Narodowy Bank Polski

Transkrypt

Generalny Inspektorat Nadzoru Bankowego
NBP
Jakość aktywów
Portfel kredytowy,
ryzyko i zarządzanie
Podręcznik inspekcji na miejscu
Warszawa, kwiecień 2007
PORTFEL KREDYTOWY
RYZYKO I ZARZĄDZANIE
SPIS TREŚCI:
WSTĘP ............................................................................................................................................................ 2
POZIOM RYZYKA OBCIĄŻAJĄCEGO PORTFEL KREDYTYOWY................................................. 3
1. OCENA RYZYKA W PORTFELU KREDYTOWYM .......................................................................... 3
1.1. RYZYKO POJEDYNCZEGO KREDYTU ....................................................................................................... 4
1.2. RYZYKO PORTFELA KREDYTOWEGO .................................................................................................... 10
2. RODZAJE KREDYTÓW ........................................................................................................................ 14
2.1. KREDYTY DLA PODMIOTÓW GOSPODARCZYCH .................................................................................... 15
2.2. KREDYTY DLA OSÓB FIZYCZNYCH ....................................................................................................... 20
3. PRAWNE ZABEZPIECZENIE KREDYTÓW ..................................................................................... 21
3.1. PRZEZNACZENIE I CECHY PRAWNYCH ZABEZPIECZEŃ KREDYTU .......................................................... 21
3.2. ZASADY POLITYKI BANKU DOTYCZĄCE ZABEZPIECZEŃ........................................................................ 24
3.3. USTANOWIENIE I UDOKUMENTOWANIE ZABEZPIECZENIA .................................................................... 25
3.4. OBOWIĄZKI I UPRAWNIENIA BANKU ZWIĄZANE Z PRZYJĘCIEM PRAWNEGO ZABEZPIECZENIA. ............. 27
3.5. ZASPOKOJENIE ROSZCZEŃ BANKU Z PRZYJĘTYCH ZABEZPIECZEŃ. ....................................................... 28
3.6. WYGAŚNIĘCIE ZABEZPIECZENIA. ......................................................................................................... 28
3.7. USTALANIE WARTOŚCI PRZEPŁYWÓW PIENIĘŻNYCH Z ZABEZPIECZEŃ ZGODNIE Z MSR/MSSF ........... 30
3.8. RODZAJE PRAWNYCH ZABEZPIECZEŃ EKSPOZYCJI KREDYTOWYCH...................................................... 31
4. SEKURYTYZACJA................................................................................................................................. 50
ZARZĄDZANIE RYZYKIEM PORTFELA KREDYTOWEGO ........................................................... 58
5. ZASADY POLITYKI KREDYTOWEJ ................................................................................................. 58
6. PROCES KREDYTOWANIA................................................................................................................. 66
7. WEWNĘTRZNY SYSTEM PRZEGLĄDU NALEŻNOŚCI................................................................ 70
8. WYCENA EKSPOZYCJI KREDYTOWYCH...................................................................................... 75
8.1. SZACOWANIE UTRATY WARTOŚCI EKSPOZYCJI KREDYTOWYCH ZGODNIE Z MSR 39 ........................... 76
8.2. KLASYFIKACJA EKSPOZYCJI KREDYTOWYCH I TWORZENIE REZERW CELOWYCH ZGODNIE Z
ROZPORZĄDZENIEM MINISTRA FINANSÓW Z DNIA 10 GRUDNIA 2003 R. W SPRAWIE ZASAD TWORZENIA
REZERW NA RYZYKO ZWIĄZANE Z DZIAŁALNOŚCIĄ BANKÓW ..................................................................... 82
8.3. TWORZENIE INNYCH REZERW NA RYZYKO ZWIĄZANE Z DZIAŁALNOŚCIĄ BANKÓW ............................. 88
8.4. TESTY WARUNKÓW SKRAJNYCH .......................................................................................................... 89
9. SYSTEM KONTROLI WEWNĘTRZNEJ ............................................................................................ 90
9.1. ROLA RADY NADZORCZEJ, ZARZĄDU, WYSPECJALIZOWANYCH KOMITETÓW ...................................... 90
9.2. SYSTEM INFORMACJI ZARZĄDCZEJ ....................................................................................................... 91
9.3. KONTROLA WEWNĘTRZNA ................................................................................................................... 93
10. RESTRUKTURYZACJA I WINDYKACJA ....................................................................................... 95
11. CELE INSPEKCJI ................................................................................................................................. 98
12. PROCEDURY INSPEKCJI................................................................................................................... 99
1
PORTFEL KREDYTOWY
WSTĘP
Niniejszy rozdział omawia działalność kredytową banku oraz przedstawia wytyczne
odnośnie badania ryzyka obciążającego portfel kredytowy oraz jakości zarządzania tym
ryzykiem.
Działalność bankowa polega na podejmowaniu kontrolowanego ryzyka celem uzyskania
określonych przychodów. Udzielanie kredytów, z natury rzeczy, należy do operacji
bankowych obarczonych ryzykiem. Ryzyko pociąga za sobą pewne koszty, a przychody
uzyskane z operacji muszą zapewnić zarówno pokrycie tych kosztów, rozwój banku, jak i
generowanie zysków dla akcjonariuszy.
System zarządzania ryzykiem w banku powinien zapewnić właściwe identyfikowanie,
mierzenie, monitorowanie i kontrolowanie ryzyka w taki sposób, aby zapobiec
przerodzeniu się potencjalnych problemów jakościowych w rzeczywiste problemy i
wymierne straty. Banki muszą zatem identyfikować, mierzyć, kontrolować i monitorować
podejmowane ryzyko, a także oceniać ryzyko wynikające z działalności planowanej na
przyszłość. Ostrożnościowe podejmowanie ryzyka oznacza utrzymywanie zdrowej
równowagi pomiędzy prowadzeniem działalności przychodowej i kontrolowaniem ryzyka.
Ryzyko stanowi element większości operacji bankowych, natomiast ta część rozdziału
koncentruje się na ryzyku w działalności kredytowej. Odpowiedzialność za zarządzanie
tym ryzykiem, spoczywa na zarządzie. Rada nadzorcza natomiast sprawuje stały nadzór
nad działalnością banku we wszystkich dziedzinach, a więc również nad zarządzaniem
portfelem kredytowym, poprzez faktyczną kontrolę działalności zarządu banku.
Zadaniem inspektorów jest ocena poziomu ryzyka, jakim obciążony jest portfel kredytowy
banku, a także ocena skuteczności metod stosowanych przez bank w cel właściwego
zarządzania tym ryzykiem. Bank powinien mieć jasno określony maksymalny poziom
ryzyka, jaki jest w stanie zaakceptować i odpowiednio tym ryzykiem zarządzać.
Podczas badania portfela kredytowego, inspektorzy oceniają poziom ryzyka
kredytowego występującego w banku. W tym celu szczegółowo analizowana jest
struktura portfela kredytowego, jakość składających się na niego należności, poprawność
stosowanej przez bank klasyfikacji należności oraz wielkość utworzonych rezerw
celowych/odpisów. Ocena dokonywana jest również w oparciu o badanie wybranej próby
ekspozycji kredytowych.
Inspektorzy oceniają także jakość zarządzania ryzykiem. Analizują wewnątrzbankowe
systemy zarządzania ryzykiem tzn. sposób identyfikacji i pomiaru ponoszonego ryzyka,
sposób jego limitowania, monitorowania i kontroli. Bank o nieefektywnym systemie
zarządzania ryzykiem będzie źle przygotowany do zmian w uwarunkowaniach
zewnętrznych. Natomiast bank, który posiada skuteczny system zarządzania ryzykiem ma
większe możliwości przetrwania przejściowych trudności i korzystania z nowych szans.
2
PORTFEL KREDYTOWY
POZIOM RYZYKA OBCIĄŻAJĄCEGO PORTFEL KREDYTYOWY
1. OCENA RYZYKA W PORTFELU KREDYTOWYM
Ryzyko jest nierozerwalnie związane z działalnością każdego banku i można je
zdefiniować jako prawdopodobieństwo wystąpienia zdarzeń, które mogą negatywnie
wpłynąć na wynik finansowy lub fundusze własne banku. Ryzyko kredytowe można
zdefiniować jako niebezpieczeństwo poniesienia przez bank straty w wyniku niespłacenia
zobowiązań przez dłużnika banku i dotyczy nie tylko kredytów, ale również gwarancji
poręczeń czy akredytyw. W odniesieniu do portfela kredytowego - jest to ryzyko, że
kredyt nie zostanie spłacony zgodnie z umową kredytową, a w konsekwencji bank nie
uzyska oczekiwanych przychodów lub poniesie stratę. Ryzyko obciążające portfel
kredytowy należy rozpatrywać i oceniać pod względem znaczenia tego ryzyka dla banku,
uwzględniając takie czynniki, jak wielkość ryzyka (jaką kwotę bank może stracić?), czas
trwania ryzyka (przez jaki okres bank będzie narażony na konkretne ryzyko?) i
prawdopodobieństwo jego wystąpienia (jakie są szanse, że potencjalne ryzyko zrodzi
faktyczną stratę oraz możliwości jej ograniczenia poprzez realizację zabezpieczeń lub
zaspokajanie z masy upadłościowej?). Poziom ryzyka kredytowego banku jest
wypadkową wyżej wymienionych czynników i można przyjąć, że jest on wyższy w
przypadku większych kredytów, kredytów o dłuższych terminach zapadalności i kredytów
o charakterze spekulacyjnym oraz dla podmiotów z sektorów gospodarki lub krajów
przeżywających trudności gospodarcze.
Z działalnością kredytową wiążą się również inne ryzyka:
−
mniejsze niż oczekiwane wpływy z odsetek, na skutek zmian stopy procentowej,
−
ryzyko niekorzystnego kształtowania się kursu walutowego w przypadku kredytów
w walutach obcych,
−
możliwość wystąpienia ryzyka płynności w przypadku opóźnień w spłacie,
−
utrata wartości pieniądza, zwłaszcza w przypadku wysokiej inflacji.
Z portfelem kredytowym nierozerwalnie związane jest również ryzyko operacyjne,
rozumiane jako ryzyko wystąpienia straty na skutek nieadekwatności lub zawodności
działania procesów wewnętrznych, ludzi i systemów, lub na skutek działania czynników
zewnętrznych. Obejmuje ono niebezpieczeństwo poniesienia straty przez bank z powodu
awarii systemów uniemożliwiającej rzetelne, dokładne lub terminowe przetwarzanie,
generowanie lub analizę danych, w wyniku nieprawidłowego działania mechanizmów
kontroli wewnętrznej, błędów ludzkich, niewłaściwego przepływu informacji,
nieporozumień, nieuprawnionego przeprowadzania transakcji lub malwersacji. Bank
powinien umieć identyfikować ryzyko operacyjne, które może pojawić się w procesie
kredytowym.
W przypadku działalności kredytowej, istotne jest także ryzyko prawne, które obejmuje
potencjalne następstwa zmian w przepisach prawna, jak również ryzyko związane z
3
PORTFEL KREDYTOWY
brakiem stabilności otoczenia regulacyjnego oraz ryzyko błędów prawnych (np. w
umowach) lub prawdopodobieństwo niekorzystnych rozstrzygnięć sądu. Dlatego też
kierownictwo banku musi na bieżąco analizować zachodzące zmiany i być w stanie
przeciwdziałać niekorzystnym wpływom zmieniających się uwarunkowań rynkowych.
1.1. Ryzyko pojedynczego kredytu
Ryzyko dotyczące pojedynczej transakcji kredytowej można opisać jako:
1.
ryzyko wynikające z sytuacji finansowej dłużnika, będącego zarówno osobą
fizyczną, jak i podmiotem gospodarczym,
2.
ryzyko związane z zawieraną transakcją,
3.
ryzyko związane z transakcją w trakcie jej trwania,
Ryzyko wynikające z sytuacji ekonomiczno-finansowej dłużnika
Ocena tego ryzyka powinna umożliwić odpowiedź na pytanie, czy bank może
zaangażować środki w finansowanie działalności konkretnego podmiotu.
Prawdopodobieństwo straty wynikające z zaangażowania kredytowego powinno być
redukowane poprzez rzetelną ocenę zdolności kredytowej klienta przy rozpatrywaniu
wniosków.
Przed udzieleniem kredytu bank powinien zbadać zarówno zdolność prawną klienta, jak
i jego zdolność kredytową.
Bardzo istotne jest określenie osobowości prawnej kredytobiorcy, gdyż różne będzie
podejście banku w stosunku do osoby fizycznej, inne do spółki cywilne, a jeszcze inne do
spółki akcyjnej lub z ograniczoną odpowiedzialnością. Niezbędne jest określenie, kto ma
uprawnienia do zaciągania zobowiązań majątkowych w imieniu kredytobiorcy. Zdolność
prawną mają osoby fizyczne i osoby prawne, jednak nie wszystkie. Zdolność taką
posiadają między innymi przedsiębiorstwa państwowe, spółdzielnie, spółki akcyjne,
spółki z ograniczoną odpowiedzialności, spółki komandytowe, gminy, wyższe uczelnie.
Zdolności prawnej nie posiada spółka cywilna - zdolność prawna przysługuje
poszczególnym wspólnikom i to oni w przypadku zawierania umowy kredytowej powinni
ją podpisać imiennie.
Bank udzielając kredytu musi zbadać zdolność kredytową kredytobiorcy, do czego
zobowiązuje art. 70 Ustawy z dnia 29 sierpnia 1997r. Prawo bankowe. Przez zdolność
kredytową rozumie się zdolność do spłaty zaciągniętego kredytu wraz z odsetkami w
terminach określonych w umowie. Kredytobiorca jest obowiązany przedłożyć na żądanie
banku dokumenty i informacje niezbędne do dokonania oceny tej zdolności.
Klientom, którzy nie mają zdolności kredytowej, bank może udzielić kredytu pod
warunkiem ustanowienia szczególnego sposobu zabezpieczenia spłaty kredytu oraz
przedstawienia, niezależnie od przyjętego zabezpieczenia, programu naprawczego,
którego realizacja zapewni - według oceny banku - uzyskanie zdolności kredytowej w
określonym czasie. Dotyczy to również podmiotów rozpoczynających działalność, w
4
PORTFEL KREDYTOWY
przypadku których ocena zdolności kredytowej jest utrudniona z uwagi na brak danych
finansowych.
Analiza zdolności kredytowej przedsiębiorcy różni się od analizy przeprowadzanej w
przypadku udzielania kredytu osobie fizycznej, zarówno pod względem wymaganych
informacji, jak i stosowanych metod.
W przypadku udzielania kredytów podmiotom prowadzącym działalność gospodarczą
podstawą oceny jest dotychczasowa i przyszła sytuacja ekonomiczno-finansowa klienta, a
także posiadane zabezpieczenie.
Banki wypracowały różne metody oceny zdolności kredytowej i sytuacji finansowej
klientów, które zawierane są w uchwałach zarządu, zarządzeniach prezesa oraz
instrukcjach, bądź wytycznych odpowiednich jednostek organizacyjnych banku (np.
Dyrektorów departamentów, komitetu kredytowego).
W zdecydowanej większości banków podstawą oceny zdolności kredytowej
przedsiębiorstwa jest analiza bilansu, rachunku zysków i strat, zestawienia zmian w
kapitale własnym, rachunku przepływów pieniężnych klienta. Banki wymagają też od
potencjalnego kredytobiorcy planów finansowych i prognoz przepływów pieniężnych, aby
móc ocenić sytuację kredytobiorcy w przyszłości.
Bardziej ostrożnego postępowania wymagają firmy rozpoczynające działalność, co do
których brak jest informacji na temat ich sytuacji finansowej, firmy które utraciły
zdolność kredytową oraz duże przedsięwzięcia inwestycyjne, bądź projekty celowe.
Wszystkie te przypadki ze względu na swoją specyfikę obciążone są wyższym ryzykiem,
niż transakcje zawierane z podmiotami w przypadku których występuje ciągłość działania.
Oceniając zdolność kredytową podmiotów prowadzących działalność gospodarczą bank
powinien co najmniej uwzględniać:
1
2
mierniki ilościowe, do których można zaliczyć wskaźniki charakteryzujące m.in.:
−
efektywność działania (np. rentowność aktywów, kapitału, sprzedaży),
−
płynność finansową (np. płynność bieżąca, płynność szybka)
−
sprawność działania (np. rotacja majątku obrotowego, należności, zapasów)
−
zadłużenie i stopień jego pokrycia (np. wskaźniki zadłużenia i możliwości
obsługi długu),
−
strukturę majątku i kapitału (np. udział kapitału własnego w kapitale ogółem,
udział środków obrotowych w całkowitym majątku),
mierniki jakościowe, do których zalicza się zwłaszcza:
−
jakość zarządzania (ocena kadry kierowniczej),
−
stopień zależności od rynku,
5
PORTFEL KREDYTOWY
−
stopień zależności od dotacji rządowych, zamówień rządowych, kilku dużych
dostawców lub odbiorców,
−
stopień zależności od innych podmiotów grupy,
−
pozycję na rynku.
Banki wykorzystują również dostępne oceny uznanych agencji ratingowych, odnoszące
się zarówno do dłużnika, jak i kraju jego pochodzenia.
Bank przy ocenie kredytobiorcy może korzystać także z danych z biur informacji i innych
banków, na temat solidności kredytobiorcy, informacji dostarczanych przez wywiadownie
gospodarcze.
Najprostsza ocena zdolności kredytowej polega na ustaleniu, ocenie i porównaniu
przedstawionych wcześniej wskaźników. Dobór tych wskaźników zależy od decyzji
poszczególnych banków.
Odpowiedni zestaw wskaźników pozwala na kompleksową ocenę obecnej i przyszłej
sytguacji finansowej klienta. Pokazuje ponadto zdolność firmy do generowania zysku oraz
do wywiązywania się z bieżących zobowiązań. Jest też źródłem informacji o efektywności
wykorzystania zasobów majątkowych firmy.
Innym sposobem oceny sytuacji finansowej klienta jest metoda punktowa (tzw. scoring),
która stanowi uzupełnieni metody wskaźnikowej. Polega ona na przypisaniu danym
wielkościom wskaźników określonych wartości punktowych, a następnie ich zsumowaniu.
Wszystkim wskaźnikom może być przypisana taka sama ilość punktów, bądź niektóre
grupy wskaźników mogą być punktowane niżej lub wyżej, w zależności od preferencji
banku. Otrzymana ilość punktów pozwala na przypisanie danego kredytobiorcy do
określonej klasy ryzyka.
Przy udzielaniu kredytów osobom fizycznym podstawowe znaczenie ma sytuacja
finansowa kredytobiorcy, tj. uzyskiwane przez niego dochody, sposób oraz gwarancja ich
uzyskiwania oraz stan majątkowy.
Na tej podstawie bank ocenia zdolność kredytową osoby wnioskującej o kredyt. Istotne
jest, aby bank dążąc do pozyskania jak największej liczby kredytobiorców nie odchodził
od oceny zdolności kredytowej klienta, która przeprowadzana powinna być na podstawie
wiarygodnych danych finansowych. Bank powinien mieć również ustalone minimalne
wartości uzyskiwanych przez klienta dochodów, a ich zaniżanie może wpływać na
niedoszacowanie poziomu ryzyka poszczególnych ekspozycji.
Banki najczęściej gromadzą dane na temat swoich klientów, a następnie na podstawie
analizy danych historycznych mogą określić, jakimi cechami charakteryzują się dobrzy, a
jakimi niesolidni dłużnicy.
Do najczęściej pozyskiwanych informacji (poza danymi finansowymi), które służą do
oceny zdolności kredytowej należą:
−
sytuacja rodzinna (stan cywilny, ilość dzieci)
−
sytuacja mieszkaniowa,
−
czas zameldowania w ostatnim miejscu zamieszkania,
6
PORTFEL KREDYTOWY
−
posiadanie telefonu,
−
płeć oraz wiek,
−
posiadane rachunki bankowe,
−
cel zaciągnięcia kredytu,
−
miejsce pracy,
−
wykonywany zawód,
−
itp.
Wykorzystując metody statystyczno-matematyczne i scoring banki, dysponując
stosunkowo dużą próbą kredytobiorców oraz odpowiednio długim okresem obserwacji,
określają prawdopodobieństwo spłacenia lub niespłacenia kredytu, w zależności od
posiadanych przez klienta cech.
Banki wykorzystując posiadane modele ratingowe przypisują ekspozycje, związane z daną
grupą należności, do odpowiednich klas ryzyka w ramach zdefiniowanej skali ratingowej.
Wśród modeli ratingowych wyróżniamy:
a
Modele bazujące na metodach statystycznych (statystyczne modele ratingowe)
b
Modele bazujące na opiniach eksperckich (heurystyczne modele ratingowe).
Wśród modeli statystycznych do najczęściej wykorzystywanych należą modele
regresyjne. Istota budowy takiego modelu polega na znalezieniu zależności funkcyjnej (w
ramach danej klasy funkcji) pomiędzy określonymi charakterystykami ekspozycji, a
prawdopodobieństwem niewykonania zobowiązania (bądź oczekiwaną stratą z tytułu
niewykonania zobowiązania – w zależności od zastosowania modelu).
Modele regresyjne pozwalają na bezpośrednie przypisanie wartości odpowiednich
parametrów ryzyka indywidualnym ekspozycjom. Na ich podstawie dokonuje się
następnie grupowania ekspozycji do odpowiednich klas ryzyka (klas ratingowych).
W przypadku ekspozycji detalicznych, modele statystyczne służą z reguły do budowy kart
scoringowych. Na ich podstawie bank powinien dokonać klasyfikacji ekspozycji do
poszczególnych klas ryzyka wg liczby uzyskanych przez nie punktów.
W przypadku modeli bazujących na opiniach eksperckich doświadczony analityk
kredytowy dokonuje przeglądu dostępnych informacji o kredytobiorcy/transakcji, a
następnie
za
pomocą
określonych
kryteriów
dokonuje
przypisania
kredytobiorców/transakcji do określonej klasy.
Często w ramach systemu ratingowego banki wykorzystują jednocześnie modele
statystyczne oraz opinie eksperckie.
Modele statystyczne stosowane są częściej wobec ekspozycji detalicznych, natomiast
względem ekspozycji niedetalicznych z reguły spotyka się modele eksperckie, bądź
mieszane.
7
PORTFEL KREDYTOWY
W ramach każdej kategorii aktywów bank może stosować różne systemy ratingowe oraz
może je dostosowywać do konkretnych sektorów lub segmentów rynku.
Jeżeli bank stosuje różne systemy ratingowe zasady przyporządkowywania dłużnika lub
transakcji do danego systemu ratingowego powinny być sformalizowane
(udokumentowane) i w sposób właściwy odzwierciedlać poziom ryzyka.
Bank jest zobowiązany do opracowania konkretnych definicji i kryteriów ratingu
służących zaliczaniu poszczególnych ekspozycji do kategorii w ramach systemu
ratingowego. Definicje te muszą zapewniać dobre zróżnicowanie ryzyka oraz spełniać
następujące cechy:
1.
Szczegółowości – opis poszczególnych kategorii musi być na tyle szczegółowy, aby
umożliwiał osobom nadającym ratingi przypisywanie kredytobiorców i transakcji do
kategorii generujących to samo ryzyko,
2.
Przejrzystości – definicje i kryteria ratingów muszą być na tyle przejrzyste i
klarowne, aby umożliwiały komórkom dokonującym niezależnej oceny systemu
ratingowego (audyt wewnętrzny, zewnętrzny) zrozumienie zasad nadawania ratingu
w celu weryfikacji poprawności klasyfikacji do poszczególnych klas lub pakietów,
3.
Spójności – kryteria ratingów muszą być spójne ze standardami udzielania kredytów
przez bank.
Bank musi dysponować kompletną, aktualną informacją o kondycji finansowej wszystkich
swoich kredytobiorców. Zawartość akt kredytowych może różnić się w zależności od
podmiotu, któremu kredyt jest udzielany oraz rodzaju i stopnia złożoności kredytu,
niemniej akta winny zawsze zawierać wszystkie informacje konieczne do podjęcia decyzji
kredytowej i monitorowania kredytu, od momentu złożenia wniosku kredytowego aż do
momentu ostatecznej spłaty kredytu.
Akta kredytowe powinny być należycie uporządkowane oraz zawierać niezbędne
informacje o kredytobiorcy, jego zdolności kredytowej oraz przyjętych zabezpieczeniach.
Akta powinny zawierać odpowiednio uaktualnione następujące pozycje:
a
Wniosek kredytowy (jeśli był składany),
b
Informacje na temat przedmiotu kredytowania,
c
Informacje o kredytobiorcy. Forma prawna firmy, inne rodzaje współpracy z
bankiem, podmioty powiązane z kredytobiorcą itp.,
d
Sprawozdania finansowe lub dane o sytuacji finansowej klienta. Akta kredytowe
podmiotów gospodarczych powinny zawierać zarówno dane finansowe o
kredytobiorcy z lat ubiegłych, jak i prognozy finansowe. Sprawozdania finansowe
powinny być regularnie uaktualnione. Zakres informacji finansowych koniecznych
do analizy danego kredytu zależy od jego rodzaju; wymogi w tym zakresie będą
skromniejsze w stosunku do kredytów małej lub średniej wielkości, udzielonych
osobom fizycznym, a większe w stosunku do dużych kredytów na działalność
gospodarczą, w przypadku których bank powinien żądać od kredytobiorcy
przedkładania pełnego zestawu sprawozdań finansowych przynajmniej raz w roku.
Poza tym posiadane dane finansowe powinny umożliwiać bankowi dokonywanie
8
PORTFEL KREDYTOWY
przeglądu i klasyfikacji ekspozycji kredytowych pod kątem sytuacji ekonomicznofinansowej dłużnika,
e
Analizy finansowe przeprowadzone przez inspektorów kredytowych - w tym
pierwotna analiza sprawozdań finansowych dokonana przed udzieleniem kredytu
oraz wszelkie analizy bieżące,
f
Informacje o kredytobiorcy od osób trzecich - od innych wierzycieli, banków
kredytujących, agencji posiadających informacje kredytowe lub „wywiadowni”,
g
Umowa kredytowa,
h
Harmonogram spłaty kredytu (terminy) i jej źródło,
i
Dane o prawnym zabezpieczeniu kredytu - umowy zabezpieczenia, dane o
przedmiocie zabezpieczenia, wyceny zabezpieczenia, ewentualna informacja nt.
sytuacji finansowej poręczycieli lub gwarantów. Niektóre banki prowadzą dwa
rodzaje akt dla każdego kredytu - akta zawierające informacje finansowe o
kredytobiorcy oraz odrębne akta zawierające dane o zabezpieczeniu kredytu. Akta
prawnych zabezpieczeń kredytu przyjętych przez bank powinny zawierać
dokumenty stwierdzające moc prawną obciążeń na rzecz banku i przedstawiające
wyceny zabezpieczeń. Dokumentacja powinna być regularnie uaktualniana zgodnie z wymogami dla danego rodzaju kredytu - poprzez włączanie do niej
bieżących danych i wycen,
j
Podsumowanie kredytu. Skondensowana prezentacja kredytu, którą może
wykorzystać inspektor kredytowy zajmujący się danym kredytem, analitycy
kredytowi, pracownicy komórek zaplecza, pracownicy prowadzący wewnętrzny
przegląd należności, inspektorzy nadzoru, inny inspektor kredytowy, który mógłby
przejąć kredyt w przyszłości, komitet kredytowy. Jeśli pojawią się problemy z
kredytem, takie podsumowanie można także przekazać prawnikom banku i
pracownikom wydziału trudnych kredytów.
k
Inne informacje:
−
notatki na temat spotkań i ważniejszych rozmów telefonicznych z
kredytobiorcą,
−
wyjaśnienia odnośnie dodatkowych ustaleń dotyczących spłaty kredytu,
−
korespondencja z kredytobiorcą,
−
wycinki prasowe związane z kredytobiorcą.
