Pobierz artykuł - Forum Socjologiczne
Transkrypt
Pobierz artykuł - Forum Socjologiczne
AGNIESZKA DZIEMIANOWICZ-BĄK Uniwersytet Wrocławski Ideologia a „polityka oparta na dowodach”. Badania edukacyjne i konstruowanie rzeczywistości społecznej Wprowadzenie „Jeśli nie masz dowodów, twój głos jest tylko jedną spośród opinii”1. To zdanie, autorstwa szefa Zespołu Analiz i Wskaźników w Dyrektoriacie ds. Edukacji Organizacji Wspólnoty Gospodarczej i Rozwoju, stanowi nieformalne motto jednego z największych na świecie badań edukacyjnych — Programu Międzynarodowej Oceny Umiejętności Uczniów, prowadzonego i finansowanego od 2000 roku przez OECD, w którym obecnie udział bierze 65 państw z całego świata. Zdanie to także trafnie oddaje ideę tego, co przyjęło się określać jako „politykę opartą na dowodach” (evidence-based policy — EBP). Evidence-based policy — polityka oparta na dowodach Termin „polityka oparta na dowodach” wyewoluował z pojęcia „praktyki opartej na dowodach” i podobnie jak on ma swoje korzenie w medycynie. Medycyna oparta na dowodach (EBM) oznacza postępowanie medyczne oparte na najlepszej dostępnej wiedzy naukowej, dostarczanej przez badania eksperymentalne i obserwacyjne. Tak zwanym złotym standardem w takim postępowaniu medycznym jest badanie z randomizacją (ang. randomised controlled trial — RCT), w którym, w celu dokonania oceny skuteczności i bezpieczeństwa interwencji profilaktycznych i leczniczych, przydziela się pacjentów losowo do grupy eksperymentalnej 1 A. Schleicher, wystąpienie podczas konferencji prezentującej wyniki badania PISA 2009 w Polsce, Warszawa, 10 lutego 2011. Forum Socjologiczne 2, 2012 © for this edition by CNS f1.indd 41 2012-09-26 14:51:02 42 Agnieszka Dziemianowicz-Bąk (poddawanej ocenianej interwencji) lub kontrolnej (stosującej placebo), a następnie obserwuje się występowanie określonych punktów końcowych2. Zgodnie z wykładnią Komisji Europejskiej, która od dłuższego czasu rekomenduje rządom państw członkowskich EBP jako model polityki publicznej, „polityka oparta na dowodach to sumienne i jawne wykorzystywanie w procesach decyzyjnych i przy wyborach strategii politycznych najlepszych spośród dostępnych danych empirycznych”3. Istotą tego modelu ma być mocne oparcie polityki (decyzji i działań) na „wiedzy tworzonej z wykorzystaniem procedur badawczych właściwych nauce”4. Kategoria polityki opartej na dowodach stała się szczególnie popularna od czasu reform administracyjnych w Wielkiej Brytanii wprowadzonych przez rząd Tony’ego Blaira, a jej szerokie zastosowanie w polityce społecznej daje się w ostatnich dziesięcioleciach zaobserwować w systemach rządzenia i zarządzania sprawami publicznymi państw anglosaskich. Postępująca od lat 90. instytucjonalizacja tego podejścia związana jest między innymi z rosnącym zainteresowaniem nurtem Nowego Zarządzania Publicznego i procesem jego ewoluowania. Jak zauważają Jarosław Górniak i Stanisław Mazur, „znaczącą rolę w promowaniu tego racjonalno-pozytywistycznego podejścia do zarządzania sprawami publicznymi odgrywają instytucje międzynarodowe (OECD, Bank Światowy), które upatrują w nim sposobu na wzrost dynamiki procesów modernizacyjnych zachodzących we współczesnych państwach demokratycznych”5. W zakresie edukacji ten model polityki jest mocno ugruntowany na poziomie europejskim ze względu na to, że Unia Europejska nie dysponuje innymi niż perswazyjne narzędziami w zakresie polityki edukacyjnej. Polityka oparta na dowodach tradycyjnie przeciwstawiana jest polityce opartej na przekonaniach (conviction-based policy), która „używa dowodów w sposób selektywny, nie zważając na jakość badań, lub też wykorzystuje niesprawdzone poglądy jednostek i grup, które odwołują się do ideologii, przesądów i spekulacji”6. Jedną z często podkreślanych cech polityki opartej na dowodach jest jej aideologiczny charakter, który ma być gwarantowany przez naukową rzetelność i metodologiczną poprawność wykorzystywanych w tej polityce badań. Pytanie o faktyczną wolność tego modelu polityki od ideologicznych konotacji stało się inspiracją do napisania niniejszego artykułu. Jako ilustracja pro2 G. Marston, R. Watts, Tampering with the Evidence: A Critical Appraisal of Evidence-Based Policy-Making, http://www.australianreview.net/journal/v3/n3/marston_watts.pdf (dostęp: 17 kwietnia 2011). 3 Towards more knowledge-based policy and practice in education and training, Commission Staff Working Document, SEC(2007)1098, Bruksela 2007, s. 3. 4 J. Górniak, S. Mazur, Polityki publiczne oparte na dowodach i ich zastosowanie do rynku pracy, [w:] W kierunku polityki rynku pracy opartej na dowodach, red. J. Górniak, S. Mazur, Warszawa 2011, http://www.obserwatorium.kpp.org.pl/w-kierunku-polityki-opartej-na-dowodach-52.html (dostęp: 19 maja 2011), s. 13. 