through sole proprietorship
(self-employment, called “samozatrudnienie”). Secondly, more and more
employees who change the way of performing their work duties and start to
provide services as self-employed natural persons. Self-employment becomes
increasingly popular because of high labour costs. These self-employed people
are create “Sole Propietorship companies” (działalność gospodarcza) being
in touch with the Central Register and Information on Economic Activity
(CEIDG – Centralna Ewidencja i Informacja o Działalności Gospodarczej)
with no founding capital.
Table 1.
Self-employment rate in Poland
2009
2010
2011
2012
2013
2014
2015
Incidence of part-time
employment
%
9.3
8.7
8.7
8.3
8.0
7.7
7.1
Self-employment rate: total
employment
%
22.9
22.7
23.0
22.9
22.4
21.8
21.4
Self-employment rate, men:
male employment
%
25.0
24.9
25.3
25.3
25.0
24.5
24.3
Self-employment rate,
women: female employment
%
20.4
20.1
20.1
19.8
19.2
18.4
17.7
Source: Central Statistical Office of Poland
According to Elzbieta Krynska, self-employed wages are in any case
subjected to the regulation on the minimum wage and an employer is not
186
obliged to pay remuneration on a monthly basis, furthermore self-employed
may feel as second-class workers with no real privileges (Kryńska, p. 4).
Remuneration is usually paid in arrears after a service has been performed.
It is, however, possible to pay it on a monthly basis. Provisions of a contract
concluded between a self-employed person and an employer are not
protected analogously to provisions of an employment contract. In the case
of such a contract, labour law provisions on notice periods and a necessity
to justify termination of a contract are not applicable. Entrepreneurs can
define conditions of terminating their cooperation at their own discretion.
An employer who hires a self-employed person is not obliged to pay them
overtime or to cover costs of their business trips. In addition to that, such
an employer is not limited by regulations on stability and protection of an
employment relationship and does not have to respect rights arising from
an employee’s parenthood. A self-employed person is not entitled to paid
holidays, bonuses or benefits. At the difference of non-poat communists
countries, the value of autonomy is appreciated in post-communist contries,
but is not exclusive. Some people go back to their initial position as they
attached a certain importance to collectivist decision-making. It’s especially
true for people older than 50 years.
Table 2.
Self-employment rate and insurance contribution in Poland
Data are in PLN
2016
Social Insurance
Contribution
772,95
Health Insurance
Contribution
288,95
Work Fund
Contribution
59,16
Preferential contribution
465,28
Source: Polish Social Insurance
The basic costs affecting self-employed persons in Poland are described in
the following table, they are mainly related to Polish Social Insurance (ZUS)
and tax contributions. Regarding social insurance, when a person is starting
its own business he doesn’t have to pay the full contribution to the Polish
187
Nicolas Levi
social insurance but pay something that we may consider as a preferential
contributions. For year 2015 the preferential contribution was at the level of
445,42 PLN. It’s around 40% less than the normal rate which is 817,40 PLN.
The maximum period of the concession is 24 calendar months, calculated
from the date of commencement of business.
It must be underlined, that according to Polish Regulations, “The rates of
the pension, disability and sickness insurance contributions are identical for
all insured”. Amounts are indicated below:
“ 19.52% of the contribution assessment base – for the pension insurance
(the contribution payer and the insured pay equal amounts: 9.76% each),
“ 8% of the contribution assessment base – for the disability insurance (the
contribution payer pays 6.5% and the insured pays 1.5%),
“ 2.45% of the contribution assessment base – for the sickness insurance
(the insured pays the full amount)” (Social Security in Poland, p. 12).
On the other-side, due to the fixed level of social insurance contribution,
people which generous earning (more than the official average – pay in reality
low social contributions). In the Polish case, The level of social insurance
contribution is in any cases dependant from the level of sales. It’s highly
unequal in comparison with people with low wages. Concretely speaking, it
does mean that somebody who is earning 20,000 PLN or 3,000 PLN is paying
the same social insurance contribution to the Polish State. In comparison in
other countries, auto-entrepreneurs are paying social security contribution
as a percentage of their turnover. These rates may vary from 13 to 25%
(as a percentage of turnover), and to 45% (of net profits).
Taxation for self-employed people in Poland
This section introduces to the process of reporting earnings and paying
income tax on activity’s profits in Poland. In Poland there are two main
categories of tax scales. The classification depends on the annual income of
the considered business. If a company get less than 85 528 PLN, they will pay
18% tax based on their profit, for any excess, the company have to pay 32%
based on their profit. Until a turnover of 3091 PLN, companies do not pay
taxation.
188
Table 3.
Taxable base in Poland
Taxable base (in PLN)
More than
Up to
85,528
85,528
Tax
18 per cent minus tax-reducing
amount of PLN 556.02
PLN 14,839.02 + 32 per cent
of the surplus over PLN 85,528
Source: Polish Ministry of Finance. Data as of the 31th July 2016
Sole entrepreneurship and reduction of costs
Due to high social contributions and proportionally to an important
part of the population with a low revenue (even being self-employed),
many entrepreneurs are trying to reduce their fixed costs using automatic
accounting softwares which are dedicated to new sole entrepreneurships
entities. In Poland. there are many software packages on the market that allow
young businessmen to control records without an accounting degree. Some
of them, (such as bookkeeper, Ifirma, Infakt, Wfirma,…) are existing since
a few years and are gaining more and more customers. A regular accountant
(for around 10 bills a month) will cost around 45 euros (200 PLN) when in
comparison a software will cost around 10 euros a month. Therefore many
self-employed people are saving around 400 euros a year. Some people are
also laucnching their companies in United Kingdom, Latvia, or Slovakia as
the social insurance contribution is much more lower than in the case of
Poland.
Concluding remarks
Finally it must acknowledged that the characteristics of self-employed
people in Poland based on the theory of Dawson, Henley and Latreilledo not
fit with the Polish reality. These three authors consider that self-employment
is a choice (which is true in western liberal and non communist countries)
and not an obligation. First, due to the unprotective nature of the Polish Labor
market, self-employed in Poland are forced to be self-employed by their
employers. Secondly, due to law regulations in Poland regarding insurance,
companies tend to employ much more self-employed people instead of
189
Nicolas Levi
employing them directly1. Therefore on a long-term approach, this may
create severe pensions problems. Many of self-employed Poles are not saving
into a pension. These self-employed people are rather investing everything
into growing their business, rather than into a pension. This situation is
very similar to what is happening in other post-communist countries such
as Hungary and Slovakia where employees remained unprotected by social
regulations and by their respective weak states.
References
Bąk-Grabowska, D. (2008). Entrepreneurship vs. self-employment – terminological dilemmas. In: K. Jaremczuk (ed.), Determinants of entrepreneurship – diversity and
variability, Tarnobrzeg: State High Vocational School in Tarnobrzeg, p. 38–58.
Bąk-Grabowska, D. (2014). Self-employment in Poland – the Perspective of Human Resources Management, „Economics & Sociology” 7(1), p. 106–115.
ISSN 2306-3459.
Brock, W.A., & Evans, D.S. (1989). Small business economics, „Small Business Economics” 1(1), p. 7–20. ISSN 0921-898X.
Brown, C.J., Medoff, H. and J. (1990). Employers Large and Small, Cambridge:
Harvard University Press.
Evans, D.S., & Jovanovic, B. (1989). An estimated model of entrepreneurial choice under liquidity constraints, „The Journal of Political Economy” 2(3), p. 808–827. ISSN
0022-3808.
Evans, D.S., & Leighton, L.S. (1990). Some empirical aspects of entrepreneurship. In:
The economics of small firms Springer Netherlands, p. 79–99.
Feldman, D.C., & Bolino, M.C. (2000). Career patterns of the self-employed: Career
motivations and career outcomes, „The Economics of Small Firms” 38(3), p. 53–73.
Kryńska, E. (2007). Elastyczność zatrudnienia na polskim rynku pracy, „Polityka Społeczna” 11(1), p. 33–66. ISSN 0137–4729.
OECD (2014). ‘Self-Employment in OECD Countries’, OECD Employment Outlook,
September, p. 32–127.
Průša, L., Baštýř, I., Brachtl, M. Vlach, J. (2009). The results of the research in terms
of the project The Socio-economic Status of Self-employed Persons in Society,
no. 1J 047/05-DP1 from the Ministry of Labour and Social Affairs programme
Modern Society and Its Metamorphoses II no. TP5 – DP1, p. 12–38.
190
Internet sources
Entrepreneurship in the EU and beyond, „Flash Eurobarometer” 354/2012, from
http://ec.europa.eu/public_opinion/flash/fl_354_en.pdf, access: 26.07.2016.
Forcing self-employment, 2011, from http://www.goldenline.pl/forum/939636/zmuszenie-dosamozatrudnienia/s/2, access: 26.07.2016.
Social Security in Poland, from https://eures.praca.gov.pl/en/index.php?option=com_
content&view=article&id=81&Itemid=114, access: 22.07.2016.
Tarnawa Anna, Raport o stanie sektora MSP – główne wnioski, Warsaw, 14th December
2011, from https://www.parp.gov.pl/files/74/81/469/12560.pdf, access: 15.06.2016.
Endnotes
1
Forcing self-employment (2011), http://www.goldenline.pl/forum/939636/zmuszenie-dosamozatrudnienia/s/2, access 8.11.2011.
191
Jan Maciejewski
Małgorzata Stochmal
Instytut Socjologii
Uniwersytet Wrocławski
Journal of Modern
[email protected]
[email protected]
s. 193–211
Institutional risk prevention in social
space
Instytucjonalne przeciwdziałania
zagrożeniom w przestrzeni społecznej
Abstract
This article attempts to explain the social phenomena and processes occurring
in the public security system in creation and development of dispositional groups.
Based on Foucault’s analytical concept it will indicate justifications for the separation
of ‟disposable” institutional structures aimed at protecting socially valued resources
and goods. The analysis of the security system’s roles are looked at from the perspective of sociology of dispositional groups.
Streszczenie
W artykule podjęto próbę wyjaśnienia zjawisk i procesów społecznych zachodzących w systemie bezpieczeństwa publicznego państwa w zakresie tworzenia się i rozwoju grup dyspozycyjnych. W ramach analitycznych koncepcji Michela Foucaulta
wskazane zostały istotne uzasadnienia dla wyodrębnienia „dyspozycyjnych” struktur instytucjonalnych ukierunkowanych na ochronę cenionych społecznie zasobów
i dóbr. Analiza ról pełnionych przez podmioty systemu bezpieczeństwa państwa osadzona została w nurcie badawczym socjologii grup dyspozycyjnych.
Keywords: institutions, structures, organizations, dispositional groups, biopolitics, sociology of dispositional groups
Słowa kluczowe: instytucje, struktury, organizacje, grupy dyspozycyjne, biopolityka, socjologia grup dyspozycyjnych
193
Jan Maciejewski, Małgorzata Stochmal
Wprowadzenie
W artykule zostanie zaprezentowana Foucaultowska logika stanowienia porządku w przestrzeniach instytucjonalnych społeczeństwa poprzez
mechanizmy rządomyślności (francuski gouvernementalité). Ta wzorcowa
konstrukcja krytycznej interpretacji współczesnej rzeczywistości społecznej
odniesiona zostanie do zapewniania bezpieczeństwa w epoce biopolityki,
w której prowadzony jest swoisty dyskurs o znaczeniu władzy w obszarze zarówno stanowienia prawa, jak i tworzenia instytucji z zakresu obronności
i porządku publicznego. Jest to interesująca koncepcja objaśniająca mechanizmy sprawowania władzy w ponowoczesnych społeczeństwach poprzez
zaspokajanie potrzeb ogółu społeczeństwa.
W instytucjonalnych przestrzeniach dokonuje się „odłączenie” pewnych części struktur organizacyjnych i nadanie im szczególnych funkcji
polegających na natychmiastowym zapewnianiu bezpieczeństwa. I owe
elementy podlegają strukturyzacji, a więc są ulokowane w układzie hierarchicznym danej instytucji i delegowane do wykonywania ważnych dla
danej instytucji działań związanych z realizacją oczekiwań populacji w sytuacji znacznego umniejszenia bezpieczeństwa. Odłączenie tych struktur
polega na nadaniu im odpowiednich reguł działalności, a tym samym
obarczeniu ich obowiązkami, jak również przywilejami, które składają się
na ową „dyspozycyjność społeczną”. Zmiany „skostniałych” struktur instytucjonalnych i wyodrębnienie w ich ramach części „dynamicznej” spowodowane są pojawieniem się sytuacji zagrożenia dóbr wspólnych. Dzięki
takim uwarunkowaniom te formacje mogą realizować złożone cele w zakresie stanowienia bezpieczeństwa publicznego.
W tym podejściu możemy wyjaśniać oraz interpretować współczesne zjawiska społeczne dotyczące formacji systemu bezpieczeństwa publicznego określanych mianem „grup dyspozycyjnych”. Grupy dyspozycyjne możemy wstępnie
zdefiniować jako wyodrębnione frakcje instytucji zdolne do natychmiastowego podejmowania działań na rzecz bezpieczeństwa. Ich tożsamość została tak
ukształtowana, aby posiadały zdolność „panowania” nad zagrożeniami dla życia społecznego i tym samym wypełniały funkcję kontrolną władzy.
Wypracowane podejścia badawcze akcentują warstwę działania jako specyficzne reżimy praktyk instytucjonalnych wymagające relacyjności z otocze194
niem. Dotyczą bowiem wiedzy, władzy i podmiotu, a więc obszarów o szczególnym znaczeniu dla ich uprawomocnienia się w społeczeństwie. Wskazane
podejścia odkrywają także mechanizmy „stawania się” grup dyspozycyjnych
w strukturach organizacyjnych instytucji, które są efektem konkretyzacji panującej władzy.
Podjęte rozważania służą opisowi uwarunkowań środowiska (nie)bezpieczeństwa, w których swoje „zbiorowe działania” realizują grupy dyspozycyjne, zabezpieczając tkankę społeczną przed destrukcyjnymi siłami
zagrożeń. Są to grupy „stanowione”, a więc refleksyjnie tworzone w obrębie
większych struktur instytucjonalnych w sektorze bezpieczeństwa państwa,
jednak sposoby wyłonienia tych dyspozycyjnych formacji wyłamują się
z logiki starego porządku organizującego życie wielowiekowych już instytucji (Maciejewski, 2014).
Zapewnianie bezpieczeństwa
w epoce biopolityki
W to nowe ujęcie naukowe ciekawie wpisuje się dorobek Michela Foucaulta, francuskiego filozofa i historyka, i do dziś pozostaje jednym z ważniejszych podejść naukowych w socjologii, inspirujących kolejne pokolenia
badaczy z tej dyscypliny do analiz rzeczywistości społecznej. Sam autor wskazał, iż jego celem „nie jest sformułowanie globalnej systematycznej teorii,
która utrzymywałaby wszystko na swoim miejscu, lecz analizowanie specyficzności mechanizmów władzy (…) po to, aby drobnymi krokami budować
strategiczną wiedzę” (Foucault, 1980, s. 145), co tłumaczy pewne rozbieżności w interpretacji kluczowych terminów bądź braku ich jednoznacznych
definicji, wywołując nie zawsze merytoryczną krytykę, z reguły wynikającą
z powierzchownej oceny.
Krytycznie, ale dogłębnie analizując dorobek M. Foucaulta, warto w tym
nurcie określić złożoność środowiska (nie)bezpieczeństwa, jako uwarunkowań do stanowienia bezpieczeństwa i porządku publicznego kolektywnej egzystencji, także w wymiarze dzisiejszego stanu globalizacji, ponieważ współczesne zagrożenia mają z reguły charakter egalitarny. Zanim jednak tego
dokonamy, warto schematycznie przedstawić uwarunkowania środowiska
(nie)bezpieczeństwa, uwypuklone na rysunku 1.
195
Rysunek 1.
Strukturyzacja współczesnych uwarunkowań stanu (nie)bezpieczeństwa
Źródło: Maciejewski, J. (2014). Złożoność i relacyjność środowiska (nie)bezpieczeństwa. Socjologiczne ujęcie teoretyczne z obszaru bezpieczeństwa. W: K. Murdza (red.), Súčasná spoločenská
kríza a jej negatívne prejavy, Bratislava: Akadémie Policajného zboru v Bratislave, s. 115
Przedstawiona na powyższym rysunku strukturyzacja współczesnych
uwarunkowań (nie)bezpieczeństwa wskazuje, iż jest to wysoce złożony obszar rzeczywistości społecznej. Środowisko (nie)bezpieczeństwa jest złożone
strukturalnie, dlatego też sytuuje się w jego obszarze formacje systemu bezpieczeństwa zdolne do natychmiastowego przeciwdziałania zagrożeniom życia społecznego. Realizują one w przestrzeni publicznej swoistą „grę”, budując
strategię oporu przed niszczycielskimi zjawiskami niebezpieczeństw. Z uwagi
na specjalizację podejmowanych działań oraz nadane im uprawnienia prawne obszar tej aktywności ulega szybkiej monopolizacji. Mechanizmy owej
monopolizacji można uzasadnić wagą realizowanych usług na rzecz bezpieczeństwa, określającą jednoznacznie odpowiedzialność w tym zakresie.
196
Zagrożenia wymienionych sfer ujawniają niszczycielską siłę w kierunku
struktur społecznych, dlatego należy racjonalnie im przeciwdziałać. Współcześnie intensywność występowania tychże zagrożeń w społecznym krajobrazie niewspółmiernie wzrosła, ponieważ dynamika przyrostu tych niekorzystnych zdarzeń utrzymuje trend rosnący. Dzieje się to zarówno w sferze
kontaktów interpersonalnych, jak i globalnych we wszystkich obszarach aktywności społeczeństwa. Tworzenie wyspecjalizowanych formacji systemu
bezpieczeństwa przeciwdziałające tym negatywnym następstwom pozostaje elementem sprawnego reagowania na niebezpieczeństwa ujawniające się
w ryzyku, kryzysie i zagrożeniach. Stany te stanowią specyficzne bodźce, na
które odpowiadają formacje systemu bezpieczeństwa, ich specyfika skłania
je do działań interwencyjnych, zapobiegawczych lub edukacyjnych. Od poziomu intensyfikacji owych niebezpieczeństw zależy reakcja na nie. Zapewnianie bezpieczeństwa na określonym poziomie (mikro- czy makropoziomie
społeczeństwa) wiąże się więc z zapewnianiem kontroli nad zjawiskami mogącymi umniejszać stan bezpieczeństwa.
Analizując całościowo i rzetelnie dorobek M. Foucaulta, widzimy, iż podmiotem swojego zainteresowania uczynił człowieka, który „problematyzuje” (Foucault, 2000, s. 144) swój byt w społeczeństwie i przyjmuje określone
tożsamości. Te jednostkowe tożsamości urzeczywistniają się w sferze kulturowej, z której wyłaniają się struktury instytucjonalne posiadające zdolność
panowania nad określonym obszarem życia społecznego. Panowanie to określone jest poprzez władzę i urzeczywistnia się w biopolityce. „W rozumieniu
Focaulta władza jest pewnym fundamentalnym «stosunkiem społecznym»,
relacją pomiędzy jednostkami lub instytucjami, która współokreśla ich byt,
wnikając w innego typu relacje, konstytuując własne techniki i dyskursy, zawłaszczając rozmaite obszary życia społecznego, a nade wszystko, produkując
sposoby «upodmiotowienia» jednostek” (Błesznowski, 2009, s. 21). Władza
posługuje się pewnym schematem rządzenia, wykorzystującym określone
mechanizmy skłaniające podmioty do podległości, regulując byt ogółu społeczeństwa. Stąd też biopolitykę możemy zdefiniować jako zespół:
(…) działań, metod i sposobu, w jaki władza, państwo i polityka ustosunkowują się do życia człowieka jako gatunku biologicznego. Dla
197
Foucaulta biopolityka jest historycznie wytworzonym, charakterystycznym dla nowożytności sposobem rządzenia, specyficznym i dokonywanym na poziomie państwa sposobem urządzania życia populacji; natomiast biowładza – w bardziej technicznym tego słowa rozumieniu – jest
narzędziem tego sposobu urządzania (Dominiak, 2012, s. 254).
A zatem biopolityka zainteresowana jest życiem ludzkim, jego wymiarem
biologicznym, tą sferą jego użyteczności oraz sił życiowych, które mogą być
wykorzystane do realizacji celów rządzących. W okresie społeczeństwa przemysłowego zdrowie społeczeństwa i jego żywotność wpływały na realizację
złożonych celów kapitalizmu, gdyż człowiek został ulokowany w systemie gospodarczym, zaś od wysiłków jego trudu pracy zależał wynik ekonomiczny.
W zainteresowaniu polityki było zdrowie populacji, jej wielkość, problematyka zdrowia i choroby, aspekty związane z jej reprodukcją, jakością życia czy
dobrobytu, a więc wszystkie witalistyczne determinanty populacji. W celu
ochrony życia i zdrowia populacji władza podejmuje także zorganizowane
działania zmierzające do eliminacji zjawisk wywołujących niebezpieczeństwa
i umniejszających dostatek populacji bądź do przeciwdziałania im.
Biopolityka nie tylko jawi się nam jako władza sprawowana nad społecznościami w celu ich zinstrumentalizowania jako „maszyn produkcyjnych”,
ale też taka pozostaje (Żychliński, s. 151). Wówczas wdrażano oraz doskonalono praktyki dyscyplinujące w obszarach tworzonych instytucji, stały się
one techniką osiągania zakładanych celów. Przykładem może być „masowa
armia” oraz mechanizm pozyskiwania milionów żołnierzy poprzez organizowany pobór do wojska i wcielanie do obowiązkowej i długoletniej służby
przez sprawnie działające komisje wojskowo-cywilne wyposażone w odpowiednie przepisy i dysponujące przymusem policyjnym, umożliwiającym
doprowadzanie siłą opornych rekrutów.
Mając także na uwadze praktyki dyscyplinujące przestrzenie społeczne
w obszarze bezpieczeństwa, warto wspomnieć tutaj o specyficznej formie
sprawowania władzy w różnych formach prowadzonych wojen. W dyscyplinie stosunków międzynarodowych wyróżnia się cztery generacje prowadzonych wojen (fourth generation warfare, 4GW), autorem tego podejścia jest
Williama S. Linda. Rozpatrując specyfikę każdej z wyłonionych generacji,
198
zauważyć można zmianę logiki tworzenia swoistej dyscypliny wśród żołnierzy. Wojny pierwszej generacji, określane mianem konfliktów, toczyły się
na przestrzeni wielu wieków i trwały aż do XIX w. Opierały się na fizycznej
walce zbrojnej masowych wojsk, z potężnym uzbrojeniem oraz odpowiednią
strategią i taktyką prowadzenia wielkich bitew na wielkich terytoriach.
Wojny drugiej generacji utożsamiane są ze zmasowaną siłą ognia na liniach frontu, kulminacją tej logiki była I i II wojna światowa. Dyscyplina
opierała się na przymusie fizycznym wobec żołnierzy, restrykcyjnie wymagano bezwarunkowego posłuszeństwa poprzez regulaminy wojskowe („ślepe
bagnety”), nagminnie powoływano częste tzw. sądy polowe i rozstrzeliwano
łamiących ustanowione przepisy na czas wojny.
Wojny III generacji to wojny manewrowe, często bez tradycyjnej linii
frontu, oparte na nowoczesnych technologiach, sprawnej logistyce. Użycie
„czynnika ludzkiego” jest ograniczone i krótkotrwałe, z reguły do konkretnego zadania taktycznego.
Zupełnie nową logiką odznaczają się wojny IV generacji. „Ich główne cechy to długotrwałość, wykorzystywanie technik terrorystycznych, zdecentralizowana, transnarodowa lub ponadnarodowa baza konfliktu, obecność mediów i skupienie na cywilach jako celowi działań taktycznych” (http://www.
stosunki.pl/?q=content/nowe-wojny).
Współcześnie biopolityka wykorzystuje osiągnięcia technologii, ingerując
w życie biologiczne i wręcz je nienaturalnie doskonaląc, co powoduje zarówno pozytywne, jak i negatywne zmiany „tkanki społecznej” we współczesnych
państwach czy doraźnie powstających strukturach, bez tradycyjnego ośrodka
władzy. Z kolei osiągnięcia naukowe pozwalają na ochronę życia i zdrowia
ludności przed zagrożeniami ekologicznymi, antropogenicznymi oraz społecznymi o podłożu konfliktogennym. Zarządza się także ryzyko, że ograniczanie niepewności zwiększa dobrostan ludzkości w wielu sferach życia społecznego. Niezależnie od kontekstu historycznego biopoliyka zainteresowana
jest więc życiem ludzkim, jego wartością, użytecznością oraz racjonalnym
wykorzystaniem dla przyszłości.
Niebezpieczeństwo, postrzegane jako zjawisko doświadczane przez ludzi,
pozostaje ciągle pewną formą dominacji nad strukturą społeczną, nad którą rządzący chcą zapanować, a więc dążą do jej pełnej kontroli. Dlatego też
199
ustanawia się praktyki „dyscyplinujące” (Foucault, 2009) oraz praktyki „kontrolujące” owe zagrożenia; swoisty głód bezpieczeństwa wymusza ciągłe ich
monitorowanie oraz podejmowanie walki o ich eliminację. Jednak z biegiem
czasu praktyki dyscyplinujące ustępują praktykom kontrolnym, tworzy się
bowiem w ponowoczesności społeczeństwo kontroli. Doświadczanie zagrożeń i doznawanie ich negatywnych następstw wymusza rozwój praktyk kontrolnych, przewidujących zagrożenia życia społecznego, aby można im było
przeciwdziałać bądź ograniczyć ich skutki.
Współczesne zagrożenia są negatywnymi dla struktur społecznych siłami, zniewalają byt społeczeństw, więc być może dlatego zmagania się z nimi
podejmują się jednostki kompetentnie wyszkolone i specjalistycznie wyposażone. Są to bowiem zdarzenia o negatywnych siłach dewastujących ukształtowany ład społeczny grożący niebezpieczeństwami dla egzystencji społeczeństwa. Nie można ich zanegować, podać w wątpliwość czy zignorować,
bowiem ich niszczycielskie siły niweczą dokonania ludzkości. Takie zagrożenia wymagają odpowiedzi i zaangażowania w ich eliminację, stanowią swego
rodzaju „punkty zapalne” dla lokalnych społeczności. Walka z nimi pozostaje
pewną swoistą „grą” sił i mocy przeciwstawnych stron zagrożeń i potencjału
formacji bezpieczeństwa. Oznacza to jednak ciągłą grę, ciągłą i nieustanną
walkę, ciągłe mierzenie się z wyzwaniami transformującymi owe zagrożenia.
Konfiguracja tych przeciwstawnych sił zależy od specyfiki zagrożeń, są
one siłami negatywnie przekształcającymi struktury społeczne. Co więcej,
są swego rodzaju przymusem zewnętrznym, koniecznością wymagającą skutecznego przeciwdziałania im. Jest to ciągła gra przeciwstawnych interesów,
niszczycielskich żywiołów oraz zmagań wyspecjalizowanych formacji w ich
opanowaniu. Warto spojrzeć szerzej na ową dualistyczną strukturę sił, gdyż
jej nieodłącznym elementem pozostaje nierównowaga wynikająca z intensywności inscenizowanych sił. Następuje tu swego rodzaju „przekraczanie”
sił i możliwości ludzkich działań w trudzie zażegnywania zagrożeń, co przesuwa granice ludzkich możliwości za każdym razem, kiedy owa walka się
odbywa. Mierzenie się z żywiołowością zagrożeń pozostaje nieocenioną
służbą na rzecz społeczeństwa, pełnioną w świadomości, iż nie uda się tego
jarzma nigdy wyeliminować. Jednakże człowiek nieustannie doskonali swoją
przestrzeń społeczną, eliminuje wszelkie niedomagania mogące wpłynąć na
200
umniejszenie poziomu bezpieczeństwa. Zagrożenia stają się zatem obiektem
racjonalizacji, możliwości ich deskrypcji oraz przewidywania, gdyż tylko za
pomocą coraz to nowszych technik władza jest zdolna je ujarzmić.
A zatem system bezpieczeństwa wymaga skutecznego nadzoru wraz
z mechanizmami przywracającymi ład i porządek społeczny w przypadku
wystąpienia zagrożeń. Wraz z rozwojem cywilizacyjnym oraz zmianą poziomu zagrożeń militarnych, a także upadkiem ideologii masowej „machiny
pola walki” ujawniła się potrzeba zwiększenia potencjału działania instytucji
odpowiedzialnych za zagrożenia wewnętrzne, coraz to występujące w pokojowych uwarunkowaniach funkcjonowania społeczeństwa.
W celu sprawnego zarządzania bezpieczeństwem w genealogicznym rozwoju społeczeństw powołane zostały instytucje sprawujące pieczę nad obszarami niebezpieczeństw, przez wieki ich przykładem był obszar wojskowości.
Projektując nowoczesne społeczeństwa, w ich architekturze uwzględniono
podmioty odpowiedzialne za stanowienie obronności oraz zapewnienie
bezpieczeństwa na rzecz ogółu populacji. Architekturę tego typu instytucji
wkomponowano w strukturę społeczną, ponieważ sama złożoność społeczeństwa będąca konfiguracjami złożoności generuje niebezpieczeństwa.
M. Foucault tak oto definiuje rozumienie „urządzania”:
Przez „urządzanie” rozumiem trzy rzeczy. Po pierwsze, zbiór instytucji, procedur, analiz, refleksji i taktyk umożliwiających sprawowanie
owej specyficznej i bardzo złożonej formy władzy nakierowanej przede
wszystkim na populację, władzy opierającej się na ekonomii politycznej
jako pewnej formie wiedzy i posługującej się zasadniczo urządzeniami bezpieczeństwa. Po drugie, „urządzanie” oznacza dla mnie pewną
linię siły, która – w społeczeństwach zachodnich – od dawna i wciąż
prowadzi do dominacji tej formy władzy, którą można by nazwać „rządzeniem”, nad wszelkimi innymi formami, zwłaszcza nad władzą suwerenną i dyscypliną. Owa linia siły sama przyczyniła się do rozwoju wielu
specyficznych technologii rządzenia, a także specyficznych postaci wiedzy. I wreszcie, sądzę również, że przez „urządzanie” należy rozumieć
proces albo raczej wynik procesu, za sprawą którego średniowieczne
państwo sprawiedliwości, w XV i XVI wieku przekształcone w państwo
administracyjne, zostaje następnie, krok po kroku, poddane „zasadzie
rządów” (Foucault, 2014, s. 127).
201
W cytowanym dziele M. Foucault wywiódł genealogię policji, określając
w skali makrospołecznej technikę zarządzania policyjnego w danej populacji. W początkowym stadium rozwoju policja utożsamiana była z techniką
zarządzania państwem, stając się mechanizmem funkcjonującym wewnątrz
państwa i chroniącego dla niego dobra. Dopiero później policja na bazie tych
mechanizmów przybrała postać instytucji sprawującej panowanie nad obszarem porządku publicznego.
Wkomponowane w system społeczny instytucje obronne i ratownicze
stały się praktyką doskonaloną pod egidą władzy publicznej, uwalniającej
obywateli spod zniewolenia sił zagrożeń. Ich celem jest „pomnażanie władzy państwowej” (Foucault, 2014, s. 315) poprzez eliminację zagrożeń mogących umniejszyć kapitał społeczny populacji. Funkcjonowanie tych formacji w systemie bezpieczeństwa państwa pozostaje swoistą „sztuką” działania
w skrajnie niebezpiecznych zdarzeniach, a jednocześnie stanowi pewne
„wyzwolenie” jednostek dotkniętych tymi niebezpieczeństwami. Nastąpiła
„habitualizacja” (Stochmal, 2015, s. 131) instytucji sektora bezpieczeństwa
publicznego, ze szczególnym akcentem kładzionym na działania ratownicze.
Posiadają one „zinstytucjonalizowane indywidualności” (Foucault, 1999,
s. 50) legitymizowane unikalnym kapitałem społecznym zdolnym do przeciwstawienia się zdarzeniom kryzysowym. Kontrolują więc przestrzenie niebezpieczne, a także podejmują działania eliminujące zagrożenia, wpisując je
w praktykę swoich codziennych instytucjonalnych poczynań.
Uprawomocnienie instytucji odpowiedzialnych za bezpieczeństwo i porządek publiczny trwało długi czas i realizowały one w tym okresie potrzeby
ogółu społeczeństwa. Utworzone i podtrzymywane w rozwoju społecznym
instytucje bezpieczeństwa funkcjonują niezależnie od jakości władzy politycznej, jednak władza polityczna stanowi ich legitymizację, posiada jedyne uprawnienia panowania nad sektorowymi zagrożeniami. Początkowo
tworzone instytucje stanowiły wielkie i rozbudowane aparaty biurokratyczne, utworzone w takich, a nie innych okolicznościach podlegających logice
strukturalno-fukcjonalnych układów. Z biegiem czasu nastąpiło odseparowanie w ramach danych instytucji „grup stanowionych”, legitymujących się społeczną dyspozycyjnością, co wynikało z potrzeb współczesnego życia. Nowe
sposoby prowadzenia działań proobronnych i ratowniczych w logice „dyspo202
zycyjności” wyłamują się z archaicznych relacji i podległości w strukturach
instytucji bezpieczeństwa państwa. A zatem umieszczenie w Foucaultowskim kontekście teoretycznym dyspozycyjności, jako szczególnej właściwości owych stanowionych grup społecznych, jest odzwierciedleniem wzrostu
znaczenia praktyk instytucjonalnych na rzecz społeczeństwa wzmagających
poziom bezpieczeństwa. Praktyki te zostały zakorzenione w społeczeństwie
w kontekście prawnym oraz organizacyjnym.
Dyspozycyjność w systemie bezpieczeństwa
Owe grupy dyspozycyjne, realizujące „dyspozycyjność społeczną” w „wąskim” lub „szerokim zakresie” zostały zaprojektowane jako niezwykle dynamiczne komponenty struktur organizacyjnych, realizujących szczególne funkcje w sytuacji zdarzeń niepożądanych ujawnianych w krajobrazie społecznym.
Istotną właściwością tych grup jest ich dyspozycyjność realizowana
w sferze bezpieczeństwa powszechnego wobec społeczeństwa, ewentualnie społeczności, w której istnieją. Co mamy na myśli, używając określenia
„społeczna dyspozycyjność”? Otóż chodzi o zdolności omawianych grup
do zespołowych działań wykonywanych w zaplanowany i ustalony sposób,
zgodnie z zadaniami, jakie są przewidywane dla danej grupy dyspozycyjnej.
Wyróżniam więc dyspozycyjność w „szerokim” tego słowa znaczeniu – czyli
taką, która łączy się z ogólnie przyjętym nastawieniem do typowych działań,
dla których utworzono daną strukturę, oraz w „wąskim” sensie, czyli „specyficzną dyspozycyjność”, określoną na przykład zakresem, szybkością lub
intensywnością interwencji (Maciejewski, 2014, s. 53).
Podejmowana w rozważaniach naukowych „dyspozycyjność” stała się
centralną zasadą organizacji społecznych odpowiedzialnych za szeroko rozumiane bezpieczeństwo. Instytucje sektora bezpieczeństwa zostały wyłonione
w praktyce życia społecznego i pełnią niezwykle ważne funkcje. Ich współczesna tożsamość jest potwierdzona genetycznym rodowodem ich powstawania, łączona m.in. z podejściem M. Foucaulta.
Współczesne zagrożenia nadają kształt mistrzostwa zawodom z sektora
bezpieczeństwa. Swoista inkluzywność tych profesji wynika z ciągłego doskonalenia rzemiosła w celu skutecznego reagowania na zaistniałe zagrożenia. Poświadczanie ich umiejętności, opartych na solidnej wiedzy oraz doJournal of Modern Science tom 3/30/2016
203
świadczeniu, dokonuje się w żywiołowych uwarunkowaniach, określających
ich stopień przydatności w systemie bezpieczeństwa (Stochmal, 2016).
Kondycja każdego liczącego się współcześnie podmiotu państwowego
(a także niepaństwowego) zależy od wielości oraz specjalizacji grup dyspozycyjnych. A zatem socjologia grup dyspozycyjnych jest podejściem teoretycznym, z jednej strony skupiającym owe podmioty systemu bezpieczeństwa,
a z drugiej – niewyróżniającym ich specyfiki.
Wcześniej dowiedzione zostało, iż „grupy dyspozycyjne” stały się współczesną formą uspołecznienia bezpieczeństwa, następuje bowiem ich funkcjonalne zróżnicowanie względem siebie do celów kompleksowej ochrony
i obrony całości istniejących struktur społecznych. Ta ochrona i obrona jest
oczywiście realizowana z racji upoważnień, jakie deleguje im władza państwa. Struktury te pełnią więc nie tylko funkcje ochronne, ale również dyscyplinujące oraz przymusu, skłaniające członków społeczeństwa do zachowania
według ustalonych norm oraz stanowionego prawa. Są to formacje łączące
struktury mikro- i makropoziomu z poziomem mezostrukturalnym oraz poprzez znacząco wzmocnione struktury państwa. Państwa o słabej pozycji na
arenie międzynarodowej nie mogą szczycić się „grupami dyspozycyjnymi”
odpowiadającymi wymogom współczesności.
Każda struktura instytucjonalna – w tym szczególnie podmiot państwowy – dąży do integracji zasobów zapewniających szeroko rozumianą obronę i ochronę, zapewniając im odpowiednią zdolność do pełnienia nadanych
im funkcji. Owa zdolność do realizacji powierzonych zadań opiera się na
utrzymywaniu ciągłej gotowości bojowej oraz możliwości natychmiastowego reagowania i podejmowania nieustających działań, co określone zostało
mianem dyspozycyjności. Być może zdolność ta jest także efektem zjawiska
„roszczeniowej obojętności” (Habermas, 2008) identyfikowanej we współczesnych społeczeństwach w przestrzeni publicznej przez Jürgena Habermasa. Dyspozycyjność pozostaje immanentną cechą formacji systemu bezpieczeństwa, ponieważ realizowane zadania wymagają natychmiast wysokiego
tempa, nieustannej i niczym nieprzerwanej działalności do momentu pełnego przywrócenia stanu bezpieczeństwa.
Tak rozróżnione formacje systemu bezpieczeństwa państwa przeciwdziałają zagrożeniom, których przybywa wraz z rozwojem cywilizacyjnym oraz
204
postępem naukowo-technicznym. Wyzwania te należą do jednych z ważniejszych, z którymi państwa zmagają się nieustannie przy coraz skromniejszych
nakładach na ten cel. W związku z tym poszukuje się takich form organizacyjnych, aby zapewnić ich najwyższą efektywność. Wraz z zakończeniem
okresu „zimnej wojny” następuje ciągła defragmentacja formacji systemu
bezpieczeństwa oraz przenoszenie uprawnień ze sfery militarnej na paramilitarną i przede wszystkim na cywilną. Przekształcenia te mają znaczący wpływ
na kondycję struktur organizacyjnych państwa, powszechny jest bowiem
brak wyspecjalizowanych sił bezpieczeństwa, co może być różnie wykorzystane, np. przez formacje niepaństwowe w celu przejęcia władzy. Należy tutaj
zwrócić uwagę, iż państwo pozostaje podmiotem nadrzędnym, posiadającym
określone funkcje względem obywateli, których nie może się wyrzec.
Specjalizacja w obrębie systemu bezpieczeństwa państwa ma uzasadnienie w coraz bardziej złożonych uwarunkowaniach systemu społecznego, przy
czym kwestią otwartą pozostaje odpowiednie ich współdziałanie w ramach
podejmowanych interwencji i prowadzonych akcji ratunkowych, gdzie grupy dyspozycyjne posiadają bardzo wąski, wysoko wyspecjalizowany zakres
możliwości w zapewnianiu bezpieczeństwa państwa.
Zasadniczym elementem wpisującym się w przeobrażenia rzeczywistości
społecznej jest niebezpieczeństwo, które postrzegać można niemalże jako
stan normalny. W związku z tym bezpieczeństwo permanentne w ogólnym
znaczeniu nie jest stanem constans. Człowiek adoptując się do środowiska
naturalnego i społecznego w sposób ciągły, podejmuje próby zapewnienia
sobie stanu bezpieczeństwa, przeciwdziałając racjonalnie licznym zagrożeniom, zarówno tym już znanym i rozumianym przez niego, jak i ciągle ujawniającym się tym nieznanym i tylko intuicyjnie rozpoznawalnym. „Stan bezpieczeństwa” określamy jako racjonalnie i celowo przez ludzi ukształtowany
w przestrzeni społecznej ład umożliwiający im rozwój i definiujemy jako
uspołecznione bezpieczeństwo. Aby zachowywać wysoki stan bezpieczeństwa, należy wykonać wiele działań podtrzymujących poziom, co z uwagi na
rosnącą złożoność współczesnego świata jest niezwykle trudne.
Dlatego wzorcem dla proponowanych przez nas badań środowiska
(nie)bezpieczeństwa pozostaje owa „dyspozycyjność” formacji, służb i podmiotów publicznego sektora bezpieczeństwa państwa. Pogląd ten nie tylko
205
stanowi swoistą macierz dla formacji skupionych w systemie bezpieczeństwa
państwa, ale także dopełnia nielinearny dorobek socjologii wojska. Wskazuje
także, iż socjologia wojska, jako swoista subdyscyplina socjologii, przestała
odgrywać czołową rolę w kształtowaniu rozważań teoretycznych. Zaproponowany przeze mnie paradygmat o określonym podejściu teoretycznym i metodologicznym nie tylko ogniskuje wysiłki badawcze wrocławskiego ośrodka
naukowego, ale także aktywizuje międzynarodowe środowisko naukowe pozytywnie weryfikujące przedstawioną „socjologię grup dyspozycyjnych”.
Wypracowane podejście w socjologii grup dyspozycyjnych i osadzone
w naukach społecznych staje się powoli platformą wyjaśniającą współczesną
tożsamość formacji publicznego systemu bezpieczeństwa państwa. Czerpie ono z dorobku socjologii wojska, ale także uwzględnia dokonania wielu
badaczy społecznych, łącząc ich dokonania z procesami, jakie dokonują się
w publicznej przestrzeni sektora bezpieczeństwa państwa.
Krajobraz specjalizacji zawodowych w sferze bezpieczeństwa publicznego jest bardzo bogaty, a każda z wyodrębnionych specjalizacji posiada swoją historię, kształtowaną poprzez różny przebieg dziejów. Są to specjaliści
w zakresie obrony i ochrony porządku publicznego dla zabezpieczenia realizacji funkcji społeczności lokalnych oraz całego państwa. Formacje, służby i podmioty systemu bezpieczeństwa państwa są ulokowane w systemie
bezpieczeństwa w schemacie wieloszczeblowym, tworząc wysoce zorganizowaną strukturę osadzoną w realnym kontekście społecznym. W swoim
rozwoju dziejowym ich struktury instytucjonalne adoptują się do zagrożeń,
którym przeciwdziałają.
Jednak publiczny system bezpieczeństwa państwa, utrwalany dodatkowo
w kulturze polskiego społeczeństwa, staje się sektorem na tyle atrakcyjnym,
iż dostrzegam wyraźne zakusy jego prywatyzacji. Zgodnie z podejściem
Z. Baumana następują dzisiaj procesy zde-instytucjonalizacji (Bauman,
1995, s. 83). Dlatego reprezentujemy stanowisko, iż społeczna dyspozycyjność w sektorze bezpieczeństwa publicznego jest swoistą tradycją, ważną dla
zachowywania sprawności organów władzy publicznej w zakresie ochrony
i porządku publicznego. Z uwagi na genezę grup dyspozycyjnych wchodzących w skład systemu bezpieczeństwa państwa następuje ich adaptacja do
zmieniających się uwarunkowań współczesności.
206
Jednocześnie zwracamy uwagę na wzorce odtwarzania czy reprodukowania formacji systemu bezpieczeństwa państwa w ramach tożsamości narodowych, podlegających procesom globalizującym przestrzeń społeczną. Jest
to przyczynek do zasygnalizowania zasadności ochrony tożsamości bezpieczeństwa państw narodowych i wzmocnienia ich roli w stanowieniu bezpieczeństwa mezospołecznego w globalnych strukturach instytucjonalnych. Nie
jest bowiem rzeczą pozytywną, kiedy państwo narodowe traci możliwość
realizacji usług z obszaru bezpieczeństwa i porządku publicznego na rzecz
prywatnych podmiotów świadczących takowe usługi, niezależnie od logiki,
z którą to podejście jest forowane. Doprecyzowania wymaga także pojęcie
„dyspozycyjności” formacji, straży, inspekcji czy innych podmiotów systemu bezpieczeństwa, jako ważniejszego kapitału kulturowego zapewniającego
bezpieczeństwo społeczeństwa. Umiejscowienie rozważań na temat bezpieczeństwa w dyskursie socjologicznym nie jest zadaniem łatwym. Głównym
problemem jest rozproszenie dorobku z zakresu tego obszaru badawczego
oraz podchodzenie do niego w pryzmacie interdyscyplinarnych podejść.
Usługi świadczone na rzecz bezpieczeństwa i porządku publicznego
wpisują się bowiem w schemat natychmiastowego reagowania na zaistniałe niebezpieczeństwa. U podstaw tego mechanizmu leży potrzeba ochrony
zdrowia i życia przed nagłymi zakłóceniami ładu społecznego, doskonalona
w praktyce społecznej od wieków. Natychmiastowa interwencja w kontekście
ochrony wartości społecznie uznanych pozostaje wartością oczekiwaną przez
obywateli. Permanentny wpływ zagrożeń na środowisko społeczne oraz ich
żywiołowa ekspresja w tkance społecznej spowodowały, iż dotychczasowe
rozwiązania instytucjonalne stały się niewystarczające. Wymagało to utworzenia odpowiednich struktur formacji dyspozycyjnych w zakresie bezpieczeństwa i porządku publicznego wzorowanych na sieciach, zdolnych do natychmiastowego reagowania na zagrożenia.
Takie formacje, definiowane przez nas jako grupy dyspozycyjne poprzez
oddziaływanie instytucjonalne, strukturyzują rzeczywistość niebezpieczeństwa. Działania te są niezwykle skomplikowane, ponieważ wymuszają pełną mobilizację w czasie rzeczywistym inscenizacji wielu zagrożeń. W tym
czasie siły i środki formacji systemu bezpieczeństwa są ukierunkowane na
przejęcie kontroli nad zagrożeniem wraz z jego pełną eliminacją. Formacje
207
te sprawują profesjonalny nadzór nad źródłami zagrożeń, a obszary te obejmują kontrolą, obserwacją oraz działaniami powodującymi umniejszanie
ich niebezpieczeństwa. A zatem owa dyspozycyjność warunkuje działania
wykonywane na rzecz bezpieczeństwa w kontekście spójności stosunków
społecznych. Podejmowane działania zbiorowe na rzecz bezpieczeństwa
i porządku publicznego podlegają procesom instytucjonalizacji z uwagi na
próbę ograniczenia niepewności związanej z walką z zagrożeniami. Niepewność taką ogranicza się poprzez przyjęte standardy postępowania, obowiązujące normy czy procedury działania, składające się na wzorzec aktywnego współdziałania w danej formacji.
Złożona dynamika zmian instytucjonalnych w obrębie danego systemu
społecznego wymusza wyodrębnienie instytucji regulujących sektorowe problemy społeczeństwa. Taka specjalizacja przyczynia się do ukształtowania
mechanizmów stabilizujących obszarowe przestrzenie społeczne.
Uwarunkowania społeczne
Tożsamość współczesnych społeczeństw nieustannie się zmienia. Jest więc
rzeczą konieczną, aby dokonywała się systematyczna naukowa analiza owych
zmian, wskazująca na uwarunkowania oraz wzajemne relacje dokonujących
się przeobrażeń. Wszystkie te zmiany dokonują się w przestrzeni społecznej,
która jest zorganizowana w sposób wspólnotowy, kolektywny. Owo zorganizowanie przejawia się między innymi w ukształtowaniu kontekstu instytucjonalnego, do którego odwołują się analizy socjologiczne, a socjologowie
eksplorują zjawiska społeczne z wielką uwagą, próbując uchwycić mechanizmy ich sprawstwa. Wielodziedzinowa analiza życia społecznego wyodrębnia
subdyscypliny socjologiczne podejmujące analizy dziedzinowych struktur
instytucjonalnych oraz generowanych w ich granicach problemów społecznych. Problemy te posiadają znaczący ciężar gatunkowy, są kwestiami o fundamentalnym znaczeniu dla życia wspólnotowego.
Poziom zainteresowania nauk społecznych kwestiami obronnymi i bezpieczeństwem stanowi o potencjale kulturowym danych społeczeństw i możliwościach jego wzrostu w środowisku (nie)bezpieczeństwa. Z uwagi na rozwój owych społeczeństw następowało stopniowe opanowywanie wszelkich
zmienności urzeczywistniających trudności w rozwoju cywilizacyjnym.
208
Nakład prac poświęconych utrzymaniu równowagi w żywiołowej przestrzeni życia społecznego pozostaje odzwierciedleniem pragnienia bezpieczeństwa tworzonych wspólnot, gdyż ten kumulatywny proces zabezpieczania
przestrzeni aktywności życiowej jest nie tylko odtwarzany, ale także doskonalony poprzez kształtowanie wzajemnych związków realizujących ten cel.
Te intencjonalne obszary aktywności społecznej motywowane są zarówno
skłonnościami racjonalnymi, jak i dyspozycjami wynikającymi z instynktów
samozachowawczych. Następnie obszary tej aktywności podlegają procesom
instytucjonalizacji w zależności od kontekstu społecznego.
Instytucjonalna przestrzeń społeczna podejmuje zabezpieczenia tkanki
społecznej poprzez ochronę cenionych wartości, w tym zdrowia, życia obywateli, mienia oraz środowiska naturalnego. Nadzieje związane z instytucjonalizacją krajobrazu społecznego wciąż budzą oczekiwania społeczności
lokalnych na zapewnianie bezpieczeństwa z uwagi na stale zmieniającą się
naturę zagrożeń. Dominacja czy też prymat niebezpieczeństwa, jako przejaw
anomii, umniejszają szanse społeczne, a tym samym zagrażają wspólnotowej
egzystencji. Z uwagi na gwałtowność i nieprzewidywalność zjawisk zagrażających człowiekowi, w sposób racjonalny wyodrębnił on w rozwoju kulturowym i cywilizacyjnym struktury instytucjonalne zabezpieczające jego
istnienie i dalszy rozwój.
Struktury administracyjne strzegące bezpieczeństwa oraz porządku publicznego reprodukują się, aby odpowiadać na rosnące wyzwania w tym
zakresie. Samo bezpieczeństwo pozostaje „dobrem rzadkim”, czyli zasobem
zapewnianym poprzez doskonały kapitał społeczny. Próba dominacji owych
instytucji sektora bezpieczeństwa nad zagrożeniami pozostaje w sferze nieustannych negocjacji w przebiegu linii frontu walki z nimi. Działania w tym
zakresie w zorganizowany sposób wykonuje się w sposób nieprzerwany, systematyczny, dążący do ciągłego dysponowania siłami i środkami, jakie mogą
zostać użyte w celu przeciwstawiania się negatywnym zjawiskom prowadzącym do umniejszenia bezpieczeństwa. Działania te prowadzone są w sposób
niestrudzony, wytrwale eliminując zdarzenia niebezpieczne.
Aktorzy społeczni zaangażowani w instytucjonalne struktury bezpieczeństwa i porządku publicznego dysponują kompetencjami tworzącymi
swoisty kapitał kulturowy zdolny do przeciwdziałania różnego rodzaju nieJournal of Modern Science tom 3/30/2016
209
bezpieczeństwom. Redukcja owych zagrożeń związana jest z wielowiekowym kształtowaniem potencjału adaptacyjnego cywilizacji, a mechanizmy
obronne i ochronne zakorzenione są w tkance kulturowej społeczeństw. Legitymizacja porządku społecznego następuje bowiem głównie w warstwie
bezpieczeństwa społecznego. Dlatego też tworzy się zorganizowane systemy
zarządzające bezpieczeństwem i porządkiem publicznym funkcjonujące na
użytek ogółu społeczeństwa. Ich użyteczność zasadniczo wpływa na dobrostan całego społeczeństwa, gdyż w sytuacjach kryzysowych podejmują działania na rzecz eliminacji niebezpieczeństwa zagrażającego cenionym przez
ogół wartościom. Ten obszar praktyki społecznej został ukształtowany w dynamicznym otoczeniu podczas eliminacji wielu palących zagrożeń życia społecznego. Z uwagi na brak możliwości przewidzenia niepożądanych zjawisk
pozostają one w ciągłej dyspozycyjności, chroniąc oraz zabezpieczając tym
samym interes publiczny, który odzwierciedla cel zbiorowy w postaci uporządkowanych i przewidywalnych uwarunkowań życia. Działania te stanowią
nieocenioną korzyść w stabilizowaniu i umacnianiu struktur społecznych.
W sytuacji urzeczywistnienia się niebezpieczeństwa te kompetentne podmioty, czyli „grupy dyspozycyjne”, świadczą usługi w zakresie szeroko rozumianego bezpieczeństwa i porządku publicznego. System bezpieczeństwa
państwa został w instytucjonalnym wymiarze zakorzeniony w społeczeństwie i stanowi integralny jego komponent. Niestety, mając na uwadze zaszłości stanowienia instytucjonalnych systemów bezpieczeństwa, wiele z nich jest
ciągle zarządzanych logiką, już nieadekwatną do uwarunkowań XXI w.
Literatura
Bauman, Z. (1995). Ciało i przemoc w obliczu ponowoczesności, Toruń: Uniwersytet
im. Mikołaja Kopernika, s. 83. ISBN 978-83-2310-654-8.
