Samorząd terytorialny
Transkrypt
Samorząd terytorialny
Szukaj innych materiałów na: a www.wosnastoprocent.pl CHARAKTERYSTYKA SAMORZĄDU TERYTORIALNEGO W POLSCE główne założenia, samorząd gminny, powiatowy i wojewódzki Autor: Tomasz Matyja Samorząd to forma organizacji wyodrębnionej grupy społecznej, która może dzięki przyznanej osobowości prawnej i istnieniu odpowiednich organów i instytucji, decydować w granicach prawa o istotnych dla siebie sprawach, działając bądź za pośrednictwem swoich przedstawicieli bądź też bezpośrednio. Organy jednostek samorządu terytorialnego zajmują szczególne miejsce w systemie organów administracji publicznej. Samorząd to zrzeszenie osób, którym przyznaje się prawo realizacji części zadań z zakresu administracji publicznej, a skutki realizacji tych zadań bezpośrednio ich dotyczą. Wyróżniamy kilka rodzajów samorządu: * terytorialny - wynikający z faktu zamieszkiwania na danym obszarze * uczniowski – tworzony przez wszystkich uczniów danej szkoły * zawodowy (np. lekarski) Przy czym do danej społeczności samorządowej należy się z mocy prawa. Samorząd terytorialny w Polsce ma długą tradycję. Został utworzony po odzyskaniu niepodległości w 1918 r. i do wybuchu II wojny światowej (po zreorganizowaniu w 1933 r.) istniał na szczeblu gminy. Zlikwidowany w 1950 r. został po długiej przerwie przywrócony 8 marca 1990 r. ustawą o samorządzie terytorialnym (obecnie: o samorządzie gminnym). Drugą ustawą stanowiącą jego podstawę prawną jest ustawa z 24 lipca 1998 r. o wprowadzeniu zasadniczego trójstopniowego podziału terytorialnego państwa (na gminy, powiaty i województwa). 1 stycznia 1999 r. nastąpiło rozszerzenie samorządu terytorialnego na nowo utworzone jednostki podziału terytorialnego - powiaty i województwa. Dziś na podstawie istniejących uregulowań prawnych wyróżniamy w Polsce trzy rodzaje samorządu terytorialnego: • zasadniczy – powstaje dla organów o kompetencjach ogólnych, czyli dla terenowych organów administracji rządowej i dla organów samorządu terytorialnego • pomocniczy – dokonywany jest dla wyodrębnienia organów pełniących funkcję pomocniczą w realizacji zadań ogólnych, np. dzielnice, osiedla, sołectwa • specjalne – dla realizacji zadań, których wciągnięcie w zakres kompetencji podziału zasadniczego jest niemożliwe bądź bezcelowe, np. samorządy administracji morskiej, lasów państwowych. Celem twórców istniejącego w Polsce samorządu było realne oddanie w ręce wspólnot lokalnych zadań ich dotyczących. Przyjęto więc, że relacje państwo-samorządy opierać się będą na zasadzie subsydiarności (pomocniczości) sięgającej swymi korzeniami nauki społecznej Kościoła. Głosi ona, że wszelkie decyzje powinny zapadać na szczeblu będącym jak najbliżej obywateli, a więc raczej w gminach, regionach itp. niż w centrum administracyjno-1- Szukaj innych materiałów na: a www.wosnastoprocent.pl rządowym; zbiorowości większe, bardziej zorganizowane, powinny interweniować w danej sprawie jedynie wówczas, gdy ich działania będą dużo skuteczniejsze niż działania zbiorowości mniejszych. Wedle założeń zasady subsydiarności istnieje domniemanie kompetencji dla organów podstawowej jednostki samorządowej, czyli gminy- gmina wykonuje wszystkie zadania samorządu terytorialnego o znaczeniu lokalnym, nie zastrzeżone w ustawach dla innych jego jednostek. Tą, jakże ważną dla funkcjonowania samorządu terytorialnego, zasadę zawiera artykuł 163. Konstytucji RP z 2. kwietnia 1997 roku: „Samorząd terytorialny wykonuje zadania publiczne nie zastrzeżone przez Konstytucję lub ustawy dla organów innych władz publicznych”. Obowiązująca Konstytucja RP obszernie pisze o samorządzie terytorialnym w Polsce - kwestii tej poświęcony jest cały VII. jej rozdział. Pierwszy artykuł rozdziału „SAMORZĄD TERYTORIALNY” jest niezwykle ważny, gdyż odnosi się do wspomnianej już zasady subsydiarności, natomiast trzeci ustęp artykułu następnego określa wypływające z niej założenie o domniemaniu kompetencji gminy- „podstawowej