Ryzyko związane z zawieraną umową,
Na poziom ryzyka związanego z transakcją kredytową, obok sytuacji finansowej
kredytobiorcy wpływ mają również:
−
czas trwania transakcji – im dłuższa transakcja tym potencjalnie wyższy poziom
ryzyka,
−
wielkość zaangażowania – im kwota kredytu jest wyższa tym większe jest ryzyko
poniesienia strat, a ewentualny poziom tworzonych rezerw/odpisów będzie wyższy,
9
PORTFEL KREDYTOWY
−
rodzaj przyjętego zabezpieczenia – im zabezpieczenie bardziej płynne, tym ryzyko
nieodzyskania kredytu jest niższe.
Przyjęcie dodatkowego zabezpieczenia ma szczególne znaczenie w przypadku udzielania
kredytów długoterminowych, kiedy w momencie podejmowania decyzji kredytowej bank
otrzymuje od klienta prognozy długoterminowe, które mogą się nie potwierdzić.
Jeżeli kredyt nie posiada dodatkowych zabezpieczeń - dotyczy to głównie kredytów
krótkoterminowych udzielonych kredytobiorcom o dobrej sytuacji ekonomicznofinansowej - wówczas w przypadku pogorszenia się sytuacji finansowej klienta bank może
być pozbawionym jakiegokolwiek źródła spłaty kredytu.
Ryzyko związane z umową w trakcie jej trwania
Z uwagi na ryzyko związane z sytuacją finansową kredytobiorcy oraz ewentualne ryzyko
samej transakcji konieczne jest monitorowania zaangażowania w trakcie jego trwania.
Przez cały okres trwania umowy bank powinien regularnie analizować sytuację finansową
kredytobiorcy, przede wszystkim pod kątem możliwości regulowania w terminach
umownych ciążących na nim zobowiązań.
Równolegle należy też oceniać jakość przyjętych zabezpieczeń z punktu widzenia
realności odzyskania należności banku, w przypadku, gdy sytuacja kredytobiorcy
uniemożliwi mu spłatę zaciągniętych zobowiązań.
Dzięki takiemu monitorowaniu możliwe jest odpowiednio wczesne zidentyfikowanie
negatywnych sygnałów na temat sytuacji kredytobiorcy lub utraty wartości przyjętego
zabezpieczenia i podjęcie działań mających na cele zapobieżenie potencjalnym stratom,
bądź to poprzez restrukturyzację zadłużenia, bądź też przez rozpoczęcie szybkiego
procesu egzekucji.
1.2. Ryzyko portfela kredytowego
Przy kompleksowej analizie ryzyka kredytowego istotne jest oddzielenie ryzyka
pojedynczej transakcji od ryzyka portfela kredytowego.
Oceniając poziom ryzyka kredytowego całego portfela kredytowego, poza ryzykiem
związanym z pojedynczymi transakcjami, powinno się wziąć pod uwagę:
−
strukturę portfela kredytowego ze szczególnym uwzględnieniem jej dywersyfikacji
bądź koncentracji oraz występowania wzajemnych zależności pomiędzy
indywidualnymi kredytobiorcami,
−
poziom i trend
zabezpieczenia,
−
adekwatność rezerw celowych/odpisów, w tym wielkość wymaganych i brakujących
rezerw celowych w porównaniu do wyniku finansowego,
−
poziom i trend ekspozycji kredytowych przeterminowanych,
ekspozycji
kredytowych
10
zagrożonych
oraz
stopień
ich
PORTFEL KREDYTOWY
−
kredyty udzielone „osobom wewnętrznym”,
−
kredyty o obniżonej jakości sprzedane do podmiotów zewnętrznych
(niejednokrotnie powiązanych z bankiem) z możliwością ich późniejszego odkupu.
Ryzyko portfela kredytowego nie jest jedynie sumą ryzyk pojedynczych transakcji, lecz
zależy również od wzajemnych zależności pomiędzy indywidualnymi kredytobiorcami.
Ryzyko całego portfela kredytowego jest tym niższe im mniejsze jest ryzyko związane z
pojedynczymi kredytobiorcami ocenianymi przez bank indywidualnie oraz im mniejsza
jest zależność między nimi.
Niewielki stopień powiązań pomiędzy kredytobiorcami może znacznie ograniczyć ryzyko
wystąpienia sytuacji, w której czynniki powodujące zagrożenie spłaty jednego kredytu,
będą również wpływały na niespłacanie innych kredytów przez kredytobiorców np. z tej
samej branży.
Teoretycznie, szczegółowa ocena zdolności kredytowej klienta przed udzieleniem kredytu
powinna wyeliminować ryzyko poniesienia straty, jednak w praktyce zawsze mogą się
zdarzyć sytuacje, wynikające z czynników niezależnych od banku (np. zmiany
makroekonomiczne, bądź otoczenia klienta), które spowodują, że część kredytów nie
zostanie spłacona. Wówczas jakość całego portfela kredytowego uzależniona jest od
powiązań pomiędzy kredytami niespłacanymi, a pozostałymi kredytami w portfelu banku.
Jeżeli kredytobiorcy będą reagowali w różny sposób np. na zmiany makroekonomiczne,
wówczas łączne ryzyko kredytowe będzie niższe, gdyż pozostałych kredytobiorców
zmiany te nie będą dotyczyły. Jeśli zaś w portfelu znajdą się podmioty o podobnej
charakterystyce reagujący w podobny sposób na wszelkie zmiany, wówczas ryzyko całego
portfela wzrośnie.
Ryzyko kredytowe banku, który posiada portfel kredytowy rozdrobniony, zarówno pod
względem produktowym, jak i podmiotowym, w którym nie występują zbyt duże
zależności między kredytobiorcami będzie niższe niż w banku, który udziela kredytów o
podobnej charakterystyce podmiotom o zbliżonym ryzyku.
Dlatego też niezbędne jest odpowiednie „budowanie” portfela kredytowego oraz jego
dywersyfikacja i wprowadzanie limitów np. na zaangażowania branżowe, geograficzne
lub wobec grup kapitałowych obciążonych jednym ryzykiem, w celu ograniczenie ryzyka
całego portfela kredytowego.
Przy ocenie poziomu ryzyka obciążającego dany portfel bardzo istotna jest jakość tego
portfela. Bank zarządzając ryzykiem kredytowym powinien dokonywać wyceny
poszczególnych zaangażowań kredytowych. Sposoby wyceny zostały przedstawione w
Rozporządzeniu Ministra Finansów z dnia 10 grudnia 2003r. w sprawie zasad tworzenia
rezerw na ryzyko związane z działalnością banków oraz w Międzynarodowych
Standardach Rachunkowości. Szczegółowo temat wyceny zostanie omówiony w dalszej
części podręcznika.
11
PORTFEL KREDYTOWY
Analizując jakość portfela kredytowego należy wzięć pod uwagę ilość i wartość kredytów
zagrożonych, bądź tych w których stwierdzono utratę wartości oraz ich udział w całym
portfelu kredytowym. Niezwykle istotne jest jednak czy bank sam prawidłowo
identyfikuje kredyty o obniżonej jakości. Jeśli w wyniku inspekcji nie stwierdza się
nieprawidłowości w klasyfikacji zaangażowań kredytowych, bądź ustalaniu przesłanek
utraty wartości, wówczas można przyjąć, że bank prawidłowo wycenia ponoszone ryzyko,
a prawdopodobieństwo wystąpienia jego niedoszacowania jest niskie. Jeśli natomiast
inspektorzy zidentyfikują znaczną ilość zmian klasyfikacji ekspozycji, wówczas nawet
przy niewielkiej ilości kredytów zagrożonych identyfikowanych przez bank, poziom
ponoszonego ryzyka znacznie wzrasta, gdyż nie wiadomo o ile poziom tych kredytów
został przez bank faktycznie zaniżony.
Efektem oceny prawidłowości klasyfikacji portfela kredytowego jest ustalenie poziomu
rezerw celowych/odpisów na aktywa o obniżonej jakości. Niezbędne jest ustalenie czy
poziom tworzonych przez bank rezerw/odpisów jest odpowiedni do skali ponoszonego
ryzyka.
Istotnym elementem oceny poziomu ryzyka całego portfela jest również ilość i łączna
kwota kredytów przeterminowanych. Ich wielkość mówi o tym, jaka część portfela
kredytowego faktycznie nie jest obsługiwana przez określony okres czasu. Im dłuższy
horyzont czasowy nieobsługiwania zaangażowań, tym ryzyko poniesienia straty na tej
transakcji jest wyższe. Dlatego też inspektorzy podczas przeprowadzanych badań powinni
ustalić wielkość kredytów przeterminowanych oraz okres ich przeterminowania.
Nie jest możliwe przypisanie poszczególnych wielkości i wskaźników dotyczących
wartości kredytów o obniżonej jakości, bądź ich udziału w portfelu kredytowym do
określonych przedziałów liczbowych i wskazanie jaki poziom ryzyka je charakteryzuje.
Ocena ta zależy od wiedzy i doświadczenia osoby oceniającej i nie jest kwantyfikowalna.
Inspektorzy powinni przeprowadzić również analizę kredytów udzielonych „osobom
wewnętrznym”1, właścicielom banku oraz podmiotom powiązanym z nimi kapitałowo lub
organizacyjnie. Analiza ta powinna obejmować również kredyty udzielone podmiotom
powiązanym z bankiem. Kredyty dla tych podmiotów nie powinny być również
przyznawane na warunkach preferencyjnych, nie mogą też przekraczać limitów
określonych w przepisach prawnych i regulacjach ostrożnościowych, czy też w zasadach
polityki kredytowej lub w procedurach banku. Inspektorzy powinni upewnić się, iż
kredyty te zostały poddane odpowiedniej analizie kredytowej przed ich zatwierdzeniem,
że zostały zatwierdzone zgodnie z udzielonymi pełnomocnictwami do podejmowania
decyzji kredytowych, a decyzje o ich udzieleniu zapadły w sposób zgodny z przepisami
ustawy Prawo bankowe, że nie istnieje nadmierna koncentracja wierzytelności z tytułu
kredytów udzielonych osobom wewnętrznym, właścicielom lub powiązanym z nimi
podmiotom (a tym bardziej – nie zostały przekroczone obowiązujące limity). Szczegółowe
omówienie tego zagadnienia znajduje się w rozdziale: Osoby wewnętrzne, właściciele oraz
podmioty powiązane z nimi kapitałowo i organizacyjnie.
1
Definicja pojęcia “osoby wewnętrzne” zamieszczona jest w “Słowniku podstawowych pojęć używanych w
podręczniku”.
12
PORTFEL KREDYTOWY
Poziom ryzyka kredytowego generowanego przez portfel kredytowy może być
ograniczany poprzez przyjmowanie zabezpieczeń, które stanowią wtórne źródło spłaty
kredytu, gdy klient nie będzie w stanie obsługiwać zadłużenia. Jakość tych zabezpieczeń
powinna stanowić również element oceny wielkości ponoszonego ryzyka. Dlatego
niezwykle istotne jest wiarygodne oszacowanie wartości przyjętego zabezpieczenia oraz
jego bieżące monitorowanie w trakcie trwania umowy kredytowej. Szczegółowo
zagadnienia związane z zabezpieczeniami przedstawione zostały w podrozdziale Prawne
zabezpieczenia kredytów.
Rozproszenie ryzyka kredytowego banki mogą osiągnąć stosując obrót wierzytelnościami.
Skup wierzytelności potencjalnie umożliwia dywersyfikację portfela banku, a skupione
wierzytelności mogą także odznaczać się wyższą przychodowością, aniżeli inne aktywa o
podobnych terminach zapadalności. Bank, przed zawarciem transakcji, powinien jednak
przeprowadzić całościową, niezależną analizę jakości tych wierzytelności, stosując takie
same kryteria oceny, jak w przypadku udzielanych przez niego kredytów. Jest to tym
istotniejsze, że banki często nie posiadają takiego rozeznania odnośnie dłużnika i jego
uwarunkowań ekonomiczno-finansowych, jak w przypadku własnych kredytobiorców.
Jedną z form skupu wierzytelności jest faktoring. Na podstawie zawartej umowy
faktoringowej, klient przenosi na faktora (bank lub wyspecjalizowane firmy, będące
często firmami zależnymi banku) swoje wierzytelności z tytułu dostaw towarów lub usług.
Przeniesienie wierzytelności następuje poprzez ich sprzedaż. W zamian faktor w ciągu 2-3
dni przekazuje klientowi określoną w umowie kwotę, która jest uzależniona od wysokości
kwot wystawionych na złożonych przez klienta fakturach (najczęściej jest to około 7080% kwoty z faktury). Pozostała część wierzytelności to dyskonto pobierane przez
faktora. Firmy stosują często faktoring wobec dłużników trudnych, nieterminowo
regulujących swoje zobowiązania. Za przejęcie należności, z którymi wiąże się
zwiększone ryzyko, jak i koszty ich ściągania, faktor otrzymuje wynagrodzenie (w formie
dyskonta i prowizji) w wysokości je rekompensującej.
Ponieważ umowy faktoringowe z reguły nie przewidują odpowiedzialności zbywcy
wierzytelności za wypłacalność dłużnika, bank powinien dokonać oceny zdolności
kredytowej dłużnika oraz oceny swoich możliwości wyegzekwowania wierzytelności.
Banki mogą także odsprzedawać wierzytelności innym podmiotom. Sprzedaży
wierzytelności należy dokonać bez prawa regresu - podmiot nabywający wierzytelność
powinien przejąć całość ryzyka, które ciąży na danej wierzytelności. Czasem podpisana
przez bank umowa sprzedaży wierzytelności zawiera klauzulę, z której wynika, iż bank
poręcza za sprzedane wierzytelności. Należy wówczas szczególnie zwrócić uwagę na
ewidencję księgową tej transakcji – bank powinien wyksięgować należności z tytułu
sprzedanych wierzytelności, natomiast w ewidencji pozabilansowej powinno pojawić się
zobowiązanie z tytułu udzielonego poręczenia.
13
PORTFEL KREDYTOWY
Bywa, że banki sprzedają z opcją odkupu kredyty o niskiej jakości innym podmiotom,
nierzadko podmiotom zależnym, celem ukrycia tych należności i unikania ich
zaklasyfikowania do należności o obniżonej jakości. Takie działania są przeprowadzane
za pomocą odsprzedaży/odkupu wierzytelności lub transakcji zamiany aktywów.
Inspektorzy powinni być wyczuleni na sytuacje, które świadczą o próbie ukrywania
aktywów niskiej jakości w obawie, że zostaną zaliczone do należności w których
wystąpiły przesłanki utraty wartości lub zagrożonych.
O ile inspektorzy stwierdzają, że dany kredyt został sprzedany innemu podmiotowi z
przyczyn uzasadnionych, powinni upewnić się, iż zaksięgowana wartość transakcji jest
także zasadna. Oprócz rozpoznania przypadków przekazywania kredytów o niskiej
jakości, inspektorzy powinni również ustalić czy dokonano pełnej i niezależnej oceny
pozyskanych wierzytelności.
Inną formą zmiany struktury portfela kredytowego jest sekurytyzacja aktywów, która
polega na przeniesieniu jednorodnych rodzajowo aktywów finansowych (np.
długoterminowych kredytów na zakup nieruchomości) do spółki celowej, która następnie
emituje papiery wartościowe zabezpieczone tymi aktywami lub wpływami pieniężnymi z
tytułu tych aktywów. Więcej informacji na temat sekurytyzacji zawartych zostało w
podrozdziale Sekurytyzacja.
2. RODZAJE KREDYTÓW
Podziału kredytów bankowych można dokonać według kilku kryteriów, np:
−
−
−
rodzaju kredytobiorcy:
y
dla podmiotów gospodarczych,
y
dla osób fizycznych,
y
dla jednostek budżetowych,
y
dla instytucji finansowych,
rodzaju kredytu:
y
płatniczy,
y
rewolwingowy,
y
bieżący,
y
hipoteczny,
y
konsumpcyjny,
y
ratalny,
okresu kredytowania
y
krótkoterminowe – z okresem spłaty do 1 roku,
y
średnioterminowe – z okresem spłaty 1 roku do 3 lat,
14
PORTFEL KREDYTOWY
y
−
długoterminowe – z okresem spłaty powyżej 3 lat,
waluty kredytu
y
złotowe
y
dewizowe.
Kredyty najczęściej dzieli się na poszczególne grupy według rodzaju kredytobiorcy i
przeznaczenia kredytu. Poniżej zostały szerzej omówione kredyty udzielone:
1.
podmiotom gospodarczym,
2.
osobom fizycznym.
2.1. Kredyty dla podmiotów gospodarczych
Kredyty na działalność gospodarczą udzielane są podmiotom gospodarczym na cele
bezpośrednio związane z prowadzoną działalnością, np. na finansowanie zapasów, zakupu
urządzeń.
Kredyty te można podzielić w w różny sposób w zależności od przyjętego kryterium.
Biorąc pod uwagę przedmiot kredytu można je podzielić na kredyty finansujące
działalność bieżącą (kredyty obrotowe) i inwestycyjną (kredyty inwestycyjne). Kredyty
obrotowe finansują bieżące potrzeby związane z zaopatrzeniem, produkcją i sprzedażą
towarów lub świadczeniem usług oraz z procesem rozliczeń pieniężnych, a więc:
−
zapasy,
−
rozliczenia międzyokresowe czynne,
−
należności z tytułu rozliczeń z kontrahentami,
−
płatności.
Kredyty inwestycyjne udzielane są najczęściej na finansowanie przedsięwzięć
zmierzających do odtworzenia, modernizacji i zwiększenia majątku trwałego
kredytobiorcy.
Warunki spłaty kredytów banki ustalają indywidualnie dla każdego klienta w zależności
od oceny stopnia ryzyka wynikającego z oceny zdolności kredytowej, rodzaju
prowadzonej działalności gospodarczej, konkretnych potrzeb kredytobiorcy oraz
przeznaczenia i źródła spłaty kredytu. Do podstawowych warunków kredytu należy:
oprocentowanie, wysokość prowizji, okres kredytowania, zaangażowanie środków
własnych kredytobiorcy w finansowanie przedsięwzięcia, rodzaj prawnego zabezpieczenia
spłaty.
15
PORTFEL KREDYTOWY
Kredyty obrotowe
Kredyty obrotowe (w tym sezonowe) stanowią źródło pokrycia tymczasowego
zapotrzebowania na kapitał, które przewyższa normalne potrzeby bieżącej działalności.
Są one wykorzystywane do sfinansowania potrzeb okresowych i podlegają spłacie
w terminach ustalonych w umowie kredytowej. Kredyty obrotowe są najczęściej udzielane
w ramach linii kredytowej, z określeniem limitu linii na poziomie zapewniającym
pokrycie największego zapotrzebowania kredytobiorcy na środki pieniężne, przy
uwzględnieniu możliwości pewnych dodatkowych potrzeb z jego strony. Środki
udostępnione kredytobiorcy winny być wykorzystane zgodnie z ustalonym
przeznaczeniem kredytu - sfinansowanie należności lub wymagalnych zobowiązań - nie
zaś na inne cele, np. na zakup środków trwałych. W ramach linii kredytowej bank
zobowiązuje się postawić środki do dyspozycji kredytobiorcy zgodnie z ustalonymi
warunkami umownymi, do określonej wysokości i przed terminem wygaśnięcia umowy.
Z tytułu tego zobowiązania bank zazwyczaj pobiera prowizję za gotowość.
Kredyty tego typu są najczęściej zabezpieczane cesją wierzytelności lub zastawem na
zapasach, bądź majątku trwałym. W przypadku, gdy kredyt ma być udzielony na dłuższy
termin - np. ze względu na specjalne potrzeby kredytobiorcy - bank zwykle przyjmuje
dodatkowe zabezpieczenie. Krótkoterminowe kredyty obrotowe są zaciągane przez firmy
produkcyjne, handlowe i usługowe.
Kredyty obrotowe są spłacane ze środków uzyskanych dzięki zamianie majątku
obrotowego na gotówkę.
Kredyty obrotowe wiążą się z następującymi zagrożeniami:
−
kredytobiorca nie jest w stanie wyprodukować danych wyrobów lub świadczyć
danych usług z powodu trudności z surowcami, pracownikami, maszynami, lub też z
powodu zbyt wysokich kosztów własnych.
−
wyroby nie znajdują zbytu z powodu zmiany mody, braku popytu, przestarzałej
technologii, działania konkurencji itp.
−
kredytobiorca nie jest w stanie odzyskać swoich należności.
−
środki pieniężne generowane przez kredytobiorcę podczas cyklu operacyjnego są
wykorzystywane do innych celów, np. na zakup majątku trwałego, spłatę
zobowiązań wobec innych wierzycieli, wypłatę dywidendy.
Kredytobiorca najczęściej korzysta z kilku kredytów o różnym charakterze zaciągniętych
w tym samym banku - np. z kredytu obrotowego i kredytu inwestycyjnego - co nierzadko
prowadzi do popełnienia przez bank typowych błędów:
−
udziela kredytu obrotowego o wysokości wyższej niż wynika to z potrzeb klienta,
16
PORTFEL KREDYTOWY
−
nie monitoruje czy są dokonywane okresowe spłaty kredytu obrotowego - zwłaszcza
wówczas, gdy kredytobiorca zaciągnął zarówno kredyt obrotowy, jak
i inwestycyjny,
−
zezwala na przeznaczenie środków z tytułu kredytu obrotowego na inne cele,
a w szczególności - na spłatę rat kapitałowych kredytu długoterminowego.
W efekcie - kredyt długoterminowy jest spłacany w umownych terminach, lecz
saldo kredytu obrotowego stale wzrasta,
−
przyjmuje prawne zabezpieczenie o zbyt niskiej wartości, aby faktycznie
zabezpieczyć zwrot kredytu. Jeśli kredyt obrotowy nie zostaje spłacony, a bank musi
zaspokoić swoje roszczenia z przyjętego zabezpieczenia, będzie usiłował odsprzedać
przedmioty zabezpieczenia w najgorszym czasie. Skoro kredytobiorca ewidentnie
nie był w stanie znaleźć nabywców na te przedmioty, bank będzie także miał z tym
trudności - może zatem ponieść znaczną stratę.
Kredyty inwestycyjne
Długoterminowe kredyty inwestycyjne są zazwyczaj udzielane na powiększenie
rzeczowego majątku trwałego, np. poprzez zakup nieruchomości, budowę nowych (lub
rozbudowę już użytkowanych) linii produkcyjnych czy zakup maszyn i urządzeń. Kredyty
inwestycyjne często przeznaczone są także na finansowanie projektów związanych
z ochroną środowiska, które nie powiększają majątku kredytobiorcy, ale są konieczne
m.in. ze względu na obowiązujące przepisy. Mogą to być również kredyty hipoteczne
udzielone przez bank hipoteczny, a zabezpieczone hipoteką na nieruchomości. (Kredyty
hipoteczne zostały szerzej omówione w rozdziale podręcznika „Finansowanie rynku
nieruchomości).
Sam charakter i wysoki koszt finansowanych inwestycji stanowią o długookresowym
charakterze finansowania. Z kolei dłuższy termin obowiązywania umowy w przypadku
kredytów inwestycyjnych pociąga za sobą wyższe ryzyko, aniżeli w przypadku kredytów
krótkoterminowych. Zatem, w odniesieniu do kredytów inwestycyjnych szczególnego
znaczenia nabiera kwestia zabezpieczenia prawnego, jako dodatkowego środka
ograniczającego ryzyko niespłacenia kredytu. Zabezpieczenie kredytów inwestycyjnych
stanowi zwykle zastaw ustanowiony na maszynach lub urządzeniach, bądź hipoteka
ustanowiona na gruntach lub budynkach. Umowy kredytowe zawierane w przypadku tych
kredytów przewidują zazwyczaj dodatkowe warunki - nie wywiązanie się z nich ze strony
kredytobiorcy uprawnia bank do wypowiedzenia umowy kredytowej. Innym sposobem
zwiększającym bezpieczeństwo środków przekazanych kredytobiorcy w formie kredytu
inwestycyjnego jest rozłożenie spłaty kapitału i odsetek na raty, obsługiwane w trakcie
trwania umowy kredytowej.
Kredyty inwestycyjne spłacane są z amortyzacji oraz środków finansowych
otrzymywanych z prowadzonej przez kredytobiorcę działalności. Należy zatem zbadać
prognozy przepływów środków pieniężnych kredytobiorcy na cały okres kredytowania.
Inspektorzy kredytowi muszą posiadać odpowiednią wiedzę o kierownictwie firmy,
uwarunkowaniach branżowych, pozycji firmy na danym rynku. Powinni także badać
17
PORTFEL KREDYTOWY
prognozy rentowności firmy, a także wrażliwość wyniku finansowego firmy na zmianę
wysokości przychodów ze sprzedaży, stopy zysku, stanu majątku obrotowego
i zobowiązań krótkoterminowych, jak również poziomu kosztów, stóp procentowych
i podatków.
Wymóg, aby kredyt inwestycyjny był spłacany w regularnych ratach zapewnia bankowi
pewne możliwości monitorowania jego przebiegu. Opóźnienia w spłacie kredytu stanowią
znak ostrzegawczy świadczący o mogących wystąpić trudnościach ze spłatą całego
zadłużenia. Inne znaki ostrzegawcze to pogorszenie wskaźników finansowych
wyliczanych w oparciu o analizę danych finansowych okresowo przedstawianych przez
kredytobiorcę. O potencjalnych problemach mogą świadczyć także zjawiska
niefinansowe, np. zmiany w kontaktach kredytobiorcy z bankiem, pogorszenie stosunków
pomiędzy kredytobiorcą, a dostawcami lub odbiorcami.
Inspektorzy powinni być świadomi następujących typowych błędów popełnianych przez
banki przy udzielaniu kredytów inwestycyjnych:
−
nieuwzględnianie umiejętności dostosowania się kredytobiorcy do zmieniających się
warunków działania, co w przypadku kredytów długoterminowych jest niezwykle
istotne,
−
brak pełnego zrozumienia branży, w której działa kredytobiorca oraz pozycji, jaką
zajmuje na rynku,
−
brak uwzględnienia wszystkich czynników wpływających na wysokość wyniku
finansowego kredytobiorcy,
−
dokonanie prognoz na podstawie danych historycznych, bez uwzględnienia zmian,
jakie zaszły lub mogą wystąpić w danej firmie lub branży, na rynku, czy też w całej
gospodarce,
−
nie przewidywanie dodatkowych potrzeb finansowych kredytobiorcy, nie
dotyczących bezpośrednio samej inwestycji, ale wiążących się z nią (np. koszt
zapewnienia lokali zastępczych dla osób mieszkających na terenie, na którym będzie
prowadzona inwestycja mieszkaniowa),
−
błędy formalno-prawne skutkujące nieważnością zawartych umów.
Kredyty dealerskie (umowy agencyjne)
Jest to forma finansowania podmiotu gospodarczego, który zajmuje się głównie sprzedażą,
w przypadku której każda transza kredytu jest zabezpieczona oddzielnym przedmiotem.
Do towarów najczęściej sprzedawanych w ramach tych kredytów należą samochody,
meble, sprzęt RTV i AGD. Bank zawiera umowę agencyjną np. z dealerem
samochodowym i otwiera mu linię kredytową. W miarę sprzedaży towarów stanowiących
zabezpieczenie kredytu i spłaty kredytów zaciągniętych przez klientów dealera, następuje
zwrot kredytu bankowi. Bank musi kontrolować stan zapasów u dealera, przeprowadzając
częste inspekcje celem upewnienia się, iż saldo kredytu odpowiada zmianom w stanie
zapasów.