Błesznowski, B. (2009). Batalia o Człowieka. Genealogia władzy Michela Foucaulta
jako próba wyzwolenia podmiotu, Warszawa: Uniwersytet Warszawski. ISBN 978-83-2350-453-5.
Dominiak, Ł. (2012). Artykuł recenzyjny. Urządzanie ciał, czyli władza w epoce
biopolityki, „KLIO. Czasopismo poświęcone dziejom Polski i powszechnym” 20(1).
ISSN 16438191.
Foucault, M. (1999). Archeologia wiedzy, Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, s. 50.
210
Foucault, M. (2014). Bezpieczeństwo, terytorium, populacja. Wykłady z Collège
de France 1977/1978, Warszawa: PWN, s. 127.
Foucault, M. (2009). Nadzorować i karać. Narodziny więzienia, Warszawa: Aletheia.
ISBN 978-83-6118-238-2.
Foucault, M. (1980). Power/Knowledge: Selected interwiews and other writings,
1972–1977, New York: Pantheon Books. ISBN 0-394-51357-6.
Foucault, M. (2000). Użytek z przyjemności, t. 2: Historia seksualności, Warszawa: Słowo/obraz terytoria. ISBN 978-83-7453-968-5.
Habermas, J. (2007). Strukturalne przeobrażenia sfery publicznej, Warszawa: PWN.
ISBN 978-83-0114-877-5.
Maciejewski, J. (2014). Grupy dyspozycyjne. Analiza socjologiczna. Wydanie drugie
rozszerzone, Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, s. 53. ISBN
978-83-2293-442-5.
Maciejewski, J. (2014). Złożoność i relacyjność środowiska (nie)bezpieczeństwa. Socjologiczne ujęcie teoretyczne z obszaru bezpieczeństwa. W: K. Murdza (red.), Súčasná
spoločenská kríza a jej negatívne prejavy, Bratislava: Akadémie Policajného zboru v
Bratislave. ISBN 978-80-80-54-661-8.
Stochmal, M. (2015). Państwowa Straż Pożarna w systemie bezpieczeństwa państwa.
Studium socjologiczne, Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego.
ISBN 978-83-2293-500-2.
Stochmal, M. (2016). Socjologiczna recepcja zagrożeń ujawnianych w krajobrazie
społecznym. W: J. Maciejewski, M. Stochmal, (red.), Grupy dyspozycyjne wobec
zagrożeń bezpieczeństwa państwa, Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego.
Żychliński, A. (2011). Wychowanie do niedojrzałości albo od biopolityki do psychowładzy, „Biopolityka. Praktyka Teoretyczna” 2–3/2011.
Stosunki międzynarodowe. Magazyn poświęcony polityce zagranicznej i sytuacji międzynarodowej, http://www.stosunki.pl/?q=content/nowe-wojny, dostęp:
25.03.2016.
211
Małgorzata Kaniewska
[email protected]
Journal of Modern
s. 213–233
Agnieszka Klimska
Wydział Filozofii Chrześcijańskiej
Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie
[email protected]
The Policy of Sustainable Development
in the Face of Contemporary Social
Threats – Selected Aspects
Abstract
Civilizational threats considered from ecological, economic and social aspects are
the rudimentary reference point for theoretical studies on sustainable development.
Manifold concepts and interpretations of the risk issue were converted into proposals
for solutions that are primarily reflected in strategic documents on sustainable
development and programs related to security. Mutual interactions, or even
interpenetration of some threats on other may affect the efficiency of implementing
preventive and corrective programs. Consequently, scientists point to the need of
adopting more systemic solutions whose implementation requires a specific policy
and properly selected tools of its realization. The key initiator and promoter of
sustainable development is the United Nations. The objectives and directions of
activities indicated by that organization and including prevention of such threats
as poverty, hunger and environmental degradation, were proposed in the United
Nations Millennium Declaration. The 15 years of implementing the document’s
resolutions concluded in the preparation of a report summarizing the project, i.e.
The Millennium Development Goals Report 2015.
The present paper outlines the issue of threats in the context of international
striving for security and reduction of global, primarily social, problems. It provides
an evaluation of the ways in which the UN policy is conducted as well as practical
realization of this policy, at the example of the Millennium Declaration. The conducted
analysis allowed to define the future prospects for the implementation of this policy,
especially with respect to preventing social threats.
213
Małgorzata Kaniewska, Agnieszka Klimska
Streszczenie
Zagrożenia cywilizacyjne rozpatrywane w wymiarze ekologicznym, ekonomicznym i społecznym stanowią rudymentarny punkt odniesienia dla teoretycznych opracowań idei zrównoważonego rozwoju. Wiele ujęć i interpretacji problemu zagrożeń przełożyło się na propozycje rozwiązań, które odzwierciedlają
się przede wszystkim w dokumentach strategicznych zrównoważonego rozwoju
i programach z zakresu bezpieczeństwa. Oddziaływanie na siebie czy wręcz przenikanie jednych zagrożeń na drugie sprawia, że wdrażanie programów prewencyjnych i korektywnych nie zawsze jest efektywne. W związku z tym wskazuje się na
rozwiązania bardziej systemowe, których zastosowanie wymaga określonej polityki
i właściwie dobranych narzędzi jej realizacji. Kluczowym inicjatorem i propagatorem polityki zrównoważonego rozwoju jest Organizacja Narodów Zjednoczonych.
Wyznaczone przez ONZ cele i kierunki działań obejmujące przeciwdziałanie takim
zagrożeniom, jak np.: nędza i głód czy degradacja środowiska naturalnego, zostały
zaproponowane w Deklaracji Milenijnej Narodów Zjednoczonych. Po 15-letniej
realizacji dokumentu został opracowany raport podsumowujący przedsięwzięcie
(The Millennium Development Goals Report, 2015).
W artykule zaprezentowane zostało zagadnienie zagrożeń w kontekście międzynarodowych dążeń do bezpieczeństwa i redukcji globalnych problemów,
przede wszystkim społecznych. Ocenie poddano sposoby prowadzenia i praktycznej realizacji polityki ONZ, na przykładzie Deklaracji Milenijnej. Dokonana analiza pozwoliła następnie na określenie dalszych perspektyw wdrażania tej polityki,
zwłaszcza w wymiarze przeciwdziałania zagrożeniom społecznym.
Keywords: sustainable development, policy of sustainable development, contemporary social threats, millenium development goals
Słowa kluczowe: zrównoważony rozwój, polityka zrównoważonego rozwoju,
współczesne zagrożenia społeczne, milenijne cele rozwoju
Introduction
Contemporary threats implicated by civilizational development which
has slipped out of control, various forms of discrimination and exclusion as
well as abuse of human rights, violence, moral indifference or degradation of
natural environment require ongoing registration and, above all, reaction on
the part of the ruling parties with simultaneous well-organized international
cooperation. In the knowledge of these problems, UNESCO explicitly
emphasized that: “Responsibility of the political factor is essential” (Mayor,
2001, p. 31) for anticipating the future and implementation of adopted
214
The Policy of Sustainable Development in the Face of Contemporary Social...
visions and action plans. Programs aimed at protecting man against broadly
understood threats, including social threats, were recurrently worked
upon by representatives of countries from all over the world who met at
international summits. These events were crowned by global agreements,
sometimes in the form of contracts. All those undertakings were inspired by
the idea of sustainable development, not infrequently referred to as utopian
and expressing a load of wishful thinking, such as: protection of life and
health, elimination of hunger and poverty, providing education and halting
environmental degradation. It is, therefore, worthwhile to ask the question
whether implementation of sustainable development policy in the face of
contemporary threats constitutes a confirmation of the utopian character of
that idea, or, contrarily is actually realized?
The concepts of threat and security
in the idea of sustainable development
The origin of the concept of sustainable development is closely linked
with the issue of broadly understood threats. Any anxieties and problems
signalized in the frames of, among others, the Club of Rome or U Thant reports,
highlighted specific threats to the social and natural environment, including
those endangering future generations. Although, the idea of sustainable
development originated principally from ecological issues and was functionally
associated with conservation, it nevertheless always revolved around man (the
subject of sustainable development) who has the right to lead a healthy and
creative life in harmony with nature. Despite the existing variances in manifold
approaches and interpretations of this idea, sustainable development can surely
be considered as having a socio-philosophical character and a strong political
coloring and, what is more, it emphasizes the need to replace the existing values
with new ones which would allow to take into account various socio-economic
needs and ensure fair and efficient use of natural resources with simultaneous
respect for the environment (Skowroński, 2010, p. 114–115).
The hitherto adopted models of socio-economic development or of public
space functioning, have induced numerous threats. The 21st century is
a period particularly characterized by an increase of threats of anthropogenic
nature which often take on a global form. This was clearly highlighted by
215
Z. Hull who wrote: “We are living nowadays in specific times, in a breakthrough
period marked by emergence of such civilizational barriers and threats which
– if they are not overcome – can lead to social disintegration and political
chaos on a global scale, and even to self-destruction of mankind” (Hull, 2011,
p. 38). Those threats reinforce the sense of fear and instability in economic,
social and political as well as existential dimension.
Identification and analysis of threats, which provides some knowledge
about them, enables development of preventive or corrective actions.
Numerous states have been involved for years in the implementation of
those actions. A set of specific threats led to defining three basic areas of
sustainable development, i.e. economic, social and environmental, which
are mutually compatible with them in terms of content and range. Economic
threats can most generally be described as relating to the issue of production
and distribution of particular goods within a country and to rational
management of capital leading to its accumulation and increase of general
wealth. Phenomena generating economy-related threats include, among
others, financial instability, economic crime, widening disparity between
the rich North and the poor South, unemployment, etc. Social threats
can be defined as manifold factors threatening human existence, health,
national identity, security of the social sphere or public safety. This category
comprises such threats as, for example, violation of human rights, a crisis
of values, all kinds of discrimination of minorities and prejudice towards
given religions or cultures, social pathologies, excessive migration and
demographic problems. Today, the catalog of that type of threats comprises
also the phenomenon of social polarization, that is, huge disparities related
to income and property ultimately leading to marginalization of a large
number of people and disruption of social ties (Sadowski, Kozłowski, 2010,
p. 24). Environmental hazards should, in turn, be considered in the context
of the consequences for the life and health of living beings arising from
changes that occur or may occur in the environment. For example, they
can consist in natural and industrial disasters, pollution of any kind of
environmental resources, inadequate waste management, overexploitation
of natural resources, etc. Those types of threats are often analyzed in
relation to the ecological crisis understood as excessive human interference
216
in nature which impairs nature’s ability to adapt to new conditions. In
this way, the generated threats affect not only individual ecosystems, but
also the holistically understood biosphere. Emergence of the ecological
crisis gave rise to a global debate on possible means of preventing further
destructive changes. This issue was also brought up at international summits
on sustainable development, since the arising threats, regardless of their
type, finally affect man himself, penetrating the socio-economic, as well as
personal sphere of his life. Moreover, the anthropological dimension of the
crisis invokes the principles of sustainable development – accountability,
justice, common good or moderation, which highlights the need for
undertaking corrective actions and, additionally, for undertaking efforts to
ensure decent living conditions for present and future generations.
The issues of sustainable development and broadly understood threats,
real and potential, are directly linked with the category of security especially,
in the conditions of changing social, economic and cultural spheres. Security
and the sense of security are nowadays included among the most important
values. The term “security” is derived from the Latin word securitas and,
today, is bears a variety of meanings. Security is, above all, identified with the
sense of confidence, safety, lack of threats (Web-01). Today, the word is often
understood in a wider sense which emphasizes not only its general meaning,
but also the one which takes into account the specific nature of international
relations, or the so-called holistic approach. Therefore, security begins to mean
more than a sense of freedom from threats and fear, since it is additionally
referred to as lack of political or economic pressure, conditions allowing
one’s self-development, possibility to maintain or improve the quality of life
or an ability to survive in the face of existential threats. Security is, therefore,
not only a need or a value, but also a dynamic social process. Consequently,
we can observe a shift in the approach towards the concept of security, i.e.
instead of being perceived as a static phenomenon, it begins to be understood
as a dynamic one (Pietras, 2000, p. 14–17). Without a doubt, this process was
significantly influenced by events, scientific studies or reports which directed
general attention to global threats, to the ecological crisis (e.g. The Limits
to Growth, or Brundtland’s Report) and thus imposed a future-oriented
approach and implementation of defined preventive and organizational
217
actions. It is the size and nature of the changes that took place in Europe
in the second half of the twentieth century, which influenced the scope and
the formula of “security”. In result of the developing interdependence of
states, an increasing role of international institutions and non-governmental
organizations as well as the evolution of threats, the paradigm of security
changed. Transformations taking place in the world require international cooperation also in the processes of ensuring security. Today, however, security
is understood as a dynamic phenomenon taking into account the long-term
perspective (Pietraś, 2000, p. 36–37).
Development of the category of security was thus related to a certain
degree with the reflection on global environmental threats. In this sense, the
concept of security or ecological security is closely connected with the idea
and individual concepts of sustainable development. The discourse related
to the issue of ecological or, in a wider sense, environmental security, gained
special significance with the intensification of threats, primarily ecological
ones, which increasingly permeated the social, political, economic and
cultural sphere. At that time also, the consequences of improper relationships
between man and the natural environment began to be taken into account.
The end of the 60s can, therefore, be considered as a turning point in the
perception of environmental problems, which resulted in particular in taking
measures aimed at eliminating those changes in the environment which
immediately affected man. In other words, measures were taken to minimize
the threats to human health and life potentially posed by the environment
(Zięba, 1998, p. 44). The issue of environmental security developed in this
context, along with the growing importance of sustainable development,
was expanded to include economic, social and political aspects. Therefore,
environmental security is understood in a wider sense than merely
protection of social systems through the care for the environment and is
thus inscribed in activities conducive to strengthening the external national
or transnational security. Reinforcing the significance of the anthropogenic
profile of threats and putting emphasis on international cooperation in the
development of environmental laws as well as in changing social behaviors
can be considered as compatible activities which support the majority of
sustainable development strategies.
218
Social threats in sustainable development
policy
The policy of sustainable development, which is carried out in connection
with the specified threats to socio-natural environment is formulated
with the help of strategic and legal documents drawn up especially for
this purpose. The policy is, moreover, realized through specific projects,
declarations and programs of both local and global range. The policy of
sustainable development should be perceived as a concept going beyond
the tasks undertaken in the context of conservation policy. The key role in
the creation and promotion of sustainable development is attributed to the
United Nations. There is even a belief that “(…) the only real significant
policy of implementing sustainable development is inspired by the United
Nations” (Papuziński, 2011, p. 110).
The organization took a stand in relation to a number of global issues,
including social ones, stressing the need for reorganizing social life,
shaping attitudes, changing certain habits and introducing a new order. It
is worth highlighting the importance of the social dimension of sustainable
development which is conceived of as:
 A model of enduring that will ensure a decent life for all inhabitants of the
globe, and eliminate self-destruction of mankind,
 Development aimed at self-improvement of individuals instead of
civilizational development for its own sake,
 Development of human culture,
 Intergenerational justice,
 Self-sufficiency of communities,
 Development ensuring satisfaction of the higher (spiritual) human needs,
 Social changes aimed at creating conditions conducive to physical and
mental health of man,
 Strengthening the natural process of evolution as a result of its
intellectualization,
 Maintaining the global community in a relative, dynamic equilibrium,
 Improving health state and nutrition level,
 Increasing the level of education,
 National self-sufficiency in terms of food, water, energy,
219
 Introducing non-antagonistic relations between different systems and
social groups,
 Fight against hunger and poverty (Pawłowski, 2008, p. 322–328).
The above-listed aims express the need for change and permanent
improvement of the living conditions of communities around the globe. These
attempts were recorded in key international documents which regulate the issue
of sustainable development and specify the major challenges, including social
ones. Particular attention was paid to the need of establishing new and equitable
global partnership, based on proper cooperation at all levels, i.e. that of the
states, nations and social groups. Such cooperation should take into account
the needs of individual countries, especially those from the poorest areas and
consist in successive work on eradication of poverty and destitution. “Poverty
defies human dignity and constitutes a form of exclusion (…). Development
strategies not aimed principally at elimination of poverty are senseless. Fighting
poverty requires urgent and bold political decisions (…)” (Mayor, 2001, p. 67).
In fact, threats related to destitution and poverty constitute the essential part of
the documents from the area of sustainable development. It suffices to mention
here the Earth Charter, in which the fight against poverty was recognized as an
ethical, social and environmental duty. Efforts should be made to improve the
social situation of people and ensure the right to drinking water, clean air, safe
food, uncontaminated soil or adequate sanitation. The document mentions the
term “sustainable livelihoods” which means the need to strive for equitable
distribution of goods within a nation and between nations, as well as providing
help in the fight against debt (The Earth Charter, 2000). According to R. Fűcks:
“World justice can only be satisfied by redistribution of what is available:
economic growth in the South requires its contraction in the North” (Fűcks,
2016, p. 88). The threats and problems mentioned above were also reflected in
the provisions of the United Nations Millennium Declaration, which clearly
imply a commitment to “(…) freeing of the entire human race from want”
and determination to “(…) deal comprehensively and effectively with the debt
problems of low- and middle-income developing countries, through various
national and international measures designed to make their debt sustainable in
the long term” (United Nations Millennium Declaration, 2000).
220
The social dimension of sustainable development comprises, moreover,
the question of threats related to the quality of life which is deteriorating in
result of over-consumption, unsustainable production and urban problems.
Most of the threats which affect the quality of life have already been
identified which allows to take actions aimed at minimizing those threats
and their consequences. For the most part, however, the presented ideas
can be brought down to wishful thinking and they address the issue of life
quality by means of mere catchphrases. There are no reliable analyzes of
the category of life quality or detailed studies specifying, for example, the
“addressee of the quality of life” as M. Leźnicki pointed out. Even addressees
who are in a similar life situation and live in similar conditions can differ in
their perception of the quality of their own lives, adopt different measures
to strive for improving their situation and express different needs. It
is extremely difficult to define the concept of life quality in an objective
way even in the case of specific groups, potentially the same addressees,
because of their often extreme expectations (Leźnicki, 2011, p. 201). The
quality of life belongs to the category, which can be associated with most
of the problems dealt with in the context of discourse on the postulates
of sustainable development. Threats that arise due to lack of access to
education and medical services, i.e. a high rate of mortality, the spread of
infectious diseases and unequal access to education, drastically reduce the
degree of one’s sense of life quality. In the face of such difficult existential
conditions, which occur mainly in the Third World countries, it is hard
to assume that environmental programs function properly or to think
about future generations. There is, therefore, no doubt that the fight with
civilizational threats, including social threats requires adopting a systemic
approach. Threats are interrelated – the risk of poverty is related to the
ecological crisis, lack of education with the development of HIV / ADIS,
etc. For example, poor people who occupy an ecologically vulnerable area,
will continue its exploitation as a result of continuous demographic growth.
Interpenetration of threats should also be taken into account when drawing
up documents related to implementation of the sustainable development
policy. It is necessary to predict the consequences of adopting long-term
strategies to prevent reducing chances for its execution, e.g. in a situation
221
in which “(…) poor people are forced to fight for survival, while vast
geographical areas are subjected to unbridled industrial exploitation, which
does not bring any benefits to the local population” (Mayor, 2001, p. 71).
Taking into account the complex character of problems faced by, among
others, the United Nations, it seems expedient to examine selected projects
to assess their effectiveness and prospects for implementing further practical
solutions in accordance with the demands of sustainable development.
According to the authors, it may prove important to assess the degree of
fulfilling the Millennium Development Goals with respect to social threats,
and refer them to future strategies.
The Millennium Development Goals and their
implementation
As mentioned above, progressive degradation of the environment, limited
character of the biosphere and its resources, growth of population, or disparities
in access to goods, have a global character and are interrelated on multiple
levels. The United Nation’s Millennium Declaration constitutes a response to the
rising number of contemporary social threats in the twenty-first century. This
resolution was adopted at the 55th session of the General Assembly of the United
Nations on 6–8 September 2000 at the Millennium Summit, which referred
to the Earth Summit in Rio de Janeiro in 1992. The Millennium Summit was
preceded by a publication, signed by UN Secretary General Kofi A. Annan and
entitled We the Peoples. The Role of the United Nations in the 21st Century, known
under the abbreviated name of the Millennium Report (Papuziński, 2008, p. 55).
The Millennium Declaration put emphasis on building a more peaceful,
prosperous and just world. Its creation is to take place on the basis of such values
as freedom, equality, solidarity, tolerance, respect for the environment, shared
responsibility. The document revolves around the process of globalization
and the associated challenges. The main challenges of the early twentyfirst century include providing conditions in which globalization would be
beneficial for all the inhabitants of Earth. That, as Koffi Annan contends,
could be possible thanks to the so-called inclusive globalization, which
assumes a more equitable distribution of wealth. It should also be noted that
the values set out in the Millennium Declaration constitute a strong reference
222
to the values of the Universal Declaration of Human Rights of 1948 and apply
to everyone regardless of their sex, color, language, religion, property, social
origin, nationality, without distinction of any kind.
The Millennium Declaration comprises, among others, the Millennium
Project, which is aimed at the development of global political solutions that
would help to reduce disparities between the inhabitants of the poor South and
the wealthy North. The Millennium Project, which includes the Millennium
Development Goals, is focused on such issues as war and peace, health, poverty,
education. Millions of people live below the minimum level to live in human
dignity. They are deprived of food, clothing, shelter, or education. It is the
responsibility of the developed countries to help the developing countries and
those in the period of transition. The eight Millennium Development Goals are to:
1) “Eradicate extreme poverty and hunger.
2) Achieve universal primary education.
3) Promote gender equality and empower women.
4) Reduce child mortality.
5) Improve maternal health.
6) Combat HIV/AIDS, malaria and other diseases.
7) Ensure environmental sustainability.
8) Develop a Global Partnership for Development” (The Millenium
Development Goals).
The signatories of the Millennium Development Goals committed
themselves to implement the above provisions by 2015. The document
assumed to:
 Reduce by half the proportion of people whose income is less than
$ 1.25/day,
 Reduce by half the proportion of people who suffer from hunger,
 Ensure that by 2015, children everywhere, boys and girls alike will be able
to complete a full course of primary schooling,
 Eliminate gender unequal access to primary and secondary education
preferably by 2005, and at all levels by 2015,
Reduce
by two thirds the mortality rate among children under the age of 5,

 Reduce by three quarters the maternal mortality ratio,
223
 Halt the spread of HIV / AIDS and reduce the number of new infections,
 Halt the spread of malaria and other major diseases and reducing the
number of new infections,
 Taking into account the principles of sustainable development in national
strategies and programs and implementation of methods halting depletion
of natural resources,
 Reduce by half the proportion of people without permanent access to safe
drinking water,
 Elaborate a trading and financial system available to all, based on clear
rules, predictable and not discriminatory to anybody, taking into account
in particular the needs of the least developed countries (Millennium
Development Goals).
It should be emphasized that human activities lead to social progress, create
social welfare, contribute to the development of science and technology. With the
gained knowledge a person is able to realize the goal of protecting and improving
the life of present and future generations. This intention can be achieved with
the involvement of all countries. The assumptions made in the Millennium
Development Goals were ambitious and progress was recorded in all areas,
however, not all goals were fully realized in the course of fifteen years.
In 1990, almost half of the population (47%) lived on less than USD 1.25
a day. In 2015, this ratio decreased to 14%.
Table 1.
The number of people all over the world living in extreme poverty
Year
Number of people [mln]
1990
1,926
1999
1,751
2015
836
Source: The Millennium Development Goals Report 2015, p. 6
The largest decrease in the number of people living in extreme poverty
took place after 2000. The proportion of undernourished people in developing
224
countries fell almost by half (1990–1992 – 23.3%; 2014 to 2016 – 12.9%). The
population of the so-called working middle-class living on more than USD 4
a day tripled in the years 1991–2015.
Considerable progress was reported in universal access to primary
education.
Table 2.
The number of children all over the world not attending school at the primary
level
Year
Number of children [mln]
Number of children [%]
2000
100
17
2015
57
9
The greatest success was recorded in sub-Saharan Africa, but it is still
a region where the goal has not been fully achieved. The risk of not completing
school among children from the poorest homes is four times higher than
among children from the richest families.
Table 3.
The net enrollment rate (primary school) in sub-Saharan Africa
Year
Ratio [%]
1990
52
2000
60
2015
80
It was also possible to eliminate gender disparity at all levels of education
in developing countries. In 1990 in South Asia, for every 100 boys attending
primary school there were 74 girls, now for every 100 boys there are 103 girls.
In the last 20 years an increase was noted in parliamentary representation of
women in 90% of countries. It should be remembered, however, that women
still constitute only one fifth of parliament representatives worldwide.
225
As far as mortality rate is concerned, it was reduced by more than half.
Approximately, 84% of children all over the world received at least one dose
of measles vaccine in 2013. There was an 11% increase compared to 2000.
Vaccines against measles saved the lives of nearly 15.6 million children in the
years 2000–2013.
Table 4.
Under-five mortality rate all over the world
Year
Child mortality [mln]
Child mortality per 1000 births
1990
12,7
90
2015
6
43
In the region of sub-Saharan Africa the mortality rate of children under
five years of age decreased five times faster in the years 2005–2013 than in
1990–1995.
Similarly, maternal health care was improved. Since 1990, the maternal
mortality rate has fallen by 45% all over the world, the greatest reduction was
recorded after 2000.
Table 5.
The number of maternal deaths during childbirth in the world [per 100 thousand
live births]
Year
Mortality rate
1990
380
2000
330
2015
210
Over 71% of births in 2014 were assisted by skilled health professionals.
Thus, there was an increase of 12% compared to 1990. In North Africa,
the percentage of women who received min. four visits during pregnancy
increased from 50% (in 1990) to 89% (in 2014).
A significant progress was also recorded with regard to reducing the
226
spread of infectious diseases. The number of HIV infections between 2000
and 2013 fell by 40% from 3.5 million to 2.1 million. In the period of eleven
years, the number of people infected with HIV who received antiretroviral
treatment (ART) increased seventeen times. This prevented the death of 7.6
million people between 1995 and 2013.
Table 6.
The number of people who received anti-retroviral treatment (ART)
Year
Number of people [mln]
2003
0.8
2014
13.6
More than 6.2 million children under five years of age, who contracted
malaria were saved from death in the years 2000–2015. Thanks to prevention,
diagnosis and effective treatment of tuberculosis it was possible to save 37
million people. Mortality due to tuberculosis incidents fell by 45%, and its
prevalence by 41% in the years 1990–2013.
In 2015, 91% of the world population had access to drinking water sources,
in 1990 it was 76%. The proportion of people living in slums fell from 39.4%
(in 2000) to less than 29.7% (in 2014).
The efforts of developed countries were also directed at providing
development aid for underdeveloped countries. In the years 2000–2014
the funds allocated for this purpose increased by 66%, reaching USD 135.2
billion (in 2000 it was USD 81 billion). In 2014, 79% of imported products
from developing countries to developed countries was not duty-free (in 2000
– 65%). The number of mobile subscribers increased from 738 million (in
2000) to 7 billion (in 2015). Access to the Internet has increased from 6% (in
2000) to 43% (in 2015).
It should be noted that, despite great success in fulfilling the commitments
contained in the Millennium Development Goals, there are still areas that
need immediate and effective action. 800 million people in the world continue
to live in extreme poverty (The Sustainable Development Goals Report, 2015,
p. 4). The disproportions between the inhabitants of the rich and poor regions
227
are huge. There are also inequalities between the residents of rural and urban
areas. Discrimination against women at work and in public life also remains
a big problem. Women are more often affected by poverty than men. Without
a doubt, a great success was noted in reducing mortality in children under the
age of five, mainly through better access to medical care, but still 16 thousand
children die every day from causes that can be prevented.
Implementation of Sustainable Development
Goals as a chance to reduce contemporary
social threats
Highly developed countries have taken measures aimed at, among others,
eliminating social inequality, reducing poverty and hunger, or improving
access to education. It should be noted, however, that those actions had to
be continued and significantly expanded. “The successes of the MDG agenda
prove that global action works. It is the only path to ensure that the new
development agenda leaves no one behind” (The Millennium Development
Goals Report, 2015, p. 11).
On 25–27 September 2015, at the 70th Session of the UN General
Assembly in New York the Agenda for Sustainable Development 2030 was
adopted. It comprised 17 Goals for Sustainable Development which should
be implemented by 2030 (www.unesco.pl/662, access 4.08.2016). The goals
The goals are to:
1. “End poverty in all its forms everywhere.
2. End hunger, achieve food security and improved nutrition and promote
sustainable agriculture.
3. Ensure healthy lives and promote well-being for all at all ages.
4. Ensure inclusive and equitable quality education and promote lifelong
learning opportunities for all.
5. Achieve gender equality and empower all women and girls.
6. Ensure availability and sustainable management of water and sanitation
for all.
7. Ensure access to affordable, reliable, sustainable and modern energy for all.
8. Promote sustained, inclusive and sustainable economic growth, full and
productive employment and decent work for all.
228
19. Build resilient infrastructure, promote inclusive and sustainable
industrialization and foster innovation.
10. Reduce inequality within and among countries.
11. Make cities and human settlements inclusive, safe, resilient and sustainable.
12. Ensure sustainable consumption and production patterns.
13. Take urgent action to combat climate change and its impacts.
14. Conserve and sustainably use the oceans, seas and marine resources for
sustainable development.
15. Protect, restore and promote sustainable use of terrestrial ecosystems,
sustainably manage forests, combat desertification, and halt and reverse
land degradation and halt biodiversity loss.
16. Promote peaceful and inclusive societies for sustainable development,
provide access to justice for all and build effective, accountable and
inclusive institutions at all levels.
17. Strengthen the means of implementation and revitalize the Global
Partnership for Sustainable Development” (The 2030 Agenda for
Sustainable Development, p. 14).
What draws special attention in the above-mentioned purposes is the
word “all”. No man can be excluded, omitted. Activities planned for the years
2015–2030 assume complete elimination of hunger and poverty in the world,
providing every person with conditions enabling them to realize their potential
in dignity, equality and in healthy environment. All people should enjoy
a prosperous and satisfying life. Social, economic and technological progress
must take place in compliance with the environment. The interrelations that
occur between social inequality, poverty and environmental degradation
constitute an integral part of the Agenda for Sustainable Development 2030.
The 17 Goals for Sustainable Development and the 91 tasks are focused on
economic and social development as well as environmental protection. “(…)
they are goals for all peoples. They illustrate the scale and universality of
human ambitions expressed in the new Agenda” (Ban Ki-moon, www.unic.
un.org.pl access, 8.04.2016).
Actions should seek to ensure that all people around the world, including
the inhabitants of the most poor regions can benefit from a basic standard of
229
living and social assistance. It should be noted that, although the percentage
of people living in extreme poverty decreased significantly, poverty still
remains widespread in sub-Saharan Africa, where 40% of the population
in 2012 lived on less than USD 1.9 a day. More than half the population of
the region still does not have access to safe food. Malnutrition results in
inhibition of the development of children, 1/4 of children under five years
of age (158.6 million) is too short. 663 million people do not have access to
“safe” water. 2.4 billion people remain without improved sanitation. It should
be noted that these threats include the inhabitants of the least developed
regions. Particularly noteworthy is the area of sub-Saharan Africa, where the
residents do not only suffer from lack of food and access to water, but are at
the highest risk of becoming ill with malaria. 89% of cases in 2015 occurred
precisely in this area. Another problem is the lack of access to education.
59 million children do not attend school at the primary level. 757 million
adults cannot read or write, 2/3 of that number are women (The Sustainable
Development Goals Report, 2015, p. 3–6).
Implementation of the provisions of the Agenda for Sustainable
Development in 2030 and the Sustainable Development Goals contained in
it is only possible with the help of scientific achievements. The conclusions of
the Global Sustainable Development Report 2016 highlight the need to build
a bridge between science and politics. The report points to the necessity of
undertaking new research that will determine what action should be taken
to enable every person to benefit from the achievements of development. It is
also necessary to determine who has been neglected so far and how to prevent
it. The concept of inclusiveness must become an integral part of institutional
programs and be included in research and development processes.
In the course of implementing the ambitious provisions of the Sustainable
Development Goals, which undoubtedly represent a real opportunity to reduce
contemporary social threats, it is necessary to develop integrated national
strategies and engage non-governmental, business, academic organizations
as well as local authorities. It should be noted that such activities have already
been initiated. For example, in Poland a draft of the Strategy for Responsible
Development was prepared by the Ministry of Development. Currently,
public consultation is carried out and the document is to be adopted by the
230
Government in October 2016. The principle of sustainable development in
economic, social, environmental and territorial aspect, plays a pivotal role in
the document and that the benefits resulting from the implementation of the
strategy will embrace all citizens (www.mr.gov.pl access, 4.08.2016).
Summary
The policy of sustainable development, so strongly emphasized in UN
documents, undoubtedly constitutes a great chance to reduce the prevalence of
social threats. The political factor seems to be crucial for the implementation of
corrective programs or specific visions of the world’s future. The modern policy
of sustainable development cannot be based solely on protecting and restoring
the environment, but on actual improvement of conditions and quality of life,
particularly with regard to people living in conditions of extreme poverty and
in marginalized communities. Moreover, protection of fundamental, universal
values, such as health, freedom, equality, justice, solidarity, education, tolerance,
peace on the local and global scale, will certainly translate into implementation
of the principles defined in conservation projects. Anticipation of threats
and ways of responding to them devised by the United Nations, reinforced
by issued documents allow for positive evaluation of the implementation of
priorities and objectives set out, among others, in the Millennium Declaration.
However, involvement on part of the United Nations will not suffice without
international cooperation and fulfillment of global commitments, since there
are countries which are not able to take independent actions. The group of
such countries can include states with the lowest Human Development
Index (HDI). The components of this index comprise such data as average
life expectancy, illiteracy, level of education and standard of living on the
global scale. The ten least developed countries comprise: Niger, Democratic
Republic of Congo, Central African Republic, Sierra Leone, Eritrea, Burkina
Faso, Guinea, Mozambique, Burundi, Liberia. However, it must be taken into
account that the group of underdeveloped countries consists of 43 states (The
Human Development Report, 2015, p. 245).
The UN policy aimed at reducing the current threats and successive
pursuit of broadly understood security, confirms that it is possible to carry
out effective implementation of the theoretical principles of sustainable
231
development into the realm of praxis. The degree of achieving each of the
Millennium Development Goals seems to be satisfactory, which can be
a motivating factor for undertaking equally effective measures, e.g. in the
framework of implementing Agenda Post-2015. The goals listed in the
Sustainable Development Goals document are not a response to new threats,
but continuation of the activities to the already diagnosed problems. The
form in which the goals were expressed is worth noting. It was reinforced
by the words “end” or “all”. We do not seek, therefore, to reduce the number
of poor people, but to eliminate the number of people – all people – living
in conditions of extreme poverty. Moreover, adjustments were made to our
ways of thinking, since the need to use scientific achievements was clearly
emphasized. Difficulties in assessing the scale of the phenomena indicated in
the article point to the urgency of enabling scientists to work, among others,
in the role of stakeholders or experts responsible for measuring the degree
of inequality and poverty or the quality of life of individual social groups.
Moreover, the scientific community can prove to be valuable in the process
of humanizing globalization, which, in this new dimension, has a chance to
have a better control the future.
References
Fűcks, R. (2016). Zielona rewolucja, Warszawa: Wydawnictwo: Książka i Prasa. ISBN
9788365304063.
Grabowska, G. (2001). Europejskie prawo środowiska, Warszawa: Wydawnictwa
Prawnicze PWN. ISBN 83-88296-52-3.
Hull, Z. (2011). Wprowadzenie do filozofii zrównoważonego rozwoju. In: W. Tyburski
(ed.), Zasady kształtowania postaw sprzyjających wdrażaniu zrównoważonego
rozwoju, Toruń: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika,
p. 33–83. ISBN 978-83-231-2740-6.
Instytut Ochrony Środowiska (1998). Środowisko i Rozwój. Rio de Janeiro, 3–14
czerwca 1992 r. Szczyt Ziemi, Warszawa: Instytut Ochrony Środowiska, p. 13–18.
ISBN 83-85805-04-4.
Leźnicki, M. (2011). Jakość życia jako przedmiot badań naukowych i refleksji pozanaukowej. In: W. Tyburski (ed.), Zasady kształtowania postaw sprzyjających wdrażaniu zrównoważonego rozwoju, Toruń: Wydawnictwo Naukowe Uniwersystetu
Mikołaja Kopernika, p. 197–231. ISBN 978-83-231-2740-6.
232
Mayor, F. (2001). Przyszłość świata, Warszawa: Fundacja Studiów i Badań Edukacyjnych. ISBN 83-915039-3-3.
Ministerstwo Rozwoju. Projekt Strategii na Rzecz Odpowiedzialnego Rozwoju.
Papuziński, A. (2011). „Problemy Ekorozwoju” 1, p. 107–116.
Pawłowski, A. (2008). Rozwój zrównoważony – idea, filozofia, praktyka, Lublin:
Komitet Inżynierii Środowiska PAN. ISBN 978-83-89293-72-5.
Pietraś, M. (2000). Bezpieczeństwo ekologiczne w Europie. Studium politologiczne,
Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej. ISBN 83-227-0840-8.
Sadowski, Z., Kozłowski, P. (2010). Zagrożenia ekonomiczne i społeczne, „Nauka” 4,
Raport o zagrożeniach – Próba diagnozy. Rozprawy Komitetu Badań nad Zagrożeniami przy Prezydium Polskiej Akademii Nauk, p. 23–29.
Skowroński, A. (2010). The Legal Capacity of Local Government in Implementing the
Principles of Sustainable Development. In: Z. Łepko, R.F. Sadowski, A Humanist apProach to Sustainable Development, Warszawa: Wydawnictwo Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego, p. 111–136. ISBN 978-83-7072-620-1.
United Nations Department of Economic and Social Affairs, The Global Sustainable
Development Report 2016.
United Nations, The 2030 Agenda for Sustainable Development.
United Nations, The Human Development Report 2015.
United Nations, The Millennium Development Goals Report 2015.
United Nations, The Sustainable Development Goals Report 2015.
Web-01 sjp.pwn.pl.
Zięba, S. (1998). Dylematy bezpieczeństwa ekologicznego, Lublin: Zakład Ekologii
Człowieka Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego. ISBN 9788390324685.
233
Maria casola
University of Bari “Aldo Moro”, Italy, Bari
[email protected]
Journal of Modern
s. 235–249
Protecting the sea
Guaranteeing quality and fruition
Abstract
The following article is the text of the speech at the “The Individual, The Society
and Sustainable Development from Globaliziation to Glocalization” conference, with
addition of basic bibliography. Held in Tirana on 14 April 2016 at Hena e Plote
Beder University. The study has the purpose to examine the role of Roman law on
protecting the marine environment. In the last decades of the Republic, and in the
mid first century A.D. arose the first jurisprudential attempts conceptual definition
of litus maris and its extension and were processed interventions of Roman praetors
aimed at controlling the use of the sea and, therefore, to navigation and maritime
commerce. The result was a situation articulated of what it was intended to outline
some profiles.
Keywords: res communes omnium; sea, interdictum prohibitorium, actio popularis
Introduction
My aim is to examine various juridical patterns concerning navigation
and matters of security in seaborne trade in the Mediterranean Sea. These
topics have a relevance that goes back to ancient times and is deeply rooted in
Roman law. It is essential for everyone involved with maritime security to be
235
Maria casola
aware of its origins. The starting point of this analysis must be the realisation
that maritime law is closely linked to the development of trading methods
and needs. These aspects are constantly changing and need a well-defined
regulatory framework in order to flourish.
I will highlight how the need for regulation in seaborne trade resulted
in the creation of common traditions in this field that live to this day. These
traditions have made possible, both in the past and in the present, the
establishing of an ancient framework that has played a main role in conceiving
new concepts in law.
Examples of this process might be the receptum nautarum (shipowner’s
limitation of liability), the concept of avaria (ship damage), the actio exercitoria
(the right to sue a ship’s owner). Overall, I will focus on two main aspects that
are connected to each other:
1. The role of Roman law on the exploitation of maritime resources, through
the proper regulation of utilization, i.e. of navigation.
2. The role of Roman law and its potential impact in protecting the marine
environment.
Res communes omnium
However, before I elaborate on these two aspects, I believe it is worth
mentioning that the Romans had the firm belief that the sea, as well as
drinking water and the air, were, according to the ius naturale, part of res
communes omnium, i.e. common goods of humankind.
D. 1. 8. 2 pr-1 (Marc. l. 3 inst.): Qaedam naturali iure communia sunt
omnium, quaedam universitatis, quaedam nullius, pleraque singulorum quae
variis ex causis cuique adquiruntur. Et quidem naturali iure omnium communia
sunt illa: aer, aqua profluens, et mare, et per hoc litora maris.
Neither the sea nor the coasts were considered subject to property rights
and therefore exclusive exploitation concessions could not be granted to
any civitas and/or individual. Even the few texts referring to examples of
appropriation of marine areas within the Roman law never included the open
sea, but rather inland waterways, rivers or lakes. Furthermore, none of the
examples ever mentioned any claim of sovereignty on the areas, but only the
possibility of profiting from their resources.
236
Protecting the sea Guaranteeing quality and fruition
Sea and coasts were never considered res publicae in patrimonio, i.e.
a certain kind of property that can be given by concession by the City or any
other public authority. They were considered common goods whose access to
was everyone’s right.
Based on the evidence currently available, the idea of sea as common
heritage to humankind is believed to have been present throughout the
ancient Mediterranean area for a long time, from Western Asia to Greece,
from Rome to Egypt.
The Roman Sea power did not originate from ambitions of domination,
but was the result of a mere need to survive. The Romans had soon had
understood that their own safety was strictly dependant on their access to
sea (and sailing), to guarantee the flow of vital supplies and control the coasts
and the marine areas of interest. This kind of control was never meant to be
an imposition of their commercial interests on other cities or peoples of the
Mediterranean area.
The Roman fleets were not war weapons to be used to show off their
own superiority over enemies. They were, instead, the necessary means
for protecting sea routes as much as possible. It was a purely functional
arrangement: the power was not to demonstrate supremacy over space
(meaning ownership of marine areas) and maritime supremacy, which was
never proclaimed.
The power was used or supervision of the sea to ensure safe maritime
navigation. Based on these understandings, Roman jurists and magistrates
designed principles and rules aimed at fostering transport and ensuring
access to and shared use of sea and coast.
D. 47. 10. 13. 7 (Ulp. l. 57 ad ed.): … Conductori autem veteres interdictum
dederunt, si forte publuce hoc conduxit: … Si quem tamen ante aedes meas vel
ante praetorium meum piscari prohibeam, quid dicendum est? Me iniuriarum
iudicio teneri annori? Et quidem mare commune omnium est et litora, sicuti aer,
et est saepissime rescriptum non posse quem piscari prohiberi: sed nec aucupari,
nisi quod ingredi quis agrum alienum prohiberi potest. Usurpatum tamen et hoc
est, tametsi nullo iure, ut quis prohiberi possit ante aedes meas vel praetorium
meum piscari: quare si quis prohibeatur, adhuc iniuriarum agi potest. In lacu
tamen, qui mei dominii est, utique piscari aliquem prohibere possum.
237
Maria casola
D. 43. 8. 2. 9 (Ulp. l. 68 ad ed.): Si quis in mari piscari aut navigare
prohibeatur, non habebit interdictum, quemadmodum nec is, qui in campo
plublico ludere vel in publico balineo lavare aut in theatro spectare arceatur:
sed in omnibus his casibus iniuriatum actione utendum est.
This resulted in the protection of the freedom of navigation and the free
profiting of marine resources: salt extraction, employment of salt water
for medical and veterinarian use, commercial fishing, fish farming, all
guaranteeing the existence of sea and of marine life.
D. 43. 8. 2. 8 (Ulp l. 68 ad.ed.): Adversus eum, qui molem in mare proiecit,
interdictum utile competit ei, cui forte haec res nocitura sit: si autem nemo
damnum sentit, tuendus est si, qui in litore aedificat vel molem in mare iacit.
D. 43. 12. 1. 17 (Ulp. l. 68 ad ed.): Si in mari aliquid fiat, Labeo competere
tale interdictum: ne quid in mari inve litore quo partus, statio iterve navigio
deterius fiat.
Even the regulations about maritime trade, whose main focus was on
both the ship’s and the passengers’ safety, originated from this need for
navigation.
Sea: the freedom of navigation
and the prevention of shipwrecks
To encourage maritime transport, the Lex Rhodia provided that, in case
it was needed to jettison cargo to save the ship or in case of ship damage,
the loss would be split among all the owners of the goods being transported
apporting loss in this way could encourage people to engage in maritime
transport (e.g. the ship owner or the captain).
D. 14. 2. 1 (Paul. l. 2 sentent.): Lege Rhodia cavetur, ut, si levandae navis gratia
iactus mercium factus est, omnium contributione sarciatur quod pro omnibus
datum est.; Paul. Sent. 2.7.1: Levandae navis gratia iactus cum mercium factus
est, omnium intributione sarciatur, quod pro omnibus iactum est.
It was laid down that in the event of shipwreck neither taxation nor
property rights (acquisitive prescription) were allowed on the goods that
ended up overboard.
D. 41. 2. 21. 1-2 (Iavol. l. 7 ex Cassio): Quod ex naufragio expulsum est,
usucapi non potest, quoniam non est in derelicto, sed in deperdito. Idem iuris
238
esse existimo in his rebus, quae iactae sunt: quoniam non potest videri id pro
derelicto habitum, quod salutis causa interim dimissum est.
However, an ancient tradition established that wreckage could become
property of whoever took possession of it and jurists promoted a limitation
of such a privilege to prevent abuse. The practice of taking possession of
wreckage from fraudulent shipwrecks had become very lucrative. Apparently,
fishermen would light fires at night on the coast near areas of shallow water
to trick ships into thinking there was a port nearby where they could dock at,
thus deliberately causing shipwrecks, so as to take possession of the vessels
and steal the cargo.
D. 47. 9. 10 (Ulp. l. 1 op.): Ne piscatores nocte lumine ostenso fallant
navigantes, quasi in portum aliquem delaturi, eoque modo in periculum naves
et qui in eis sunt deducant sibique execrandam praedam parent, praesidis
provinciae religiosa constantia efficiat.
Jurists proposed that there should be a sanction of a sum four times higher
than the value of the stolen goods or even to introduce criminal penalty for
the thieves with punishments like birching, exile or penal labour in mines
(basically a death sentence).
D. 47. 9. 1. pr. (Ulp. l. 56 ad ed.): Praetor ait: ‘In eum, qui ex incendio ruina
naufragio rate nave expugnata quid rapuisse recepisse dolo malo damnive
quid in his rebus dedisse dicetur: in quadruplum in anno, quo primum de ea
re experiundi potestas fuerit, post annum in simplum iudicium dabo. Item in
servum et in familiam iudicium dabo’.
D. 47. 9. 4. 1 (Paul. l. 54 ad ed.): Divus Antoninus de his, qui praedam ex
naufragio diripuissent, ita rescripsit: ‘Quod de naufragiis navis et ratis scripsisti
mihi, eo pertinet, ut explores, qua poena adficiendos eos putem, qui diripuisse
aliqua ex illo probantur. Et facile, ut opinor, constitui potest: nam plurimum
interest, peritura collegerint an quae servari possint flagitiose invaserint.
Ideoque si gravior praeda vi adpetita videbitur, liberos quidem fustibus caesos
in triennium relegabis aut, si sordidiores erunt, in opus publicum eiusdem
temporis dabis: servos flagellis caesos in metallum damnabis. Si non magnae
pecuniae res fuerint, liberos fustibus, servos flagellis caesos dimittere poteris’.
It was settled that the ship owner would guarantee in full for cargo on
board in order to protect those asking to be transported (i.e. passengers)
239
Maria casola
and look after the expectations of those consigning their goods to the
charterer (exercitor navis).
D. 4. 9. 3. 1 (Ulp. 14. ad ed.): Ait praetor: ´nisi restituent, in eos iudicium
dabo´. Ex hoc edicto in factum actio proficiscitur, sed an sit necessaria,videndum,
quia agi civili actione ex hac causa poterit: si quidem merces intervenerit, ex locato
vel conducto: scilicet si tota navis locata sit, qui conduxit ex conducto etiam de
rebus quae desunt agere potest: si vero res perferendas nauta conduxit, ex locato
convenietur: sed si gratis res susceptae sint, ait Pomponius depositi agi potuisse.
Miratur igitur, cur honoraria actio sit inducta, cum sint civiles: nisi forte, inquit,
ideo, ut innotesceret praetor curam agere reprimendae improbitatis hoc genus
hominum: et quia in locato conducto culpa, in deposito dolus dumtaxat praestatur,
at hoc edicto omnimodo qui recepit tenetur, etiamsi sine culpa eius res periit vel
damnum datum est, nisi si quid damno fatali contingit. Inde Labeo scribit, si quid
naufragio aut per vim piratarum perierit, non esse iniquum exceptionem ei dari.
Idem erit dicendum et si in stabulo aut in caupona, vis maior contigerit.
Because the sea and the coasts were common heritage to humankind, all
people had not only the substantive right to use them without appropriating
them, but also the procedural right to enforcement of this substantive right
regardless of having a personal and specific interest in using them.
Actio popularis
In this respect the combination of two sets of regulations typical of Roman
law is particularly interesting: the actio popularis given to the citizen (to quivis
de populo) to defend the common interest of the people.
D. 47. 23. 2 (Paul. 1 ad ed.): Si plures simul agant populares actione, praetor
e ligat idoneiorem;
D. 47. 23. 3. 1 (Ulp. 1 ad ed.): Eam popularem actionem dicimus, qua suum
ius populi tuetur;
D. 47. 23. 4 (Paul 3 ad ed.): Popularis action integrae personae permittitur,
hoc est cui per edictum postulare licet.
There are also the interdicts, orders to do or not to do something, given
by a magistrate and directed to a private individual upon request of another
private individual, which would become popular in case the object protected
by the interdict were directly public.
240
An example of this practice could be the interdict prohibitorium, with which
the magistrate (usually the praetor) would pre-emptively forbid the completion
of actions (such as moles or other buildings) that could take a portion of sea,
thus becoming an obstacle to maritime navigation (passage or access to ports)
or to fishing. The two actions were later merged together, due to the sea’s
characteristics of being common and of allowing access to anyone.
D. 43. 8. 2. 8 (Ulp. l. 68 ad ed.): Adversus eum, qui molem in mare proi[e]cit,
interdictum utile <competit> ei, cui forte haec res nocitura sit. Si autem nemo
damnum sentit, tuendus est is, qui in litore aedificat vel molem in mare iacit.
D. 43. 8. 2. 9 (Ulp. l. 68 ad ed.): si quis in mari piscari aut navigare
prohibeatur, non habebit interdictum, quemadmodum nec is, qui in campo
publico ludere vel in publico balineo lavare aut in theatro spectare arceatur: sed
in omnibus his casibus iniuriarum actione utendum est.
D. 43. 12. 1. 17 (Ulp. l. 68 ad ed.): Si in mari aliquid fiat, Labeo <ait>
competere tale interdictum: ‘ne quid in mari inve litore’ ‘quo portus, statio
iterve navigio deterius fiat’.
D. 47. 10. 14 (Paul. 13 ad Plaut.): Sane si maris proprium ius ad aliquem
pertinebat, uti possidetis interdictum ei competit, si prohibeatur ius suum
exercere, quoniam ad privatam iam causam pertinet, non ad publicam haec
res, utpote cum de iure fruendo agatur, quod ex privata causa contingat, non
ex publica. Ad privatas enim causas accommodata interdicta sunt, non ad
publicas.
D. 47. 10. 13. 7 (Ulp. LVII ad ed.): Si quis me prohibeat in mari piscari
vel everriculum (quod graece σαγήνη) ducere, an iniuriarum iudicio possim
eum convenire? Sunt qui putent iniuriarum me posse agere: et ita Pomponius
et plerique esse huic similem eum, qui in publicum lavare vel in cavea publica
sedere vel in quo alio loco agere sedere conversari non patiatur, aut si quis re
mea uti non permittat: nam et hic iniuriarum conveniri potest. Conductori
autem veteres interdictum dederunt, si forte publice hoc conduxit: nam ei vis
prohibenda est, quo minus conductione sua fuatur. Si quem autem ante aedes
meas vel ante praetorium meum piscari prohibeam, quid dicendum est? Me
iniuruarum iudicio teneri an non? Et quidem mare commune omnium est et
litora, sicut aer, et est saepissime rescriptum non posse quem piscari prohiberi:
sed nec aucupari, nisi quod ingredi quis agrum alienum prohiberi potest.
241
Maria casola
Usurpatum tamen et hoc est, tametsi nullo iure, ut quis prohiberi possit ante
aedes meas vel praetorium meum piscari: quare si quis prohibeatur, adhuc
iniuriarum agi potest. In lacu tamen, qui mei dominii est, utique piscari aliquem
prohiberi possum.
The popular action allowed control over the fair use of power. Whoever
had the obligation to act in a certain situation was, in fact, liable to being
replaced by someone else in case they failed to do so. The power of popular
action went far beyond the ability to replace a person in charge: it was the
direct application of popular sovereignty, usually given to the magistratus,
that is to whoever was in charge in the Respublica, but whose power reverted
to every citizen once whoever was in charge was proved to be negligent in
their administration.
This practice demonstrates the influence of the principle of wholepart especially in the Roman republic period. The principle of whole-part
is a concept, entrenched in Roman juridical thinking, for which the civis
(citizen) owes his status to being part of the Populus (people) and acts
simultaneously in his own interests as well as in the interests of the entire
community, of all Romans.
It is well known from the rise of nineteenth century philosophy that this
concept of the state as a legal person influenced Roman law studies, causing
a certain kind of interpretation of populus and actio popularis. These
influences explain why it was attempted to find within the Roman republic
some sort of “Populus Romanus als Staat”, that is the condition of the state
being a legal entity separate from the physical persons that constitute it and
a holder of private and public rights. To which is linked the interpretation of
the popular agent as some sort of “Staatsanwalt” that could pursue the state’s
interests procuratiorio nomine, i.e. as if they were a representative with power
of attorney, with the role of substitute in a sector of public administration still
suffering from a shortage of officials (Sitek, 2005, p. 111 n.).