jednostki samorządu terytorialnego” (art. 164, ust. 1). Artykuł 165. Konstytucji podkreśla kolejną, istotną sprawęfakt posiadania przez jednostki samorządu terytorialnego osobowości prawnej. Jednostkom tym przysługuje bowiem prawo własności i inne prawa majątkowe; o ich autonomiczności świadczy też fakt, że ich samodzielność podlega ochronie sądowej. W kwestii zadań publicznych wykonywanych przez jednostki samorządu, Konstytucja dzieli je na zadania własne i zlecone przez ustawę (np. prowadzenie ewidencji ludności). Natomiast zgonie z ustępem trzecim artykułu 166. spory kompetencyjne między organami samorządu terytorialnego i administracji rządowej mają rozstrzygać sądy administracyjne. Artykuł 167. porusza sprawę dochodów jednostek samorządu, którym „zapewnia się udział w dochodach publicznych odpowiednio do przypadających im zadań”. I tak, możliwe źródła dochodów jednostek samorządu Konstytucja rozróżnia: dochody własne, subwencje ogólne oraz dotacje celowe z budżetu państwa. Jednostki samorządu mają ponadto prawo do ustalania wysokości podatków i opłat lokalnych. Według artykułu 169. jednostki samorządu terytorialnego wykonują zadania za pośrednictwem organów stanowiących (określających ich ustrój wewnętrzny) i wykonawczych; zgodnie z ustępem drugim tego artykułu „wybory do organów stanowiących są powszechne, równe, bezpośrednie i odbywają się w głosowaniu tajnym”. Następnie, czytamy w Konstytucji o referendum, jako o formie decydowania członków wspólnoty samorządowej o sprawach jej dotyczących. W drodze referendum mogą oni odwołać pochodzący z wyborów bezpośrednich organ samorządu. Przedostatni artykuł omawianego rozdziału poświęcony jest organizacji nadzoru „z punktu wodzenia legalności” nad samorządem terytorialnym. Jako organami nadzoru Konstytucja wymienia: Prezesa Rady Ministrów (na jego wniosek Sejm może rozwiązać organ stanowiący samorządu naruszający Konstytucję lub ustawy) i wojewodów, a w zakresie spraw budżetowych- regionalne izby obrachunkowe. Na koniec tego rozdziału Konstytucji wspomniane są jeszcze dwa prawa jednostek samorządu terytorialnego- prawo do zrzeszania się a także prawo przystępowania do międzynarodowych zrzeszeń społeczności lokalnych i regionalnych oraz współpracy ze społecznościami lokalnymi i regionalnymi innych państw. SAMORZĄD GMINNY Gmina to prawnie zorganizowany terytorialny związek osób określony w ustawie o samorządzie gminnym jako wspólnota samorządowa. Gmina jest podstawowym ogniwem samorządu terytorialnego w Polsce (art. 164 ust. 1); samorząd terytorialny na szczeblu gminy musi istnieć. Gminie przysługuje domniemanie kompetencji (zasada ta odnosi się do relacji gminy z tere-2- Szukaj innych materiałów na: a www.wosnastoprocent.pl nowymi organami administracji rządowej, jak i z innymi strukturami samorządu terytorialnego). Gmina wykonuje więc wszystkie zadania samorządu terytorialnego o znaczeniu lokalnym, nie zastrzeżone w ustawach dla innych jego jednostek, a w razie wątpliwości, do kogo należy dane zadanie, należy przyjąć zasadę domniemania kompetencji gminy. Gmina jest w strukturze państwa wyodrębnionym podmiotem prawa i bierze udział w sprawowaniu władzy publicznej (administracji publicznej). Gmina wykonuje zadania własne, mające na celu zaspokojenie zbiorowych potrzeb wspólnoty gminnej. Należą do nich zadania z zakresu: ● ● ● ● infrastruktury technicznej gminy (gminne drogi, ulice, wodociągi itd.) infrastruktury społecznej (oświata, kultura, ochrona zdrowia itd.) porządku i bezpieczeństwa publicznego (np. organizacja ruchu drogowego) ładu przestrzennego i ekologicznego (np. ochrona środowiska) Gmina wykonuje zadania publiczne we własnym imieniu i na własną odpowiedzialność. Jej samodzielność w realizacji tych zadań jest jednak ograniczona poprzez instytucję obowiązkowych zadań publicznych, od których gmina nie może się uchylić. Organy państwowe mogą badać legalność działań samorządu w zakresie zadań własnych; aby gmina mogła im sprostać została jej