5 Ibidem, s. 17. 6 Ibidem, s. 13. Forum Socjologiczne 2, 2012 © for this edition by CNS f1.indd 42 2012-09-26 14:51:02 Ideologia a „polityka oparta na dowodach”. Badania edukacyjne i konstruowanie rzeczywistości społecznej 43 blemu przedstawiony zostanie Program Międzynarodowej Oceny Umiejętności Uczniów (Programme for International Student Assessment — PISA). Na taki wybór ma wpływ kilka czynników. Po pierwsze, OECD, która realizuje badanie PISA, jest jedną z najprężniej propagujących model polityki opartej na dowodach organizacji na świecie. Jednocześnie jest organizacją dostarczającą decydentom, zarówno tym działającym na arenie międzynarodowej, jak i odpowiedzialnym za polityki poszczególnych krajów, ogromną liczbę „dowodów” w postaci danych empirycznych, często opatrzonych rekomendacjami. Po drugie, badanie PISA to jedno z największych badań edukacyjnych na świecie. W ostatniej edycji badania w 2009 roku wzięło udział 65 krajów z całego świata, przebadano 475 tysięcy uczniów z ponad 17 tysięcy szkół. Przebadana próba jest reprezentatywna dla populacji 26 milionów uczniów. Kolejnym powodem jest to, że wyniki badania PISA mają realny wpływ na politykę i praktykę edukacyjną poszczególnych krajów, a także na kształt polityki edukacyjnej Unii Europejskiej. Były one wykorzystywane między innymi w ocenach rozwoju edukacji w latach 2000–2010, w ramach strategii na rzecz wzrostu gospodarczego i zatrudnienia (strategii lizbońskiej). Stanowiły także istotny element konstruowania edukacyjnej części strategii Europa 2020, a także europejskiego dokumentu Edukacja i Szkolenie 20207. W Polsce wyniki badania PISA wykorzystywane są w istotnych dokumentach programowych, w tym w Krajowym Programie Reform 2008–2011, w Programie Operacyjnym Rozwój Kapitału Ludzkiego 2007–2013 czy w raporcie Polska 2030. Wyniki te były także brane pod uwagę w procesach tworzenia nowej podstawy programowej dla kształcenia ogólnego, a zadania konstruowane na wzór występujących w badaniu znalazły się w Informatorze o egzaminie gimnazjalnym od roku szkolnego 2011/2012. Również w krajach Europy Zachodniej (szczególnie w Niemczech, Austrii) badanie PISA stanowi istotne narzędzie ustalania kierunków polityki edukacyjnej. Wszystko to sprawia, że program ten jest modelowym przykładem tworzenia podstaw polityki opartej na dowodach. Celem niniejszego artykułu nie jest krytyka EBP jako modelu polityki publicznej. Nie jest nim także dyskredytowanie wykorzystywania w procesie podejmowania decyzji dotyczących polityki edukacyjnej badań empirycznych i analiz naukowych. Jest nim natomiast próba sproblematyzowania opozycji między polityką opartą na dowodach a polityką opartą na opiniach i wyrażenie przekonania, że stanowi ona poważne uproszczenie. Stawiane w artykule pytanie o to, czy możliwe jest, a jeśli tak, to w jaki sposób, w odniesieniu do EBP mówienie o działaniu ideologii ma służyć zwróceniu uwagi na potrzebę świadomego i krytycznego odbioru wiedzy dostarczanej przez badania empiryczne, w szczególności gdy mają one służyć decyzjom mającym wpływ na kształt i kierunek polityki społecznej, w tym także polityki edukacyjnej. W poszukiwaniu odpowiedzi na to pytanie od- 7 Oba dokumenty dostępne są na stronie Komisji Eurpejskiej, http://ec.europa.eu/education. Forum Socjologiczne 2, 2012 © for this edition by CNS f1.indd 43 2012-09-26 14:51:02 44 Agnieszka Dziemianowicz-Bąk niosę się do samego pojęcia ideologii, do jego historii i możliwych sposobów rozumienia proponowanych we współczesnej filozofii społeczno-politycznej. Zanim jednak przejdę do zasadniczej części rozważań, odniosę się krótko do samego programu PISA8. Badanie jest przeprowadzane od roku 2000 co trzy lata (w 2012 roku odbywa się kolejne). Uczestnikami jego są uczniowie w wieku 15 lat, w przypadku Polski są to uczniowie ostatnich klas gimnazjów. Wybór takiego wieku podyktowany jest faktem, że w większości uczestniczących w badaniu krajów jest to wiek, na który przypada koniec obowiązku szkolnego. W 2009 roku w badaniu wzięli udział uczniowie z 65 państw. Sprawdzane były umiejętności uczniów w trzech dziedzinach: czytaniu i interpretacji, matematyce oraz rozumowaniu w naukach przyrodniczych. Podstawowe narzędzie badania ma postać testu składającego się z zadań, których poziom trudności jest ustalany po przeprowadzonym badaniu, na podstawie informacji, ilu uczniów z danym zadaniem sobie poradziło9. Wówczas zarówno zadania, jak i uczniowie są umiejscowiani na sześciopoziomowej skali. Tych sześć (a w zasadzie siedem, ponieważ część uczniów/zadań/umiejętności jest sytuowanych poniżej poziomu