Pobierz artykuł - Forum Socjologiczne

AGNIESZKA DZIEMIANOWICZ-BĄK
Uniwersytet Wrocławski
Ideologia a „polityka oparta na dowodach”.
Badania edukacyjne i konstruowanie rzeczywistości
społecznej
Wprowadzenie
„Jeśli nie masz dowodów, twój głos jest tylko jedną spośród opinii”1.
To zdanie, autorstwa szefa Zespołu Analiz i Wskaźników w Dyrektoriacie ds.
Edukacji Organizacji Wspólnoty Gospodarczej i Rozwoju, stanowi nieformalne motto jednego z największych na świecie badań edukacyjnych — Programu
Międzynarodowej Oceny Umiejętności Uczniów, prowadzonego i finansowanego
od 2000 roku przez OECD, w którym obecnie udział bierze 65 państw z całego
świata. Zdanie to także trafnie oddaje ideę tego, co przyjęło się określać jako „politykę opartą na dowodach” (evidence-based policy — EBP).
Evidence-based policy — polityka oparta na dowodach
Termin „polityka oparta na dowodach” wyewoluował z pojęcia „praktyki opartej na dowodach” i podobnie jak on ma swoje korzenie w medycynie. Medycyna
oparta na dowodach (EBM) oznacza postępowanie medyczne oparte na najlepszej
dostępnej wiedzy naukowej, dostarczanej przez badania eksperymentalne i obserwacyjne. Tak zwanym złotym standardem w takim postępowaniu medycznym
jest badanie z randomizacją (ang. randomised controlled trial — RCT), w którym,
w celu dokonania oceny skuteczności i bezpieczeństwa interwencji profilaktycznych i leczniczych, przydziela się pacjentów losowo do grupy eksperymentalnej
1
A. Schleicher, wystąpienie podczas konferencji prezentującej wyniki badania PISA 2009
w Polsce, Warszawa, 10 lutego 2011.
Forum Socjologiczne 2, 2012
© for this edition by CNS
f1.indd 41
2012-09-26 14:51:02
42
Agnieszka Dziemianowicz-Bąk
(poddawanej ocenianej interwencji) lub kontrolnej (stosującej placebo), a następnie obserwuje się występowanie określonych punktów końcowych2. Zgodnie
z wykładnią Komisji Europejskiej, która od dłuższego czasu rekomenduje rządom państw członkowskich EBP jako model polityki publicznej, „polityka oparta
na dowodach to sumienne i jawne wykorzystywanie w procesach decyzyjnych
i przy wyborach strategii politycznych najlepszych spośród dostępnych danych
empirycznych”3. Istotą tego modelu ma być mocne oparcie polityki (decyzji i działań) na „wiedzy tworzonej z wykorzystaniem procedur badawczych właściwych
nauce”4. Kategoria polityki opartej na dowodach stała się szczególnie popularna
od czasu reform administracyjnych w Wielkiej Brytanii wprowadzonych przez
rząd Tony’ego Blaira, a jej szerokie zastosowanie w polityce społecznej daje się
w ostatnich dziesięcioleciach zaobserwować w systemach rządzenia i zarządzania
sprawami publicznymi państw anglosaskich. Postępująca od lat 90. instytucjonalizacja tego podejścia związana jest między innymi z rosnącym zainteresowaniem
nurtem Nowego Zarządzania Publicznego i procesem jego ewoluowania. Jak zauważają Jarosław Górniak i Stanisław Mazur, „znaczącą rolę w promowaniu tego
racjonalno-pozytywistycznego podejścia do zarządzania sprawami publicznymi
odgrywają instytucje międzynarodowe (OECD, Bank Światowy), które upatrują
w nim sposobu na wzrost dynamiki procesów modernizacyjnych zachodzących
we współczesnych państwach demokratycznych”5. W zakresie edukacji ten model polityki jest mocno ugruntowany na poziomie europejskim ze względu na to,
że Unia Europejska nie dysponuje innymi niż perswazyjne narzędziami w zakresie polityki edukacyjnej.
Polityka oparta na dowodach tradycyjnie przeciwstawiana jest polityce opartej
na przekonaniach (conviction-based policy), która „używa dowodów w sposób selektywny, nie zważając na jakość badań, lub też wykorzystuje niesprawdzone poglądy jednostek i grup, które odwołują się do ideologii, przesądów i spekulacji”6.
Jedną z często podkreślanych cech polityki opartej na dowodach jest jej aideologiczny charakter, który ma być gwarantowany przez naukową rzetelność i metodologiczną poprawność wykorzystywanych w tej polityce badań.
Pytanie o faktyczną wolność tego modelu polityki od ideologicznych konotacji stało się inspiracją do napisania niniejszego artykułu. Jako ilustracja pro2 G. Marston, R. Watts, Tampering with the Evidence: A Critical Appraisal of Evidence-Based Policy-Making, http://www.australianreview.net/journal/v3/n3/marston_watts.pdf (dostęp: 17 kwietnia 2011).
3 Towards more knowledge-based policy and practice in education and training, Commission Staff
Working Document, SEC(2007)1098, Bruksela 2007, s. 3.
4 J. Górniak, S. Mazur, Polityki publiczne oparte na dowodach i ich zastosowanie do rynku pracy,
[w:] W kierunku polityki rynku pracy opartej na dowodach, red. J. Górniak, S. Mazur, Warszawa 2011,
http://www.obserwatorium.kpp.org.pl/w-kierunku-polityki-opartej-na-dowodach-52.html (dostęp:
19 maja 2011), s. 13.