przyznana osobowość prawna. Ponadto gmina musi wykonywać zadania zlecone z zakresu administracji rządowej. Te zadania gmina wykonuje niesamodzielnie- po zapewnieniu środków finansowych przez administrację i w jej imieniu. Kwestie sporne między gminą a administracja rządową rozstrzygają sądy. Pierwotnym adresatem norm kompetencyjnych w gminie jest wspólnota samorządowa, którą z mocy prawa tworzą wszyscy jej mieszkańcy. Podejmuje rozstrzygnięcia bezpośrednio w głosowaniu wyborczym, w referendum, w drodze konsultacji z mieszkańcami gminy oraz za pośrednictwem organów gminy (rada gminy i zarząd gminy). WŁADZE GMINY: referendum gminne – jest formą bezpośredniego sprawowania władzy. Przeprowadzany na podstawie decyzji rady gminy lub na wniosek co najmniej 10% mieszkańców uprawnionych do głosowania. Może w nim wziąć udział każdy pełnoletni mieszkaniec gminy posiadający polskie obywatelstwo. Referendum jest ważne, jeśli wzięło w nim udział co najmniej 30% uprawnionych. rada gminy – to organ uchwałodawczy i kontrolny. Artykuł 18. ustawy o samorządzie gminnym przyjmuje domniemanie właściwości rady gminy. Do wyłącznej właściwości rady gminy należą sprawy organizacyjne (np. uchwalanie budżetu gminy), finansowo- majątkowe (np. zaciąganie długoterminowych pożyczek), osobowe (wybór i odwoływanie zarządu gminy) i kierowniczo- kontrolne (określanie kierunków działania zarządu). W celu realizacji zadań może powoływać komisje stałe lub doraźne. Szczególne miejsce ma komisja rewizyjna badająca działania zarządu i podległych mu jednostek. zarząd gminy – Do czasu wejścia w życie ordynacji wyborczej do samorządu terytorialnego, na podstawie której wójtów, burmistrzów, prezydentów miast, starostów i marszałków województwa wybiera się w wyborach powszechnych, zarządy pełniły funkcję organów wykonawczych gminy. W ich skład wchodziło od 3 do 7 osób wybieranych bądź ze składu rady gminy bądź spoza jej grona. Zarząd wykonywał uchwały rady gminy oraz zadania gminy -3- Szukaj innych materiałów na: a www.wosnastoprocent.pl określone przepisami prawa. Do jego zadań należały głównie przygotowywanie projektów uchwał rady i określanie sposobu ich wykonywania. Zarząd wykonując zadania własne gminy podlegał wyłącznie radzie gminy, natomiast w przypadku zadań zleconych administracji rządowej podlegał również wojewodzie. Zarząd gminy wykonywał zadania przy pomocy urzędu gminy. Od czasu wejścia w życie nowej ordynacji, kiedy to wójtowie, burmistrzowie i prezydenci miast wybierani są przez społęczność lokalną, to właśnie oni przejęli funkcję zarządu. SAMORZĄD POWIATOWY Powiat stanowi lokalną wspólnotę samorządową oraz odpowiednie terytorium. Ustawa o samorządzie powiatowym ustanawia dwie kategorie powiatów. Powiat to zasadnicza jednostka podziału terytorialnego obejmująca całe obszary graniczących ze sobą gmin ( powiat ziemski) lub cały obszar miasta (miasto na prawach powiatu). Powiat wykonuje zadania publiczne o charakterze ponadgminnym w zakresie: ● ● ● ● infrastruktury społecznej (np. edukacja publiczna, ochrona zdrowia) infrastruktury technicznej (np. transport i drogi publiczne) porządku i bezpieczeństwa publicznego (np. ochrona przeciwpowodziowa) ładu przestrzennego i ekologicznego (np. geodezja, kartografia). Samorząd powiatowy wykonuje zadania publiczne we własnym imieniu i na własną odpowiedzialność, dysponuje mianem powiatowym i prowadzi samodzielną gospodarkę finansową. Posiada osobowość prawną. Zakres jego działania nie może naruszać zakresu działania gmin. Powiatowa (lokalna) wspólnota samorządowa podejmuje rozstrzygnięcia bezpośrednio w głosowaniu wyborczym oraz w referendum, a także za pośrednictwem organów powiatu, którymi są rada powiatu i zarząd powiatu. WŁADZE POWIATU: referendum powiatowe - podejmuje decyzje w każdej ważnej sprawie mieszczącej się w zakresie działań powiatu (z inicjatywy rady powiatu). Musi być przeprowadzone, gdy z wnioskiem o jego przeprowadzenie wystąpi 10% mieszkańców powiatu uprawnionych do