pierwszego) poziomów umiejętności określa umiejętności od najprostszych, uznanych przez ekspertów z OECD za elementarne (takich jak, na przykład, proste wyszukiwanie informacji w tekście, dostrzeganie ewidentnych związków wydobywanych informacji z własnym doświadczeniem), poprzez średnie, aż po złożone, wymagające zaawansowanych operacji poznawczych, krytycznego porównywania informacji czy modelowania. Wyniki badania z każdej edycji i ze wszystkich badanych dziedzin są ujmowane w tabele i rankingi, następnie przekazywane do wiadomości publicznej we wszystkich krajach jednocześnie. Ponieważ w badaniu została metodologicznie zagwarantowana porównywalność wyników, zarówno w latach, jak i między poszczególnymi państwami, możliwe jest śledzenie zmian, które w tym zakresie następują. Pod względem metodologicznym (zasady doboru próby, powtarzalność zadań i porównywalność wyników, odchylenie standardowe, procedury obowiązujące ankieterów i koderów itd.) program PISA spełnia wymogi naukowości i tym samym spełnia wszelkie warunki bycia „dowodem” dla edukacyjnej polityki opartej na dowodach. W jaki sposób i gdzie można by się było doszukiwać w tym badaniu i opierającej się na nim polityce edukacyjnej wymiaru ideologicznego? Aby odpowiedzieć na to pytanie, warto przypomnieć krótko historię pojęcia ideologii i kilka z jego możliwych (dotychczas oferowanych) sposobów rozumienia. 8 Szczegółowe informacje na temat badania PISA są dostępne w raportach z poszczególnych edycji badania, do pobrania ze strony Instytutu Filozofii i Socjologii PAN: http://www.ifispan.waw. pl, oraz ze strony OECD: http://www.pisa.oecd.org. 9 „W badaniu PISA skalowanie wyników opiera się na teorii odpowiedzi na zadania (IRT — Item Response Theory), a ściślej — na uogólnionym modelu Rascha” (Program Międzynarodowej Oceny Umiejętności Uczniów OECD PISA. Wyniki badania 2009 w Polsce, Warszawa 2010, s. 19–20). Forum Socjologiczne 2, 2012 © for this edition by CNS f1.indd 44 2012-09-26 14:51:02 Ideologia a „polityka oparta na dowodach”. Badania edukacyjne i konstruowanie rzeczywistości społecznej 45 Ideologia Termin „ideologia” stworzony przez Destutta de Tracy oznaczał pierwotnie naukę o ideach, pojmowanych nie w sensie platońskim, lecz postkartezjańskim — idee to tutaj nie odrębnie istniejące byty, idealne analogony bytów fenomenalnych, lecz percepcje zmysłowe, najbardziej podstawowe wrażenia, z jakich składa się ludzkie poznanie. Ideologia miała opisywać związki zachodzące między tak pojmowanymi ideami oraz wyjaśniać, w jaki sposób z pierwotnych danych zmysłowych tworzy się wiedza. Pojęcie to, jak widać, początkowo miało charakter epistemologiczny. Straciło go jednak w myśli Marksa, który wraz z Engelsem odróżnił ideologię od nauki, tej drugiej przypisując funkcję odzwierciedlania rzeczywistości, tej pierwszej — jej zafałszowywania. W ich rozprawach ideologia należy do kluczowych terminów. Istotne są tu wpływy Hegla, który, jak zauważa Marek Siemek, „nie tylko sam chętnie uprawiał typową krytykę ideologii, w późniejszym sensie Marksowskim, lecz także zarysował jej filozoficzne podstawy pojęciowe”10. W swoich pracach Hegel podkreślał znaczenie partykularnych potrzeb dla formowania się społeczno-historycznych stosunków. Marks i Engels przejęli Heglowskie przekonanie o pierwotności naturalnych popędów i partykularnych interesów, podkreślając w Ideologii niemieckiej społeczne pochodzenie wszelkich rzeczywiście istniejących form ludzkiej świadomości: Moralność, religia, metafizyka i wszystkie inne rodzaje ideologii oraz odpowiadające im formy świadomości tracą już przeto pozory samodzielności. Nie mają one historii, nie mają rozwoju; to tylko ludzie, rozwijając swą produkcję materialną i swe materialne stosunki wzajemne, zmieniają wraz z tą swoją rzeczywistością również swoje myślenie i wytwory tego myślenia. Nie świadomość określa życie, tylko życie określa świadomość11. Marks i Engels posługiwali się pojęciem ideologii w kilku znaczeniach. Po pierwsze, przez ideologię rozumieli ogólny system pojęć i postaw charakteryzujący społeczeństwo w danej epoce. Do tak rozumianej ideologii należałoby wszystko, co nie stanowi „bazy” — materialnej sfery życia, a więc wszelkie formy myśli: filozofia, religia, nauka, koncepcje moralne i prawne. W takim znaczeniu termin ten służył do nazwania krytykowanego przez nich „zajmowania się myślami jako samodzielnymi, rozwijającymi się niezależnie bytami, podlegającymi tylko własnym prawom”12. Po drugie, posługiwali się oni pojęciem ideologii w znaczeniu zniekształconego odbicia obiektywnych warunków materialnych czy zgodnie 10 M. Siemek, Hegel a Marksowskie pojęcie ideologii, „Przegląd Filozoficzno-Literacki” 12, 2005, nr 3–4, s. 229–243. 