The popular agent, in their position of “Defender of the State”, a state that
was able, close to Mommsen thought, to absorb the individual, is thought of
as the body in charge of some functions that for their nature would constitute
a higher ethical sphere. This interpretation was misguided by the erroneous
application of the modern concept of the State-person ficta. starting with
242
Rudolf von Jhering, it was contested by the abovementioned claim that
the State in Rome and in particular the Populus, “chiamato in causa dalla
definizione dell’actio popularis in D. 47. 23. 1, fosse lo Stato- molteplicità dei
cives”, rather than that of “lo Stato- unità, distinto dai cives” (Casavola, 1958,
p. 5), e dunque un “popolo-società” (Sanna, 2006, p. 3), “a struttura orizzontale
e volontaristica” (Lobrano, 1996, p. 115).
This approach, suggesting that the interests of the individual correspond
to those of the community, highlights three possible underlying elements
of the popular action stricto sensu. One is that of a personal initiative of an
individual without a power of attorney from the community, therefore based
on a personal right, but done, nonetheless, in the interests of the community,
that is of the State. Another one is that of the protection of certain “diritti
pubblici diffusi”, enforced by single members of the community, instead of
being condensed in the entirety of the community and subject to being used
by its bodies or by individual citizens that could occasionally act as the State’s
instruments. Lastly, the enforcement of a public subjective right to which
the citizen is entitled ‟come parte della comunione, quasi unus ex populo”
(Fadda, 1894, p. 319) and therefore “almeno in una certa fase iniziale (…)
compartecipe della sovranità” (Tigano, 2010, p. 34), nevertheless aiming
at merging individual and common interests, converting the popularity of
active legal capacity into popularity of interests (Kaniewska, 2014, p. 473 n.).
This interpretation too was criticised, together with the Weltanschauung
within which it was conceived.
The leader in popular action, in fact, was neither a representative of
the people as those following Mommsen’s thought would want, nor an
immediate exponent of every member of the populus, as Bruns and Fadda
claimed. He was the unus ex populo, that is “ciascun individuo in mezzo
a questa folla d’individui” granting prosperity to the common space. The
actor has a personal interest in fighting against crimes that could threaten
him in his position, believing that “quel che è accaduto ad uno può accadere
ad altri, che come quell’uno vive nel medesimo ambiente di pericolo”
(Casavola, 1958, p. 17–19).
This digression briefly shows how the peculiar way in which these tools
were constructed has created numerous problems. Their solution has had
243
Maria casola
interesting consequences in various areas concerning both procedural law
(and in particular concerning active legal capacity and the active role of
the citizen) and matters of substantive law. Through the analysis of conduct
banned from a magistrate, it was possible to eventually recreate a branch
within the substantive law that dealt with protection of marine environment
(Kaniewska, 2015, p. 129 n.).
It is clear how the combination of these two elements could help overcome
the impasse at which modern law finds itself now, because of the sole custody
of waters given over to the inefficient supervision of states.
Conclusions
Ultimately I believe that it is important to point out the ancients’ and
especially the Romans’ remarkable dedication to the sea, by giving stability
to those involved in the sailing and sharing fairly the risks of navigation, they
granted both security at sea and ease of sea transport. The solutions adopted
by the Romans and the principles that inspired them, especially when it
comes to transactions, deserve to be analysed thoroughly and can work as
important prompts for the creation of a new ius commune. The times we are
living in require us to find this common system and the European Union to
adopt one as it is clearly in everyone’s interests to facilitate and strengthen
maritime trade too.
This is particularly compelling now, considering that in the general
framework of maritime law, the sea and especially the Mediterranean are
living a difficult moment of extreme tension where the control of every state
on marine areas could become more and more territorial. The importance of
maritime routes for political stability and global development was discussed
recently by the Council of the European Union through the adoption of
a Strategy for maritime safety (European Union Maritime Security Strategy).
This strategy recognizes the different security interests and threats, and
provides a comprehensive approach to dealing with interests ranging
from freedom of navigation and economic interests to border security
and conservation of biodiversity. The strategy lists direct threats such as
conventional military challenges, piracy and terrorism, as well as indirect
threats stemming from illegal fishing and climate change.
244
In order to give solid foundation to this project of social harmony and
cooperation, we will need to change our mindsets and get rid of prejudice.
This is why we need to retrace our common history, using it as a starting
point to find collective and fruitful solutions.
References
Albertario, E. (1933). Corpus et universitas nella designazione della persona giuridica.
In: Studi di dir. rom., I.
Branca, G. (1946). Le cose extra patrimonium humani iuris. Corso di esegesi delle fonti
del diritto romano. Anno accademico 1946–1947, Bologna, p. 202.
Capogrossi Colognesi, L. (1971). Interdetti. In: Enciclopedia del Diritto XXI.
Carro, D. (1998). Nascita ed affermazione del potere marittimo di Roma. In: P. Alberini (ed.), Il Mediterraneo quale elemento del potere marittimo – Acta del Convegno di
Storia Militare tenuto a Venezia nella sede dell’antico Arsenale dal 16 al 18 settembre
1996, Ufficio Storico della Marina Militare – Commissione Italiana di Storia Militare, Roma, p. 55–88.
Carvajal, P.J. (2009). La persistencia de “Recipere” en su acepción de “prometer” y la
desvinculación entre vis maior y la exceptio labeonis en época postclasica “salvum
recipere obligare” y “suscipere in fidem suam”. In: C. Russo Ruggeri (ed.), Studi in
onore di A. Metro, Tomo I, Milano, p. 419.
Casavola, F. (1958). Studi sulle azioni popolari romane. “Le actiones populares”,
Napoli.
Casson, L. (1976). Navi e marinai dell’antichità, Milano (titolo originale: The Ancient
Mariners; trad. Clelia boero piga).
Casson, L. (1995). Ships and Seamanship in the Ancient World, Baltimore–London.
Catalano, P. (1974). Pupulus Romanus Quirites, Torino.
Cerami, P., di Porto, A., Petrucci, A. (2004). Diritto commerciale romano. Profilo storico, II ed., Torino, Parte I, capp. I e II e Parte III, cap. I.
Chapot, V. (1967). La flotte de Misène: son histoire, son recrutement, son régime administratif, Parigi 1896 (= La flotte de Misène, ristampa anastatica dell’edizione Paris
1896), Roma.
Cursi, M.F. (2007). Actio de recepto e actio furti (damni) in factum adversus nautas,
caupones, stabularios. Logiche differenziali di un sistema composito. In: Studi Nicosia, 3, Milano, p. 130.
245
Maria casola
De Robertis, F.M. (1965). D. 19.2.31 e il regime dei trasporti marittimi nell’ultima età
repubblicana. In: SDHI 31.
De Robertis, F.M. (1952). Receptum natarum. Studio sulla responsabilità dell’armatore
in diritto romano, con riferimento alla disciplina particolare concernente il caupo
e lo stabularius. In: Annali Facoltà Giurisprudenza, Bari.
Di Porto, A. (1992). Inquinamento e tutela delle res publicae. Sulle origini di un problema, www.cupl.edu.cn Accessed April 2016.
Di Porto, A. (1994). Interdetti popolari e tutela delle “res in usu publico”. Linee di una
indagine. In: Diritto e processo nell’esperienza romana. Atti del seminario torinese
(4–5 dicembre 1991) in memora di Giuseppe Provera, Napoli.
Di Porto, A. (1990). La tutela della salubritas fra editto e giurisprudenza. I, Il ruolo
di Labeone, Milano.
Duret, P. (2013). Taking “commons” seriously: spigolature su ambiente come
bene comune e legitimatio ad causam. In: Rivista Quadrimestrale di Diritto
dell’Ambiente, 1.
European union maritime security strategy, 11205/14, adopted by the General Affairs
Council on 24 June 2014. Cfr., www.ec.europa.eu. Accessed April 2016.
Fadda, C. (1894). L’azione popolare. Studio di diritto romano e attuale, I, Parte storicadiritto romano, Torino, p. 319.
Fercia, R. (2002). Criteri di responsabilità dell’exercitor: modelli culturali dell’attribuzione
di rischio e “regime” della nossalità delle azioni penali in factum contra nautas,
caupones, et stabularios, Torino.
Fercia, R. (2008). La responsabilità per fatto di ausiliari nel diritto romano, Padova.
Ferrero, E. (1878). L’ordinamento delle Armate romane, Roma–Torino–Firenze.
Ferrero, E. (1899). Nuove iscrizioni ed osservazioni intorno all’ordinamento delle
armate dell’Impero romano, Torino.
Fiorentini, M. (2003). Fiumi e mari nell’esperienza giuridica romana. Profili di tutela
processuale e di inquadramento sistematico, Milano.
Flamigni, A. (2011). Evoluzione del potere marittimo nella storia, Ufficio Storico della
Marina Militare, Roma.
Flamigni, A. (2005). Il potere marittimo in Roma antica dalle origini alla guerra
Siriaca. In: Rivista Marittima.
Forni, G. (1992). Esercito e Marina di Roma antica: Raccolta di contributi,
Germania.
246
Giagnorio, M. (2012). Brevi note in tema di azioni popolari. In: TSDP, V.
Giomaro, M. (2013). Il contributo del civis nella tutela delle Res in publico usu.
In: TSDP, VI.
González romanillos, j.a. (2006). Evolución de la responsabilidad del nauta en el
derecho romano. In: Foro Nueva época, 3, p. 487.
Ilari, V. (2012). Roman Sea Pawer. L’emersione di un tema storiografico. In: Rivista
Marittima, CXLV (2012) = Collana Sism (2014) ed ivi bibliografia.
Ilari, V. (1974). Socii Navales. In: V. Ilari, Gli italici nelle strutture militari romane,
Milano, p. 105–117.
Impallomeni, G. (1993). Appunti dalle lezioni di storia del diritto romano, Padova.
Kaniewska, M. (2015). Etyczna analiza dokumentów dotyczących ochrony klimatu,
„Journal of Modern Science” 3, p. 129–147. ISBN 1734-2031.
Kaniewska, M. (2014). Kształtowanie świadomości ekologicznej – perspektywa lifelong
learning, „Journal of Modern Science” 3, p. 473–489. ISBN 1734-2031.
Lobrano, G. (1996). Res publica res populi. La legge e la limitazione del potere, Torino,
p. 115.
Maddalena, P. (2011). I beni comuni nel codice civile, nella tradizione romanistica
e nella Costituzione della Repubblica italiana. In: federalismi.it, 19.
Maddalena, P. (2012). I beni comuni nel diritto romano: qualche valida idea per gli
studiosi odierni. In: federalismo.it, 14.
Maddalena P. (2011). La scienza del diritto ambientale ed il necessario ricorso alle
categorie giuridiche del diritto romano. In: RQDA, n. 2, p. 6.
Manfredini, A.D. (1984). Una questione in materia di Naufragio. In: Sodalitas 5,
p. 2217.
Ménager, L.R. (1960). “Naulum” et “receptum rem salvam fore”. Contrbution a l’étude
de la responsabilité contractuelle dans les trasports maritimes, en droit romain. In:
RHD 38.
Miglietta, M. (2009). voce Azione popolare. In: E. Sgreccia e Tarantino A. (ed.),
Enciclopedia di bioetica e scienza giuridica, Napoli.
Mommsen, th. (1908). Schweizer Nachstudien. In: Hermes, 16 (1881), p. 445–494 =
Gesammelte Schriften, 5, Berlin, p. 390–437; Römisches Staatsrecht II, 2, Leipzig
1887, p. 862–863, p. 188.
Monaco, L. (2012). Sensibilità ambientali nel diritto romano, tra prerogative dei singoli
e bisogni della collettività. In: TSDP, V.
247
Maria casola
Moschetti, C.M. (1977). v. Nave (dir. romano). In: Enciclopedia del Diritto XXVII,
Milano, p. 565 ss. ed ivi bibl.
Orestano, R. (1959). II problema delle fondazioni, Torino, p. 78, p. 147.
Orestano, R. (1968). Il problema delle persone giuridiche in diritto romano, I, Torino.
Panciera, S. (1964). Sulla pretesa esclusione dei cittadini romani dalle flotte italiche nei
primi due secoli dell’Impero. In: Atti della Reale Accademia d’Italia, Rendiconti della
Classe di Scienze Morali, Storiche e Filologiche, XIX, Roma, p. 316–328.
Petrucci, A. (2003). Ancora sulla protezione dei contraenti con gli imprenditori nel
diritto romano classico: il caso del receptum nautarum cauponum et stabulariarum.
In: Estudios de Derecho civil obligaciones y contratos. Libro homenaje a Fernando
Hinestrosa, 3, Colombia.
Petrucci, A. (1996). Problemi della traduzione in cinese dei testi del titolo D. 4.9. La
responsabilità ex recepto nel contratto di trasporto in diritto romano e nel diritto
civile moderno. In: Index XXIV, p. 120.
Purpura, G. (2005). Liberum mare, acque territoriali e riserve di pesca nel mondo
antico. In: Colloquio internazionale “Ressources et activites maritimes des peuples
de l’Antiquite”, Université du Littoral Côte d’Opole, Boulogne, p. 1 s. (= AUPA 49,
2004, p. 165).
Purpura, G. (1996). Studi romanistici in tema di diritto commerciale marittimo,
Messina.
Reddé, M. (1986). Mare Nostrum- Les infrastructures, le dispositif et l’histoire de la
Marine Militaire sous l’Empire Romain, Roma.
Revuelta, M.S. (2006). Configuración jurídica del receptum nautarum, cauponum et
stabulariorum y evolución de la responsabilidad recepticia en el derecho romano.
In: AFDUDC 10.
Revuelta, M.S. (2008). Responsables sine culpa en el contrado de trasporte y alojamiento
en la Roma de la época comercial. In: RIDA LV.
Rougé, J. (1966). Le droit de naufrage et ses limitations en Méditerranée avant
l’établissement de la domination de Rome. In: Mèlanges Piganiol, III, Paris,
p. 1467–1479.
Rougé, J. (1966). Recherches sur l’Organisation du commerce maritime en Méditerranée
sous l’Empire Romain, Paris.
Rougé, J. (1981). Ships and fleets of the ancient Mediterranean, traduzione di S. Frazer.
Middletown CT: Wesleyan UP.
248
Sanna, G. (2006). L’azione popolare come strumento di tutela dei “beni pubblici”:
alcune riflessioni tra “bene pubblico” ambiente nell’ordinamento giuridico italiano
e res publicae nel sistema giuridico romano. In: Diritto@Storia, 5, p. 3.
Scherillo, G. (1945). Lezioni di diritto romano – Le cose. Concetto di cosa, cose extra
patrimonium, Milano, p. 32, p. 84.
Settis, S. (2012). Azione popolare. Cittadini per il bene comune, Torino.
Sini, F. (2008). Persone e cose: res communes. Prospettive sistematiche tra diritto
romano e tradizione romanistica. In: Diritto@Storia. Rivista Internazionale di
Scienze Giuridiche e Tradizione Romana 7.
Sitek, M. (2015). Odpowiedzialność państwa za szkody ekologiczne wyrządzone przez
korporacje międzynarodowe, „Journal of Modern Science” 1, p. 111–124. ISSN
1734-2031.
Solidoro Maruotti, L. (2009). La tutela dell’ambiente nella sua evoluzione storica,
Torino, p. 103 s. ed ivi bibl.
Spaul, J. (2002). Classes imperii romani: an epigraphic examination of the men of the
imperial Roman navy, Andover. ISBN 978-0952506218.
Starr, C.G. (1989). The Influence of Sea-Power on Ancient History, Oxford, p. 55. ISBN
9780195056679.
Tafaro, S. (2006). Navi e naviganti nell’antico Mediterraneo. In: Diritto@Storia 5.
Tafaro, S. (2011). Roma e la Pirateria. In: A.F. Uricchio (ed.), Nuove piraterie
e ordinamenti giuridici interni e internazionali, Bari.
Tarwacka, A. (2009). Romans and pirates legal perspective, Warszawa, p. 145.
Tigano, F. (2010). Le azioni popolari correttive e supplettive, F. Astone, F. Manganaro-Romano Tassone, F. Saitta (ed.), Cittadinanza ed azioni popolari. Atti del Convegno
di Copanello, 29–30 giugno 2007, Soveria Mannelli, p. 34.
Vassalli (1960). Premesse storiche alla interpretazione della nuova legge sulle acque
pubbliche. In: Acque e trasporti (1917), ora in Studi giuridici, II, Milano.
Vassalli (1960). Sul rapporto fra le res publicae e le res fiscales in diritto romano.
In: Studi Senesi 25 (1908), ora Studi giuridici, II, Milano.
Vismara, G. (1989). “Il diritto del mare”. In: Scritti di storia giuridica, VII, Comunità
e Diritto Internazionale, Milano.
Zoz, M.G. (1999). Riflessioni in tema di res publicae, Torino. ISBN 9788834891926.
249
Wiesław Breński
University of Warmia and Masuria
in Olsztyn
Journal of Modern
[email protected]
s. 251–261
Defining business processes according
to clients’ needs
Abstract
Defining business processes is a complex notion, determined by numerous factors
which inter-act one another and make a cohesive whole. Satisfying client’s needs
depends on the ability to face their expectations. A certain “connector” between
a company and a destined client is an employee who shall acquire information on
buyers’ preferences and effectively satisfy needs generating a profit for a company.
A foundation of defining business processes remains effective communication
in a company. The biggest factors are qualifications of employees and executive staff
as well as a company’s organizational culture. Managing knowledge undoubtedly
contributes to reaching particular benefits. Those occurring most often are as
follows: improvement of clients’ satisfaction, growth of an enterprise’s effectiveness,
improvement of a company’s image, decreasing costs of functioning and many others.
Those effects clearly provide organizations a high position on a market and often
contribute to reaching a competitive prevails.
Keywords: business processes, a client, effective leadership, macro-environment,
franchise providers and franchise receivers
Introduction
Internal communication, although often not noticeable and unappreciated,
makes a very effective instrument of a company’s management since it
251
Wiesław Breński
influences an effective communication between a company’s employees as
well as improves functioning of a whole enterprise. Effective communication
is connected with public relations of a company making a foundation of action
on the PR level.
An open system of communication with organization members should
transfer much more information than it occurs during realizing contacts with
media, lobbying, anti-crisis communication during crisis, etc. (Krupskin,
2004, p. 66). An effective internal communication may prevent from arousing
much internal crisis. Such an image should be shaped in employees’ awareness
of a company where there is an implementation of effective instruments.
A company’s image plays an important role not only in an external surrounding
but also employees’ opinion on an entity they are employed in (Robbins, 2001,
p. 49). The level of their knowledge on a company is significant, the more they
know about it, the easier making own opinion about its functioning and they
are willing to adopt an active attitude. The picture below presents dependence
between the influence of the level of a client’s service and the amount of sales
and net profit reached by a company.
Picture 1.
The influence of a client’s service on the amount of sales and profit of a company
Source: own work based on: F.J. Beier, K. Rutkowski, Logistyka, SGH, Warszawa 2000, p. 47
252
The fact that the quality of service higher than financial opportunities of
buyer may lead to their loss for the benefit of competitive enterprises and to the
growth of costs of the lost benefits should be taken into consideration. Thus,
consequently to the effects occurring in a situation of too low unaccepted
level of service by buyers. Whereas, lowering the quality decreases the costs
but it may lead to resignation from purchasing and decreasing a company’s
share in a market (Czubała, 1996, p. 108). Companies’ effectiveness within
knowledge management follows a satisfactory level of skills within human
resources management. Over half organizations act on the basis of well
worked out management procedures of human management and considers
that it is equal the best ones on the market due to possessed skills in that
areas. Knowledge management initiatives implemented in organizations are
supported by proper systems of employees’ motivation which were identified
in most enterprises. The most motivating ones among human resources
management elements were the systems of trainings and developing of
employees and executive staff. That direct relation of high skills both in
the area of knowledge management and human resources management
emphasizes the role of human resources management in supporting
knowledge management.
Business processes as knowledge management
in a company
The world’s research on knowledge management indicate that the units
responsible for human resources management are one of the most effective
ones within knowledge management of a company’s organizational units.
There are supporting programs undertaken initiatives within knowledge
management which are prepared in them. The support mentioned above
often adopts the shape of actions of a motivation character enhancing the
employed personnel to undertake activity connected with reaching, creating
and sharing knowledge/information.
The Polish enterprises are at the beginning of their road in implementing
knowledge management programs. The biggest part declares the lowest level
of knowledge management. The largest group includes enterprises which have
not reached such a level in the development of practices within knowledge
253
Wiesław Breński
management which would force creating special labor units responsible for
reaching, transformation, organization and transferring knowledge. It is
interesting that the largest interest in such an attitude is expressed by the
organizations with the Polish majority capital (other than the State Treasury)
overtaking significantly enterprises of foreign capital which, theoretically
have a better access to the good practices within knowledge management
already worked out in Western countries. Not good financial situation of
companies results in the fact that they must limit to use internal source of
knowledge. The role internal experts acquires a particular importance where
knowledge is used most often in the area of finance management, marketing,
working out strategy of a company’s action and human management.
The restrictions, mentioned above, are refund by the information and
decision systems functioning in organizations. In vast majority of enterprises
those systems allow creating and disseminating knowledge. Implementing
management initiatives do not depend only on technology but first of all on
those interested ones, namely employees. Supporting factors are becoming
important in that matter of knowledge management initiatives undertaken
by enterprises (Staniewski, 2008, p. 128–130).
Effective leadership as a success determinant
of business processes
The process of performing power is too complicated to be reduced into
one of the power basis. There is always an image of power range of a given
leader. It also cannot be said about one ideal pattern of power performance
effectiveness. It depends on numerous personality and situational factors.
Certain personality elements of a leader, especially his/her attitudes and
outlook influence an evaluation and then the choice of power basis. Situational
factors also play an important role here. Cultural conditions, values respected
in an organization, specific norms of management the character of performed
tasks are only a few elements that influence the character and intensification
of using power (Moczydłowska, 2006, p. 118–120). While observing
development directions of present organizations it is easy to notice that such
instruments as prizes and penalties as well as opportunities resulting from
an occupation are becoming insufficient to realize objectives and tasks that
254
those organizations face. Future shall probably belong to the leaders whose
power mandate depends on their skills and particular knowledge, although a
manager’s personality is also significant since a leader’s personal features also
influence the quality of contacts with the subordinate team and those contacts
and an inseparable condition to optimal using of the leader’s knowledge
(Hiroszowicz, 1967, p. 269).
In practice there is a notion of a formal and informal authority. The first, also
called an administrative one, is understood as power based on legitimation,
namely it results from a formal criterion of occupying the highest position in
a group structure. An informal authority is a combination of a professional
authority (power based on professional knowledge and skills) and charisma
authority (power based on identification connected with excellent moral,
intellectual and personality features). Similarly to the sources of power, in
case of authority it is important to join formal and informal authorities since
a formal authority, while being promoted to a manager’s position, may be
soon exhausted. There is also a danger of illusion of possessing authority
thanks to the right to control others. A real authority may be built only while
developing the sense of internal control among subordinates over their lives,
namely the belief that their life and professional experiences (successes and
failures) depend first of all on themselves. Authority, especially that informal
one depends also on a system of values really respected (not only the declared
one) and a general personal culture of a leader. Leadership is connected with
values; it has a moral character which implicates the necessity to provide mush
information to subordinates concerning various opportunities of action in
order to reasonably choose when time of reaction to a leader’s suggestions
comes (Zellma, 2002, p. 132).
The influence of a company’s surrounding
on the adopted management strategy
Each entrepreneur has an enormous sense of macro-environment influence
on own realization of the processes occurring in his/her environment.
For each entity a company is a micro-environment, namely: employees,
infrastructure as well as realized economic processes including distribution
canals functioning. A company’s macro-environment is an opportunity to
255
Wiesław Breński
a company’s functioning provided by the law and administration, economic
reality as well as clients/receivers themselves. Each entrepreneur is aware that
positive recommendations are the best advertisement and references may be
acquired only through blameless sales with the use of perfectly functioning
canals of distribution thanks to the just-in-time principle (Rydzykowski,
2006, p. 256).
Management describes clients and market segments which a company is
going to compete with and effectiveness measurements of a company connected with it. The strategy of a majority of entities always includes several
basic realization measurements of well formulated and implemented strategy
such as: satisfaction, maintenance, acquiring and profitability of clients as well
as quantity and value share in a destined market. It should also include specific measurements of the value offered to destined segments of clients and
market. Those factors, specific for a given segment of clients determine realization of strategic objectives (the factor of future success) and have a decisive
importance for a client’s decisions on changing or further cooperation with
a supplier.
For instance, it may be a short time of an order realization for a client,
innovativeness in implementation of new products, ability to adapt to arousing
needs and prompt implementation of products which satisfy the needs. A client’s
perspective enables management formulating a market strategy which shall bring
excellent financial results in future (Kaplan, Norton, 2007, p. 42).
Prompt changes occurring in the surrounding, particularly in a market
environment force enterprises to constant adapting and chase for improvement,
modernity, development and first of all maximization of benefits both material
and non-material ones.
External institutions of supporting business
The issues of entrepreneurship support by institutions from business
environment should be seen through the prism of a financial sector. Those
are such functions as: managing money circulation in economy by creation
of debt money, performing payment-clearance operations, stimulating and
collecting internal savings and co-deciding on capital allocation (Korenik,
Korenik, 2004, p. 122–128).
256
Where traditional methods and ways fail there a role of institutions of
business surrounding begin. Institutions of business surrounding grant
material, financial and human capital support (especially as knowledge).
Those resources are particularly important for entrepreneurship
development.
While analyzing material support, the activity range analyzes of an
institution of business surrounding in a given territory is necessary. Material
support may be granted by entrepreneurship incubators, Special Economic
Zone, industrial and technology parks. Those entities may offer a place to
conduct an economic activity in a favorable price. It should be remembered
however that it will not be free. Using the support of those entities is often
connected with reaching particular objectives and effects which shall be
indicated just at the beginning of cooperation.
Particular assistance is granted by associated entities in networks supporting
entrepreneurship and innovativeness. The activity of those entities allows
acquiring support within counselling and trainings (simple and complex with
different degree of specialization), information (connecting economic partners,
foreign investors’ service), pro-innovative (assistance in implementation of
innovative solutions, implementing technology auditors).
The assistance is very important since it interacts not only to material
resources but also personnel ones. An entrepreneur often needs professional
advice or training own person and employees. The institutions associated here
often offer free assistance or for a low price. Such institutions may be found
in the net of the National Service System (acting with the PARP support), in
the Polish Entrepreneurship Foundation and its agendas and incubators of
entrepreneurship.
Using the Project Finance faces barriers of organizational character. There
is no any agent who may advise how to prepare documents, connect sides and
even support within know-how. There are particular areas restricted for the
Project Finances. Those are infrastructural investments especially in a road,
water supply and sewage, energy, telecommunication and industrial sectors
using natural resources, social infrastructure or industry, petrol, agriculture
and forestry. Professional knowledge on management and finances market
functioning as well as legal and economic knowledge concerning preparation
257
Wiesław Breński
of agreements and risk security are necessary to perform the project. It does
not mean it is impossible to be performed in Poland. Those are new structures
burdened by the risk of legal gaps. It is important here to find a partner and
possessing the above mentioned skills (or managerial staff transfer ready to
conduct such a venture) (Jajuga, Jajuga, 2006, p. 254–261).
Franchising is undoubtedly an alternative form of entrepreneurship
development financing. The Polish Franchising Organization adopt new
members and there are not only information on business activity in the http://
franchising.pl/ website but also the register of franchise receivers’ candidates
which is destined to those who wish to begin their economic activity on own
account. It is an opportunity to join two parties of business, namely franchise
receivers and franchise providers. The website provides advice concerning
that form of activity, there are both its advantages and disadvantages. It is
important since a potential entrepreneur may find out not only how to run
a business basing on that opportunity but also evaluate how much a franchising
agreement is favorable for those interested.
Self-government is especially important as a local market animator.
It fulfills a serving role towards a local community and stimulates a local
market within its development. Indeed, the granted support depends on local
authorities’ creativity and if so, in what form and range. It is never known if
self-government wishes to be involved in stimulating entrepreneurship or if it
has any strategy in that matter or it just “speaks a lot” about what is going to be
done. The problem is how to find out if self-government indeed wishes to be a
creator of local entrepreneurship. The existence of basic documents needs to
be analyzed, namely: spatial economy plan (which designs opportunities for
investment and conducting economic activity), a document called a strategy,
local policy of public assistance.
Those documents should serve an analysis aiming at the conclusion on
their usefulness. If the documents are used in a self-governmental practice, it is
information that local self-government is actively involved in entrepreneurship
processes. It is also worth to estimate undertaken entrepreneurship initiatives,
i.e. supporting entrepreneurship incubators, cooperation with loan and
guarantees funds as well as cooperation with local entrepreneurs’ associations
(Filipiak, Ruszała, 2009, p. 267).
258
The indicators presented above show potential opportunities to search for
support. It should be highlighted that there are new institutions that arouse
nearly every day aiming at supporting business. In the already existing
ones, there are changes and the institutions themselves change their image
and selection of products and services. Reality requires the changes and
entrepreneurs are the only verifiers of those institutions offer.
Investment is one of the basic activity in a human life and in economy,
these are investments are a necessary condition to develop. The message
is extremely up-to-date in relations to a mission of institution of business
environment. They should support the sector of small and medium enterprises
in such a degree that they could invest and develop. Institutions of business
environment should facilitate investments in human capital (intellectual one)
and thanks to those investments there shall be a quality change in staff of
the small and medium enterprises sector. The regulations indicated above
are a basic indicator of entrepreneurship development but also a direction
to intensification of undertaken actions by the institutions of business
environment (Jajuga, Jajuga, 2006, p. 9).
Summary
To sum up, a basic paradigm in the activity of economic organizations
of an industrial age were orientations to products and economic rationality
(effectiveness) of its offering to an anonymous, mass client. In the sphere of
organization management, it was expressed as aiming at rationalization of
organizational structures and providing correctness of its activity through
planning and controlling economic processes as well as economic motivation
of an enterprise personnel (Różański, Sokołowski, 2010, p. 164). The process of
organization management results directly from the matter of an organization
itself. The matter of an organization is human cooperation while realizing the
same objectives. Therefore, it is a sphere of social phenomena characterized
by a certain degree of unpredictability (Bielski, 2002, p. 4). An extremely
significant, a key element of management indeed is a manager whose basic
task is constant management process realization. The matter of managing
is very important. However the process of building and implementing a
strategy itself should be presented, namely principles of management which
259
Wiesław Breński
are very important due to their influence on a company’s functioning. There
is certain entrance competences in a company needed for a performed work.
Those are mainly soft competences concerning client service and technology
skills concerning process programming, e.g. logical thinking, suitable level
of knowledge and experience within financing instruments, however there is
no possibility to reach for those who already know the software due to their
uniqueness.
For those companies aiming at clients, a purchaser’s satisfaction is both
target of activity and a basic measure of success. Enterprises which obtain
high level of clients’ satisfaction wish a given market to be familiar with
it. Enterprises realized that pleased clients are the source of many benefits
for a company. They are less sensitive to price and they become long-term
customers. When an enterprise implements another facilities or versions of
a given product, constant clients buy them and recommend the company
and products to their friends (Kotler, Armostrong, Saunders, Wong, 2002,
p. 130).
Buyers’ expectations result from earlier experiences of purchasers,
opinions of their friends or relatives and information and promises
transferred them by a seller and its competitors. Marketing specialists must
be careful in shapinga proper level of expectations towards their offer. If it
is too low, those who buy the products shall feel satisfaction but the company
may have troubles with enhancing relatively large group of consumers to
the purchase. It the level of expectations increases too much, buyers may
feel disappointed having bought a product. However, some companies with
greatest successes on a market try to raise expectation level towards their
products and then they fulfill them. Market leader are examining clients’
expectations nowadays, the way of perceiving offers or a company by them
and as well as the level of clients’ satisfaction. They also follow competition
achievements in that field.
260
References
Bielski, M. (2002). Podstawy teorii organizacji i zarządzania, Warszawa: Wydawnictwo C.H. Beck. ISBN 8372470456.
Czubała, A. (1996). Dystrybucja produktów, Warszawa: PWE. ISBN 8320810396.
Filipiak, B., Ruszała, J. (2009). Instytucje otoczenia biznesu. Rozwój, wsparcie, instrumenty, Warszawa: Wydawnictwo Difin. ISBN 9788372519917.
Hirszowicz, M. (1967). Wstęp do socjologii organizacji, Warszawa: PWN.
Jajuga, K., Jajuga, T. (2006). Inwestycje. Instrumenty finansowe, aktywa niefinansowe,
ryzyko finansowe, inżynieria finansowa, Warszawa: PWN. ISBN 9788301149574.
Kaplan, R.S., Norton, D.P. (2007). Strategiczna karta wyników, Warszawa: PWN.
Korenik, D., Korenik, S. (2004). Podstawy finansów, Warszawa: PWN. ISBN
8301142316.
Kotler, P., Armostrong, G., Saunders, J., Wong, V. (2002). Marketing. Podręcznik europejski, Warszawa: Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne. ISBN 8320813581.
Krupskin, R. (2004). Podstawy organizacji i zarządzania, Wrocław: Wydawnictwo
I-BiS. ISBN 8385773673.
Moczydłowska, J. (2006). Zachowania organizacyjne w nowoczesnym przedsiębiorstwie, Katowice: Wydawnictwo Naukowe „Śląsk”. ISBN 9788371644948.
Robbins, S.P. (2001). Zasady zachowania w organizacji, Poznań: Zysk i S-ka Wydawnictwo. ISBN 8371509928.
Różański, J., Sokołowski, J. (2010). Zarządzanie współczesnym przedsiębiorstwem,
Łódź: Społeczna Wyższa Szkoła Przedsiębiorczości i Zarządzania.
Rydzykowski, W., Wojewódzka-Król, K. (2006). Transport. Wydanie nowe poszerzone
– aktualne problemy integracji z UE, Warszawa: PWN. ISBN 830114260X.
Staniewski, M.W. (2008). Zarządzanie zasobami ludzkimi a zarządzanie wiedzą
w przedsiębiorstwie, Warszawa: Vizja Press&IT. ISBN 9788361086062.
Zellma, A. (2002). Fenomen autorytetu w perspektywie kultury „instant”, tom III, Ełk:
Ełckie Studia Teologiczne.
261
Michał Bolesławski
Szkoła Główna Handlowa
[email protected]
Eligiusz Wojciech Nowakowski
Journal of Modern
Zakład Ekonomii
Wydział Administracji i Nauk Społecznych
Politechnika Warszawska
s. 263–281
[email protected]
Banking innovations and safety
of the banking system in Poland
Innowacje bankowe a bezpieczeństwo
systemu finansowego w Polsce
Abstract
Banking system in Poland is an example of the branch with a very rapid change.
It is noticeable even on a monthly basis. In relation to banking system created after the
change of economic system in the early nineties – change is revolutionary. Another
system, other banks, other products, other distribution channels, a different approach
to the customer of the bank, different expectations of clients. These changes are the
result of innovations. Over the past twenty-five years, Poland changed as well the
form of money. Central bank denominated the currency unit, but most importantly
– banknotes and coins were replaced by an electronic record. Money is needed for the
functioning of modern economies, but it’s hard to imagine the current functioning
market economy with money in the form of two decades ago.
Changes mentioned aboce are the result of innovation in banking. The banking
system in Poland, with its products, processes, distribution channels and customer
approach is at the forefront of the world. Not only managers of Polish banks find
a place of employment in the West, but the procedures, which had its origins in Poland
are used in many countries. The intention of introducing innovative instruments is not
only meet the expectations of the customer but above all reducing costs and risks.
This study aims to analyze the safety of the banking system, in which innovations
arise in individual banks. The purpose of innovation is to bring products to the needs
of customers, but these products are becoming commonplace. In this case, despite the
positive result of use by individual banks stress tests, can be a threat to the security
263
Michał Bolesławski, Eligiusz Wojciech Nowakowski
of the entire financial system of the state. An example would be the financial crisis in
the first decade of the twenty-first century. Subprime mortgage loans, credit default
swaps, structured investment vehicles, and other more-recently developed financial
products have become emblematic of our present financial crisis, as a result of which
some banks have ceased to exist and others needed the huge sums for staying alive.
Streszczenie
Banki w Polsce są przykładem branży, w której następuje bardzo szybka zmiana.
Jest ona zauważalna nawet w skali miesięcznej. W stosunku do bankowości powstałej
po zmianie systemu na początku lat 90. zmiana jest rewolucyjna. Inny system, inne
banki, inne produkty, inne kanały dystrybucji, inne podejście do klienta banku, inne
oczekiwania tegoż klienta. Zmiany te są efektem wprowadzanych innowacji. W ciągu
ostatnich 25 lat zmianie uległa również forma pieniądza. Zmieniły się znaki pieniężne, dokonano denominacji, ale co najważniejsze – znaki pieniężne zostały zastąpione
w znacznej części zapisem elektronicznym. Pieniądz jest niezbędny dla funkcjonowania nowoczesnej gospodarki, ale trudno wyobrazić sobie obecną gospodarkę rynkową funkcjonującą z pieniądzem w postaci sprzed dwóch dekad.
Wspomniane powyżej zmiany są efektem innowacji w bankowości. System bankowy w Polsce, z jego produktami, procesami, kanałami dystrybucji i podejściem do
klienta, jest w czołówce światowej. Nie tylko menedżerowie polskich banków znajdują miejsce zatrudnienia na Zachodzie, ale procedury, które miały swój początek
w Polsce, znajdują zastosowanie w wielu krajach. Intencją wprowadzania innowacyjnych instrumentów jest nie tylko wyjście naprzeciw oczekiwaniom klienta, ale
przede wszystkim zmniejszenie kosztów i ryzyka.
Niniejsze opracowanie stawia sobie za cel analizę bezpieczeństwa systemu bankowego, w którym ryzykowne innowacje produktowe powstają w poszczególnych
bankach. Celem innowacji jest dostosowanie produktów do preferencji klientów.
Produkty te są wprowadzane przez inne banki i stają się powszechne. W takim przypadku, mimo stosowania przez poszczególne banki testów warunków skrajnych
i spełniania narzuconych wymogów, możliwe jest zagrożenie dla bezpieczeństwa całego systemu finansowego państwa. Dzieje się tak wówczas, gdy mamy do czynienia
z produktami, które nie wchodzą na bilans banku, a korzyść z ich sprzedaży odzwierciedla się w przychodzie prowizyjnym. Kredyty hipoteczne sub prime, ubezpieczenia
od ryzyka za pomocą swap ryzyka kredytowego CDS, specjalne strukturyzowane
produkty – to przykłady takich innowacji produktowych. W ich konsekwencji powstał kryzys finansowy z pierwszej dekady XXI w., w efekcie którego niektóre banki
przestały istnieć, a inne trzeba było dofinansować olbrzymimi kwotami.
Keywords: safety of banking system, financial innovation, capital requirements,
derivatives, financial market
264
INNOWACJE BANKOWE A BEZPIECZEŃSTWO SYSTEMU FINANSOWEGO W POLSCE
Słowa kluczowe: bezpieczeństwo systemu bankowego, innowacja finansowa,
wymagania kapitałowe, instrumenty pochodne, rynek finansowy
Wprowadzenie
Innowacje w działalności bankowej stanowią przykład dla wielu sektorów gospodarki. Banki w Polsce są znakomitym przykładem tego, że wybrany
sektor może zmieniać się właśnie poprzez wprowadzanie innowacji. Dotyczy
to wszystkich rodzajów innowacji: produktowych, procesowych i organizacyjnych. Są one widoczne dla każdego użytkownika, niezależnie od tego, czy
jest nim osoba fizyczna czy przedsiębiorca.
Z punktu widzenia banku wdrażanie innowacji poprawia jego konkurencyjność poprzez przewagę jakości obsługi i obniżkę kosztów, znaczne zwiększenie wydajności, a przez to poprawę zyskowności. Widać również efekt
w poprawie konkurencyjności poprzez przewagę informacyjną. Można nawet
zauważyć, że innowacyjność prowadząc do podwyższenia rentowności, może
być karana. Tak należałoby rozumieć sytuację, w której wzrost zysków – będący efektem wdrożenia innowacji – zachęca do wprowadzania podatku.
Innowacyjność banków jest widoczna w stosowanych systemach umożliwiających wykorzystanie technologii informatycznych, optymalizację kanałów sprzedaży, wprowadzanie produktów szytych na miarę dla klienta. Banki
zbierają informacje, przetwarzają je, udostępniają klientom, proponują platformy wymiany środków i towarów. Powstają platformy będące swoistymi
usługami dla klientów. Dotyczy to zarówno klienta detalicznego, jak i korporacyjnego. Innowacyjność banków widać nie tylko w telefonach klientów,
ale również w zmniejszaniu się kontaktu osobistego klienta z pracownikiem
banku. Klient nie chce płacić za tak zwany face time. Kanały zdalne zaczynają
dominować w kontaktach klienta z bankiem. Dotyczy to przede wszystkim
bankowości detalicznej, a w przypadku bankowości korporacyjnej odnosi się
przede wszystkim do zarządzania środkami pieniężnymi (cash management)
lub ich wymiany na inną walutę.
Wraz z innowacyjnością produktową i procesową następuje wzrost bezpieczeństwa operacji. Banki wprowadzając innowacje, dbają przede wszystkim o bezpieczeństwo klienta i środków pieniężnych. Systemy operacyjne są
zabezpieczone przed ingerencją z zewnątrz. Powtarzające się próby włamań
265
do systemów bankowych są eliminowane poprzez coraz lepsze bariery. Poprzez to znika obawa przed utratą środków czy możliwością wypływu informacji o kliencie czy transakcji. Dzięki wzrostowi zaufania, oszczędności
czasu i łatwości kontaktu zwiększa się odsetek klientów mających obsługę
internetową swojego rachunku. Operacje bankowe z jednej strony stają się
wygodniejsze, absorbują mniej czasu, a ponadto w znaczącej części są tańsze,
a przy tym w pełni bezpieczne.
Z drugiej strony powstają nowe, bardziej skomplikowane produkty, które
są przygotowywane dla wymagającego klienta. Dotyczy to zwłaszcza klientów korporacyjnych, którzy oczekują nie tylko prowadzenia rachunku czy
prostej wymiany walut, ale na przykład także operacji zabezpieczających
finansowanie przedsiębiorstwa. Przy tych wymaganiach oczekują również,
że instrumenty dla nich przygotowane będą tanie lub w ogóle bezpłatne.
Niniejsza praca, będąca wynikiem badań nad polską bankowością w latach
2000–2014, ma na celu analizę zagrożeń wynikających z innowacji produktowych oferowanych klientom korporacyjnym, zwłaszcza z tytułu nabywanych
i wystawianych przez przedsiębiorców opcji i innych instrumentów pochodnych. Chcemy w niej postawić tezę, że bankowe produkty innowacyjne mogą
– głównie ze względu na swą skalę w gospodarce – prowadzić do zagrożeń
bezpieczeństwa systemu bankowego nawet wówczas, gdy dla poszczególnych
banków wydają się bezpieczne.
Innowacje bankowe
Bazując na Podręczniku Oslo (Oslo Manual, s. 16–17), można stwierdzić,
że pod pojęciem innowacji bankowej rozumie się wprowadzanie na rynek
nowych produktów lub usług czy też wdrażanie nowych sposobów świadczenia usług bankowych. W zakresie innowacji procesowych można widzieć
również nowe podejście do reklamy i pozycjonowania klienta banku.
O innowacjach finansowych powstało wiele prac. W jednej z nich (Marcinkowska, 2012) porządkuje się podział innowacji na dwie podstawowe grupy:
 innowacje w wąskim ujęciu – całkowicie nowe instrumenty, kombinacje
kilku tradycyjnych instrumentów, modyfikacje tych instrumentów, nowe
zastosowania instrumentów tradycyjnych, nowe techniki finansowe, nowe
usługi finansowe,
266
 innowacje w szerokim ujęciu – nowe rozwiązania w którymkolwiek z elementów systemu finansowego: rynku, instytucji, instrumentów, operacji,
regulacji.
Z kolei System Rezerwy Federalnej (Frame, White, s. 3) proponuje szersze
podejście do innowacji w sektorze bankowym, widząc pod tym względem
nowość zmniejszającą koszty działalności bankowej, zmniejszającą ryzyko lub nowość w dostarczeniu lepszego produktu czy wprowadzeniu usługi
bankowej, która lepiej satysfakcjonuje uczestników rynku finansowego. Tak
rozumiane innowacje bankowe FED proponuje grupować jako:
 nowe produkty (na przykład kredyty sub prime),
 nowe usługi (na przykład bankowość internetową),
 nowe procesy produkcyjne (na przykład credit scoring),
 nowe formy organizacyjne (na przykład banki wyłącznie internetowe).
Niektóre z powyższych innowacji występują w polskiej bankowości, ale
przytoczona sekurytyzacja kredytów sub prime to pomysł amerykańskiego
systemu bankowego. Jest on zresztą uznawany – głównie ze względu na swą
skalę – za podstawową przyczynę ostatniego kryzysu finansowego w Stanach
Zjednoczonych, a poprzez dyfuzję tych produktów również w krajach Europy
Zachodniej.
Bankowość internetowa jest obecnie powszechna w Polsce. Również polskie banki stosują różne systemy skoringowe w ocenie zdolności kredytowej
swoich klientów. Wśród działających w Polsce banków są takie, które nie mają
oddziałów i są wyłącznie internetowe, a inne świadczą pełen zakres usług dla
swych klientów wyłącznie za pomocą Internetu. Przykładem jest chociażby
ING Direct, rachunek bezpłatny, obsługiwany zupełnie bez pośrednictwa
pracownika banku.
Innowacje bankowe w Polsce wprowadzane są w ostatnich latach praktycznie w każdej działalności banków. Polegają one na dokonywaniu ciągłych
udoskonaleń w sposobie świadczenia usług. Ponownie można podać przykład ING Banku, który wprowadził bankomaty, wpłatomaty, maszyny stojące
u klientów, do których mogą oni deponować gotówkę z natychmiastowym
zasileniem stanu rachunku, opłatomaty stojące w urzędach miejskich, dzięki
267
którym interesant może zapłacić za usługi wykonywane przez samorządowców. Występują maszyny, które jednocześnie są zasilane przez wpłacających
gotówkę i obciążane przez biorących gotówkę. Nie jest konieczne zasilanie
tych automatów przez pracowników banku czy działające na jego zlecenie
firmy. Wymienione maszyny są jedynie kilkoma przykładami bardzo wielu
innowacji w sprzedaży usług bankowych. Obok nich pojawia się wiele aplikacji, które umożliwiają bardzo szerokie spektrum analiz na podstawie dokonywanych transakcji, przez co z jednej strony klient banku zdobywa wiedzę
o gospodarowaniu swoimi pieniędzmi, a z drugiej strony – bank o kliencie.
Jednym z efektów wprowadzania takich innowacji procesowych jest szybkość dokonywania transakcji w dowolnym miejscu świata. Co więcej, operacje te są bardzo często oferowane klientom banku w formie darmy. Poprawa
sprawności czy szybkości obsługi ma jedynie na celu przyciągnięcie klientów
do banku i skorzystanie chociażby z tak zwanych osadów, a nie obciążanie
klientów dodatkowymi kosztami. Pomoc w zakresie gospodarowania środkami, oszczędzania czy inwestowanie w formie overnightów z jednej strony wiążą klienta z bankiem. Z drugiej strony pozwalają bankowi zarobić na
innych produktach w formie sprzedaży krzyżowej, czasami zwanej skrośną
(ang. cross sell), ale dla klienta są bardzo użytecznym, bezpłatnym narzędziem do różnych analiz. Względną nowością jest pożyczka z bankomatu czy
pobieranie gotówki na kartę w sklepach.
Jak napisał Forbes (Forbes 23.03.2015), „innowacyjna bankowość to nasz
towar eksportowy. Rozwiązania i produkty, wprowadzane na rynek przez
polskie banki, zdobywają cenne nagrody i uznanie na całym świecie”. Według
cytowanego tu opracowania nasza bankowość należy do najbardziej innowacyjnych i najszybciej rozwijających się w świecie. Nawet prestiżowy „American Banker” opisał sytuację korzystania z rozwiązań polskich banków przez
banki ze Stanów Zjednoczonych. Przykładem są pożyczki bankowe z bankomatu, które są nieporównanie tańsze od tak zwanych chwilówek oferowanych
na rynku. Znajduje to odbicie w karierach polskich bankowców w Europie
Zachodniej. Nasza bankowość elektroniczna staje się przykładem dla wielu
krajów. Innowacje naszych banków są imitowane przez kolegów z Zachodu.
Obok produktów bankowych powstają usługi dla biznesu, takie jak platformy zakupów, gdzie klienci banku mogą prowadzić przetargi w celu sprzedaży
268
lub nabycia różnych towarów lub usług. Tego typu platformą jest Aleo, oferowane przez grupę ING Banku. Również banki oferują usługi księgowe dla
swych klientów, co z jednej strony zmniejsza koszty działania firm, a z drugiej
pozwala bankowi wykorzystać dane do analiz kredytowych klientów.
Zdecydowanie najłatwiej innowacje procesowe widać w przypadku instrumentów płatniczych. Przykładem są karty magnetyczne wypukłe, z paskiem,
karty chipowe czy zbliżeniowe. Karty wielkości znaczka na list, przyklejane
na komórkę czy właśnie sama komórka służąca do wykonywania transakcji bankowych są kolejnym krokiem w kierunku innowacyjnych procesów.
W obecnej ofercie banków występuje możliwość przelewania środków na rachunek właściciela komórki. Wystarczy podać numer telefonu, a środki znajdą się na rachunku właściciela tego numeru.
Przedstawione powyżej przykłady innowacyjnych procesów w obsłudze
klientów nie są wprowadzane w izolacji od samych produktów bankowych.
Banki oferują wiele nowych produktów, i to zarówno po stronie lokacyjnej,
jak i po stronie kredytowej czy wymiany walut. Często trudne do określenia
jest to, czy mamy do czynienia z innowacją produktową czy procesową. Karta
jest niewątpliwie produktem, ale oferuje innowacje procesowe. Przykładem
bankowych produktów innowacyjnych są z kolei – zawierane za pośrednictwem Internetu – transakcje lokacyjne, wymiany walut czy kredytowe. Takim
przykładem są chociażby bezpieczne i relatywnie wysoko oprocentowane lokaty dwuwalutowe, a w przypadku działalności kredytowej popularny kredyt
konsolidacyjny czy leasing konsumencki.
Powszechnym kierunkiem w innowacjach bankowych jest ograniczenie
czasu spędzanego przez klienta fizycznie w banku (face time). Dzięki temu
wraz z rosnącą liczbą zawieranych transakcji spadają koszty działalności
banku. Spada też liczba tradycyjnych oddziałów bankowych, poprawia się
standard obsługi, kolejki są jedynie wspomnieniem minionych lat, a w wyniku tych zmian spada prawdopodobieństwo pomyłki człowieka. Wzrasta
bezpieczeństwo transakcji. Wprowadzanym innowacjom produktowym czy
procesowym towarzyszą nakłady na bezpieczeństwo systemów bankowych.
Również innowacje organizacyjne ukierunkowane są przede wszystkim
na ograniczenia kosztów i zmniejszenie ryzyka bankowego (operacyjnego).
Coraz częściej stosowane jest tzw. podejście behawioralne przy ocenie poJournal of Modern Science tom 3/30/2016
269
trzeb klienta czy ocenie jego zdolności kredytowej. Składanie ofert finansowania jest wynikiem analiz zachowania klienta, a dane o wykonywanych
płatnościach i wpływach na rachunek klienta są wystarczające do tego, by
zaproponować mu ukierunkowaną pożyczkę. Dla klientów korporacyjnych
stosuje się krótkie ścieżki analiz kredytowych, dzięki którym decyzja o udzieleniu kredytu jest bardziej kwestią chwili niż dni. Daje to w efekcie opłacalną
obniżkę kosztów działalności i jest tak nawet w przypadku, gdy wzrasta nieznacznie poziom pożyczek nieregularnych.
Ostatnią grupą innowacji bankowych są innowacje marketingowe. Coraz rzadziej banki proponują pożyczki czy kredyty, sugerując, że są one korzystniej oprocentowane. Coraz częściej w przekazie następuje zaś odwołanie się do człowieka i jego potrzeb. Dla banku w marketingu bardziej liczą
się ludzie niż niski procent. Celem takich innowacji jest przybliżenie banku
do klienta, co w pewnym sensie jest odpowiedzią na niepokojące wyniki
badań w Stanach Zjednoczonych, które to badania pokazują, że występuje
obawa przed wizytą w banku.
Jak pisze M. Klimontowicz (Klimontowicz, 2013), „w przypadku usług
bankowych, ze względu na ich niematerialny charakter, trudno jest mówić
o innowacjach polegających na zmianie formy i wyglądu”. Dlatego częściej
ocenie innowacyjności poddawane są opisane powyżej procesy i produkty.
Podobnie łatwiej można dostrzec innowacje wprowadzane dla klientów detalicznych, chociaż klienci korporacyjni również korzystają z bankowości
internetowej, i dla nich głównie oferowane są usługi dodatkowe czy platformy wymiany. Również dla nich uzyskanie kredytu stało się łatwiejsze,
choćby przez to, że wniosek kredytowy składany jest przez Internet. Klienci
biznesowi są jednak zróżnicowani i oferta w wielu miejscach musi być zindywidualizowana.