głosowania i jest ważne, jeśli wzięło w nim udział 30% uprawnionych. rada powiatu – stanowiący i kontrolny organ powiatu wybierany w bezpośrednim i powszechnym głosowaniu wyborczym. Do wyłącznej właściwości powiatu należą uprawnienia: prawotwórcze (np. stanowienie aktów prawa miejscowego), organizacyjne (np. wyposażenie powiatowych jednostek organizacyjnych w majątek), planistyczne (uchwalanie budżetu powiatu), a także finansowo- majątkowe, osobowe i kierowniczo- kontrolne. zarząd powiatu – organ wykonawczy powiatu. W jego skład wchodzą: przewodniczącystarosta (jest zwierzchnikiem służbowych pracowników starostwa, kierowników powiatowych jednostek organizacyjnych, powiatowych służb, inspekcji i straży- razem tworzą powiatową administrację zespoloną- kieruje bieżącymi sprawami powiatu i reprezentuje go na zewnątrz) oraz pozostali członkowi w liczbie od 3 do 5 osób, w tym wicestarosta, wybrani przez radę powiatu. Zarząd wykonuje uchwały rady powiatu i zadania określone przepisami prawa. Do jego zadań należy głównie: przygotowywanie projektów uchwał rady i ich wykonywanie, gospodarowanie mieniem i budżetem powiatu. W realizacji zadań zarząd podlega jedynie radzie powiatu wyznaczającej kierunki jego działania. -4- Szukaj innych materiałów na: a www.wosnastoprocent.pl SAMORZĄD WOJEWÓDZKI Województwa są największymi jednostkami samorządu terytorialnego, nie naruszającymi samodzielności powiatów i gmin. Terytorium Polski podzielone jest obecnie na 16 województw. Samorząd terytorialny na szczeblu województwa jest w Polsce instytucją nową, utworzoną 1 stycznia 1999 r. Do zakresu działania samorządu województwa należy wykonywanie zadań publicznym o charakterze wojewódzkim niezastrzeżonych ustawami na rzecz organów administracji rządowej. Samorząd województwa wykonuje zadania o charakterze regionalnym w zakresie: infrastruktury technicznej, infrastruktury społecznej, bezpieczeństwa publicznego oraz ładu przestrzennego i ekologicznego. Samorząd województwa wykonuje zadania publiczne we własnym imieniu i na własną odpowiedzialność, dysponuje mieniem powiatowym i prowadzi samodzielną gospodarkę finansową. Posiada osobowość prawną. Wojewódzka wspólnota samorządowa wykonuje zdania w głosowaniu powszechnym, a także za pośrednictwem organów samorządu województwa. WŁADZE WOJEWÓDZTWA: sejmik województwa – organ kontrolny i stanowiący, wybierany w powszechnym i bezpośrednim głosowaniu wyborczym. Do jego wyłącznej właściwości należą uprawnienia: prawotwórcze, organizacyjne, planistyczne, a także finansowo- majątkowe, osobowe i kierowniczo- kontrolne (analogiczne do uprawnień rady powiatu). referendum wojewódzkie - podejmuje decyzje w każdej ważnej sprawie mieszczącej się w zakresie działań województwa (z inicjatywy sejmiku województwa). Musi być przeprowadzone, gdy z wnioskiem o jego przeprowadzenie wystąpi 10% mieszkańców powiatu uprawnionych do głosowania i jest ważne, jeśli wzięło w nim udział 30% uprawnionych. W sprawie odwołania sejmiku województwa przed upływem kadencji rozstrzyga się wyłącznie w drodze referendum wojewódzkiego. zarząd województwa - kolegialny organ wykonawczy województwa. W jego pięcioosobowy skład wchodzą: marszałek województwa (wybierany przez sejmik spośród radnych; realizuje zadania województwa w różnych formach prawnych; organizuje pracę zarządu - jako jego przewodniczący - i urzędu marszałkowskiego - jako jego kierownik), 1 do 2 wiceprzewodniczących oraz pozostali członkowie wybierani na wniosek marszałka Zarząd wykonuje zadania województwa nie zastrzeżone na rzecz sejmiku i wojewódzkich samorządowych jednostek organizacyjnych. Do jego zadań należy na przykład: przygotowywanie projektów oraz wykonywanie budżetu województwa, koordynowanie i kontrolowanie działalności jednostek organizacyjnych. Zadania wykonuje przy pomocy urzędu marszałkowskiego i wojewódzkich samorządowych jednostek organizacyjnych lub wojewódzkich osób prawnych. Zasady i tryb jego działania określa statut województwa. -5-