11 K. Marks, F. Engels, Ideologia niemiecka. Krytyka najnowszej filozofii niemieckiej w osobach jej przedstawicieli — Feuerbacha, B. Bauera i Stirnera, [w:] iidem, Dzieła, t. 3, Warszawa 1961, s. 28. 12 F. Engels, Ludwik Feuerbach i zmierzch klasycznej filozofii niemieckiej, t. 4, http://www.marxists.org/polski/marks-engels/1886/zmierzch_filozofii.htm (dostęp: 20 czerwca 2011). Forum Socjologiczne 2, 2012 © for this edition by CNS f1.indd 45 2012-09-26 14:51:02 46 Agnieszka Dziemianowicz-Bąk z frazą Engelsa — w znaczeniu „fałszywej świadomości”13. W tym najbardziej spopularyzowanym kontekście, ideologia to zespół poglądów przyjmowanych za prawdziwe przez ludzi żyjących w obowiązującym układzie społeczno-polityczno-ekonomicznym, które to poglądy poza tym układem tracą iluzję prawdziwości, a których prawdziwą funkcją jest afirmacja tego układu. Ideologia jest tu tym, co zafałszowuje rzeczywiście panujące stosunki materialne, będąc ich błędnym wyobrażeniem. Pojęcie „ideologii” służy Marksowi także do wyjaśnienia, w jaki sposób „idee i formy świadomości […] legitymizują i naturalizują pewne formy porządku społecznego lub reprezentują i wzmacniają określone interesy klasowe”14. Ideologia w tym kontekście to narzędzie legitymizujące niesprawiedliwe stosunki społeczne i ekonomiczne — zestaw poglądów wyrażających interesy klasy panującej, który dostarcza tej klasie wystarczających uzasadnień do utrzymania władzy oraz wyznacza cele przekształcenia rzeczywistości zgodnie z interesem tej klasy i jej widzeniem świata. Ten trzeci kontekst wskazuje, że już w marksowskiej koncepcji ideologia zyskała sprawczy charakter. Już nie ty le, lub nie ty lko, o dzwierciedla rzeczy wistoś ć bądź ją zamaskowuje, ile t a kże tę rzeczy wistoś ć p o dtrzymuje i uprawomo cnia . Ten, szczególnie istotny dla rozważań dotyczących ideologicznego charakteru polityki opartej na dowodach, aspekt rozumienia ideologii (pojmowanie jej jako narzędzia legitymizacji władzy) podejmowany był w pracach późniejszych autorów sytuujących się w kręgach marksistowskich inspiracji. Jednym z nich był Antonio Gramsci. Choć samo pojęcie ideologii nie pojawia się u niego często, rozwija on kategorię hegemonii, którą odróżnia od władzy, charakteryzując tę drugą jako opierającą się na przemocy i przymusie, natomiast pierwszą jako opartą na perswazji i wytwarzaniu przyzwolenia na panujące stosunki klasowe. Hegemonia to u Gramsciego zespół działań i zabiegów, za pomocą których klasa sprawująca władzę w danym układzie społecznym legitymizuje swoją dominującą pozycję. Te zabiegi stanowią domenę instytucji tak zwanego społeczeństwa obywatelskiego, w szczególności szkół, uniwersytetów, mediów — tych instytucji, które wyznaczają standardy racjonalności15. Ta aktywna rola hegemonii (a zatem i ideologii) wzmocniona zostaje u Gramsciego poprzez wskazanie, że to ona właśnie stanowi warunek władzy politycznej, że bez niej nie może zostać zrealizowany żaden istotny (istotnie przekształcający dany porządek) projekt zmiany społecznej16. Kolejnym ważnym autorem rozwijającym marksowskie pojęcie ideologii był Louis Althusser, który podejmując myśl Gramsciego, również wprowadził rozróż13 F. Engels, List do Mehringa z 14 lipca 1893 r., [w:] K. Marks, F. Engels, Dzieła, t. 39, Warszawa 1979, s. 114. 14 D. Howarth, Dyskurs, Warszawa 2008, s. 136. 15 J. Majmurek, Ideologie polskiej transformacji, [w:] Stracone szanse? Bilans transformacji 1989– 2009, red. J. Majmurek, P. Szumlewicz, Warszawa 2009, s. 121. 16 Por. S. George, Jak wygrać wojnę idei: czytając Gramsciego, http://www.uni.wroc.pl/~`turowski/george2.htm (dostęp: 17 kwietnia 2011). Forum Socjologiczne 2, 2012 © for this edition by CNS f1.indd 46 2012-09-26 14:51:02 Ideologia a „polityka oparta na dowodach”. Badania edukacyjne i konstruowanie rzeczywistości społecznej 47 nienie na panowanie polityczne i kulturowo-intelektualne. W swym najgłośniejszym eseju (Ideologie i aparaty ideologiczne państwa) wyróżnił dwa typy aparatów państwowych, które służą do utrzymania dominacji klasy panującej — represyjne i ideologiczne. Represyjne aparaty państwa działają zgodnie z regułą przemocy. Ideologiczne aparaty państwa, takie jak szkoły, rodzina, instytucje religijne, media, funkcjonują zgodnie z regułą ideologii. Represyjne aparaty państwa to rząd, administracja, armia, policja, sądy, więzienia, a ich jednolitość jest zagwarantowana przez polityczne scentralizowanie. Ideologicznych aparatów państwa jest wiele i są różne, jednak tym, co je spaja, jest ideologia, w oparciu o którą działają — ideologia dominująca, ideologia klasy panującej. Podobnie jak Gramsci również Althusser uważa, że warunkiem utrzymania władzy