18
PORTFEL KREDYTOWY
Leasing
Leasing stanowi formę finansowania rzeczowego majątku trwałego, takiego jak maszyny,
urządzenia czy nieruchomości, licencji i wszelkich wartości niematerialnych lub
prawnych. Umowy leasingowe pozwalają leasingobiorcy korzystać z danych przedmiotów
przez czas określony, za co płaci raty leasingowe (zwane też czynszem leasingowym) w
sposób i w wysokości określonej w umowie. Najczęstszym rozróżnieniem jest podział
leasingu na operacyjny i finansowy. Leasing operacyjny polega na czasowym
udostępnieniu leasingobiorcy przedmiotu leasingu i zabraniu go z powrotem po tym
okresie. Natomiast w leasingu finansowym (kapitałowym), po upływie umownego okresu
użytkowania, wydzierżawiony przedmiot przechodzi na własność leasingobiorcy.
Banki często tworzą spółki zajmujące się działalnością leasingową. Banki również same
są jednym z uczestników transakcji leasingowych poprzez udzielanie leasingodawcom
kredytów na zakup przedmiotu leasingu. Firma leasingowa może także dokonać cesji
wierzytelności, przez którą bank (najczęściej jest to bank finansujący transakcję
leasingową) uzyskuje prawo do otrzymywania rat leasingowych płaconych przez
leasingobiorcę.
Dokonując oceny ryzyka wiążącego się z transakcjami leasingowymi, w których
uczestniczy badany bank, inspektorzy oceniają prawdopodobieństwo poniesienia straty na
skutek niezapłacenia przez leasingobiorcę należnych opłat albo utraty lub zniszczenia
przedmiotu leasingu. Leasingodawca zmniejsza to ryzyko przez zastrzeżenie prawa
własności przedmiotu leasingu do końca trwania umowy, obowiązek ubezpieczenia
przedmiotu leasingu oraz zabezpieczenie wierzytelności. W przypadku kredytowania
przez bank zakupu przedmiotu leasingu, należy na pierwszym miejscu ocenić zdolność
kredytową leasingodawcy, nie można jednak pomijać oceny leasingobiorcy, jeśli spłata rat
kredytu powiązana jest ze spłatą rat leasingowych przez leasingobiorcę.
Oceniając działalność leasingową należy w zasadzie wziąć pod uwagę te same czynniki co
przy ocenie działalności kredytowej: przepływy pieniężne leasingobiorcy (kredytobiorcy),
jego zdolność kredytową, terminowość spłaty poprzednich zobowiązań, jakość
kierownictwa firmy, prognozy przyszłych wyników finansowych. Przy transakcjach
leasingowych należy dodatkowo uwzględnić rodzaj przedmiotu leasingu i zbywalność
tego przedmiotu w przypadku niewywiązania się leasingobiorcy z warunków umowy lub
wypowiedzenia umowy. Nie ma to jednak większego wpływu na sposób oceny
zabezpieczenia przez inspektorów nadzoru. Zakłada się, iż leasingobiorca będzie
generował dostateczne przepływy pieniężne, aby spłacić swoje zobowiązania. Sprzedaż
przedmiotu leasingu pozostaje jedynie wtórnym źródłem spłaty. Inspektorzy powinni
upewnić się, iż kierownictwo banku nadzoruje wszystkie aspekty transakcji leasingowych.
19
PORTFEL KREDYTOWY
Kredyty na cele rolnicze
Kredyty tego typu posiadają w swoich portfelach najczęściej banki spółdzielcze, lub takie
banki, które mają swoje oddziały na obszarach wiejskich. Kredyty te mogą być sezonowe
lub długoterminowe.
Kredyty sezonowe przeznaczane są na bieżącą działalność rolniczą (np. zakup zwierząt
hodowlanych czy też pokrycie kosztów nawozów tp.). Zwrot kredytu jest zwykle
uzależniony od wyników produkcji roślinnej lub zwierzęcej oraz zbytu i dokonywany jest
najczęściej w momencie uzyskania wpływów ze sprzedaży tej produkcji.
Kredyty o dłuższych terminach zapadalności mogą być przeznaczone na zakup maszyn
rolniczych, inwentarza zarodowego, stada towarowego (np. bydła mlecznego), bądź też na
zakup lub meliorację gruntów. Kredyty te mogą być udzielane na warunkach spłaty
ratalnej przez cały okres kredytowania; środki na spłatę kredytu pochodzą wówczas z
przepływów pieniężnych osiąganych z rocznych przychodów gospodarstwa rolnego.
Najistotniejszym czynnikiem ryzyka związanym z kredytami na cele rolnicze jest
możliwość występowania niekorzystnych warunków atmosferycznych lub innych zjawisk
ujemnie wpływających na poziom produkcji, co niejednokrotnie przy braku ich
ubezpieczenia podnosi poziom ryzyka takiej transakcji. Czynnikiem negatywnym są także
częste i znaczne wahania cen płodów rolnych. Restrukturyzacja kredytów na cele rolnicze
staje się niekiedy rozwiązaniem koniecznym, aby kredytobiorca miał realną możliwość
ostatecznego zwrotu kredytu.
2.2. Kredyty dla osób fizycznych
Kredyty zaciągane przez osoby fizyczne przeznaczane są najczęściej na pokrycie płatności
związanych z prowadzeniem gospodarstw domowych lub potrzebami rodziny. Kredyt taki
może być przeznaczony na zakup samochodu, mebli lub sprzętu gospodarstwa domowego.
Mają one najczęściej postać kredytów ratalnych o terminie płatności do 5 lat. Kredyty te
mogą być zabezpieczone zastawem na zakupionych przedmiotach lub innych składnikach
majątku osobistego kredytobiorcy, poręczeniem osób fizycznych lub w inny sposób.
Kredyty hipoteczne dla osób fizycznych udzielane są przez banki głównie na
sfinansowanie zakupu domu lub mieszkania czy przeprowadzenie remontu.
Zakup nieruchomości mieszkalnych zwykle jest finansowany kredytem długoterminowym
udzielanym na okres nawet do 30 lat, a jego zabezpieczeniem jest wpis hipoteki do księgi
wieczystej finansowanej nieruchomości.
Jest to kredyt spłacany w ratach, którego pierwsza rata spłacana jest najczęściej po
ustalonym okresie karencji. Spłata może odbywać się w ratach malejących - klient spłaca
równe raty kredytu, zaś wraz ze zmniejszeniem się zadłużenia maleją spłacane odsetki,
bądź w ratach uśrednionych - wszystkie raty są równe (w początkowym okresie klient
spłaca mniejsze raty kapitałowe i duże odsetkowe, a proporcje te odwracają się w miarę
spłaty kredytu).
20
PORTFEL KREDYTOWY
Szczególnym rodzajem kredytu hipotecznego jest kredyt, którego celem może być spłata
wcześniej zaciągniętych kredytów lub dowolny cel konsumpcyjny, a jego
zabezpieczeniem jest wpis hipoteki do księgi wieczystej nieruchomości.
Kredyty konsumpcyjne udzielane są przez banki na zakupy dokonywane przez osoby
fizyczne, których przedmiotem są rzeczy inne niż nieruchomości.
Kredyty te można podzielić na:
−
ratalne – krótko- i średnioterminowe spłacane w regularnych ratach. Są one
wykorzystywane głównie do sfinansowania zakupów dóbr trwałych o wyższej
wartości (np. samochody, meble, sprzęt RTV i AGD itp.
−
nieratalne – przeważnie krótkoterminowe. Są one najczęściej zaciągane na pokrycie
doraźnego zapotrzebowania na środki. Są to kredyty udzielane na stosunkowo
niewielkie kwoty i często mają formę zezwolenia na utrzymywania salda
debetowego na rachunku bieżącym.
Kredyt w karcie kredytowej – banki oferują klientom dostęp do kredytu ratalnego lub
nieratalnego, ponieważ klient może obciążyć rachunek kwotą zakupu i spłacić go w
ramach jednego okresu obrachunkowego albo spłacać stopniowo. Banki najczęściej
oferują karty kredytowe w formie odnawialnych linii kredytowych, z których klient może
korzystać w każdym momencie do określonego limitu.
Kredyt sezonowy jest to kredyt związany z występowaniem wzmożonego
zapotrzebowania na środki finansowe w pewnych okresach roku. Może to być np. kredyt
wakacyjny, szkolny, wiosenny, jesienny, itp.
Kredyt gotówkowy jest to kredyt wypłacany klientowi w gotówce, który może go
przeznaczyć na dowolny cel.
3. PRAWNE ZABEZPIECZENIE KREDYTÓW
3.1. Przeznaczenie i cechy prawnych zabezpieczeń kredytu
Konieczność prowadzenia przez banki bezpiecznej działalności powoduje, że stosowanie
odpowiednich środków zabezpieczających zwrotność kredytów staje się obowiązkiem, a
jednym z nich jest wymaganie od kredytobiorcy przedłożenia prawnego zabezpieczenia
kredytu. Zabezpieczenie kredytu ma na celu zapewnienie bankowi zwrotu udzielonego
kredytu wraz z odsetkami, prowizją i innymi kosztami w przypadku, gdyby kredytobiorca
nie uregulował tych płatności w terminach ustalonych w umowie kredytowej.
21
PORTFEL KREDYTOWY
Na samym początku współpracy z kredytobiorcą, bank musi wiedzieć, w jaki sposób
kredyt zostanie spłacony (z jakich środków, w jakich terminach). Źródło tej wiedzy
stanowi dokładna znajomość stałych źródeł dochodów kredytobiorcy, pozwalających na
spłatę zaciągniętego kredytu wraz z odsetkami w umownych terminach spłaty. Ta
znajomość powinna pozwolić bankowi określić sposób, w jaki kredytobiorca będzie
generował środki na spłatę kredytu. Należy pamiętać, że głównym źródłem spłaty
powinny być strumienie pieniężne generowane z podstawowej działalności kredytobiorcy,
a zabezpieczenie należy traktować jako wtórne źródło spłaty.
Ustalając z kredytobiorcą formę zabezpieczenia bank bierze pod uwagę m.in. następujące
czynniki:
1.
2.
rodzaj i wysokość kredytu oraz termin jego spłaty,
−
kredyt bankowy,
−
pożyczka pieniężna,
−
gwarancja bankowa,
−
poręczenie wekslowe,
−
akredytywa dokumentowa,
−
inkaso dokumentowe
realną możliwość zaspokojenia roszczeń banku z przyjętego zabezpieczenia w
możliwie krótkim czasie. Należy pamiętać, że:
−
−
−
nie podlegają egzekucji:
y
składniki majątkowe określone w art. 829-831 kpc,
y
świadczenia alimentacyjne,
y
zasiłki i dodatki rodzinne, pielęgnacyjne, porodowe i dla zupełnych sierot,
wolna od egzekucji jest część:
y
wynagrodzenia o pracę, emerytury i renty w wysokości określonej w
przepisach z zakresu prawa pracy i ubezpieczeń społecznych,
y
wkładów oszczędnościowych w wysokości określonej w przepisach prawa
bankowego,
w stosunku do państwowej jednostki organizacyjnej egzekucja może być
prowadzona jedynie z jej rachunku bankowego.
3.
sytuację ekonomiczno-finansową kredytobiorcy,
4.
cechy danego zabezpieczenia wynikające z przepisów prawa (np. sposób
ustanowienia zabezpieczenia, przesłanki i zakres odpowiedzialności, tryb egzekucji
należności, kolejność zaspokajania roszczeń itp.)
5.
status prawny kredytobiorcy,
−
osoba prawna,
−
podmiot nie posiadający osobowości prawnej, ale mający zdolność prawną,
22
PORTFEL KREDYTOWY
6.
−
osoba fizyczna lub osoby fizyczne prowadzące działalność gospodarczą,
−
osoba fizyczna zaciągająca kredyt lub pożyczkę na cele konsumpcyjne.
przewidywany nakład pracy pracowników banku oraz koszt ustanowienia
zabezpieczenia dla banku i klienta (ewentualnie innych osób będących stroną
umowy zabezpieczenia),
−
skomplikowana i kosztowna wycena majątku trwałego przez rzeczoznawcę,
−
wysokie opłaty sądowe,
−
wysokie opłaty notarialne,
−
wysokie opłaty skarbowe,
−
konieczność uiszczenia opłat na rzecz innego banku,
−
koszty wynikające z ewentualnej egzekucji zabezpieczenia.
W przypadku udzielania kredytu nowo utworzonemu przedsiębiorcy, osobie prawnej lub
jednostce organizacyjnej nie posiadającej osobowości prawnej, o ile posiada zdolność
prawną a także klientowi, który nie ma zdolności kredytowej bank zobowiązany jest,
zgodnie z art. 70 ustawy Prawo bankowe, m.in. do żądania ustanowienia szczególnego
sposobu zabezpieczenia kredytu.
Szczególny sposób zabezpieczenia kredytu może polegać np. na:
−
przyjęciu zabezpieczenia o wartości znacząco przewyższającej określone w
zasadach polityki banku standardy,
−
żądaniu przedstawienia gwarancji Skarbu Państwa,
−
żądaniu poręczenia majątkiem osobistym członków zarządu spółki,
−
a także każdym innym sposobie zabezpieczenia, który wyraża szczególny charakter
tego zabezpieczenia.
Zabezpieczenia nie należy jednak traktować jako substytutu dla zdolności kredytowej
klienta. Bank, który zakłada, iż odzyska zaangażowane środki poprzez realizację
zabezpieczenia i na tej podstawie podejmuje decyzję kredytową, naraża się na straty. W
przypadku wymuszonej realizacji zabezpieczenia rzeczowego, jego pełna wartość z reguły
nie zostaje uzyskana, co może oznaczać stratę dla wszystkich uczestników transakcji
kredytowej. Także realizacja zabezpieczeń osobistych wiąże się często ze stratami dla
banku.
Bank może zabezpieczyć swoją wierzytelność poprzez przyjęcie jednej lub kilku form
zabezpieczenia. Wartość, własność i realizacja zabezpieczenia powinny być przedmiotem
stałego nadzoru ze strony banku. Zabezpieczenie może ustanowić sam dłużnik, bądź
osoba trzecia.
23
PORTFEL KREDYTOWY
3.2. Zasady polityki banku dotyczące zabezpieczeń
Wewnętrzne zasady polityki banku powinny obejmować kilka aspektów zabezpieczania
kredytów i dokumentacji zabezpieczeń. Przede wszystkim, bank powinien dokładnie
upewnić się, iż:
−
zabezpieczenie proponowane przez kredytobiorcę faktycznie istnieje;
−
przedmiot zabezpieczenia podlega jedynie takim obciążeniom (jeśli w ogóle jest
obciążony prawami na rzecz osób trzecich), o istnieniu których bank wie i które
uwzględniał przy wycenie wartości zabezpieczenia;
−
interes finansowy banku chroniony jest ubezpieczeniem przedmiotu zabezpieczenia
od skutków zdarzeń losowych;
−
uzyskana została zgoda współmałżonka w przypadku rozporządzenia majątkiem
przekraczającego zakres czynności zwykłego zarządu (chyba, że została wyłączona
wspólność majątkowa).
Dopiero wówczas, gdy wyżej omówione aspekty dokumentacji zabezpieczeń i ochrony
prawnej zostały już rozpatrzone, bank może zająć się wartością zabezpieczenia i rozważyć
o ile powinna ona przewyższać wartość udzielanych kredytów, aby w maksymalnym
stopniu zabezpieczyć odzyskanie należności i jak najbardziej ograniczyć ryzyko jej straty.
Do czynników mogących wpłynąć na ustalenie wartości danego przedmiotu jako
zabezpieczenia należą m.in.:
−
zbywalność przedmiotu,
−
stan przedmiotu;
−
zakres innych obciążeń;
−
przewidywany koszt postępowania egzekucyjnego lub koszty zaspokojenia roszczeń
banku w inny sposób (np. koszty przygotowania przedmiotu do sprzedaży, koszty
przeprowadzenia sprzedaży).
Zasady polityki banku powinny precyzować maksymalny udział kredytu w wartości
zabezpieczeń poszczególnych rodzajów. Podstawowym elementem polityki kredytowej
jest zasada, iż bank nie udziela kredytów w wysokości pełnej wartości przedmiotu
zabezpieczenia. Ryzyko deprecjacji wartości przedmiotu powinien ponosić
właściciel/kredytobiorca. Możliwość deprecjacji powinna więc być uwzględniana poprzez
ustanowienie marginesu bezpieczeństwa - wskaźnik stanowiący iloraz kwoty kredytu do
wartości zabezpieczenia (Loan to Value – LtV). Bank powinien badać poziom tego
wskaźnika przed podjęciem decyzji o udzieleniu kredytu, a w trakcie trwania umowy co
najmniej raz w roku monitorować jego poziom. Z uwagi na istotne różnice w poziomie i
charakterze ryzyka związanego z różnymi typami zabezpieczeń bank powinien ustalać
maksymalny poziom wskaźnika LtV dla różnych rodzajów kredytów i zabezpieczeń.
Jednym z najistotniejszych czynników branych pod uwagę przy ustaleniu maksymalnego
24
PORTFEL KREDYTOWY
poziomu wskaźnika LtV powinien być stopień odzyskiwalności zaangażowanych przez
bank środków z danego typu zabezpieczenia. W tym celu bank powinien gromadzić dane
o wielkości odzyskiwanych środków w drodze egzekucji z poszczególnych rodzajów
zabezpieczeń.
Zasady polityki banku powinny również stanowić, iż zabezpieczenia przewidziane umową
kredytową powinny być ustanowione przed uruchomieniem kredytu. Jeżeli bank
dopuszcza odstępstwa od tej zasady, wówczas powinny być one wymienione w zasadach
polityki z określeniem innych środków, które powinny zostać podjęte w celu ograniczenia
ryzyka.
3.3. Ustanowienie i udokumentowanie zabezpieczenia
Gdy przedmiot zabezpieczenia został zidentyfikowany, bank zawiera umowę z
właścicielem rzeczy, na której ma być ustanowione zabezpieczenie. Umowa ta opisuje
przedmiot zabezpieczenia, określa rodzaj należność i stanowi formalną podstawę, aby
bank mógł dochodzić swoich należności z tego zabezpieczenia. Również umowa kredytu
powinna zawierać precyzyjne określenie przyjętych zabezpieczeń, tj. oznaczenie formy
zabezpieczenia, wskazanie osoby ustanawiającej zabezpieczenia oraz oznaczenie
przedmiotu zabezpieczenia przy zabezpieczeniach rzeczowych.
Gdy umowa zabezpieczenia została już zawarta, dostarczono wszelkie dokumenty
niezbędne do stwierdzenia ważności zabezpieczenia oraz spełniono dodatkowe warunki
określone w umowie z kredytobiorcą, wówczas bank stawia do dyspozycji kredytobiorcy
środki pieniężne wynikające z umowy kredytowej (wchodzi w prawa wynikające z
umowy zabezpieczenia). Przedmiot pozostaje obciążony na rzecz banku do chwili spłaty
kredytu określonego w umowie zabezpieczenia. Bank ma także możliwość zażądania
dodatkowego zabezpieczenia w okresie trwania umowy kredytowej, o ile zostało to
zagwarantowane w umowie kredytowej lub umowie o ustanowienie zabezpieczenia.
Jeżeli dla kredytu zostało ustanowione więcej niż jedno zabezpieczenie, bank może
zgodzić się na zwolnienie niektórych zabezpieczeń, o ile pozostałe w pełni chronią
uzasadniony interes banku, a przewidywana zdolność kredytowa pozwoli na terminową
spłatę pozostałej należności 2.
Po zawarciu umów kredytowych i zabezpieczeniowych bank wprowadza informacje o
zabezpieczeniach do prowadzonego przez siebie wewnętrznego rejestru zabezpieczeń.
W przypadku zastawu rejestrowego i hipoteki kredytobiorca cały czas korzysta z prawa
własności do rzeczy obciążonej tymi ograniczonymi prawami rzeczowymi. Gdy rzecz
obciążona zastawem, określona co do tożsamości, będzie znajdowała się u kredytobiorcy
lub u osoby trzeciej, należy zobowiązać zastawcę do jej oznaczenia jako przedmiotu
2
Jeżeli kredyt był zabezpieczony poręczeniem lub ograniczonym prawem rzeczowym (zastaw, hipoteka)
ustanowionym na majątku osoby trzeciej, wówczas bank zmieniając warunki umowy kredytowej powinien
uzyskać pisemną zgodę tych osób na dalsze trwanie zabezpieczenia.
25
PORTFEL KREDYTOWY
zastawu (bądź przewłaszczenia) na rzecz banku, aby zapobiec jej zbyciu (nieświadomemu
lub z zamiarem działania na szkodę banku) lub obciążeniu prawami na rzecz innych osób.
W przypadku ustanowienia zastawu na pojeździe mechanicznym podlegającym rejestracji,
zastaw powinien zostać odnotowany w dowodzie rejestracyjnym pojazdu. Jeżeli
przedmiot zastawu ogólnego lub przewłaszczenia zostaje wydany bankowi, kredytobiorca
ma prawo oczekiwać od banku, że będzie należycie on przechowywany i zabezpieczony.
W przypadku gdy kredytobiorca (lub osoba trzecia) zachowuje przedmiot zabezpieczenia
takie prawo przysługuje bankowi. We wszystkich przypadkach ustanowienia
ograniczonych praw rzeczowych na składnikach majątku kredytobiorcy lub osób trzecich
(zastaw, hipoteka) oraz w przypadku przewłaszczenia bank powinien wymagać od
kredytobiorcy dokonania cesji praw z polis ubezpieczeniowych dotyczących przedmiotu
zabezpieczenia.
Kredyt zabezpieczony może okazać się nie zabezpieczony, jeśli np. pierwszeństwo
roszczeń nie zostało ustalone, czy też jeśli wszystkie aspekty prawidłowej dokumentacji
zabezpieczeń nie są skrupulatnie przestrzegane, nie tylko w momencie udzielenia kredytu,
lecz przez cały okres spłaty. Niektóre braki w dokumentacji mogą powstać nie z winy
banku, np. gdy zakład ubezpieczeniowy zwleka z wydawaniem lub odnowieniem polisy
ubezpieczeniowej.
Istotne błędy w dokumentacji zabezpieczeń:
−
przyjęcie gwarancji, której termin ważności jest krótszy niż termin zapadalności
zabezpieczanego kredytu,
−
brak postanowienia sądu lub zaświadczenia o wpisie do rejestru zastawów,
−
brak odpisu z księgi wieczystej z wpisaną hipoteką na rzecz banku (lub
postanowienia sądu o wpisie hipoteki)
−
przyjęcie przewłaszczenia podpisanego przez osoby do tego nie upoważnione.
Każdy taki przypadek wymaga oczywiście indywidualnego rozważenia. Oceniając proces
zabezpieczania się przez bank przed ryzykiem kredytowym poprzez przyjmowanie
prawnych zabezpieczeń, inspektorzy muszą dokonać analizy wszystkich działań podjętych
w celu ustanowienia zabezpieczenia, jak np. data złożenia wymaganych dokumentów we
właściwych instytucjach (np. w sądzie), okres rozpatrywania wniosków przez te
instytucje, przyjęte zabezpieczenia przejściowe do czasu ustanowienia zabezpieczenia
właściwego, okres na jaki udzielono kredytu i inne. Nadto, gdy zmienione zostają warunki
umowy kredytowej w drodze aneksu lub poprzez sporządzenie nowej umowy, należy
upewnić się czy pierwotne zabezpieczenie kredytu nadal zachowuje moc prawną. O ile
nowa bądź zmieniona umowa kredytowa nie zawiera jednoznacznego zapisu, iż nadal
obowiązuje poprzednie zabezpieczenie kredytu - może okazać się, iż kredyt pozostaje nie
zabezpieczony.
26
PORTFEL KREDYTOWY
3.4. Obowiązki
zabezpieczenia.
i
uprawnienia
banku
związane
z
przyjęciem
prawnego
Z przepisów kodeksu cywilnego i prawa bankowego wynika dla banku cały szereg
uprawnień i obowiązków związanych z ustanowieniem zabezpieczenia kredytu.
Podstawowym obowiązkiem banku, w przypadku gdy dłużnik spłaci zobowiązanie, jest
podjęcie czynności związanych ze zwolnieniem zabezpieczenia, a w szczególności:
a
zwrot przedmiotu zastawu, w przypadku gdy zabezpieczenie stanowił zastaw
ogólny,
b
zwrot dokumentu, jeżeli ustanowienie zabezpieczenia było stwierdzone
dokumentem, np. weksla, gwarancji, oświadczenia poręczyciela. Przy czym
dokumenty wystawione przez dłużnika zwraca się dłużnikowi, a dokumenty
podpisane przez inne osoby, zwraca się tym osobom. Jeżeli jednakże bank ma
interes w zachowaniu dokumentu, w szczególności gdy dług został spłacony tylko
częściowo, dłużnik może żądać uczynienia odpowiedniej wzmianki na dokumencie,
c
powiadomienie dłużników zastawionej bądź przelanej na bank wierzytelności o
spłacie długu, bądź wydanie dłużnikowi oświadczenia stwierdzającego ten fakt,
d
przeniesienie własności rzeczy z powrotem na przewłaszczającego, jeśli umowa
przewłaszczenia zawarta była pod takim warunkiem,
e
wydanie zezwolenia na wykreślenie hipoteki,
f
wykreślenie bankowego zastawu rejestrowego z rejestru zastawów.
Jeżeli dług spłaci osoba trzecia, z mocy art. 518 § 1 k.c. nabywa ona spłaconą
wierzytelność do wysokości dokonanej zapłaty, gdy:
a
spłaci cudzy dług, za który jest odpowiedzialna osobiście np. poręczyciel, zastawca,
przystępujący do długu,
b
przysługuje jej prawo, przed którym spłacona wierzytelność ma pierwszeństwo
zaspokojenia, np. hipoteka wpisana po hipotece zabezpieczającej spłaconą
wierzytelność,
c
działa za zgodą dłużnika wyrażoną na piśmie w celu wstąpienia w prawa
zaspokojonego wierzyciela.
W takim przypadku bank zobowiązany jest wydać tej osobie wszelkie dokumenty, które
umożliwią dochodzenie przez nią roszczeń od dłużnika oraz od osób, które ustanowiły
zabezpieczenie.
Zmniejszenie wartości zabezpieczenia wskutek okoliczności, za które dłużnik ponosi
odpowiedzialność będzie miało miejsce, jeżeli dłużnik np.:
a
na skutek niekonserwowania przewłaszczonego lub zastawionego sprzętu czy
maszyn doprowadza do ich zniszczenia lub zmniejszenia ich wartości,
b
zastawione lub przewłaszczone rzeczy przechowuje w niewłaściwych warunkach,
27
PORTFEL KREDYTOWY
c
wykorzystuje zastawiony lub przewłaszczony sprzęt niezgodnie z jego
przeznaczeniem, co doprowadza do jego zniszczenia lub zmniejszenia wartości,
d
obciąża zastawioną rzecz kolejnymi zastawami,
e
obciąża nieruchomość kolejnymi hipotekami.
W umowie kredytowej powinno być zamieszczone postanowienie, w którym dłużnik
zobowiązuje się do ustanowienia innych zabezpieczeń, jeżeli zmniejszenie wartości
zabezpieczenia następuje wskutek okoliczności, za które dłużnik nie ponosi
odpowiedzialności.
3.5. Zaspokojenie roszczeń banku z przyjętych zabezpieczeń.
W przypadku niespłacenia długu bank może zaspokoić swoje roszczenia z przyjętych
zabezpieczeń. Może to nastąpić poprzez:
a. potrącenie, w przypadku gdy zabezpieczenie było ustanowione na rachunku
bankowym prowadzonym przez bank będącym wierzycielem,
b. przejęcie przedmiotu zabezpieczenia przez bank, np. przy kaucji, zastawie lub
przewłaszczeniu,
c. egzekucję sądową lub administracyjną, w przypadku gdy egzekucja jest oparta na
„oświadczeniu o poddaniu się egzekucji”, wekslu lub prowadzona jest z
nieruchomości.