5 Ibidem, s. 17.
6 Ibidem, s. 13.
Forum Socjologiczne 2, 2012
© for this edition by CNS
f1.indd 42
2012-09-26 14:51:02
Ideologia a „polityka oparta na dowodach”. Badania edukacyjne i konstruowanie rzeczywistości społecznej
43
blemu przedstawiony zostanie Program Międzynarodowej Oceny Umiejętności
Uczniów (Programme for International Student Assessment — PISA). Na taki
wybór ma wpływ kilka czynników. Po pierwsze, OECD, która realizuje badanie
PISA, jest jedną z najprężniej propagujących model polityki opartej na dowodach
organizacji na świecie. Jednocześnie jest organizacją dostarczającą decydentom,
zarówno tym działającym na arenie międzynarodowej, jak i odpowiedzialnym
za polityki poszczególnych krajów, ogromną liczbę „dowodów” w postaci danych
empirycznych, często opatrzonych rekomendacjami. Po drugie, badanie PISA
to jedno z największych badań edukacyjnych na świecie. W ostatniej edycji badania w 2009 roku wzięło udział 65 krajów z całego świata, przebadano 475 tysięcy
uczniów z ponad 17 tysięcy szkół. Przebadana próba jest reprezentatywna dla populacji 26 milionów uczniów. Kolejnym powodem jest to, że wyniki badania PISA
mają realny wpływ na politykę i praktykę edukacyjną poszczególnych krajów,
a także na kształt polityki edukacyjnej Unii Europejskiej. Były one wykorzystywane między innymi w ocenach rozwoju edukacji w latach 2000–2010, w ramach
strategii na rzecz wzrostu gospodarczego i zatrudnienia (strategii lizbońskiej).
Stanowiły także istotny element konstruowania edukacyjnej części strategii Europa 2020, a także europejskiego dokumentu Edukacja i Szkolenie 20207. W Polsce
wyniki badania PISA wykorzystywane są w istotnych dokumentach programowych, w tym w Krajowym Programie Reform 2008–2011, w Programie Operacyjnym Rozwój Kapitału Ludzkiego 2007–2013 czy w raporcie Polska 2030. Wyniki
te były także brane pod uwagę w procesach tworzenia nowej podstawy programowej dla kształcenia ogólnego, a zadania konstruowane na wzór występujących
w badaniu znalazły się w Informatorze o egzaminie gimnazjalnym od roku szkolnego 2011/2012. Również w krajach Europy Zachodniej (szczególnie w Niemczech,
Austrii) badanie PISA stanowi istotne narzędzie ustalania kierunków polityki
edukacyjnej. Wszystko to sprawia, że program ten jest modelowym przykładem
tworzenia podstaw polityki opartej na dowodach.
Celem niniejszego artykułu nie jest krytyka EBP jako modelu polityki publicznej. Nie jest nim także dyskredytowanie wykorzystywania w procesie podejmowania decyzji dotyczących polityki edukacyjnej badań empirycznych i analiz
naukowych. Jest nim natomiast próba sproblematyzowania opozycji między polityką opartą na dowodach a polityką opartą na opiniach i wyrażenie przekonania,
że stanowi ona poważne uproszczenie. Stawiane w artykule pytanie o to, czy możliwe jest, a jeśli tak, to w jaki sposób, w odniesieniu do EBP mówienie o działaniu
ideologii ma służyć zwróceniu uwagi na potrzebę świadomego i krytycznego odbioru wiedzy dostarczanej przez badania empiryczne, w szczególności gdy mają
one służyć decyzjom mającym wpływ na kształt i kierunek polityki społecznej,
w tym także polityki edukacyjnej. W poszukiwaniu odpowiedzi na to pytanie od-
7
Oba dokumenty dostępne są na stronie Komisji Eurpejskiej, http://ec.europa.eu/education.
Forum Socjologiczne 2, 2012
© for this edition by CNS
f1.indd 43
2012-09-26 14:51:02
44
Agnieszka Dziemianowicz-Bąk
niosę się do samego pojęcia ideologii, do jego historii i możliwych sposobów rozumienia proponowanych we współczesnej filozofii społeczno-politycznej.
Zanim jednak przejdę do zasadniczej części rozważań, odniosę się krótko
do samego programu PISA8. Badanie jest przeprowadzane od roku 2000 co trzy
lata (w 2012 roku odbywa się kolejne). Uczestnikami jego są uczniowie w wieku
15 lat, w przypadku Polski są to uczniowie ostatnich klas gimnazjów. Wybór takiego wieku podyktowany jest faktem, że w większości uczestniczących w badaniu krajów jest to wiek, na który przypada koniec obowiązku szkolnego. W 2009
roku w badaniu wzięli udział uczniowie z 65 państw. Sprawdzane były umiejętności uczniów w trzech dziedzinach: czytaniu i interpretacji, matematyce oraz rozumowaniu w naukach przyrodniczych. Podstawowe narzędzie badania ma postać
testu składającego się z zadań, których poziom trudności jest ustalany po przeprowadzonym badaniu, na podstawie informacji, ilu uczniów z danym zadaniem
sobie poradziło9. Wówczas zarówno zadania, jak i uczniowie są umiejscowiani
na sześciopoziomowej skali. Tych sześć (a w zasadzie siedem, ponieważ część
uczniów/zadań/umiejętności jest sytuowanych poniżej poziomu pierwszego)
poziomów umiejętności określa umiejętności od najprostszych, uznanych przez
ekspertów z OECD za elementarne (takich jak, na przykład, proste wyszukiwanie
informacji w tekście, dostrzeganie ewidentnych związków wydobywanych informacji z własnym doświadczeniem), poprzez średnie, aż po złożone, wymagające
zaawansowanych operacji poznawczych, krytycznego porównywania informacji
czy modelowania. Wyniki badania z każdej edycji i ze wszystkich badanych dziedzin są ujmowane w tabele i rankingi, następnie przekazywane do wiadomości
publicznej we wszystkich krajach jednocześnie. Ponieważ w badaniu została metodologicznie zagwarantowana porównywalność wyników, zarówno w latach, jak
i między poszczególnymi państwami, możliwe jest śledzenie zmian, które w tym
zakresie następują.