Produktowe innowacje bankowe
a bezpieczeństwo systemu gospodarczego
Opisane w poprzedniej części innowacje bankowe z jednej strony zmieniają banki i ich postrzeganie przez klientów. Obniżają ryzyko oraz koszty
działalności. Z drugiej strony powstają produkty, które coraz częściej są przygotowane do zaspokojenia potrzeb indywidualnych, zwłaszcza dla klientów
270
korporacyjnych. Mogą one pociągać za sobą wzrost ryzyka, i to nie dla banku. Ze względu na swą powszechność lub nawet „owczy pęd” klientów, nabywających te same produkty w różnych bankach, powodują one gwałtowny
wzrost popytu na niektóre produkty, a w konsekwencji następuje wzrost ryzyka działalności systemu bankowego. Nie chodzi tu o ryzyko pojedynczych
banków, które stosując wewnętrzne testy warunków skrajnych, mogą kontrolować to ryzyko. Bardziej chodzi o możliwość zachwiania bezpieczeństwa
systemu finansowego państwa, w przypadku gdy wszystkie banki zaczynają
sprzedawać podobne produkty, które z ich punktu widzenia nie pociągają za
sobą ryzyka lub ryzyko to jest ograniczone. Zmienia się bowiem rola banku
z akceptującego ryzyko na sprzedawcę produktu. Dotyczy to przede wszystkim innowacji finansowych.
Jak napisał S. Kwan (Kwan, 2001), „innowacje finansowe zasadniczo
zmieniły biznes bankowy. Zamiast po prostu akceptować depozyty i udzielać kredytów w staromodnym stylu, banki obecnie zwiększają swą aktywność w kredytowaniu pozabilansowym, sekurytyzacji portfela ich aktywów
czy wyprzedaży portfela kredytów. Banki przesuwają swe dochody z odsetek
od produktów kredytowych trzymanych na swym bilansie na wynagrodzenia prowizyjne od czynności bankowych (fee-based activities), włączając w to
różne formy gwarancji kredytowych”. Dalej wspomniany autor pokazuje, że
banki, a właściwie struktury holdingowe oferują cały zakres usług pozabankowych w miejsce dotychczasowych klasycznych usług bankowych. Przykładem jest znana forma sprzedaży usług ubezpieczeniowych w bankach w formie bankasurance. Zdaniem Kwana aż 591 organizacji rynku finansowego
stało się strukturami FHC (Financial Holding Company), a jedynie kilka było
aktywnych wyłącznie na rynku usług bankowych (Kwan, 2001).
Jakie skutki może mieć powyżej zarysowana zmiana w świadczeniu usług
przez banki? Jakie będą skutki dla systemu bankowego, ale co ważniejsze –
jak wygląda bezpieczeństwo systemu w przypadku masowości świadczonych
w ten sposób usług? Ten kierunek zmian, stanowiący niewątpliwie innowację
finansową, zmienia system bankowy. Bank staje się bardziej urzędem pocztowym przyjmującym list za opłatą i dostarczającym go do adresata niż instytucją przyjmującą depozyty, oceniającą ryzyko klientów i udzielającą kredytów
tym z nich, których zdolność kredytowa spełnia warunki banku.
271
Zgodnie z pojawiającą się tendencją w innowacjach instrumentów bankowych widoczny jest rosnący udział sekurytyzacji i aktywności bazujących
na prowizji. Można przez analogię stwierdzić, że bank, podobnie do zakładu
ubezpieczeń, sprzedaje produkt (w przypadku zakładu ubezpieczeń polisę
ubezpieczeniową, w przypadku banku np. kredyt), by go przekazać reasekuratorowi. Tak jak zakład ubezpieczeń zatrzymuje część zainkasowanej składki, tak bank zatrzymuje część zainkasowanej prowizji. Ryzyko w całości lub
np. w 80% przechodzi na reasekuratora.
Coraz częściej bank sprzedaje kredyt, by go spakować z innymi w jedną
paczkę podobnych kredytów i sprzedać ryzyko w formie swap ryzyka kredytowego – CDS (credit default swap). W takim przypadku CDS, będący instrumentem pochodnym, stanowi zabezpieczenie w przypadku niewywiązywania się dłużnika ze spłaty zobowiązania kredytowego. Taka innowacja
bankowa czyni de facto z banku pośrednika przesuwającego część prowizji
oraz w całości ryzyko na reasekuratora. Oczywiście wraz ze wzrostem ryzyka wzrasta też prowizja przekazywana dalej. Zwykle w działalności bankowej powinno się dokonać dywersyfikacji portfela, co jest metodą minimalizacji ryzyka, ale CDS wymagają podobnych zaangażowań. Z punktu
widzenia czynności bankowych jest to innowacja finansowa, ale przestaje
być czynnością bankową sensu stricto. Pozostaje opłata za usługę, a ryzyko
zostało przeniesione na nabywcę CDS.
Powyżej opisana sytuacja zaczyna być powszechna w świecie banków.
W opracowaniach Europejskiego Banku Centralnego (Peltonen, Scheicher,
Vuillemey) opisany jest wzrost rynku CDS w XXI w. Autorzy piszą, iż pomimo szybkiego wzrostu i wielkiego wolumenu rynku CDS, ciągle jest niewiele
badań o tym rynku i przyczynach jego gwałtownego wzrostu. Ich zdaniem nie
analizuje się struktury rynku CDS. Jednocześnie wyliczono, że wartość rynku
CDS w 2011 r. wyniosła 16 881 mld dolarów, znacząco więcej niż w 2004 r.,
kiedy ten rynek osiągnął wolumen 5116 mld dolarów. Mimo że dążono do
standaryzacji CDS (chociażby poprzez International Swaps and Derivative
Association), instrumenty te były w prostym obrocie na rynku pozagiełdowym – OTC (over the counter) dla instrumentów pochodnych. Można zatem
stwierdzić, że następnym krokiem będzie sekurytyzacja polegająca na grupowaniu kredytów bankowych o podobnych cechach i sprzedaży tkwiące272
go w nich ryzyka. Z punktu widzenia banku oznacza to pobranie prowizji
za fizyczną sprzedaż kredytów, ale nie pozostają one na bilansie banku. Nie
zawierają ryzyka. Nie jest konieczne trzymanie na nie kapitałów własnych.
Nie występują bowiem aktywa ryzykowne, by na nie alokować własne aktywa
bankowe ważone ryzykiem – RWA (risk weighted assets).
Kreowanych jest coraz więcej produktów bankowych, które mogą podlegać temu innowacyjnemu procesowi. W latach 2005–2008 w Stanach
Zjednoczonych były to kredyty hipoteczne sub prime. Jednak łatwo można sobie wyobrazić spakowanie w paczki kredytów obrotowych dla małych
i średnich przedsiębiorstw, kredytów wynikających z płatności kartami kredytowymi przez osoby fizyczne czy innych podobnych do siebie kredytów,
które charakteryzują się niskim poziomem informacji potrzebnej do ich
szczegółowej analizy. Należą tu również gwarancje bankowe udzielane dla
podobnych produktów (na przykład niewysokich kredytów inwestycyjnych
dla przedsiębiorców).
Z punktu widzenia banków wprowadzanie opisanych powyżej innowacji
z jednej strony daje dochód, a jednocześnie ogranicza ryzyko działalności,
poprawiając wskaźniki wypłacalności i zwiększając wskaźnik rentowności
kapitału własnego – ROE (return on equity). Z drugiej strony nakładanie
się podobnych działań przez wiele banków prowadzić może do gwałtownego spadku poziomu bezpieczeństwa całego systemu finansowego – czego
byliśmy świadkami w latach ostatniego kryzysu. Mamy zatem jednoczesny
proces poprawy wskaźników z punktu widzenia poszczególnych banków
i możliwe zachwianie poziomu bezpieczeństwa systemu jako całości. Konieczne byłoby wówczas nie tylko prowadzenie testów warunków skrajnych
w poszczególnych bankach, ale także dokonanie podobnej analizy w całym
systemie jednocześnie.
Jak napisał uprzedni przewodniczący Systemu Rezerwy Federalnej (Barnanke, 2009), bankowe innowacje produktowe (kredyty hipoteczne sub prime, CDS), spółki o specjalnym przeznaczeniu (special purpose vehicle, SPV)
stały się symbolem kryzysu finansowego świata. Jednak jego zdaniem innowacje produktowe będą dalej rozwijane jako narzędzie do poprawy efektywności rynku finansowego. Pozwalają one bowiem wejść na ten rynek tym,
którzy do tej pory nie mogli liczyć na znalezienie środków na rynku finansoJournal of Modern Science tom 3/30/2016
273
wym. Dalej B. Bernanke stwierdza, że „byłoby głupotą próbować zatrzymać
innowacje finansowe, ale musimy być czujni na ich ryzyko i trzeba właściwie
zarządzać tym ryzykiem”.
Wydaje się, że wspomniane wcześniej innowacje finansowe mają swe
przyczyny w deregulacjach finansowych, które pozwoliły na wprowadzanie
innowacyjnych produktów. Obok tego niezwykle ważna jest chęć otwarcia
rynku finansowego dla potencjalnych jego uczestników. No i do tych dwóch
czynników dochodzi trzeci, jakim jest postęp technologiczny dokonywany za
pomocą informatyki, w szczególności Internetu.
Można zauważyć, że innowacje finansowe w znacznej części polegają
na modyfikacji czy łączeniu produktów. Trudno jest mówić o innowacjach
produktowych przełomowych w bankowości, gdyż bank dokonuje innowacyjnych operacji od wielu lat i stały się one już standardową ofertą. Jednak
nawet modyfikacja czy połączenie produktów tradycyjnych są innowacją,
która może pociągnąć za sobą niebezpieczeństwa dla systemu gospodarczego.
Właśnie jako ilustrację procesu innowacyjnego przyjmiemy problem ze strategiami opcyjnymi w latach 2004–2008. Dzięki temu przykładowi pokażemy
wejście na rynek, rozwój, a przede wszystkim zagrożenie dla bezpieczeństwa
gospodarki, wynikające głównie ze skali tych instrumentów.
Opcje walutowe są znanymi od lat instrumentami zabezpieczającymi
przed niekorzystnymi zmianami kursów. Celem nabycia opcji jest zabezpieczenie ceny zakupu lub sprzedaży waluty w określonym czasie w przyszłości.
Przedsiębiorca realizujący kontrakt podpisany z zagranicznym kontrahentem
spodziewa się po realizacji kontraktu wpływu znaczącej kwoty w walucie, np.
euro. Wcześniej jednak musi ponieść nakłady w walucie krajowej na wykonanie kontraktu. Jest to zatem sytuacja, w której znaczącą rolę w opłacalności
kontraktu odgrywa przyszły kurs waluty. Nabycie opcji sprzedaży waluty po
ustalonej z góry cenie daje pewną opłacalność kontraktu. Nabywca opcji call
ma prawo (nie zobowiązanie) do zakupu waluty po ustalonej wcześniej cenie.
Nabywca opcji put ma z kolei prawo do sprzedaży waluty w przyszłości po
kursie ustalonym w momencie zawarcia transakcji.
Nabycie opcji wiąże się z zapłatą premii na rzecz wystawcy. Wystawca ma
obowiązek zrealizowania opcji, jeżeli zażąda tego nabywca opcji. Oczywiście
jeżeli kurs realizacji opcji jest mniej korzystny dla nabywcy niż kurs rynko274
wy, opcja nie jest realizowana. W przypadku zrealizowania opcji rozliczenie
dokonywane jest przez rzeczywistą wymianę kwot walut przez obie strony
transakcji lub przez wypłatę różnic kursowych.
Oczywiście opcja walutowa jest obarczona ryzykiem. Z jednej strony jest
to ryzyko niedopasowania przepływów środków z zobowiązaniami wynikającymi z transakcji, z drugiej strony występuje ryzyko związane z niekorzystnym ukształtowaniem się kursu walutowego. W przypadku gdy przedsiębiorca za pomocą zakupionych opcji zabezpiecza otwartą pozycję lub przyszłe
płatności walutowe, ryzyko jest istotnie ograniczone. Opcja walutowa daje
nabywcy (przedsiębiorcy) możliwość osiągania zysków przewyższających zapłaconą premię. Oczywiście strata jest równa zapłaconej premii. Wystawca
opcji ma sytuację odwrotną, czyli pobiera prowizję za jej wystawienie, ale
występuje potencjalnie nieograniczona możliwość straty.
Opisane opcje są przedmiotem zabezpieczającym przed ryzykiem. Ponosi się opłatę w formie premii (nabywca) lub czerpie korzyść w formie
premii (sprzedawca). Niechęć do płacenia premii jest na tyle wysoka, że
klienci szukali rozwiązań zabezpieczających, ale jednocześnie bez ponoszenia kosztów. Banki zaproponowały im strategie opcyjnie. Zabezpieczenie
ceny zakupu lub sprzedaży waluty w określonym czasie w przyszłości bez
ponoszenia kosztów zawarcia transakcji jest możliwe w przypadku zestawienia obu opcji. Indywidualna struktura finansowa oparta na dostępnych
rodzajach opcji walutowych możliwa była dla każdego klienta banku. Taka
zerokosztowa struktura powstawała dzięki złożeniu przeciwstawnych opcji,
gdyż premie się znosiły. Premia za nabytą opcję równoważyła premię za
opcję wystawioną.
Dla klienta kupującego walutę (np. dla importera) zerokosztowa strategia call polega na zabezpieczeniu przed wzrostem kursu. Ten przedsiębiorca
przeprowadzi z bankiem następujące transakcje: wystawi bankowi opcję put
oraz kupi opcję call. Z kolei zerokosztowa strategia put – strategia dla klienta sprzedającego walutę (eksportera) – zabezpiecza przed spadkiem kursu.
W przypadku tego przedsiębiorcy sprzedaje on bankowi opcję call i jednocześnie kupuje od banku opcję put. W ten sposób klient zapewnia sobie korytarz dla przyszłego kursu waluty. Sam sposób rozliczenia strategii w dniu
realizacji zależy od ukształtowania się kursu rynkowego waluty.
275
W intencji mamy zatem klasyczny instrument zabezpieczający przed ryzykiem kursowym, a w przypadku strategii opcyjnej instrument nabywany za
darmo. Ocenie podlega jedynie to, czy bardziej prawdopodobne jest kształtowanie się tendencji osłabiania waluty czy jej wzmacnianie. Chęć wykorzystania takiej wiedzy oznacza, że można za pomocą strategii grać na rynku
zerokosztowymi strategiami i zbierać wypłatę w postaci iloczynu wolumenu
waluty przemnożonego przez różnicę w kursie.
Wiedzę, o której wspomniano powyżej, czerpać można z analizy technicznej rynku walut. Wystarczy spojrzeć na wykres 1. Przedstawia on historyczne
kursy PLN do EUR. Obejmuje okres 15 lat, od stycznia 2000 r. do września
2015 r. Kurs w początku analizowanego okresu i kurs ostatni (dokonywania
niniejszej analizy) były bardzo podobne. Są one zaznaczone przerywaną linią.
Jednak w tym czasie mieliśmy kilka charakterystycznych trendów wieloletnich.
Początkowy trend spadkowy (wzmacniający PLN) doprowadził kurs do poziomu 3,30 PLN za 1 EUR. Od tego momentu nastąpił ciągły trend wzrostowy do
poziomu prawie 5,00 PLN za 1 EUR. Potem nastały bardzo ciężkie czasy dla
eksporterów. Z kursu około 5,00 PLN za 1 EUR w ciągu czterech lat nastąpił
systematyczny spadek do poziomu około 3,00 PLN za 1 EUR.
Wykres 1.
Notowania waluty euro w okresie od 1.01.2000 r. do 30.09.2015 r.
Źródło: http://www.money.pl/pieniadze/nbparch/srednie/, dostęp: 12.12.2015
276
W czasie tych kilku lat eksporterzy mieli znaczące kłopoty z realizacją zysków na kontraktach. Euro ulegało systematycznemu osłabieniu. Długotrwałość trendu powodowała konieczność zabezpieczeń kursu, w tym poprzez
nabycie opcji. Pewność co do dalszego rozwoju w kierunku spadku kursu,
czyli wzmacniania złotego, powodowała, że przedsiębiorcy nabywali strategie zerokosztowe. Wystawiali opcje sprzedaży po kursie, który ich zdaniem
nie mógł zaistnieć (w trendzie spadkowym). Proces ten trwał wiele miesięcy
i spowodował powszechność tych praktyk. Zerokosztowe strategie nabywali również przedsiębiorcy, którzy nie prowadzili kontraktów eksportowych,
a ich celem była chęć wygrania na spadku euro w stosunku do złotego.
Konsekwencją powszechności stosowania tego instrumentu było znaczące
narażenie bardzo licznej grupy przedsiębiorców na ryzyko konieczności dostarczenia do nabywcy walut wynikających z wystawionych przez nich opcji
sprzedaży. Z zupełnie niezależnych od Polski przyczyn nastąpiło bowiem
gwałtowne załamanie kursu złotego. W ciągu kilkunastu dni, pomiędzy połową września a połową października 2008 r., kurs wzrósł gwałtownie o ok.
70%, do poprzedniego (sprzed czterech lat) poziomu w okolicy 5,00 PLN
za 1 EUR. Ten skok oznaczał, że nabywcy kontraktów wystawianych przez
przedsiębiorców mieli prawo żądać ok. 2 zł za każde euro zawarte w nabytym kontrakcie. Naraziło to gospodarkę na bardzo duże niebezpieczeństwo
odpływu kilkudziesięciu miliardów złotych. W dalszej kolejności zagrożona
była stabilność banków i innych podmiotów sektora finansowego w Polsce.
Jak pisał portal Bankier.pl (18 grudnia 2008 r.): „Często firmy, chcąc uzyskać korzystniejszą dla siebie (w porównaniu z transakcją forward) charakterystykę wypłat w spodziewanym przez nie przedziale kursu walutowego,
stosują strategie opcyjnie, w których koszty długich pozycji opcyjnych są niwelowane za pomocą wystawiania przez firmy opcji o innych parametrach.
Dążenie do zredukowania kosztów do zera prowadzi do sytuacji, w których
wystawione opcje mogą przynieść znacznie większe zobowiązania firmy na
rzecz banku. Najczęściej firmy zakładają, że tak niekorzystne dla nich zmiany
kursu walutowego nie mają szans zaistnieć. Taki sposób myślenia niejednokrotnie prowadzi do zajęcia przez firmę pozycji spekulacyjnej”. A dalej dodano: „powszechne przekonanie o stałej aprecjacji złotego zwiększyło skłonność do spekulowania na rynku walutowym”.
277
Trwałość trendu i rosnący wolumen transakcji pociągnęły za sobą komunikaty Komisji Nadzoru Finansowego. Komisja zwracała uwagę na ryzyko
odwrócenia trendu. Pokazywała możliwe konsekwencje umacniania się polskiej waluty. Dla banków sprawa była o tyle jasna, że dokonujące tych transakcji przedsiębiorstwa miały akceptowalną zdolność kredytową. Wielkość
zaangażowań dla banków była również akceptowalna. Uwzględniano zabezpieczenia transakcji. Jednak skala łącznych zaangażowań mogła zaszkodzić
polskiej gospodarce. Po gwałtownym wzroście kursu euro znacząca część
należności od przedsiębiorców, którzy wystawiali opcje w celach spekulacyjnych, została zamieniona na kredyty. Ci przedsiębiorcy, którzy prowadzili
kontrakty eksportowe, dostarczyli walutę i otrzymali złote po cenie, na którą
wystawili swoje opcje. Często oznaczało to kalkulacyjną stratę przekraczającą
1 zł na każdym euro.
Opisany powyżej przykład strategii opcyjnych jest innowacją bankową.
Zastosowanie znanego mechanizmu zabezpieczenia i jednoczesne wystawianie opcji przeciwnych przez przedsiębiorców spowodowało bardzo duże
niebezpieczeństwo dla systemu gospodarczego. Dla banków oznaczać mogło
znaczące straty w sytuacji, w której przedsiębiorcy nie wywiązaliby się z wystawionych opcji. Wynikało to z faktu, że banki stawały się jedynie pośrednikami. Nie brały wystawionych opcji na własne księgi, ale sprzedawały je dalej,
inkasując prowizję.
Powyższa sytuacja spowodowała znaczące pogorszenie zdolności kredytowej przedsiębiorców i powstało ryzyko niewywiązania się z innych zobowiązań wobec banków. Był to kolejny powód pogorszenia wyników finansowych sektora bankowego. Oczywiście nastąpiły również głośne procesy
sądowe przeciw bankom, które to powody miały swe uzasadnienie w tym, że
banki nie informowały o ryzyku tych transakcji i możliwości gwałtownych
zmian kursów. Wydaje się, że sądy oddaliły wszystkie pozwy jako niezasadne,
stwierdzając, że działania przedsiębiorców były w pełni świadome.
O negocjacjach pomiędzy bankami a przedsiębiorcami było głośno wówczas, gdy dotyczyło to spółek giełdowych. Musiały one podawać komunikaty dotyczące ewentualnych strat. Na podstawie tych komunikatów można
szacować, że niebezpieczeństwo, na jakie narażony został system gospodarczy, sięgało kilkudziesięciu miliardów złotych. Stronami transakcji waluto278
wych instrumentów pochodnych było 162 emitentów z giełdy w Warszawie,
a 99 z nich było zaangażowanych w opcje walutowe. Część strat z tytułu opcji
została przeniesiona w czasie. W dniach największego osłabienia złotego tylko niewielu emitentów zostało wezwanych do zrealizowania zobowiązań. Jak
pisze portal Bankier.pl, „w grupie 99 podmiotów, które były zaangażowane
w opcje, większość spółek nie poniosła w 2008 r. strat z tytułu zrealizowanych już kontraktów. 35 emitentów wykazało stratę z tego tytułu, a 4 kolejne spółki miały ujemną ekspozycję z tytułu opcji realizowanych w grudniu
2008 r. Łącznie straty 35 emitentów z tytułu rozliczonych w 2008 roku opcji
szacowane są na około 155 mln zł”.
W przypadku spółek, które miały wolumeny transakcji znacząco ponad
wartość sprzedaży eksportowej, następowały zmiany we władzach. Konsekwencją były znaczące przyrosty zobowiązań w stosunku do banków, które
musiały zamienić zobowiązania na dług. Dla banków była to wskazówka, że
konieczne jest analizowanie wdrażanych innowacji produktowych ze względu na ryzyko gwałtownych zmian kursów w testach warunków skrajnych
(stress testy). Zakładają one, że takie zdarzenia (dotkliwe, ale prawdopodobne) mogą realnie wystąpić.
Odpowiedzialność za narażenie na zbyt duże ryzyko poniosły władze
przedsiębiorstw. Banki straciły na reputacji, gdyż dopuściły do takiej sytuacji. Dla wszystkich konieczne było przeanalizowanie sposobu zarządzania
ryzykiem. Dodatkowo wprowadzono standardy unijne dyrektywy MIFID do
polskiego systemu ekonomicznego. Klient banku przed zawarciem umowy
dotyczącej finansowych instrumentów pochodnych musi obecnie wypełnić
ankietę adekwatności transakcji do jego sytuacji gospodarczej. Dopiero na
podstawie takiej ankiety dokonuje się oceny ryzyka, jednakże odpowiedzialność za zawarcie umowy spoczywa w pełni na przedsiębiorcy.
Podsumowanie
Bank jest specyficznym podmiotem gospodarczym. Jego rola polega na
zapewnieniu dostarczenia środków pieniężnych gospodarce. Problem dostarczenia środków stanowi jednak połowę zadania. Druga połowa to sposób
dostarczenia, czyli odpowiedni instrument bankowy. To implikuje również
innowacyjność systemu bankowego. System powinien być podstawą rozwoJournal of Modern Science tom 3/30/2016
279
ju gospodarki, jest liderem we wdrażaniu innowacji, ale jedną z barier tego
rozwoju jest bezpieczeństwo. Wraz z rozwojem gospodarczym konieczny jest
nie tylko wzrost wolumenów zaangażowań, ale również wprowadzanie odpowiednich innowacyjnych (kreowanych) produktów bankowych. Nie jest
możliwe funkcjonowanie współczesnej gospodarki bez innowacji w bankowości. Jednak ze względu na skalę wykorzystania następuje multiplikowanie niebezpieczeństwa. Dlatego wdrażanie innowacji powinno być jednym
z czynników wewnętrznych testów warunków skrajnych. Dzieje się tak wówczas, gdy wykorzystanie instrumentów przez przedsiębiorców wynika między innymi ze względów spekulacyjnych. Ważna jest również skala zjawiska
w kraju.
Pokazany przykład wykorzystania znanych instrumentów finansowych
(strategii opcyjnych zerokosztowych) wskazuje, że bank nie może jedynie
analizować poziomu wskaźnika wypłacalności, ale jako instytucja zaufania
publicznego powinien również analizować ewentualne niebezpieczeństwa
dla gospodarki z tytułu nabywanych instrumentów przez przedsiębiorców.
Dlatego wewnętrznie stosowane testy warunków skrajnych, gwarantujące poziom wskaźnika wypłacalności, powinny być również analizowane na
poziomie całego systemu, zwłaszcza wówczas gdy sprzedaż instrumentów
finansowych kumuluje się w wielu bankach, wiąże się z wynagrodzeniem
prowizyjnym, a nie skupia się na akceptacji ryzyka wpływu instrumentu na
bilans banku.
Literatura
Bernanke, B. (2009). Financial innovation and consumer protection, At the Federal
Reserve System`s Sixth Biennial Community Affairs Research Conference, Washington, D.C., 17 April.
Bolesławski, M., Nowakowski, E.W. (2015). Nowe instrumenty finansowe a bezpieczeństwo systemu bankowego, „Journal of Modern Science” 1/24, s. 269–286. ISSN
1734-2031.
Capiga, M., Gradoń, W., Szustak, G. (2011). Adekwatność kapitałowa w ocenie bezpieczeństwa banku, Warszawa: CeDeWu. ISBN 978-83-7556-354-2.
Ferszt-Piłat, K. (2012). Zaufanie jako fundament bezpieczeństwa we współczesnym
społeczeństwie, „Journal of Modern Science” 3/12, s. 109–124. ISSN 1734-2031.
280
Folwarski, M. (2012). Innowacje finansowe – dominacja nowych produktów, czy modyfikacja już istniejących? Materiały konferencyjne, Kraków.
Frame, W.S., White, L.J. (2009). Technological change, financial innovation, and diffusion in Banking, FED Working Paper 2009 – 10 March 2009.
Jakubiak, A. (2012). Wpływ Bazylei III i innych nowych regulacji unijnych i polskich na
politykę kredytową i sytuację instytucjonalną sektora bankowego w Polsce, Warsza��
wa. W: Zmiany regulacji a rozwój sektora bankowego, „Zeszyty BRE Bank-CASE”
2012, nr 120.
Klimontowicz, M. (2013). Znaczenie innowacji dla konkurencyjności banku – wyniki badań. Innowacje w bankowości i finansach, „Zeszyty Naukowe Wydziałowe”,
Katowice: Uniwersytet Ekonomiczny w Katowicach, Wydawnictwo Uniwersytetu
Ekonomicznego. ISSN 2083-8611.
Kwan, S. (2001). Financial modernization and banking system, FRBSF Economic Letter, 2001–37 December 21.
Marcinkowska, M. (2012). Innowacje finansowe w bankach, Acta Universitatis Lodziensis, Folia Oeconomica 266. ISSN 0208-6018.
Marcinkowska, M. (2009). Standardy kapitałowe banków, Regan Press. ISBN 978-83-61225-17-1.
Oslo Manual (2005). Guidelines for collecting and interpreting innovation data, 3rd
edition. OECD, Statistical office of the European Communities, Luxembourg,
s. 16–17.
Peltonen, T.A., Scheicher, M., Vuilleney, G. (2013). The network structure of the CDS
market and its determinants, „Working Paper Series”, nr 1583, European Central
Bank.
Sokół, J. (2012). Skuteczność stress-testów jako narzędzia pomiaru ryzyka, „Prace
i Materiały Instytutu Handlu Zagranicznego Uniwersytetu Gdańskiego” nr 31,
Gdańsk: Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego. ISSN 1230-6444.
Szejniuk, A. (2012). Kontrola instrumentów bezpieczeństwa, „Journal of Modern
Science” 2/12, s. 121–144. ISSN 1734-2031.
Wawrzusiszyn, A. (2012). Bezpieczeństwo i ewolucja jego pojmowania, „Journal of
Modern Science” 4/12, s. 139–159. ISSN 1734-2031.
281
Małgorzata Deszczka-Tarnowska
Marek Wąsowicz
Zakład Ekonomii
Wydział Administracji i Nauk Społecznych
Politechnika Warszawska
[email protected]
Journal of Modern
s. 283–300
[email protected]
The principle of subsidiarity in rational
waste management for example of cities
with district rights
Zasada subsydiarności w racjonalnym
gospodarowaniu odpadami na przykładzie
miast na prawach powiatu
Abstract
Proper waste management is one of the fundamental elements of the economy
that has lead to ensure the economic security of the country. Without a ratinal and
effective waste management there is a risk of many problems in such areas as energy,
agriculture, food, health status of society. According to principle of subsidiarity,
promoted by the European Union decision-making system in waste management and
other segments of economy should be designed so that decisions are taken as close to
citizens. The European Union should intervene only when action on local, regional or
national level is not the optimal solution. The community is positioned closest to the
people in Poland. It has been equipped with the number of operational tasks in the
field of the municipal waste management. On the other hand, the European Union is
to set strategic objectives and the creation of standards that must be observed in the
management of municipal waste. This has lead to the creation of the effective waste
management in Europe. The main target of the paper was to present the current
system of decision-making in the waste management and judge its performance. It
is based on the analysis of inner and international documents as well as secondary
empirical data desribing the results achieved in the economy of waste in selected
large cities operating on district rights.
283
Małgorzata Deszczka-Tarnowska, Marek Wąsowicz
Streszczenie
Właściwe gospodarowanie odpadami stanowi jeden z istotnych elementów gospodarki, który ma prowadzić do zapewnienia bezpieczeństwa ekonomicznego kraju. Bez racjonalnej i skutecznej gospodarki odpadowej istnieje ryzyko pojawienia
się wielu problemów w takich obszarach, jak: energetyka, gospodarka żywnościowa,
stan zdrowia społeczeństwa. W myśl zasady subsydiarności, propagowanej przez
Unię Europejską, system decyzyjny w gospodarowaniu odpadami i innych segmentach gospodarki powinien być tak skonstruowany, aby decyzje były podejmowane
jak najbliżej obywateli. Unia Europejska powinna ingerować jedynie wtedy, kiedy
działanie na szczeblu lokalnym, regionalnym czy krajowym nie stanowi optymalnego rozwiązania. Jednostką terytorialną, usytuowaną najbliżej obywateli, w Polsce jest
gmina, która zgodnie z zasadą subsydiarności została wyposażona w szereg zadań
operacyjnych w zakresie gospodarowania odpadami komunalnymi. Natomiast zadaniem Unii Europejskiej jest wyznaczenie celów strategicznych i tworzenie wzorców, których trzeba przestrzegać w gospodarowaniu odpadami komunalnymi. Ma
to prowadzić do powstania skutecznej gospodarki odpadami w skali Europy. Celem
badawczym artykułu było przedstawienie istniejącego systemu decyzyjnego w gospodarce odpadami i ocena jego funkcjonowania. Prezentowane treści są oparte na
analizie istniejących dokumentów krajowych i unijnych oraz danych empirycznych
wtórnych, przedstawiających osiągnięte rezultaty w gospodarce odpadowej w wybranych dużych miastach funkcjonujących na prawach powiatu.
Keywords: principle of subsidiarity, proper waste management, municipal waste,
community, city of district right
Słowa kluczowe: zasada subsydiarności, właściwe gospodarowanie odpadami,
odpady komunalne, gmina, miasto na prawach powiatu
Wprowadzenie
Problematyka bezpieczeństwa ekonomicznego państwa może być rozpatrywana w różnych aspektach. Biorąc pod uwagę aspekt ekologiczny, właściwe
i racjonalne gospodarowanie odpadami zmierza do zachowania równowagi
środowiska, nie obciążając jednocześnie jego możliwości absorpcyjnych. Ponadto sama gospodarka odpadowa oddziałuje – w większym bądź mniejszym
stopniu – na inne segmenty gospodarki, tj.: gospodarkę energetyczną, żywnościową, stan finansów publicznych i stan zdrowia społeczeństwa. Zgodnie
z zasadą subsydiarności cały proces decyzyjny w gospodarce odpadami po284
Zasada subsydiarności w racjonalnym gospodarowaniu odpadami...
winien być podzielony między podmioty, które mając rozeznanie w omawianym temacie, są w stanie najlepiej rozpoznać potrzeby danej społeczności.
W prezentowanym artykule została więc omówiona problematyka gospodarowania odpadami z uwzględnieniem zasady subsydiarności. W centrum
zainteresowania znalazły się takie podmioty, jak gminy, które są usytuowane
najbliżej społeczności lokalnej. Artykuł składa się z 3 części:
 Pierwszej – „Zasada subsydiarności – ujęcie szerokie i wąskie” – wyjaśniającej znaczenie omawianej zasady w polityce gospodarczej kraju i w gospodarce odpadowej.
 Drugiej – „Obowiązki gmin w gospodarowaniu odpadami” – prezentującej zadania nałożone na podstawową jednostkę samorządu terytorialnego,
tj. gminę.
 Trzeciej – „Ocena funkcjonowania gospodarki odpadowej w wybranych
miastach na prawach powiatu” – opisującej stan faktyczny i podjęte przedsięwzięcia zgodnie z obowiązującym prawem przez 5 największych miast
na prawach powiatu (tj.: Warszawę, Kraków, Łódź, Wrocław i Gdańsk).
Celem referatu jest pokazanie, jak wygląda konstrukcja systemu decyzyjnego, który z założenia ma umożliwiać wzajemne wspomaganie się określonych podmiotów w ich dążeniu do skutecznego i racjonalnego gospodarowania odpadami.
Podstawowa teza referatu jest następująca: Prawidłowo skonstruowany system decyzyjny warunkuje racjonalne i bezpieczne gospodarowanie
odpadami.
Zasada subsydiarności – ujęcie szerokie
i wąskie
Zasada subsydiarności, zwana także zasadą pomocniczości, jest jedną
z najważniejszych zasad (ustrojowych) obowiązujących w Unii Europejskiej.
Geneza zasady subsydiarności sięga XIX w. Oficjalnie została sformułowana
przez Piusa XI (pontyfikat w latach 1922–1939, lata życia 1857–1939) w encyklice Quadragesimo Anno w 1931 r., jako zasada przyznająca inicjatywę i priorytet w działaniach mniejszym społecznościom (Izdebski, 2010, s. 91–92).
Encyklika Piusa XI nawiązywała do wcześniejszej encykliki Leona XIII (ponJournal of Modern Science tom 3/30/2016
285
tyfikat w latach 1878–1903, lata życia 1810–1903) – Rerum novarum z 1891 r.,
w której została zasygnalizowana zalecana granica w interwencjach państwa
w stosunku do najmniejszych społeczności i jednostek (Izdebski, 2010, s. 90).
W dokumentach UE zasada subsydiarności po raz pierwszy pojawiła się
w Traktacie z Maastricht podpisanym 7 lutego 1992 r. We wstępie zostało zasygnalizowane przez sygnatariuszy Traktatu, że zgodnie z zasadą subsydiarności (pomocniczości) decyzje w UE powinny być podejmowane jak najbliżej
obywateli (Vertrag über die Europäische Union, 1992, s. 4). Ma to służyć coraz
głębszej integracji społeczności europejskich w procesie budowania i umacniania UE. To postanowienie zostało jeszcze raz zasygnalizowane w omawianym dokumencie – w postanowieniach wspólnych, w art. A.
Z kolei w art. 5 pkt 3 nowego, zaktualizowanego Traktatu znalazł się zapis
mówiący o tym, że Unia Europejska może podejmować dodatkowe działania w sytuacji, gdy działania państw członkowskich na niższych poziomach,
tj. krajowym, regionalnym i lokalnym, napotykają na przeszkody i nie mogą
być w pełni zrealizowane (Traktat o Unii Europejskiej, wersja skonsolidowana, s. 24).
Treść zasady pomocniczości została z czasem zmodyfikowana i rozszerzona. Zasada znajduje zastosowanie w procedurze ustawodawczej, co opisuje
szerzej protokół (nr 2) w sprawie stosowania zasad pomocniczości i proporcjonalności. Do powyższej zasady nawiązuje także protokół (nr 1) w sprawie
roli parlamentów narodowych w Unii Europejskiej. W polskim prawie zasadę pomocniczości charakteryzuje komplementarność w stosunku do zasady decentralizacji i pojęcia społeczeństwa obywatelskiego. Decentralizacja władzy publicznej jest zapisana jako zasada
podstawowa w art. 15 rozdziału 1 Konstytucji RP (Dz.U. 1997.78.483, tekst
jednolity). Rozdziela ona też zadania władzy publicznej między szczebel
centralny i samorządowy. Oznacza to zobowiązanie poszczególnych szczebli
samorządu terytorialnego do realizacji zadań własnych, wykonywanych we
własnym imieniu i na własną odpowiedzialność. Za podstawową jednostkę
została uznana gmina jako najmniejsza jednostka działająca najbliżej obywateli. Gmina realizuje zatem określone ustawowo zadania własne i może wykonywać także inne zadania, jeśli nie zostały one zastrzeżone na rzecz innych
jednostek samorządu terytorialnego, tj. województwa i powiatu.
286
Przenosząc zasadę subsydiarności na grunt gospodarki odpadami, można
zauważyć, że proces decyzyjny dotyczący tego segmentu gospodarki jest podzielony między następujące podmioty:
 Unię Europejską,
 kraje członkowskie UE,
 jednostki samorządu terytorialnego krajów UE.
Unia Europejska wyznacza określone cele strategiczne, które obowiązują wszystkie kraje członkowskie. Jednym z takich celów jest oddzielenie
tempa wzrostu gospodarczego kraju od tempa przyrastania ilości powstających odpadów.
Ma temu służyć wdrożenie racjonalnych i efektywnych działań dotyczących postępowania z powstającymi odpadami, tak aby nie stanowiły
one czynnika obciążającego system ekologiczny i zmniejszającego możliwość absorpcji odpadów przez środowisko naturalne. Niechlubnym
przykładem niewłaściwej gospodarki odpadami w UE był tzw. kryzys
śmieciowy, który nastąpił w Neapolu we Włoszech w 2004 r. (Vaughn,
2009, s. 91).
Z inicjatywy UE została zatem opracowana obowiązująca hierarchia postępowania w procesie gospodarowania odpadami. Zawiera ona pięć działań
dotyczących zalecanego postępowania z odpadami (Dyrektywa Parlamentu
Europejskiego i Rady 2008/98/WE z 19 listopada 2008 r. w sprawie odpadów oraz uchylająca niektóre dyrektywy; Dz.U. UE L 312 z 22.11.2008 r.,
rozdział 1, art. 4, pkt 1). Są to:
1. Zapobieganie powstawaniu odpadów, np. poprzez zastosowanie technologii niskoodpadowych.
2. Przygotowanie odpadów do ponownego użycia, polegające np. na oczyszczeniu odpadów, które zostaną wykorzystane w dalszym procesie gospodarowania.
3. Recykling.
4. Inne metody odzysku, np. spalanie odpadów w celu pozyskania z nich
energii.
5. Unieszkodliwianie odpadów, wliczając w to przedsięwzięcie także bezpieczne ich składowanie.
287
Działania te, wymienione w kolejności zgodnej z zalecaną hierarchią postępowania, są dodatkowo regulowane w dwóch dyrektywach Parlamentu
Europejskiego i Rady Unii Europejskiej. Regulacje te znajdują się w:
 Dyrektywie Parlamentu Europejskiego i Rady 2000/76/WE z dnia 4 grudnia 2000 r. w sprawie spalania odpadów (Dz.U. UE L 332 z 28.12.2000 r.),
 Dyrektywie Rady 99/31/WE z dnia 26 kwietnia 1999 r. w sprawie składowania odpadów, tzw. dyrektywie składowiskowej (Dz.U. UE L 182
z 16.07.1999 r.).
UE wyznaczyła także zalecane minimalne poziomy dotyczące odpadów, jakie powinny być zagospodarowane w ramach poszczególnych działań wyżej omówionej hierarchii postępowania z odpadami. Opracowała
dokumenty zawierające informacje na temat przedsięwzięć dotyczących
konkretnych grup odpadów, m.in.: dyrektywę w sprawie opakowań i odpadów opakowaniowych (Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady
94/62/WE z dnia 20 grudnia 1994 r., Dz.U. UE L 365 z 31.12.1994 r. i inne
akty ją zmieniające), dyrektywę w sprawie zużytego sprzętu elektrycznego
i elektronicznego (Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2012/19/
UE z dnia 4 lipca 2012 r., Dz.U. UE L 197 z 24.07.2012 r.), dyrektywę
w sprawie pojazdów wycofanych z eksploatacji (Dyrektywa Parlamentu
Europejskiego i Rady 2000/53/WE z dnia 18 września 2000 r., Dz.U. UE L
269 z 21.10.2000 r.).
Unia Europejska tworząc europejskie prawodawstwo w sprawie gospodarki odpadowej, buduje zatem pewne ramy, w których powinny poruszać
się kraje członkowskie. Dokumenty UE zobowiązują także kraje członkowskie do tworzenia własnych dokumentów planistycznych i sprawozdawczych
dla Komisji Europejskiej oraz do przestrzegania wymagań dotyczących budowy i użytkowania instalacji służących zagospodarowaniu odpadów (Rosik-Dulewska, 2015, s. 17–18).
Kraje członkowskie zobligowane są do wdrożenia wytycznych UE do
swojego systemu prawnego, w celu osiągnięcia opracowanych na szczeblu
UE założeń strategicznych. Polska, jako kraj członkowski, przyjęła wyżej
opisaną hierarchię postępowania z odpadami, co znalazło wyraz w zapisach art. 17 ustawy o odpadach z 14 grudnia 2012 r. (Dz.U. 2013.21, tekst
288
jednolity). We wspomnianej ustawie nastąpiło także wdrożenie przepisów,
w zakresie gospodarki odpadami, wcześniej wymienionych w artykule dyrektyw unijnych.
Polska regularnie opracowuje dokumenty planistyczne na szczeblu krajowym oraz na szczeblach samorządowych (wojewódzkim). Na szczeblu
krajowym jest to Krajowy Plan Gospodarki Odpadami (KPGO), który powinien być aktualizowany średnio co 6 lat (art. 37 pkt 1 ustawy o odpadach). Obecnie obowiązującym dokumentem jest KPGO 2014, uchwalony
w 2010 r. Plan powinien przyczyniać się do osiągnięcia celów zawartych
w dokumentach strategicznych Polski, takich jak: Polityka ekologiczna
państwa w latach 2009–2012 z perspektywą do 2016 r., II Polityka ekologiczna państwa – dokument z perspektywą do 2025 r. oraz w dokumentach
Unii Europejskiej.
Jednostki samorządu terytorialnego (województwo, powiat, gmina) realizują zadania własne, zapisane w poszczególnych ustawach, oraz mogą realizować zadania im zlecone. Ich działania nie powinny być ze sobą w sprzeczności i nie mogą się wzajemnie wykluczać, powinny też charakteryzować się
pewnym stopniem komplementarności.
Województwo, zgodnie z zapisami art. 34 pkt 3 ustawy o odpadach, zostało zobowiązane do tworzenia wojewódzkiego planu gospodarki odpadami.
Zakres planu i jego poszczególne elementy opisują dalsze artykuły wyżej wymienionej ustawy. W zakresie ochrony środowiska województwo powinno
dążyć do „zachowania wartości środowiska przyrodniczego przy uwzględnieniu potrzeb przyszłych pokoleń” (art. 11 pkt 4 ustawy z 5 czerwca 1998 r.
o samorządzie województwa; Dz.U. 2015.1392, tekst jednolity).
Jednym z zadań powiatu są z kolei działania obejmujące swoim zakresem
ochronę środowiska i przyrody (art. 4 ust. 1 pkt 13 ustawy z 5 czerwca 1998 r.
o samorządzie powiatu; Dz.U. 2015.1445, tekst jednolity), co regulują już
inne, szczegółowe ustawy.
Gmina, będąca najmniejszą terytorialnie jednostką, ma za zadanie zaspokajać zbiorowe potrzeby społeczności lokalnej i zajmować się tymi wszystkimi sprawami publicznymi, które nie zostały zastrzeżone na rzecz innych
podmiotów. Do zadań własnych gminy należą m.in.: ochrona środowiska
i przyrody, utrzymanie czystości i porządku na własnym terenie, problematyJournal of Modern Science tom 3/30/2016
289
ka wysypisk i działania dotyczące unieszkodliwiania odpadów komunalnych
(art. 7 pkt 1 ust. 1 i 3 ustawy z 8 marca 1990 r. o samorządzie gminnym;
Dz.U. 2015.1515, tekst jednolity). Gmina, jako podmiot zlokalizowany najbliżej mieszkańców, została w największym stopniu wyposażona w zadania
o charakterze operacyjnym, dotyczące gospodarowania odpadami.
Zadania gminy dotyczące gospodarowania
odpadami
Gmina jest podstawową jednostką podziału terytorialnego kraju, zlokalizowaną najbliżej danej społeczności lokalnej. Ma za zadanie zaspokajać
określone potrzeby zbiorowe swoich mieszkańców i wykonywać te wszystkie
zadania, które nie są zastrzeżone dla powiatu i województwa.
Jednym z takich zadań własnych gminy jest utrzymywanie porządku
i czystości w gminie, co zostało szczegółowo uregulowane w ustawie z dnia
13 września 1996 r. o utrzymaniu czystości i porządku w gminach (Dz.U.
2013.0.1399, tekst jednolity). Ustawa określa warunki, które obowiązują przy
odbieraniu odpadów komunalnych od właścicieli nieruchomości, oraz sposób zagospodarowania tych odpadów.
Odpady komunalne są specyficzną grupą odpadów.Powstają w gospodarstwach domowych,a także u innych drobnych wytwórców, i są zaliczane do tej grupy, jednak pod warunkiem że nie zawierają odpadów niebezpiecznych. Do odpadów komunalnych nie zaliczamy też pojazdów
wycofanych z eksploatacji. Skład tej grupy charakteryzuje się znaczną różnorodnością i może się zmieniać, w miarę upływu czasu, w związku ze
zmianami nawyków konsumpcyjnych, w tym żywieniowych, gospodarstw
domowych oraz postępującym rozwojem społeczno-gospodarczym kraju
(Latosińska, 2013, s. 29).
Biorąc pod uwagę zapisy ww. ustawy, zadania własne gminy w zakresie
gospodarki odpadami komunalnymi, ze względu na charakter przypisanego
jej zadania, można podzielić na:
 zadania organizacyjne,
 zadania nadzorcze,
 zadania informacyjne,
 zadania prewencyjne.
290
Do zadań organizacyjnych gminy należy ustalenie takiego systemu gospodarki odpadami, który objąłby swoim zakresem wszystkich właścicieli
nieruchomości. System powinien być tak skonstruowany, aby spełniał zasadę
samofinansowania. W związku z tym rada gminy, biorąc pod uwagę poziom
dochodów i rozwoju w gminie oraz gęstość zaludnienia i lokalizację urządzeń i instalacji do przetwarzania odpadów, ustala górne stawki opłat. Stawki
mogą być podwyższone w przypadku, kiedy mieszkańcy nie decydują się na
zbieranie odpadów w sposób selektywny.
Gminy mają także obowiązek ustanowienia takiego selektywnego systemu zbierania odpadów komunalnych, który by uwzględniał co najmniej
takie ich frakcje (rodzaje), jak: papier, metal, tworzywa sztuczne, szkło,
opakowania wielomateriałowe i odpady komunalne – biodegradowalne. Ponadto gminy zobowiązane są do utworzenia punktów selektywnej
zbiórki odpadów, które byłyby dostępne dla wszystkich mieszkańców gminy i dawały możliwość przekazania takich odpadów, jak: odpady niebezpieczne (tj. przeterminowanie leki i chemikalia, zużyte baterie i akumulatory), zużyty sprzęt elektryczny i elektroniczny, odpady wielogabarytowe
(np. meble, duże dziecięce zabawki, dywany), zużyte opony, odpady budowlane oraz odpady zielone (np. skoszona trawa).
Wśród zadań nadzorczych gminy znajduje się nadzór gminy nad całą gospodarką odpadami komunalnymi, w tym także nad realizacją obowiązków,
jakie nakłada na właścicieli nieruchomości legislacja w kwestii gospodarowania odpadami. Co roku gminy są także zobowiązane do przeprowadzenia
analizy stanu swojego potencjału technicznego i organizacyjnego w zakresie
nałożonych na nie zadań związanych z ustawami o odpadach.
W związku z prawidłowym kształtowaniem gospodarki odpadami komunalnymi gminy zostały wyposażone w zadania informacyjne. Służą one
podnoszeniu świadomości ekologicznej lokalnej społeczności, w tym przede
wszystkim dostarczeniu mieszkańcom gminy niezbędnej wiedzy, na temat
właściwego postępowania z różnymi grupami odpadów. W związku z tym na
portalu internetowym gminy zamieszczone są następujące informacje:
 gdzie i w jakich godzinach zlokalizowane są punkty selektywnego zbierania odpadów i jakie przedsiębiorstwo jest odpowiedzialne za prawidłowe
funkcjonowanie tych punktów,
291
 które z podmiotów zajmują się zbieraniem zużytego sprzętu elektrycznego
i elektronicznego,
 adresy przedsiębiorstw odbierających odpady komunalne na danym terenie oraz miejsca przeznaczenia i zagospodarowania zebranych odpadów:
zmieszanych, zielonych, komunalnych, których nie można już wykorzystać w inny sposób.
Natomiast zadaniem prewencyjnym gminy jest przeciwdziałanie zanieczyszczeniu ulic, placów i innych przestrzeni publicznych poprzez regularną
zbiórkę i wywóz odpadów (śmieci) umieszczanych w specjalnych przeznaczonych do tego pojemnikach, ustawionych na chodnikach ulic.
Każda gmina wdrażając działania zapisane w unijnej hierarchii postępowania z odpadami (tj. przygotowanie do ponownego użycia, recykling, inne
formy odzysku i unieszkodliwianie odpadów), zobowiązana jest do osiągnięcia określonych ich poziomów, które zostały wyznaczone na szczeblu unijnym i uwzględnione w aktach prawnych poszczególnych krajów członkowskich. Unia Europejska zalecając w krajach członkowskich działania zapisane
na początku listy, określającej hierarchię postępowania z odpadami, stara się
tym samym ograniczyć skalę przedsięwzięć z końca tej listy. Według zapisów
ustawy – „o utrzymaniu czystości i porządku w gminach” – poziom recyklingu i poziom przygotowania do ponownego użycia określonych frakcji (papieru, metali, tworzyw sztucznych i szkła) powinien mieć tendencję rosnącą i do
31 grudnia 2020 r. powinien osiągnąć co najmniej połowę wagi wszystkich
odpadów komunalnych. W tym samym czasie w jeszcze większym stopniu,
bo do 70%, powinna wzrosnąć – tak samo ustalona – ilość odpadów poddanych recyklingowi, odpadów przygotowywanych do ponownego użycia i do
odzysku innymi metodami. Dotyczy to odpadów budowlanych i rozbiórkowych, niezaklasyfikowanych do odpadów niebezpiecznych.
Z kolei do 16 lipca 2020 r. gminy mają obowiązek ograniczyć masę odpadów komunalnych – ulegających biodegradacji, a przekazanych do składowania. Poziom ten nie powinien być wyższy niż 35% wagi całkowitej masy
odpadów komunalnych biodegradowalnych przeznaczonych do składowania (punktem odniesienia jest tutaj powstała masa odpadów komunalnych
z 1995 r.).
292
Tabela 1.
Obowiązujące w rozporządzeniu Ministra Środowiska regulacje dotyczące gospodarowania określonymi frakcjami odpadów
2014
2015
2016
2017
2018
2019
2020
Poziomy recyklingu, przygotowania do ponownego użycia [w %]
Papier, metal, tworzywa
sztuczne, szkło
14
16
18
20
30
40
50
Poziomy recyklingu, przygotowania do ponownego użycia i odzysku innymi metodami
[w %]
Odpady budowlane
i rozbiórkowe
38
40
42
45
50
60
70
Poziomy ograniczenia masy odpadów komunalnych przekazywanych do składowania [w %]
Odpady komunalne
biodegradowalne
50
50
45
45
40
40
35
Źródło: opracowanie własne na podstawie załączników do rozporządzenia Ministra Środowiska z 29 maja 2012 r. w sprawie poziomów recyklingu, przygotowania do ponownego użycia
i odzysku innymi metodami niektórych frakcji odpadów komunalnych, Dz.U. 2012.645 oraz do
rozporządzenia Ministra Środowiska z 25 maja 2012 r. w sprawie poziomów ograniczenia masy
odpadów komunalnych ulegających biodegradacji przekazywanych do składowania oraz sposobu obliczania poziomu ograniczania masy tych odpadów, Dz.U. 2012.676
Powyższa ustawa daje możliwość – Ministrowi Środowiska – określenia
wymaganych krajowych, rocznych poziomów w gospodarce odpadowej,
które uwzględniają poziom główny wyznaczony przez UE. W tabeli 1 zostały przedstawione roczne poziomy w zakresie recyklingu, przygotowania do ponownego użycia i odzysku jeszcze innymi metodami niektórych
frakcji odpadów komunalnych oraz roczne poziomy ograniczenia masy
odpadów komunalnych ulegających biodegradacji, a przekazywanych do
składowania.