Jeżeli bank ustanowił kilka zabezpieczeń wierzytelności, wówczas, o ile nie uzgodniono
inaczej, zarówno o kolejności, jak i zakresie realizacji zabezpieczeń decyduje bank. Może
on zatem zaspokoić swoje roszczenia ze wszystkich zabezpieczeń, z kilku z nich, bądź z
jednego. (Uchwała SN z dnia 05 maja 1993r., III CZP 54/93 OSN z 1993r. Nr 12, poz.
219, OSP z 1994r. Nr 10, poz. 176 z glosą J.Gołaczyńskiego)
3.6. Wygaśnięcie zabezpieczenia.
Poszczególne zabezpieczenia wygasają w przypadkach wskazanych w przepisach
dotyczących danego zabezpieczenia. Istnieją jednakże sytuacje, kiedy wygasa każde
zabezpieczenie. Są to:
1.
Spłata długu przez dłużnika.
2.
Zwolnienie dłużnika lub osoby ustanawiającej zabezpieczenie ze zobowiązania
przez bank (art. 508 k.c.).
y Zwolnienie z długu następuje na mocy umowy zawartej między bankiem a osobą,
którą bank zwalnia.
y Dopuszczalne jest zawarcie umowy o zwolnienie z długu pod warunkiem lub z
zastrzeżeniem terminu.
28
PORTFEL KREDYTOWY
3.
4.
Umorzenie długu przez bank.
−
Umorzenie zobowiązania następuje na skutek jednostronnej czynności banku,
−
Wywołane jest zajściem nadzwyczajnych okoliczności, np. braku majątku
dłużnika.
Rozwiązanie umowy kredytowej lub ustanawiającej zabezpieczenie.
−
5.
6.
7.
Świadczenie, w miejsce wypełnienia przez dłużnika lub przez osobę ustanawiającą
zabezpieczenie (art. 453 k.c.).
−
W praktyce bankowej ma to miejsce w przypadku gdy dłużnik oferuje bankowi
zamiast spłaty długu w pieniądzach rzeczy ruchome, prawa lub nieruchomości.
−
Zaspokojenie roszczeń banku powoduje, iż zobowiązanie dłużnika wygasa.
Potrącenie wierzytelności banku z wierzytelności osoby, która ustanowiła
zabezpieczenie (art. 498-505 k.c.).
−
Jeśli dłużnik posiada rachunek w banku który jest zarazem wierzycielem,
wówczas bank może dokonać potrącenia swojej wierzytelności z wierzytelności
dłużnika z tytułu posiadanego rachunku bankowego.
−
Dodatkowym wymogiem jest wymagalność obydwu wierzytelności i
możliwość dochodzenia ich przed sądem.
−
Potrącenie następuje poprzez pisemne oświadczenie złożone przez bank
dłużnikowi.
Odnowienie (art. 506-507 k.c.). Odnowienie ma miejsce wówczas, gdy w celu
umorzenia zobowiązania dłużnik zobowiązuje się za zgodą banku spełnić inne
świadczenie, albo nawet to samo świadczenie, ale z innej podstawy prawnej, np.
zamiana gwarancji, po jej wypłacie, na kredyt.
−
8.
Poręczenie lub ograniczone prawo rzeczowe ustanowione przez osobę trzecią
wygasa z chwilą odnowienia, chyba że poręczyciel lub osoba trzecia wyrazi
zgodę na dalsze trwanie poręczenia.
Przejęcie długu.
−
9.
Następuje na skutek wzajemnego porozumienia stron lub na skutek
jednostronnego oświadczenia banku.
Poręczenie lub ograniczone prawo rzeczowe ustanowione przez osobę trzecią
wygasa z chwilą przejęcia długu, chyba że poręczyciel lub osoba trzecia wyrazi
zgodę na dalsze trwanie poręczenia.
Złożenie do depozytu sądowego.
−
Upoważnienie do złożenia przedmiotu świadczenia do depozytu sądowego
(zazwyczaj suma pieniężna, którą dłużnik zobowiązany był zapłacić bankowi)
przysługuje jedynie dłużnikowi, a nie osobie trzeciej.
−
Ważne złożenie do depozytu sądowego ma takie same skutki jak spełnienie
świadczenia i zobowiązuje wierzyciela do zwrotu dłużnikowi kosztów złożenia.
29
PORTFEL KREDYTOWY
−
O złożeniu przedmiotu świadczenia do depozytu sądowego dłużnik powinien
niezwłocznie zawiadomić pisemnie wierzyciela.
−
Według przepisów kodeksu cywilnego dłużnik może złożyć przedmiot
świadczenia do depozytu sądowego jeżeli:
y
Wskutek okoliczności, za które nie ponosi odpowiedzialności, nie wie kto
jest wierzycielem, albo nie zna miejsca siedziby wierzyciela,
y
Powstał spór, kto jest wierzycielem,
y
Z powodu innych okoliczności, np. likwidacja banku,
y
Bank odmawia wydania pokwitowania,
y
W razie zwłoki banku będącego wierzycielem.
3.7. Ustalanie wartości przepływów pieniężnych z zabezpieczeń zgodnie z
MSR/MSSF
W celu oszacowania przepływów pieniężnych z realizacji zabezpieczeń bank dokonuje
przeglądu zabezpieczeń dla każdego pojedynczego zaangażowania, pod kątem możliwości
ich spieniężenia oraz kwoty możliwych do uzyskania przepływów i okresu niezbędnego
do realizacji tych przepływów.
W procesie szacowania przepływów uwzględnia się np:
−
uwarunkowania
prawne,
określające
możliwość
skutecznej
realizacji
zabezpieczenia, z uwzględnieniem takich elementów jak: szybkość postępowania
windykacyjnego dla danej formy prawnej zabezpieczenia, pozycja banku w relacji
do innych wierzycieli (w tym wobec Skarbu Państwa i ZUS ); w miarę możliwości
uwzględnia się również uwarunkowania wynikające z praktyki funkcjonowania
organów egzekucyjnych i wymiaru sprawiedliwości, mające wpływ na możliwość
skutecznej windykacji - jak wykazuje praktyka najniższe wpływy realizowane są
przez syndyka, następnie komornika i bank, a najwyższe przez dłużnika,
−
rodzaj i przedmiot zabezpieczenia – ruchomości wysoko specjalistyczne posiadają
ograniczony rynek i generują niższe przychody,
−
płynność oraz wartość aktywów stanowiących zabezpieczenie, z uwzględnieniem
tego, jak mocno aktywa danego rodzaju są narażone na szybką utratę wartości;
−
koszty windykacji i koszty utrzymywania należności nieregularnych w księgach
banku (do czasu odzyskania lub umorzenia należności).
Maksymalna wartość przepływu dla poszczególnych form zabezpieczeń nie powinna być
wyższa niż wartość windykacyjna3. Każdy przypadek zastosowania wyższych wartości
wymaga uzasadnienia i powinien znaleźć potwierdzenie w posiadanej dokumentacji lub
przyjętej strategii postępowania banku wobec klienta.
3
Wartość windykacyjna to cena sprzedaży netto składnika aktywów lub jego wartości użytkowej, zależnie
od tego, która z nich jest wyższa. Za wartość użytkową przyjmuje się bieżącą, szacunkową wartość
przyszłych przepływów pieniężnych z tytułu dalszego użytkowania składnika aktywów oraz jego
likwidacji na zakończenie procesu użytkowania)
30
PORTFEL KREDYTOWY
Okres niezbędny do realizacji przepływu z zabezpieczenia liczony jest od momentu
podjęcia decyzji przez bank o realizacji danego zabezpieczenia, a jego minimalna długość
dla poszczególnych form zabezpieczeń oraz wartość windykacyjną powinna zostać ściśle
określona przez bank.
Wartość windykacyjna zabezpieczenia musi być podana w walucie zaangażowania, do
którego zostało ono przyporządkowane. W przypadku walut obcych bank powinien
stosować jednolite zasady przewalutowywania dla wszystkich ekspozycji kredytowych.
Zabezpieczenia rzeczowe ustanawiane na tym samym przedmiocie zabezpieczenia dla
różnych zaangażowań w łącznej wartości przekraczającej ich wartość nominalną są
zabezpieczeniami krzyżowymi. Są ustanawiane z myślą o alternatywnym wykorzystaniu
w trakcie windykacji jednego z zaangażowań. Konieczne jest natomiast dokonanie
podziału takich zabezpieczeń na konkretne zaangażowania, aby sztucznie nie zawyżać
łącznej wartości zabezpieczeń.
Podziału można dokonać wg następujących metod:
−
metoda kolejności ustanowienia - wartość nominalna zabezpieczenia jest dzielona na
poszczególne zaangażowania wg kolejności ich ustanowienia od najwcześniej
ustanowionych. W wyniku takiego podziału dla zabezpieczeń ustanowionych
wcześniej będzie przypisana większa część wartości nominalnej niż dla
ustanowionych później lub będzie w całości przypisana dla zabezpieczeń
ustanowionych wcześniej a później ustanowione mogą mieć wartość nominalną 0.
−
metoda podziału ułamkowego (proporcjonalnie, lub nieproporcjonalnie) - wartość
nominalna zabezpieczenia jest dzielona na poszczególne zaangażowania niezależnie
od terminu ich ustanowienia.
3.8. Rodzaje prawnych zabezpieczeń ekspozycji kredytowych.
Prawne zabezpieczenia kredytów dzielą się na osobiste i rzeczowe. Zabezpieczenie
rzeczowe ogranicza odpowiedzialność osoby dającej zabezpieczenie do poszczególnych
składników jej majątku. Natomiast zabezpieczenie osobiste charakteryzuje się
odpowiedzialnością osobistą osoby dającej zabezpieczenie, co oznacza, że osoba ta
odpowiada całym swoim majątkiem. Poniżej przedstawione zostały cechy prawnych
zabezpieczeń najczęściej stosowanych w praktyce.
Zabezpieczenia rzeczowe
Dowolny składnik majątku posiadający pewną wartość może stać się zabezpieczeniem
spłaty kredytu. Postać tych zabezpieczeń ograniczona jest jedynie zasadami polityki
przyjętej przez bank. Do powszechnie występujących rodzajów zabezpieczeń rzeczowych
należą m.in.:
1.
blokada środków na rachunku bankowym,
2.
kaucja.
3.
zastaw ogólny,
31
PORTFEL KREDYTOWY
4.
zastaw rejestrowy,
5.
zastaw na prawach,
6.
przewłaszczenie na zabezpieczenie,
7.
hipoteka.
Blokada środków zgromadzonych na rachunkach
Zabezpieczenie w postaci blokady środków pieniężnych zgromadzonych na rachunku
bankowym jest jednym z najczęściej stosowanych zabezpieczeń. Bank może wymagać od
kredytobiorcy, aby utrzymywał na rachunku bankowym kwotę odpowiadającą pewnej
części kredytu. W przypadku niespłacenia kredytu bank ma prawo - na podstawie
pisemnego upoważnienia (pełnomocnictwa) składanego przez posiadacza rachunku - do
dokonania potrącenia (w przypadku blokady na rachunku w banku kredytującym) lub
pobrania (gdy rachunek prowadzony jest w innym banku) swojej wierzytelności. Brak
pełnomocnictwa do dysponowania rachunkiem utrudnia lub uniemożliwia zaspokojenie
roszczeń z tego rachunku
Zabezpieczenie spłaty kredytu dokonane jest poprzez:
−
złożenie oświadczenia o dokonaniu nieodwołalnej blokady określonej kwoty
pieniędzy na rachunku bankowym kredytobiorcy (poręczyciela lub osoby trzeciej);
−
złożenie przez posiadacza rachunku, na którym znajduje się zablokowana kwota,
upoważnienia dla banku do podjęcia określonych czynności prawnych w przypadku
niespłacenia kredytu przez kredytobiorcę.
Bank powinien zażądać złożenia mu kopii zlecenia dokonania blokady rachunku
bankowego, z potwierdzeniem banku prowadzącego rachunek o dokonaniu blokady. Po
spłacie długu bank zwraca posiadaczowi rachunku zaświadczenie o dokonaniu blokady
oraz pełnomocnictwo do dysponowania rachunkiem.
Wycena i dostęp do tego rodzaju zabezpieczenia nie przysparzają trudności. Bank musi
jedynie pamiętać o zapewnieniu sobie możliwości kontroli wypłat z rachunku, aby
wartość zabezpieczenia nie została zmniejszona na skutek błędu lub malwersacji.
Blokada rachunku bankowego jest jednym z mniej bezpiecznych i skutecznych
zabezpieczeń. W przypadku skierowania egzekucji przez inny podmiot do zablokowanego
rachunku bankowego, gdy wierzytelność banku nie jest jeszcze wymagalna, bank nie
może dokonać potrącenia ani podnosić, iż prowadzenie egzekucji z tego rachunku narusza
jego prawa, tak jak mógłby to zrobić bank-zastawnik lub bank-cesjonariusz.
Kaucja
Kaucja jest umową nienazwaną, na mocy której dłużnik lub osoba trzecia składa bankowi
jako zabezpieczenie papiery wartościowe na okaziciela lub sumę pieniężną, które
stanowią zabezpieczenie na wypadek niespłacenia długu w terminie. Do ustanowienia
kaucji niezbędne jest, oprócz zawarcia pisemnej umowy, złożenie w banku przedmiotu
kaucji. Kaucję może ustanowić zarówno dłużnik banku, jak i osoba trzecia.
Jako kaucję można przyjąć:
32
PORTFEL KREDYTOWY
−
środki pieniężne w formie gotówki,
−
bony oszczędnościowe na okaziciela (w polskich warunkach występuje rzadko),
−
książeczki oszczędnościowe na okaziciela (w polskich warunkach występuje
rzadko).
Przedmiot kaucji powinien być oznaczony w umowie poprzez wskazanie jego wartości –
w przypadku pieniędzy oraz wartości, numerów, serii lub innych znaków, w przypadku
papierów wartościowych.
Jednocześnie ze złożeniem kaucji osoba składająca kaucję udziela bankowi pisemnego
pełnomocnictwa, w którym upoważnia bank do pokrycia kwoty niespłaconego długu wraz
z odsetkami i innymi należnościami poprzez pobranie lub potrącenie.
Zastaw na zasadach ogólnych.
Kredytobiorca może ustanowić zastaw na zbywalnych rzeczach ruchomych lub prawach,
na mocy którego bank będzie mógł dochodzić zaspokojenia swoich roszczeń z tych
rzeczy, bez względu na fakt czyją własność stanowią, z pierwszeństwem przed
wierzycielami osobistymi właściciela rzeczy (art. 306 k.c.). Zastaw może być ustanowiony
wyłącznie na oznaczonej istniejącej rzeczy ruchomej stanowiącej własność zastawcy.
Przedmiotem zastawu mogą być zarówno rzeczy oznaczone co do tożsamości, jak i co do
gatunku. Przed przyjęciem zastawu bank powinien zażądać dokonania wyceny rzeczy. Nie
jest możliwe obciążenie zastwem rzeczy przyszłej, jak również „całego majątku
ruchomego dłużnika” bez wymienienia rzeczy zastawionych. Zastaw nie uprawnia banku
do korzystania z rzeczy (ograniczone prawo rzeczowe). Z mocy art. 311 k.c. nie jest
dopuszczalne zakazanie zastawcy zbycia rzeczy zastawionej na rzecz banku. Zastaw
„idzie” za rzeczą, a nie za osobą, która go ustanowiła.
Zastaw może ustanowić wyłącznie właściciel rzeczy ruchomej, tj. osoba fizyczna
posiadająca pełną zdolność do czynności prawnych, osoba prawna, spółka jawna i
komandytowa. Nie może być zastawcą spółka cywilna. Zastaw ustanawiany jest poprzez
zawarcie umowy pomiędzy bankiem, a właścicielem rzeczy oddawanej w zastaw oraz
wydanie rzeczy. Zastaw jest ściśle powiązany z wierzytelnością, na zabezpieczenie której
został ustanowiony i bez niej nie istnieje. Może zabezpieczać także wierzytelności
przyszłe. Należy również pamiętać, że zgodnie z art. 310 k.c. jeżeli w chwili ustanowienia
zastawu rzecz jest już obciążona innym prawem rzeczowym (zastawem), wówczas zastaw
powstały później ma pierwszeństwo przed prawem powstałym wcześniej, chyba że
zastawnik działał w złej wierze.
Przedmiot zastawu może być własnością kredytobiorcy lub osoby trzeciej. Zgodnie z art.
307 k.c. rzecz obciążona zastawem ogólnym musi być wydana bankowi lub uzgodnionej
osobie trzeciej. Niezależnie od miejsca przechowywania, przedmiot zastawu powinien być
oznaczony w sposób umożliwiający jego zidentyfikowanie. Fakt ustanowienia zastawu
powinien być, ze względów ostrożnościowych, odnotowany na oryginale dowodu zakupu
rzeczy.
33
PORTFEL KREDYTOWY
Zastaw rejestrowy
W celu zabezpieczenia kredytów może być ustanowiony na rzecz banku zastaw na
rzeczach ruchomych zastawcy (z wyjątkiem statków morskich wpisanych do rejestru
okrętowego) z pozostawieniem tych rzeczy w posiadaniu zastawcy. Zastaw rejestrowy
może być także ustanowiony na zbywalnych prawach majątkowych, jak np. na prawach z
papierów wartościowych, wierzytelnościach, udziałach w spółce z ograniczoną
odpowiedzialnością. Umowa zastawu rejestrowego powinna być pod rygorem
nieważności zawarta na piśmie i określać przedmiot zastawu w sposób odpowiadający
jego właściwościom. Umowa powinna być wpisana do rejestru zastawów prowadzonego
przez sąd rejonowy, w którego okręgu znajduje się miejsce zamieszkania (siedziba)
zastawcy. Wniosek o dokonanie wpisu powinien zostać złożony przez zastawnika lub
zastawcę na właściwym formularzu w terminie 1 miesiąca od daty zawarcia umowy
zastawniczej. Zastaw powstaje z chwilą wpisania umowy do rejestru zastawów, co jest
potwierdzane stosownym postanowieniem sądu.
Zgodnie z ustawą z dnia 6 grudnia 1996 r. o zastawie rejestrowym i rejestrze zastawów
wszystkie wpisy rejestrowe oraz wnioski o dokonanie wpisów ewidencjonowane są w
sądzie prowadzącym rejestr zastawów, następnie gromadzone w centralnym rejestrze
zastawów. Tak powstała baza danych jest dostępna dla wszystkich zainteresowanych.
Należy jednak pamiętać, że dane z sądów rejonowych nie wpływają do centrali rejestru
zastawów natychmiast, ale dopiero po zbadaniu wniosku pod względem formalnym oraz
wstępnie pod względem merytorycznym. Tak więc dopóty dopóki sądy rejonowe nie będą
połączone bezpośrednio (w systemie on-line), zaświadczenia o braku w rejestrze
zastawów danego przedmiotu lub zastawcy obarczone są niepewnością.
Jeżeli dany przedmiot jest obciążony więcej niż jednym zastawem, wówczas (odwrotnie
niż w przypadku zastawu na zasadach ogólnych) zastaw ustanowiony wcześniej ma
pierwszeństwo przed późniejszym, a o pierwszeństwie tych zastawów rozstrzyga dzień
złożenia w sądzie wniosku o wpis zastawu. Istotne jest, że zasada ta dotyczy także
ustawowego zastawu Skarbu Państwa z tytułu zobowiązań podatkowych. Art. 20 ust. 2
ustawy z dnia 6 grudnia 1996 r. o zastawie rejestrowym i rejestrze zastawów stanowi
mianowicie, że przysługujące Skarbowi Państwa z tytułu zobowiązań podatkowych
ustawowe prawo zastawu i pierwszeństwo zaspokojenia nie mogą być wykonywane w
odniesieniu do przedmiotu zastawu rejestrowego, chyba że ustawowe prawo zastawu
zostało ujawnione we właściwym rejestrze przed ustanowieniem zastawu rejestrowego.
Zarówno zastaw ogólny jak i zastaw rejestrowy mogą być ustanowione na maszynach,
urządzeniach, zapasach, towarach lub ruchomościach stanowiących majątek osoby
fizycznej dającej zabezpieczenie. Należy pamiętać, że powinny to być tylko rzeczy
mogące być przedmiotem obrotu i mające określoną wartość majątkową. O ile najczęściej
łatwo jest ustalić wartość zapasów i maszyn, powstają jednak problemy, gdy są to zapasy
produkcji nie zakończonej, lub w sytuacji, gdy trudności finansowe kredytobiorcy
wynikają właśnie z niemożności upłynnienia zapasów. Bank powinien sam określić, jakie
zapasy mogą być przyjęte jako zabezpieczenie kredytu, przy czym należy zauważyć, że im
starsze zapasy, tym większe problemy z ich odsprzedażą. Można przyjąć w zastaw całość
zapasów kredytobiorcy, lub poszczególne pozycje tych zapasów (kluczowego znaczenia
nabierają wówczas sprawy identyfikacji i kontroli). Nadto, rzeczy ruchome winny być
odpowiednio ubezpieczone.
34
PORTFEL KREDYTOWY
Zastaw nie może być ustanowiony na rzeczy uprzednio przewłaszczonej przez bank.
Banki często przewłaszczają przedmiot zastawu w chwili udzielenia kredytu jako
przejściowe zabezpieczenie do czasu ustanowienia zastawu przez sąd rejestrowy.
W rezultacie banki zastawiając rzeczy, których są już właścicielem i zastaw taki z mocy
prawa staje się nieważny.
Zastaw na prawach
Jak stanowi art. 328 k.c. do zastawu na prawach stosuje się odpowiednio przepisy o
zastawie na rzeczach ruchomych. Każde prawo, o ile jest zbywalne może być obciążone.
Dodatkowym warunkiem jest, aby prawo to istniało w chwili ustanowienia zastawu.
Zastrzeżenie zakazu zbycia prawa musi być dokonane przed zawarciem umowy zastawu.
W przeciwnym wypadku nie jest ono wobec banku skuteczne. Zastaw może być
ustanowiony w szczególnoiści na:
−
wierzytelności, w tym na wierzytelności z rachunku bankowgo i rachunku wkładów
oszczędnościowych,
−
udziale w spółce z ograniczoną odpowiedzialnością,
−
prawach z zakresu wynalazczości (patent, prawa z umowy licencyjnej, itp.),
−
akcjach imiennych i na okaziciela,
−
obligacjach,
−
wekslach.
Według art. 306 k.c. zastaw obciąża prawo niezależnie od tego, czyją stanowi własność.
Zastawca może również ustanowić dalsze zastawy na prawie obciążonym zastawem na
rzecz banku. Z mocy art. 311 k.c. nieważne jest zastrzeżenie przez które zastawca
zobowiązuje się wobec banku, że nie dokona zbycia lub obciążenia prawa przed
wygaśnięciem zastawu.
Do ustanowienia zastawu na prawach wymagana jest zawsze umowa z datą pewną. Datę
pewną poświadcza notariusz. Ponadto do ustanowienia zastawu niezbędne jest wydanie
dokumentu inkorporującego obciążone prawo, umieszczenie na dokumencie indosu lub
pisemne powiadomienie dłużnika wierzytelności przez zastwcę o obciążeniu prawa
zastawem. W przypadku sp. z o.o. niezbędne jest uczynienie wzmianki o zastawieniu
udziałów w księdze udziałów. Nie jest natomiast możliwe ujawnienie zastawu w rejestrze
handlowym. W przypadku zastwu na akcjach imiennych niezbędne jest powiadomienie
spółki akcyjnej o ustanowieniu zastawu. W przypadku akcji i obligacji notowanych na
Giełdzie Papierów Wartościowych w Warszawie zastawem mogą być obciążone jedynie
papiery znajdujące się na rachunku papierów wartościowych w domu maklerskim.
Wiele trudności rodzi wybór sposobu wyceny zastawionych praw będących w posiadaniu
banku. Jeśli są to papiery wartościowe będące przedmiotem obrotu na giełdzie, wówczas
aktualna wartość takiego zabezpieczenia będzie znana. Jeśli nie ma takiego obrotu lub jest
on znikomy, wartość można ustalić na podstawie prospektów instytucji emitujących.
Należy jednak wtedy pamiętać, że tylko idealny rynek reaguje w sposób racjonalny, zaś w
rzeczywistości wartość takich papierów może być zależna od pewnych uwarunkowań
subiektywnych, nie mających związku z kondycją finansową ich emitenta. Obok wartości
rynkowej, jako informację uzupełniającą, można też stosować wartość księgową, ustaloną
35
PORTFEL KREDYTOWY
na podstawie sprawozdań finansowych przedsiębiorstwa. Należy zauważyć, że obrót
niektórymi papierami wartościowymi jest ograniczony, co wielce utrudnia odsprzedaż.
Przewłaszczenie na zabezpieczenie.
Przewłaszczenie na zabezpieczenie jest umową przez którą kredytobiorca lub osoba
trzecia przenosi na bank własność rzeczy ruchomych z zastrzeżeniem warunku
rozwiązującego lub zawieszającego. Przewłaszczenie jest umową powierniczą, bank musi
bowiem zobowiązać się do korzystania z prawa własności przewłaszczonej rzeczy w
granicach nie wykraczających poza uzasadnione zabezpieczenie wierzytelności. Daje to
przewłaszczającemu gwarancję, iż bank jedynie wówczas skorzysta ze swego prawa
własności, jeżeli dług nie będzie spłacony.
Przewłaszczone na bank mogą być zarówno rzeczy ruchome oznaczone co do tożsamości,
takie jak: maszyny, urządzenia, pojazdy mechaniczne, jak też rzeczy oznaczone co do
gatunku, w tym: surowce, towary itp., a także papierów wartościowych. Wraz z rzeczą
ruchomą z mocy samego prawa ulegają przewłaszczeniu:
−
części składowe rzeczy, które nie mogą być odrębnym przedmiotem własności,
−
przynależności – rzeczy ruchome potrzebne do korzystania z rzeczy obciążonej
zastawem zgodnie z jej przeznaczeniem.
Rzecz przewłaszczona oddawana jest przez bank przewłaszczającemu bądź w użyczenie,
bądź na przechowanie. W takim przypadku przewłaszczone rzeczy powinny być do czasu
spłaty kredytu w sposób trwały oznaczone jako przedmiot stanowiący własność banku.
Fakt przewłaszczenia powinien też być odnotowany na oryginale dowodu zakupu (faktura,
rachunek, lub umowa sprzedaży). W przypadku pojazdów posiadających dowody
rejestracyjne bank powinien dokonać zmiany właściciela w dowodzie rejestracyjnym, a
dodatkowo może przyjąć do depozytu kartę pojazdu. Przedmiot przewłaszczony stanowi
od momentu przewłaszczenia własność banku i zaspokojenie roszczeń banku w żadnym
przypadku nie następuje w drodze egzekucji. Bank powinien jednakże sprawdzić czy:
−
rozporządzanie rzeczą przez przewłaszczającego nie podlega ograniczeniom
ustawowym lub umownym,
−
rzecz nie jest obciążona zastawem lub prawem użytkowania,
−
czy przedmiot przewłaszczenia nie jest przynależnością nieruchomości obciążonej
hipoteką (zgodnie z art. 84 ust.2 ustawy o księgach wieczystych hipoteka obejmuje
nieruchomość wraz z przynależnościami)
Przed przewłaszczeniem rzeczy bank powinien zażądać dokonania jej wyceny przez
uprawnioną osobę lub w inny sposób ustalić wartość przedmiotu przewłaszczenia.
Dopuszczalne jest przewłaszczenie na mocy jednej umowy wielu rzeczy, pod warunkiem,
iż są one w umowie zindywidualizowane w dostateczny sposób.