Pod względem metodologicznym (zasady doboru próby, powtarzalność zadań
i porównywalność wyników, odchylenie standardowe, procedury obowiązujące
ankieterów i koderów itd.) program PISA spełnia wymogi naukowości i tym samym spełnia wszelkie warunki bycia „dowodem” dla edukacyjnej polityki opartej
na dowodach. W jaki sposób i gdzie można by się było doszukiwać w tym badaniu
i opierającej się na nim polityce edukacyjnej wymiaru ideologicznego?
Aby odpowiedzieć na to pytanie, warto przypomnieć krótko historię pojęcia
ideologii i kilka z jego możliwych (dotychczas oferowanych) sposobów rozumienia.
8
Szczegółowe informacje na temat badania PISA są dostępne w raportach z poszczególnych
edycji badania, do pobrania ze strony Instytutu Filozofii i Socjologii PAN: http://www.ifispan.waw.
pl, oraz ze strony OECD: http://www.pisa.oecd.org.
9 „W badaniu PISA skalowanie wyników opiera się na teorii odpowiedzi na zadania (IRT —
Item Response Theory), a ściślej — na uogólnionym modelu Rascha” (Program Międzynarodowej
Oceny Umiejętności Uczniów OECD PISA. Wyniki badania 2009 w Polsce, Warszawa 2010, s. 19–20).
Forum Socjologiczne 2, 2012
© for this edition by CNS
f1.indd 44
2012-09-26 14:51:02
Ideologia a „polityka oparta na dowodach”. Badania edukacyjne i konstruowanie rzeczywistości społecznej
45
Ideologia
Termin „ideologia” stworzony przez Destutta de Tracy oznaczał pierwotnie
naukę o ideach, pojmowanych nie w sensie platońskim, lecz postkartezjańskim
— idee to tutaj nie odrębnie istniejące byty, idealne analogony bytów fenomenalnych, lecz percepcje zmysłowe, najbardziej podstawowe wrażenia, z jakich składa się ludzkie poznanie. Ideologia miała opisywać związki zachodzące między
tak pojmowanymi ideami oraz wyjaśniać, w jaki sposób z pierwotnych danych
zmysłowych tworzy się wiedza. Pojęcie to, jak widać, początkowo miało charakter epistemologiczny. Straciło go jednak w myśli Marksa, który wraz z Engelsem
odróżnił ideologię od nauki, tej drugiej przypisując funkcję odzwierciedlania
rzeczywistości, tej pierwszej — jej zafałszowywania. W ich rozprawach ideologia
należy do kluczowych terminów. Istotne są tu wpływy Hegla, który, jak zauważa
Marek Siemek, „nie tylko sam chętnie uprawiał typową krytykę ideologii, w późniejszym sensie Marksowskim, lecz także zarysował jej filozoficzne podstawy pojęciowe”10. W swoich pracach Hegel podkreślał znaczenie partykularnych potrzeb
dla formowania się społeczno-historycznych stosunków. Marks i Engels przejęli
Heglowskie przekonanie o pierwotności naturalnych popędów i partykularnych
interesów, podkreślając w Ideologii niemieckiej społeczne pochodzenie wszelkich
rzeczywiście istniejących form ludzkiej świadomości:
Moralność, religia, metafizyka i wszystkie inne rodzaje ideologii oraz odpowiadające im formy
świadomości tracą już przeto pozory samodzielności. Nie mają one historii, nie mają rozwoju; to tylko ludzie, rozwijając swą produkcję materialną i swe materialne stosunki wzajemne,
zmieniają wraz z tą swoją rzeczywistością również swoje myślenie i wytwory tego myślenia.
Nie świadomość określa życie, tylko życie określa świadomość11.
Marks i Engels posługiwali się pojęciem ideologii w kilku znaczeniach.
Po pierwsze, przez ideologię rozumieli ogólny system pojęć i postaw charakteryzujący społeczeństwo w danej epoce. Do tak rozumianej ideologii należałoby
wszystko, co nie stanowi „bazy” — materialnej sfery życia, a więc wszelkie formy
myśli: filozofia, religia, nauka, koncepcje moralne i prawne. W takim znaczeniu
termin ten służył do nazwania krytykowanego przez nich „zajmowania się myślami jako samodzielnymi, rozwijającymi się niezależnie bytami, podlegającymi tylko
własnym prawom”12. Po drugie, posługiwali się oni pojęciem ideologii w znaczeniu zniekształconego odbicia obiektywnych warunków materialnych czy zgodnie
10
M. Siemek, Hegel a Marksowskie pojęcie ideologii, „Przegląd Filozoficzno-Literacki” 12, 2005,
nr 3–4, s. 229–243.
11 K. Marks, F. Engels, Ideologia niemiecka. Krytyka najnowszej filozofii niemieckiej w osobach
jej przedstawicieli — Feuerbacha, B. Bauera i Stirnera, [w:] iidem, Dzieła, t. 3, Warszawa 1961, s. 28.
12 F. Engels, Ludwik Feuerbach i zmierzch klasycznej filozofii niemieckiej, t. 4, http://www.marxists.org/polski/marks-engels/1886/zmierzch_filozofii.htm (dostęp: 20 czerwca 2011).