państwowej jest sprawowanie hegemonii nad i w ideologicznych aparatach państwa. Dla Althussera ideologia nie była ani zbiorem idei suwerennych wobec porządku społecznego, ani jego prostym odzwierciedleniem. Twierdził zaś, że ideologia jest niezbędnym czynnikiem reprodukcji społeczeństwa i wytwarza rzeczywiste, materialne efekty. Według Althussera ideologię należało postrzegać jako praktykę społeczną, której funkcje stanowi, po pierwsze, przekształcanie jednostek w podmioty („rekrutacja podmiotów spośród jednostek”), po drugie, reprodukcja społeczna (reprodukcja stosunków produkcji). Co oznacza stwierdzenie, że „ideologia przekształca jednostki w podmioty”? Znaczy to, że ideologia jest praktyką społeczną, która wyposaża członków społeczeństwa w szczególne charakterystyki, takie jak poglądy, wartości, pragnienia i upodobania, nadając im tym samym specyficzną tożsamość społeczną i polityczną17. Jako zaś narzędzie społecznej reprodukcji ideologia ma służyć temu, żeby świat, w którym żyje podmiot, jawił mu się jako oczywisty i naturalny — służyć ma legitymizacji i naturalizacji panującego ładu. Na wytwórczy charakter ideologii zwracają uwagę również autorzy, których uznawać należy raczej za postmarksistów niż filozofów marksistowskich18, tacy jak Chantal Mouffe i Ernesto Laclau. Usiłując zerwać z pojęciem ideologii opartym na koncepcji fałszywej świadomości (której ich zdaniem Althusserowi nie udało 17 Tę czynność przekształcania jednostek w podmioty określa Althusser mianem interpelacji i porównuje ją do policyjnego wezwania na ulicy „Hej, ty tam”, w wyniku którego jednostka, rozpoznając, że wezwanie skierowane jest do niej, staje się podmiotem: „Jeżeli zakładamy, że owa wyobrażona scenka teoretyczna dzieje się na ulicy, to interpelowana jednostka odwraca się. Poprzez prosty fizyczny zwrot o 180 stopni, staje się ona podmiotem. Dlaczego? Ponieważ rozpoznała, że interpelacja była skierowana »właśnie« do niej, i że »to właśnie ona była interpelowana« (a nie kto inny). Doświadczenie pokazuje, że telekomunikacyjne praktyki interpelacji są takie, że interpelacja praktycznie zawsze trafia na właściwego osobnika: czy to okrzyk czy gwizd, interpelowany zawsze rozpozna, że owo wezwanie jest skierowane do niego. Wszelako jest to dziwne zjawisko, i nie da się wytłumaczyć tylko »poczuciem winy«, mimo dużej liczby tych, »którzy mają sobie coś do zarzucenia«” — L. Althusser, Ideologie i aparaty ideologiczne państwa, dokument elektroniczny, pobrano ze strony: http://recyklingidei.pl/althusser_ideologie_aparaty_ideologiczne_panstwa (dostęp: 17 kwietnia 2011). 18 O problemach z określeniem, czym jest postmarksizm: S. Tormey, J. Townshend, Od teorii krytycznej do postmarksizmu, Warszawa 2010. Forum Socjologiczne 2, 2012 © for this edition by CNS f1.indd 47 2012-09-26 14:51:02 48 Agnieszka Dziemianowicz-Bąk się przezwyciężyć), w miejsce teorii ideologii proponują koncepcję dyskursu, która ma radykalnie uchylać pytanie o prawdziwość/fałszywość ideologicznych przekonań, a skoncentrować się raczej na ich wytwórczym charakterze — Ernesto Laclau wprost pisze w Niemożliwości społeczeństwa, że „to, co ideologiczne należy postrzegać jako konstytutywne tego, co społeczne”19. Odchodząc od pojęcia ideologii w kierunku kategorii dyskursu, zastanawiają się oni nad tym, w jaki sposób poszczególne dyskursy konstytuują tożsamość konkretnych zjawisk (a nie ją przekłamują). Mówiąc najprościej, koncentrują się na tym, jak dyskursy stanowią, stwarzają rzeczywistość, a nie na tym, czy przedstawiają ją fałszywie, czy prawdziwie. Badanie PISA i konstruowanie rzeczywistości społecznej Ten poniekąd wybiórczy, jednak ilustrujący pewną tradycję teoretyczną, zestaw poglądów na temat tego, czym jest ideologia i jak może być postrzegana jej rola, miał na celu zwrócenie uwagi, że pomimo wciąż mocnej pozycji koncepcji ideologii jako fałszywej świadomości można wskazać na takie rozumienie tego pojęcia, które kładzie nacisk na proces konstruowania i konstytuowania przez praktyki ideologiczne elementów rzeczywistości społecznej, a nie na zjawisko maskowania tej rzeczywistości. W takim kontekście spór ideolog iczny, którego areną jest polityka, w tym także polityka edukac yjna, jest sporem nie po prostu o to, jak się przedstawia czy jak jest przedstawiana rzeczy wistość społeczna, lecz o to, jaka ta rzeczy wistość ma być, o jej w ytwarzanie, jest to spór o realne, sp ołeczne skutki działania ideologii. To właśnie ten kontekst i takie pojmowanie ideologii odgrywa szczególną rolę w rozważaniu ideologicznego wymiaru polityki opartej na dowodach. Ponieważ, z wymienianych wcześniej powodów, omówienie edukacyjnej EBP zostanie dokonane na przykładzie programu