Bank zabezpieczając swoje należności może przenieść na siebie własność części
ułamkowej rzeczy, np. 49/100 prawa własności samochodu. W wyniku dokonanego
przewłaszczenia staje się współwłaścicielem rzeczy w 49/100 części, a kredytobiorca w
51/100 części. W przypadku niespłacenia całości lub części kredytu w terminie
określonym w umowie kredytowej przysługujący kredytobiorcy udział w prawie
własności przewłaszczonej rzeczy przechodzi na bank w dniu złożenia przez bank
36
PORTFEL KREDYTOWY
oświadczenia o przejęciu udziału kredytobiorcy w prawie własności. Możliwe jest także
przenoszenie własności pod warunkiem zawieszającym, polegającym na tym, że w
przypadku niewykonania przez kredytobiorcę obowiązku spłaty całości lub części kredytu,
prawo własności przechodzi na bank w dniu wysłania do kredytobiorcy zawiadomienia o
tym fakcie. Zabezpieczenie w postaci przewłaszczenia ułamkowej części rzeczy ruchomej
lub pod warunkiem zawieszającym nie może być uwzględniane w pomniejszeniach
podstawy tworzenia rezerw celowych4. Możliwość taką daje tylko całkowite przeniesienie
własności rzeczy ruchomej (w 100%).
Przewłaszczenie może być dokonane jedynie przez właściciela, tj. osobę fizyczną
posiadającą pełną zdolność do czynności prawnych, osobę prawną, spółkę jawną i
komandytową. Przewłaszczającym nie może być spółka cywilna.
Przewłaszczona rzecz powinna być w umowie oznaczona w sposób umożliwiający jej
jednoznaczną identyfikację, a w przypadku rzeczy oznaczonych, co do gatunku należy
określić ich rodzaj, jakość i wartość. W praktyce stosowane jest często tzw.
przewłaszczenie warunkowe uzależnione od spełnienia określonych warunków, np.
niespłacenia długu w terminie określonym w umowie.
Ponieważ rzecz przewłaszczona stanowi własność banku, powinno to być odpowiednio
zaewidencjonowane zarówno w księgach rachunkowych banku, jak i przewłaszczającego.
Bank powinien monitorować wartość przewłaszczonych rzeczy, zwłaszcza w przypadku
rzeczy oznaczonych co do gatunku, aby móc szybko podjąć właściwe działania w
przypadku zmniejszenia tej wartości. Przewłaszczona rzecz powinna być ubezpieczona.
Przewłaszczenie rzeczy ruchomych wymaga z reguły ponownego ich ubezpieczenia, gdyż
zgodnie z art. 823 ust.1 kc, - o ile w umowie ubezpieczenia nie postanowiono inaczej umowa ubezpieczenia rzeczy ruchomych rozwiązuje się wskutek przejścia własności
rzeczy ubezpieczonej na inną osobę.
Hipoteka
Ta forma zabezpieczenia umożliwia bankowi dochodzenie zaspokojenia swoich roszczeń
z nieruchomości będącej przedmiotem hipoteki, bez względu na to, czyją własnością się
ona stała i z pierwszeństwem przed wierzycielami osobistymi właściciela nieruchomości.
Hipoteka jest ograniczonym prawem rzeczowym. Oznacza to, że bank, na rzecz którego
stanowiono hipotekę, nie może władać nieruchomością jak właściciel.
Przedmiotem hipoteki może być:
−
cała nieruchomość (gruntowa, budynkowa oraz lokalowa), przy czym ustanowienie
hipoteki na budynku jest możliwe wyłącznie wówczas, gdy budynek stanowi
odrębny przedmiot własności. Własność budynku, wybudowanego na
nieruchomości oddanej w użytkowanie wieczyste, nabywa użytkownik wieczysty;
−
część ułamkowa nieruchomości, jeżeli stanowi udział współwłaściciela;
−
całe użytkowanie wieczyste;
−
własnościowe spółdzielcze prawo do lokalu mieszkalnego;
4
Tworzonych zgodnie z Rozporządzeniem Ministra Finansów z dnia 10 grudnia 2003r. w sprawie zasad
tworzenie rezerw na ryzyko związane z działalnością banków.
37
PORTFEL KREDYTOWY
−
spółdzielcze prawo do lokalu użytkowego, jeżeli jest ono ujawnione w księdze
wieczystej przeznaczonej do ujawniania takich praw;
−
prawo do domu jednorodzinnego w spółdzielni mieszkaniowej (prawo do lokalu
mieszkalnego w domu budowanym przez spółdzielnię mieszkaniową w celu
przeniesienia jego własności na członka);
−
wierzytelność zabezpieczona hipoteką.
Do powstania hipoteki zabezpieczającej wierzytelność banku niezbędny jest wpis do
księgi wieczystej. Przed przyjęciem zabezpieczenia w formie hipoteki, bank powinien
uzyskać od kredytobiorcy aktualny odpis z księgi wieczystej w celu identyfikacji
nieruchomości (Dział I), ustalenia jej właścicieli (Dział II) oraz obciążających ją
ograniczonych praw rzeczowych i hipotek (Dział III i IV). Ponadto niezbędne jest
zbadanie, czy w księdze wieczystej nie są ujawnione wzmianki o złożonych wnioskach o
wpis, wzmianki o rewizji lub rewizji nadzwyczajnej, wpis ostrzeżenia o wszczęciu
egzekucji, ostrzeżenia dotyczące niezgodności stanu prawnego ujawnionego w księdze z
rzeczywistym stanem prawnym.
Podstawą wpisu każdej hipoteki jest wniosek o wpis do hipoteki złożony na piśmie przez
osobę, której prawo ma być wpisem dotknięte (właściciel nieruchomości lub wieczysty
użytkownik) lub bank na rzecz którego hipoteka ma być wpisana. Dodatkowo dla
ważności umowy o ustanowienie hipoteki, właściciel nieruchomości musi złożyć w formie
aktu notarialnego stosowne oświadczenie.
O pierwszeństwie wierzycieli hipotecznych w podziale sumy uzyskanej z egzekucji
decyduje kolejność złożenia wniosku o wpis hipoteki.
Przed złożeniem wnisoku o wpis do hipoteki bank powinien zażądać ubezpieczenia
nieruchomości i następnie dokonać przelewu praw z polisy ubezpieczeniowej lub
zawiadomić ubezpieczyciela o ustanowieniu hipoteki.
Poza hipoteką zwykłą ustanawianą dla zabezpieczenia wierzytelności oznaczonej, banki
mogą też ustanawiać hipotekę kaucyjną stanowiącą zabezpieczenie wierzytelności
mogących powstać w przyszłości (np. gwarancja bankowa, odsetki), wierzytelności o nie
ustalonej wysokości w chwili ustanawiania hipoteki (np. kredyty w rachunku bieżącym),
wierzytelności z dokumentów zbywalnych przez indos (kredyty dyskontowe) oraz
wierzytelności istniejących z określonego stosunku prawnego albo roszczenia związanego
z wierzytelnością hipoteczną, lecz nie objętego z mocy ustawy hipoteką zwykłą.
Hipoteka kaucyjna zabezpiecza:
−
wierzytelność banku - do wysokości sumy najwyższej oznaczonej we wpisie
hipoteki,
−
odsetki zarówno umowne, jak i za zwłokę, wyłącznie wówczas, gdy mieszczą się w
sumie wymienionej we wpisie hipoteki,
−
koszty postępowania, o ile mieszczą się w sumie wymienionej we wpisie hipoteki.
Aby zabezpieczenie w postaci ustanowienia hipoteki kaucyjnej było skuteczne musi być
możliwe do odzyskania podczas ewentualnego postępowania egzekucyjnego, biorąc m.in.
pod uwagę ograniczenia prawne. Sam fakt wpisania hipoteki kaucyjnej do księgi
wieczystej nie stanowi argumentu wiążącego dla oceny jej skuteczności. Hipoteka taka nie
może być także skutecznym zabezpieczeniem, jeżeli jest ustanawiana na podstawie
38
PORTFEL KREDYTOWY
porozumień, w których bank zobowiązuje się wobec klienta na okres wieloletni, np. do
udzielania kredytów i gwarancji bez jakiegokolwiek zindywidualizowania tych kredytów i
gwarancji. W odniesieniu do kredytów, zawarte w tego rodzaju porozumieniach
zobowiązanie do udzielenia kredytu nie powinno być bezwarunkowe, gdyż jest
uzależnione od zdolności kredytowej kredytobiorcy i ograniczone limitem zaangażowań.
Porozumienie, na mocy którego bank przyjmuje tego rodzaju zabezpieczenie nie może
również pomijać waluty wierzytelności, która ma być zabezpieczona hipoteką oraz
zachowania zgodności waluty wierzytelności z walutą hipoteki. Zabezpieczeniem kredytu
udzielonego w PLN (również udzielonego w PLN a indeksowanego do innej waluty)
może być tylko hipoteka wpisana w PLN. Przy ustanowieniu hipoteki kaucyjnej powinna
być oznaczona suma najwyższego zabezpieczenia tą hipoteką. Z zasady akcesoryjności i
szczegółowości hipoteki wynika również, że spłata kredytu, zabezpieczonego daną
hipoteką nie oznacza automatycznego przedłużenia ważności zabezpieczenia na kolejny
udzielony kredyt; hipoteki kaucyjnej na zabezpieczenie wierzytelności przyszłych nie
można traktować jako rodzaju „linii hipotecznej” odnawialnej wraz ze spłatą kolejnych
kredytów udzielonych w ramach limitu.
Dozwolona jest zmiana hipoteki kaucyjnej na zwykłą oraz zwykłej na kaucyjną. Zamiana
hipoteki kaucyjnej na zwykłą nie wpływa na zakres zabezpieczenia odsetek i kosztów
postępowania.
Bank może zastrzec w umowie kredytowej, iż uruchomienie środków nastąpi po
przedłożeniu prawomocnego wpisu hipoteki do księgi wieczystej. Ze względu jednak na
długotrwałość tego procesu, banki przyjmują najczęściej zabezpieczenie przejściowe (np.
poręczenie, ubezpieczenie spłaty kredytu), które jest zwalniane po uprawomocnieniu
wpisu hipoteki.
Po spłacie długu wraz z odsetkami bank jest zobowiązany do:
−
wydania właścicielowi nieruchomości odpowiedniego zezwolenia umożliwiającego
wykreślenie hipoteki z księgi wieczystej, oraz
−
poinformowanie właścicwego zakładu ubezpieczeń o spłacie długu.
Wartość nieruchomości często ustala się na podstawie cen płaconych w ostatnim okresie
za podobne nieruchomości. Do innych metod wyceny należą m.in. metoda wartości
odtworzeniowej czyli kosztów, jakie należałoby ponieść na odtworzenie takiej samej
nieruchomości oraz metoda zdyskontowanej wartości netto prognozowanych przepływów
pieniężnych. Banki często dla określenia wartości nieruchomości przyjmują też wartość
wynikającą z polisy ubezpieczeniowej. Nieruchomość może mieć przeznaczenie
konkretne lub ogólne, przy czym łatwiejsza jest odsprzedaż nieruchomości
wszechstronnych, bez konkretnego przeznaczenia.
Problemy związane z wyceną i realizacją zabezpieczenia rzeczowego
Ustalając wartość zabezpieczenia, banki powinny kierować się przede wszystkim zasadą
ostrożnej wyceny i przyjąć wartość możliwą do uzyskania w momencie zaspokajania się z
przedmiotu zabezpieczenia. Ustalenie wartości przedmiotów zabezpieczenia bywa trudne,
gdyż pewne rodzaje majątku rzeczowego nie są łatwo zbywalne. Dla przykładu: jeśli
zabezpieczenie kredytu stanowi budynek, a podobnych budynków w ostatnim okresie nie
sprzedano, określenie wartości rynkowej może okazać się problematyczne. Ponadto,
odsprzedaż zajętego majątku często odbywa się w warunkach pewnej presji, która nie
39
PORTFEL KREDYTOWY
sprzyja odzyskaniu pełnej wartości tego majątku. Zatem wartość wyceny należy
skorygować, aby uwzględnić specyficzny charakter sprzedaży.
Jest niezwykle ważne, aby rzeczoznawcy wykonujący wycenę posiadali odpowiednie
kwalifikacje do wyceny danego rodzaju zabezpieczenia i nie byli powiązani z podmiotem,
który przedłożył dane zabezpieczenie. W przeciwnym wypadku może dojść do istotnego
konfliktu interesów, a wiarygodność wyceny będzie wątpliwa. Wartość zabezpieczenia
często jest ustalana także w oparciu o polisy ubezpieczeniowe, faktury, rachunki, czy
umowy kupna/sprzedaży. W każdym przypadku wycena wartości przedmiotu
zabezpieczenia powinna zostać zweryfikowana przez pracowników banku w oparciu o ich
wiedzę i doświadczenie. Ponieważ przeprowadzenie wyceny bywa rzeczą kosztowną,
zazwyczaj wystarcza, jeśli pierwotna wycena zostanie dokonana przed udzieleniem
kredytu, natomiast przez cały okres kredytowania bank powinien monitorować wartość
przedmiotu zabezpieczenia, aby móc podjąć właściwe działania w przypadku
zmniejszenia się wartości zabezpieczenia.
Wiarygodność zabezpieczeń rzeczowych jako środków chroniących bank jest również
uzależniona od istnienia rozwiniętego systemu prawnego, który chroni prawa banku. Przy
aktualnym stanie prawnym i możliwościach egzekucji, które powodują, że bank napotyka
na znaczne trudności prawne przy przejmowaniu przedmiotu zabezpieczenia, a koszty z
tym związane są wysokie, bank powinien stale pamiętać, iż rynkowa wartość przedmiotu
zabezpieczenia może znacząco różnić się od tej wartości, którą bank uzyskałby w razie
konieczności realizacji zabezpieczenia w celu odzyskania środków z udzielonego kredytu.
Możliwość obciążenia majątku na rzecz banku może być dodatkowo utrudniona przez
potencjalne spory o prawo własności kredytobiorcy, powodujące zakwestionowanie jego
tytułu własności. Może także zdarzyć się, że istnieje inne obciążenie majątku. W
przypadku, gdy tytuł własności jest kwestionowany lub istnieje inne obciążenie,
kredytobiorca może jednak przedłożyć dany przedmiot jako zabezpieczenie, a bank może
również takie zabezpieczenie przyjąć, lecz wówczas należy pamiętać, że roszczenia banku
są jedynie na tyle wykonalne, o ile wykonalne jest prawo własności kredytobiorcy. Stąd
oczekuje się, iż kredytobiorca ujawni wady jego prawa własności oraz istnienie obciążeń
majątku, by bank mógł prawidłowo ocenić wartość, jaką dla niego przedstawia dane
zabezpieczenie. Niemniej, to oczekiwanie nie zwalnia banku od obowiązku
przeprowadzenia własnych badań tytułu własności i obciążeń. Wady tytułu własności oraz
istnienie innych obciążeń przedmiotu zabezpieczenia budzą niepokój najczęściej (lecz nie
wyłącznie) wówczas, gdy przedmiot ten pozostaje w posiadaniu kredytobiorcy.
Zabezpieczenia osobiste
Najbardziej istotną cechą wspólną zabezpieczeń osobistych jest to, iż ich skuteczność jest
zależna od sytuacji ekonomiczno-finansowej poręczyciela/gwaranta, wystawcy weksla,
osoby przystępującej do długu lub ten dług przejmującej. Dlatego też tak ważne jest, aby
bank przed zaakceptowaniem danej formy zabezpieczenia dokonał prawidłowej analizy tej
40
PORTFEL KREDYTOWY
sytuacji, aby mieć pewność, że faktycznie istnieje dodatkowe źródło spłaty kredytu.
Wśród zabezpieczeń osobistych należy wyróżnić:
1.
weksel własny,
2.
poręczenie wekslowe,
3.
poręczenie wg prawa cywilnego,
4.
gwarancja bankowa,
5.
pełnomocnictwo,
6.
przejęcie długu,
7.
przystąpienie do długu,
8.
przelew wierzytelności.
Weksel własny
Jest to papier wartościowy sporządzony w formie określonej ściśle przez prawo wekslowe,
zawierający bezwarunkowe zobowiązanie się jego wystawcy do zapłacenia określonej
sumy pieniężnej we wskazanym miejscu i czasie oraz stwarzający bezwarunkową
odpowiedzialność osób na nim podpisanych. Pewną formą weksla własnego jest weksel
własny in blanco, który w chwili jego wystawienia nie zawiera niektórych obligatoryjnych
elementów weksla własnego – nie zawiera sumy wekslowej (czyli wysokości
zobowiązania wystawcy) i terminu płatności. Jeżeli bank przyjmuje na zabezpieczenie ten
rodzaj weksla, wówczas należy dołączyć do niego deklarację wekslową, która zawiera
upoważnienie banku co do sposobu uzupełnienia treści weksla w przypadku podjęcia
przez bank decyzji o przymusowym dochodzeniu roszczeń. Złożenie deklaracji wekslowej
nie jest warunkiem ważności weksla, tym niemniej precyzuje ona warunki porozumienia
między bankiem a wystawcą weksla, a w przypadku jej braku bank nie ma prawa
wypełnić weksla innymi elementami niż te, które są niezbędne dla jego ważności.
Zarówno weksel jak i deklaracja wekslowa powinny być podpisane przez uprawnione
osoby i przechowywane podobnie jak papiery wartościowe. Zwrot weksla wystawcy
następuje za pokwitowaniem po uregulowaniu należności, którą weksel zabezpiecza.
Przyjmowanie weksla własnego jako samoistnej formy zabezpieczenia jest praktycznie
niecelowe, chyba że jest to weksel poręczony lub wystawiony przez podmiot inny niż
kredytobiorca.
Poręczenie wekslowe (awal)
Poręczenie wekslowe powstaje poprzez umieszczenie na wekslu wyrazu „poręczam” lub
równoznacznego i złożenie podpisu, lub poprzez umieszczenie oświadczenia stosownej
treści na przedłużku weksla, bądź też poprzez samo złożenie podpisu na przedniej stronie
weksla (nie jest wystarczające złożenie samego podpisu na odwrocie weksla lub na
przedłużku). Zobowiązanie wynikające z udzielenia poręczenia wekslowego jest ważne
niezależnie od ważności zobowiązania, które jest poręczane, chyba że nieważność
poręczanego zobowiązania wynika z wady formalnej weksla (samoistny charakter
zobowiązania). Należy zwrócić uwagę, aby nominał przyjmowanych weksli był nie
niższy, niż kwota kredytu, gdyż w przypadku braku deklaracji wekslowej lub braku
41
PORTFEL KREDYTOWY
określenia w niej kwoty poręczenia, weksel można wypełnić jedynie do kwoty jego
nominału. Zobowiązanie wekslowe ma charakter solidarny, tzn. każdy z dłużników
wekslowych odpowiada solidarnie za całą sumę, do wysokości której poręczył. Przed
przyjęciem poręczenia wekslowego konieczne jest sprawdzenie czy sytuacja finansowa
poręczyciela daje gwarancję zapłaty. Poza tym osoby podpisane na wekslu powinny
posiadać uprawnienia do zaciągania zobowiązań wekslowych.
Poręczenie według prawa cywilnego
Jest to umowa, przez którą poręczyciel zobowiązuje się do spłacenia kredytu, w
przypadku, gdy kredytobiorca nie spłaci kredytu w ustalonym terminie. Nieważne jest
poręczenie „za wszelkie długi” jakie kredytobiorca zaciągnął lub zaciągnie.
Jeśli kredytobiorca spóźnia się ze spłatą kredytu, bank musi zawiadomić o tym
niezwłocznie poręczyciela. Powiadomienie powinno nastąpić w formie pisemnej. Nie
musi ono być dokonane w formie odrębnego pisma skierowanego do poręczyciela, może
nastąpić również poprzez doręczenie poręczycielom odpisu lub kopii pisma skierowanego
do kredytobiorcy zawierającego wezwanie do zapłaty. Należy zwrócić uwagę, że w
przypadku, gdy poręczycielem jest osoba fizyczna będąca w ustawowej wspólności
majątkowej małżonków, dla skuteczności windykacji wymagana jest zgoda
współmałżonka, bądź udzielenie przez niego poręczenia. Coraz częstsze są sytuacje, gdy
nie ma wspólności majątkowej i wtedy nie ma potrzeby uzyskiwania takiej zgody
współmałżonka. Poręczenie powinno być podpisywane w obecności pracownika banku,
chyba że jest składane przed notariuszem.
Gwarancja bankowa
Jest to jednostronne zobowiązanie banku-gwaranta, że po spełnieniu przez beneficjenta
gwarancji określonych warunków zapłaty, które mogą być stwierdzone określonymi w
gwarancji dokumentami, jakie beneficjent załączy do sporządzonego we wskazanej formie
żądania zapłaty, bank-gwarant wykona świadczenie pieniężne na rzecz beneficjenta
gwarancji. Tak zdefiniowane gwarancje mogą być wystawiane w celu zabezpieczenia
spłaty wierzytelności beneficjenta wynikającej z udzielenia kredytu, ale banki też
udzielają gwarancji:
−
przetargowych (wadialnych),
−
dobrego wykonania umowy,
−
zwrotu zaliczki,
−
zabezpieczające zapłatę np. należności celnych, rat leasingowych czy zakupionych
towarów i innych, które są z reguły zabezpieczeniem wierzytelności podmiotów
niebankowych.
Zobowiązanie wynikające z gwarancji bankowej ma charakter samoistny i nieodwołalny.
W myśl art. 81 ust. 2 ustawy Prawo bankowe udzielenie gwarancji musi nastąpić, pod
rygorem nieważności, w formie pisemnej. W treści każdej gwarancji powinny być
określone w szczególności:
−
uprawnienia jakie z niej wynikają,
42
PORTFEL KREDYTOWY
−
osoba upoważniona do wykonywania tych uprawnień,
−
zobowiązanie banku do wykonania określonego świadczenia (wypłaty oznaczonej
kwoty pieniężnej),
−
kwota gwarantowana,
−
termin obowiązywania gwarancji,
−
ewentualne zastrzeżenia dotyczące przelewu wierzytelności z gwarancji.
Oprócz wymienionych elementów możliwe jest zawarcie w treści gwarancji dodatkowych
klauzul zależnych od rodzaju gwarancji:
−
klauzula redukująca – zobowiązanie banku zmniejsza się bądź o spłaconą kwotę
kredytu, bądź proporcjonalnie do spłaconej kwoty,
−
klauzula nakazująca zwrot gwarancji po upływie terminu jej obowiązywania lub
wygaśnięcia,
−
klauzula „zapłaty na pierwsze żądanie” – umieszczana na gwarancjach
bezwarunkowych,
−
klauzula o odnawialności gwarancji,
−
klauzula o nieodwołalności gwarancji – bez zgody stron nie może zostać odwołana
przed terminem upływu jej obowiązywania.
Pełnomocnictwo
Zabezpieczenie wierzytelności banku może stanowić pełnomocnictwo do:
−
potrącenia kwoty nie spłaconego długu z rachunku bankowego prowadzonego w
banku, który jest wierzycielem,
−
pobrania kwoty nie spłaconego długu z rachunku bankowego prowadzonego w
banku innym niż bank-wierzyciel.
Pełnomocnictwo takie, aby należycie zabezpieczało interesy banku, powinno zawierać:
−
stwierdzenie, iż jest ono nieodwołalne i nie wygasa wraz ze śmiercią posiadacza
rachunku,
−
zobowiązanie się
pełnomocników,
−
upoważnienie dla banku prowadzącego rachunek do zablokowania na nim kwoty w
wysokości niespłaconego długu.
posiadacza
rachunku
do
nieustanawiania
dalszych
Przejęcie długu
Na skutek zawarcia umowy przejęcia długu strony podpisują nową umowę kredytową, a
dotychczasowy dłużnik zostaje z tego długu zwolniony, zaś osoba trzecia przejmująca
dług wstępuje w sytuację prawną swego poprzednika, stając się dłużnikiem banku. W
wyniku przejęcia długu nie dochodzi do zmiany treści stosunku umownego. Umowa ta
43
PORTFEL KREDYTOWY
może być zawarta pomiędzy bankiem a osobą trzecią za zgodą kredytobiorcy lub
pomiędzy kredytobiorcą a osobą trzecią za zgodą banku.
W praktyce najczęściej do przejęcia długu dochodzi wówczas, gdy dłużnik umawia się z
osobą przejmującą dług, a następnie zwraca się do banku o wyrażenie zgody. Z chwilą
przejęcia długu przez osobę trzecią dłużnik zostaje zwolniony z długu, a dłużnikiem staje
się przejemca i wstępuje we wszystkie obowiązki dotychczasowego dłużnika.
W przypadku gdy wierzytelność była zabezpieczona poręczeniem lub ustanowionym
przez osobę trzecią ograniczonym prawem rzeczowym, tj. zastawem lub hipoteką,
poręczenie lub ograniczone prawo rzeczowe wygasa z chwilą przejęcia długu, chyba że
poręczyciel lub osoba trzecia wyrażają zgodę na dalsze trwanie zabezpieczenia. Nie
wygasają natomiast zabezpieczenia ustanowione przez:
−
dłużnika,
−
osobę trzecią w formie przewłaszczenia, umowy przelewu, itp.
Przystąpienie do długu
W wyniku zawarcia tego typu umowy stroną stosunku kredytowego obok banku i
kredytobiorcy pierwotnego staje się osoba trzecia, dotychczas nie uczestnicząca w tym
stosunku, która z chwilą przystąpienia do długu ponosi wobec banku solidarną
odpowiedzialność wraz z pierwotnym dłużnikiem. Tak jak w przypadku umowy przejęcia
długu, tak i tym razem umowa może być zawarta pomiędzy bankiem a osobą trzecią za
zgodą kredytobiorcy lub pomiędzy kredytobiorcą a osobą trzecią za zgodą banku, albo
poprzez zawarcie umowy trójstronnej pomiędzy kredytobiorcą, przystępującym do długu i
bankiem.
Przyjęcie zabezpieczenia w postaci przystąpienia do długu będzie w szczególności
celowe:
−
gdy dłużnik zawiera umowę spółki cywilnej; do długu przystępują wspólnicy,
−
gdy do spółki cywilnej przystępuje nowy wspólnik,
−
jako swego rodzaju forma wyrażenia zgody współmałżonka dłużnika na
zaciągnięcie kredytu lub pożyczki,
−
gdy kredytobiorcą jest spółka z o.o. lub akcyjna, a przystępującymi do długu są
wspólnicy lub członkowie zarządu.
Przelew (cesja) wierzytelności
Na mocy umowy cesji wierzytelności kredytobiorca lub osoba trzecia przenosi na bank
swoje wierzytelności (wynikające np. ze sprzedaży towarów czy usług lub z polisy
ubezpieczeniowej) konkretnie oznaczone lub przyszłe. W przypadku cesji wierzytelności
przyszłych, należy je określić w umowie cesji w sposób umożliwiający ich jednoznaczną
identyfikację. W praktyce bankowej stosuje się dwa rodzaje przelewu:
−
przelew jednej lub kilku wierzytelności konkretnie oznaczonych,
44
PORTFEL KREDYTOWY
−
przelew globalny, przy czym powinno być jednoznacznie określone z których
transakcji lub od którego dłużnika wierzytelność przysługuje.
Bank przyjmując ten rodzaj zabezpieczenia powinien ustalić:
−
czy cedowana wierzytelność istnieje;
−
czy wierzytelność może być przeniesiona, np. czy w umowie nie zostało wyłączone
przeniesienie wierzytelności bez zgody dłużnika;
−
jakie są realne możliwości jej spłaty lub wyegzekwowania;
−
czy termin jej płatności nie przypada przed terminem spłaty kredytu. Jeśli taka
sytuacja ma miejsce, wówczas w umowie cesji powinien zostać umieszczony
warunek uprawniający bank do zablokowania na rachunku bankowym należności,
które wpłyną przed terminem spłaty kredytu, lub do przekazywania ich na spłatę
kredytu.