Forum Socjologiczne 2, 2012
© for this edition by CNS
f1.indd 45
2012-09-26 14:51:02
46
Agnieszka Dziemianowicz-Bąk
z frazą Engelsa — w znaczeniu „fałszywej świadomości”13. W tym najbardziej
spopularyzowanym kontekście, ideologia to zespół poglądów przyjmowanych
za prawdziwe przez ludzi żyjących w obowiązującym układzie społeczno-polityczno-ekonomicznym, które to poglądy poza tym układem tracą iluzję prawdziwości, a których prawdziwą funkcją jest afirmacja tego układu. Ideologia jest tu tym,
co zafałszowuje rzeczywiście panujące stosunki materialne, będąc ich błędnym
wyobrażeniem. Pojęcie „ideologii” służy Marksowi także do wyjaśnienia, w jaki
sposób „idee i formy świadomości […] legitymizują i naturalizują pewne formy
porządku społecznego lub reprezentują i wzmacniają określone interesy klasowe”14. Ideologia w tym kontekście to narzędzie legitymizujące niesprawiedliwe
stosunki społeczne i ekonomiczne — zestaw poglądów wyrażających interesy klasy panującej, który dostarcza tej klasie wystarczających uzasadnień do utrzymania
władzy oraz wyznacza cele przekształcenia rzeczywistości zgodnie z interesem tej
klasy i jej widzeniem świata. Ten trzeci kontekst wskazuje, że już w marksowskiej
koncepcji ideologia zyskała sprawczy charakter. Już nie ty le, lub nie ty lko,
o dzwierciedla rzeczy wistoś ć bądź ją zamaskowuje, ile t a kże tę rzeczy wistoś ć p o dtrzymuje i uprawomo cnia . Ten, szczególnie istotny dla
rozważań dotyczących ideologicznego charakteru polityki opartej na dowodach,
aspekt rozumienia ideologii (pojmowanie jej jako narzędzia legitymizacji władzy)
podejmowany był w pracach późniejszych autorów sytuujących się w kręgach
marksistowskich inspiracji.
Jednym z nich był Antonio Gramsci. Choć samo pojęcie ideologii nie pojawia się
u niego często, rozwija on kategorię hegemonii, którą odróżnia od władzy, charakteryzując tę drugą jako opierającą się na przemocy i przymusie, natomiast pierwszą
jako opartą na perswazji i wytwarzaniu przyzwolenia na panujące stosunki klasowe.
Hegemonia to u Gramsciego zespół działań i zabiegów, za pomocą których klasa
sprawująca władzę w danym układzie społecznym legitymizuje swoją dominującą
pozycję. Te zabiegi stanowią domenę instytucji tak zwanego społeczeństwa obywatelskiego, w szczególności szkół, uniwersytetów, mediów — tych instytucji, które
wyznaczają standardy racjonalności15. Ta aktywna rola hegemonii (a zatem i ideologii) wzmocniona zostaje u Gramsciego poprzez wskazanie, że to ona właśnie stanowi warunek władzy politycznej, że bez niej nie może zostać zrealizowany żaden
istotny (istotnie przekształcający dany porządek) projekt zmiany społecznej16.
Kolejnym ważnym autorem rozwijającym marksowskie pojęcie ideologii był
Louis Althusser, który podejmując myśl Gramsciego, również wprowadził rozróż13 F. Engels, List do Mehringa z 14 lipca 1893 r., [w:] K. Marks, F. Engels, Dzieła, t. 39, Warszawa
1979, s. 114.
14 D. Howarth, Dyskurs, Warszawa 2008, s. 136.
15 J. Majmurek, Ideologie polskiej transformacji, [w:] Stracone szanse? Bilans transformacji 1989–
2009, red. J. Majmurek, P. Szumlewicz, Warszawa 2009, s. 121.
16 Por. S. George, Jak wygrać wojnę idei: czytając Gramsciego, http://www.uni.wroc.pl/~`turowski/george2.htm (dostęp: 17 kwietnia 2011).
Forum Socjologiczne 2, 2012
© for this edition by CNS
f1.indd 46
2012-09-26 14:51:02
Ideologia a „polityka oparta na dowodach”. Badania edukacyjne i konstruowanie rzeczywistości społecznej
47
nienie na panowanie polityczne i kulturowo-intelektualne. W swym najgłośniejszym eseju (Ideologie i aparaty ideologiczne państwa) wyróżnił dwa typy aparatów
państwowych, które służą do utrzymania dominacji klasy panującej — represyjne
i ideologiczne. Represyjne aparaty państwa działają zgodnie z regułą przemocy.
Ideologiczne aparaty państwa, takie jak szkoły, rodzina, instytucje religijne, media, funkcjonują zgodnie z regułą ideologii. Represyjne aparaty państwa to rząd,
administracja, armia, policja, sądy, więzienia, a ich jednolitość jest zagwarantowana przez polityczne scentralizowanie. Ideologicznych aparatów państwa jest wiele i są różne, jednak tym, co je spaja, jest ideologia, w oparciu o którą działają
— ideologia dominująca, ideologia klasy panującej. Podobnie jak Gramsci również Althusser uważa, że warunkiem utrzymania władzy państwowej jest sprawowanie hegemonii nad i w ideologicznych aparatach państwa. Dla Althussera
ideologia nie była ani zbiorem idei suwerennych wobec porządku społecznego,
ani jego prostym odzwierciedleniem. Twierdził zaś, że ideologia jest niezbędnym
czynnikiem reprodukcji społeczeństwa i wytwarza rzeczywiste, materialne efekty.