Analizując dane zamieszczone w dwóch pierwszych wierszach w tabeli 1, można zauważyć, że na lata 2014–2017 został zaplanowany stopniowy
wzrost wszystkich wyznaczonych poziomów, w celu zapewnienia gminom
wystarczająco dużo czasu na dostosowanie się do nowych regulacji. Natomiast po 2017 r. aż do 2020 r. wzrost poziomów ma się już zawsze zwiększać
o 10 punktów procentowych w skali roku, aż do osiągnięcia unijnych pułaJournal of Modern Science tom 3/30/2016
293
pów 50 i 70%. Minister Środowiska określił także roczne poziomy ograniczenia masy odpadów komunalnych ulegających biodegradacji, które mają
być przekazane na składowiska. W tym przypadku poziomy zaczynające się
od 50% ulegają obniżeniu o 5 punktów procentowych co dwa lata, aż do 35%
w 2020 r.
Oprócz gmin gospodarką odpadami komunalnymi zajmują się także miasta na prawach powiatu. Są to większe, pod względem liczby ludności, jednostki podziału terytorialnego kraju, które łączą w sobie zarówno funkcje
gminy, jak i powiatu.
Tabela 2.
Gospodarowanie odpadami w pięciu największych miastach Polski (dane za 2013 r.)
Miasta
na prawach
powiatu
Liczba
ludności
w tys.
w 2013 r.
Gęstość
zaludnienia
na 1 km2
Zmieszane, zebrane
odpady komunalne
na 1 mieszkańca
w kg
Zmieszane, zebrane
odpady komunalne
na 1 mieszkańca
w kg w 2012 r.
Warszawa
1724,4
3335,4
306,8
320,4
Kraków
759,0
2321,1
269,5
286,5
Łódź
711,3
2427,6
317,5
340,3
Wrocław
632,1
2157,3
350,7
293
Gdańsk
461,5
1761,4
292,6
321,2
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS: Ochrona Środowiska. Informacje i opracowania statystyczne 2014, 2013
Gospodarka odpadami w wybranych miastach
na prawach powiatu
Do analizy stanu gospodarki odpadami komunalnymi zostało wybranych pięć największych miast na prawach powiatu, w których liczba mieszkańców przekroczyła 300 tys. osób. Są to takie miasta, jak: Warszawa, Kraków, Łódź, Wrocław, Gdańsk (w analizie zostało pominięte miasto Poznań
z uwagi na realizację zadań z zakresu gospodarki odpadami we współpracy
z innymi mniejszymi gminami). Najludniejszym miastem w tej grupie jest
294
Warszawa, zamieszkała w 2013 r. przez ponad 1,7 mln osób, a najmniej
ludnym Gdańsk (461 tys. mieszkańców). Z punktu widzenia ciężaru zebranych, zmieszanych odpadów komunalnych per capita najwyższy poziom osiągnął Wrocław (350,7 kg), charakteryzujący się prawie trzy razy
mniejszą liczbą mieszkańców niż Warszawa oraz Łódź (317,5 kg), charakteryzująca się jednocześnie wysokim wskaźnikiem gęstości zaludnienia na
tle innych miast. We wszystkich miastach, oprócz Wrocławia, zanotowano
w 2013 r. spadek ilości zmieszanych, zebranych odpadów per capita w stosunku do 2012 r. Jest to pozytywna tendencja, wskazująca na podjęte próby
rozdzielenia wzrostu gospodarczego od ilości powstających odpadów.
W tabeli 3 zostały przedstawione pierwsze wypracowane efekty w gospodarce odpadami komunalnymi w 2014 r. Osiągnięte rezultaty są co roku
obliczane i prezentowane w gminnym dokumencie, jakim jest „Analiza stanu gospodarki odpadami komunalnymi”. Każda gmina, zgodnie z wcześniej
wskazanym rozporządzeniem Ministra Środowiska, miała w 2014 r. osiągnąć
odpowiedni poziom w gospodarowaniu określonymi frakcjami odpadów komunalnych. W takich miastach, jak: Kraków, Wrocław i Gdańsk, wyżej wskazany dokument był dostępny na stronie internetowej także z 2013 r., w pozostałych miastach (Warszawa, Łódź) tylko z 2014 r.
Tabela 3.
Osiągnięte poziomy w gospodarce odpadami komunalnymi w 2014 r.
Warszawa
Kraków
Łódź
Wrocław
Gdańsk
Poziomy recyklingu, przygotowania do ponownego użycia frakcji, tj. papier, metal, tworzywa
sztuczne, szkło [w %]
14,06
19,70
13,30
25,80
17,60
Poziomy recyklingu, przygotowania do ponownego użycia i odzysku innymi metodami
odpadów budowlanych i rozbiórkowych [w %]
97,97
39,60
94,90
100,00
72,90
Poziomy ograniczenia masy odpadów komunalnych ulegających biodegradacji
przekazywanych do składowania [w %]
2,43
16,80
30,50
0,00
43,50
Źródło: opracowanie własne na podstawie dokumentów gminnych: analizy stanu gospodarki odpadami komunalnymi za rok 2014 miast: Warszawy, Krakowa, Łodzi, Wrocławia i Gdańska
295
W 2014 r. wymagany minimalny 14-proc. poziom recyklingu, przygotowania do ponownego użycia takich frakcji, jak: papier, metal, tworzywa
sztuczne, szkło, osiągnęły wszystkie badane gminy z wyjątkiem Łodzi, gdzie
poziom ten wyniósł tylko 13,3%. Liderem w tej grupie okazał się Wrocław
z wynikiem na poziomie 25,8%. Wyniki Warszawy, Krakowa i Gdańska nie
przekroczyły 20%.
Z kolei minimalny 38-proc. poziom recyklingu, przygotowania do ponownego użycia i odzysku innymi metodami odpadów budowlanych i rozbiórkowych, niebędących odpadami niebezpiecznymi wypracowały wszystkie badane miasta (gminy). Należy jednak zwrócić uwagę, że dysproporcje
pomiędzy osiągniętymi poziomami w poszczególnych gminach były tutaj
znacznie większe. Najniższy pułap był w Krakowie (39,6%), natomiast najwyższy we Wrocławiu (100%), co oznacza, że w tej gminie wszystkie odpady
budowlane i rozbiórkowe udało się właściwie zagospodarować, nie przekazując ich do składowania.
Trzecim parametrem, z którego gminy mają obowiązek się wywiązać, jest
ograniczenie masy odpadów biodegradowalnych przekazywanych do składowania. Maksymalnego poziomu 50% nie przekroczyła żadna z gmin, natomiast niekwestionowanym liderem okazał się ponownie Wrocław z wynikiem 0%. Na drugim miejscu była Warszawa (2,43%).
Istotnym czynnikiem określającym efektywność i stopień realizacji gospodarki odpadowej jest także osiągnięta relacja między masą odebranych
(zebranych) zmieszanych odpadów komunalnych a masą zebranych odpadów w sposób selektywny. Odpady zebrane w sposób selektywny mogą w całości posłużyć jako surowiec w szeroko pojętym procesie gospodarowania,
natomiast odpady zmieszane muszą zostać dodatkowo poddane segregacji
i ewentualnym procesom przygotowania do ponownego użycia i odzysku.
Stopień odzysku z odpadów zmieszanych kształtuje się jednak na niskim poziomie, z uwagi na powstałe zanieczyszczenia potencjalnych surowców.
Tabela 4 zawiera informacje dotyczące ilości odebranych odpadów komunalnych i ich podziału w ujęciu procentowym na odpady zebrane zmieszane
i odpady zebrane w sposób selektywny. Największa ilość odpadów została
odebrana w Warszawie, a najmniejsza w Gdańsku, co jest związane z liczbą
ludności zamieszkującą dany obszar. Najwyższy odsetek odpadów zebranych
296
selektywnie wśród ilości odpadów odebranych charakteryzuje miasto Kraków (ok. 35%) i Łódź (ok. 30%). Najniższy poziom tych odpadów zanotowano w Gdańsku (ok. 18%) i w Warszawie (ponad 19%). Wrocław znajduje się
w tym zestawieniu dokładnie pośrodku badanej grupy.
Tabela 4.
Ilość odpadów komunalnych odebranych w 2014 r.
Ilość odpadów
odebranych
[w tys. Mg]
% odpadów
odebranych
zmieszanych [w Mg]
% odpadów zebranych
selektywnie
Warszawa
638
80,07%
19,93%
Kraków
288
64,58%
35,42%
Łódź
213
69,95%
30,05%
Wrocław
274
77,45%
22,55%
Gdańsk
156
81,41%
18,59%
Źródło: opracowanie własne na podstawie dokumentów gminnych: analizy stanu gospodarki odpadami komunalnymi za rok 2014 miast: Warszawy, Krakowa, Łodzi, Wrocławia i Gdańska
Jak można zauważyć, dane z tabeli 2, 3 i 4 potwierdzają tezę opracowania,
że prawidłowo skonstruowany system decyzyjny warunkuje racjonalne i bezpieczne gospodarowanie odpadami, tym samym przyczyniając się do coraz
mniejszej presji na środowisko naturalne i zwiększenia stopnia wykorzystania w praktyce surowców pozyskanych z odpadów. Wymaga to jednak konsekwencji w podejmowanych działaniach, które z uwagi na ograniczoność
zasobów finansowych i kapitałowych jednostek samorządu terytorialnego
muszą być rozłożone w czasie.
Podsumowanie
Przedstawione w artykule treści upoważniają, jak się wydaje, do sformułowania następujących wniosków:
 Przyjęcie zasady subsydiarności przez Unię Europejską, jako jednej z zasad ustrojowych, pozwala Wspólnocie z jednej strony na ustalenie jednego
i spójnego celu strategicznego na poziomie europejskim, a z drugiej strony na pozostawienie każdemu z krajów członkowskich pewnego obszaru
297
swobody działania dostosowanego do jego możliwości, zarówno w zakresie poziomu zasobów, jak i potrzeb społeczeństwa w ujęciu lokalnym i regionalnym.
 Strategicznym celem w gospodarce odpadami jest oddzielenie wzrostu gospodarczego od ilości wytwarzanych odpadów. Do osiągnięcia tego celu
ma służyć opracowana na szczeblu unijnym hierarchia postępowania z odpadami oraz związane z nią wyznaczone poziomy w gospodarowaniu odpadami do 2020 r. Każdy kraj członkowski samodzielnie określa harmonogram i tempo, w jakim dojdzie do tych punktów granicznych. Przy czym to
do najmniejszych jednostek podziału terytorialnego kraju należy decyzja,
w jaki sposób i przy pomocy jakich zasobów ludzkich i kapitałowych ma
zostać osiągnięty cel główny.
 W najludniejszych gminach w Polsce obserwuje się tendencje do zmniejszania się ilości odpadów zmieszanych przypadających na jednego mieszkańca, co jest niewątpliwie sygnałem pozytywnym. Niestety nadal w ilości
odebranych odpadów przeważają odpady zmieszane nad odpadami zebranymi w sposób selektywny.
 W miastach na prawach powiatu widać też wyraźnie pierwsze efekty unijnej gospodarki odpadowej dotyczącej hierarchii postępowania z odpadami. Niektóre miasta osiągnęły już nawet założone poziomy recyklingu
i odzysku oraz poziom ograniczenia masy określonych odpadów z dużym
marginesem bezpieczeństwa.
 Obowiązek gmin do sporządzania rocznej analizy stanu gospodarki komunalnej na dany rok przyczynia się do jawności i przejrzystości działań
podejmowanych przez gminy na rzecz racjonalnego i bezpiecznego gospodarowania odpadami.
298
Literatura
Analiza stanu gospodarki odpadami komunalnymi dla Gminy Miasta Gdańska za
2014 rok.
Analiza stanu gospodarki odpadami komunalnymi m.st. Warszawy za rok 2014.
Analiza stanu gospodarki odpadami komunalnymi na terenie Gminy Wrocław za
rok 2014 w celu weryfikacji możliwości technicznych i organizacyjnych Gminy
w zakresie gospodarowania odpadami komunalnymi, zgodnie z wymogami ustawy o utrzymaniu czystości i porządku w gminach.
Analiza stanu gospodarki odpadami komunalnymi w Gminie Miejskiej Kraków
w 2014 roku (korekta).
Analiza stanu gospodarki odpadami komunalnymi w Łodzi za 2014 rok.
Izdebski, H. (2010). Doktryny polityczno-prawne. Fundamenty współczesnych państw,
Warszawa: Lexis Nexis. ISBN 9788376204932.
Latosińska, J. (2013). Utrzymanie czystości w gminie, Kielce: Wydawnictwo Politechniki Świętokrzyskiej. ISBN 9788363792565.
Rosik-Dulewska, Cz. (2015). Podstawy gospodarki odpadami. Warszawa: PWN,
s. 17–18. ISBN 9788301180744.
Roszkowska, E. (2014). Analiza poziomu zrównoważonego rozwoju, „Ekonomia
i Środowisko” 3(49), s. 169. ISSN 0867-8898.
Vaughn, J. (2009). Waste management. Santa Barbara, California: ABC-CLIO, Inc.,
s. 91. ISBN 978-1598841503.
Akty prawne
Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2008/98/WE z 19 listopada 2008 r.
w sprawie odpadów oraz uchylająca niektóre dyrektywy (Dz.U. UE L 312
z 22.11.2008 r.).
Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z 2 kwietnia 1997 r. (Dz.U. 1997.78.483, tekst
jednolity).
Traktat o Unii Europejskiej, wersja skonsolidowana, s. 24.
Ustawa z dnia 5 czerwca 1998 r. o samorządzie powiatowym (Dz.U. 2015.1445, tekst
jednolity).
Ustawa z dnia 5 czerwca 1998 r. o samorządzie województwa (Dz.U. 2015.1392, tekst
jednolity).
299
Ustawa z dnia 8 marca 1990 r. o samorządzie gminnym (Dz.U. 2015.1515, tekst jednolity).
Ustawa z dnia 13 września 1996 r. o utrzymaniu czystości i porządku w gminach
(Dz.U. 2013.0.1399, tekst jednolity).
Ustawa z dnia 14 grudnia 2012 r. o odpadach (Dz.U. 2013.21, tekst jednolity).
Vertrag über die Europäische Union (1992), Luxemburg, s. 4.
300
Joanna Chmura
Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu
[email protected]
Journal of Modern
s. 301–315
The value of information and its security
in the knowledge-based economy
Wartość informacji i jej bezpieczeństwo
w gospodarce opartej na wiedzy
Abstract
In the 21st century, the age of new technologies, information and knowledge
are considered to be the most importants intangible assets of modern enterprises,
to build a sustainable competitive advantage. The importance of the value of these
sources, results in the taking of appropriate action by the undertakings in the field of
information security management.
The aim of this study is to show the nature and complexity of the concept of
information, specify its value, and the presentation of key issues related to the
information security in the knowledge-based economy.
Streszczenie
W XXI��
w., wieku nowych technologii, informacja i wiedza uważane są za najważniejsze niematerialne aktywa współczesnych przedsiębiorstw, służące budowaniu
trwałej przewagi konkurencyjnej. Znaczenie wartości tych zasobów skutkuje podjęciem przez przedsiębiorstwa stosownych działań w zakresie zarządzania bezpieczeństwem informacji.
Celem niniejszego opracowania jest ukazanie istoty i złożoności pojęcia „informacja”, określenie jego wartości oraz przedstawienie kluczowych kwestii związanych
z bezpieczeństwem informacji w gospodarce opartej na wiedzy.
301
Joanna Chmura
Keywords: information, value information, intangible resources, information security, knowledge-based economy
Słowa kluczowe: informacja, wartość informacji, zasoby niematerialne,
bezpieczeństwo informacji, gospodarka oparta na wiedzy
Wprowadzenie
Wszystko ma swoją cenę.
A informacja to jeden z najdroższych towarów na świecie.
Paulo Coelho-Zahir
Współczesny świat funkcjonuje w warunkach nieustannie postępujących
zmian. Każda zmiana staje się imperatywem w zarządzaniu współczesnym przedsiębiorstwem. Informacja i wiedza to dwa główne zasoby, które stanowią wyznacznik ówczesnej gospodarki określanej mianem gospodarki opartej na wiedzy.
Informacja zawarta jest w każdym realizowanym działaniu przedsiębiorstwa, poczynając od kwestii organizacyjnych, przez technologie, informacje o klientach i konkurencji, kończąc na poleceniach wydawanych przez
przełożonych pracownikom. Naturalne jest zatem, że informacja traktowana jest jako podstawowy zasób w systemach zarządzania, ponieważ to na
jej podstawie podejmowane są decyzje, bez których niemożliwe jest sprawne funkcjonowanie przedsiębiorstwa. Wiedza i informacja to niewątpliwie
główne komponenty wpływające na przewagę konkurencyjną przedsiębiorstwa w nowej gospodarce.
W artykule podjęto próbę ukazania istoty i złożoności pojęcia „informacja”,
określono jej znaczenie, funkcje, cele oraz wartości, jakie pełni w dzisiejszej gospodarce, w gospodarce opartej na wiedzy. Rozpatrując wartość i znaczenie informacji dla współczesnych przedsiębiorstw, określono również działania związane
z zapewnieniem ich bezpieczeństwa. Artykuł ma charakter opisowy stanowiący podstawę do dalszych rozważań z uwzględnieniem badań empirycznych.
Gospodarka oparta na wiedzy
U progu nowej fazy rozwoju społeczno-gospodarczego, przejawiającej się
kształtowaniem społeczeństwa informacyjnego, informacja i wiedza odgrywają kluczową rolę. Współczesna koncepcja wzrostu gospodarczego zakła302
Wartość informacji i jej bezpieczeństwo w gospodarce opartej na wiedzy
da wzrost inwestycji w kapitał ludzki i innowacje. Działania w tym zakresie
przynoszą pozytywne efekty związane przede wszystkim z rozpowszechnieniem wiedzy i informacji.
Koncepcja gospodarki opartej na wiedzy pojawiła się wraz z początkiem lat 90. XX wieku. Podstawę rozwoju tej koncepcji upatrywano w rosnącym znaczeniu globalizacji oraz postępie technologicznym (Makulska, 2012, s. 170). Jedna z pierwszych definicji, którą opracowali autorzy
raportu OECD, zakłada, że gospodarka oparta na wiedzy to gospodarka,
która bezpośrednio bazuje na produkcji, dystrybucji oraz stosowaniu wiedzy i informacji (OECD, 1999). W literaturze przedmiotu spotkać można
wiele interpretacji zagadnienia nowej gospodarki – gospodarki opartej na
wiedzy. P. Drucker ujmuje ten rodzaj gospodarki jako „porządek ekonomiczny, w którym wiedza, a nie praca, surowce lub kapitał, jest kluczowym
zasobem; porządkiem społecznym, w którym nierówność społeczna, oparta na wiedzy jest głównym wyzwaniem, oraz systemem, w którym rząd nie
może być postrzegany jako ten, który ma rozwiązywać społeczne i ekonomiczne problemy” (Drucker, 1994, s. 55). Z kolei A.K. Koźmiński podaje,
że „gospodarka oparta na wiedzy to taka gospodarka, w której działa wiele
przedsiębiorstw, które na wiedzy opierają swoją przewagę konkurencyjną”
(Koźmiński, 2011, s. 45–50).
Analizując różne podejścia określające nową gospodarkę, trudno wskazać
jedną definicję, która w pełni oddawałaby jej znaczenie. Wszystkie interpretacje są głównie opisowe, zawierające zbiór cech, którymi powinna charakteryzować się gospodarka oparta na wiedzy. W myśl tych rozważań można
przyjąć, że bazuje ona na czterech filarach (Puczkowski, 2009, s. 89–95):
 otoczenie instytucjonalnoprawne,
 edukacja i inwestycje w kapitał ludzki,
 systemy innowacyjne,
 infrastruktura informacyjna.
Budowanie gospodarki opartej na wiedzy sprowadza się przede wszystkim do tworzenia odpowiednich warunków sprzyjających powstawaniu
i funkcjonowaniu przedsiębiorstw opierających swą działalność nie tylko na
wiedzy, ale także właściwej informacji. W ogólnym założeniu wiedza trakJournal of Modern Science tom 3/30/2016
303
Joanna Chmura
towana jest jako główny czynnik kształtujący nową strukturę produkcji oraz
postęp społeczno-gospodarczy. Uznawana jest za produkt stanowiący źródło przewagi konkurencyjnej. Jako zasób organizacji wiedza to „aktywa intelektualne będące sumą wiedzy pojedynczych pracowników oraz zespołów
pracowników, które organizacja wykorzystuje w swoich działaniach. Zasoby
wiedzy obejmują również dane i informacje, na których bazie budowana jest
wiedza indywidualna i zbiorowa” (Probst, Raub, Romhardt, 2002, s. 12–20).
Wiedza w funkcji zasobu uznawana jest również za strategiczne aktywa.
Należy podkreślić, że wiedza sama w sobie nie przyczynia się do wzrostu
gospodarczego; jako zasób zależna jest od wielu czynników, tj. od kultury
i jej składników (wartości, symboli, ideologii), ale przede wszystkim od informacji (Olszewski, 2014, s. 62–68). Dlatego wiedza powinna być ujmowana z informacją jako złożona całość. Informacja, jako zasób ekonomiczny,
traktowana jest jako zbiór różnych informacji potencjalnie użytecznych do
prowadzenia działalności gospodarczej. Jak podaje J. Oleński, „informacyjny zasób ekonomiczny stanowią wszelkie potencjalnie użyteczne zbiory
informacji i metainformacji, zgromadzone i przechowywane w czasie, miejscu oraz przy wykorzystaniu technologii i organizacji umożliwiających ich
wykorzystanie przez użytkowników finalnych informacji, działających jako
podmioty ekonomiczne w gospodarce” (Oleński, 2000, s. 161).
Rozpatrując zależność tych zasobów, można zadać pytanie: co odróżnia
zasoby informacji i wiedzy od pozostałych zasobów organizacji? Odpowiedzią na to pytanie staje się opis własności informacji sporządzony przez
H. Clevelanda, który zakłada, że informacja:
 podnosi swoją wartość wraz z jej rozpowszechnianiem i korzystaniem,
 podlega kompresji, może być streszczana, kondensowana czy integrowana,
 może być transportowana natychmiast,
 może zastępować inne zasoby, np. zasoby fizyczne,
 jest podzielna.
Informacja pojawia się w różnych kontekstach i wyrażana jest na różne
sposoby, przez co zyskuje na wartości.
Rozpatrując założenia gospodarki opartej na wiedzy, warto zwrócić uwa304
gę na jej podstawowy problem, a zarazem wyzwanie, jakim jest poznanie oraz
właściwe określenie mechanizmów oddziałujących na przemiany i rozwój.
Do podstawowych składników kształtujących nową gospodarkę należy zaliczyć przede wszystkim zarządzanie procesami gospodarczymi, ale również
umiejętne kierowanie ludźmi na wszystkich szczeblach, zarówno wymuszające efektywność, jak i stymulujące rozwój. Gospodarkę, której głównym
wyznacznikiem jest wiedza i informacja, określają charakterystyczne cechy,
do których można zaliczyć zmienność otoczenia, potrzebę przemiany społeczeństwa przemysłowego w informacyjne, a co najważniejsze – wypracowanie zdolności odpowiedniego dostępu do informacji, umiejętnego ich przetwarzania i adaptacji do zachodzących zmian (Skrzypek, 2009, s. 35–44).
W warunkach gospodarki opartej na wiedzy następuje znaczny rozwój
technologii intelektualnej. Jak podaje S. Gellerman, kompetencją o kluczowym znaczeniu dla wzrostu efektywności przedsiębiorstw w ówczesnej gospodarce jest zdolność do przekazywania wartościowych informacji swoim
członkom, gdyż bez sprawnej komunikacji pomiędzy poszczególnymi członkami organizacji wszelkie jej atuty nie posiadają znaczącej wartości (Skrzypek, 2009, s. 275). Dlatego w myśl tych rozważań słuszne staje się stwierdzenie, że głównym założeniem gospodarki opartej na wiedzy powinno być
odpowiednie zarządzanie informacją.
Wartość informacji i ich znaczenie
dla przedsiębiorstw
Informacja jest pojęciem dość abstrakcyjnym, które trudno jednoznacznie
zdefiniować. Słownik języka polskiego określa pojęcie informacji w trzech kategoriach, jako (Słownik języka polskiego PWN, wersja elektroniczna, 2016):
 wiadomość o czymś lub zakomunikowanie czegoś,
 dział informacyjny,
 dane przetwarzane przez komputer.
Z kolei J. Ratajewski podejmując jako pierwszy w Polsce próbę zdefiniowania informacji, wyodrębnił dwa podejścia: podmiotowe i przedmiotowe.
W ujęciu podmiotowym określającym czynność informacji przyjął, że jest to
„zbiór określonych czynności czy też działań dla wytworzenia, przetwarzaJournal of Modern Science tom 3/30/2016
305
Joanna Chmura
nia, magazynowania, poszukiwania, udostępniania i odbierania wiadomości
(treści, znaczeń) dotyczących określonego przedmiotu (obiektu)” (Ratajewski, 1973, s. 9). Natomiast informacja w ujęciu przedmiotowym, pojmowana
głównie jako wiadomość, to „wzajemny związek między co najmniej dwoma
przedmiotami (obiektami, organizmami), złożony ze znaczenia (treści) i nośnika fizycznego (formy), służący do przekazania sygnałów jednego przedmiotu (obiektu, organizmu) drugiemu przedmiotowi (obiektowi, organizmowi)” (Ratajewski, 1973, s. 9).
W rozwiniętej gospodarce rynkowej informacja wysuwa się na pierwsze
miejsce jako kluczowy element systemu informacyjnego organizacji. Dla lepszego zrozumienia zarówno istoty, jak i znaczenia informacji ważne jest zrozumienie jej podstawowych cech i funkcji.
Do najważniejszych cech informacji należy zaliczyć:
 dostępność – jej miarą jest to, jak wiele czasu i pieniędzy trzeba poświęcić,
by uzyskać informację,
 aktualność – dostępna w czasie umożliwiającym właściwe działanie,
 rzetelność – wynika z dokładności i metody rejestrowania rzeczywistych
zdarzeń,
 użyteczność – opisywana stopniem przydatności do podejmowania decyzji z pomocą nowej informacji,
 istotność – określana jako potrzeba informacyjna w danej sytuacji, we właściwym czasie i miejscu,
 elastyczność – zdolność do aktualizacji informacji w systemie oraz nieustanne dostosowywanie się do zmieniających się potrzeb informacyjnych
użytkownika,
 poufność – dostępność wybranych informacji dla wybranej grupy użytkowników oraz specjalna ich ochrona,
 ekonomiczność – możliwość pozyskania informacji po najniższych
kosztach.
Informacja jest również mobilna i niewyczerpywana, przez co może być
przemieszczana zarówno w czasie, jak i w przestrzeni. Analizując własności informacji, warto również zwrócić uwagę na bardzo istotną cechę, mianowicie
asymetryczność. Asymetria spowodowana jest przede wszystkim tym, że roz306
kład informacji jest nierównomierny. Wynika to głównie z tego, że nie wszyscy
mają jednakowy dostęp do pewnych informacji ze względu na różnego rodzaju
czynniki, jak np. koszt pozyskania informacji czy powszechność źródeł.
Informacja w organizacjach pełni również wiele funkcji. Do najważniejszych zalicza się m.in. funkcję decyzyjną i sterującą. Funkcja decyzyjna determinuje wybór dokonywany przez decydenta. W procesie podejmowania
decyzji głównym zadaniem informacji jest dostarczanie odpowiedniego i rzetelnego opisu danej sytuacji, tak aby decyzja została dokonana w stanie jak
najmniejszej niepewności. Z kolei funkcja sterująca polega przede wszystkim
na skłanianiu odbiorcy informacji do wykonania określonych działań, jakie
są intencją nadawcy.
W literaturze przedmiotu w kontekście zarządzania organizacją spotkać
można również funkcje pomocnicze, które odnoszą się do: nawiązywania
kontaktów, umożliwienia komunikacji, wspierania procesu zmian, czy też
tworzenia wiedzy.
Współczesne przedsiębiorstwa traktują informację coraz częściej, obok
ziemi, kapitału i pracy ludzkiej, jako czwarty czynnik produkcji (Malara, Rzęchowski, 2011, s. 13–15). Podejście to czyni z informacji element
strategiczny w produkcji o stosunkowo większym znaczeniu niż pozostałe w procesie wytwarzania. Jednakże globalizacja informacji i wiedzy
oraz rozwój nowych technologii sprawiły, że dociera do nas coraz więcej
informacji, przez co stajemy się w pewnym stopniu obiektem manipulacji. Duży nadmiar informacji wymusza na odbiorcy podejmowanie wielu
działań mających na celu dokonanie odpowiedniej ich selekcji. Analizując
kwestie związane z nadmiarem informacji, warto zadać pytanie o wartość
informacji, głównie dlatego, że informacja należy do czynników, których
oszacowanie dostarcza wielu problemów. Z definicji wynika, że informacja jest praktycznie niemierzalna, dlatego też trudno ją zobrazować danymi ilościowymi, chociaż w literaturze można odnaleźć pośrednie metody
szacowania wartości informacji (Trzaska, 2011). Przez wielu informacja
uznana jest za dobro, często porównywalne do dóbr publicznych, ale rządzące się własnymi prawami. Dlatego podkreśla się, że miarą jej wartości jest przede wszystkim miara, w jakim stopniu ulepsza, czy też ułatwia
osiągnięcie pożądanego celu. Zatem można przyjąć, że metody badania
307
Joanna Chmura
wartości informacji są ściśle zależne od obszaru jej wykorzystania, a rodzaj
informacji zależny jest w głównej mierze od charakteru jej wykorzystania.
Rozważając jednak dalej temat związany z wartością informacji, należy
odnieść się przede wszystkim do dwóch klasycznych koncepcji wartości,
mianowicie wartości użytkowej danego dobra zaspokajającej ludzkie potrzeby oraz wartości wymiennej, która stanowi przedmiot wymiany na inne
dobro (Osiatyńska, 1998, s. 23–25). Problemy związane z interpretacją tych
dwóch koncepcji stają się podstawą do tego, że wartość informacji w przedsiębiorstwie musi być postrzegana jako suma jej wartości składowych określanych w kontekście wszystkich zadań, do których jest wykorzystywana.
Jednakże skala tego problemu narasta wraz ze wzrostem ilości zadań czy ich
różnorodnością. Różne teorie odnoszące się do wartości informacji skupiają się przede wszystkim na funkcji decyzyjnej. Dlatego można przyjąć, że
wartość informacji w odniesieniu do funkcji decyzyjnej wynika w głównej
mierze z różnicy pomiędzy elementami podjętych decyzji zarówno z wykorzystaniem, jak i bez wykorzystania rozpatrywanej informacji. Trudności związane z oszacowaniem tej różnicy stały się podstawą rozpatrywania
koncepcji wartości na trzech płaszczyznach: normatywnej, realistycznej
i subiektywnej (Oleander-Skorek, 2007, s. 73–75).
Źródłem normatywnej koncepcji wartości informacji jest teoria decyzji.
W myśl tej teorii decydent posiada pewne informacje, jak np. wystąpienie
pewnych zdarzeń związanych z podejmowaniem określonych decyzji. Przyjęcie takiego założenia oznacza, że ma ono zastosowanie jedynie w przypadku decyzji ustrukturalizowanych. Jednakże sytuacje decyzyjne w odniesieniu
do omawianej teorii podlegają podziałowi na trzy kategorie ze względu na
stopnień pewności decydenta co do wystąpienia w przyszłości określonego stanu natury. Pierwsza kategoria określa całkowitą pewność decydenta.
Druga posiada element ryzyka, zgodnie z którym decydent nie ma pewności co do tego, jaki stan natury wystąpi, choć zna prawdopodobieństwo
jego wystąpienia. Ostatnia kategoria odnosi się do całkowitej niepewności
decydenta. Decydent nie wie, który z możliwych stanów wystąpi, ani też nie
zna prawdopodobieństwa ich wystąpienia. Rozpatrując te trzy kategorie,
należy przyjąć, że różnica w podejmowaniu decyzji jest niczym innym jak
różnicą w posiadanych przez decydenta informacjach. Ogólnie teoria decyzji
308
dopuszcza określenie wartości informacji jedynie w przypadku decyzji podejmowanych wielokrotnie przy możliwie niezmiennych warunkach, w tym
informacji o stanie natury, który wystąpi w przyszłości, oraz informacji określającej prawdopodobieństwo wystąpienia w przyszłości poszczególnych stanów natury. W teorii decyzji przy szacowaniu wartości rozważanych typów
informacji zakłada się racjonalność decydenta.
Inne ujęcie wartości informacji prezentuje racjonalna koncepcja, która opiera się na założeniu, że wartość informacji wynika przede wszystkim
z różnicy pomiędzy efektami podjętych decyzji zarówno z wykorzystaniem
informacji, jak i bez wykorzystania informacji. W tym podejściu proces decyzyjny stanowi pewnego rodzaju skrzynkę, w której element wejścia stanowią informacje, jakie są dostępne decydentowi, z kolei elementem wyjścia
są decyzje, które wywołują określone, mierzalne skutki. Szacowanie wartości
informacji w koncepcji realistycznej jest uzasadnione, w przypadku gdy problem decyzyjny jest nieustrukturalizowany, w którym zasadniczą rolę odgrywa czynnik ludzki.
Nieco inne podejście prezentuje koncepcja wartości subiektywnej, która polega w głównej mierze na określeniu wartości informacji na podstawie
czyjegoś przeświadczenia. Wartość informacji uzyskiwana w ten sposób jest
oceną samą w sobie, w przeciwieństwie do koncepcji normatywnej i realistycznej, które opierają się na obliczeniach. Wartość informacji w ujęciu
subiektywnym może przyjmować różne formy, zarówno wartościowe, jak
i punktowe. Jednakże, podobnie jak wartość normatywna i realistyczna, znajduje zastosowanie jedynie w decyzjach podejmowanych wielokrotnie.
Podsumowując rozważania dotyczące koncepcji wartości informacji, warto podkreślić, że sam pomiar wartości informacji dostarcza wielu trudności,
przede wszystkim ze względu na to, że informacja ma użytkowość pośrednią,
ze względu na jej różnorodność i wieloaspektowość podlega ciągłym zmianom, ale również zależy od efektu skali i jest źródłem niewyczerpywalnym.
Jakość i aktualność, którą kreuje zarówno informacja, jak i wiedza, stają
się dla współczesnych przedsiębiorstw istotnym czynnikiem konkurencyjności, głównie dlatego, że sukces nowej gospodarki, określanej również jako
nowa era informacji, zależy nie tylko od wielkości posiadanych aktywów, ale
również od odpowiedniego zarządzania wiedzą i informacją.
309
Joanna Chmura
Bezpieczeństwo informacji
W XXI w. informacja postrzegana jest jako podstawowy produkt, bez
którego większość przedsiębiorstw nie może funkcjonować. Ostatnio coraz
częściej kadra zarządzająca zwraca uwagę na wartość, jaką informacja ma
dla przedsiębiorstwa. Mówiąc o wartości informacji, warto wziąć pod uwagę nie tylko sam fakt jej posiadania, ale przede wszystkim możliwości ich
wykorzystania do z góry założonych celów. Analizując to założenie, warto
zwrócić szczególną uwagę na nowe zagadnienie, jakim jest bezpieczeństwo
informacji.
Rosnąca konkurencja spowodowała, że informacja stała się czynnikiem
istotniejszym niż zasoby materialne. Tajemnice handlowe, patenty, prawa
autorskie czy też know-how mają obecnie podstawowe znaczenie dla funkcjonowania przedsiębiorstw, a tym samym utrzymania konkurencyjnej pozycji na rynku. Niewłaściwe zarządzanie informacjami, ich zniszczenie czy też
utrata kluczowych informacji mogą stać się przyczyną wielu problemów ekonomiczno-finansowych przedsiębiorstwa. Według J. Luberadzkiego pozyskanie informacji i ich ochrona to dwie strony tego samego medalu, którym jest
bezpieczeństwo informacji (Luberadzki, 2011, s. 14). To właśnie osobliwość
współczesnych czasów wymusza, aby z informacji uczynić towar stanowiący
przedmiot zarówno pożądania, zdobywania, jak i obracania w coraz to bardziej globalnym świecie.
W świecie społeczeństwa informacyjnego, w którym komunikowanie
odbywa się z reguły za pomocą technicznych środków przekazu, współczesne przedsiębiorstwa muszą zwrócić szczególną uwagę na aspekt ochrony
informacji. W ciągu ostatnich lat zagrożenia dla bezpieczeństwa informacji
uległy gwałtownej zmianie i tym samym stały się bardziej powszechne niż
kiedykolwiek wcześniej, co podkreślają również badania EY 2015 z zakresu bezpieczeństwa informacji. Z badań wynika, że do największych cyberzagrożeń należą phishing oraz złośliwe oprogramowania, z kolei głównym
źródłem tych ataków często stają się pracownicy (EY, 2015, s. 6–12). Dlatego
podejście do bezpieczeństwa, którego głównym celem było przede wszystkim
zaspokojenie wymagań regulacyjnych, dzisiaj nie jest już całkowicie wystarczające. Cyberataki, kradzież danych, złośliwe oprogramowania, szpiegostwo
– to tylko nieliczne zagrożenia, z jakimi przyszło się zmierzyć w dzisiejszej
310
rzeczywistości. Istniejący stan budzi wiele wątpliwości i obaw zarówno natury technicznej, jak i społecznej, co wymusza podjęcie przez przedsiębiorców
działań związanych z bezpieczeństwem informacji.
Bezpieczeństwo informacji to nowy obszar nauki łączący w sobie zagadnienia technologii informatycznej, prawa oraz organizacji i zarządzania.
Głównym celem bezpieczeństwa informacji jest ochrona wartościowych informacji przed nieuprawnionym dostępem lub zmianą. Systemowe podejście
odnosi się do zabezpieczenia informacji w zakresie (ISO 27001):
 poufności – zapewnienie, że informacja jest dostępna jedynie osobom
upoważnionym,
 integralności – zapewnienie dokładności i kompletności informacji oraz
metod jej przetwarzania,
 dostępności – zapewnienie, że osoby upoważnione mają dostęp do informacji i związanych z nią aktywów zawsze wtedy, gdy jest to potrzebne.
Naruszenie zasad bezpieczeństwa informacji w przedsiębiorstwie prowadzi do wielu strat, zarówno finansowych, jak i wizerunkowych, w tym utraty
reputacji, zaufania u klientów i partnerów, ale także utraty kontroli nad własnością intelektualną.
Narastająca liczba wykrywanych zdarzeń naruszających bezpieczeństwo informacji świadczy głównie o nieskuteczności wdrażanych strategii
zabezpieczeń w przedsiębiorstwie, szczególnie w czasach, gdy potencjalni
atakujący wciąż doskonalą swoje umiejętności, dzięki którym mogą wykorzystać uzyskane dane. Dlatego też zapobieganie tego rodzaju zagrożeniom
wymaga od współczesnych przedsiębiorstw odpowiedniego podejścia do
zarządzania bezpieczeństwem informacji. Zarządzanie bezpieczeństwem
informacji ukierunkowane jest przede wszystkim na utworzenie i utrzymanie optymalnego poziomu bezpieczeństwa informacji w przedsiębiorstwie. Cała koncepcja zarządzania bezpieczeństwem informacji opiera
się na kontroli pozyskanych, wytwarzanych i przetwarzanych informacji
w strukturze danego przedsiębiorstwa. Z kolei system zarządzania bezpieczeństwem informacji powinien być zintegrowany z całkowitą strukturą
przedsiębiorstwa, a tym samym dostosowany do potrzeb biznesowych danego przedsiębiorstwa.
311
Joanna Chmura
Wytyczne dotyczące wdrożenia systemu zarządzania bezpieczeństwem
informacji zostały określone przez międzynarodowe standardy, w tym
normę ISO/IEC 27001. Norma ISO/IEC 27001 powstała przede wszystkim w odpowiedzi na zapotrzebowanie ze strony zarówno przemysłu,
władzy, jak i przedsiębiorczości w celu wypracowania wspólnych zasad,
które umożliwiałyby przedsiębiorstwom opracowanie, wdrożenie i skuteczną ocenę w zakresie zarządzania bezpieczeństwem informacji, a tym
samym sprzyjałyby zwiększeniu zaufania w kontaktach biznesowych. Norma szeroko interpretuje pojęcie bezpieczeństwa informacji, uwzględniając
zagadnienia od rozwoju kompetencji pracowników aż po różnego rodzaju
środki techniczne służące głównie ochronie przed włamaniami komputerowymi (ISO/IEC 27001). Przyjmuje się zatem, że ochrona informacji
w przedsiębiorstwie powinna spełniać wymagany poziom bezpieczeństwa
systemów informacyjnych.
W tym celu należy odpowiednio zdefiniować wszystkie zasoby przedsiębiorstwa, tak aby móc skutecznie nimi zarządzać i stworzyć odpowiednią politykę bezpieczeństwa informacji. W każdym przedsiębiorstwie
znajdują się informacje, które powinny być chronione z mocy prawa, tj.
zbiory danych osobowych czy informacje niejawne. Dlatego też polityka
bezpieczeństwa informacji powinna być zgodna z obowiązującymi procedurami i przepisami prawa, według których dane przedsiębiorstwo buduje swoje zasoby i systemy informatyczne, zarządza nimi i je udostępnia.
Polityka bezpieczeństwa informacji stanowi podstawę do tworzenia różnych dokumentów zawierających określone wytyczne dla odpowiednich
grup informacji. Prace nad polityką bezpieczeństwa informacji powinny obejmować m.in. charakter działalności, specyfikę funkcjonowania,
strukturę organizacyjną oraz wszelkie procesy, jakie zachodzą w danym
przedsiębiorstwie. Polityka powinna stanowić podstawę działań dotyczących jej wdrożenia, ale przede wszystkim powinna obejmować wszystkich
współpracowników.
Podsumowując rozważania dotyczące kwestii bezpieczeństwa informacji,
warto podkreślić, że system zarządzania bezpieczeństwem informacji powinien obejmować zasady inicjowania, wdrażania, utrzymania i poprawy zarządzania bezpieczeństwem informacji w przedsiębiorstwie.
312
Podsumowanie
Informacja i wiedza stały się obecnie zasobem strategicznym w gospodarce wiedzy. Zapewniają nie tylko trwałą unikalność współczesnym
przedsiębiorstwom, ale przede wszystkim przewagę konkurencyjną na
rynku. Nauki o zarządzaniu coraz częściej podkreślają, że odpowiednie zarządzanie zarówno informacją, jak i wiedzą jest niezbędne do osiągnięcia
celów przedsiębiorstwa. Takie podejście wymusza, aby kierunek rozwoju
zasobów informacji i wiedzy nie był przypadkowy. Ciągłe doskonalenie narzędzi zarządzania informacją i wiedzą nie tylko nadaje im odpowiednią
rangę, ale również przyczynia się do efektywnego ich wykorzystania oraz
zapewnienia odpowiedniej ochrony.
Analizując złożoność informacji pod względem jej wartości i bezpieczeństwa, można wnioskować, iż zarządzanie bezpieczeństwem informacji nabiera coraz większego znaczenia w gospodarce opartej na wiedzy. Posiadanie
w dzisiejszych czasach odpowiedniej wiedzy czy informacji, której nie posiada konkurencja, to niewątpliwie klucz do osiągnięcia sukcesu na rynku. Każde przedsiębiorstwo gromadzi i przetwarza szereg informacji, które są istotne
dla jego funkcjonowania, dlatego też zapewnienie odpowiedniej klasyfikacji
informacji, jak też poziomu bezpieczeństwa staje się w dzisiejszych czasach
koniecznością.
Niezbędna w tym przypadku jest również odpowiednia analiza posiadanych informacji i ich wagi dla przedsiębiorstwa, jak również określenie ich
potencjału w walce konkurencyjnej.
Literatura
Drucker, P.F. (1994). The age of social transformation, The Atlantic Monthly.
Dziuba, D.T. (2000). Gospodarki nasycone informacją i wiedzą. Podstawy ekonomiki
sektora informacyjnego, Warszawa: Katedra Informatyki Gospodarczej i Analiz
Ekonomicznych Uniwersytetu Warszawskiego.
Forlicz, S. (2008). Informacja w biznesie, Warszawa: PWE.
ISO/IEC 27001:2013. Information technolgy – Security techniques – Information security management systems – Requirements.
Kiełtyka, L. (2002). Komunikacja w zarządzaniu. Techniki, narzędzia i formy przekazu informacji, Warszawa: Placet.
313
Joanna Chmura
Kisielecki, J., Soroka, H. (2005). Systemy informacyjne biznesu. Informatyka dla
zarządzania, Warszawa: Placet.
Kolegowicz, K. (2003). Wartość informacji a koszty jej przechowywania i ochrony. W: R. Borowiecki, M. Kwieciński (red.), Informacja w zarządzaniu
przedsiębiorstwem. Pozyskiwanie, wykorzystywanie i ochrona (wybrane problemy teorii i praktyki) (s. 54–69), Zakamycze: Kantor Wydawniczy Zakamycze.
Koźmiński, A. (2001). Jak tworzyć gospodarkę opartą na wiedzy? W: Strategia rozwoju
Polski u progu XXI wieku. Kancelaria Prezydenta RP i Komitet Prognoz Polska 2000
Plus, Warszawa: PAN.
Lubieradzki. J. (2011). Wywiad i szpiegostwo gospodarcze w konkurencji rynkowej.
W: M. Gajos (red.), Ochrona informacji niejawnych, biznesowych i danych osobowych, Katowice: KSOIN i UŚ.
Makulska, D. (2012). Kluczowe czynniki rozwoju w gospodarce opartej na wiedzy,
„Prace i Materiały Instytutu Rozwoju Gospodarczego SGH. Pomiędzy polityką
stabilizacyjną i polityką regionalną” 88, s. 169–193.
Malara, Z., Rzęchowski, J. (2012). Zarządzanie informacją na rynku globalnym.
Teoria i praktyka, Warszawa: C.H. Beck.
Materska, K. (2005). Rynek informacji i rynek wiedzy, „Praktyka i Teoria Informacji
Naukowej i Technicznej” 13(3), s. 3–11.
Obora, H. (2010). Wybrane problemy pomiaru jakości informacji. W: R. Borowiecki
i J. Czekaj (red.), Zarządzanie zasobami informacyjnymi w warunkach nowej gospodarki (s. 118–128), Warszawa: Diffin.
OECD (2000). World Bank Institute, Korea and the Knowledge Based Economy.
Making the Transition. Paris.
Oleander-Skorek, M., Wydro, K.B. (2007). Wartość informacji, „Telekomunikacja
i Techniki Komunikacyjne” 1–2, s. 73–84.
Oleński, J. (2000). Elementy ekonomiki informacji. Podstawy ekonomiczne informatyki
gospodarczej, Warszawa: Katedra Informatyki Gospodarczej i Analiz Ekonomicznych Uniwersytetu Warszawskiego.
Olszewski, J. (red. nauk.) (2014). Gospodarka oparta na wiedzy, Szczecin: Naukowe
Wydawnictwo IVG.
Penc, J. (1994). Strategie zarządzania. Perspektywiczne myślenie, systemowe działanie,
Warszawa: Placet.
Poskrobko, B. (2011). Gospodarka oparta na wiedzy: materiały do studiowania,
Białystok: Wyższa Szkoła Ekonomiczna.
314
Probst, G., Raub, S., Romhardt, K. (2002). Zarządzanie wiedzą w organizacji, Kraków:
Wydawnictwo Oficyna Ekonomiczna.
Puczkowski, B. (2009). Pomiar wiedzy w województwach, „Kwartalnik Nauk
o Przedsiębiorstwie” 2(11), s. 89–95.
Ratajewski, J. (1973). Wstęp do informacji naukowej, Katowice: Uniwersytet Śląski.
Seidler, J. (1983). Nauka o informacji, Warszawa: WNT.
Skrzypek. E. (2011). Gospodarka oparta na wiedzy i jej wyznaczniki, „Nierówności
Społeczne a Wzrost Gospodarczy” 23, s. 270–285.
Stefanowicz, B. (2004). Informacja, Warszawa: SGH.
Szczepankiewicz, E.I. (2013). Informacje tworzące wartość rynkową w raportowaniu
biznesowym, „Kwartalnik Nauki o Przedsiębiorstwie” 3(28), s. 33–42.
Szewczyk, A. (2007) (red.). Społeczeństwo informacyjne – problemy rozwoju,
Warszawa: Diffin.
Trzaska, R. (2011). Czy wartości są abstrakcyjne? Badanie informacji w szerszym
kontekście. Fabryka języka. Technologie produkcji, http://fabryka-jezyka.bn.org.
pl/?p=462, dostęp: 5.10.2016.
315
Dorota Riegert
Monika Wachnik
Centrum Naukowo-Badawcze Ochrony Przeciwpożarowej
– Państwowy Instytut Badawczy
[email protected]
Journal of Modern
s. 317–333
[email protected]
Importance of education for safety
Abstract
Today’s reality is full of hazards of various origins. Find out about it is very
easy – just turn on the TV or radio to hear how many dangerous things happening
in the country and the world. We always hear about the dangers of road, terrorist
attacks, natural hazards in the form of typhoons, floods, earthquakes and fires, risks
chemicals, as well as the threats caused by all kinds of persecution and deviations. The
threat of aggression can also cause immediate environment, the desire for profit or
relatively easy access to various drugs – alcohol, cigarettes, boosters, drugs. Therefore,
an important aspect is to raise public awareness on the subject. Safety education
begins in pre-school and continues throughout the cycle of schooling. In addition,
all services increasingly provide programs and activities in this field. This article aims
to demonstrate the importance of „Education for Security” and the implementation
of programs outside of school. The authors show a variety of programs conducted by
various departments and suggest a uniform and comprehensive training program
„Education for Security”.
Streszczenie
Dzisiejsza rzeczywistość jest pełna zagrożeń różnego pochodzenia. Przekonać
się o tym jest bardzo łatwo – wystarczy włączyć telewizor czy radio, by usłyszeć, ile
niebezpiecznych rzeczy dzieje się w kraju i na świecie. Ciągle słyszymy o zagrożeJournal of Modern Science tom 3/30/2016
317
Dorota Riegert, Monika Wachnik
niach drogowych, atakami terrorystycznymi, zagrożeniach naturalnych w postaci
tajfunów, powodzi, trzęsień ziemi czy pożarów, zagrożeniach chemicznych, a także
spowodowanych różnego rodzaju prześladowaniami i dewiacjami. Zagrożenie może
powodować również agresja najbliższego otoczenia, chęć zysku czy stosunkowo łatwy dostęp do różnorakich używek – alkohol, papierosy, dopalacze, narkotyki. Dlatego ważnym aspektem jest podnoszenie świadomości społeczeństwa w tym temacie.
Edukacja w zakresie bezpieczeństwa rozpoczyna się już w nauczaniu przedszkolnym
i kontynuowana jest w całym cyklu szkolnym. Dodatkowo wszystkie służby coraz
częściej organizują programy i zajęcia z tego zakresu. Niniejszy artykuł ma na celu
pokazanie znaczenia „Edukacji dla bezpieczeństwa” oraz realizowanie programów
pozaszkolnych. Autorzy pokazują różnorodność programów prowadzonych przez
różne służby oraz sugerują stworzenie jednolitego i kompleksowego programu szkolenia z zakresu „Edukacji dla bezpieczeństwa”.
Keywords: education, educational program, safety, threats, importance
Słowa kluczowe: edukacja, programy edukacyjne, bezpieczeństwo, zagrożenia,
znaczenie
Wprowadzenie
Dzisiejsza rzeczywistość jest pełna zagrożeń różnego pochodzenia
(Kaczmarczyk, 2014a). Przekonać się o tym jest bardzo łatwo – wystarczy
włączyć telewizor czy radio, by usłyszeć, ile niebezpiecznych rzeczy dzieje
się w kraju i na świecie. Ciągle słyszymy o zagrożeniach drogowych (Kaczmarczyk, 2014), atakami terrorystycznymi (Krakowiak, Bajor, Rydz, 2014),
zagrożeniach naturalnych w postaci tajfunów, powodzi (Riegert, 2012; Riegert, 2014; Telak, 2015), trzęsień ziemi czy pożarów (Zboina, Brudnicka,
Mroczko, 2014; Szczygieł, 2012), zagrożeniach chemicznych (Rakowska,
2012), a także spowodowanych różnego rodzaju prześladowaniami i dewiacjami (Ferszt-Piłat, 2014). Zagrożenie może powodować również agresja najbliższego otoczenia (Kopeć, 2013), chęć zysku czy stosunkowo łatwy
dostęp do różnorakich używek – alkohol, papierosy, dopalacze, narkotyki
(Nocuń, Ochocka-Nocuń, 2012).
Ze względu na szeroką gamę zagrożeń, bezpieczeństwo staje się obecnie
jedną z najbardziej pożądanych wartości dla ludzi (Czupryński, 2014; Pokruszyński, 2013). Wszystkie obiekty użyteczności publicznej, kultu religijnego
powinny zapewnić nam poczucie bezpieczeństwa (Szafrańska, Szafrański,
318
2014), które z kolei daje poczucie stabilizacji, porządku i szczęścia. W związku z tym państwa są zobowiązane do tworzenia systemów bezpieczeństwa
(Pokruszyński, 2010). Nauka ogólno pojętego bezpieczeństwa zaczyna się już
w przedszkolu, a następnie jest kontynuowana i rozszerzana w szkołach podstawowych, gimnazjalnych i ponadgimnazjalnych podczas lekcji wychowawczych czy lekcji „Edukacji dla bezpieczeństwa”. Aspekt nauczania podstaw
bezpieczeństwa jest niezmiernie ważny i w głównej mierze powinien koncentrować się na nauczeniu odpowiednich postaw społecznych, rozwinięciu
świadomości oraz nauczeniu racjonalnych zachowań w obliczu zagrożenia
(Jankowska, Wiśniewska, 2004). Mając powyższe na uwadze, należy zwrócić
uwagę na zagadnienie związane z „Edukacją dla bezpieczeństwa”. Koniecznością jest także zapewnienie mechanizmów stałej współpracy policji, administracji rządowej, samorządu terytorialnego, jednostek funkcjonujących
na terenie miasta, służb, inspekcji, straży, organizacji społecznych i przede
wszystkim ludzi. Celem niniejszego artykułu jest wskazanie, jak ważne jest
zdobywanie umiejętności radzenia sobie z napotykanymi zagrożeniami,
a także ukazanie potrzeb realizowania pozaszkolnych programów edukacyjnych w zakresie bezpieczeństwa. Poza obowiązkowym nauczaniem przedmiotu „Edukacja dla bezpieczeństwa” istnieje wiele programów edukacyjnych prowadzonych przez policję, straż pożarną czy też służby medyczne.