PISA, do przykładu tego powrócę i wskażę kilka jego wątków, które dobrze ilustrują taki proces ideologicznego konstytuowania elementów rzeczywistości społecznej. Są to te wątki badania PISA, które stanowią najczęstszy przedmiot krytyki, ale krytyki dokonywanej nie z poziomu metodologicznego, a raczej metadyskursywnego — z perspektywy analizy dyskursu, którego elementem jest badanie PISA. Jak zostało już wspomniane, w badaniu PISA występuje sześć poziomów umiejętności, na których rozkładają się poszczególne zadania oraz na których umiejscowieni są uczniowie osiągający odpowiednie wyniki punktowe. Pierwszy zarzut, jaki w tym kontekście bywa podnoszony, polega na zwróceniu uwagi, że poziomy te, ustalone (zarówno w liczbie, jak i opisie) dosyć arbitralnie, dzielą uczniów w taki sposób, aby na najwyższym, oznaczającym posiadanie rozwiniętych kompetencji, poziomie znajdował się około 1%, a na najniższym około 5% badanych 19 E. Laclau, Niemożliwość społeczeństwa, http://www.nowakrytyka.pl/spip.php?article70 (dostęp: 17 kwietnia 2011). Forum Socjologiczne 2, 2012 © for this edition by CNS f1.indd 48 2012-09-26 14:51:02 Ideologia a „polityka oparta na dowodach”. Badania edukacyjne i konstruowanie rzeczywistości społecznej 49 uczniów. Jest to powodowane tym, że skale w badaniu kalibrowane są w taki sposób, aby wyniki mniej więcej odzwierciedlały „rozkład normalny”, przedstawiany za pomocą nieco bardziej zwartej krzywej dzwonowej. Jak jednak argumentują krytycy tego zabiegu, wybór i opisanie na poziomach konkretnych umiejętności w taki sposób, aby najbardziej pożądane z nich, wskazywane jako kluczowe zarówno dla własnej kariery, jak i zajęcia miejsca istotnego z punktu widzenia rozwoju ekonomicznego czy cywilizacyjnego, posiadało bardzo niewielu uczniów (jak zwraca uwagę brytyjski badacz Daniel Dorling, uczniowie z dwóch najwyższych poziomów są w raportach z kolejnych edycji badania, a także w opracowaniach do niego się odnoszących prezentowani — wprost lub nie — jako potencjalni liderzy, kadra naukowa, techniczna etc.), jest zabiegiem uprawomocniającym taki porządek społeczny, w którym wyraźnie zostaje wyróżniona elita, w którym od nielicznej grupy (wyłonionej już na poziomie 15 roku życia) zależeć ma los większych społeczności. Zdaniem Dorlinga takie konstruowanie pomiaru kompetencji służy podtrzymywaniu elitarnej wizji społeczeństwa, którą z kolei uznaje on za jeden z filarów dyskursu podtrzymującego społeczne nierówności20. Badanie to staje się dla niego narzędziem pogłębiającym rozwarstwienie społeczne. Podobnie odczytywany jest przez tego autora zabieg porządkowania uczniów na opisanej skali umiejętności, który sprawia, że kompetencje traktowane są jako wartości relatywne („bycie lepszym niż”, „bycie najlepszym”), a nie bezwzględne. Krytycznie odnosząc się do sposobu prezentacji danych w programie PISA, Dorling zauważa, że chociaż rankingi i tabele publikowane przez OECD (a także wszystkie inne im podobne) są prezentowane jako mające służyć pomocą tym, którzy znajdują się w nich na najniższych pozycjach, jako powstałe, aby być wparciem w pracy nad poprawą wyniku najsłabszych uczniów, rzadko zdarza się, aby faktycznie temu służyły. Tam, gdzie były stosowane, dystanse edukacyjne w zdecydowanej większości nie uległy zmniejszeniu. Jest tak przynajmniej po części dlatego, że rankingi te stanowią sygnał, jak niewielkie nadzieje na bycie „naprawdę kompetentnymi” może żywić zdecydowana większość uczniów. „Zostawcie kompetencje najlepszym 2%” — to ukryte przesłanie rankingów, skierowane do wszystkich tych, którzy nie znajdują się na najwyższym z poziomów […]. Nawet gdy średni wynik się podniesie i uczniowie z poziomu pierwszego zostaną zastąpieni przez uczniów z poziomu drugiego, z poziomu drugiego przez uczniów z trzeciego i tak dalej, równocześnie to inna, bardziej złożona wiedza zostanie uznana za rzeczywiście się liczącą. Jeśli zaakceptujemy takie myślenie, „krzywa dzwonowa” już zawsze będzie z nami21. Kwestia prezentowania wyników badania PISA za pomocą list i tabel rankingowych (rysunek 1) jest także częstym przedmiotem krytyki, wówczas gdy w grę wchodzą wyniki poszczególnych państw zestawiane z sobą. Peter Mortimor z Education International22 zwraca uwagę, że chociaż jednym z jawnych, deklarowanych celów programu PISA jest międzynarodowy dialog i współpraca na rzecz poprawy jakości edukacji, to ponieważ wyniki poszczególnych krajów prezentowane są za pomocą tabel rankingowych, badanie wspiera raczej międzynarodową 20 21 22 Por. D. Dorling, Injustice. Why Social Inequality Persists, Bristol 2010. Ibidem, s. 41, tłum. własne. http://www.ei-ie.org. Forum Socjologiczne 2, 2012 © for this edition by CNS