Według Althussera ideologię należało postrzegać jako praktykę społeczną, której
funkcje stanowi, po pierwsze, przekształcanie jednostek w podmioty („rekrutacja
podmiotów spośród jednostek”), po drugie, reprodukcja społeczna (reprodukcja
stosunków produkcji). Co oznacza stwierdzenie, że „ideologia przekształca jednostki w podmioty”? Znaczy to, że ideologia jest praktyką społeczną, która wyposaża członków społeczeństwa w szczególne charakterystyki, takie jak poglądy,
wartości, pragnienia i upodobania, nadając im tym samym specyficzną tożsamość
społeczną i polityczną17. Jako zaś narzędzie społecznej reprodukcji ideologia ma
służyć temu, żeby świat, w którym żyje podmiot, jawił mu się jako oczywisty i naturalny — służyć ma legitymizacji i naturalizacji panującego ładu.
Na wytwórczy charakter ideologii zwracają uwagę również autorzy, których
uznawać należy raczej za postmarksistów niż filozofów marksistowskich18, tacy
jak Chantal Mouffe i Ernesto Laclau. Usiłując zerwać z pojęciem ideologii opartym
na koncepcji fałszywej świadomości (której ich zdaniem Althusserowi nie udało
17
Tę czynność przekształcania jednostek w podmioty określa Althusser mianem interpelacji i porównuje ją do policyjnego wezwania na ulicy „Hej, ty tam”, w wyniku którego jednostka, rozpoznając,
że wezwanie skierowane jest do niej, staje się podmiotem: „Jeżeli zakładamy, że owa wyobrażona
scenka teoretyczna dzieje się na ulicy, to interpelowana jednostka odwraca się. Poprzez prosty fizyczny zwrot o 180 stopni, staje się ona podmiotem. Dlaczego? Ponieważ rozpoznała, że interpelacja była
skierowana »właśnie« do niej, i że »to właśnie ona była interpelowana« (a nie kto inny). Doświadczenie pokazuje, że telekomunikacyjne praktyki interpelacji są takie, że interpelacja praktycznie zawsze
trafia na właściwego osobnika: czy to okrzyk czy gwizd, interpelowany zawsze rozpozna, że owo
wezwanie jest skierowane do niego. Wszelako jest to dziwne zjawisko, i nie da się wytłumaczyć tylko
»poczuciem winy«, mimo dużej liczby tych, »którzy mają sobie coś do zarzucenia«” — L. Althusser,
Ideologie i aparaty ideologiczne państwa, dokument elektroniczny, pobrano ze strony: http://recyklingidei.pl/althusser_ideologie_aparaty_ideologiczne_panstwa (dostęp: 17 kwietnia 2011).
18 O problemach z określeniem, czym jest postmarksizm: S. Tormey, J. Townshend, Od teorii
krytycznej do postmarksizmu, Warszawa 2010.
Forum Socjologiczne 2, 2012
© for this edition by CNS
f1.indd 47
2012-09-26 14:51:02
48
Agnieszka Dziemianowicz-Bąk
się przezwyciężyć), w miejsce teorii ideologii proponują koncepcję dyskursu, która
ma radykalnie uchylać pytanie o prawdziwość/fałszywość ideologicznych przekonań, a skoncentrować się raczej na ich wytwórczym charakterze — Ernesto Laclau
wprost pisze w Niemożliwości społeczeństwa, że „to, co ideologiczne należy postrzegać jako konstytutywne tego, co społeczne”19. Odchodząc od pojęcia ideologii
w kierunku kategorii dyskursu, zastanawiają się oni nad tym, w jaki sposób poszczególne dyskursy konstytuują tożsamość konkretnych zjawisk (a nie ją przekłamują). Mówiąc najprościej, koncentrują się na tym, jak dyskursy stanowią, stwarzają rzeczywistość, a nie na tym, czy przedstawiają ją fałszywie, czy prawdziwie.
Badanie PISA i konstruowanie rzeczywistości społecznej
Ten poniekąd wybiórczy, jednak ilustrujący pewną tradycję teoretyczną, zestaw
poglądów na temat tego, czym jest ideologia i jak może być postrzegana jej rola,
miał na celu zwrócenie uwagi, że pomimo wciąż mocnej pozycji koncepcji ideologii
jako fałszywej świadomości można wskazać na takie rozumienie tego pojęcia, które
kładzie nacisk na proces konstruowania i konstytuowania przez praktyki ideologiczne elementów rzeczywistości społecznej, a nie na zjawisko maskowania tej rzeczywistości. W takim kontekście spór ideolog iczny, którego areną jest polityka, w tym także polityka edukac yjna, jest sporem nie po prostu
o to, jak się przedstawia czy jak jest przedstawiana rzeczy wistość
społeczna, lecz o to, jaka ta rzeczy wistość ma być, o jej w ytwarzanie, jest to spór o realne, sp ołeczne skutki działania ideologii.
To właśnie ten kontekst i takie pojmowanie ideologii odgrywa szczególną rolę
w rozważaniu ideologicznego wymiaru polityki opartej na dowodach. Ponieważ,
z wymienianych wcześniej powodów, omówienie edukacyjnej EBP zostanie dokonane na przykładzie programu PISA, do przykładu tego powrócę i wskażę kilka
jego wątków, które dobrze ilustrują taki proces ideologicznego konstytuowania
elementów rzeczywistości społecznej. Są to te wątki badania PISA, które stanowią
najczęstszy przedmiot krytyki, ale krytyki dokonywanej nie z poziomu metodologicznego, a raczej metadyskursywnego — z perspektywy analizy dyskursu, którego elementem jest badanie PISA.