Dłużnik z tytułu cedowanej wierzytelności powinien zostać powiadomiony przez jej
cedanta (najczęściej jest to kredytobiorca) o przelewie i zobowiązany do przekazania
należności z przeniesionej wierzytelności na rzecz banku. Potwierdzenie dłużnika o
przyjęciu do wiadomości i stosowania cesji wierzytelności powinno nastąpić w formie
pisemnej. Przy czym zgoda dłużnika nie jest warunkiem przelewu wierzytelności, o ile nic
innego nie wynika z umowy.
Najczęściej występujące przelewy na zabezpieczenie:
−
przelew wierzytelności z rachunku bankowego prowadzonego przez inny bank,
−
przelew wierzytelności z tytułu umowy sprzedaży,
−
przelew wierzytelności z umowy ubezpieczenia.
Aktywa do zbycia
Kategoria aktywów do zbycia obejmuje te składniki majątku nieruchomego i ruchomego,
które nie są wykorzystywane do prowadzenia działalności banku. Najczęściej aktywa do
zbycia powstają poprzez przejęcie majątku stanowiącego zabezpieczenie kredytu, który
nie został spłacony.
Przed podjęciem decyzji o przejęciu majątku bank musi zdecydować o dalszym sposobie
postępowania z nim, tzn. czy zostanie on przeznaczony do odsprzedaży, czy też będzie
wykorzystany w działalności banku.
Zgodnie z art. 6 pkt 1 ppkt 4 ustawy Prawo bankowe, bank jest zobowiązany do sprzedaży
przejętych nieruchomości w okresie nie dłuższym niż 5 lat od daty nabycia, oraz
pozostałych składników majątku w okresie nie dłuższym niż 3 lata od daty nabycia. Bank
może również przejęte składniki majątku wykorzystać do prowadzenia własnej
działalności bankowej.
W sytuacji, gdy zabezpieczony kredyt nie zostaje spłacony, a kredytobiorca nie podejmuje
działań naprawczych, bank przystępuje do egzekucji wierzytelności z majątku
stanowiącego zabezpieczenie. Jeśli nie dojdzie do sprzedaży w wyniku licytacji, wówczas
wierzyciel ma prawo do przejęcia danego przedmiotu na własność za cenę nie niższą od
ceny wywołania. Decyzja o przejęciu majątku jest uzależniona od uznania, że cena
45
PORTFEL KREDYTOWY
uzyskana ze sprzedaży majątku przez bank przewyższy koszty postępowania
egzekucyjnego, przygotowania przedmiotu do odsprzedaży oraz przeprowadzenia tej
odsprzedaży.
Przed podjęciem decyzji o nabyciu przedmiotu zabezpieczenia, bank musi ustalić jego
wartość. Prawidłowa wycena ma znaczenie nie tylko ze względu na konieczność
odpowiedniego wykazania wartości danych aktywów w księgach banku, lecz również z
uwagi na fakt, iż w przypadku przejęcia przez bank majątku za długi, kredytobiorca
zazwyczaj jest zobowiązany do spłacenia pozostającej różnicy pomiędzy wielkością
zadłużenia a wartością przejętego majątku.
Jeśli przedmiot zabezpieczenia jest łatwo zbywalny, można bez trudu ustalić jego wartość
rynkową poprzez szybką odsprzedaż. Zbieranie ofert cenowych od potencjalnych
nabywców także dostarcza informacji w tym względzie. Jednakże, jeśli przedmiot
zabezpieczenia stanowi nieruchomość, bądź inny składnik majątku trudno zbywalny, bank
winien zlecić wycenę przedmiotu niezależnemu rzeczoznawcy, nie związanemu z
bankiem ani z kredytobiorcą, o odpowiednim doświadczeniu i kompetencjach w wycenie
tego rodzaju majątku. Do czynników wpływających na ustalenie wartości, jaką aktywa do
zbycia przedstawiają dla banku, należą m.in.: (1) zbywalność danego przedmiotu, czyli
ilość potencjalnych kupców na przedmioty tego rodzaju; (2) stan przedmiotu; (3) kwota
innych obciążeń posiadających pierwszeństwo; (4) przewidywany koszt przygotowania
przedmiotu do odsprzedaży, koszty reklamy związanej ze sprzedażą oraz koszty
przeprowadzenia samej sprzedaży. Wycena powinna być sporządzona na piśmie i
powinna wykazywać przewidywane wpływy netto banku ze sprzedaży, a więc
pomniejszone o takie elementy kosztów, jak koszty konserwacji, koszty zabezpieczenia i
ubezpieczenia przedmiotu, czy koszty reklamy. Jeśli wycena sporządzona przez
rzeczoznawcę przedstawia tylko wartość brutto danego przedmiotu, wówczas bank
powinien sam dokonać szacunkowej kalkulacji przewidywanych kosztów, chociaż jako
zleceniodawca powinien domagać się, aby została ona przygotowana przez zatrudnionego
rzeczoznawcę. Najistotniejszą sprawą jest jednak uwzględnienie przez bank kosztów
sprzedaży przy wycenie przejmowanego majątku. Tak wyliczona kwota stanowi wartość
rynkową danego przedmiotu.
Zgodnie z rozporządzeniem Ministra Finansów z dnia 10 grudnia 2001 r. w sprawie
szczególnych zasad rachunkowości banków aktywa przejęte za długi wycenia się według
wartości godziwej. Na różnicę pomiędzy kwotą długu a niższą od niej wartością godziwą
przejętych aktywów tworzy się rezerwę celową lub dokonuje się odpisu aktualizującego
wartość tych aktywów. W przypadku, gdy wartość godziwa przejętych aktywów jest
wyższa od kwoty długu, różnica stanowi zobowiązanie wobec kredytobiorcy.
Zgodnie z ustawą Prawo bankowe bank może dokonywać, na warunkach uzgodnionych z
dłużnikiem, zamiany wierzytelności na składniki majątku dłużnika.
Po podjęciu decyzji o przejęciu zabezpieczenia w zamian za wierzytelność oraz po
dokonaniu wyceny majątku według wartości godziwej, następuje uznanie konta
wierzytelności (według ustalonej wartości godziwej majątku) oraz obciążenie konta
aktywów do zbycia. Jeśli na dotychczasową wierzytelność banku była utworzona rezerwa
celowa lub dokonany odpis z tytułu utraty wartości należy je rozwiązać, a odpis według
równowartości wartości godziwej przejętych aktywów do zbycia, zaewidencjonować jako
przychody banku. Jeśli natomiast dotychczasowa wierzytelność nie była obciążona
odpisem z tytułu rezerw celowych lub utraty wartości, należy utworzyć rezerwę
46
PORTFEL KREDYTOWY
celową/odpis z tytułu utraty wartości na różnicę pomiędzy kwotą długu a niższą od niej
wartością godziwą przejętych aktywów do zbycia.
W przypadku, gdy wartość godziwa przejętych aktywów do zbycia jest wyższa od kwoty
długu, różnica stanowi zobowiązanie wobec kredytobiorcy. Ostateczne rozliczenie
zobowiązania powinno nastąpić w momencie zbycia aktywów, lub podjęcia przez bank
decyzji o przeznaczeniu aktywów na własne potrzeby.
Bank ujmuje w swojej ewidencji aktywa, gdy dokonuje zamiany wierzytelności na
składniki majątku dłużnika. Aktywa przejęte za wierzytelności są ewidencjonowane jako
aktywa do zbycia, jeśli bank podejmie decyzję, iż nie będzie ich wykorzystywał do
prowadzenia własnej działalności bankowej. Po początkowym ujęciu, na każdy dzień
bilansowy wartość aktywów do zbycia powinna podlegać aktualizacji, tak by w sposób
wiarygodny odzwierciedlić ich wartość godziwą. W przypadku spadku wartości godziwej
aktywów do zbycia bank powinien dokonać odpisu z tytułu utraty wartości.
Banki stosujące MSR są zobowiązane, w świetle MSSF 5, do odrębnego ujęcia aktywów
przeznaczonych do sprzedaży (aktywa trwałe przeznaczone do sprzedaży oraz grupy
aktywów do zbycia). Bank klasyfikuje składniki aktywów trwałych lub grupę do zbycia
(także aktywów przejętych na skutek zamiany wierzytelności na składniki majątku
dłużnika) jako przeznaczone do sprzedaży, jeśli wartość bilansowa tych aktywów zostanie
odzyskana przede wszystkim w drodze transakcji sprzedaży a nie poprzez ich
wykorzystanie. Warunkiem ujęcia aktywów przeznaczonych do sprzedaży jest dostępność
tych aktywów do natychmiastowej sprzedaży oraz wysokie prawdopodobieństwo
sprzedaży. Przyjmuje się, że sprzedaż jest wysoce prawdopodobna, jeśli kierownictwo
banku jest zdecydowane wypełnić plan sprzedaży aktywów i aktywny program
znalezienia nabywcy został rozpoczęty. Sprzedaż musi być aktywnie oferowana po cenie
odpowiadającej bieżącej wartości godziwej tych aktywów. Oczekuje się również, iż
sprzedaż zostanie zakończona w okresie roku od dnia klasyfikacji. Bank wycenia aktywa
trwałe lub grupy do zbycia zaklasyfikowane jako przeznaczone do sprzedaży, w kwocie
niższej z dwóch tj. wartości bilansowej lub wartości godziwej, pomniejszonej o koszty
zbycia. Jeśli wartość godziwa pomniejszona o koszty zbycia aktywów przeznaczonych do
sprzedaży jest niższa na dzień bilansowy od wartości bilansowej, na powstałą różnice
tworzony jest odpis z tytułu utraty wartości.
Skutek późniejszego wzrostu wartości godziwej pomniejszonej o koszty zbycia tych
aktywów ujmuje się jako zysk, jednak do wysokości nie wyższej niż skumulowany odpis
aktualizujący ujęty zgodnie z MSSF 5 lub MSR 36 (w okresie przed kwalifikacją
aktywów jako przeznaczone do sprzedaży).
Jeśli aktywa przestają spełniać kryteria klasyfikacji jako przeznaczone do sprzedaży
(zgodnie z MSSF 5) jednostka wycenia takie aktywa w kwocie niższej z:
a
jego wartości bilansowej z dnia poprzedzającego klasyfikację aktywów lub grupy do
zbycia jako przeznaczone do sprzedaży, skorygowanej o amortyzację lub
aktualizację wyceny, która zostałaby ujęta gdyby aktywa nie były zaklasyfikowane
jako przeznaczone do sprzedaży, i
b
jego wartości odzyskiwalnej z dnia podjęcia decyzji o jego nie sprzedawaniu.
Korekta wyceny związana z niespełnieniem kryteriów zawartych w MSSF 5,
pozwalających na kwalifikowanie aktywów jako przeznaczonych do sprzedaży, ujmowana
jest w zyskach/stratach z działalności kontynuowanej.
47
PORTFEL KREDYTOWY
Banki stosujące MSR, jeśli posiadają aktywa powstałe na skutek zamiany wierzytelności
na składniki majątku dłużnika, które jednak nie spełniają kryteriów kwalifikacji jako
aktywa przeznaczone do sprzedaży zgodnie z MSSF 5 powinny wyceniać te aktywa
zgodnie z odpowiednimi standardami, stosownie do rodzaju przejętych aktywów.
Banki powinny posiadać ewidencję analityczną pozwalającą na monitorowanie stanu
aktywów przejętych za wierzytelności, które zgodnie z przepisami ustawy Prawo bankowe
powinny być zbyte, jeśli bank nie podejmie decyzji o ich wykorzystywaniu na potrzeby
własnej działalności bankowej.
Jeśli majątek zostanie odsprzedany za cenę wyższą niż kwota wierzytelności wraz z
poniesionymi kosztami, różnicę tę należy zwrócić klientowi. (Zgodnie z przepisami
Kodeksu cywilnego bank może zaspokoić się tylko do kwoty wynikającej z zobowiązania
osoby, na majątku której ustanowione zostało zabezpieczenie).
W przypadku, gdy bank kredytuje zakup danych aktywów (dokonuje sprzedaży z
odroczonym terminem zapłaty), oferując korzystniejsze warunki aniżeli powinien
normalnie oferować (np. zakup bez zaliczki gotówkowej, niższe niż zwykle
oprocentowanie), wartość godziwa zapłaty może być niższa niż wartość nominalna
należnej zapłaty. Wartość godziwą należnej zapłaty ustala się dyskontując wszystkie
przyszłe wpływy w oparciu o kalkulacyjną stopę procentową (dominująca stopa
procentowa stosowana do podobnego instrumentu finansowego wyemitowanego przez
wystawcę posiadającego podobną wiarygodność kredytową lub stopa procentowa
dyskontująca wartość nominalną instrumentu finansowego do bieżącej, gotówkowej ceny
sprzedaży aktywów). Różnicę pomiędzy wartością godziwą i nominalną wartością zapłaty
ujmuje się jako przychody odsetkowe, z uwzględnieniem efektywnej stopy procentowej.
Koszty poniesione z tytułu utrzymania majątku - np. podatki, koszty ubezpieczenia, opłaty
za wycenę - należy zapisać w ciężar kosztów z chwilą ich poniesienia. Podobnie, wszelkie
przychody z majątku, np. czynsze, należy uznać i wykazać jako „inne przychody” w
momencie ich uzyskania. Nie należy korygować o te koszty i przychody wartości
ewidencyjnej aktywów do zbycia. Bank powinien prowadzić odrębny rejestr dla każdego
składnika aktywów do zbycia, z wyszczególnieniem wszelkich kosztów i przychodów.
Inspektor powinien ocenić wszystkie koszty i przychody, aby upewnić się, że są one
prawidłowe. Rozmowy z kierownictwem banku pozwolą inspektorowi ustalić, jakie są
spodziewane koszty utrzymania i sprzedaży tych aktywów. Jeśli osiągane są przychody z
tych aktywów, należy ustalić, jakie są perspektywy dalszego uzyskiwania tych
przychodów. Inspektor musi upewnić się, że kierownictwo banku jest świadome kosztów
utrzymania aktywów oraz przeprowadza regularne przeglądy kont, na których aktywa te
są ewidencjonowane.
Zalecane jest, aby wycena aktywów do zbycia była dokonywana raz do roku przez
niezależnego biegłego. Jeśli kolejna wycena wykazuje spadek rynkowej wartości
aktywów, spadek ten powinien znaleźć odbicie w obciążeniu kosztów oraz w
ustanowieniu odpisu z tytułu utraty wartości.
48
PORTFEL KREDYTOWY
Podczas inspekcji należy dokonać analizy wyceny, aby upewnić się, iż uwzględniono
wszelkie istotne czynniki przy określeniu wartości aktywów. Jeśli wydaje się, że wycena
zawyża wartość aktywów, może zajść konieczność dokonania w ciężar kosztów
dodatkowego odpisu z tytułu utraty wartości. Inspektor powinien brać pod uwagę
możliwość, że wycena może być zbyt pesymistyczna lub optymistyczna oraz upewnić się,
że biegły rzeczoznawca, który dokonał wyceny, jest faktycznie osobą „niezależną”.
Gdy bank zdobywa tytuł własności danego przedmiotu zabezpieczenia, zadłużenie
wynikające z danego kredytu zazwyczaj przekracza już wartość tego przedmiotu. Często
także stan techniczny przedmiotu uległ pogorszeniu, bądź jego przeznaczenie jest
specyficzne (np. specjalistyczny zakład produkcyjny), przez co zbycie tego składnika
aktywów jest trudniejsze. Banki zwykle ponoszą straty przy zbywaniu aktywów tego typu,
pomimo pozornie prawidłowego charakteru wyceny.
Podczas inspekcji ustalić należy czy bank utworzył odpowiednie odpisy z tytułu utraty
wartości na posiadane aktywa do zbycia.
Dla każdego składnika aktywów do zbycia winna istnieć dokumentacja, z której wynika,
że:
−
bank posiada tytuł własności do danego składnika aktywów,
−
tytuł własności nie podlega żadnym obciążeniom, a jeśli takie są, bank posiada
szczegółowe informacje, co do ich wielkości, wierzycieli oraz warunków spłaty,
−
nie istnieją zaległe podatki od danego przedmiotu,
−
przedmiot ten oraz wszelkie dodatkowe inwestycje zostały należycie ubezpieczone
od skutków pożaru i innych zdarzeń losowych,
−
istnieje wycena wartości przedmiotu.
Nadto, bank musi prowadzić bieżącą dokumentację podjętych działań zmierzających do
odsprzedaży majątku, np.
−
rejestr pytań i ofert złożonych przez potencjalnych kupców,
−
opis metod zastosowanych przez bank lub przez pośrednika przy ogłoszeniu ofert
sprzedaży,
−
inne informacje wskazujące na podjęte próby odsprzedaży.
Inspektor powinien dokonać przeglądu portfela aktywów do zbycia, aby ustalić ich jakość.
Celem określenia wymaganej wysokości odpisów z tytułu utraty wartości, inspektor w
przypadku każdego analizowanego składnika aktywów do zbycia powinien ustalić:
−
wartość majątku na podstawie sporządzonej wyceny,
−
okres oferowania majątku na sprzedaż,
49
PORTFEL KREDYTOWY
−
obciążenie majątku prawami osób trzecich,
−
plany banku w zakresie odsprzedaży,
−
zgodność z postanowieniami przepisów prawnych,
−
dotychczasowe wyniki działań banku przy próbach odsprzedaży innych aktywów do
zbycia.
Aktywa do zbycia zazwyczaj stanowią jedynie bardzo mały procent aktywów ogółem.
Wówczas należy rozważyć, czy stanowią one istotne ryzyko dla działalności banku i czy
powinny być objęte szczegółowym badaniem.
Gdyby jednak całkowita wartość tych aktywów była znaczna i stanowiłyby one istotny
czynnik złej jakości całych aktywów banku, wówczas inspektor powinien umieścić w
protokole swoje uwagi na temat przyczyn utrzymywania tak wysokiego stanu tej pozycji
aktywów oraz postępowania kierownictwa banku przy ich przejmowaniu i odsprzedaży.
4. SEKURYTYZACJA
Sekurytyzacja (ang. securitisation) jest rodzajem finansowania polegającym na
przeniesieniu aktywów finansowych do spółki celowej (ang. SPV - special purpose
vehicle), która następnie emituje papiery wartościowe (ABS – Asset Backed Securities)
zabezpieczone tymi aktywami lub wpływami pieniężnymi z tytułu tych aktywów.
Sekurytyzację można uznać jako jeden ze sposobów finansowania działalności.
Jest to metoda pozyskiwania kapitału polegająca na przekształceniu wyodrębnionych
aktywów w papiery wartościowe, które mogą stać się przedmiotem obrotu.
Kwestie prawne związane z sekurytyzacją określone zostały głównie w 2 aktach
prawnych:
−
Ustawie z dnia 29 sierpnia 1997r. Prawo bankowe,
−
Ustawie z dnia 27 maja 2004r. o funduszach inwestycyjnych.
Ustawa Prawo bankowe w art. 92a – 92c określa warunki jakie banki powinny spełnić,
aby mogły przeprowadzać transakcje sekurytyzacyjne.
Banki mogą zawierać z towarzystwami funduszy inwestycyjnych tworzącymi fundusze
sekurytyzacyjne albo z funduszami sekurytyzacyjnymi umowy przelewu wierzytelności
oraz umowy o subpartycypację.
Określono jednak, że zawierane umowy nie mogą zwiększać ryzyka niewypłacalności lub
pogarszać płynności banku.
50
PORTFEL KREDYTOWY
Bank może przenieść jednolite rodzajowo wierzytelności na spółkę kapitałową (podmiot
emisyjny) w celu emisji przez ten podmiot papierów wartościowych, których
zabezpieczenie stanowią sekurytyzowane wierzytelności.
Podmiot emisyjny, na rzecz którego nastąpiło przeniesienie wierzytelności, nie może być
powiązany kapitałowo lub organizacyjnie z bankiem przenoszącym wierzytelności,
a przedmiotem jego działalności może być wyłącznie nabywanie wierzytelności i emisja
papierów wartościowych,
Ustawa określa również czynności, których bank nie może wykonywać.
Bank zobowiązany jest do prowadzenia rejestru wierzytelności sekurytyzowanych.
Przelew wierzytelności banku na spółkę celową (SPV) lub fundusz sekurytyzacyjny
wymaga uzyskania przez bank zgody dłużnika banku, będącego stroną czynności
dokonanej z bankiem, jak również zgody dłużnika z tytułu zabezpieczenia wierzytelności
banku wynikającej z dokonanej czynności oraz złożenia przez dłużnika oświadczenia o
poddaniu się egzekucji na rzecz funduszu sekurytyzacyjnego, który nabędzie
wierzytelność. Zgoda i oświadczenie powinny być wyrażone w formie pisemnej pod
rygorem nieważności.
Bank jest również zobowiązany (w terminie 14 dni od daty zawarcia umowy) powiadomić
pisemnie dłużnika o dokonanym przelewie wierzytelności.
Ustawa o funduszach inwestycyjnych przedstawia ramy prawne działania funduszy
sekurytyzacyjnych.
Fundusz sekurytyzacyjny może być utworzony jako:
−
standaryzowany fundusz sekurytyzacyjny;
−
niestandaryzowany fundusz sekurytyzacyjny.
Standaryzowany fundusz sekurytyzacyjny jest tworzony jako fundusz z wydzielonymi
subfunduszami. Każdy subfundusz tworzony jest na odrębne transakcje. Ustawa określa w
jakie transakcje oraz w jakiej części subfundusz może lokować swoje aktywa. Określa
również obowiązek likwidacji subfunduszu z chwilą spłaty wszystkich sekurytyzowanych
wierzytelności.
Niestandaryzowany fundusz sekurytyzacyjny nie może być utworzony jako fundusz z
wydzielonymi subfunduszami.
Uczestnikami niestandaryzowanego funduszu sekurytyzacyjnego mogą być wyłącznie:
−
osoby prawne;
−
jednostki organizacyjne nieposiadające osobowości prawnej.
51
PORTFEL KREDYTOWY
Statut funduszu może przewidywać, że uczestnikami niestandaryzowanego funduszu
sekurytyzacyjnego mogą być osoby fizyczne, jednak wówczas cena emisyjna jednego
certyfikatu nie może być niższa niż równowartość w złotych 40.000 euro.
Fundusz sekurytyzacyjny oraz podmiot, z którym fundusz zawarł umowę o obsługę
sekurytyzowanych wierzytelności, mogą zbierać i przetwarzać dane osobowe dłużników
sekurytyzowanych wierzytelności jedynie dla celów związanych z administrowaniem
wierzytelnościami sekurytyzowanymi i ich obrotem.
Proces sekurytyzacji pozwala zwiększać efektywność zarządzania finansami poprzez
przyspieszenie przepływów pieniężnych i zwiększenie przychodów, a także poprzez
zdywersyfikowanie źródeł finansowania, ograniczenie ryzyka kredytowego oraz
ograniczenie kosztu pozyskiwanego kapitału.
Celem sekurytyzacji jest pozyskanie finansowania przez banki, które albo poszukują
alternatywnych źródeł finansowania po konkurencyjnym koszcie albo nie są już w stanie
pozyskiwać dalszych kapitałów obcych.
Zastosowanie sekurytyzacji aktywów jest szczególnie korzystne w przypadku banków
posiadających znaczne należności o długich terminach zapadalności. Sekurytyzacja
wierzytelności może być dobrym rozwiązaniem w przypadku wystąpienia problemów z
płynnością.
Warunkiem aranżowania programu jest posiadanie przez bank odpowiedniego wolumenu
aktywów, które można poddać sekurytyzacji.
Sekurytyzacji można poddać wszelkie aktywa w postaci należności pod warunkiem ich
standaryzacji. W szczególności aktywami tymi mogą być wierzytelności wynikające z
umów pożyczki, kredytu, leasingu, należności handlowe przedsiębiorstw tak wymagalne,
jak i przeterminowane, a także należności przyszłe. O jakości papierów wartościowych,
które są zabezpieczone określonymi aktywami decyduje jakość tych aktywów. Oznacza
to, że proces standaryzacji powinien prowadzić do wyodrębnienia możliwie najbardziej
jednorodnego portfela aktywów cechującego się przewidywalnymi strumieniami
przepływów pieniężnych.
Banki mogą przeprowadzać sekurytyzację wystandaryzowanych należności
prawidłowych, jak i o obniżonej jakości. Dzięki sekurytyzacji należności o obniżonej
jakości bank, oprócz uzyskania środków, poprawia jakość portfela kredytowego. W
przypadku sekurytyzacji tych należności mogą jednak wystąpić większe trudności
z pozyskaniem inwestorów zainteresowanych nabyciem papierów wartościowych, które
zabezpieczone są aktywami o wyższym poziomie ryzyka.
Podmioty które uczestniczą w procesie sekurytyzacji to:
1.
Aranżer (inicjator) – najczęściej jest nim pierwotny właściciel aktywów, chociaż
mogą być to także instytucje (np. banki), które tworzą programy dla należności
skupionych od innych podmiotów. Należności takie powinny być jednorodne, czyli
52
PORTFEL KREDYTOWY
dotyczyć w całości np. kredytów hipotecznych, bądź samochodowych. Aranżerami
najczęściej mogą być:
2.
−
Banki - z tytułu posiadanych wierzytelności pochodzących z kredytów i
pożyczek. Poddając sekurytyzacji swoje należności bank zmienia strukturę
bilansu jednocześnie pozyskując środki, które pozwalają na zwiększenie akcji
kredytowej.
−
Firmy leasingowe - z tytułu posiadanych wierzytelności pochodzących z umów
leasingowych. Sekurytyzacja tych należności zwiększa płynność firmy,
pozwala zastąpić kredytowe źródło finansowania.
−
Przedsiębiorstwa - z tytułu posiadanych należności handlowych, eksportowych.
Firma pozyskuje w programie sekurytyzacji środki obrotowe i inwestycyjne po
relatywnie niskim koszcie pieniądza.
−
Sektor publiczny - w procesach restrukturyzacji sektora finansowego oraz w
branżowych programach naprawczych.
Spółka celowa (SPV) – jest to podmiot realizujący program sekurytyzacji. Jest to
spółka powołana tylko i wyłącznie na potrzeby programu. Pozwala oddzielić
wszystkie zdarzenia związane z emisją papierów wartościowych od aranżera. SPV
jest swoistym buforem pomiędzy aranżerem - firmą pozyskującą kapitał, a rynkiem
finansowym - inwestorami lokującymi wolne środki w papiery wartościowe
emitowane przez SPV.
Główne przesłanki stosowania SPV to:
−
możliwość bilansowego wydzielenia sekurytyzowanych aktywów (off-balance
sheet financing),
−
eliminacja w jak największym zakresie okoliczności, które mogłyby wpłynąć
na upadłość emitenta. SPV przeznacza przychody z emisji papierów
wartościowych na zakup określonych w dokumentacji emisyjnej aktywów,
które są zabezpieczeniem ich obsługi i wykupu. Zakres działalności SPV
ogranicza się w taki sposób, aby ryzyko upadłości było jak najmniejsze.
Właścicielem SPV jest przeważnie wyspecjalizowana instytucja.
−
wyłączenie lub ograniczenie ryzyka upadłości pierwotnego wierzyciela –
Aranżera. Dzięki temu inwestor nabywający papiery wartościowe emitowane
przez SPV nie ponosi podwójnego ryzyka kredytowego, wynikającego z
niewypłacalności dłużników przeniesionych należności oraz upadłości
pierwotnego wierzyciela – zbywcy tych należności. Zastosowanie konstrukcji
wykorzystującej SPV zapewnia czytelność ryzyka emitowanych papierów
wartościowych.