W artykule wykorzystano najważniejsze pozycje z literatury przedmiotu: publikacje zwarte oraz artykuły bezpośrednio i pośrednio odnoszące się
do tematu, a także przeprowadzono wywiad. Ponadto posłużono się aktami
prawnymi oraz źródłami internetowymi.
Funkcjonowanie „Edukacji dla bezpieczeństwa”
w systemie szkolnym
„Edukacja dla bezpieczeństwa” w środowisku szkolnym to określony system działalności dydaktyczno-wychowawczej szkoły, organizacji młodzieżowych, stowarzyszeń działających w szkole i jej otoczeniu, którego celem jest
nauczenie młodego pokolenia, jak należy postępować w przypadku wystąpienia zdarzeń kryzysowych zagrożenia życia i innych nadzwyczajnych zagrożeń (Pachociński, 2004). Kolejnym celem „Edukacji dla bezpieczeństwa” jest
rozwijanie oraz kształtowanie świadomości obronnej młodzieży, aby potraJournal of Modern Science tom 3/30/2016
319
fiła przewidywać różne zagrożenia, a także pozwalała aktywnie uczestniczyć
w przedsięwzięciach związanych z zapewnieniem bezpieczeństwa w różnych
środowiskach społecznych (Kozub, 2007).
W „Edukacji dla bezpieczeństwa” występują następujące wątki (Rosa,
1999):
 poznawczy (wiedza o świecie i naszym bezpieczeństwie),
 metodologiczny (rozwój badań w dziedzinie bezpieczeństwa i jego związki
z życiem społecznym),
 aksjologiczny (wartości i potrzeby człowieka związane z poczuciem bezpieczeństwa),
 prakseologiczny (tworzenie sytemu norm i reguł działania oraz umiejętności, które mają sprzyjać realizacji wartości społecznych).
Młodzież dokonuje wyboru odpowiednich wartości spośród wzorów osobowych, stylu życia i norm przekazywanych przez rodzinę, szkołę czy też media, które rozpowszechniają gotowe wzory postaw. „Zadaniem współczesnej
szkoły jest przygotowanie człowieka do twórczego uczestnictwa w cywilizacji. Oznacza to więc nie tylko umiejętność korzystania ze zdobyczy technicznych i kulturowych współczesnego świata, ale nade wszystko umiejętność ich
rozwijania i doskonalenia (…). Generalnym celem szkoły współczesnej jest
wychowanie człowieka, który będzie wyposażony w pewien określony zespół
etycznych rygorów, które potocznie można nazwać ukształtowanym sumieniem, oraz zespół przeświadczeń dotyczących własnej osoby, jej tożsamości
i gotowości” (Kunikowski, 2005).
W szkole podstawowej „Edukacja dla bezpieczeństwa” jest obowiązkowym obszarem nauczania w ramach innych przedmiotów, a pewne jej elementy są realizowane już w przedszkolu. Obowiązkową edukację w zakresie
bezpieczeństwa dla uczniów gimnazjów, zasadniczych szkół zawodowych,
liceów ogólnokształcących, liceów profilowanych i techników dla młodzieży,
z wyjątkiem szkół dla dorosłych, wprowadziło Ministerstwo Edukacji Narodowej w uzgodnieniu z Ministerstwem Obrony Narodowej, zastępując dotychczasowy przedmiot „Przysposobienie obronne”.
Programy nauczania przedmiotu „Edukacja dla bezpieczeństwa” wynikają z rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej z 23 grudnia 2008 r.
320
w sprawie podstawy programowej wychowania przedszkolnego oraz
kształcenia ogólnego w poszczególnych typach szkół (Dz.U. z 2009 r. nr 4,
poz. 17), a także z rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej
z 28 sierpnia 2009 r. w sprawie sposobu realizacji edukacji dla bezpieczeństwa (Dz.U. z 2009 r. nr 139, poz. 1131). Pozostałymi aktami prawnymi regulującymi edukację na rzecz bezpieczeństwa są: rozporządzenie Ministra
Zdrowia w sprawie przygotowania nauczycieli do prowadzenia zajęć edukacyjnych w zakresie udzielania pierwszej pomocy, ustawa o powszechnym obowiązku obrony RP, rozporządzenie Rady Ministrów w sprawie
powszechnej samoobrony ludności, a także strategia bezpieczeństwa narodowego RP oraz strategia obronności RP.
Przedmiot realizowany jest w wymiarze 30 godzin lekcyjnych. Zarówno
w gimnazjach, jak i w szkołach średnich na przedmiot przeznaczona jest
1 godzina lekcyjna na tydzień w całym cyklu kształcenia. Ważnym elementem
tego szkolnego przedmiotu są zajęcia praktyczne, które przy liczbie powyżej
30 osób w klasie obowiązkowo prowadzone są w grupach, aby umożliwić
przeprowadzenie ćwiczeń praktycznych – szczególnie z zakresu udzielania
pierwszej pomocy.
Metody nauczania powinny wykazywać różnorodność, poza wykładami
zajęcia powinny zostać wzbogacone o instruktaże, pokazy, ćwiczenia praktyczne czy dyskusje. Szkoła w zakresie nauczania „Edukacji dla bezpieczeństwa” ma za zadanie:
 wspieranie młodzieży w zdobywaniu wiedzy i doskonaleniu umiejętności
z zakresu edukacji na rzecz bezpieczeństwa, w tym zapewnienie podstawowych materiałów dydaktycznych,
 przygotowywanie uczniów do racjonalnych zachowań w sytuacji zagrożenia oraz podejmowania samodzielnych działań, a także rozwijania umiejętności organizatorskich w tej dziedzinie,
 wspieranie w doskonaleniu umiejętności, kształtowanie świadomości
obronnej uczniów, praw obywatelskich oraz postaw humanitarnych.
Wymagania, które należy spełnić w celu nauczania przedmiotu „Edukacja
dla bezpieczeństwa” w szkołach, określa rozporządzenie Ministra Edukacji
Narodowej z 12 marca 2009 r. w sprawie szczegółowych kwalifikacji wymaJournal of Modern Science tom 3/30/2016
321
ganych od nauczycieli oraz określenia szkół i wypadków, w których można
zatrudnić nauczycieli niemających wyższego wykształcenia lub ukończonego
zakładu kształcenia nauczycieli (Dz.U. nr 50, poz. 400).
W ramach przedmiotu uczniowie powinni opanować wiedzę i zachowania
przydatne w każdym wieku i w każdej sytuacji związanej z zagrożeniami oraz
zapobieganiem im. Przedmiot ten za każdym razem jest kontynuacją edukacji z zakresu bezpieczeństwa z poprzedniej ścieżki edukacyjnej. Elementy
„Edukacji dla bezpieczeństwa” zawarte są już na poziomie przedszkolnym.
Rozszerzone i usystematyzowane treści tego przedmiotu w szkołach podstawowych ujęte są w takich przedmiotach, jak: wychowanie fizyczne, biologia,
fizyka, chemia, a także na zajęciach z wychowawcami klas (http://www.edu.
videograf.pl, dostęp: 31.10.2014).
Program nauczania na poziomie szkół gimnazjalnych obejmuje znajomość powszechnej samoobrony i ochrony cywilnej, przygotowanie do działania ratowniczego oraz nabycie umiejętności udzielania pierwszej pomocy.
W treściach szczegółowych znajdują się zagadnienia związane z:
głównymi
zadaniami ochrony ludności i obrony cywilnej,

 ochroną przed skutkami różnorodnych zagrożeń,
 źródłami promieniowania jądrowego i jego skutkami,
 oznakowaniem substancji toksycznych na środkach transportowych i magazynach,
 alarmowaniem i ostrzeganiem ludności o zagrożeniach,
 bezpieczeństwem i pierwszą pomocą.
Jeżeli chodzi o podstawowe cele do zrealizowania w szkole ponadgimnazjalnej w zakresie przedmiotu „Edukacja dla bezpieczeństwa”, to od uczniów
wymagana jest znajomość struktury obronności państwa, przygotowanie do
sytuacji zagrożeń oraz opanowanie zasad pierwszej pomocy. W szkołach średnich kładziony jest natomiast nacisk na system obronności Rzeczypospolitej
Polskiej, powinności obronne władz samorządowych, instytucji i obywateli,
Siły Zbrojne Rzeczypospolitej Polskiej, ochronę ludności i obronę cywilną,
a także na zagrożenia czasu pokoju, ich źródła, przeciwdziałanie im, ich powstawanie oraz zasady postępowania w przypadku ich wystąpienia i po ich
ustąpieniu (http://www.men.gov.pl, dostęp: 31.10.2014).
322
Prowadzenie działań na rzecz „Edukacji dla bezpieczeństwa” oraz realizacja treści programowych związanych z tym przedmiotem przyczyniają
się do:
 odnajdywania wspólnych wartości i tworzenia więzów społecznych,
 wykształtowania umiejętności radzenia sobie w trudnych sytuacjach
i podejmowania działań,
 budowania społecznej świadomości i przynależności do państwa,
 przystosowania społeczeństwa jako całości, a także poszczególnych
instytucji do praktycznej działalności, za pomocą struktur i mechanizmów prawnych w celu zapobiegania zagrożeniom, zarówno militarnym, jak i w czasie pokoju, i ich usuwania.
Analizując i porównując treści nauczania przysposobienia obronnego,
można zauważyć, iż bezpieczeństwo pojmowane jest w nieco inny sposób –
wcześniej kojarzono je z działaniami militarnymi, natomiast w przedmiocie
„Edukacja dla bezpieczeństwa” położono nacisk na kształtowanie umiejętności
radzenia sobie z „codziennymi” zagrożeniami. Treści nauczania ukierunkowane są na kształtowanie bezpiecznych zachowań i postaw. „Edukacja dla bezpieczeństwa” powinna jednak docierać nie tylko do młodzieży, ale także wszystkich grup społecznych, niezależnie od wieku (Gil, Nowacka, Chmiel, 2013).
Programy pozaszkolne
Szeroki zakres tematyczny edukacji o bezpieczeństwie i dla bezpieczeństwa powoduje konieczność współpracy i wsparcia podstawowych instytucji
bezpieczeństwa – Policji, Straży Pożarnej, Straży Granicznej i służb medycznych. Instytucje te powinny wspierać jednostki edukacyjne przede wszystkim
poprzez organizowanie różnorodnych pokazów z wykorzystaniem sprzętów
specjalistycznych, ale również w przygotowaniach pomocy dydaktycznych
i informacyjnych.
Dlatego też, oprócz działań edukacyjnych realizowanych w ramach edukacji przedszkolnej oraz szkolnej, poszczególne służby podległe Ministrowi
Spraw Wewnętrznych również angażują się w tego typu działania. Działalności z tego zakresu podejmują się: Policja, Państwowa Straż Pożarna, Straż
Graniczna.
323
Zadania Policji w głównej mierze koncentrują się na realizacji tematów
z szeroko pojętej prewencji kryminalnej. Tematyka tych działań podzielona
jest na następujące pięć kategorii. Jedną z nich stanowi edukacja, która swoją
tematyką obejmuje takie zagadnienia, jak: bezpieczeństwo ogólne, bezpieczeństwo w ruchu drogowym, ochrona mienia i walka z patologiami (Jankowska, Wiśniewska, 2004). Duża część działań prowadzonych przez Policję
jest kierowana do dzieci i młodzieży (rys. 1).
Rys. 1.
Liczba programów prewencyjnych realizowanych przez Policję w latach 2002–2009
Źródło: http://bip.kgp.policja.gov.pl, dostęp: 31.10.2014
Działalność edukacyjna prowadzona przez Policję w głównej mierze realizowana jest poprzez komendy miejskie i powiatowe. Spowodowane jest
to dobrą znajomością lokalnego środowiska oraz potrzeb i problemów. Cele
edukacyjne realizowane są głównie przez dzielnicowych, którzy wśród swoich obowiązków mają (www.policja.pl, dostęp: 31.10.2014.):
 inspirowanie i organizowanie działań i przedsięwzięć o charakterze profilaktycznym i prewencyjnym, poprzez współdziałanie z innymi policjantami,
324
 inicjowanie spotkań organizowanych przez jednostki samorządu terytorialnego, szkoły lub organizacje mogące przyczynić się do poprawy bezpieczeństwa i porządku publicznego oraz zwalczania patologii, a także
uczestniczenie w nich.
Wśród tematów podejmowanych przez Policję znaleźć można: przepisy
drogowe, zachowanie się na drodze, problemy związane z uzależnieniem od
alkoholu, nikotyny i narkotyków, przemoc, odpowiedzialność karną, patologię, terroryzm. Policja podejmuje również akcje tematyczne „Bezpieczne
wakacje” i „Bezpieczne ferie”.
Zadania edukacyjne prowadzone przez Państwową Straż Pożarną prowadzone są we wszystkich województwach i są one głównie realizowane poprzez (Jankowska, Wiśniewska, 2004):
 pogadanki w szkołach i remizach,
 pokazy ratownicze,
 programy i broszury informacyjne,
 turnieje wiedzy o pożarnictwie.
Programy edukacyjne zazwyczaj są powtarzane co roku, tak jak np. „Bezpieczne wakacje”, „Bezpieczne ferie”, „Młodzież zapobiega pożarom”.
Poza cyklicznymi akcjami Państwowa Straż Pożarna prowadzi również
w trybie ciągłym pogadanki dotyczące sezonowych niebezpieczeństw, powiadamiania służb ratowniczych, zachowania się podczas pożaru lub innych
zagrożeń.
Działania edukacyjne prowadzone przez Straż Graniczną są skorelowane
z działaniami Państwowej Straży Pożarnej. Dodatkowo organizowane są spotkania z dziećmi i młodzieżą, podczas których poruszana jest problematyka
bezpieczeństwa w strefie nadgranicznej oraz prawidłowego zachowania się
w przypadku znalezienia podejrzanie wyglądających przedmiotów, w tym niewybuchów. Istotnym tematem poruszanym podczas spotkań edukacyjnych jest
również temat zagrożenia terrorystycznego (Jankowska, Wiśniewska, 2004).
Dodatkowo Policja stworzyła swój własny program „Edukacja dla bezpieczeństwa”. Jest on przeznaczony do realizacji na wszystkich poziomach nauczania szkolnego. Program ten ma na celu zapoznanie uczniów z możliwyJournal of Modern Science tom 3/30/2016
325
mi zagrożeniami oraz sposobami radzenia sobie z nimi w sposób bezpieczny.
Zajęcia te obejmują tematykę: wychowania komunikacyjnego, przeciwdziałania zagrożeniom i patologiom (przemocy i cyberprzemocy, profilaktyki
antynarkotykowej i antyalkoholowej, bezpiecznego zachowania nad wodą
i w górach, uświadamiania zagrożenia karą za popełnianie czynów zabronionych), bezpiecznego zachowania w sytuacjach kryzysowych, elementów
ratownictwa medycznego oraz pomocy przedlekarskiej.
Program ten opiera się na zaproponowanych scenariuszach do prowadzenia lekcji w poszczególnych klasach na wszystkich poziomach nauczania
szkolnego. Scenariusze stworzone dla szkoły podstawowej poruszają następującą tematykę:
11. Zasady poruszania się po drogach.
12. Znaki drogowe.
13. Ewakuacja – pożar.
14. Kąpiel w miejscach niedozwolonych.
15. Bezpieczne ferie zimowe.
16.Bezpieczna zabawa – wychylanie się z okna, otwieranie nieznajomym,
prąd, gaz.
17. Budowa i wyposażenie roweru.
18. Pies nie zawsze jest przyjacielem.
19. Profilaktyka uzależnień.
10. Pożar i zagrożenie pożarowe.
11. Zachowanie się podczas burzy.
12. Wypadki drogowe.
13. Przemoc i agresja rówieśnicza.
14. Bezpieczeństwo w sieci.
15. Wycieczka w góry.
16. Patologia społeczna – alkoholizm i nikotynizm.
17. Powódź.
Scenariusze dla szkół gimnazjalnych zajmują się rozszerzaniem wiedzy na
temat wcześniej poznanych tematów oraz dotyczą następującej tematyki:
11. Bezpieczeństwo na drodze.
12. Ruch drogowy.
326
13. Znaki drogowe.
14. Zagrożenia drogowe.
15. Budowa i wyposażenie skutera.
16. Bezpieczeństwo w sieci.
17. Profilaktyka uzależnień.
18. Odpowiedzialność karna za czyny karalne.
19. Patologie społeczne – narkomania.
10. Monitoring w szkole.
11. Zachowanie na imprezach masowych.
12. Wypadki drogowe – postępowanie.
13. Alkohol – przyczyny i skutki.
14. Nikotyna.
15. Substancje chemiczne.
16. Gaszenie pożarów.
Następnie kształcenie z zakresu edukacji dla bezpieczeństwa w szkołach
ponadgimnazjalnych może obejmować następującą tematykę proponowaną
w scenariuszach:
1. Narkotyki.
2. Uzależnienie.
3. Przestępstwa.
4. Wypadki drogowe.
5. Zachowanie na imprezach masowych.
6. Palenie papierosów.
7. Alkoholizm.
8. Handel ludźmi.
Proponowane techniki do wykorzystania podczas realizacji poszczególnych
scenariuszy to: gry, zabawy, piosenki, rozwiązywanie rebusów i krzyżówek, „burze mózgów”, pogadanki i wspólne dyskusje. Realizacja poszczególnych scenariuszy opiera się na pracach indywidualnych oraz pracach w podgrupach.
Należy również wspomnieć, że działania edukacyjne są okazjonalnie
prowadzone w Centrum Naukowo-Badawczym Ochrony Przeciwpożarowej
– Państwowym Instytucie Badawczym (dalej: CNBOP – PIB) w Józefowie.
327
W 2013 r. gościliśmy u siebie grupę dzieci z pierwszej klasy szkoły podstawowej, która miała możliwość zobaczyć z bliska, jak trudne jest umiejętne
gaszenie pożaru. Każde z dzieci mogło również spróbować uruchomić gaśnicę proszkową. Dodatkowo dzieci dowiedziały się o sposobie działania czujek
tlenku węgla i o tym, jak ważne jest posiadanie tego typu urządzeń w domach
i mieszkaniach prywatnych. Ze względu na wiek uczestników spotkanie to
miało na celu w głównej mierze zasygnalizowanie problematyki ochrony
przeciwpożarowej oraz bezpieczeństwa.
Ponadto CNBOP – PIB prowadzi również stronę internetową http://profilaktyka.cnbop.pl, która „stawia sobie za cel poprawę stanu bezpieczeństwa poprzez podnoszenie świadomości i wiedzy społecznej dotyczącej określonych
zagrożeń i propagowanie podstawowych zasad zachowania w przypadku niebezpieczeństwa. Gromadzenie i umieszczenie w jednym miejscu niezbędnych
informacji na temat różnego rodzaju zagrożeń to niezbędne narzędzie do popularyzowania wiedzy na ten temat” (http://profilaktyka.cnbop.pl, dostęp: 31.10.2014).
Dodatkowo w CNBOP – PIB organizowane są konferencje naukowe z zakresu bezpieczeństwa, np. „Bezpieczeństwo na lądzie, morzu i w powietrzu
w XXI wieku”, która odbyła się 10 października 2014 r. Konferencja została
zorganizowana pod patronatem honorowym Komendanta Głównego Państwowej Straży Pożarnej gen. brygadiera Wiesława Leśniakiewicza, a także Rektora – Komendanta Akademii Marynarki Wojennej kontradmirała
dr inż. Czesława Dyrcza (http://www.cnbop.pl, dostęp: 31.10.2014).
Oprócz tego CNBOP – PIB zrealizowało, realizuje lub współrealizuje wiele projektów badawczych z zakresu poprawy bezpieczeństwa, w tym m.in.
(http://www.cnbop.p, dostęp: 31.10.2014):
 „Emergency Management in Social Media Generation”, realizowany
w 7. Programie Ramowym UE,
 „System kompleksowego zabezpieczenia logistycznego wielopodmiotowych akcji ratowniczych”, finansowany ze środków Narodowego Centrum
Badań i Rozwoju (NCBiR),
 „Innowacyjne technologie zabezpieczeń przed wybuchem, w tym obiektów szczególnie chronionych”, finansowany ze środków NCBiR,
 „Metodyka oceny ryzyka na potrzeby systemu zarządzania kryzysowego
RP”, finansowany ze środków NCBiR,
328
 „Nowoczesne narzędzia inżynierskie do wspomagania decyzji przeznaczone dla dowódców podczas działań ratowniczo-gaśniczych Państwowej Straży Pożarnej w obiektach budowlanych”, finansowany ze środków
NCBiR,
 „Zintegrowany system budowy planów zarządzania kryzysowego w oparciu o nowoczesne technologie informatyczne”, finansowany ze środków
NCBiR,
 „Optymalizacja procedur, dyslokacji baz i doskonalenie rozwiązań technicznych sprzętu stosowanego przez polskie służby ratownicze w zakresie
przeciwdziałania zagrożeniom naturalnym ze szczególnym uwzględnieniem powodzi (rękawy przeciwpowodziowe)”, finansowany ze środków
NCBiR,
 „Zintegrowany mobilny system wspomagający działania antyterrorystyczne i antykryzysowe”, realizowany w ramach Programu Operacyjnego Innowacyjna Gospodarka, lata 2007–2013.
Zajęcia edukacyjne z zakresu „Edukacji dla bezpieczeństwa” prowadzone
są również przez Komendę Powiatową Państwowej Straży Pożarnej w Otwocku. W trakcie wizyty w Komendzie Komendant st. bryg. mgr inż. Mariusz
Zabrocki opowiedział o działaniach na rzecz „Edukacji dla bezpieczeństwa”
prowadzonych w jednostce przez niego kierowanej. Zajęcia organizowane są
w Komendzie w Otwocku dla grup zorganizowanych, które zgłoszą się na tego
typu zajęcia. Spotkania cieszą się dużym zainteresowaniem nie tylko wśród
szkół z powiatu otwockiego, ale również przyjeżdżają wycieczki z Warszawy.
W głównej mierze są to spotkania dla dzieci i młodzieży szkolnej. Podczas
tego typu zajęć uczestnicy biorą udział w krótkich wykładach odpowiednio
przystosowanych do możliwości percepcyjnych danej grupy. Następnie odbywa się zwiedzanie budynków straży oraz pokazy, gry i konkursy edukacyjne sygnalizujące problematykę bezpieczeństwa. W ramach tych spotkań
uczestnicy mogą z bliska obejrzeć wozy strażackie i przećwiczyć metody resuscytacji na fantomach. Dodatkowo są realizowane pokazy, jak należy obchodzić się z gorącym tłuszczem, który zaczął się palić. Według Komendanta
Zabrockiego najważniejsze jest zainteresowanie dzieci i młodzieży tematem
straży. W związku z tym „ideą jest otwarcie się straży pożarnej na społeczeńJournal of Modern Science tom 3/30/2016
329
stwo lokalne”, gdyż ludzie powinni się identyfikować ze służbami z okolicy.
Między innymi dlatego w Komendzie również organizowane są corocznie
zawody sportowo-pożarnicze dla młodzieży w wieku 12–18 lat.
Podsumowanie
Bezpieczeństwo to ważna potrzeba egzystencjalna, wynikająca z obiektywnych warunków bytowania ludzi i różnych grup społecznych oraz ich
wzajemnych relacji, wymagająca troski o jej zaspokojenie (Ciekanowski,
2010), a edukacja dla bezpieczeństwa nie tylko przygotowuje społeczeństwo do obrony militarnej państwa, ale też uświadamia o niebezpieczeństwach wynikających z działalności lokalnej człowieka oraz zagrożeniach
naturalnych. Ważne jest zatem, aby wiedzieć, w jaki sposób racjonalnie
zachować się w sytuacji, która zagraża bezpieczeństwu. Istotną rzeczą jest
ukształtowanie w młodym człowieku poczucia odpowiedzialności za siebie i inne osoby. Treści, które są przekazywane w liceum, mimo że czasami
młodzi ludzie nie zdają sobie sprawy z tego, jak duże mają one znaczenie na etapie nauki, często w praktyce zostają zapamiętywane i przydatne
w przyszłości. Wszelkie przedsięwzięcia w obszarze edukacji na rzecz bezpieczeństwa podnoszą poziom aktywności młodzieży oraz zainteresowanie
tą problematyką. Nie każdy zdaje sobie sprawę, jak istotne są zajęcia nie
tylko z punktu widzenia poprawy bezpieczeństwa, ale także dla wykształcenia w młodych ludziach poczucia odpowiedzialności za siebie i innych,
jak też możliwości wykorzystania wolnego czasu w pożyteczny sposób.
Organizacja takich zajęć zależy jednak wyłącznie od dobrej woli dowódcy,
szefa czy przełożonego, więc warto o tym mówić, zachęcać do promowania
i podejmowania akcji władze, społeczeństwo oraz wszystkich aktywnych
w zakresie utrzymania bezpieczeństwa. Mimo wielu realizowanych prac
z tego zakresu zauważyć można, że poszczególne służby realizują samodzielnie te programy. Autorzy artykułu dostrzegają potrzebę stworzenia
wspólnego i kompleksowego programu szkolenia uczniów na wszystkich
poziomach nauczania w tym zakresie. Taki kompleksowy program powinien koncentrować się na wszystkich typach zagrożeń i najlepiej, by były to
zajęcia w głównej mierze praktyczne, a nie tylko opracowania teoretyczne,
gdyż takie treści są zapamiętywane lepiej.
330
Literatura
Ciekanowski, Z. (2010). Rodzaje i źródła zagrożeń bezpieczeństwa, Józefów: Centrum
Naukowo-Badawcze Ochrony Przeciwpożarowej – Państwowy Instytut Badawczy.
Czupryński, A. (2014). Bezpieczeństwo w pojęciu aksjologicznym. W: J. Zboina (red.),
Bezpieczeństwo na lądzie, morzu i w powietrzu w XXI wieku, Józefów: Centrum
Ferszt-Piłat, K. (2014). Dewiacje wśród uczniów a bezpieczeństwo, „Journal of Modern Science” 1/20, s. 85–104.
Gil, A., Nowacka, U., Chmiel, M. (2013). Inżynieria bezpieczeństwa a zagrożenia cywilizacyjne – wyzwania dla bezpieczeństwa, Częstochowa: Centralna Szkoła Państwowej Straży Pożarnej, s. 360–370.
Jankowska, A., Wiśniewska, A. (2004). Edukacja dla bezpieczeństwa. Informacja,
Warszawa: Ministerstwo Spraw Wewnętrznych i Administracji, Departament
Spraw Wewnętrznych i Porządku Publicznego.
Kaczmarczyk, B. (2014). Bezpieczeństwo w transporcie drogowym. W: J. Zboina
(red.), Bezpieczeństwo na lądzie, morzu i w powietrzu w XXI wieku, Józefów:
Centrum Naukowo-Badawcze Ochrony Przeciwpożarowej – Państwowy Instytut
Badawczy.
Kaczmarczyk, B. (2014a). Typologia zagrożeń, „Bezpieczeństwo i Technika Pożarnicza” 3/2014, Józefów: Centrum Naukowo-Badawcze Ochrony Przeciwpożarowej
– Państwowy Instytut Badawczy, s. 31–38.
Kopeć, E. (2013). Przemoc i agresja w rodzinie źródłem patologii wśród uczniów
– przebieg i skutki, „Journal of Modern Science” 2/17, s. 143–159.
Kozub, M. (2007). Szkolenie młodzieży na potrzeby bezpieczeństwa państwa, Warszawa: Konferencja Naukowa.
Krakowiak, M., Bajor, T., Rydz, D. (2014). Systemy biometryczne jako metoda zapobiegania zagrożeniom bezpieczeństwa publicznego. W: A. Gil, U. Nowacka,
M. Chmiel (red.), Inżynieria Bezpieczeństwa a zagrożenia cywilizacyjne. Wyzwania dla bezpieczeństwa. Częstochowa: Centralna Szkoła Państwowej Straży Pożarnej
Kunikowski, J. (2005). Słownik podstawowych terminów wiedzy i edukacji dla bezpieczeństwa, Siedlce: Wydawnictwo Akademii Podlaskiej, s. 140–141.
Nocuń, A.W., Ochocka-Nocuń, H. (2012). Bezpieczna szkoła: efektywna komunikacja w szkole jako czynnik zmiany, „Journal of Modern Science” 1/12/2012, Wyższa
Szkoła Gospodarki Euroregionalnej im. A. de Gasperi w Józefowie, s. 135–147.
331
Pachociński, R. (2004). Współczesne systemy edukacyjne, Warszawa: Instytut Badań
Edukacyjnych.
Pokruszyński, W. (2013). Filozoficzne aspekty bezpieczeństwa personalnego, „Journal
of Modern Science” 1/16, s. 169–173.
Pokruszyński, W. (2010). Teoretyczne aspekty bezpieczeństwa, Józefów: Wyższa Szkoła Gospodarki Euroregionalnej im. A. De Gasperi w Józefowie.
Rakowska, J. (red.) (2012). Usuwanie substancji ropopochodnych z dróg i gruntów,
Józefów: Centrum Naukowo-Badawcze Ochrony Przeciwpożarowej – Państwowy
Instytut Badawczy.
Riegert, D. (2014). Doraźne metody ochrony przed powodzią, „Bezpieczeństwo
i Technika Pożarnicza” 3/2014, Józefów: Centrum Naukowo-Badawcze Ochrony
Przeciwpożarowej – Państwowy Instytut Badawczy, s. 139–147.
Riegert, D. (red.) (2012). Doraźne metody ochrony stosowane podczas powodzi ze
szczególnym uwzględnieniem rękawów przeciwpowodziowych, Józefów: Centrum
Rosa, R. (1999). Edukacja obronna młodzieży, Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu
Pedagogicznego w Krakowie, s. 16.
Szafrańska, E., Szafrański, J. (2014), Edukacja na rzecz bezpieczeństwa, „Journal of
Modern Science” 2/21, s. 211–233.
Szczygieł, R. (2012). Wielkoobszarowe pożary lasów w Polsce, „Bezpieczeństwo
i Technika Pożarnicza” 1/2012, Józefów: Centrum Naukowo-Badawcze Ochrony
Przeciwpożarowej – Państwowy Instytut Badawczy, s. 67–78.
Telak, J. (2015). Zastosowanie pojazdu amfibijnego GAMMA w trudnych warunkach
terenowych, „Bezpieczeństwo i Technika Pożarnicza” 1/2015, Józefów: Centrum
Naukowo-Badawcze Ochrony Przeciwpożarowej – Państwowy Instytut Badawczy,
s. 119–132.
Zboina, J., Brudnicka, K., Mroczko, G. (2014). Bezpieczeństwo pożarowe obiektów
budowlanych. W: J. Zboina (red.), Bezpieczeństwo na lądzie, morzu i w powietrzu
w XXI wieku, Józefów: Centrum Naukowo-Badawcze Ochrony Przeciwpożarowej
– Państwowy Instytut Badawczy.
332
Akty prawne
Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 12 marca 2009 r. w sprawie
szczegółowych kwalifikacji wymaganych od nauczycieli oraz określenia szkół
i wypadków, w których można zatrudnić nauczycieli niemających wyższego
wykształcenia lub ukończonego zakładu kształcenia nauczycieli (Dz.U. nr 50,
poz. 400).
Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 23 grudnia 2008 r. w sprawie
podstawy programowej wychowania przedszkolnego oraz kształcenia ogólnego
w poszczególnych typach szkół (Dz.U. z 2009 r. nr 4, poz. 17).
Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 28 sierpnia 2009 r. w sprawie
sposobu realizacji edukacji dla bezpieczeństwa (Dz.U. z 2009 r. nr 139, poz. 1131).
Zarządzenie nr 528 Komendanta Głównego Policji z dnia 6 czerwca 2007 r. w sprawie form i metod wykonywania zadań przez dzielnicowego i kierownika rewiru
dzielnicowych, www.policja.pl, dostęp: 29.10.2014.
http://bip.kgp.policja.gov.pl/kgp/programy-prewencyjne/8475,programy-prewencyjne-realizowane-i-wspolrealizowane-przez-policje.html, dostęp: 29.10.2014.
http://profilaktyka.cnbop.pl, dostęp: 31.10.2014.
http://www.cnbop.pl, dostęp: 31.10.2014.
http://www.cnbop.pl/dzialy/dwip/konferencja_bezpieczenstwo, dostęp: 31.10.2014.
http://www.edu.videograf.pl, dostęp: 31.10.2014.
http://www.men.gov.pl/images/ksztalcenie_kadra/podstawa/men_tom_8.pdf,
dostęp: 31.10.2014.
333
Zygmunt Domański
[email protected]
Journal of Modern
s. 335–355
Precarity and social safety
Abstract
The precariat is a phenomenon that has drawn attention of scientists mainly
the philosophers, the sociologists, but as well the politicians and the economists in
XX and XXI centuries. Unwanted results of the world globalization processes and
realization the ideas of liberalization highly change the situation on the labour
market specially for the workers and millions of employed people in the world.
Their social situation become unsecured and uncertain. The Precariat as a new
social group or even social class is the phenomenon unpredictable, unforeseeable
and incalculable and it is hard to predict the direction of its development in the
nearest future.
The analysis are based on the chosen literature of the subject, mainly on the Guy
Standing book, Jan Sowa, Wojciech Jarecki the articles and another authors who
conducted research of this problems.
Streszczenie
Prekariat jest zjawiskiem, które przykuło uwagę nie tylko naukowców, głównie
filozofów, socjologów, ale również polityków i ekonomistów w XX i XXI w. Niepożądane efekty światowej globalizacji i realizacja idei liberalizacji znacząco zmieniły
sytuację na rynku pracy, zwłaszcza robotników i ludzi zatrudnionych na całym świecie. Zostali oni pozbawieni zabezpieczeń prawnych, a ich sytuacja stała się niepewna.
Prekariat, jako nowa grupa, a nawet klasa społeczna, jest formacją oraz zjawiskiem
335
Zygmunt Domański
niewiadomym, nieprzewidywalnym i nieobliczalnym, i nie wiadomo, jak się rozwinie w najbliższej przyszłości.
Analiza tego problemu jest oparta na wybranej literaturze przedmiotu, głównie
pracy Guya Standinga, artykułach Jana Sowy, Wojciecha Jareckiego, jak również innych autorów zajmujących się tą problematyką.
Keywords: The Precariat, precarity, precariously, precarious work, precarious
lives, precarious societies
Słowa kluczowe: prekariat, prekarność, prekariusze, niepewność, niepewnie,
praca prekarna, prekarianizm, prekarianie
Wprowadzenie
Prekariat – nowe pojęcie i nowy problem
Jest kilka prób zdefiniowania prekariatu, jako stosunkowo nowego terminu, na określenie powstającego na naszych oczach zjawiska społecznego. Jedna z definicji mówi, że prekariat jest to socjoekonomiczna grupa społeczna,
która pojawiała się na przestrzeni kilku ostatnich dziesięcioleci, poczynając
od lat 70., i w miarę rozwoju globalizacji się powiększa. Termin „prekariat”
jest to neologizm łączący przymiotniki: „niepewny”, „wątpliwy”, „przypadkowy”, „niebezpieczny”, „ryzykowny”, od łacińskiego słowa precarius, z rzeczownikiem „proletariat” – czyli najuboższa klasa społeczna. W XIX i XX w.
proletariatem nazywano najważniejszą klasę polityczną minionej epoki społecznej – klasę robotniczą. Określenie to – pochodzące od łacińskiego wyrażenia proletarius – stosowano początkowo w odniesieniu do obywateli
niepłacących podatków, a dających państwu i społeczeństwu jedynie potomstwo, od proles – latorośl, potomstwo. Prekariat we współczesnym rozumieniu jest zatem określeniem zbiorowości ludzi niepewnych swojego bytu,
swojej pozycji, swego jutra, a przedstawicieli tej grupy określa się mianem
prekariuszy, przez analogię do proletariuszy. Inni autorzy zajmujący się
tą problematyką wywodzą pojęcie prekariatu z tłumaczenia na język polski
z języka angielskiego terminu precarity lub francuskiego precarite`. Te słowa
pochodzą także od łacińskiego rdzenia caritas – czyli „miłosierdzie”, „troska”,
„miłość do bliźniego”. W angielskim precarity słyszymy czasownik care – czyli „dbałość”, „opieka”, „troska”, ale także „ostrożność i uwaga”. Warto dodać,
336
że dawna polszczyzna znała wyrazy „prekarium” (zapisywane najpierw jako
prekarjum, łac. „precarium”) i prekaryjny”. „Prekarium” było to „oddawanie
w – drodze łaski – dóbr” (np. kościelnych), zwłaszcza ziemi, do użytkowania
ludności wiejskiej, za wynagrodzeniem, a „prekaryjny” znaczyło „zależny od
czyjejś łaski”.
W literaturze przedmiotu pojawiły się nowe słowa i hasła związane z tym
interesującym społecznie zjawiskiem: „prekaryzacja”, „prekariat”, „prekariusz”, „prekariusze” oraz wyrazy pokrewne (poza „prekaryzacją” natrafiłem
już w rozmaitych tekstach na przymiotnik „prekariacki”, przysłówki „prekariacko”, „prekariatywnie” i rzeczowniki „prekaryjność”, „prekariackość”).
Pojęciem tym posługiwali się już wcześniej: Paul-Michel Foucault (francuski
filozof, historyk i socjolog), Antonio Negri (włoski etyk, filozof i pisarz), Pierre-Felix Bourdieu (francuski socjolog, antropolog i filozof), Jurgen Habermas (niemiecki filozof i socjolog).
Przy analizowaniu zjawiska społecznego nie chodzi jednak o rozstrzyganie niejasności narastających wokół terminu „prekariat”, ale raczej o rozszerzenie wiedzy, zebranie ciekawych obserwacji i diagnoz związanych z istnieniem nowej grupy czy – jak niektórzy wolą – nawet klasy społecznej, która
istnieje, funkcjonuje, a nawet się rozwija. Temu stosunkowo nowemu zjawisku i problemowi poświęcona jest książka prof. G. Standinga, tłumaczona na
język polski przez K. Czarneckiego, P. Kaczmarskiego oraz M. Karolaka pt.
Prekariat. Nowa niebezpieczna klasa (Standing, 2014).
J. Sowa, w artykule Prekariat – globalny prekariat w epoce pracy niematerialnej, uważa, że wpływ na prekarność w Polsce miało wmawianie Polakom przekonania o wyłącznej odpowiedzialności jednostki za jej własny
los (Sowa, 2010). W świadomości społecznej ukształtowany został obraz
reprezentanta neoliberalnego modelu gospodarki rynkowej, człowieka racjonalnego, kreatywnego, elastycznego, mobilnego, ciągle dokształcającego
się i zdolnego do poświęceń. Tak zwany Człowiek nowoczesny praktycznie nie miał i nie ma żadnych innych wzorców ani sposobów zrozumienia
świata i odszukania się w nim, poza wzorcem przeciwstawienia tzw. homo
sovieticus – homo neoliberalis. W obliczu szeregu nawarstwiających się niepowodzeń zawodowych współczesny pracownik widzi winę przede wszystkim w sobie, w swojej zbyt małej konkurencyjności i braku gotowości do
337
Zygmunt Domański
zdobywania doświadczeń w trakcie kolejnych miesięcy nieopłacanej pracy
w ramach stażu czy praktyki zawodowej.
W polskiej debacie społecznej na temat prekariatu wydaje się błędem
zawężanie tego zjawiska jedynie do ludzi młodych. Rzeczywiście, doświadczają oni prekarności, lecz nie oznacza to, że cała reszta społeczeństwa,
a zwłaszcza ludzie starsi, kobiety czy emigranci, ma lepszy byt. Polska, jako
kraj znacznie uboższy i peryferyjny wobec krajów tzw. starej Unii Europejskiej, z perspektywy krajów jeszcze uboższych, jawi się jako atrakcyjny
przedsionek bogatego centrum i dlatego coraz więcej obcokrajowców szuka
tu szansy na lepsze życie. Charakterystyczną cechą prekarianizmu są niskie wynagrodzenia za prace i usługi. Problem ten dotyczy nie tylko osób
słabiej wykształconych, ale także często ludzi mających ukończone studia
wyższe. Konsekwencją tego zjawiska jest spadek motywacji do kształcenia
się i skłonność do emigracji. Prekarianizm obejmuje także osoby w wieku przedemerytalnym. W perspektywie kilkunastu lat w Polsce wzrośnie
liczba osób starszych. Niskie świadczenia emerytalne będą zmuszać ludzi
do podejmowania prac przypadkowych, niezgodnych z zawodem wyuczonym, a zwłaszcza poniżej ich oczekiwań. Prekarianizm związany jest zatem
z niepewnością pracy i słabymi wynagrodzeniami, co utrudnia planowanie
przyszłego godnego życia. Wpłynie to negatywnie na zakładanie i planowanie rodzin, usamodzielnianie się młodzieży oraz liczbę dzieci. Poszerzanie
się zakresu negatywnych zjawisk społecznych przypuszczalnie spowoduje
zanikanie klasy średniej, która pozytywnie wpływała na stabilizację gospodarczą kraju i poczucie bezpieczeństwa społecznego. Zmieniająca się obecnie rzeczywistość związana z globalizacją, powstała niestabilność społeczna
dotyka niemal wszystkich zawodów i osób. Przypuszcza się, że wkrótce dotknie także środowiska uczelniane, ze względu na zubożenie społeczeństwa
i spadek zainteresowania zdobywaniem wykształcenia.
Geneza problemu
Brak zrozumienia istoty prekariatu, jego powstawania i szybkiego rozrastania się zjawiska może zachwiać dotychczasowym bezpieczeństwem społecznym. Nie jest to prognoza, ale przypuszczalnie istnieje taka niebezpieczna
możliwość, w której zawarte są zarówno gniew, jak i lęk pojedynczych ludzi
338
i nawet grup społecznych. Wielu pracowników skazanych na „prekarność”
poszukuje lepszego życia niż to, które zaoferowało im współczesne, postindustrialne społeczeństwo (Standing, 2014).
Pojawienie się prekariatu jest wynikiem globalizacji, która przyniosła
ekonomiczną niestabilność milionom obywateli oraz degraduje kraje i społeczeństwa o wysokich dochodach, windując te o niskich dochodach. W latach
70. ubiegłego wieku neoliberałowie uznali, że wzrost i rozwój społeczeństw
i państw będą zależeć od gospodarki rynkowej i wszystkie działania powinny
być skierowane na konkurencję i konkurencyjność, a nowe reguły rynku powinny zdominować wszystkie wymiary współczesnego życia. Jednym z założeń koncepcji neoliberalnej było zwiększenie elastyczności rynku pracy. Stało
się to usprawiedliwieniem dla zrzucenia całego ryzyka niepowodzeń i poczucia niepewności jutra na pracowników i ich rodziny. W rezultacie powstał
globalny prekariat składający się z wielu milionów ludzi na całym świecie,
pozbawionych stabilności. Powstała – jak wspomniano wcześniej – nowa niebezpieczna klasa, jeszcze nieświadoma swojej siły, jeszcze niezorganizowana
formalnie, ale gotowa słuchać głosów ekstremistów z lewej lub prawej strony sceny politycznej oraz użyć swojej siły w postaci praw wyborczych. Sukces neoliberalnego programu, przyjętego w różnych stopniach przez rządy
wszystkich opcji, przyczynił się do powstania politycznego monstrum, jakim
jawi się współczesny prekariat.
Guy Standing wymienia i nazywa w swej książce również inne funkcjonujące obok prekariatu warstwy społeczne. Na pierwszym planie stawia
plutok rac juszy, czyli ludzi „absurdalnie” i niewyobrażalnie bogatych i tak
naprawdę sprawujących władzę, multimiliarderów, stojących w hierarchii
społecznej piramidy jak najwyżej. Po nich wymienia się s ol ar ius z y (ang.
the solarians), tzn. pracowników międzynarodowych korporacji i administracji ministerialnych, mających stałe zatrudnienie i bardzo wysoką pensję oraz korzystających z rozmaitych innych przywilejów. Dalej mówi się
o prof ic juszach lub prof ic j ant ach (ang. the proficians), czyli profesjonalistach w swojej dziedzinie, którzy nie martwią się o stałe, dobrze płatne
zatrudnienie, gdyż są specjalistami w swojej dziedzinie i mają świadomość,
że są niezastąpieni. Ich kariera jest zorientowana na krótkoterminowe projekty. Globalny system gospodarczy wymaga pracy tymczasowej. Kolejna
339
Zygmunt Domański
warstwa to prolit ar iusze (ang. the prolitarians), tzn. robotnicy mający stałą pracę, choć raczej niezbyt wysokie wynagrodzenie, to kurcząca się klasa,
relikt poprzedniej epoki. Na samym dole tej hierarchii społecznej znajdują
się wspomniani już prekar iusze (ang. the precarians) i jeszcze niżej tzw.
lu mp enprekar iusze (ang. the underclass), czyli ludzie bezrobotni, żyjący
na obrzeżach społeczeństwa, którzy stanowią z różnych przyczyn „margines
społeczny”.
Niektórzy badacze tego problemu uważają, że prekariat jest klasą w procesie tworzenia, ale jeszcze nie jest klasą dla siebie (Standing, 2014). Z punktu
widzenia grup społecznych możemy powiedzieć, że – poza społeczeństwami
rolniczymi – globalizacja, jako nowe zjawisko społeczne, podzieliła dotychczasowe narodowe struktury klasowe. Powiększyły się nierówności pomiędzy
nimi. Mimo że świat skłonił się ku elastycznemu rynkowi pracy, to klasowość
nie zniknęła, a nawet pojawiły się bardziej zróżnicowane struktury klasowe.
„Klasa robotnicza”, „robotnicy”, „proletariat” były pojęciami stałymi
w naszej kulturze, jednak wraz ze zmianami geopolitycznymi w Europie zaczęły nabierać innego charakteru. Andre Gorz w książce Adieux au proletariat, wydanej w Paryżu w 1980 r., pisał o końcu dawnej klasy robotniczej
i tworzeniu się nowej klasy pracującej. Dawne klasy społeczne utrzymują się
jeszcze w niektórych częściach świata, jednak obecnie można zauważyć inny
podział i wskazuje się więcej grup społecznych. Na szczycie społecznej piramidy znajduje się „elita”, którą stanowi stosunkowo mała liczba miliarderów
– bardzo bogatych ludzi, posiadaczy fortun, którzy plasują się na liście „Forbesa”. Mają oni znaczący wpływ na decyzje rządów państw, a dla poprawy
samopoczucia i wizerunku zajmują się często działalnością filantropijną. Poniżej w tej strukturze znajduje się „salariat” – ludzie zatrudnieni na stabilny,
pełny etat. Część z nich ma nadzieję na awans do elity, lecz większość z nich
usatysfakcjonowana jest comiesięczną pensją, świadczeniami pracowniczymi przedsiębiorstwa, różnymi dofinansowaniami przez państwo. Salariat to
pracownicy wielkich korporacji, agencji rządowych i organów administracji.
Pobierają comiesięczne pensje, otrzymują świadczenia pracownicze zapewniane przez przedsiębiorstwa lub państwo.
Kolejną grupę, równorzędną pod wieloma względami do salariatu, stanowi grupa „proficians”. Są to „profesjonaliści”, zwłaszcza posiadający
340
poszukiwane techniczne umiejętności zawodowe, które pozwalają im uzyskać lukratywne kontrakty lub prowadzenie wysoko opłacanych konsultacji.
W strukturze społecznej są odpowiednikiem średniowiecznej szlachty, rycerzy i członków dworskiej świty. Żyją i pracują na własny rachunek, w ciągłym poszukiwaniu lepszych perspektyw, i nie oczekują stałego zatrudnienia
w jednym przedsiębiorstwie.
Poniżej w hierarchii społecznej pod względem dochodów plasuje się malejąca grupa pracowników fizycznych, rdzeń dawnej „klasy robotniczej”.
To z myślą o nich zbudowano kiedyś „państwo dobrobytu”, jak również systemy regulacji rynku pracy. Jednak te „masy robotnicze”, jak również wielki
przemysł, zostały zdemontowane i straciły poczucie swojej mocy, racji bytu
i solidarności społecznej oraz poczucie siły.
Pod tymi czterema grupami znajduje się ciągle powiększający się „prekariat”, blisko sąsiadujący z „rzeszą ludzi bezrobotnych” i nieprzystosowanych
społecznie, żyjących „na marginesie społecznym” (Standing, 2009). Ten podział pracy na siłę roboczą zatrudnioną na tzw. stawki godzinowe oraz pracowników o stałym wynagrodzeniu załamuje się, kiedy rozpatrujemy prekariat. Posiada on bowiem cechy typowej klasy, gdyż wchodzące w jego skład
osoby cechuje minimalny poziom zaufania do kapitału i państwa. Nie jest
związany społeczną normą podobną do niepisanej umowy zawartej przez
proletariat, która gwarantowała mu bezpieczeństwo związane z pracą (ang.
labour securities) w zamian za subordynację i lojalność wobec pracodawców, co stanowiło podstawę państwa dobrobytu. Prekariat jest pozbawiony
takiej umowy. Nie ma także statusu profesjonalistów ani średniego statusu
rzemieślników. Struktura jego dochodu społecznego nie odwzorowuje klasycznych pojęć klasy czy zawodu. Termin ten po raz pierwszy został użyty
przez francuskich socjologów w latach 80., charakteryzujących pracowników
tymczasowych i sezonowych, co stanowić będzie później rdzeń tego pojęcia.
Niektórzy starają się nadawać prekariatowi konotacje pozytywne, nacechowane romantycznym, wolnym duchem, który odrzuca zarówno normy starej
klasy robotniczej, zniewolonej normami stałej pracy, jak i materializm etatowych, burżuazyjnych „białych kołnierzyków”.
Historycznie rzecz ujmując, pojęcie klasy odnosi się do społecznych stosunków produkcji i pozycji w procesie pracy (Weber, 2002). Na współczesnym
341
Zygmunt Domański
rynku pracy, wyłączając pracodawców i samozatrudnionych, główne rozróżnienie powstaje pomiędzy pracownikami otrzymującymi zapłatę za wykonaną pracę oraz pracownikami otrzymującymi pensję. Ci pierwsi świadczą pracę godzinową lub na akord, zaś ci drudzy są nagradzani za dyspozycyjność
i lojalność (ang. compensation for service) (Goldthorpe, 2008). Salariat jest
bliżej menedżerów, szefów czy właścicieli, podczas gdy pracownicy najemni
są zazwyczaj wyobcowani i wymagają często połączenia motywacji i sankcji.
Prekariat a zagrożenia bezpieczeństwa
Istnieje uzasadniona obawa, że niedocenienie prekariatu, jako zjawiska
społecznego, może zachwiać porządkiem społecznym i prawnym, a nawet
poczuciem bezpieczeństwa i doprowadzić do nieprzewidywalnych niepokojów społecznych. Ludzie skazani na prekarność poszukują lepszych warunków życia niż te, które stworzyło im społeczeństwo przemysłowe minionej
epoki, a właściwie XX-wieczny ruch robotniczy. Prekariat może zatem stać
się zapowiedzią zmian w kierunku nowego, innego społeczeństwa XXI w.
Globalna gospodarka rynkowa mogłaby wszędzie podnieść jakość życia, ale
jak dotąd przyniosła głównie ekonomiczną niestabilność milionom ludzi. Na
czele tej grupy znalazł się prekariat. Nie jest on już wyłącznie „klasą robotniczą” czy podklasą, gdyż zbiór jego oczekiwań wydaje się dość czytelny. Prekariat jest klasą w procesie powstawania, ale jeszcze nie jest klasą w sensie,
w jakim widział klasę społeczną Karol Marks. Mówiąc o podziale na warstwy
i o nowych strukturach społecznych, można zauważyć, że poza społeczeństwami rolniczymi globalizacja spowodowała fragmentaryzację dotychczasowych narodowych struktur klasowych. Choć pojawiły się inne podziały
i rozwarstwienia głównie z powodów ekonomicznych, świat zaakceptował
nowy, otwarty i elastyczny rynek pracy oraz dostęp do dóbr i usług. Klasy nie
zniknęły, ale pojawiła się bardziej zróżnicowana, globalna struktura klasowa.
Dawny podział klasowy utrzymuje się ciągle jeszcze w niektórych częściach
świata. W latach 70. szeroki posłuch w wymianie myśli i idei zyskała grupa
myślicieli, nazwanych później neoliberałami, która opublikowała główne założenia „neoliberalnego modelu rozwoju gospodarczego”. Większość z nich
była zbyt młoda, żeby pozostawać pod wpływami idei socjaldemokratycznych. Po negatywnych doświadczeniach poprzedniego okresu patrzyli oni
342
z niechęcią na model państwa, utożsamianego ze scentralizowanym rządem
i jego planującym, regulującym i „ręcznie sterującym” aparatem biurokratycznym i urzędniczym.
W zmianach systemu władzy i sposobów rządzenia upatrywali oni szansę
na wzrost dochodów. Byli bardziej otwarci na świat i widzieli większe możliwości inwestowania, zatrudnienia i przypływu dochodów. Uważali, że jeśli
poszczególne kraje, a zwłaszcza państwa europejskie, nie zredukują wielu dotychczasowych zabezpieczeń socjalnych korzystnych dla przemysłowej klasy
robotniczej oraz biurokracji publicznej, a także nie ujarzmią związków zawodowych, to nastąpi załamanie oraz deindustrializacja. Prognozowano, że
pojawi się masowe bezrobocie, nastąpi spowolnienie, a może nawet załamanie wzrostu gospodarczego i paraliż życia społecznego. Zahamowane zostaną
zaplanowane inwestycje i pogłębi się ubóstwo.