Jak zostało już wspomniane, w badaniu PISA występuje sześć poziomów umiejętności, na których rozkładają się poszczególne zadania oraz na których umiejscowieni są uczniowie osiągający odpowiednie wyniki punktowe. Pierwszy zarzut,
jaki w tym kontekście bywa podnoszony, polega na zwróceniu uwagi, że poziomy te, ustalone (zarówno w liczbie, jak i opisie) dosyć arbitralnie, dzielą uczniów
w taki sposób, aby na najwyższym, oznaczającym posiadanie rozwiniętych kompetencji, poziomie znajdował się około 1%, a na najniższym około 5% badanych
19
E. Laclau, Niemożliwość społeczeństwa, http://www.nowakrytyka.pl/spip.php?article70 (dostęp: 17 kwietnia 2011).
Forum Socjologiczne 2, 2012
© for this edition by CNS
f1.indd 48
2012-09-26 14:51:02
Ideologia a „polityka oparta na dowodach”. Badania edukacyjne i konstruowanie rzeczywistości społecznej
49
uczniów. Jest to powodowane tym, że skale w badaniu kalibrowane są w taki sposób, aby wyniki mniej więcej odzwierciedlały „rozkład normalny”, przedstawiany
za pomocą nieco bardziej zwartej krzywej dzwonowej. Jak jednak argumentują
krytycy tego zabiegu, wybór i opisanie na poziomach konkretnych umiejętności
w taki sposób, aby najbardziej pożądane z nich, wskazywane jako kluczowe zarówno dla własnej kariery, jak i zajęcia miejsca istotnego z punktu widzenia rozwoju ekonomicznego czy cywilizacyjnego, posiadało bardzo niewielu uczniów (jak
zwraca uwagę brytyjski badacz Daniel Dorling, uczniowie z dwóch najwyższych
poziomów są w raportach z kolejnych edycji badania, a także w opracowaniach
do niego się odnoszących prezentowani — wprost lub nie — jako potencjalni liderzy, kadra naukowa, techniczna etc.), jest zabiegiem uprawomocniającym taki porządek społeczny, w którym wyraźnie zostaje wyróżniona elita, w którym od nielicznej grupy (wyłonionej już na poziomie 15 roku życia) zależeć ma los większych
społeczności. Zdaniem Dorlinga takie konstruowanie pomiaru kompetencji służy
podtrzymywaniu elitarnej wizji społeczeństwa, którą z kolei uznaje on za jeden
z filarów dyskursu podtrzymującego społeczne nierówności20. Badanie to staje się
dla niego narzędziem pogłębiającym rozwarstwienie społeczne. Podobnie odczytywany jest przez tego autora zabieg porządkowania uczniów na opisanej skali
umiejętności, który sprawia, że kompetencje traktowane są jako wartości relatywne („bycie lepszym niż”, „bycie najlepszym”), a nie bezwzględne. Krytycznie odnosząc się do sposobu prezentacji danych w programie PISA, Dorling zauważa, że
chociaż rankingi i tabele publikowane przez OECD (a także wszystkie inne im podobne) są prezentowane jako mające służyć pomocą tym, którzy znajdują się w nich na najniższych pozycjach,
jako powstałe, aby być wparciem w pracy nad poprawą wyniku najsłabszych uczniów, rzadko
zdarza się, aby faktycznie temu służyły. Tam, gdzie były stosowane, dystanse edukacyjne w zdecydowanej większości nie uległy zmniejszeniu. Jest tak przynajmniej po części dlatego, że rankingi te stanowią sygnał, jak niewielkie nadzieje na bycie „naprawdę kompetentnymi” może
żywić zdecydowana większość uczniów. „Zostawcie kompetencje najlepszym 2%” — to ukryte
przesłanie rankingów, skierowane do wszystkich tych, którzy nie znajdują się na najwyższym
z poziomów […]. Nawet gdy średni wynik się podniesie i uczniowie z poziomu pierwszego zostaną zastąpieni przez uczniów z poziomu drugiego, z poziomu drugiego przez uczniów z trzeciego i tak dalej, równocześnie to inna, bardziej złożona wiedza zostanie uznana za rzeczywiście
się liczącą. Jeśli zaakceptujemy takie myślenie, „krzywa dzwonowa” już zawsze będzie z nami21.
Kwestia prezentowania wyników badania PISA za pomocą list i tabel rankingowych (rysunek 1) jest także częstym przedmiotem krytyki, wówczas gdy
w grę wchodzą wyniki poszczególnych państw zestawiane z sobą. Peter Mortimor
z Education International22 zwraca uwagę, że chociaż jednym z jawnych, deklarowanych celów programu PISA jest międzynarodowy dialog i współpraca na rzecz
poprawy jakości edukacji, to ponieważ wyniki poszczególnych krajów prezentowane są za pomocą tabel rankingowych, badanie wspiera raczej międzynarodową
20
21
22
Por. D. Dorling, Injustice. Why Social Inequality Persists, Bristol 2010.
Ibidem, s. 41, tłum. własne.
http://www.ei-ie.org.