f1.indd 49 2012-09-26 14:51:02 50 Agnieszka Dziemianowicz-Bąk PISA 2000 kraj średni wynik Finlandia 546 Kanada 534 Nowa Zelandia 529 Australia 528 Irlandia 527 Hongkong (Chiny) 525 Korea 525 Japonia 522 Szwecja 516 Belgia 507 Islandia 507 Norwegia 505 Francja 505 Stany Zjednoczone 504 Dania 497 Szwajcaria 494 Hiszpania 493 Austria 492 Czechy 492 Włochy 487 Niemcy 484 Liechtenstein 483 Węgry 480 Polska 974 Grecja 474 Portugalia 470 Rosja 462 Łotwa 458 Izrael 452 Tajlandia 431 Bułgaria 430 Rumunia 428 Meksyk 422 Argentyna 418 Chile 410 Brazylia 396 Indonezja 371 Albania 349 Peru 327 PISA 2003 kraj średni wynik Finlandia 543 Korea 534 Kanada 528 Australia 525 Liechtenstein 525 Nowa Zelandia 522 Irlandia 515 Szwecja 514 Holandia 513 Hongkong (Chiny) 510 Belgia 507 Norwegia 500 Szwajcaria 499 Japonia 498 Macao (Chiny) 498 Polska 497 Francja 496 Stany Zjednoczone 495 Dania 492 Islandia 492 Niemcy 491 Austria 491 Łotwa 491 Czechy 489 Węgry 482 Hiszpania 481 Luksemburg 479 Portugalia 478 Włochy 476 Grecja 472 Słowacja 469 Rosja 442 Turcja 441 Urugwaj 434 Tajlandia 420 Serbia 412 Brazylia 403 Indonezja 382 Tunezja 375 PISA 2006 kraj średni wynik Korea 556 Finlandia 547 Hongkong (Chiny) 536 Kanada 527 Nowa Zelandia 521 Irlandia 517 Australia 513 Liechtenstein 510 Polska 508 Szwecja 507 Holandia 507 Belgia 501 Estonia 501 Szwajcaria 499 Japonia 498 Tajwan 496 Wielka Brytania 495 Niemcy 495 Dania 494 Słowenia 494 Macao (Chiny) 492 Austria 490 Francja 488 Islandia 484 Norwegia 484 Czechy 483 Węgry 482 Łotwa 479 Luksemburg 479 Chorwacja 477 Portugalia 472 Litwa 470 Włochy 469 Słowacja 466 Hiszpania 461 Grecja 460 Turcja 447 Chile 442 Rosja 440 Izrael 439 Tajlandia 417 Urugwaj 413 Meksyk 410 Bułgaria 402 Serbia 401 Jordania 401 Rumunia 396 Indonezja 393 Brazylia 393 Czarnogóra 392 Kolumbia 385 Tunezja 380 Argentyna 374 Azerbejdżan 353 Katar 312 Kirgistan 285 PISA 2009 kraj średni wynik Szanghaj (Chiny) 556 Korea 539 Finlandia 536 Hongkong (Chiny) 533 Singapur 526 Kanada 524 Nowa Zelandia 521 Japonia 520 Australia 515 Holandia 508 Belgia 506 Norwegia 503 Estonia 501 Szwajcaria 501 Polska 500 Islandia 500 Stany Zjednoczone 500 Liechtenstein 499 Szwecja 497 Niemcy 497 Irlandia 496 Francja 496 Tajwan 495 Dania 495 Wielka Brytania 494 Węgry 494 Portugalia 489 Macao (Chiny) 487 Włochy 486 Łotwa 484 Słowenia 483 Grecja 483 Hiszpania 481 Czechy 478 Słowacja 477 Chorwacja 476 Izrael 474 Luksemburg 472 Litwa 468 Turcja 464 Dubaj (ZEA) 459 Rosja 459 Chile 449 Serbia 442 Bułgaria 429 Urugwaj 426 Meksyk 425 Rumunia 424 Tajlandia 421 Trynidad i Tobago 416 Kolumbia 413 Brazylia 412 Czarnogóra 408 Jordania 405 Tunezja 404 Indonezja 402 Argentyna 398 Kazachstan 390 Albania 385 Katar 372 Panama 371 Peru 370 Azerbejdżan 362 Kirgistan 314 Ryc. 1. Przykład prezentacji wyników PISA. Średnie wyniki badania PISA dla poszczególnych krajów w latach 2000–2009 w dziedzinie czytania i interpretacji Źródło: Program Międzynarodowej Oceny Umiejętności Uczniów OECD PISA. Wyniki badania 2009 w Polsce, Warszawa 2010. Objaśnienia: kursywa oznacza wynik powyżej średniej OECD, pismo proste oznacza wynik średni dla OECD, pismo pogrubione oznacza wynik poniżej średniej OECD. rywalizację niż współpracę. Większość rządów i niemalże wszystkie media (a więc odwołując się do kategorii Althussera, zarówno państwowe, jak i ideologiczne aparaty państwa), podejmując temat międzynarodowych wyników badania PISA, koncentrują się na miejscu w rankingu i na zmianie pozycji względem pozostaForum Socjologiczne 2, 2012 © for this edition by CNS f1.indd 50 2012-09-26 14:51:02 Ideologia a „polityka oparta na dowodach”. Badania edukacyjne i konstruowanie rzeczywistości społecznej 51 łych państw. Owocuje to na poziomie praktyki szkolnej koncentracją nauczycieli (zachęcanych do tego przez władze oświatowe, stosujące różnego rodzaju mechanizmy wzmacniania) na pracy z tymi uczniami, których poprawa wyników może istotnie wpłynąć na poprawę wyniku krajowego. Rzadko kiedy są to uczniowie słabsi, w przypadku których stosunek wkładu pracy do efektu w postaci poprawy wyniku punktowego nie przedstawia się korzystnie23. Przykład ten pokazuje działanie czegoś, co można określić jako ukryty program badania PISA, badania, które stanowi modelowy przykład „dowodu” w polityce edukacyjnej opartej na dowodach. Mortimor proponuje zmianę sposobu prezentacji wyników PISA i zastąpienie tabel rankingowych wykresami, które nie będą czytelnikowi przedstawiały wyników poszczególnych państw w porządku „od najlepszego do najgorszego” (rysunek 2). Ryc. 2. Rozkład procentowy wyników uczniów na poszczególnych poziomach umiejętności z części matematycznej w poszczególnych krajach Źródło: P. Mortimor, Alternative