Liderzy tych nowych wówczas koncepcji, w osobach Margaret Thatcher
i Ronalda Regana, domagali się drastycznych zmian dotychczasowych struktur i demontażu systemu zbudowanego przez partie socjalistyczne i socjaldemokratyczne. Jedno z neoliberalnych twierdzeń lat 80. zakładało, że państwo powinno dążyć do „elastycznego rynku pracy”, gdyż w przeciwnym razie
wzrost kosztów pracy doprowadzi do przeniesienia produkcji i inwestycji do
bardziej opłacalnych miejsc na świecie. Elastyczność rynku pracy oznaczała
dostosowanie się do zmian popytu, a szczególnie jego obniżania. Postulowana
wówczas elastyczność zatrudnienia dawała firmom łatwą i pozbawioną kosztów możliwość zmiany wielkości zatrudnienia, ograniczania go, zmniejszania bezpieczeństwa i ochrony pracy. Oznaczało to także możliwość łatwego
przenoszenia pracowników wewnątrz firmy, a nawet zmianę struktury pracy. Elastyczność w rozumieniu neoliberalnych ekonomistów oznaczała zaś
zwiększenie niepewności pozycji pracowników oraz konieczność poniesienia
przez nich wyrzeczeń. W ten sposób globalny prekariat, składający się z wielu
milionów ludzi we wszystkich krajach, został pozbawiony stabilności. Powstała więc nowa, niebezpieczna klasa społeczna, początkowo zagubiona i zdezorientowana, gotowa słuchać głosów różnych przywódców, obiecujących im
poprawę losu, a także gotowa oddać swoje głosy i poparcie wyborcze, a nawet
pieniądze. Neoliberalny program przyjęty w większym czy mniejszym stopniu
przez rządy wszystkich państw i opcji przyczynił się do powstania nowej nieJournal of Modern Science tom 3/30/2016
343
Zygmunt Domański
obliczalnej siły. Jak wiadomo, w historii społeczeństw niemal wszystkie ruchy
społeczne miały podłoże klasowe. Na przestrzeni dziejów ścierały się ze sobą
interesy klas i warstw społecznych. Przez wieki walczono o dostęp i o wykorzystanie środków produkcji oraz system podziału wytwarzanych dóbr. Prekariat, jako nowa, lecz bardzo zróżnicowana pod każdym względem siła, nie ma
wielkiego wpływu na funkcjonowanie współczesnych przedsiębiorstw.
Główni intelektualiści tego ruchu to Pierre Bourdieu, francuski filozof,
który wyraził i opisał problem prekarności, oraz wspomniani wcześniej Michel Foucault i Jurgen Habermas. Foucault interpretował rozwój humanistyki
jako serię nawarstwiających się poziomów wiedzy, z których każdy stanowi odrębne pole epistemologiczne. Uwrażliwiony na wszelkie postacie wykluczania z życia społecznego jego form nietypowych, nie tylko wzbogacił
humanistykę o obserwacje i analizy „marginesów” społeczeństwa, był również znaczącą postacią wśród francuskich intelektualistów walczących o wolność ekspresji. Można przyjąć, że Habermas nawiązuje do prekariatu, pisząc
o tworzeniu się „unterklasse” (nowej podklasy, do której zalicza zubożałe
grupy, pozostawione samym sobie, mimo że nie są one zdolne o własnych
siłach dokonać zmiany swego położenia, „Podklasa wywołuje społeczne napięcia, które wyładowują się w samodestrukcyjnych, pozbawionych celu rewoltach i mogą być kontrolowane tylko środkami represyjnymi (…). Skutkuje to w końcu moralną erozją społeczeństwa” (Jürgen Habermas). M. Hardt
i A. Negri w książce Imperium w 2005 r. opisali zjawisko prekariatu. Również
H. Arendt w książce z 2000 r. pt. Kondycja ludzka przedstawiła problemy klas
społecznych. Podobnie H. Marcus w 1991 r. w pracy pt. Człowiek jednowymiarowy. Badania nad ideologią rozwiniętego społeczeństwa przemysłowego
rozważał problemy socjologiczne i społeczne, w tym zjawisko prekariatu. Jak
wynika z podanych przykładów literatury przedmiotu, w skład prekariatu
weszli ludzie zarówno w gospodarkach zamożnych, jak i wschodzących. Prekariat jest zjawiskiem nowym, choć przeszłość kładzie się na nim cieniem.
Nie jest częścią „klasy robotniczej” ani „proletariatu”. Stanowią go nie tylko
pracownicy o długoletnim, stabilnym zatrudnieniu oraz normatywnym czasie pracy, objęci umowami społecznymi, lecz przede wszystkim ludzie często
nieznający swojego pracodawcy. Prekariat nie stanowi również „klasy średniej” z zapewnionym statusem społecznym i dostępem do świadczeń. W do344
bie neoliberalizmu wielu ludzi odkryło nagle, że posiadają status pracowników „nieformalnych”, „tymczasowych”, bez gwarancji, że będą zajmować się
tym samym w przyszłości.
Jednak zrozumienie istoty zjawiska nie prowadzi bezpośrednio do rewolucyjnych zmian. Obecna sytuacja społeczna nie dojrzała do tzw. efektywnego gniewu. Jak dotąd prekariusze dryfują w przestrzeni społecznej ciągle
jeszcze pozbawieni wyraźnego celu. Ich gniew jest jeszcze ciągle przyczajony.
Jednak są oni coraz bardziej gotowi, aby gwałtownie skręcić w stronę skrajnej
lewicy lub skrajnej prawicy, w zależności od tego, kto zdoła wywołać wśród
nich bardziej populistyczne fobie czy obawy.
Powstawanie prekariatu w Prato
jako laboratorium nowego zjawiska
Leżące niedaleko Florencji, liczące ponad 180 tys. Prato było od wielu
wieków centrum wytwarzania tekstyliów i odzieży. Mieszkańcy, rodowici Włosi, pracowali tam od pokoleń do czasu, aż w 1989 r. przybyło tam
38 robotników z Chin. Sukcesywnie zaczęto sprowadzać przez Frankfurt,
na podstawie trzymiesięcznej wizy turystycznej, setki kolejnych robotników. Następnych sprowadzano już bez wiz. Zauważono obecność emigrantów, ale byli tolerowani, gdyż przyczynili się do wyraźnego rozkwitu gospodarczego miasta i regionu. Jednocześnie nie wysuwali oni żadnych żądań
ani roszczeń socjalnych. Zaczęły tam powstawać liczne firmy odzieżowe.
W 2008 r. w mieście było już 4200 chińskich firm oraz 45 tys. chińskich robotników. Każdego dnia wytwarzali oni miliony sztuk odzieży, które wystarczyłyby dla mieszkańców miasta na 20 lat. W tym samym czasie pojawili się
konkurencyjni pracownicy i firmy z Indii i Bangladeszu. W rezultacie tego
napływu taniej siły roboczej zaczęto masowo zwalniać włoskich pracowników. Przechodzili oni od systemu pracy tradycyjnej do pracy prekarnej.
W tym samym czasie w Europie Zachodniej i w Stanach Zjednoczonych
ujawnił się szeroki kryzys finansowy, wyrażający się bankructwami oraz
wzrostem bezrobocia. Nasiliły się także problemy społeczne. W przypadku Prato zaczęły mnożyć się represje i napady w stosunku do przybyszów
z Azji. Ówczesny premier Włoch Sylvio Berlusconi, mówiąc o nielegalnych
emigrantach, użył wyrażenia „armia zła”. Przybyły do Prato z Rzymu ambaJournal of Modern Science tom 3/30/2016
345
Zygmunt Domański
sador Chin stwierdził, że sytuacja w tym mieście przypomina mu działania
nazistów w latach 30. ubiegłego wieku. Mimo to Chiny nie wycofały swoich emigrantów do „Kraju Środka”. Chińczycy budowali swoje społeczności
we włoskim społeczeństwie, a chińskie gangi dalej organizowały przerzuty
pracowników i zarządzały swoją enklawą, zmagając się z gangami Rosji,
Albanii, Nigerii i Rumunii, a także mafią włoską. Działania te nie ograniczały się wyłącznie do Prato, ale miały związki z chińskimi inwestycjami we
Włoszech, takimi jak na przykład budowa „chińskiego terminalu” w pobliżu portu Civitavecchia. Prato stało się symbolem globalizacji i problemów
pojawiających się wraz ze wzrostem zjawiska prakariatu. Pracownicy włoscy tracili swoją dotychczasową, ustabilizowaną ugruntowaną pozycję społeczną i zostali zmuszeni do ubiegania się o pracę prekarną lub pozostawali
bez pracy. Tym samym z jednej strony imigranccy przedstawiciele prekariatu byli wystawieni na wrogie działanie władz, a z drugiej strony wplątani
w nieoficjalne sieci układów wewnątrz swojej imigranckiej społeczności.
Sytuacja ta ukazuje jeden z ubocznych efektów zjawiska globalizacji. Pojęcie
prekariatu zmieniło się, gdy zostało włączone do popularnego językowego
żargonu. We Włoszech słowa precario używano nie tylko w stosunku do
osób o niskich dochodach, lecz także wykonujących prace dorywcze, a prekarna egzystencja jest normalnym stanem życia. W Niemczech za pomocą
tego sformułowania określano pracowników tymczasowych oraz bezrobotnych, niemających szans na społeczną integrację. W Japonii zostało ono
użyte jako synonim dla „pracujących biednych” (ang. working poor). Jednak nieuprawnione jest stawianie znaku równości pomiędzy prekariatem
a „pracującymi biednymi” albo ludźmi o niepewnym zatrudnieniu, chociaż
wzajemne związki występują.
Prekarność oznacza brak trwałej tożsamości opartej na pracy. Występuje tu
także zjawisko „dysonansu statusu”, co oznacza, że ludzie z relatywnie wysokim
formalnym wykształceniem zmuszeni są podjąć pracę o statusie lub zarobkach
poniżej ich oczekiwań i kwalifikacji. Jest to źródłem rozczarowań i frustracji.
Mianem prekariatu określa się także ludzi cierpiących na brak siedmiu
rodzajów bezpieczeństwa, takich jak:
1. Bezpieczeństwo na rynku pracy rozumianej jako stan możliwości pracy
zarobkowej oraz polityki „pełnego zatrudnienia”.
346
2. Bezpieczeństwo zatrudnienia, czyli brak stałych umów i ochrony przed
utratą zatrudnienia oraz ochrona przed arbitralnym zwolnieniem.
3. Bezpieczeństwo miejsca pracy, jako możliwości awansu społecznego, pod
względem statusu i dochodu, a także stres wynikający z utraty miejsca
pracy, uznany za główną przyczynę samobójstw.
4. Bezpieczeństwo pracy, czyli ochrona przed wypadkami i chorobami, obowiązujące przepisy BHP, stanowiska pracy chronionej, m.in. praca kobiet
na nocnych zmianach czy odszkodowania za wypadki przy pracy.
5. Bezpieczeństwo reprodukcji umiejętności, rozumianej jako możliwość
uzyskania umiejętności przez naukę zawodu; praktyki pracownicze czy
szkolenia zawodowe.
6. Bezpieczeństwo dochodu, tzn. niepewny dochód oraz sposób jego uzyskiwania; indeksacja płac.
7. Bezpieczeństwo reprezentacji – posiadanie kolektywnego głosu na rynku
pracy poprzez niezależne związki zawodowe oraz prawa do strajku.
Prakariuszki i prekariusze nie czują się częścią solidarnej społeczności
pracowniczej, a to sprawia, że żyją w poczuciu alienacji i instrumentalnego
traktowania. Prekariat cierpi na brak tożsamości zawodowej, nawet jeśli niektórzy jego pracownicy legitymują się wysokimi kwalifikacjami zawodowymi i wykonują prace o wyszukanych nazwach. Prekariusz staje się „miejskim
nomadą”, a w powiązaniu z denizenem – mieszkańcem, cudzoziemcem, rozumianym jako przeciwieństwo citizena – obywatela, nie jest w pełni obywatelem we własnym kraju. Ponieważ niektórzy obywatele wolą wieść życie
nomady, być trawelersami (travel – podróż, poruszać się) niż osadnikami,
z tego punktu widzenia nie wszystkich członków prekariatu należy postrzegać jako ofiary. Często jest to świadomy ich wybór i program życiowy. Doceniają oni korzyści płynące z takiego modelu życia, upatrując w nim wielu
aspektów wolności i niezależności.
Prekariat w Polsce
Zjawisko prekariatu w Polsce pojawiło się po transformacji systemowej.
Problem narastał stopniowo wraz z rozwojem gospodarki rynkowej i przemianami dokonującymi się w sferze pracy, a także zmianami technologicznyJournal of Modern Science tom 3/30/2016
347
Zygmunt Domański
mi na nie oddziałującymi oraz deregulacją rynku pracy (np. wydłużenie dotychczas obowiązującego ośmiogodzinnego dnia pracy) i upowszechnieniem
się elastycznych form zatrudnienia (tzw. umów śmieciowych; wynajmowanie
pracowników przez agencje pracy tymczasowej). Im dłużej utrzymają się
w Polsce nietypowe formy zatrudnienia, tym więcej osób zasilać będzie prekariat, tę „nową niebezpieczną klasę”.
Wielu zatrudnionych tymczasowo może szybko stać się prekariuszami,
ponieważ mają nikłe związki ze stosunkami produkcji, posiadają małe perspektywy na stałe zatrudnienie i niewielkie możliwości na zmianę zawodu.
W obecnym okresie elastycznego rynku pracy w Polsce, w odróżnieniu od
innych krajów UE, liczba osób zatrudnionych tymczasowo ciągle wzrasta. Jest
to zjawisko niebezpieczne ze względu na silny ładunek niepewności i braku
stabilizacji, a więc rodzącej się frustracji i niezadowolenia. Trzeba zauważyć, że
dla niektórych osób taki rodzaj zatrudnienia może być pierwszym szczeblem
kariery zawodowej, jednak dla większości może się okazać krokiem wstecz ku
gorszej sytuacji finansowej. Podjęcie pracy poniżej własnych możliwości i posiadanego wykształcenia zmniejsza szansę awansu społecznego.
Wykres 1.
Odsetek pracowników zatrudnionych na umowach czasowych w 2013 r.
Źródło: http://www: odce.org/employment/Outlook, dostęp: 14.03.2016
Jak wynika z wykresu, odsetek zatrudnionych na umowach okresowych
wynosi w Polsce 26,4% i oprócz nas tylko dwa państwa w UE osiągają więcej
348
niż 20% – to Portugalia i Hiszpania, zmagające się z dramatyczną sytuacją na
rynku pracy. W pozostałych krajach jest on znacznie niższy, często spadający
nawet poniżej 10% (Czechy, Austria, Dania, Słowacja).
Kolejnym krokiem prowadzącym do prekariatu jest zatrudnienie w niepełnym wymiarze godzin na tzw. niepełny etat, które w rzeczywistości stwarza
pozory pełnego zatrudnienia i służy do ukrycia skali bezrobocia. Pracownicy niepełnoetatowi często zmuszani są przez pracodawców do wykonywania
pracy w większym wymiarze godzin niż w zawartej umowie, a ponadto za
niższą płacę. Jest to zjawisko niepokojące ze względu na brak motywacji do
efektywnej pracy i doskonalenia zawodowego.
Wykres 2.
Odsetek osób uczestniczących w jakiejkolwiek aktywności związanej z podnoszeniem swoich kwalifikacji zawodowych czy innych umiejętności
Źródło: http://www.diagnoza.com/pliki/raporty_tematyczne/Rynek_pracy_i_wykluczenie_spoleczne.pdf, dostęp: 1.04.2016
Z wykresu wynika, że największą aktywność w podnoszeniu kwalifikacji
z nadzieją na lepszą pracę i płacę wykazują osoby z grupy wiekowej 25–34
lata. Istnieje duże prawdopodobieństwo, że osoby te nie zasilą szeregów
prekariatu.
Kolejną grupą pracującą w elastycznym systemie zatrudnienia są pracownicy call center, żyjący w zaprogramowanym elektronicznie świecie i pracy
wyalienowanej. Przedłużone godziny zajęć, siedzący tryb pracy, zawyżone
i ciągle wzrastające wymagania pracodawców, bezpośredni kontakt z niezadowolonymi klientami, konieczność sprostania wymogom obu stron stwaJournal of Modern Science tom 3/30/2016
349
Zygmunt Domański
rzają niekomfortowe warunki pracy, doprowadzając pracowników do permanentnego stresu i często zmuszając do bezskutecznego szukania innego
zatrudnienia. Pracownicy call center to także potencjalni prekariusze, podobnie jak stażyści.
Absolwenci wyższych uczelni, szkół zawodowych czy kursów specjalistycznych podejmujący swoją pierwszą pracę są zobowiązani do odbycia stażu. Jest to najczęściej praca słabo płatna lub bezpłatna i prowadzi młodzież
w szeregi prekariatu. Mimo programów rządowych mających na celu pomoc
młodym ludziom, zjawisko to nadal się rozszerza.
Ostatnią grupą prekariuszy są ludzie bezrobotni pozbawieni szans na jakiekolwiek zatrudnienie. Ich sytuacja jest najtrudniejsza, a poziom zabezpieczenia społecznego jest jednym z najniższych w Europie.
Wykres 3.
Przeciętny zasiłek dla bezrobotnych jako odsetek ostatniej pensji
Powyższy wykres pokazuje, że Polska jest na przedostatnim miejscu
w Europie pod względem zabezpieczenia socjalnego bezrobotnych. Taki ni350
ski poziom zabezpieczenia socjalnego przynosi negatywne skutki. Wiele osób
szukających pracy łatwo godzi się na zatrudnienie w nietypowej formie, za
bardzo niską płacę i w mało atrakcyjnych zawodach, nieprzynoszących satysfakcji. Nadal znajdują się wśród prekariuszy.
Największy niepokój wzbudza prekaryzacja umysłów szczególnie młodych pracowników. Według Standinga „być sprekaryzowanym oznacza być
poddanym presji i doświadczeniom prowadzącym do niepewnej egzystencji, życia w teraźniejszości, bez tożsamości zapewniającej poczucie bezpieczeństwa, jak również bez szansy rozwoju osiąganego przez pracę i styl życia”
(Standing, 2014).
Jednocześnie obserwuje się zjawisko prekaryzacji osób starszych, doświadczonych zawodowo, pracujących przez cały czas w jednej firmie, na tym
samym stanowisku. Zwolnienie z pracy czy konieczność zmiany zatrudnienia są dla nich życiową porażką. Taki pracownik − pozbawiony zdolności
do samodzielnych decyzji i kształtowania własnej ścieżki rozwoju − zostanie
zepchnięty w prekariat.
Obecnie obserwuje się w Polsce jeszcze jedno zjawisko prekaryzacji: zastąpienie niedającej satysfakcji formy pracy poprzez nadużywanie tytułów.
Szeregowi pracownicy zostają mianowani kierownikami, menedżerami,
dyrektorami, bez podwładnych. Są obdarowani tytułami bez pokrycia w rzeczywistości, mającymi zatuszować jałowość ich pracy, brak podwyżek płacy
czy możliwości rozwoju.
Ponadto szerzy się zwyczaj nowego, bardziej prestiżowego nazewnictwa dawnych zawodów, które jakoby miało podnosić rangę wykonywanej pracy, choć
często bez odpowiedniej gratyfikacji. Takie pozorowane działania pracodawców
dają fałszywe złudzenie awansu społecznego i w rezultacie prowadzą do ograniczenia szerszego spojrzenia na całokształt życia zawodowego pracownika. Pracownik zadowalający się fikcyjnym tytułem czy stanowiskiem przestaje kształtować własną ścieżkę rozwoju i w rezultacie zostanie zepchnięty w prekariat.
Z prekariatem związane są społecznie szkodliwe zjawiska i choroby.
Prekariusze popadają w apatię spowodowaną poczuciem klęski zawodowej, potępieniem otoczenia czy wygórowanymi oczekiwaniami bliskich.
Z apatii wynika anomia, uczucie bierności zrodzone z rozpaczy spowodowanej bezsilnością i niemożnością znalezienia drogi wyjścia z beznadziejnej sytuJournal of Modern Science tom 3/30/2016
351
Zygmunt Domański
acji zawodowej. Kolejną anomalią jest permanentny lęk, strach i obawa przed
popełnieniem błędu, który przyczyniłby się do kolejnej klęski życiowej. Ludzie
są niespokojni i zestresowani, mają poczucie wyobcowania i odrzucenia ze
społeczności, co powoduje wzrost desperackich zachowań. Alienacja wynika z poczucia bezcelowości jakichkolwiek działań, z przymusu narzuconego
przez innych, z przekonania, że zostało się oszukanym, z moralnej pustki.
Wykres 4.
Odsetek pracowników odczuwających stres w pracy
Z analizy danych przedstawionych na wykresie 4 widać, że stres w pracy
towarzyszy więcej niż połowie polskich zatrudnionych i pod tym względem
wyprzedza nas jedynie Grecja, w której bezrobocie jest o wiele wyższe niż
w Polsce. Mimo wszystko stan psychiczny pracowników greckich nie jest
wiele gorszy niż polskich.
Z powodu frustracji, niezadowolenia z braku osiągnięć, negatywnej analizy porównawczej z innymi pracownikami rodzi się gniew jako jedna z cha352
rakterystycznych cech prekariatu. Początkowo jest to tłumiona wściekłość,
która może przerodzić się w otwarty bunt. Prekariat nie jest jeszcze na tym
etapie, jeszcze nie tworzy solidarnej zbiorowości, lecz taka możliwość jest
prawdopodobna. Mieszanina narastającego gniewu, anomii, niepokoju i alienacji prekariuszy pokazuje nieuchronnie groźne drugie oblicze współczesnego społeczeństwa.
Podsumowanie
Prekariat jeszcze nie jest klasą dla siebie, gdyż wewnętrzne napięcia powodują konflikty międzyludzkie, przez które traci się z pola widzenia prawdziwe przyczyny swego stanu. Prekariusze nie rozumieją, że winne temu
są struktury społeczne i gospodarcze. Dlatego tak łatwo ulegają wpływom
polityków i ich populistycznej retoryce, poddając się różnorodnym kampaniom pseudopomocy. Jednak wraz ze wzrostem świadomości społecznej
wzrośnie także poczucie siły wyrastającej z przynależności do grupy ludzi
z takimi samymi problemami, bolesnymi doświadczeniami, odtrąconych,
wyśmiewanych i pogardzanych przez innych. Wszystkie wielkie ruchy społeczne w historii ludzkości miały charakter klasowy. Ścierały się interesy
różnych klas, grup i warstw społecznych. Zwykle przedmiotem tych walk
były dostęp do dóbr i ich wykorzystanie oraz stosunek do środków produkcji i systemu ich rozdziału. Prekariat, ze względu na swoją różnorodność,
wydaje się nie mieć wyraźnego pomysłu na swoją strategię oraz wskazanie
istoty i przyczyn swojego położenia i celu.
Nie ma jak dotąd politycznego programu ani też wspólnych symboli. Jest
to wielka grupa społeczna, która dryfuje pozbawiona celu, z niemym gniewem wynikającym z obaw i fobii, z populistycznej demagogii, masa, która
jest zdolna skręcić w lewo lub w prawo. Przyczyny powstania i powiększania
się prekariatu można podzielić na dwie podstawowe grupy. Pierwsza to neoliberalne reformy gospodarcze, które opierały się na wprowadzeniu szeroko
pojętej elastyczności pracy. W tym ujęciu elastyczność dotyczy np.: płacy,
zatrudnienia, umiejętności lub tzw. elastyczności zawodowej. Drugą kategorię tworzą skutki globalizacji, wśród których wymienia się: potrojenie podaży pracy, obniżenie globalnego kosztu pracy, masowy odpływ przemysłu
z krajów wysoko rozwiniętych, masową migrację ludności do krajów rozJournal of Modern Science tom 3/30/2016
353
Zygmunt Domański
winiętych oraz przenoszenie ryzyka prowadzonej działalności gospodarczej,
zwłaszcza przez większe organizacje, na pracowników i ich rodziny. Grupa
ludzi sfrustrowanych, bez bezpiecznego i stabilnego zaplecza, bez perspektyw na przyszłość może z czasem stać się klasą niebezpieczną. Niepokojące
jest także tempo wzrostu liczebności prekariatu. Powinno to zaalarmować
przedsiębiorców, administrację publiczną, sfery rządowe oraz organizacje
pozarządowe i zmobilizować ich do podjęcia zdecydowanych działań w celu
zahamowania negatywnych zjawisk powodujących tworzenie i rozwój strefy
biedy, beznadziejności i strachu. Powinny powstać systemowe rozwiązania
tego narastającego problemu. Zapewnienie, szeroko pojętego, poczucia bezpieczeństwa, stabilnej pracy z możliwością rozwoju kariery zawodowej ludzi
młodych i godziwych warunków emerytalnych dla starszych pozwoli wyjść
milionom ludzi z błędnego koła, jakie stworzyła im obecna rzeczywistość.
Literatura
Fridman, M. (2008). Kapitalizm i wolność, Gliwice: Wydawnictwo Helion. ISBN 978-83-246-1184-3.
Fukuyama, F. (2009). Koniec historii, Kraków: Wydawnictwo Znak. ISBN 978-83-240-1218-3.
Goldthorpe, A. (2008). O socjologii. Integracja badań i teorii, Warszawa: Wydawnictwo IFiS PAN. ISBN 978-83-7683-058-2.
Gorz, A. (1980). Adieux au proletariat, Paris: Wydawnictwo Galilee et Le Seuil. ISBN
978-27-1860-166-3.
Jarecki, W. (2014). Etyka w życiu gospodarczym, Łódź: Wydawnictwo Uniwersytetu
Łódzkiego.
Jarecki, W. (2014). Prekarianizm w Polsce – skala zjawiska, skutki i perspektywy. Etyka
w życiu gospodarczym, „Annales. Ethic in Economic Life” vol. 17. No. 3, September
2014. ISSN 1899-2226.
Klimczak, B. (2011). Etyka gospodarcza, Wrocław: Wydawnictwo UE. ISBN 978-83-7695-122-5.
Marcuse, H. (1991). Człowiek jednowymiarowy. Badania nad ideologią rozwiniętego
społeczeństwa przemysłowego, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Negri, A., Hardt, M. (2005). Imperium, Warszawa: Wydawnictwo WAB. ISBN
8374141301.
354
Sokołowska, J. (2010). Robotnicy opuszczają miejsca pracy, Łódź: Wydawnictwo Muzeum Sztuki. ISBN 978-83-87937-88-1.
Standing, G. (2014). Prekariat. Nowa niebezpieczna klasa, Warszawa: Wydawnictwo
Naukowe PWN SA.
Urbański, J. (2014). Prekariat i nowa walka klas. Przeobrażenia współczesnej klasy
pracowniczej i jej form walki, Warszawa: Wydawnictwo Książka i Prasa. ISBN 97883-6274-454-1.
Weber, M. (2002). Gospodarka i społeczeństwo, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe
PWN.
Balcerowicz, L. (2016). Pułapka bodźców, „Wprost” nr 29, http://www.wprost.pl/
ar/63126/Balcerowicz-wprost-Pulapki-bodzcow, dostęp: 3.03.2016.
Bourdieu, P. (2008). Co tworzy klasę społeczną? O teoretycznym i praktycznym istnieniu grup, „Recykling Idei” nr 11, http://katalog czasopism. pl/index.php/ Recikling_Idei_11_(2008), dostęp: 17.03.2016.
Giełda, M. (2016). Prekarność a ubóstwo, http://www.bibliotekacyfrowa.pl/Content/51725/01_Malgorzata_Gielda.pdf, dostęp: 10.03.2016.
Kochan, T. (2016). Prekariat – nic nowego! Filozofia – Nowa Krytyka, http://www.
nowakrytyka.pl/spip.php?article652, dostęp: 28.03.2016.
Kozek, B. (2016). Świat według prekariusza, http://wwwzielonewiadomości.pl/zw/
swiat-wedlug-prekariusza, dostęp: 15.03.2016.
Sowa, J. (2016). Prekariat – proletariat epoki globalizacji. W: Robotnicy opuszczają
miejsca pracy, http://dl.dropboxusercontent.com/u/1781042/sowa_prekariat.pdf,
dostęp: 20.03.2016.
Endnotes
1
Sowa, J. (2010). Prekariat – globalny prekariat w epoce pracy niematerialnej.
W: J. Sokołowska (red.), Robotnicy opuszczają miejsca pracy, Łódź: Wydawnictwo
Muzeum Sztuki.
355
Natalia V. Barna
Open International University of Human Development
‟Ukraine” Institute Philology and Communications
[email protected]
Journal of Modern
s. 357–368
Symbiosis stylisis trends
in culture xix – early xx centuries
Abstract
The problems of it is actual another interesting dimension of the art of reality,
which is associated with the Gothic Revival. The Gothic Revival – it is not Gothic at
all, as other eclectic styles. It is a cultural metaphor of imitation of Gothic tradition.
The verticality by itself, like an arrow slits – all this becomes so, as we say, image,
denies represent classical facade. Neorussion or Byzantine style, Neorenaissance
were associated with ethnic tradition, with regeneration of ethnic culture. Ethnic
culture becomes the subject of professional interests. If classicism can not see
national traditions, everywhere simply and clearly put axis, that are formed by
spatial syntagms, so the eclecticism fueles the interest to the national roots. We can
see a certain nostalgia for our own ‟golden age”. That is, if we return to reflexive
interpretations of culture, as it was mentioned above, it could be argued that it
polystyle shows permanent deployment of metaphysical searches that already tend
to aplently reality, to polycentrism, the center (axis) in the composition as the sole
source of unity of the whole has become impossible. Here is felt a certain pluralism
and a certain ‟postmodern” if it can be called postmodern, though postmodernism
appears as nomination is in the middle of the XXth century.
Keywords: art, postmodern aesthetics, design, art practice
357
Natalia V. Barna
Introduction
Typological architecture invariant, spiritual Nouveau invariant is a vertical attitude
of shaping, the intensive metrics. Verticality as overstrain of intense metric creates
enormous task for architect-designer – shake it forward, in any dynamic movements
that translate the architecture of vertical-horizontal-diagonal measurement of linear
measurement, measurement of non-Euclidean geometry. This nonlinear Nouveau
architecture is actually a prediction of nonlinear architecture of the XXI century.
The purpose of the article
Culture-potential polystyle of early XX century is concentrated in that
polystyle inertial phase, which still belongs to the nineteenth century. It is very
difficult to draw the limit, when the eclecticism ends, where begins modern,
and sometimes researchers generally believe that modern can be understood
much more wider than it is studied art literature and history brings up all
polystyle eclectic proto reality in the modern context. But it is important
to note that eclecticism, so-called variety of styles that is distinguished by
objections of orientation on the classics. The ‟classic” means the orientation
on antiquity and on that is associated with classicism. Antiquity as a golden
age of culture is not satisfied with architects, designers, fashion designers.Is
not satisfied because the classic doctrine is exhausted by itself.
It is actual another interesting dimension of the art of reality, which is
associated with the Gothic Revival. The Gothic Revival – it is not Gothic at
all, as other eclectic styles. It is a cultural metaphor of imitation of Gothic
tradition. The verticality by itself, like an arrow slits – all this becomes so,
as we say, image, denies represent classical facade. Neorussion or Byzantine
style, Neorenaissance were associated with ethnic tradition, with regeneration
of ethnic culture. Ethnic culture becomes the subject of professional interests.
If classicism can not see national traditions, everywhere simply and clearly
put axis, that are formed by spatial syntagms, so the eclecticism fueles the
interest to the national roots. We can see a certain nostalgia for our own
‟golden age”. That is, if we return to reflexive interpretations of culture, as it
was mentioned above, it could be argued that it polystyle shows permanent
deployment of metaphysical searches that already tend to aplently reality,
to polycentrism, the center (axis) in the composition as the sole source of
unity of the whole has become impossible. Here is felt a certain pluralism and
358
SYMBIOSIS STYLISIS TRENDS IN CULTURE XIX – EARLY XX CENTURIES
a certain ‟postmodern” if it can be called postmodern, though postmodernism
appears as nomination is in the middle of the XXth century.
Poly drama, poly dimension, poly guidelines of form-making has its
culture-intention. Culture is becoming more diverse, more volume in
their imaginative interpretations. This is not a monistic style, which was
a fundamental principle of building the same St. Petersburg, and that’s
eclecticism and which has quite different avail and approximation. This
eclecticism I. Ropeta that produced the national spirit, eclectic of K. Tona,
one of the next-door to the imperial court of architects, which led to the
grandiose, great-government objects, executed in the context of unity
‟autocracy, nationality and Orthodoxy”. This ideological doctrine was not
only fed, but became the principle of space making the other adequate, other
shaped configurations.
The article of M.V. Hohol ‟About thr Architecture of Our Time” is written
by quite a young man (Hohol M.V., 1986). And when it is said that it just
raises eclecticism on a pedestal, it is not so. He speaks of the diversity of
styles, about the street, which is a museum, which is endless stylistic museum
space. But all this will be called as ‟eclectic” soon. In general, this part of time
in its polystyle is most adequately described in the architecture, because here
you can see a variety of stylistic transformations. Eclectic as polystyle was
not homogeneous, it was quite different in different countries. Thus, within
the Russian Empire, Ukraine, Russia, it remained as a kind of ‟national style”
that increasingly is a kind of resistance principle of ideological pressure.
This is hatnyc style that is described by Victor V. Chepelik, that is related
with Kharkiv circle, with H. Halahanom, with the artist and architect as
O. Slastion (Hohol M.V., 1986). This is northern style that is connected with
Finland, which was the protection of autocratic Russia, aspecialy there was
resisting to the autocracy. We have an interesting disposition of South and
North branches of polystyle, where drama is deeply dropped in the roots
becomes very and very different.
You can also talk about the northern and southern branch of the modern
style. However, drama by itself refers modern-eclecticer, aggravation
of this dichotomy, which is so visible in the work of V. Horyunova and
M. Tubli ‟Architecture of Modern Epoch”, even in the work of E. Kyrychenko
359
Natalia V. Barna
and other works, is not urgent today because that eclecticism or polystyle
final was the only entity, that is sufficiently limited incentives culturality
configuration work, which is created by cultural movement, in fact, by
cultural resistance. So, the dialogue of cultures arose, was created sufficiently
powerful configuration of global cultural phenomena, which can be thought
as a certain self-sustaining organism, as certain artistic praxis, that is defining
itself in stylistic demention.
As for external signs of eclectic architecture, they are sometimes reduced
to the fact that all the composite set of tools that are specific for the classics,
for the classicism and for the other styles are converted to optical decor. So,
sandrics, columns, all structural-tectonic component of architecture will
become optically the visual weight of the facade or the wall, that turns a house
into a certain ornamental whole. While this statement is absolutely true, it is
not enough to say that polystyle reduced to optical configurations. Optical
guideline, that ornamentalizm, vitalism, moreover, theurhizm which then in
modern style will find their finish and determination are ineastern principles
of eclecticism or polystyle, phenomenological cloth of culture, which unfolds
as different styles. Then, as the metaphysics of modern forming is a permanent
shift of basis, moreover, their doubling, pleonasm, their transformation. So
we can say that the deformation of classical art begins even in the modern
style, but the fact polystyle preceding modernism, if they do not distinguish,
as has become the norm in art history literature.
Eclectic as the method was not something new to the architects of the XIX
century. Eclectic tendencies can be seen in certain moments of architecture
development in ancient times. „According to the architectural tradition
similar organic system of medieval type, that did not know special art system,
we can speak about retrospective tendencies, attempts to preserve, maintain
or to return to the architecture of certain period as functional – structural
integrity and aesthetic at the same time, notes E. Kirichenko” (E.I. Kirichenko,
1982). It is within aesthetic theory scans that eternal eclecticism or everlasting
mannerism that each culture has on certain step in its development.
National renaissance after the collapse of the Soviet Union went through
all the post-Soviet culture, and this situation is described as ‟neomodern”.
Because if try to enroll it into the context of postmodernism, it will be
360
wickedness. Postmodern – is a certain deconstruction, some game, some
aggravation of rising leakage, for R. Barto. And we have just nothing like this
happened, on the contrary, updating their national, deep, fundamental layer
of culture, which was associated with the national independence – it’s not
postmodern. So we can say that polystyle as parallel, simultaneous existence
of different artistic practices in the culture of the XX century – this is one of
the guidelines of cultural creativity, which began in the 30-ies. of XIX century
and has not finished its existence.
Especially this polystyle, multi vector, measurement of art ambiguity in
style configurations becomes larger and larger signs of a parallel existence,
or existence in different dimensions. Moreover, various artists passed in their
works several styles, for example, Borys Kosarev, Vasily Ermilov. Begining as
artists of modernism, avant-garde, they returned again to modern. All these
variations of styles, even personal styles that played as a certain polymorphism
of figurative style awards are important for understanding of the XX century
as the century which completes classics, which ‟breaks” classical culture, but
‟breaks” highly peculiar by metaphysical means. Vanguard creates a new
culture. This new culture phenomenologically quite different than classical,
because it breaks all the rules, all the dogma, canons of all previous culture,
but after its metaphysical grounds it continues world view line – prophetic,
fundamental, universal worldcreation.
Style sociodynamics of cultural praxis is expressed by the fact that
postmodernism has its so-called classical phase, modernist style has
a phase neoclassical or neo retrospective – all this suggests that the
dynamics of styles is not a regular alternation or specific queue that exists
in space and time and is endless return. Moreover, borrowed eclecticism
in monistic form in which it formed the antithesis of classicism in the
nineteenth century, as eclectic in polyphonic form, where it already exists
as a complete destruction, dysfunction and polyphonic artistic principles,
approaches and adequacy, are versatile tools design if considered as
a cultural phenomenon.
All this suggests that stylistic shaping of the XX century, if to recognize it
not in chronological framework, but in the culture framework, start as a kind
of introversion, i as certain dynamics, that can not be either progressive, or
361
Natalia V. Barna
degradation. Not one, not the other way can not overcome all the extremes of
all the disasters that have occurred in the art of the century. On the contrary,
they seem primitive and inadequate for describing and understanding
artistic practice. E. Kyrychenko trys to draw a parallel between the structurestylistic of guidelines of different ages. She asks: ‟Can be modern described
as a irrationl style, not as constructive? Obviously, yes, if we assume that it
can determine the norms of classicism and eclecticism, and – no, if you try
to explain it, based on the laws that established them. For eclectic as one
of the varieties of architectural rationalism of modern times visual concept
for modern – structural. In the Renaissance and Classicism, where the
dominant rationalist architecture of modern times has received consistent
implementation with identified external rational ordering blocking software
combination geometrizm forms, clarity of lines, illusory in their apparent
order design features” (E.I. Kirichenko, 1982).
As you can see, there is an attempt to describe a style of another language
and one style by the language of other sttyle. Such allusions, projections
are allowed in the theoretical study, but in practice is a common secondary
phenomenon. If we assume that styles exist parallel, exist always a culture, not
change each other chronologicaly, their unity is like aplently projective optical
integrity or panoptikumum of reflective-projective relations. This describes
the stylistic unity of the XX century as a phenomenological fabric of polystyle,
that is deployed in the space of unity, confrontation and synthesis of style
guidelines, which made it possible to imagine a culture different images.
It is important to note that polystylism is not just a reflection of display
and styles reflection of each other. Here are some dominant, and some stylistic
trait that becomes dominant and it is believed that the style existed since that
time to another. But oddly enough, the style remains self identity at the time
period of its existence. The circle is closed, but we must understand that there
is a large circle and a small circle, big time and small time. Big time, which is
described as a landmark global style, and little time that fits into this style and
it is considered as socio-cultural dynamics shaping artistic praxis.
There are certain priorities that we call classical guidelines, but it’s not
about that. There is a complete classical guidelines that are associated with
fracture norms, ideals, classic, harmony, beauty, simplicity, and order. Image
362
shaping guidelines are cracked, there is some variation, manneristic culture
of self-realization, moreover, destructive variation that is already destruction
of classical culture itself, understood as a strategy degradation. Sometimes it
is believed that the style of modern is flourishing, prosperous reality. Modern
was just such a prosperous reality, over-linear, too-monumental, full of
elevation work instructions. Modern was indeed a worldwide phenomenon,
the latest global landmark style.
And in this sense it completes the classics, because it is the last, follows
almost all imperatives with which classical art binds us. We won’t list all the
features of modern which occurs almost at the same time in parallel in different
countries (this is ‟secession” in Vienna and in Germany, ‟Art Nouveau” in
England, ‟modern” in Russia and Ukraine), we can say that there are several
images of modernism, which are different from each other. For example, the
French Nouveau more flexible, excessive and full of luxury of decorative signs
and it says that it is presumptuous plasticize – for example, works of Kh.
Shelkopf. Belgian modern begins with its own home-studio of Victor Hort.
It is more restrained and rationalistic. This is the simple form of bay window,
portal-like entrance, openings with characteristic silhouettes that becomes
then signs of style. All of these features quickly get into formative part of
the world’s space of architecture’s thought. Modern space by Wagner evolved
very hard and finally approached the modern graphics and configurations
which are defined by the Olbrih’s oeuvre.
Olbrih is more talented and artistic architecture. Starting from the Vienna’s
Secession house to ensemble of Darmstadt columns, he was the owner of
thoughts and one of the uncrowned kings of architectural Olympus Vienna.
The Secession is a group of artists which opposed themselves to traditional
academic circles. Secession is very, very fashionable trend form of oeuvre.
Darmstadt colony – it is a kind of ensemble that united only ten houses that
were designed by Olbrih. The owners built them for their money, but could
get a loan from Duke. These houses were kind of testing ground for worldwide
exhibitions. At some time in the summer the owners left their homes and
on their territory were the exhibition – the presentation of modern art. This
exhibition activities and space of village of the small architect project became
an image that led to imitation and repetition.
363
Natalia V. Barna
The daughters of Louis of Hesse Darmstadt, who was the owner of this
small principality, were closely associated with the culture and history of
Russia. Grand Duchess Elizabeth and wife of Nicholas II Anna have died by
martyred death. They shared the fate of Russia and its culture, but they are at
the same time led to the development of broad dialogue with the West. There
were exhibitions, which were held in Moscow and Paris.
Wagner was invited to the Congress of Architects of Russia. Published
book – Architectural encyclopedia of Baranovsky, who was full of modern
graphics. And now we can look at this edition, graphics and design. Olbrih
was also one of those who had ideas. In Russia was formed a school where
one of the most talented was Fyodor Shekhtel. Fyodor Shehtel is the artist who
characterized by the fact that he was tended to symbiosis, he created synthetic
ensembles that combined a dialogue, a polylogue of modern cultures, but it
was a national genius who was creating completely new images.
Fyodor Shehtel designed from the buildings to all the interior parts, he
was creating spatial unity of the work. All the realities of architectural space
created by one artist as a kind work of art. Art Nouveau praxis as creative
activity in general, was personally theurgical. The artist felt like substituent of
God, and this God-demiurge, the artisan, created the style which entered the
culture as modern. Beginning from England with William Morris, Scottish
branch of modernism which characterizes Charles Reni Makentosh, we can
see how the trunk line formed celebration of modern around the globe.
Modern finishes and at the same time doesn’t finish the classics, he
completes it phenomenological, because then begins another level of
vision, there is a destruction, demolition figurative guidelines. It finishes
not because avant-garde is more classic than postmodern. Sometimes it
seems that this statement is unacceptable, in fact, paradoxical. But style is
more modern more synthetic in their shaping area steeped in symbolism,
theurgist, vitalism, dialogism and even in all the religious influences of
modernity – anthroposophy, theosophy, Agni Yoga. Vanguard is more
monistic in their guidelines.
Modern ornament has two types: vegetable and geometric, but the first
was more common. Geometric was more typical for England to Scotland
with its Scottish simplicity of placement of facades into cage. Plant ornament
364
was distributed in almost all branches of modern. It is interesting to see all the
ornamentation as a shaping principle which begins its culture-synthesizing
pictorial dimension from Egypt, because it becomes modern style. The
Nouveau system becomes multisystem integrity where the ornament is
included as a component in different systems: in constructive, optically
figurative, plastic, the structural and functional systems.
Modern, which exacerbates the new concept, tells about the sustainability
and uniqueness of modern time. Artistic praxis linked with time. But time
moves, and this time is leaving forward and back, and artistic practice style
outlines his horizon behind and in front of temporal implications of artistic
creation. Modern, which is trying to be new, not so much new as the old, it
synthesizes, returns, appeals to the Gothic, ethnic motifs, becomes mannerist
discourse and ‟completes” the classics, and vice versa, ‟opens” a new era,
which is new conditionally.
Modern is not evil in itself, but sometimes its images are adjacent to the
symbolic myths, symbolic metaphors world of evil. Remember Vrubel devils
and demons thing, it is underground, underwater element of low spirits that
allegedly removed a light and a great spirit that caused us to Christianity.
After all, it does not interfere seen in modern style great thirst for life and
great efforts not just to survive, not just to exist but live in beauty and born in
glory. It is a product of the beauty O. Losev called eros by Plato. Art Nouveau is
erotic; Eros in itself is as a product of beauty as esthetic guidance. But flexible
genius like Stuck and Klimt often resorted to erotic-convulsive grimaces, they
tell us that the disaster is already approaching.
For all configurations of imaginative transformations of artistic practice,
intense modern reflection, and exhausting work, a work that is hermetically
closed to those who do not want to see it and it is clear to those who see it,
we see the image of met design as some universal culture practice where is
dominated an artistic harmony. This harmony proves that life is in the art,
beauty is a product of love, not as an accident, but as the only way to be. As
the courage to be, by P. Tillikh.
Modern architectural ensemble it is not just revenue and mansion
house, this is the tomb (mausoleum of V. Horodetskyi, for example), it is
a monument of it, book, and all that is connected with the spiritual and earthly
365
Natalia V. Barna
architecture, everything that defines land holiness, holiness of heaven and
gives an opportunity to feel vitalism, ornamentalism, theurgist of creation
of a man that continues God’s creation and is close to sacred creation that
does not belong to man. We could say otherwise. The architectural ensemble
of modern – an image of world building, this is the world building that was
given in the form, this phenomenology world building, emerging as a reality
of culture and artistic praxis, is one of the interesting images of self-realization
of man, his work, so it makes sense to turn to personalities talk on specific
bands, specific names refer to the same Shechtel, G. Klimt, M. Vrubel and
find out what modern ensemble is an image of the XX century, or rather,
one of his images, without which century is incomplete, moreover, without
which man is incomplete, and culture of the twentieth century that exist at
the intersection, on the border as a phenomenon of the implementation of
the universe in organic form of culture and art.
Typological architecture invariant, spiritual Nouveau invariant is a vertical
attitude of shaping, the intensive metrics. Verticality as overstrain of intense
metric creates enormous task for architect-designer – shake it forward,
in any dynamic movements that translate the architecture of verticalhorizontal-diagonal measurement of linear measurement, measurement of
non-Euclidean geometry. This nonlinear Nouveau architecture is actually
a prediction of nonlinear architecture of the XXI century. If you compare last
masterpiece of Huttenheym Museum in Bilbao and all the masterpieces that
were created by Shekhtel F., so he is more plastic and more expressionist than
F. Heri – author of the museum in Bilbao; outside it seems that Bilbao is the
tip of voluntarism and organism of architecture.
Modern nonlinearity depends on both vertical and horizontal information
reading shaken by internal shaping intentions. It is shaken because the
overvoltage is vertical. Vertical overrun intentions intensive growth up shaping
is the principle around which there are all flexible line dynamics, which is
directly becomes a plastic in A. Haudi, it becomes a symbol, archetype in
Heteanumi R. Shtaynera or ironic classicistic configuration of F. Shtuk’s villa.
These iconic buildings like Elvira studio, the architect is A. Endel, the
main pavilion of the International Exhibition in Turin in 1902, the architect
is D’Aronko, subway entrances in Paris are adorned by G. Hiyomar, it carries
366
a solid surface decorative structure that goes out and creates a tense rhythmic
ornamental pattern. Roughly the same lattice created Hiyomar Berenzhe
in Paris. When we look at this flexible, rapid, dynamic lattice course, it is
difficult to imagine that this border is entry and exit, it seems that it is selfsufficient, unearthly created by nature pattern that occurs in a light space, and
is not doorway. The outfit of peacock room of D. Uistler solved decorative
and architectonic. This work is an example of ornamental space. Yes, sort of
drops of rain ‟drains” form of lanterns from the ceiling, furniture is covering
space, reaching the half wall. So there is a transition between the ceiling and
the wall as a kind of graphic insert.
Wall resembles a rib vault, but it is only shaped model of Gothic. Allusions
of modern design synthetic and architectonic enough. Vertical shows lights
and furniture and outlined the frame panel, all interior structural system.
The most shocking and even caller is strange reaction exhibition hall in
Copenhagen, created by architect A. Rozen in 1910 year, the column, only
one set inside the portico, which clearly resembles transformations of eclectic
architecture. Such vertical and such centration and hypertrophied reality again
says it’s modern. This image can be interpreted more as a neo retrospection,
but it’s still the same typology mod type.
Shelkopf with his landmark work – I. Zhylber hotel in Paris, 1901, was
one of the first to plasticism shocks. This house is difficult to fit into the
context of a normal plastic, it is not only excessive, it does not even Baroque,
for Baroque exist within the allotted architectural structure. Similarly, Mila
house in Barcelona, Gaudi with wavy walls indicates that this structure, which
shows the movement of plastic infinity and open space.
Conclusions
It was the end of classics like neocosmologism, as neonaturalism, as
neotheurgism, where theurgy became one of the constants of classical
instruction. In fact, art turned into theurgism. But this theurgism has very
strange sample where underground bastards, demons, all uncleanness
suddenly are acquired Eidos dimensions as the chief of the supreme deity. It
is a place where not only can be a deity, but where came deity, like Vrubel at
St. Vladimir’s Cathedral, as Boris Musatov, as Golubkina, as in many other
367
Natalia V. Barna
worlds where the manin terms of possible gods, possible worlds and possible
religious of spirit becomes religious, theurgy, divine person who brings grace
of creation.
References
Chepelyk, V. (2000). Ukrainian modernist architectural/Victor Chepelyk, KNUCA,
p. 378.
Garrott, J.G. (1983). Facilitating Experiential Learning in Environmental Design,
„Design Studies”, vol. 4, № 2, p. 115–123.
Gasparski, W. (1984). Systems Conditioned Forms of Design eaching, „Design Methods
and Theories”, vol. I8, № 2, p. 53–62.
Hohol, M.V. (1986). Rev. Architecture present TIME, „M.V. Hohol Coll”, vol. 7, t. 6
– M.: Hood. Lithuania, p. 61–80.
Kirichenko, E.I. (1982). Russian architecture 1830–1910 biennium/Ivanovna Eugene
Kirichenko – M.: Arts, p. 400.
Lehenky, Y.G. (2005). Rev. Architecture (Essays interior design)/Yu.H. Lehenkyy
– K.: KNUKiM, p. 690.
368
Bogusław Bujak
[email protected]
Journal of Modern
s. 369–387
The organization of the banking
supervision models – transformation
in selected European countries
Modele organizacji nadzoru bankowego
– przekształcenia w wybranych krajach
europejskich
Abstract
This article presents certain aspects of the banking supervisory process in selected
European countries. The aim of the author is to analyze historical and present
organizations of supervision models in France and Switzerland.
The economic situation in Europe after last financial crisis (2007–2009) has
resulted in a large number of transformations in supervisory organizations, both on
the European level and in individual countries. In practice the most changes was
addressed on the model based on two pillars, where the first institution is responsible
for prudential supervision (both macro and micro) and the second – for overall
functioning supervised institution.
The main goal is to present if the transformation on the European level – in
fact – determine similar direction in transformation of organization of financial
supervisory model in two selected countries. This analysis is concentrated on one of
the financial area – banking services.
Streszczenie
W artykule przedstawiono niektóre aspekty procesu nadzoru bankowego w wybranych krajach europejskich. Celem autora jest analiza organizacji historycznych
i obecnych modeli nadzoru we Francji i Szwajcarii.
Sytuacja gospodarcza w Europie po ostatnim kryzysie finansowym (2007–2009)
zaowocowała dużą liczbą przemian w organizacji nadzoru, zarówno na poziomie
369
Bogusław Bujak
europejskim, jak i w poszczególnych krajach. W praktyce większość zmian została
skierowana na model oparty na dwóch filarach, gdzie pierwsza instytucja jest
odpowiedzialna za nadzór ostrożnościowy (zarówno makro, jak i mikro), a druga
– za ogólne funkcjonowanie nadzorowanych instytucji.
Głównym celem jest pokazanie, czy transformacja na poziomie europejskim
– w rzeczywistości – określa podobny kierunek transformacji organizacji modelu
nadzoru finansowego w dwóch wybranych krajach. Analiza ta koncentruje się na
jednym obszarze finansowym – usług bankowych.
Keywords: supervision, banking, organization model, financial supervision
Słowa kluczowe: nadzór, bankowość, model organizacji, nadzór finansowy
Introduction
Since the end of World War II can be seen particularly dynamic changes
taking place in the financial markets across Europe. They are the result of
economic development, financial crisis’s (Sitek P., 2015, p. 409–425), the
ongoing process of globalization, the development in the area of ICT and
increase consumers’ knowledge (Bujak B., 2015, p. 261–274). The area of
banking services and products is subject to strict regulations and laws. In
order to ensure compliance are appointed supervisor authorities (Bujak B.,
2014, p. 383–400). The development of the organization of these institutions
depends on both the economic and political situation of the country, as well
as its location on the map of Europe. This matter is especially important while
banking union started (Sitek P., 2015, p. 409–425).