Forum Socjologiczne 2, 2012
© for this edition by CNS
f1.indd 49
2012-09-26 14:51:02
50
Agnieszka Dziemianowicz-Bąk
PISA 2000
kraj
średni wynik
Finlandia
546
Kanada
534
Nowa Zelandia
529
Australia
528
Irlandia
527
Hongkong (Chiny)
525
Korea
525
Japonia
522
Szwecja
516
Belgia
507
Islandia
507
Norwegia
505
Francja
505
Stany Zjednoczone
504
Dania
497
Szwajcaria
494
Hiszpania
493
Austria
492
Czechy
492
Włochy
487
Niemcy
484
Liechtenstein
483
Węgry
480
Polska
974
Grecja
474
Portugalia
470
Rosja
462
Łotwa
458
Izrael
452
Tajlandia
431
Bułgaria
430
Rumunia
428
Meksyk
422
Argentyna
418
Chile
410
Brazylia
396
Indonezja
371
Albania
349
Peru
327
PISA 2003
kraj
średni wynik
Finlandia
543
Korea
534
Kanada
528
Australia
525
Liechtenstein
525
Nowa Zelandia
522
Irlandia
515
Szwecja
514
Holandia
513
Hongkong (Chiny)
510
Belgia
507
Norwegia
500
Szwajcaria
499
Japonia
498
Macao (Chiny)
498
Polska
497
Francja
496
Stany Zjednoczone
495
Dania
492
Islandia
492
Niemcy
491
Austria
491
Łotwa
491
Czechy
489
Węgry
482
Hiszpania
481
Luksemburg
479
Portugalia
478
Włochy
476
Grecja
472
Słowacja
469
Rosja
442
Turcja
441
Urugwaj
434
Tajlandia
420
Serbia
412
Brazylia
403
Indonezja
382
Tunezja
375
PISA 2006
kraj
średni wynik
Korea
556
Finlandia
547
Hongkong (Chiny)
536
Kanada
527
Nowa Zelandia
521
Irlandia
517
Australia
513
Liechtenstein
510
Polska
508
Szwecja
507
Holandia
507
Belgia
501
Estonia
501
Szwajcaria
499
Japonia
498
Tajwan
496
Wielka Brytania
495
Niemcy
495
Dania
494
Słowenia
494
Macao (Chiny)
492
Austria
490
Francja
488
Islandia
484
Norwegia
484
Czechy
483
Węgry
482
Łotwa
479
Luksemburg
479
Chorwacja
477
Portugalia
472
Litwa
470
Włochy
469
Słowacja
466
Hiszpania
461
Grecja
460
Turcja
447
Chile
442
Rosja
440
Izrael
439
Tajlandia
417
Urugwaj
413
Meksyk
410
Bułgaria
402
Serbia
401
Jordania
401
Rumunia
396
Indonezja
393
Brazylia
393
Czarnogóra
392
Kolumbia
385
Tunezja
380
Argentyna
374
Azerbejdżan
353
Katar
312
Kirgistan
285
PISA 2009
kraj
średni wynik
Szanghaj (Chiny)
556
Korea
539
Finlandia
536
Hongkong (Chiny)
533
Singapur
526
Kanada
524
Nowa Zelandia
521
Japonia
520
Australia
515
Holandia
508
Belgia
506
Norwegia
503
Estonia
501
Szwajcaria
501
Polska
500
Islandia
500
Stany Zjednoczone
500
Liechtenstein
499
Szwecja
497
Niemcy
497
Irlandia
496
Francja
496
Tajwan
495
Dania
495
Wielka Brytania
494
Węgry
494
Portugalia
489
Macao (Chiny)
487
Włochy
486
Łotwa
484
Słowenia
483
Grecja
483
Hiszpania
481
Czechy
478
Słowacja
477
Chorwacja
476
Izrael
474
Luksemburg
472
Litwa
468
Turcja
464
Dubaj (ZEA)
459
Rosja
459
Chile
449
Serbia
442
Bułgaria
429
Urugwaj
426
Meksyk
425
Rumunia
424
Tajlandia
421
Trynidad i Tobago
416
Kolumbia
413
Brazylia
412
Czarnogóra
408
Jordania
405
Tunezja
404
Indonezja
402
Argentyna
398
Kazachstan
390
Albania
385
Katar
372
Panama
371
Peru
370
Azerbejdżan
362
Kirgistan
314
Ryc. 1. Przykład prezentacji wyników PISA. Średnie wyniki badania PISA dla poszczególnych krajów w latach 2000–2009 w dziedzinie czytania i interpretacji
Źródło: Program Międzynarodowej Oceny Umiejętności Uczniów OECD PISA. Wyniki badania 2009 w Polsce,
Warszawa 2010.
Objaśnienia: kursywa oznacza wynik powyżej średniej OECD, pismo proste oznacza wynik średni
dla OECD, pismo pogrubione oznacza wynik poniżej średniej OECD.
rywalizację niż współpracę. Większość rządów i niemalże wszystkie media (a więc
odwołując się do kategorii Althussera, zarówno państwowe, jak i ideologiczne
aparaty państwa), podejmując temat międzynarodowych wyników badania PISA,
koncentrują się na miejscu w rankingu i na zmianie pozycji względem pozostaForum Socjologiczne 2, 2012
© for this edition by CNS
f1.indd 50
2012-09-26 14:51:02
Ideologia a „polityka oparta na dowodach”. Badania edukacyjne i konstruowanie rzeczywistości społecznej
51
łych państw. Owocuje to na poziomie praktyki szkolnej koncentracją nauczycieli
(zachęcanych do tego przez władze oświatowe, stosujące różnego rodzaju mechanizmy wzmacniania) na pracy z tymi uczniami, których poprawa wyników może
istotnie wpłynąć na poprawę wyniku krajowego. Rzadko kiedy są to uczniowie
słabsi, w przypadku których stosunek wkładu pracy do efektu w postaci poprawy
wyniku punktowego nie przedstawia się korzystnie23.
Przykład ten pokazuje działanie czegoś, co można określić jako ukryty program badania PISA, badania, które stanowi modelowy przykład „dowodu” w polityce edukacyjnej opartej na dowodach. Mortimor proponuje zmianę sposobu
prezentacji wyników PISA i zastąpienie tabel rankingowych wykresami, które
nie będą czytelnikowi przedstawiały wyników poszczególnych państw w porządku „od najlepszego do najgorszego” (rysunek 2).