Models for Analysing and Representing Countries’ Performance in PISA, Bruksela 2010. Prowadzona, wciąż jeszcze głównie na łamach publikacji zagranicznych, krytyczna dyskusja nad zamierzonymi i niezamierzonymi efektami Programu Międzynarodowej Oceny Umiejętności Uczniów dotyczy nie tylko tego, w jaki sposób program ten dostarcza wiedzy na temat umiejętności piętnastolatków, ale także w jaki sposób samo badanie — jego założenia, przyjmowana perspektywa metodologiczna czy sposób prezentacji wyników — stanowi narzędzie konstytuujące i legitymizujące określony model lub chociaż elementy modelu rzeczywistości społecznej. Wnioski z tej dyskusji, a także przykłady, których dostarcza, wskazują, że wykorzystanie tego badania w polityce i praktyce edukacyjnej jest wyrażeniem aprobaty dla tego modelu i w tym sensie jest działaniem politycznym, któremu nie można odmówić ideologicznego (bo afirmatywnego i performatywnego) charakteru. 23 P. Mortimor, Alternative Models for Analysing and Representing Countries’ Performance in PISA, Bruksela 2010, s. 5. Forum Socjologiczne 2, 2012 © for this edition by CNS f1.indd 51 2012-09-26 14:51:02 52 Agnieszka Dziemianowicz-Bąk Bibliografia Althusser L., Ideologie i aparaty ideologiczne państwa, http://recyklingidei.pl/althusser_ideologie_ aparaty_ideologiczne_panstwa (dostęp: 17 kwietnia 2011). Dorling D., Injustice. Why Social Inequality Persists, The Policy Press, Bristol 2010. Engels F., List do Mehringa z 14 lipca 1893 r., [w:] K. Marks, F. Engels, Dzieła, t. 39, Książka i Wiedza, Warszawa 1979. Engels F., Ludwik Feuerbach i zmierzch klasycznej filozofii niemieckiej, t. 4, http://www.marxists.org/ polski/marks-engels/1886/zmierzch_filozofii.htm (dostęp: 20 czerwca 2011). George S., Jak wygrać wojnę idei: czytając Gramsciego, http://www.uni.wroc.pl/~`turowski/george2. htm (dostęp: 17 kwietnia 2011). Górniak J., Mazur S., Polityki publiczne oparte na dowodach i ich zastosowanie do rynku pracy, [w:] W kierunku polityki rynku pracy opartej na dowodach, red. J. Górniak, S. Mazur, Warszawa 2011, http://www.obserwatorium.kpp.org.pl/w-kierunku-polityki-opartej-na-dowodach-52.html (dostęp: 19 maja 2011). Hegel G.W.F., Wykłady z filozofii dziejów, t. 1, Warszawa 1958. Howarth D., Dyskurs, Oficyna Naukowa, Warszawa 2008. Laclau E., Niemożliwość społeczeństwa, http://www.nowakrytyka.pl/spip.php?article70 (dostęp: 17 kwietnia 2011). Majmurek J., Ideologie polskiej transformacji, [w:] Stracone szanse? Bilans transformacji 1989–2009, red. J. Majmurek, P. Szumlewicz, Difin, Warszawa 2009. Marks K., Engels F., Ideologia niemiecka. Krytyka najnowszej filozofii niemieckiej w osobach jej przedstawicieli — Feuerbacha, B. Bauera i Stirnera, [w:] iidem, Dzieła, t. 3, Warszawa 1961. Marston G., Watts R., Tampering with the Evidence: A Critical Appraisal of Evidence-Based PolicyMaking, http://www.australianreview.net/journal/v3/n3/marston_watts.pdf (dostęp: 17 kwietnia 2011). Mortimor P., Alternative Models for Analysing and Representing Countries’ Performance in PISA, Education International, Bruksela 2010. Siemek M., Hegel a Marksowskie pojęcie ideologii, „Przegląd Filozoficzno-Literacki” 12, 2005, nr 3–4. Tormey S., Townshend J., Od teorii krytycznej do postmarksizmu, PWN, Warszawa 2010. Towards more knowledge-based policy and practice in education and training, Commission Staff Working Document, SEC (2007)1098, Bruksela 2007. W kierunku polityki rynku pracy opartej na dowodach, red. J. Górniak, S. Mazur, Warszawa 2011, http://www.obserwatorium.kpp.org.pl/w-kierunku-polityki-opartej-na-dowodach-52.html (dostęp: 19 maja 2011). Ideology and the evidence-based policy. Educational research and the construction of social reality Summary The term evidence-based policy (EBP) describes a public policy informed by rigorously established evidence. The idea of EBP has evolved from evidence-based medicine and today this term is being used to describe all areas of public policy, including policy of education. EBP is usually set in opposition to the conviction-based policy (CBP) and presented as as a model of policy making free of ideological influences. The goal of this paper is to discuss this opposition between evidence- and conviction-based policy and to argue, using the example of Programme for International Student Assessment (PISA), that the EBP in general, and particulary in the area of education, is in fact ideologically affected. To achive this goal, author refers to the very concept of ideology, to its history and possible ways of understanding, provided by contemporary socio-political philosophy. Forum Socjologiczne 2, 2012 © for this edition by CNS f1.indd 52 2012-09-26 14:51:02