The model of the organization of the banking
supervision in France
Banking supervision was established in France in the postwar period with
the creation of the national bank and the introduction of a system of control
over banks and credit activities. In the initial period supervision based on
two public institutions:
– La Commission de Contrôle des Banques – according to Loi n°41–2532
du 13 juin 1941 relative à la réglementation et à l’organisation de la
profession bancaire,
370
The organization of the banking supervision models – transformation...
– Le Conseil National du Crédit – according to Loi n° 45–15 du 2 décembre
1945 relative à la nationalisation de la Banque de France et des grandes
banques et à l’organisation du crédit,
and professional organizations union, includes:
– L’Association française des banques,
– L’Association Française des Sociétés Financières,
as well organizational units operating within the regulated entities.
The most important in the functioning of French banking supervision
authorities have a public institutions. Le Conseil National du Crédit empowered,
including in particular: determine the organization of competitions bank
involved in the creation of the credit policy, participation in issuing opinions
on draft acts on banking, or the resolution of disputes in the banking market.
The second of the institution – La Commission de Contrôle des Banques
– was responsible for the implementation of normative functions, control and
supervision in the banking sector. Its powers included, inter alia, the creation
of legal acts, performing control activities, or issuing administrative decisions
(Fryszak M., 1998, p. 116).
Reform of supervision was the result of the adoption of the Act – Loi
n°84–46 du 24 janvier 1984 Bancaire relative a l’activité et au contróle des
établissements de crédit, as well as the amendment of the Act – Loi n°73–7 du
3 janvier 1973 Direction et administration de la Banque de France. Under the
new regulations, banking supervision was divided by the three institutions:
– La Commission bancaire,
– Le Conseil National du Crédit,
– La Banque de France.
Each of these supervisors had different powers and separate responsibilities
(Szczepańska O. et al., 2004, p. 21).
The basic tasks of La Commission bancaire had to exercise overall
supervision over the French banks and financial institutions in terms of their
compliance with the laws and regulations, including a banking act, legal
norms, laws and statutory. In order to carry out its tasks, the Commission
has wide powers of control. In case of infringement, it had the right to issue
warnings or orders and to impose disciplinary and administrative sanctions.
Product possible to the Commission’s use of surveillance measures included
371
Bogusław Bujak
in particular: performing certain banking operations, reducing the bank’s
operations, temporary suspension of the board, the appointment of the board
of the temporary imposition of fines, up to revocation of the authorization
(Góral L., 1998, p. 47). Application by the Commission of certain measured
of supervision was preceded by carrying out in the institution of control.
Their execution was authorized by the La Banque de France.
The second of supervisors – Le Conseil National du Crédit – had no
legal personality. The main tasks of the Le Conseil National du Crédit was
guiding the monetary and credit policy and the functioning of the banking
system. In carrying out its tasks, the board was supported directly two of
its subordinate bodies: Comité des établissements de credit – transferred into
the Comité des établissements de crédit et des entreprises d’investissement
– and Comité de la réglementation Bancaire – later transformed into the Comité
de la réglementation Bancaire et Financière. These committees had tasks of
a legislative nature. Le Conseil National du Crédit alone carried out the tasks
of a consultative – advisory in the field of monetary and credit policy and the
functioning of the banking and financial system, including the relationship
between credit institutions and their customers.
The powers of the Comité des Etablissements de Crédit had to authorization
of banking activities, including the conduct banking activities, the
modification or withdrawal of consent to the exercise thereof (in the cases
specified by law), as well as the authorization to run the branches of credit
institutions in EU. Moreover, the Committee was responsible for collecting
information on the activities of foreign credit institutions in France. The tasks
of the Comité des Etablissements de Crédit included: granting and revoking
licenses institutions conducting banking activities, authorization structure of
institutions and their activities in accordance with the law, and the issuance
of authorizations for mergers, the creation of holding companies and groups
of companies (Szczepańska O. et al., 2004, p. 22).
The powers of the Comité de la réglementation Bancaire was to issue
regulations defining the activities of banking institutions, including, among
others: general conditions for the performance of banking activities (including
capital requirements, the conditions for the establishment of branches, the
principle of combining the banks, as well as prudential standards, solvency and
372
liquidity), making banking operations, determination management standards
and reporting or accounting principles. The basic form of regulations were
issued regulations.
Both regulations, what decisions were subject to judicial review of
administrative, in the case of submission, supervised by a credit institution,
motivated appeal.
Supervisory powers also had the La Banque de France, which alone
supervising payment systems and served as the executive body for the decision
of the Le Conseil National du Crédit. La Banque de France not only financed the
activities of the Committees, but it was also the role of organizational facilities.
La Banque de France was allowed to keep control of credit institutions, and
required to implement instructions, decisions and recommendations of La
Commission bancaire (Górska A., 2004, p. 26).
The activities of La Banque de France govern the financial and monetary
code (Loi n°93–122 du 29 janvier 1993, Code monétaire et financier) and the
statute (Statut de la Banque de France).
The supervisory institutions in France in 2003, has been extended to Le
Conseil des marchés financiers, on the basis of the Act – Loi n° 2003–706 du 1er
août 2003 de sécurité financière, introducing the rewording of Article L. 621–1
monetary and financial code. The competences of this council was issuing
parent regulation and making general decisions on financial institutions
operating in the financial services, credit and investment, regardless of
their legal status. Among the tasks Le Conseil des marchés financiers was, in
particular: issuing licenses to individuals operating in the financial market,
the organization of a system to protect customers and determining how
to conduct custodial services and administration of financial instruments.
Le Conseil des marchés financiers had supervisory powers and have the
opportunity to take corrective measures in case of violation of established
regulations and legal norms (Szczepańska O. et al., 2004, p. 23).
In 2007, in Europe began to feel the economic crisis (Kraciuk J., 2015,
p. 219–230). Banking supervision in France during the financial crisis
relatively well fulfilled his task, however, the French Authorities considered it
necessary to increase the share of the central bank in the supervisory process.
Already in July 2009 the French government presented a plan to integrate
373
Bogusław Bujak
sectoral institutions responsible for the licensing and supervision of the
various markets the financial sector (Deletré B., 2009). According to these
solutions, the system of financial supervision model adopted surveillance
system Twin Peaks in which they operate separately: the system of prudential
supervision of banks and insurance and the system of market surveillance
securities trading and consumer protection.
The proposed solution was based on a functional approach of supervision
and introduced a two different supervisors responsibilities for different
aspects of financial supervision. Under this model, the central bank became
responsible for the prudential supervision of all financial institutions, and the
second institution involved checking the legal aspects of financial operations
(conduct–of–business supervision) and the responsibility for consumer
protection. Twin Peaks model allows to realize the benefits of monetary
policy and the implementation of an integrated banking supervision while
maintaining close cooperation between the two institutions (Kierska-Woźny
E., 2013, p. 116).
Before the economic crisis, in the supervision of financial institutions
operate directly associated with the banking sector, as well as institutions
dedicated to the insurance sector. Under the Act – Loi n° 2010–1249 du
22 octobre 2010 de régulation bancaire et financière on the regulation of
banking and finance, and issued the Regulation – Ordonnance n° 2010–76
du 21 janvier 2010 portant fusion des autorités d’agrément et de contrôle de la
banque et de l’assurance it has been deepened integration of the monitoring
function by the establishment the L’Autorité de contrôle prudentiel et de
résolution. The role of the council is established to perform supervision of
the banking and insurance market and licensing of banking and insurance
companies (Wierzba R., 2011, p. 23–34).
This council is directly linked to La Banque de France in the person of
the President of the bank, which acts as the Chairman of the Authority. As
a result of changes in the central bank received basic competence in the
supervision of banking and insurance supervision. The primary purpose of
establishment of the council was to establish a single, integrated supervisory
authority of the financial sector including banking and insurance. Despite
locate the Authority of prudential supervision in La Banque de France,
374
afforded it the organizational and financial independence, although it has no
legal personality. Within the council, there are four main bodies: the College
Sanctions Committee, Advisory Councils, the Scientific Committee and the
General Secretariat.
The College Sanctions Committee is responsible for establishing general
guidelines for the oversight and functioning of institutions, as well as approve
the budget office and the development of the principles of its organization and
operations. As part of the College of working committees responsible for the
banking sector and the insurance sector. It controls investment practices have
significant impact on the banking and insurance sector. Sanctions Committee
is the authority to discipline, whose task is to impose sanctions on financial
institutions in respect of infringements of laws or regulations.
Advisory committees include matters relating to marketing practices,
money laundering and issues relating to prudential norms. The aim of the
Committee is to support the Consulting College, by involving industry
experts. The Scientific Committee is responsible for the analysis of scientific
research and data exchange in the field of prudential supervision.
Its mission is to ensure the stability of the banking and financial sector, the
protection of bank customers, policyholders and beneficiaries of insurance
contracts, as well as strengthening the position of France on the European and
international. The council is responsible for macro-prudential supervision
and licensing of banks and insurance companies. In order to strengthen the
financial stability of the Authority it has the power control and is able to take
administrative measures and sanction. It is entitled to enforce regulations
and legislation, the monitoring of compliance of national standards with
international financial and publicity, certain information relating to financial
institutions. It also has to ensure the functioning of financial institutions in
such a way that they were satisfied in their liquidity measures, providing them
with solvency. Financial institutions exceeding the safety threshold are obliged
to submit to the council preventive recovery plan, subject to evaluation and
approval of the Authority.
In the area of consumer Authority is responsible for enforcing the
banks’ laws and regulations on consumer protection, established banking
practices and codes of ethics, as well as the recommendations made.
375
Bogusław Bujak
As part of its activities it monitors all financial and banking products sold
in France. It shall ensure adequate measures and procedures necessary
to protect consumers, both in the banking and insurance. The Authority
is entitled to ban financial transactions deemed dangerous, it may also
decide to suspend or opposition to the appointment of certain persons to
management positions in financial institutions in case of finding in them
insufficient experience or knowledge required.
The second pillar, covering the supervision of the capital market and
the functioning of the market was entrusted to a new government agency
– L’Autorité des marchés financiers. This institution was located outside the
structures of the central bank of France and is a public, independent institution
with legal personality (Szczepańska O. et al., 2004, p. 23). The primary objective
of the new supervisory Authority is to protect savings invested in financial
instruments and deposits. In its role as regulator of the securities market is to
ensure the protection of investors involved in the securities market and investing
in financial instruments of the capital market. Furthermore, it supervises to
ensure adequate access to information and proper implementation of the
transaction. In particular, the approval of the Authority is an essential element
for the IPO. The powers of the council should also issue licenses to individuals
working in the financial markets, the organization of the system of protection
of customers, the organization of the conduct trust services and administration
of financial instruments. In pursuit of its task is to shape laws and the right to
impose sanctions on supervised entities. Noteworthy is also the social aspect
manifested by concentrating operations on protecting the client. Some of the
competence of the council for the protection of the consumer has been entrusted
to the Bank of France. Within this range have been established special rules for
cooperation between the two institutions (Gromek T. et al., 2009, p. 18).
The Authority shall have the powers relating to: establishing the rules of
organization and functioning of the financial instruments, the principles
of good governance and professional practices supervised entities, making
individual decisions relating to compliance with standards, control operations
on markets in financial instruments, accepting applications competence and
making mediation in disputes, to participate in the creation of laws and
regulations (Góral L., 1998, p. 101).
376
The last part of the French system of financial supervision is the
Council of the Financial Regulation and Systemic Risk. It was modeled
on the European Council of Systemic Risk. Its tasks include monitoring
of systemic risk, risk identification, issuing warnings about the identified
types of systemic risk and making recommendations on action to be taken
by the relevant institutions.
Systemic risk is defined as a sudden, unexpected event that may adversely
affect the financial system in a way that affected economic activity. In
contrast to other risk management in this case it is referred to it by the
effects and not the cause, can take many forms and thrive in an extremely
fast pace (Kabza M., 2012, p. 395).
The surveillance system in France is supported by a number of advisory
bodies. These include (Góral L., 2011, p. 95):
– Le Comité consultatif du secteur financier,
– Le Comité consultatif de la législation et de la réglementation
financières,
– Le Comité Français de l’Arbitrage.
Le Comité consultatif du secteur financier is the institution of a common
market for banking, insurance and investment. Its task is to analyze issues
related to the relationship between credit institutions, insurance undertakings
and investment firms and their clients, and to propose appropriate action in
the form of opinions or recommendations of a general nature.
Le Comité consultatif de la législation et de la réglementation financières is
empowered to advocate regulations, laws, bills and community texts.
Le Comité Français de l’Arbitrage shall perform a similar function to the
Committee of the Legislative Financial. As part of its tasks is to publish an
annual report on the activities of arbitration in the banking sector and to
make recommendations to the credit institutions and conciliators appointed
by these institutions (Góral L., 2011, p. 95).
Currently, the banking supervision in France is concentrated around the
L’Autorité de contrôle prudentiel et de résolution, which despite functioning
in the La Banque de France, is an independent body. This design enables
coherent financial policy with the simultaneous exercise of the integrated
banking supervision.
377
Bogusław Bujak
The model of organization of the banking
supervision in Switzerland
At the beginning of banking supervision in Switzerland functioned on
the basis of the Act – Loi fédérale sur les banques et les caisses d’épargne
du 8 novembre 1934 on banks and savings banks and the Act – Loi du
23 décembre 1953 sur la Banque nationale on the National Bank of Switzerland,
repealed with effect from 1 May 2004 with the entry into force of the new
Act – Loi fédérale sur la Banque nationale suisse du 3 octobre 2003 on the
National Bank of Switzerland. The body authorized to perform the function
of supervision was the La Commission Federale des Banques, which subject
banks, private houses and bankers, savings and optionally cantonal banks.
La Commission Federale des Banques was subordinated to the Federation
Council acting as the executive of Switzerland. The main objective of
the Commission was to supervise compliance by financial institutions
to the applicable banking laws. Among the powers of the Commission
were issues: authorization to conduct banking activities to domestic and
foreign banks, ongoing audits of conformity of the supervised entities
with respect to permits issued, making decisions in relation to subjects at
risk of losing liquidity, authorization to conduct inspections. In the case
of serious violations of the law or lack of respect the recommendations,
the Commission had the right to revoke authorization to conduct banking
activities (Frysztak M., 1998, p. 122).
Commission is a collective body, deliberative meetings on resolutions
and undertaking having the character of administrative decisions. These
resolutions were subject to control administrative court. The right to issue
recommendations had secretariat of the Commission, realizing well as
its current activities. To conduct direct control were entitled professional
associations and trust companies audit and inspection, preparing a report
on the state of the bank. These reports were the subject of analysis by the
Commission. There were one exepction – supervision cantonal banks, in
which case, both the authorization to conduct banking activities, as well
as its withdrawal was the privilege of the canton authorities and not the
Commission. The activities of the Commission was the subject of an annual
report submitted to the Federation Council. In the initial period covered
378
by surveillance were generally only banks. With time were incorporated in:
securities trading, business investment companies, or companies limited
partnership capital investment and managing the assets of the collective
investment of capital, collaborative capital investments, trading in mortgage
bonds, the activities of stock exchanges and markets, money laundering, the
activities of traders values and decisions on competitions and rehabilitation
of banks or entities engaged in securities trading.
During this period, the La Banque Nationale Suisse was responsible for
ensuring financial stability and price and attention to economic development.
There, it held the function of state supervision to banks or financial
institutions. The primary objective of the central bank’s policy was to ensure
price stability in the medium and long term, along with keeping pace with
inflation. La Banque Nationale Suisse oversaw the functioning of payment
and settlement systems, in order to ensure their adequate protection and
transactions involving financial instruments. The tasks of the central bank
included: analysis of changes in the financial markets and in the area of
market infrastructure Swiss banking sector and the payment and settlement
systems, promote appropriate foundations for the functioning of the financial
center by participating in the creation of new regulations and reforms, and
at the international membership, banking supervision, to provide adequate
assistance to banks to maintain the required level of liquidity, supervision of
the system of payments and settlements, presenting the results of the analysis
of the stability of the banking sector, financial markets and the macroeconomic
environment (http://www.snb.ch/en/iabout/finstab).
The banking system in Switzerland managing almost one third of
global financial capital and it is one of the most developed in the world.
However, this did not prevent Switzerland before the financial crisis. First
of all, precisely because of the many links and existing interdependencies
between financial systems.
The financial crisis has led to the introduction in Switzerland of a new
model – an integrated financial supervision. On January 1, 2009 came into
force the Federal Act – Loi sur l’Autorité fédérale de surveillance des marchés
financiers. Under the new regime it was established one supervisory Authority
– L’Autorité fédérale de surveillance des marchés financiers. The Authority
379
Bogusław Bujak
given power belonging to these institutions, received the same supervisory
powers over the insurance market, the banking sector, stock exchanges and
securities trading market (Kurek R., 2011, p. 412).
The Act of supervision regulates the organization of the institution
indicates its tasks and responsibilities and the possible use of instruments of
surveillance and sanctions. Supplement regulations are specific provisions,
inter alia, in the banking Act – Loi fédérale sur les banques et les caisses d’épargne
du 8 novembre 1934 (Etat le 1er janvier 2013), the Act on Stock Exchanges and
Securities Trading – Loi fédérale sur les bourses et le commerce des valeurs
mobilières du 24 mars 1995 (Etat le 1er mai 2013), the prevention of money
laundering – Loi fédérale concernant la lutte contre le blanchiment d’argent et
le financement du terrorisme dans le secteur financier du 10 octobre 1997 (Etat
le 1er novembre 2013), the Act on collective investment system – Loi fédérale
sur les placements collectifs de capitaux du 23 juin 2006 (Etat le 1er janvier
2014), the Act on insurance supervision – Loi fédérale sur la surveillance des
entreprises d’assurance du 17 décembre 2004 (Etat le 1er janvier 2013) and the
Act on insurance contracts – Loi fédérale sur le contrat d’assurance du 2 avril
1908 du 2 avril 1908 (Etat le 1er janvier 2011).
The Authority has legal personality and it is subject only to the Federal
Assembly of Switzerland. Independence is guaranteed in the field of functional,
institutional and financial. Decisions of the council may be appealed before
the court. The Authority is responsible for supervising the compliance of
the financial market, in particular for protecting the interests of investors,
customers, insured persons and creditors. One way to ensure protection of
the interests is taking care to prevent the bankruptcy of financial institutions,
application of the unfair business practices or unfair treatment in the securities
market. As part of the function of ensuring the proper functioning of the
financial market the Authority seeks to maintain market confidence and
stability of the financial system. The organization of professional and reliable,
integrated surveillance is to protect the Swiss economy, based mainly on the
financial institutions before the next crisis. In order to strengthen confidence
in the Swiss banking market, the Authority increased capital requirements
for banks, introduced the principles of transparency and capital requirements
for the monitoring of systemic risks.
380
As part of its function, the Authority oversees not only the professional
financial intermediaries (banks, fund managers, insurers, securities brokers,
casinos), but also other intermediaries providing services: credit cards,
banknotes and coins, instruments of money market, foreign exchange,
precious metals, securities, property rights, asset management or investment
advice. The Authority shall issue a permit to operate in the sectors of
supervised entities that meet the licensing requirements. In addition, within
its competence it oversees mergers and acquisitions public. As a regulator of
the financial market the Authority shall have the power to issue regulations in
the cases provided for by legislation on the financial market and regulations
in the form of self–regulatory codes of conduct. It can also publish circulars
concerning the application of laws, including explanations and interpretations
of the laws. The right to issue regulations is limited to situations in which
it is necessary to achieve the objectives of supervision. In any case, the
Authority is obliged to estimate and take into account the amount of costs for
supervised entities, provisions in the field of innovation and competitiveness
of Switzerland in international markets and the international minimum legal
requirements (Kruś A., p. 33).
The Authority has been equipped with a range of supervisory tools,
including: research and audits, or issuing decisions and orders. Among the
possible use of sanction are: reprimand, or orders issued to restore the activities
of a financial institution under the law. In situations of serious violations of
the law, the council may prohibit taking a position by persons performing
managerial functions, or decide to withdraw the license, resulting to carrying
out the liquidation or bankruptcy. The authority may make the publication of
final judgments in the form of electronic or traditional. It can also make public
the data on the individuals responsible for the breach of the law. Among the
Authority’s powers should also pay attention to the right to appoint the agent
assigned to conduct an investigation of the incident at the headquarters of the
supervised institutions. Within the framework of the council responsible for
combating money laundering and keeping records of supervised institutions
and the register of registered and operating in Switzerland, but without the
required license. In the case of banks and enterprises operating in the securities
market, the Authority is responsible for restructuring and bankruptcy. Its
381
Bogusław Bujak
activities in this area include: bankruptcy and reorganization, to exercise
the role of the judge in the proceedings, the appointment of the bankruptcy
estate and to act as supervisors over the process. For other supervised entities
(insurance companies, investment companies and fund managers and assets,
as well as collective investment schemes), the Authority is responsible for
opening and administering bankruptcy proceedings, unless it is possible to
carry out the restructuring process.
In the process of conducting banking supervision is also participating
central bank, holding a constitutional guarantee of independence. It functions
under the Act – Loi fédérale sur la Banque nationale suisse du 3 octobre 2003.
The main task of the bank is to ensure the stability of the financial system,
which is a condition for the proper development of the national economy
and implementation of effective monetary policy. Therefore, the central bank
is focused on analyzing the current situation on the financial markets, the
performance of oversight of payment and settlement systems and clearing
related financial instruments. Under the supervision of the bank they are
also payment and settlement made abroad, of which a significant portion or
leading participant is located in Switzerland. In order to counteract threats
to the financial stability of the bank lays down minimum requirements for
the functioning of financial institutions and banking practices and promotes
safety and ensures reduction of systemic risk in relation to capital market
instruments. Issues of individual protection of creditors or consumers are not
in the immediate spectrum of interests. The central bank as a lender may also
provide financial assistance to Swiss banks when they are not able to finance
its activities
Detailed rules for cooperation and the division of powers between the
Authority and the central bank have been circled in the framework of the
agreement (Le protocole d’entente) – Loi fédérale sur la Banque nationale suisse
du 3 octobre 2003. This cooperation includes the analysis of the situation
of banks and the banking system, or rulemaking. The joint coordination
bodies obtain information and documents from the supervised entities,
exchange analyzes, studies and evaluations, among other things: liquidity,
capital requirements and macroeconomic risks. Cooperation is implemented
through joint actions within the framework of the Standing Committee.
382
Since 2005, in Switzerland also operates Association – L’association Garantie
des dépôts des banques et négociants en valeurs mobilières suisses (esisuisse). It is
a private institution deposit guarantee scheme placed in Swiss banks and licensed
brokerage. The Authority is entitled to make decisions regarding the payment of
the liquidated assets of the bank, of a privileged depositors and other creditors It
also specifies the maximum value of the paid funds. After receiving the decision
of the Authority, the Association asks the organizations within the system of
guarantees for the transfer of funds to meet the claims of the bankrupt bank.
Upon receipt thereof shall transfer funds to the account of the administrator of
the bankrupt bank for the payment to eligible customers of the bank or broker.
The payment date is three months from the date of decision of the Authority or
from the date of bankruptcy. In terms of social activities supervision Swiss directs
its activities to the bank customer – placing it at the center of his interests.
Starting from 2009 in Switzerland are carried out activities whose objective
is to establish a fund to guarantee deposits of financial ex post. The premise of
the new regulations is to protect depositors.
Summary
As a result of studies on the organization of banking supervision in
France and Switzerland, in order to reflect the comprehensive process of
its constitution and development, using archival research, case studies and
observations, it has been shown that the current model of organization of
banking supervision is derived from changes at European level.
As a result of the analysis can be stated that implemented in the countries
surveyed in the aftermath of the crisis taking place in the years 2007–2009, the
changes in models of organization of banking supervision, is characterized
by an approach based on the division of functions of banking supervision
on two pillars: the area of prudential supervision and surveillance zone the
functioning of the financial market (including banking).
References
Bujak, B. (2014). Produkty bankowe w regulacjach nadzorczych – aspekty formalnoprawne tworzenia produktu bankowego, „Journal of Modern Science” 1/20,
p. 383–400.
383
Bogusław Bujak
Bujak, B. (2015). Zarządzanie procesami w lokalnym banku – praktyczny model procesów,
„Journal of Modern Science” 2/25, p. 261–274.
Deletré, B. (2009). De la mission de reflexion et de propositions sur l’organisation
et le fonctionnement de la supervision des activites financieres en France, Report
No. 2008–M–069–02, http://www.ladocumentationfrancaise.fr/var/storage/rapports-publics/094000030/0000.pdf, accessed: 26.09.2014.
Ferszt-Piłat, K. (2012). Zaufanie jako fundament bezpieczeństwa we współczesnym
społeczeństwie, „Journal of Modern Science” 3/15, p. 111–124.
Frysztak, M. (1998). Wybrane modele nadzoru bankowego funkcjonujące w Europie,
Zeszyt No. 3–4, „Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny”.
Góral, L. (1998). Nadzór bankowy, Warszawa: Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne.
Góral, L. (2011). Zintegrowany model publicznoprawnych instytucji ochrony rynku
bankowego we Francji i Polsce, Warszawa: Wolters Kluwer.
Górska, A. (2004). Europejski System Banków Centralnych, Warszawa: Narodowy Bank Polski, http://www.nbp.pl/publikacje/esbc/esbc.pdf, accessed:
14.08.2014.
Gromek, T., Pawlikowski, A., Reich, A., Szczepańska, O. (2009). Instytucjonalna organizacja nadzoru finansowego w krajach Unii Europejskiej, Warszawa: Narodowy
Bank Polski.
Kabza, M. (2012). Ryzyko systemowe – cecha współczesnych rynków finansowych,
„Studia Ekonomiczne – Zeszyty Naukowe”, No. 3, p. 395, Katowice: Uniwersytet
Ekonomiczny w Katowicach.
Kierska-Woźny, E. (2013). Porównanie i ocena funkcjonowania zintegrowanego
nadzoru finansowego na rynku niemieckim, brytyjskim i polskim, „Zeszyty Naukowe Kolegium Gospodarki Światowej”, No. 37, Warszawa: Szkoła Główna Handlowa.
Kraciuk, J. (2015). Nauki ekonomiczne wobec kryzysów finansowych, „Journal of
Modern Science” 2/25, p. 219–230.
Kruś, A. (2014). Wpływ regulacji prawnych UE dotyczących rynku usług inwestycyjnych na regulacje pozaunijne na przykładzie Szwajcarii, http://www.repozytorium.uni.wroc.pl/Content/50164/02_Aleksandra_Krus.pdf,
accessed:
16.07.2014.
Kurek, R. (2011). Ocena wypłacalności zakładów ubezpieczeń w Szwajcarii a Solvency II, „Zeszyty Naukowe”, No. 11, Kraków: Polskie Towarzystwo Ekonomiczne.
384
Niedziółka, I. (2012). Bezpieczeństwo konsumentów europejskich w świetle działania
Europejskich Centrów Konsumenckich, „Journal of Modern Science” 2/13,
p. 93–104.
Sitek, P. (2014). Banking Union as one of the guarantor of economic security in the EU,
„Journal of Modern Science” 1/24, p. 409–425).
Szczepańska, O., Sotomska-Krzysztofik, P., Pawliszyn, M., Pawlikowski, A. (2004).
Instytucjonalne uwarunkowania stabilności finansowej na przykładzie wybranych
krajów, „Materiały i Studia”, No. 173, Warszawa: Narodowy Bank Polski.
Wierzba, R. (2011). Reforma podmiotowej struktury systemu regulacji i nadzoru
bankowego we Francji, „Prace i Materiały Wydziału Zarządzania Uniwersytetu
Gdańskiego”, No. 4/5 (p. 23–34), Gdańsk: Uniwersytet Gdański.
Legislative acts
Décret n° 73–102 du 30 janvier 1973, sur la Banque de France, Journal officiel de
la République française du 1 février 1973, https://www.banque–france.fr/uploads/
tx_bdfgrandesdates/statuts–lois.pdf, accessed: 21.09.2015.
Loi du 23 décembre 1953 sur la Banque nationale (LBN), RO 1954 613, http://www.admin.ch/opc/fr/classified–compilation/19530229/index.html, accessed: 21.09.2015.
Loi fédérale concernant la lutte contre le blanchiment d’argent et le financement du terrorisme dans le secteur financier du 10 octobre 1997 (Etat le 1er novembre 2013), RO
1998 892, http://www.admin.ch/opc/fr/classified–compilation/19970427/index.
html, accessed: 26.09.2015.
Loi fédérale sur la Banque nationale suisse du 3 octobre 2003, RO 2004 1985, http://
www.admin.ch/opc/fr/classified–compilation/20021117/index.html, accessed:
22.09.2015.
Loi fédérale sur la surveillance des entreprises d’assurance du 17 décembre 2004
(Etat le 1er janvier 2013), RO 2005 5269, http://www.admin.ch/opc/fr/classified–
compilation/20022427/index.html, accessed: 26.09.2015.
Loi fédérale sur le contrat d’assurance du 2 avril 1908 du 2 avril 1908 (Etat le 1er janvier
2011), RO 24 735, http://www.admin.ch/opc/fr/classified–compilation/19080008/
index.html, accessed: 26.09.2015.
Loi fédérale sur les banques et les caisses d’épargne du 8 novembre 1934 (Etat le 1er janvier
2013), RO 51 121, http://www.admin.ch/opc/fr/classified–compilation/19340083/
index.html, accessed: 26.09.2015.
385
Bogusław Bujak
Loi fédérale sur les bourses et le commerce des valeurs mobilières du 24 mars 1995
(Etat le 1er mai 2013), RO 1997 68, http://www.admin.ch/opc/fr/classified–
Loi fédérale sur les placements collectifs de capitaux du 23 juin 2006 (Etat le
1er janvier 2014), RO 2006 5379, http://www.admin.ch/opc/fr/classified–
Loi n°41–2532 du 13 juin 1941 relative à la réglementation et à l’organisation de la profession bancaire, Journal officiel de la République française, http://www.legifrance.
gouv.fr/affichTexte.do?cidTexte=LEGITEXT000006075122&dateTexte=, accessed:
26.09.2015.
Loi n°45–15 du 2 décembre 1945 relative à la nationalisation de la Banque de France
et des grandes banques et à l’organisation du crédit, Journal officiel de la République française, http://www.legifrance.gouv.fr/affichTexteArticle.do;jsessionid=52
9A54EBD8C50D5BF4C42FCFC9166E8F.tpdjo12v_2?idArticle=LEGIARTI0000
06700463&cidTexte=LEGITEXT000006072686&dateTexte=29990101, accessed:
26.09.2015.
Loi n°73–7 du 3 janvier 1973 Direction et administration de la Banque de France,
Journal officiel de la République française du 4 janvier 1973 page 165, http://www.
legifrance.gouv.fr/affichTexte.do;jsessionid=DD6CFC25700F5E67B3FA2BE5CB8
D9478.tpdjo02v_3?cidTexte=JORFTEXT000000334815&categorieLien=id, accessed: 21.09.2015.
Loi n°84–46 du 24 janvier 1984 Bancaire relative a l’activité et au contróle des établissements de crédit, Journal officiel de la République française du 25 janvier 1984 page
390, http://www.legifrance.gouv.fr/affichTexte.do;jsessionid=DD6CFC25700F5E6
7B3FA2BE5CB8D9478.tpdjo02v_3?cidTexte=JORFTEXT000000504724&categori
eLien=id, accessed: 21.09.2015.
Loi n°93–122 du 29 janvier 1993, Code monétaire et financier, Journal officiel de la
République française, Internet: www.legifrance.gouv.fr, accessed: 12.08.2015.
Loi n°2003–706 du 1er août 2003 de sécurité financière, Journal officiel de la République française n°177 du 2 août 2003 page 13220, http://www.legifrance.gouv.fr/
affichTexte.do;jsessionid=4E516E0912AC1FBDD831E623BC198BEF.tpdjo12v_2?
cidTexte=JORFTEXT000000428977&categorieLien=id, accessed: 26.09.2015.
Loi n°2010–1249 du 22 octobre 2010 de régulation bancaire et financière, Journal officiel de la République française n°0247 du 23 octobre 2010 page 18984, http://www.
legifrance.gouv.fr/affichTexte.do;jsessionid=A83B218E776E42E5468F9E3301596
22F.tpdjo02v_3?cidTexte=JORFTEXT000022940663&categorieLien=i, accessed:
21.09.2015.
386
Loi sur l’Autorité fédérale de surveillance des marchés financiers, RO 2008 5207, http://
www.admin.ch/opc/fr/classified–compilation/20052624/index.html, accessed:
22.09.2015.
Ordonnance n° 2010–76 du 21 janvier 2010 portant fusion des autorités d’agrément et
de contrôle de la banque et de l’assurance, Journal officiel de la République française
n°0018 du 22 janvier 2010 page 1392, http://legifrance.gouv.fr/affichTexte.do?cidT
exte=JORFTEXT000021719945&categorieL ien=id, accessed: 20.09.2015.
Statut de la Banque de France, Mise à jour octobre 2010 suite à la loi n°2010–1249
du 22 octobre 2010, Journal officiel de la République française, http://www.activismenbb.be/attachments/File/Documentatie/statutenBDFrance.pdf, accessed:
21.09.2015.
387
Sprawozdania
Conference reports
Dorota Łażewska
[email protected]
Journal of Modern
s. 391–393
3rd International Conference
‟Good Practices” and Quality in Children,
Adolescent and Adult Education
20 April 2016
Alcide De Gasperi University of Euroregional Economy
in Józefów – Warsaw – Poland
III Międzynarodowa Konferencja ,,Dobre praktyki
w edukacji dzieci, młodzieży i dorosłych”
20 kwietnia 2016 r.
im. Alcide De Gasperi w Józefowie – Warszawa – Polska
20 kwietnia 2016 r. w siedzibie Wyższej Szkoły Gospodarki Euroregionalnej im. Alcide De Gasperi w Józefowie odbyła się III Międzynarodowa
Konferencja Naukowa pt. Dobre praktyki w edukacji a jakość kształcenia
i wychowania dzieci, młodzieży, dorosłych. Problem jakości edukacji można zaś uznać za najbardziej żywotny i aktualny temat dotyczący procesów
kształcenia i wychowania. Motywem wprowadzania zmian w edukacji jest
przecież deklarowana troska o poprawę jej jakości (H. Mizerek). Z powodu
priorytetowej rangi problemu jakości w edukacji kwestia ta jest podejmowana przez różnorodne środowiska naukowe, gdyż „jakość to sposób myślenia,
który powoduje, że bez przerwy poszukuje się najlepszych rozwiązań” (E. Deming). W to poszukiwanie włączyła się też Wyższa Szkoła Gospodarki Euroregionalnej w Józefowie, organizując konferencję, która stała się jednocześnie
międzynarodowym forum prezentacji „dobrych praktyk” edukacyjnych – realizowanych w Polsce i za granicą.
391
Dorota Łażewska
Obrady konferencyjne zgromadziły licznie przybyłych gości z różnorodnych uczelni: uniwersytetów, akademii i szkół wyższych. W konferencji
udział wzięło około 50 prelegentów – przedstawicieli takich uczelni, jak:
Uniwersytet Warszawski, Uniwersytet Jagielloński, Uniwersytet Jana Kochanowskiego w Kielcach, Uniwersytet Łódzki, Uniwersytet Kardynała
Stefana Wyszyńskiego w Warszawie, Uniwersytet Pedagogiczny im. KEN
w Krakowie, Uniwersytet Śląski, Uniwersytet Rzeszowski, Uniwersytet
Warmińsko-Mazurski w Olsztynie, Narodowy Uniwersytet Pedagogiczny
im. M.P. Dragomanowa z siedzibą w Kijowie, Instytut Pedagogiki Narodowej Akademii Nauk o Wychowaniu z Ukrainy, Uniwersytet w Budapeszcie,
Instytut Kształcenia Nauczycieli w Odessie, Uniwersytet Ekonomiczno-Humanistyczny w Równym na Ukrainie, Akademia Marynarki Wojennej
im. Bohaterów Westerplatte w Gdyni, Akademia im. Jana Długosza w Częstochowie, Krakowska Akademia im. Andrzeja Frycza Modrzewskiego,
Akademia Pedagogiki Specjalnej im. Marii Grzegorzewskiej w Warszawie,
Szkoła Główna Służby Pożarniczej w Warszawie, Łużycka Wyższa Szkoła
Humanistyczna im. J.B. Solfy w Żarach oraz Wyższa Szkoła Gospodarki
Euroregionalnej im. Alcide De Gasperi w Józefowie.
Konferencja została objęta honorowym patronatem przez Katedrę Dydaktyki Instytutu Pedagogiki Uniwersytetu Przyrodniczo-Humanistycznego
w Siedlcach, Narodowy Uniwersytet Pedagogiczny im. M.P. Dragomanowa
z siedzibą w Kijowie, Łódzkie Centrum Doskonalenia Nauczycieli i Kształcenia Praktycznego, Przewodniczącą Komisji Edukacji i Rodziny Rady m.st.
Warszawy – Małgorzatę Żuber-Zielicz, Powiatowy Urząd Pracy w Otwocku
oraz Powiatowy Młodzieżowy Dom Kultury w Otwocku. Konferencję rozpoczęli, witając zaproszonych gości: Jego Magnificencja Rektor Wyższej Szkoły
Gospodarki Euroregionalnej im. Alcide De Gasperi dr Tadeusz Graca oraz
Dziekan Wydziału Nauk Społecznych Wyższej Szkoły Gospodarki Euroregionalnej im. Alcide De Gasperi dr Małgorzata Such-Pyrgiel – Przewodnicząca
komitetu organizacyjnego konferencji. Współczesnemu kontekstowi realizacji „dobrych praktyk” w edukacji dzieci, młodzieży, dorosłych zostało poświęcone wystąpienie Pani Małgorzaty Żuber-Zielicz – Przewodniczącej Komisji
Edukacji i Rodziny Rady m.st. Warszawy, Pani Danuty Wolskiej-Rzewuskiej
392
III Międzynarodowa Konferencja „Dobre praktyki w edukacji dzieci...
– Dyrektor Powiatowego Urzędu Pracy w Otwocku, a także Pana Romualda
Sadowskiego – Dyrektora Schroniska dla Nieletnich i Zakładu Poprawczego
w Warszawie-Falenicy oraz Przewodniczącego Rady Patronackiej Wyższej
Szkoły Gospodarki Euroregionalnej im. Alcide De Gasperi w Józefowie.
Konferencyjne obrady toczyły się w kilku następujących po sobie sesjach.
Wygłoszone referaty dotyczyły szerokiego spektrum tematycznego: od teoretycznych analiz założeń procesu pedagogicznego do prezentacji „dobrych
praktyk” już realizowanych w różnorodnych placówkach edukacyjnych. Owe
dwa komplementarne rodzaje wykładów dotyczyły dwóch powiązanych ze
sobą zagadnień, czyli problematyki relacji pomiędzy teorią a praktyką. Wiedza (theoria) to bowiem podstawa działania (praxis). Aby mogły pociągnąć
nas „dobre praktyki” (exempla), wpierw musi nas poruszyć słowo (verbum).
Teoria i praktyka są zatem ze sobą ściśle związane wbrew pragmatycznemu
myśleniu czasów współczesnych, zgodnie z którym teoria jest bezużyteczna,
liczy się zaś tylko praktyczne działanie.
Niezwykle bogata erudycyjnie tematyka konferencyjnych wykładów będzie dostępna w formie artykułów naukowych opublikowanych przez Wydawnictwo Wyższej Szkoły Gospodarki Euroregionalnej im. Alcide De Gasperi w Józefowie.
393
Łukasz Roman
Grzegorz Winogrodzki
[email protected]
[email protected]
Journal of Modern
s. 395–402
Sprawozdanie z działalności
Koła Naukowego Studentów Bezpieczeństwa
Wewnętrznego „Bezpieczna Strefa”
Wyższej Szkoły Gospodarki Euroregionalnej
w Józefowie rok akademicki 2015/2016
Koło Naukowe Studentów Bezpieczeństwa Wewnętrznego „Bezpieczna
Strefa” swoją działalność i funkcjonowanie w Wyższej Szkole Gospodarki
Euroregionalnej im. Alcide De Gasperi w Józefowie rozpoczęło w roku akademickim 2015/2016. To właśnie w tym roku akademickim ruszył pierwszy
nabór nowych członków do Koła. Zgodnie z założeniami regulaminu i statutu tej studenckiej działalności Koło Naukowe Studentów Bezpieczeństwa
Wewnętrznego „Bezpieczna Strefa” skupia aktualnie siedemdziesięciu studentów Wyższej Szkoły Gospodarki Euroregionalnej im. Alcide De Gasperi
w Józefowie, którzy chcą pogłębiać wiedzę z zakresu bezpieczeństwa wewnętrznego, obronności państwa oraz nauk pokrewnych. Opiekę naukową
nad funkcjonowaniem i działalnością Koła Naukowego sprawują dr Łukasz
Roman i dr Grzegorz Winogrodzki.
Celem pracy członków Koła jest budzenie zainteresowań naukowych
i stwarzanie członkom Koła warunków do pogłębiania wiedzy z obszaru nauk
o bezpieczeństwie, nauk o obronności oraz kierunków pokrewnych, stworzenie warunków do samokształcenia i podwyższania poziomu wiedzy studenJournal of Modern Science tom 3/30/2016
395
Łukasz Roman, Grzegorz Winogrodzki
tów, doskonalenie form i metod pracy naukowej jego członków, kierowanie
i zarządzanie poprzez pracę w zespole, dbałość o właściwy wizerunek Wyższej Szkoły Gospodarki Euroregionalnej im. Alcide De Gasperi w Józefowie
oraz Wyższej Szkoły Nauk Społecznych w Mińsku Mazowieckim, inicjowanie
i prowadzenie prac popularyzujących wiedzę o bezpieczeństwie wewnętrznym, narodowym i międzynarodowym, a także szerzenie dobrej i przyjacielskiej atmosfery w środowisku studenckim.
Ponadto Koło Naukowe ma na celu zdobywanie umiejętności i doświadczeń przydatnych w przyszłej pracy. Do najważniejszych form realizacji celów Koła Naukowego Studentów Bezpieczeństwa Wewnętrznego „Bezpieczna Strefa” zaliczyć można:
11) spotkania dyskusyjne – Cykliczne Forum Bezpieczeństwa,
12) organizowanie seminariów, sympozjów, konferencji i zjazdów naukowych dotyczących bezpieczeństwa wewnętrznego, narodowego i międzynarodowego oraz udział w nich,
13) organizowanie studenckich warsztatów i obozów naukowych czy też
spotkań, sympozjów i dyskusji z przedstawicielami środowisk naukowych, gospodarczych i politycznych w obszarze bezpieczeństwa
i obronności,
14) organizowanie spotkań w ramach projektu „Ekspert bezpieczeństwa”
(spotkania z ważnymi osobami z obszaru bezpieczeństwa, obronności,
Sił Zbrojnych itp.),
15) organizowanie wykładów otwartych,
16) projekty naukowe i badawcze dotyczące problematyki bezpieczeństwa
i obronności,
17) organizowanie wyjazdów szkoleniowych,
18) współpracę z placówkami edukacyjnymi, stowarzyszeniami i organizacjami,
19) współpracę z kołami naukowymi działającymi na innych uczelniach,
10) rozwój naukowy członków Koła poprzez publikację artykułów i udział
w konferencjach,
11) pozyskiwanie darczyńców na cele przewidziane regulaminem Koła,
12) sporządzanie sprawozdań z działalności Koła.
396
Sprawozdanie z działalności Koła Naukowego Studentów...
W roku akademickim 2015/2016 odbyło się ogółem osiem spotkań Koła
Naukowego Studentów Bezpieczeństwa Wewnętrznego „Bezpieczna Strefa”,
działającego w Wyższej Szkole Gospodarki Euroregionalnej w Józefowie.
Pierwsze spotkanie, w trakcie którego zostały omówione przez opiekunów Koła Naukowego „Bezpieczna Strefa” najważniejsze aspekty działalności
i funkcjonowania tej studenckiej organizacji, zostało zaplanowane na 7 listopada 2015 r. w siedzibie Wyższej Szkoły Gospodarki Euroregionalnej w Józefowie i miało charakter zapoznawczy i organizacyjny. To właśnie tego dnia do
Koła Naukowego „Bezpieczna Strefa” dołączyło dwanaście osób.
Drugie spotkanie zapoznawczo-organizacyjne, w trakcie którego zostały
omówione najważniejsze kwestie działalności i funkcjonowania Koła Naukowego „Bezpieczna Strefa”, zostało zorganizowane 14 listopada 2015 r. w siedzibie
ówczesnej Wyższej Szkoły Nauk Społecznych w Mińsku Mazowieckim. Podczas tego spotkania do Koła Naukowego dołączyło kolejne siedemnaście osób.
Następne spotkania organizacyjne, w trakcie których omówiono najważniejsze bieżące problemy dotyczące kwestii bezpieczeństwa i obronności państwa, zostały zorganizowane 12 grudnia 2015 r. w siedzibie Wyższej
Szkoły Gospodarki Euroregionalnej im. Alcide De Gasperi w Józefowie oraz
18 grudnia 2015 r. w siedzibie ówczesnej Wyższej Szkoły Nauk Społecznych
w Mińsku Mazowieckim. Podczas tych spotkań zarówno w Józefowie, jak
i w Mińsku Mazowieckim do Koła Naukowego dołączyło kolejne liczne grono
studentów. Przemyślano, zgłoszone w trakcie spotkań, propozycje tematów
spotkań Koła Naukowego w roku akademickim 2015/2016. Przedyskutowano ich wartość merytoryczną oraz sposoby ich organizacji. Ustalono, iż jedną
z idei Koła Naukowego będzie m.in. organizacja spotkań w ramach projektu
„Ekspert bezpieczeństwa i obronności” – spotkań z ważnymi osobami z obszaru bezpieczeństwa, obronności i Sił Zbrojnych, które opowiedzą studentom
o blaskach i cieniach swej pracy zawodowej, dzieląc się zarówno swoimi zainteresowaniami naukowymi, jak i doświadczeniem. Dzięki temu teoretyczne
zajęcia akademickie zostaną wzbogacone o wymiar praktyczny. Rozpatrzono
też kwestię informowania studentów Wyższej Szkoły Gospodarki Euroregionalnej w Józefowie o studenckich spotkaniach Koła Naukowego „Bezpieczna Strefa”. Ustalono, że będzie to portal społecznościowy Facebook, strona
397
internetowa Uczelni, a także adres mailowy oraz lista mailowa wszystkich
członków Koła Naukowego „Bezpieczna Strefa”. Treścią dyskusji były również szerokie plany nawiązania współpracy z innymi kołami naukowymi, zajmującymi się kwestiami bezpieczeństwa i obronności działającymi na innych
uczelniach, m.in. Wyższej Szkole Policji w Szczytnie, Uniwersytecie Przyrodniczo-Humanistycznym w Siedlcach, Uniwersytecie Warszawskim, Uniwersytecie Warmińsko-Mazurskim w Olsztynie, Akademii Obrony Narodowej
w Warszawie oraz Wojskowej Akademii Technicznej w Warszawie. W związku z tym pojawił się pomysł zorganizowania w Wyższej Szkole Gospodarki
Euroregionalnej Konferencji Studenckich Kół Naukowych zajmujących się
kwestiami bezpieczeństwa i obronności państwa.
Piąte spotkanie Koła Naukowego „Bezpieczna Strefa”, w trakcie którego
omówiono najważniejsze sprawy organizacyjne oraz przedstawiono członkom Koła Naukowego szczegółowy harmonogram spotkań studenckich
w semestrze letnim w roku akademickim 2015/2016, zostało zorganizowane
27 lutego 2016 r. w siedzibie Wyższej Szkoły Gospodarki Euroregionalnej im.
Alcide De Gasperi w Józefowie. Ponadto odbyły się wybory oraz dokonano
pełnego skompletowania Zarządu Koła Naukowego Studentów Bezpieczeństwa Wewnętrznego „Bezpieczna Strefa”. Na przewodniczącą Koła Naukowego została wybrana Pani Joanna Majewska (studentka drugiego roku studiów magisterskich), funkcję wiceprzewodniczącej powierzono Pani Natalii
Godlewskiej (studentka trzeciego roku studiów licencjackich), sekretarzem
została Pani Magdalena Tajak (studentka drugiego roku studiów magisterskich), skarbnikiem Pani Katarzyna Mróz (studentka drugiego roku studiów
magisterskich), a rzecznikiem prasowym Koła Naukowego został Pan Mirosław Dąbrowski (student drugiego roku studiów magisterskich).
Kolejne, szóste spotkanie zaplanowane zostało na 30 marca 2016 r. W spotkaniu uczestniczyli członkowie Koła oraz zainteresowani tematyką studenci
Wyższej Szkoły Gospodarki Euroregionalnej w Józefowie. Gościem spotkania w ramach projektu „Ekspert bezpieczeństwa i obronności” był ppłk dr
Jacek Lasota – wykładowca Akademii Obrony Narodowej w Warszawie, specjalista z zakresu bezpieczeństwa i obronności państwa, wojen i konfliktów
zbrojnych, a także badań z zakresu polemologii.
398
Zgodnie z harmonogramem spotkań Koła Naukowego Studentów Bezpieczeństwa Wewnętrznego „Bezpieczna Strefa” Wyższej Szkoły Gospodarki Euroregionalnej im. Alcide De Gasperi w Józefowie 5 kwietnia 2016 r.
w godzinach popołudniowych odbyła się edukacyjna wizyta studentów
Uczelni w Sejmie i Senacie RP. Całej wycieczce towarzyszyła ciekawość tych
szczególnych miejsc dla naszej Ojczyzny. Studenci wyrażali bardzo duże zainteresowanie tematem oraz mieli bardzo dużo pytań do przewodnika. Po
ponadgodzinnym zwiedzaniu gmachu uzyskane przez studentów informacje i materiały pogłębiły ich dotychczasową teoretyczną wiedzę uzupełnioną
praktycznym zobrazowaniem. Wycieczka edukacyjna zakończyła się w bardzo miłej atmosferze. Fotografia 1.
Wizyta edukacyjna studentów bezpieczeństwa wewnętrznego Wyższej Szkoły Gospodarki Euroregionalnej w Sejmie i Senacie RP
Źródło: opracowanie własne
399
Fotografia 2.
Wizyta edukacyjna studentów bezpieczeństwa wewnętrznego Wyższej Szkoły Gospodarki Euroregionalnej w Sejmie i Senacie RP
Na ósmym spotkaniu Koła Naukowego Studentów Bezpieczeństwa Wewnętrznego „Bezpieczna Strefa”, 10 maja 2016 r., w ramach projektu „Ekspert
bezpieczeństwa i obronności” wykład na temat Braterstwo broni – pomiędzy
kulturą popularną a teatrem działań wojennych. Koncepcja więzi społecznej
w naukach o obronności i bezpieczeństwie wygłosił dr Rafał Panfil. Rafał Panfil
jest doktorem nauk społecznych, specjalistą z zakresu socjologii, polemologii,
bezpieczeństwa i obronności, nauczycielem akademickim. Studenci wyrażali
bardzo duże zainteresowanie tematem oraz mieli bardzo dużo pytań do Pana
doktora. Spotkanie było na tyle ciekawe i interesujące, że studenci zarówno
pierwszego, jak i drugiego stopnia zamierzają uzyskaną wiedzę wykorzystać
w swoich pracach dyplomowych. Przebiegało w bardzo sympatycznej atmosferze.
400
Fotografia 3.
Wykład otwarty dr. Rafała Panfila w Wyższej Szkole Gospodarki Euroregionalnej
w Józefowie
Fotografia 4.
Spotkanie dr. Rafała Panfila ze studentami bezpieczeństwa wewnętrznego Wyższej
Szkoły Gospodarki Euroregionalnej w Józefowie
401
Ponadto w roku akademickim 2015/2016 zaprojektowano logo Koła Naukowego Studentów Bezpieczeństwa Wewnętrznego „Bezpieczna Strefa”,
a także w ramach działalności została zaprojektowana i wykonana tablica informacyjna Koła znajdująca się w głównym budynku Wyższej Szkoły Gospodarki Euroregionalnej im. Alcide De Gasperi w Józefowie.
Fotografia 5.
Logo Koła Naukowego „Bezpieczna Strefa”
Działalność Koła Naukowego Studentów Bezpieczeństwa Wewnętrznego
„Bezpieczna Strefa” Wyższej Szkoły Gospodarki Euroregionalnej im. Alcide De
Gasperi w Józefowie została bardzo dobrze oceniona przez władze Uczelni.
Członkowie Koła Naukowego nadal zamierzają realizować najważniejsze
formy działalności i cele zgodnie ze statutem i regulaminem tej studenckiej
organizacji. Ponadto zarząd i członkowie Koła Naukowego założyli sobie
szereg wyzwań, które zamierzają zrealizować. Pierwszym wyzwaniem będzie pomoc przy organizacji XIII Ogólnopolskiej Konferencji Naukowej na
temat Nowoczesne narzędzia informatyczne w przeciwdziałaniu zagrożeniom
bezpieczeństwa, która odbędzie się 18 października 2016 r. w Wyższej Szkole Gospodarki Euroregionalnej im. Alcie De Gasperi w Józefowie. Kolejny
pomysł to zorganizowanie przez członków Koła Naukowego „Bezpieczna
Strefa” w Wyższej Szkole Gospodarki Euroregionalnej w Józefowie seminarium – konferencji naukowej na temat bezpieczeństwa wewnętrznego, której
efektem będzie monografia pokonferencyjna.
402

pobierz - Journal of Modern Science

Transkrypt

Podobne dokumenty

Studenckie Koło Kuratorium Oświaty w Opolu

Unit 5 - Pearson

Mie vacanze italiane

Szanowni Państwo! - Akademia Sztuki w Szczecinie

argumenty przeciw i ich ogranicz