Ryc. 2. Rozkład procentowy wyników uczniów na poszczególnych poziomach umiejętności z części
matematycznej w poszczególnych krajach
Źródło: P. Mortimor, Alternative Models for Analysing and Representing Countries’ Performance in PISA, Bruksela
2010.
Prowadzona, wciąż jeszcze głównie na łamach publikacji zagranicznych, krytyczna dyskusja nad zamierzonymi i niezamierzonymi efektami Programu Międzynarodowej Oceny Umiejętności Uczniów dotyczy nie tylko tego, w jaki sposób program ten dostarcza wiedzy na temat umiejętności piętnastolatków, ale także w jaki
sposób samo badanie — jego założenia, przyjmowana perspektywa metodologiczna czy sposób prezentacji wyników — stanowi narzędzie konstytuujące i legitymizujące określony model lub chociaż elementy modelu rzeczywistości społecznej.
Wnioski z tej dyskusji, a także przykłady, których dostarcza, wskazują, że wykorzystanie tego badania w polityce i praktyce edukacyjnej jest wyrażeniem aprobaty
dla tego modelu i w tym sensie jest działaniem politycznym, któremu nie można
odmówić ideologicznego (bo afirmatywnego i performatywnego) charakteru.
23
P. Mortimor, Alternative Models for Analysing and Representing Countries’ Performance in
PISA, Bruksela 2010, s. 5.
Forum Socjologiczne 2, 2012
© for this edition by CNS
f1.indd 51
2012-09-26 14:51:02
52
Agnieszka Dziemianowicz-Bąk
Bibliografia
Althusser L., Ideologie i aparaty ideologiczne państwa, http://recyklingidei.pl/althusser_ideologie_
aparaty_ideologiczne_panstwa (dostęp: 17 kwietnia 2011).
Dorling D., Injustice. Why Social Inequality Persists, The Policy Press, Bristol 2010.
Engels F., List do Mehringa z 14 lipca 1893 r., [w:] K. Marks, F. Engels, Dzieła, t. 39, Książka i Wiedza,
Warszawa 1979.
Engels F., Ludwik Feuerbach i zmierzch klasycznej filozofii niemieckiej, t. 4, http://www.marxists.org/
polski/marks-engels/1886/zmierzch_filozofii.htm (dostęp: 20 czerwca 2011).
George S., Jak wygrać wojnę idei: czytając Gramsciego, http://www.uni.wroc.pl/~`turowski/george2.
htm (dostęp: 17 kwietnia 2011).
Górniak J., Mazur S., Polityki publiczne oparte na dowodach i ich zastosowanie do rynku pracy,
[w:] W kierunku polityki rynku pracy opartej na dowodach, red. J. Górniak, S. Mazur, Warszawa
2011, http://www.obserwatorium.kpp.org.pl/w-kierunku-polityki-opartej-na-dowodach-52.html
(dostęp: 19 maja 2011).
Hegel G.W.F., Wykłady z filozofii dziejów, t. 1, Warszawa 1958.
Howarth D., Dyskurs, Oficyna Naukowa, Warszawa 2008.
Laclau E., Niemożliwość społeczeństwa, http://www.nowakrytyka.pl/spip.php?article70 (dostęp:
17 kwietnia 2011).
Majmurek J., Ideologie polskiej transformacji, [w:] Stracone szanse? Bilans transformacji 1989–2009,
red. J. Majmurek, P. Szumlewicz, Difin, Warszawa 2009.
Marks K., Engels F., Ideologia niemiecka. Krytyka najnowszej filozofii niemieckiej w osobach
jej przedstawicieli — Feuerbacha, B. Bauera i Stirnera, [w:] iidem, Dzieła, t. 3, Warszawa 1961.
Marston G., Watts R., Tampering with the Evidence: A Critical Appraisal of Evidence-Based PolicyMaking, http://www.australianreview.net/journal/v3/n3/marston_watts.pdf (dostęp: 17 kwietnia 2011).
Mortimor P., Alternative Models for Analysing and Representing Countries’ Performance in PISA,
Education International, Bruksela 2010.
Siemek M., Hegel a Marksowskie pojęcie ideologii, „Przegląd Filozoficzno-Literacki” 12, 2005, nr 3–4.
Tormey S., Townshend J., Od teorii krytycznej do postmarksizmu, PWN, Warszawa 2010.
Towards more knowledge-based policy and practice in education and training, Commission Staff
Working Document, SEC (2007)1098, Bruksela 2007.
W kierunku polityki rynku pracy opartej na dowodach, red. J. Górniak, S. Mazur, Warszawa 2011,
http://www.obserwatorium.kpp.org.pl/w-kierunku-polityki-opartej-na-dowodach-52.html
(dostęp: 19 maja 2011).
Ideology and the evidence-based policy. Educational research and the
construction of social reality
Summary
The term evidence-based policy (EBP) describes a public policy informed by rigorously established evidence. The idea of EBP has evolved from evidence-based medicine and today this term is
being used to describe all areas of public policy, including policy of education. EBP is usually set in
opposition to the conviction-based policy (CBP) and presented as as a model of policy making free
of ideological influences. The goal of this paper is to discuss this opposition between evidence- and
conviction-based policy and to argue, using the example of Programme for International Student
Assessment (PISA), that the EBP in general, and particulary in the area of education, is in fact ideologically affected. To achive this goal, author refers to the very concept of ideology, to its history and
possible ways of understanding, provided by contemporary socio-political philosophy.
Forum Socjologiczne 2, 2012
© for this edition by CNS
f1.indd 52
2012-09-26 14:51:02