Siedzibą SPV jest przeważnie kraj o dogodnym ustawodawstwie podatkowym.
3.
Dłużnicy – są to podmioty pierwotnie zobowiązane, które w programie
sekurytyzacji realizują płatności z tytułu zobowiązań wobec aranżera.
4.
Inwestorzy - podmioty, instytucje i osoby fizyczne dostarczające kapitał poprzez
wykup emisji papierów wartościowych. Dla tej grupy podmiotów papiery
wartościowe są jedną z możliwości lokowania wolnych środków. O atrakcyjności
53
PORTFEL KREDYTOWY
instrumentu finansowego decyduje rentowność, ryzyko oraz płynność tego
instrumentu.
5.
Agent płatniczy - instytucja finansowa, najczęściej bank, która organizuje emisję
papierów wartościowych. Podmiot ten może także administrować płatnościami
związanymi z sekurytyzowanymi aktywami oraz przepływami pieniężnymi z tytułu
emisji papierów wartościowych.
6.
Agencja ratingowa - Ocenia ryzyko inwestycyjne, a tym samym określa
bezpieczeństwo lokowania przez inwestorów kapitału w dany instrument finansowy.
Wysoka ocena ratingowa emitowanych papierów zmniejsza ryzyko inwestora i
poprawia atrakcyjność danego waloru.
Wszystkie podmioty występujące w transakcjach sekurytyzacyjnych są odrębnymi
jednostkami organizacyjnymi.
W modelowym ujęciu Spółka celowa SPV nie pozostaje w zależnościach właścicielskich
z aranżerem. Zapewnia to bezpieczeństwo transakcji poprzez oddzielenie ryzyka
związanego z potencjalną egzekucją aktywów aranżera od ryzyka wyemitowanych
papierów wartościowych. Z drugiej strony zobowiązania SPV nie obciążają aranżera jako
pierwotnego wierzyciela.
SPV zajmuje się jedynie nabywaniem wierzytelności i emisją papierów wartościowych
zabezpieczonych tymi aktywami oraz wykonywaniem zobowiązań wobec Inwestorów,
dlatego nie występuje ryzyko związane z prowadzeniem innej działalności gospodarczej;
spółka nie jest obciążona finansowaniem innych aktywów, aniżeli nabyte wierzytelności.
Z uwagi na Prawo upadłościowe bardzo istotną kwestią jest forma prawna w jakiej Spółka
celowa prowadzi działalność. W warunkach polskich w tym zakresie sprawdza się
najlepiej forma spółki z ograniczoną odpowiedzialnością.
Przeniesienie aktywów do spółki specjalnego przeznaczenia, SPV, ma na celu:
−
eliminację ryzyka z punktu widzenia aranżera (to nie on zwiększa swoją dźwignię
finansową)
−
zmniejszenie ryzyka nabywców papierów emitowanych przez SPV poprzez
wniesienie dodatkowych zabezpieczeń.
Można przyjąć, że proces sekturytyzacji w przebiega w etapach:
Etap 1 - Zainicjowanie programu
Aranżer (bank) zbywa Spółce celowej (SPV) wyodrębnione należności. Najczęściej są one
pogrupowane w transze odpowiadające jakości kredytowej danej grupy. Dla portfela
aktywów dobrej jakości podział ten może wyglądać np. następująco:
−
transza nadrzędna (senior note) – rating A (nadany przez Agencję ratingową) – 75%
emisji,
−
transza podporządkowana (subordinary note) – rating BBB – 18% emisji,
54
PORTFEL KREDYTOWY
−
transza (mezzanine note) – rating B – 5% emisji,
−
transza pierwszej straty (equity note) – bez ratingu – 2% emisji.
Papiery o wysokim ratingu cechuje wysokie bezpieczeństwo, ale również niższa
dochodowość.
SPV, na podstawie powyższych danych, emituje kilka transz papierów wartościowych,
mających różną wielkość oraz inny stopień ryzyka i dochodowości. Inwestorzy nabywają
wyemitowane przez SPV papiery wartościowe i przekazują mu środki pieniężne. Środki
zdobyte poprzez emisję służą SPV do zapłaty bankowi za zakupione należności. SPV
płaci aranżerowi po uplasowaniu emisji oraz pobiera prowizję za wykonaną usługę.
Etap 2 - Obsługa programu
Ciężar obsługi programu sekurytyzacji spoczywa na Spółce celowej (SPV), która:
−
czuwa nad prawidłowością przepływów pieniężnych,
−
kontroluje terminowość wypełniania zobowiązań przez aranżera,
−
monitoruje realizację przez dłużników płatności,
−
prowadzi sprawozdawczość,
−
dokonuje rozliczeń programu.
Etap 3 - Zamknięcie programu
W momencie zapadalności danej serii inwestorzy przedstawiają do wykupu wcześniej
nabyte papiery wartościowe.
Terminy spłat tych papierów uzależnione są od przepływów finansowych generowanych
przez sprzedane aktywa. SPV ze środków otrzymywanych ze spłaty zobowiązań przez
dłużników, wykupuje papiery wartościowe od inwestorów, którzy otrzymają
zaangażowany kapitał wraz z należnymi odsetkami.
Zakończenie programu sekurytyzacji następuje, gdy SPV wykupi wszystkie wyemitowane
serie papierów wartościowych i dokona ostatecznych rozliczeń z aranżerem.
Banki, które pragną zaangażować się w proces sekurutyzacji powinny wziąć pod uwagę:
−
Czy mają już doświadczenie w zakresie sekurytyzacji aktywów?
−
Jaką wielkość pakietu aktywów zamieniają sekurytyzować i jak długa jest jego
historia?
−
Jaka jest jakość wierzytelności, które będą przedmiotem sekurytyzacji?
−
Czy bank ma dane dotyczące strat i przypadków zaprzestania obsługi zadłużenia w
przeszłości?
−
Czy posiada odpowiedni system informatyczny, który będzie umożliwiał
ewidencjonowanie i monitorowanie aktywów podlegających sekurytyzacji?
−
Jakie będą konsekwencje podatkowe zawarcia transakcji sekurytyzacyjnej?
−
Czy uzyskane korzyści z przeprowadzonej sekurytyzacji będą wyższe niż poniesione
w związku z tym koszty?
55
PORTFEL KREDYTOWY
Na ogół w krajach, w których rynek kapitałowy jest jeszcze we wczesnym stadium
rozwoju, a aktywa posiadane przez banki mają niedługą historię i różne charakterystyki,
najłatwiej dokonać sekurytyzacji kredytów hipotecznych udzielanych osobom fizycznym.
Kredyty te mają na ogół jednorodne cechy oraz przewidywalne strumienie płatności, a
więc najłatwiej można skonstruować z nich pakiet aktywów bazowych oraz stworzyć
papiery dłużne atrakcyjne z punktu widzenia inwestorów. Niemniej jednak, dla każdej
instytucji podejmującej się sekurytyzacji po raz pierwszy transakcja taka wiąże się z
dużymi kosztmi początkowymi. Inicjator powinien więc rozważyć, czy z punktu widzenia
celów stawianych, jest ona jedynym możliwym rozwiązaniem. Przeprowadzenie transakcji
sekurytyzacyjnej może okazać się zajęciem długotrwałym i kosztownym.
Początkowo w banku inicjującym transakcję dochodzi najczęściej do:
−
powołania zespołu ds. sekurytyzacji, w skład którego wchodzą przede wszystkim
przedstawiciele departamentów: skarbu, polityki kredytowej, audytu i kontroli
wewnętrznej, systemów IT i prawnego,
−
analizy dokumentacji
sekurytyzacji,
−
analizy możliwości powstania jednostki, która będzie SPV, lub wybór już
istniejącej,
−
wyznaczenia audytorów wewnętrznych, którzy będą odpowiedzialni za monitoring
prawidłowego przeprowadzenia transakcji,
−
konsultacji z audytorem zewnętrznym,
−
analizy wymogów agencji ratingowej,
−
przygotowania dokumentacji prawnej,
−
wyboru agenta posiadającego wystarczające kompetencje i referencje w zakresie
emisji papierów dłużnych
−
wstępnego oszacowania opłacalności takiej transakcji,
−
ostatecznego wyboru aktywów do transakcji.
dotyczącej
wszystkich
aktywów
wytypowanych
do
Po stworzeniu pakietu aktywów, aranżer sprawuje zwykle również funkcje
administracyjne wobec danej pozycji (monitoring, przyjmowanie spłacanych odsetek i
kapitału czy wszczynanie postępowania windykacyjnego), lecz mogą być one również
pełnione przez osobę trzecią. Funkcje te w sekurytyzacji określa się jako „obsługę
aktywów”, a pełniącego tę funkcję – obsługującym. Jego praca zaczyna się w momencie
zawarcia transakcji i jest wyjątkowo istotna dla jej powodzenia. Dlatego też kompetencje
instytucji, które pełnić będą rolę obsługującego są bardzo uważnie analizowane.
56
PORTFEL KREDYTOWY
W Polsce, zgodnie z art. 192 ustawy o funduszach inwestycyjnych, aby zawrzeć umowę o
obsługę sekurytyzowanych wierzytelności z podmiotem innym niż bank krajowy,
niezbędna jest zgoda Komisji Papierów Wartościowych i Giełd.
Do zadań obsługującego zależy m.in.:
−
wprowadzenie aktywów do systemu informatycznego obsługującego,
−
przyjmowanie płatności od dłużników i przekazywanie ich do SPV,
−
prowadzenie monitoringu stanu na rachunkach dłużników,
−
realizacja bieżących zobowiązań podatkowych i ubezpieczeniowych,
−
prowadzenie postępowania wobec aktywów w przypadku których doszło do
zaprzestania spłat
−
ewentualne windykacja należności.
Sekurytyzacja nie jest jeszcze zbyt popularnym źródłem pozyskiwania środków.
Uregulowania prawne, w których działają uczestnicy transakcji sekurytyzacji, nie są
spójne, a kwestie podatkowe pozostawiają wiele wątpliwości.
Banki również nie są jeszcze dostatecznie przygotowane do przeprowadzanie tego typu
transakcji, niezbędna jest szczegółowa segmentacja portfela na maksymalnie
homogeniczne portfele, a nad tym banki dopiero pracują.
Ale najprawdopodobniej w niedalekiej przyszłości stanie się to dla banków źródłem
poprawy płynności i pozyskania nowych środków do prowadzenia działalności.
Oprócz sekurytyzacji tradycyjnej, opartej na rzeczywistej sprzedaży aktywów, występuje
również sekurytyzacja syntetyczna (synthetic securitisation) w której przenoszone jest
jedynie związane z kredytem ryzyko kredytowe, podczas gdy sam kredyt pozostaje w
bilansie banku.
Za pomocą kredytowych instrumentów pochodnych bank dokonujący sekurytyzacji
przenosi ryzyko kredytowe na spółkę specjalnego przeznaczenia.
SPV emituje finansowane instrumenty sekutyryzacji syntetycznej zwane Credit-Linked
Notes (CLN) w pojedynczych transzach, które są następnie nabywane przez inwestorów
przejmujących ryzyko kredytowe. Spółka specjalnego przeznaczenia inwestuje przychody
na rynku kapitałowym. Jeżeli wartość nominalna portfela banku będącego podstawą takiej
transakcji jest wyższa od odpowiadającej mu wartości finansowanych instrumentów
sekurytyzacji syntetycznej, wówczas bank może przenieść pozostałą część ryzyka na
innych uczestników rynku bez udziału spółki. Taka kredytowa transakcja zabezpieczająca
jest często nazywana „senioralnym swapem kredytowym” (ang. super senior swap),
ponieważ reprezentuje ona zwykle najniższe ryzyko udziału w stratach.
57
PORTFEL KREDYTOWY
ZARZĄDZANIE RYZYKIEM PORTFELA KREDYTOWEGO
5. ZASADY POLITYKI KREDYTOWEJ
Ustanowienie przez bank adekwatnych do specyfiki banku zasad polityki kredytowej
stanowi fundament bezpiecznego zarządzania portfelem kredytowym. Zarząd banku
powinien wprowadzić formalne, pisemne zasady polityki dla poszczególnych rodzajów
działalności kredytowej banku. Przyjęcie tych zasad ma być może największe znaczenie
dla ryzyka działalności kredytowej banku. Wypełniając swoje obowiązki wobec
deponentów i akcjonariuszy, rada i zarząd muszą zapewnić, że bank udziela kredytów
zgodnie z dwoma podstawowymi zasadami:
−
udziela kredytów w sposób bezpieczny, który zapewnia spłatę należności,
−
lokuje środki w sposób opłacalny, który przynosi korzyści akcjonariuszom i chroni
deponentów.
Zasady polityki kredytowej są punktem odniesienia dla procedur udzielania kredytów.
Uregulowanie wszystkich dziedzin kredytowania i administrowania kredytami wymaga
zarówno odpowiednich zasad polityki, jak i stosownych procedur. Zasady polityki
kredytowej banku powinny nakreślić ogólny charakter kredytów udzielonych przez bank,
typy klientów, warunki przyznawania kredytów, ich obsługi i spłaty. Zasady te powinny
być sformułowane w sposób pozwalający na pewną elastyczność podejmowania decyzji.
Ustanowienie i egzekwowanie sztywnych reguł może także osłabić rentowność i
uniemożliwić bankowi sprostanie wymogom konkurencji. Zasady polityki powinny
uwzględniać możliwość przedstawiania zarządowi lub komitetowi kredytowemu
wniosków kredytowych, które inspektorzy kredytowi uważają za zasadniczo uzasadnione i
godne rozpatrzenia, choć nie mieszczą się w pewnych ramach określonych przez zasady.
Elastyczność działania jest nieodzownym warunkiem szybkiego reagowania i wczesnego
dostosowania się do zmian w strukturze aktywów przychodowych banku i do
zmieniających się warunków na rynku, który bank obsługuje.
W optymalnej sytuacji w banku powinien zostać opracowany dokument zawierający
zasady polityki kredytowej banku oraz szczegółowe procedury. Dla potrzeb niniejszego
rozdziału dokument ten będzie nazywany „podręcznikiem kredytowym”. W praktyce
procedury często stanowią odrębny dokument (lub kilka, a nawet kilkadziesiąt
dokumentów) wobec zasad polityki kredytowej. Dodatkowo w bankach funkcjonują
regulaminy kredytowe, które regulują dwustronne stosunki pomiędzy bankiem a klientem.
Podręcznik kredytowy, a więc procedury i zasady polityki służą przede wszystkim
pracownikom pionu kredytowego. Postanowienia regulaminów lub wydawanych przez
banki ogólnych warunków umów są natomiast wiążące zarówno dla klienta, jak i dla
banku (chyba że szczegółowe umowy określają inaczej), o ile klient przed podpisaniem
umowy zapoznał się z nimi i potwierdził to stosownym oświadczeniem (często zawartym
w treści umowy kredytowej). Niektóre kwestie np. udział środków własnych klienta w
kredytowanym przedsięwzięciu, wymagania dot. przedstawiania informacji finansowych
przed i w trakcie okresu kredytowania, przyjmowane przez bank rodzaje zabezpieczeń i
58
PORTFEL KREDYTOWY
inne, mogą zostać ujęte zarówno w podręczniku kredytowym, jak i w regulaminach
banku, z tym że w podręczniku będą one opisane bardziej szczegółowo.
Należy również mieć świadomość, iż w banku może istnieć polityka kredytowa i mogą
funkcjonować procedury, które są powszechnie znane właściwym pracownikom, mimo że
nie zostały opracowane w formie pisemnej (lub nie są formalnie zatwierdzone przez
właściwy organ). Sytuacja taka powinna zostać oceniona negatywnie przez inspektorów
nadzoru, tym niemniej jest ona o wiele mniej niebezpieczna dla banku niż zupełny brak
strategii kierownictwa, odnośnie angażowania środków w działalność kredytową lub
niewiedza inspektorów kredytowych np. co do tego, jaki powinien być udział środków
własnych kredytobiorcy w kredytowanym przedsięwzięciu lub jakich informacji wymagać
przy rozpatrywaniu wniosku o udzielenie kredytu.
Opracowanie i stosowanie podręcznika kredytowego, zawierającego logiczne, spójne i
dostosowane do specyfiki banku zasady polityki kredytowej, daje podstawę bezpiecznego
udzielania kredytów i administrowania nimi oraz zapewnia:
−
ciągłość filozofii działalności kredytowej banku, niezależnie od zmian w składzie
jego kierownictwa,
−
stabilność działania, gdyż służy jako przewodnik dla inspektorów kredytowych,
−
przejrzystość działania, gdyż ogranicza do minimum nieporozumienia dotyczące
zasad udzielania kredytów,
−
zdrowe zasady oceny nowych możliwości udzielania kredytów.
Przy opracowaniu zasad polityki bank powinien uwzględnić poziom zasobów
finansowych banku, kadry i infrastruktury, a także możliwości rozwoju. Podręcznik
kredytowy zawierający zasady polityki i procedury powinien być zatwierdzony - w
zależności od przyjętego w banku trybu - przez radę nadzorczą lub zarząd, a następnie
przekazany kadrze kierowniczej i pracownikom departamentu kredytów, którzy będą go
stosować w praktyce. Kierownictwo banku powinno upewnić się, że przedstawione w
podręczniku kredytowym zasady polityki i procedury są zrozumiałe dla pracowników
pionu kredytowego. Zasady polityki należy poddać ponownej ocenie zarządu i
departamentu kredytów przynamniej raz w roku, a w razie potrzeby - uaktualnić, aby
odzwierciedlały aktualną sytuację banku i jego cele w zakresie zarządzania portfelem
kredytowym. Zakres i złożoność przyjętych zasad polityki kredytowej i procedur powinny
być adekwatne do skali i charakteru działalności banku oraz zgodne z ostrożnościową
praktyką bankową i stosownymi wymogami nadzorczymi.
Oceniając podręcznik kredytowy, inspektorzy weryfikują jego adekwatności w stosunku
do wielkości banku i jego działalności kredytowej, a także do ustalenia czy zawarte w nim
zasady i procedury są przestrzegane w praktyce. Inspektorzy powinni dokładnie porównać
postanowienia podręcznika dotyczące zasad polityki i procedur banku z faktycznym
postępowaniem pracowników. Istnienie rozbieżności w tym zakresie świadczy o
niedociągnięciach w systemie zarządzania ryzykiem.
59
PORTFEL KREDYTOWY
Podręcznik kredytowy powinien określić misję banku w zakresie działalności
kredytowej, zasady udzielania kredytów i wytyczne odnośnie kontroli wewnętrznej. W
przypadku większości banków, odpowiedni podręcznik kredytowy powinien składać się z
następujących elementów:
a
Misja banku w zakresie działalności kredytowej. Jest to nakreślenie ogólnej
filozofii kredytowania przyjętej przez bank. W tym miejscu bank określa swoją
skłonność do podejmowania ryzyka, tzn. poziom ryzyka, który uznaje za
dopuszczalny. Skłonność ta zależy od poziomu funduszy własnych banku,
uwarunkowań ogólnogospodarczych, doświadczenia kadry kierowniczej i zgody na
podjęcie pewnego poziomu ryzyka ze strony akcjonariuszy. W tym miejscu bank
również określa swoje strategie w zakresie identyfikowania, mierzenia,
kontrolowania i monitorowania ryzyka, a także strategię osiągnięcia ustalonych
celów banku. Założenia zawarte w misji stanowią punkt odniesienia dla
podejmowanych decyzji i procedur kredytowych.
b
Dopuszczalne i niedopuszczalne rodzaje kredytów. Podręcznik powinien
określać, jakich kredytów bank będzie udzielać oraz sformułować zasady udzielania
kredytów poszczególnych rodzajów. Założenia banku w tym zakresie powinny
uwzględniać wiedzę fachową inspektorów kredytowych, strukturę depozytów i
przewidywany popyt na kredyty wśród klientów oraz specyfikę działania danego
banku. Kredytów o złożonej strukturze lub nietypowych rodzajach zabezpieczenia,
wymagających specjalistycznych badań, należy unikać dopóty, dopóki bank nie
posiada kadry, zasad polityki, mechanizmów kontroli wewnętrznej i innych
systemów niezbędnych do administrowania takimi kredytami. Podręcznik powinien
również wskazywać na konieczność identyfikacji kredytów, które w przeszłości
przynosiły bankowi ponadprzeciętne straty, a także zawierać wymóg analizowania i
kontrolowania takich kredytów.
c
Limit na łączną sumę należności z tytułu kredytów. Bank powinien określić limit
na łączną sumę należności z tytułu kredytów poprzez odniesienie do innych pozycji
bilansu. Maksymalną wielkość portfela kredytowego ustala się zazwyczaj w
stosunku do depozytów, funduszy własnych lub sumy bilansowej. Wprowadzając
takie ograniczenia, należy uwzględnić różne czynniki, w tym popyt na kredyty
wśród klientów, stabilność bazy depozytów, poziom ryzyka kredytowego.
d
Pożądana struktura portfela. Bank powinien określać, jaka struktura portfela
kredytowego jest dla niego optymalna oraz dążyć do tego poprzez budowę
odpowiednich portfeli kredytowych. Powszechnie stosowanym rozwiązaniem w tym
zakresie jest ustanowienie limitów na udział procentowy w portfelu np.: kredytów
na działalność gospodarczą, kredytów na zakup nieruchomości, kredytów dla
ludności itp.
Limitami mogą być również objęte kredyty pod względem terminów zapadalności,
tak aby dostosować je np. do źródeł ich finansowania.
Bank może także dopuścić możliwość pewnych odchyleń od tych norm, za zgodą
zarządu lub rady nadzorczej, bądź odpowiedniego komitetu zarządu lub rady.
Pozwoli to na alokację kredytów zgodnie ze zmieniającymi się warunkami
konkurencji. Sztywne normy struktury portfela mogłyby spowodować ograniczenie
akcji kredytowej w okresie wysokiego popytu na określony rodzaj kredytów
60
PORTFEL KREDYTOWY
(ograniczałyby te właśnie kredyty, na korzyść innych, na które w danym momencie
nie ma tak dużego zapotrzebowania).
e
f
Wewnętrzne limity zaangażowań według kryteriów uwzględniających specyfikę
działania banku. Zgodnie z art. 71 pkt 7 ustawy Prawo bankowe banki mają
obowiązek ustalania i weryfikacji wewnętrznych limitów zaangażowań ze
szczególnym uwzględnieniem sektorów gospodarki i regionów geograficznych.
−
Segment rynku obsługiwany przez bank. Bank powinien określić, jakie są
branże gospodarcze z którymi chce współpracować oraz te z którymi
współpracy unika.
−
Obszar geograficzny obsługiwany przez bank. Bank powinien dokładnie
określić obsługiwany obszar geograficzny i opisać go w podręczniku
kredytowym (postanowienia podręcznika w tym zakresie powinny zawierać
m.in. ograniczenia dotyczące udzielania kredytów poza tym obszarem) tak, aby
zarówno Zarząd jak i inspektorzy kredytowi mieli pełną świadomość
geograficznych ograniczeń działalności kredytowej banku. Obszar działania
powinien zapewnić że bank będzie w stanie należycie i prawidłowo
monitorować kredyty oraz administrować nimi. Taki zapis w podręczniku
kredytowym oznacza, że bank będzie unikał przyznawania kredytów klientom
spoza wyznaczonego obszaru, dając priorytet kredytom, które mieszczą się w
podstawowych
założeniach
dotyczących
obsługiwanego
obszaru
geograficznego. Celem odpowiedniego określenia swoich priorytetów, bank
powinien odróżnić podstawowy obszar, który obsługuje, od ewentualnych
obszarów działalności wtórnej.
Warunki kredytów. Dla każdego rodzaju kredytów w portfelu, bank powinien
określić co najmniej:
−
Stawki oprocentowania. Różne czynniki wpływają na stawki oprocentowania
kredytów, w tym uwarunkowania rynkowe, konkurencja, ustalony kierunek
rozwoju banku, terminy zapadalności i poziom ryzyka. Stawki określone w
podręczniku dla kredytów różnego rodzaju muszą zapewnić m.in. pokrycie
kosztu pozyskania środków, kosztów administracyjnych związanych z
kredytem (w tym - kosztów ogólnego zarządu) oraz prawdopodobnych strat, a
także zapewnić zasadny poziom zysku. Bank musi ustalić wysokość tych
kosztów zanim określi stawki oprocentowania. Okresowe przeglądy stawek
oprocentowania pozwolą je skorygować, aby uwzględnić zmiany poziomu
kosztów, czynników konkurencji i ryzyka związanego z danym rodzajem
kredytów.
−
Terminy zapadalności. Banki powinny udzielać kredytów o realnych terminach
płatności. Termin zapadalności kredytu musi wiązać się z przewidzianym
źródłem jego spłaty, z jego przeznaczeniem, z żywotnością przedmiotu
zabezpieczenia. Podręcznik powinien określać maksymalny okres spłaty
kredytu (w miesiącach). Bank powinien opracować szczegółowe procedury
dotyczące kredytów o jednorazowej spłacie większości kapitału (tzw. spłacie
„balonowej”) i sytuacji, gdy pierwotne terminy spłaty kredytu zostają
zmienione. Czynnikiem ograniczającym ryzyko kredytowe jest ustanowienie
przez bank maksymalnych okresów płatności kredytów oraz okresów
61
PORTFEL KREDYTOWY
„zawieszenia” odnawialnych linii kredytowych (okresów obowiązkowej spłaty
wykorzystanych transz kredytu i wstrzymania wypłat z tytułu tych linii).
−
Wymogi dotyczące udziału środków własnych kredytobiorcy w kredytowanym
przedsięwzięciu. Podręcznik kredytowy powinien określać zarówno wymagany
udział środków własnych kredytobiorcy w kredytowanym przedsięwzięciu, jak
i maksymalny stosunek kwoty kredytu do wartości zabezpieczenia.
g
Wymogi dotyczące danych finansowych. Podstawą bezpiecznej działalności
kredytowej jest uzyskanie rzetelnych, kompletnych i szczegółowo opracowanych
danych dotyczących zdolności kredytowej kredytobiorcy. Aktualne, kompletne dane
finansowe są konieczne nie tylko w momencie udzielenia kredytu, lecz także przez
cały okres umowy kredytowej. Podręcznik kredytowy powinien określać
częstotliwość przedstawiania przez kredytobiorcę sprawozdań finansowych dla
poszczególnych rodzajów kredytów. Przykładowo, bank niekoniecznie musi
otrzymać dane finansowe od klientów indywidualnych zaciągających kredyty
ratalne lub kredyty hipoteczne na cele mieszkaniowe z taką samą częstotliwością,
jak od firm zaciągających kredyty na działalność gospodarczą. Nadto, podręcznik
powinien precyzować dane finansowe wymagane od kredytobiorców w zależności
od kwoty kredytu: czy sprawozdania muszą być zbadane przez biegłego rewidenta;
czy wymagane są jedynie roczne sprawozdania, czy też za inne okresy; jakie
sprawozdania są potrzebne - bilans, rachunek wyników, sprawozdanie z przepływu
środków pieniężnych, sprawozdanie o zmianie stanu kapitałów własnych; jakie inne
informacje są potrzebne - inne sprawozdania, informacja dodatkowa, zestawienia,
analizy sporządzane przez kierownictwo firmy. Wymagania banku w zakresie
danych finansowych powinny także obejmować możliwość zasięgania opinii biur
informacji kredytowej („wywiadowni”).
h
Definicja wiarygodnego kredytobiorcy. W tym miejscu bank powinien określić
wymagania dotyczące charakteru i zdolności kredytowej kredytobiorcy.
i
Dopuszczalne rodzaje zabezpieczeń kredytu. Podręcznik kredytowy powinien
określać jakie rodzaje zabezpieczeń są przez bank preferowane, a jakie
akceptowalne, powinien zawierać postanowienia dotyczące jakości i częstotliwości
wyceny przedmiotów zabezpieczenia, w tym określania bankowo-hipotecznej
wartości nieruchomości w przypadku banku hipotecznego. W tym celu podręcznik
powinien ustalać odpowiedzialność za wyceny zewnętrzne/ wewnętrzne, a także
określać standardowe procedury tych wycen, w tym procedury zapewniające
przestrzeganie regulacji nadzorczych oraz procedury dotyczące ponownej wyceny
zabezpieczenia w przypadku odnowienia lub prolongaty kredytu. Podręcznik
powinien precyzować dopuszczalne rodzaje wyceny oraz zawierać ograniczenia
kwotowe i rodzajowe dla pracowników banku przeprowadzających wycenę. Nadto,
jeśli to wynika ze specyfiki prowadzonej przez bank działalności kredytowej,
podręcznik powinien określać okoliczności, w których wymagana jest wycena
dokonana przez własnego eksperta banku, a nie przez zewnętrznego rzeczoznawcę.
j
Pełnomocnictwa decyzyjne i procedura zatwierdzania kredytów. Podręcznik
powinien określać osoby posiadające upoważnienia do podejmowania decyzji, a
także upoważnienia dotyczące kolegialnego zatwierdzania dużych kredytów,
przekraczających wysokość pełnomocnictw indywidualnych pracowników.
Podręcznik powinien także określać sytuacje, w których wniosek kredytowy należy
62
PORTFEL KREDYTOWY
skierować na wyższy szczebel decyzyjny. Nadto, podręcznik powinien zawierać
procedury dotyczące zwiększenia zaangażowania banku wobec pojedynczego
kredytobiorcy lub grupy powiązanych ze sobą kredytobiorców, procedury w
zakresie odstąpienia od określonych wymogów dokumentacji kredytowej oraz
procedury sprawozdawcze; powinien również określać częstotliwość posiedzeń
komitetu kredytowego. Bank powinien posiadać również udokumentowaną
procedurę zatwierdzania wyjątków od zasad polityki kredytowej; takie wyjątki
wymagają zgody zarządu lub rady nadzorczej, czy też komitetu powołanego przez
zarząd lub radę. System informacji zarządczej powinien wskazywać te wyjątki w
sprawozdaniach sporządzonych dla zarządu i/lub rady nadzorczej.
k
Limity na nadmierne zaangażowania. Jako nadmierne zaangażowania mogą być
postrzegane kredyty hipoteczne o podobnym zabezpieczeniu (nieruchomości z
jednego regionu, nieruchomości przemysłowe jednej lub powiązanych ze sobą
branż). Obowiązek oceny dodatkowego ryzyka wynikającego z nadmiernych
zaangażowań oraz ustalania, jakich zaangażowań należy unikać lub ograniczać,
spoczywa na kierownictwie banku, które powinno ustalić limity na określone
zaangażowania. Podręcznik powinien również zawierać wymóg, aby wszystkie
nadmierne zaangażowania były często badane i informacje o nich przedkładane
kierownictwu banku.
Wskazane jest też doprecyzowanie przez bank pojęcia powiązań pomiędzy
kredytobiorcami. Banki, które posiadają solidny system kontroli wewnętrznej
zapewniający właściwe zarządzanie nadmiernymi zaangażowaniami i stopniowe ich
ograniczanie nie muszą odmawiać kredytu wiarygodnemu klientowi jedynie z
powodu jego przynależności do danej branży lub umiejscowienia geograficznego.
l
Kredyty udzielone osobom „wewnętrznym” Udzielanie kredytów osobom
„wewnętrznym” może wiązać się z dodatkowym ryzykiem dla banku. Podręcznik
kredytowy powinien zdefiniować pojęcie „osób wewnętrznych”, określać sposób
podejmowania decyzji o udzieleniu tego rodzaju kredytów oraz wymagać, aby
informacja o kredytach tego typu była przedkładana zarządowi i/lub radzie
nadzorczej banku. Postanowienia podręcznika kredytowego odnośnie kredytów dla
osób wewnętrznych powinny być zgodne z obowiązującymi przepisami.
m
Procedury składania i rozpatrywania wniosków kredytowych.
n
Wytyczne dotyczące współpracy z firmami pośrednictwa kredytowego.
Podręcznik kredytowy powinien szczegółowo określać zasady współpracy banku
z przedsiębiorcami wykonującymi czynności bankowe w ramach pośrednictwa
kredytowego, jak również wskazywać, jakie czynności pośrednicy mogą, a jakich
nie wolno im wykonywać. W przypadku korzystania z pośredników kredytowych
działających na rzecz i w imieniu banku, podręcznik powinien określać, jakie
informacje powinni oni uzyskiwać od klienta przed udzieleniem kredytu.
o
Wytyczne dotyczące procedur i zasad rachunkowości w odniesieniu do
należności przeterminowanych, należności pod obserwacją i zagrożonych, bądź
należności w których wystąpiły przesłanki utraty wartości, windykacji
należności, należności spisanych w ciężar rezerw. Podręcznik kredytowy
powinien zdefiniować wszystkie rodzaje należności o obniżonej jakości i określić
sprawozdania w tym zakresie, które powinny być przedkładane zarządowi i/lub
radzie nadzorczej. Sprawozdania te powinny być dostatecznie szczegółowe, aby
63
PORTFEL KREDYTOWY
móc wskazać czynniki ryzyka, wysokość ewentualnych strat i możliwe rozwiązania
alternatywne. Podręcznik powinien ustanowić procedurę systematycznego, coraz
bardziej stanowczego monitowania kredytobiorców zalegających z płatnościami.
Wytyczne zawarte w podręczniku powinny także szczegółowo określać, kiedy
należność spisywana jest w ciężar rezerw.
p
Wytyczne dotyczące restrukturyzacji i odnawiania kredytów.
q
Sprawozdawczość. Podręcznik kredytowy banku powinien wyszczególniać
wymagane sprawozdania wewnętrzne i częstotliwość ich sporządzania, a także
określić ich cel i sposoby ich wykorzystania.
r
Wytyczne dotyczące skupu wierzytelności i kredytów konsorcjalnych.
Podręcznik powinien określać limity na łączną wysokość skupionych
wierzytelności, w przypadku których dłużnikiem jest ten sam podmiot lub grupa
powiązanych ze sobą podmiotów, a także na łączną sumę wszystkich skupionych
wierzytelności. Nadto, bank powinien ustalić limity na łączną wysokość skupionych
wierzytelności, których dłużnicy prowadzą działalność w poszczególnych branżach.
Podręcznik powinien zawierać wymóg, aby skupione wierzytelności były
poddawane takim samym procedurom oceny, jakie bank przeprowadza w przypadku
udzielania kredytów.
W przypadku kredytów konsorcjalnych, poszczególne banki uczestniczące w
konsorcjum z reguły powierzają administrowanie kredytem bankowi wiodącemu
(inicjującemu zawarcie umowy konsorcjum) - powinny zatem dokonać analizy
zdolności banku wiodącego do prawidłowego wypełniania swoich obowiązków.
Podręcznik powinien także zawierać wytyczne dotyczące uzyskania od banku
wiodącego kompletnych, regularnie uaktualnianych informacji o kredytobiorcy.
Kredyty konsorcjalne mogą stanowić dogodne rozwiązanie w przypadkach, gdy
samodzielne udzielenie danego kredytu przez pojedynczy bank jest niemożliwe ze
względu na przekroczenie wskaźnika dopuszczalnej koncentracji kredytów lub
wiąże się z podjęciem nadmiernego ryzyka. Ryzyko związane z udzielonym
kredytem, zgodnie z Prawem bankowym, ponoszone jest przez banki uczestniczące
w konsorcjum proporcjonalnie do wysokości środków finansowych wniesionych do
wspólnie udzielonego kredytu.
Ostatnia część podręcznika kredytowego powinna zawierać postanowienia dotyczące
wdrożenia i okresowej oceny adekwatności tego podręcznika. Powinny się w nim znaleźć
jednoznaczne zapisy dotyczące obowiązku przestrzegania postanowień podręcznika.
Odpowiedzialność za monitorowanie jego przestrzegania spoczywa zazwyczaj na
komórce wewnętrznego przeglądu należności lub komórce audytu wewnętrznego.
Natomiast egzekwowanie przestrzegania podręcznika jest obowiązkiem kadry
kierowniczej, a ostatecznie - samego zarządu. Kompletna, terminowo sporządzana
sprawozdawczość jest niezbędnym warunkiem monitorowania i egzekwowania w
stosunku do inspektorów kredytowych obowiązku przestrzegania podręcznika. W tej
części podręcznika powinny zatem znaleźć się również wytyczne dotyczące
sprawozdawczości.
64
PORTFEL KREDYTOWY
Brak prawidłowych zasad polityki i procedur może doprowadzić do istotnych błędów i
problemów w działalności kredytowej banku. Może to doprowadzić do dużej ilości
kredytów o obniżonej jakości. Trudne kredyty są często wynikiem słabego zarządzania
ryzykiem i słabego nadzoru wewnętrznego nad portfelem kredytowym. Do głównych
przyczyn wpływających na obniżenie jakości kredytów należą:
−
Odstąpienie od zasad polityki kredytowej. Może to być wynikiem transakcji z
udziałem osób wewnętrznych, nadmiernej pogoni za zyskiem, warunkami
konkurencyjności, ulegania naciskom i wpływom, czy też chęcią osiągnięcia
osobistych korzyści majątkowych przez pracowników banku. Kredyty, które nie
spełniają wymogów ustalonych zasad kredytowania mogą nieść ze sobą wysokie
ryzyko kredytowe i w efekcie powodować wyższe koszty, aniżeli przychody.
−
Brak pełnych informacji kredytowych. Brak dostatecznych informacji kredytowych
może przyczynić się do błędnych ocen charakteru i zdolności kredytowej
potencjalnego kredytobiorcy.
−
Brak lub niemożność wyegzekwowania terminów spłaty. Jest to jeden z głównych
objawów występowania trudnych kredytów. Dokumentacja kredytowa powinna
dokładnie precyzować terminy spłaty. Jeśli terminy te nie są przestrzegane, bank
powinien bezzwłocznie podjąć odpowiednie działania.
−
Brak nadzoru nad portfelem. Wiele kredytów przyznanych na bezpiecznych
podstawach przekształca się następnie w kredyty złe i przynosi straty z powodu
braku skutecznego nadzoru ze strony banku. Nieskuteczny nadzór jest niemal
zawsze wynikiem braku wiedzy o tym, co dzieje się z kredytobiorcą podczas trwania
umowy kredytowej. Kredyty należy stale monitorować i nadzorować do momentu
ostatecznej spłaty.
−
Transakcje samoobsługowe z udziałem osób wewnętrznych i podmiotów z nimi
powiązanych - Udzielanie nadmiernych, nieuzasadnionych, opartych na
preferencyjnych warunkach kredytów osobom wewnętrznym (lub podmiotom z nimi
powiązanym), które nadużyły stanowisk pełnionych w banku, aby zaciągnąć te
kredyty, może przynieść bankowi znaczne straty.
−
Pogoń za nadmiernym zyskiem. Dążenie banku do zwiększenia portfela aktywów
przychodowych nie może przeważać nad względami bezpieczeństwa.
−
Niefrasobliwość. Inspektorom kredytowym nie wolno zaniedbać procedury w
stosunku do dobrze znanych klientów; kredytowanie takich klientów może nastąpić
po spełnieniu wymogów banku w zakresie informacji kredytowej i zasad udzielania
kredytów. O niefrasobliwości inspektorów kredytowych może świadczyć:
y
brak odpowiedniego nadzoru nad znanymi kredytobiorcami, będącymi od
dawna klientami banku,
y
poleganie na ustnych informacjach przedstawianych przez kredytobiorcę w
zastępstwie wiarygodnych danych finansowych,
y
optymistyczna interpretacja znanych słabości kredytu - ponieważ do tej pory
kredytobiorca zawsze uporał się z powtarzającymi się zagrożeniami i
trudnościami,
65
PORTFEL KREDYTOWY
y
zlekceważenie znaków ostrzegawczych dotyczących kredytobiorcy,
uwarunkowań ogólnogospodarczych, danego regionu kraju, branży/ gałęzi, lub
innych czynników związanych z kredytem.
−
Nadmierne poleganie na prawnym zabezpieczeniu kredytu. Inspektorzy kredytowi
muszą dokonać dokładnej analizy pierwotnego źródła spłaty kredytu, w tym
przepływów pieniężnych i wyników finansowych kredytobiorcy, a prawne
zabezpieczenie spłaty kredytu traktować jako wtórne źródło spłaty.
−
Wadliwa restrukturyzacja kredytów. W przypadku zmiany warunków kredytu
(restrukturyzacji) lub odnowienia kredytu należy stosować normalne zasady
kredytowania przyjęte w banku. Inspektorzy kredytowi nie powinni przyznawać
dalszych środków kredytobiorcom na niejasno określony cel, ani też aneksować
kredytów celem ukrycia problemów.
−
Niekompetencja. Inspektorzy kredytowi i członkowie kadry kierowniczej muszą
posiadać niezbędne doświadczenie i wiedzę fachową, aby właściwie ocenić dane
finansowe i ryzyko związane z kredytem. Brak kompetencji zazwyczaj powoduje
straty.
−
Słaby dobór ryzyka. Wnioski kredytowe należy rozpatrywać na podstawie
ustalonych zasad kredytowania i bezpiecznych kryteriów doboru ryzyka. Bank
powinien unikać nieuzasadnionego ryzyka w portfelu lub ryzyka, którym nie potrafi
zarządzać.
−
Udzielanie kredytów nadmiernej wysokości. Kredyt, którego spłata przekracza
rozsądne możliwości kredytobiorcy nie jest kredytem bezpiecznym.
−
Konkurencja. Konkurowanie z innymi bankami o nowych kredytobiorców może
przyczynić się do odstąpienia od zasad polityki kredytowej i w efekcie doprowadzić
do udzielania kredytów nadmiernie ryzykownych. Ostateczne koszty takich
kredytów zawsze przewyższają wszelkie doraźne korzyści płynące ze wzrostu
portfela i wpływów banku.
6. PROCES KREDYTOWANIA
Proces udzielania kredytu przebiega etapowo i powinien być taki sam dla wszystkich
klientów. Proces ten można podzielić na etapy:
Pierwszy etap procesu udzielenia nowego kredytu rozpoczyna się od wypełnienia
wniosku kredytowego przez klienta występującego o kredyt. Wnioskodawca musi
dostarczyć wystarczające informacje, aby inspektor kredytowy był w stanie należycie
ocenić wniosek. Zatem, wnioskodawca powinien przedłożyć sprawozdania finansowe oraz
dane o obecnych i poprzednich wierzycielach, określić czy i w jaki sposób kredyt będzie
zabezpieczony, udokumentować tytuł własności do przedmiotu zabezpieczenia i wartość
tego przedmiotu. Inspektor kredytowy musi otrzymać informacje pozwalające na ocenę
zdolności kredytowej klienta oraz ustalenie przeznaczenia kredytu i źródła jego spłaty.
Podobne dane należy zgromadzić w przypadku wniosku o dodatkowy kredyt lub zmianę
warunków kredytu.
66
PORTFEL KREDYTOWY
Co raz częściej zdarzają się jednak sytuacje, że to banki występują z ofertami
kredytowymi dla wybranych kredytobiorców. Dotyczy to głównie klientów znaczących,
najczęściej spółek giełdowych, ze współpracy z którymi banki przewiduje uzyskać
znaczne dochody (i to nie tylko z tytułu udzielonych kredytów, ale również obsługi innych
transakcji np. walutowych). W takich przypadkach bank najczęściej zna już doskonale
sytuację ekonomiczno-finansową klienta i pozyskuje jedynie dane na temat celu kredytu,
źródeł jego spłaty oraz ewentualnych dodatkowych zabezpieczeń. Niejednokrotnie
kredyty te są niezabezpieczone, szczególnie jeśli są to kredyty w rachunku bieżącym lub
krótkoterminowe.
Drugi etap obejmuje ocenę i analizę gotowości i zdolności spłaty kredytu ze strony
klienta. Inspektor kredytowy powinien zwrócić się o informacje dotyczące wiarygodności
klienta i historii poprzednich kredytów do obecnych i poprzednich kredytodawców klienta
lub do agencji dysponujących informacjami kredytowymi (może to być centralny rejestr
niesolidnych klientów prowadzony przy Związku Banków Polskich, Biuro Informacji
Kredytowej lub – jeśli istnieje taka potrzeba, zwłaszcza w odniesieniu do podmiotów
zagranicznych – tzw. „wywiadownie”). Jeśli klient wcześniej zaciągnął kredyt w banku,
należy przejrzeć odnośną dokumentację. Przebieg wcześniejszych kredytów otrzymanych
przez klienta dostarcza cennych wskazówek dotyczących jego charakteru i może
potwierdzić jego gotowość do spłacania zaciągniętych zobowiązań. W przypadku
podmiotów gospodarczych występujących o kredyt, ocena charakteru obejmuje także
ustalenie, że istnieje świadomość prawnego obowiązku wywiązania się z warunków
umowy kredytowej.
Inspektor kredytowy bada sprawozdania finansowe przedłożone przez wnioskodawcę.
Badania te pozwalają określić zdolność kredytową klienta - jego zdolność do spłaty
kredytu wraz z odsetkami w terminach określonych w umowie. W przypadku osób
fizycznych - miarą zdolności kredytowej jest wielkość i jakość zarobków. W przypadku
podmiotów gospodarczych - są to dostateczne przepływy pieniężne i poziom kapitału
własnego. Aby uzyskać jasny obraz zdolności kredytowej klienta, inspektor kredytowy
musi otrzymać aktualne sprawozdania finansowe o dostatecznym poziomie
szczegółowości. Niezależnie od faktu, że kredyt ma być zabezpieczony lub nie
zabezpieczony, inspektor kredytowy musi dokonać analizy kondycji finansowej
wnioskodawcy, aby ustalić prawdopodobieństwo, iż jego przyszłe przepływy pieniężne
zapewnią spłatę zobowiązań.
Gdy wniosek dotyczy kredytu zabezpieczonego, inspektor kredytowy powinien ustalić
tytuł własności przedmiotu zabezpieczenia, ewentualne obciążenia tego przedmiotu na
rzecz innych wierzycieli i ostatecznie ocenić wartość tego zabezpieczenia, aczkolwiek nie
należy uzależniać przyznania kredytu wyłącznie od wartości zabezpieczenia. Wartość
zabezpieczenia powinna chronić bank przed stratą, tym samym ograniczając ryzyko
kredytowe. Wytyczne zawarte w podręczniku kredytowym powinny określać
dopuszczalne i niedopuszczalne formy zabezpieczeń dla danych rodzajów kredytów.
Wycena zabezpieczenia powinna stanowić realne oszacowanie wartości likwidacyjnej
zabezpieczenia - tzn. wartości możliwej do uzyskania w niekorzystnej sytuacji, gdy bank
dochodzi swoich roszczeń na drodze postępowania egzekucyjnego.
67
PORTFEL KREDYTOWY
Trzeci etap polega na zatwierdzeniu lub odmowie wniosku kredytowego. Zatwierdzanie
wniosków kredytowych musi w każdej sytuacji odbywać się zgodnie z ustalonymi
pełnomocnictwami i procedurami określonymi w podręczniku kredytowym. Jeśli
jakikolwiek aspekt zatwierdzonego kredytu stanowi wyjątek od normalnie stosowanych
zasad polityki kredytowej - należy wyjątek ten odnotować, a przyczyny uczynienia tego
wyjątku dokładnie opisać w aktach kredytowych. Inspektorzy nadzoru powinni zwrócić
uwagę na przypadki licznych wyjątków tego typu - świadczy to bądź o wadliwości
podręcznika kredytowego i zawartych w nim procedur, bądź o lekceważeniu podręcznika
przez pracowników i kierownictwo departamentu kredytów.
Czwarty etap obejmuje sporządzenie dokumentacji kredytowej. Wszystkie kredyty
należy prawidłowo udokumentować, sporządzając umowę kredytową zgodnie z
obowiązującymi przepisami prawa. Umowę należy przechowywać w bezpiecznym
miejscu (np. skarbcu). Ustawa Prawo bankowe (art. 69) stanowi, że umowa powinna być
zawarta na piśmie i określać w szczególności:
1.
strony umowy,
2.
kwotę i walutę kredytu,
3.
cel, na który kredyt został udzielony,
4.
zasady i termin spłaty kredytu,
5.
wysokość oprocentowania kredytu i warunki jego zmiany,
6.
sposób zabezpieczenia spłaty kredytu
7.
zakres uprawnień banku związanych z kontrolą wykorzystania i spłaty kredytu,
8.
terminy i sposób postawienia do dyspozycji kredytobiorcy środków pieniężnych,
9.
wysokość prowizji, jeśli umowa ją przewiduje,
10.
warunki dokonywania zmian i rozwiązania umowy.
Nadto, a zwłaszcza w przypadku większych kredytów, umowa kredytowa może
precyzować:
−
źródło spłaty kredytu,
−
zobowiązanie kredytobiorcy do przedstawienia w banku informacji i dokumentów
niezbędnych do oceny jego sytuacji gospodarczej i finansowej w okresie korzystania
z kredytu,
−
uprawnienia banku do dokonywania inspekcji u kredytobiorcy.
Ustawa z dnia 20 lipca 2001r. o kredycie konsumenckim w art. 4 ust. 2 również określa,
jakie elementy, powinny być zawarte w umowie kredytowej. Wymogi te dotyczą jednak
tylko kredytów konsumenckich.
Również wszystkie umowy dotyczące przyjmowanych zabezpieczeń kredytu powinny
zostać zawarte na piśmie i przechowywane w bezpiecznym miejscu.
68
PORTFEL KREDYTOWY
Piąty etap wiąże się z uruchomieniem kredytu, najczęściej poprzez uznanie rachunku
kredytobiorcy w banku lub bezpośrednie regulowanie płatności wynikających z
przeznaczenia kredytu w formie przelewów na konto dostawców usług lub towarów dla
kredytobiorcy. Środki z tytułu kredytu powinny być oddane do dyspozycji kredytobiorcy
jedynie po należytym zatwierdzeniu kredytu zgodnie z upoważnieniami do podejmowania
decyzji kredytowych, zawarciu umowy kredytowej, zgromadzeniu wymaganej
dokumentacji kredytowej, sporządzeniu dokumentacji zabezpieczenia oraz skutecznym
przeprowadzeniu procedur prawnych związanych z ustanowieniem zabezpieczenia.
Czynności prawne związane z tym procesem mogą różnić się w zależności od formy
prawnego zabezpieczenia kredytu, niemniej najczęściej sprowadzają się do wypełnienia i
podpisania określonych dokumentów przewidzianych prawem. Bank powinien
udokumentować fakt przeprowadzenia tych czynności w aktach zabezpieczenia.
Szósty etap polega na monitorowaniu sytuacji kredytobiorcy, stanu kredytu i przebiegu
jego spłaty. Jest to bardzo istotny etap procesu kredytowania, gdyż w przypadku
stwierdzenia pogorszenia sytuacji finansowej kredytobiorcy lub obniżenia wartości
przyjętego zabezpieczenia, bank będzie w stanie szybko podjąć kroki mające na celu
restrukturyzację zadłużenia, wzmocnienie zabezpieczenia, bądź egzekucję z niego.
Monitoring sytuacji kredytobiorcy i kredytu polega na śledzeniu sytuacji finansowej i
gospodarczej kredytobiorcy oraz kontroli wykorzystania i spłaty kredytu.
Odzwierciedleniem skutecznie prowadzonego monitoringu jest prowadzona dla
poszczególnych kredytów dokumentacja kredytowa. Dokumentacja kredytowa składa się
ze zbioru dokumentów, które powinny świadczyć o gotowości i zdolności kredytobiorcy
do spłaty zaciągniętego kredytu. Dokumenty te powinny także stanowić potwierdzenie, że
kredytodawca działał zgodnie z bezpieczną praktyką kredytową, podejmując wszelkie
odpowiednie i rozsądne środki ostrożności celem zabezpieczenia pozycji banku i
zapewnienia spłaty kredytu.
W dużych bank funkcjonuje niekiedy wyodrębniona komórka - wydział dokumentacji
kredytowej, która gromadzi, analizuje i przechowuje informacje na temat kredytobiorców.
Informacje te są przechowywane w aktach kredytowych prowadzonych dla
poszczególnych kredytobiorców. Wydział dokumentacji kredytowej prowadzi akta
kredytowe pilnując, aby zawierały one aktualne informacje finansowe o kredytobiorcy.
Ogólnie rzecz biorąc, w dokumentacji kredytowej winny znaleźć się odpowiedzi na
następujące pytania:
−
Kim jest kredytobiorca?
−
Jaką działalność prowadzi kredytobiorca?
−
Jakie jest przeznaczenie kredytu?
−
Jakie jest źródło spłaty kredytu?
69
PORTFEL KREDYTOWY
−
Jaka jest sytuacja finansowa kredytobiorcy?
−
Jakie są prognozy przyszłych wyników finansowych kredytobiorcy?
−
Jak kredytobiorca wykonał inne zobowiązania finansowe w przeszłości?
−
Jakie jest prawne zabezpieczenie kredytu - gdzie znajduje się przedmiot
zabezpieczenia, jaką ma wartość, w jakim jest stanie? Jeśli do prawnych
zabezpieczeń danego kredytu należy gwarancja lub poręczenie, bank musi posiadać
także niezbędne informacje o sytuacji finansowej gwaranta/ poręczyciela, które
wskazują na jego zdolność wykonania zaciągniętego zobowiązania, w tym dane o
jego wynikach finansowych, płynności, przepływach pieniężnych, innych
zobowiązaniach warunkowych, a także inne stosowne informacje, łącznie z
ewentualną oceną wiarygodności płatniczej wystawioną przez agencję ratingową, o
ile ocena taka jest dostępna.
Skuteczny system gromadzenia i ewidencjonowania kompletnych, aktualnych danych oraz
dokumentów kredytowych stanowi nieodzowny składnik bezpiecznego procesu
kredytowania. Brak funkcjonującego systemu tego typu zwiększa ryzyko i naraża bank na
straty, których można uniknąć.
Po uruchomieniu kredytu, inspektor kredytowy i inni pracownicy departamentu kredytów
muszą nadal zapewnić gromadzenie i uaktualnienie wymaganej dokumentacji. Zazwyczaj
łatwiej jest uzyskać kompletne i aktualne dane przed uruchomieniem kredytu, gdyż
kredytobiorca jest wówczas najbardziej skłonny do współpracy z bankiem, a inspektor
kredytowy poświęca kredytowi pełną uwagę. Natomiast po uruchomieniu kredytu
kredytobiorca może nie reagować na prośby banku o dostarczenie dalszych informacji, zaś
inspektor kredytowy prawdopodobnie nie będzie już tak uważnie zajmował się kredytem
(o ile nie został uznany za kredyt o wyższym poziomie ryzyka).
Aby zapewnić ciągłą dbałość o dokumentację kredytową, bank powinien wdrożyć system
uzyskania aktualnych danych o kredytobiorcach i zabezpieczeniach kredytu. Punktem
wyjścia jest podręcznik kredytowy. W podręczniku bowiem powinny być sprecyzowane
obowiązki pracowników w zakresie prowadzenia bieżącej dokumentacji kredytowej.
Podręcznik powinien także ustalić odpowiedzialność pracowników w zakresie przeglądu
dokumentacji i zgłaszania braków w tej dokumentacji. Jeśli w dokumentacji kredytowej
zdarzają się liczne braki, świadczy to o istnieniu niedociągnięć w podręczniku lub
procedurach banku, bądź też w systemie kontroli wewnętrznej, która podczas kontroli
powinna wskazać na nieprawidłowości w stosowaniu się do obowiązujących procedur.
Właściwy system administrowania kredytami zapobiegnie dużej ilości braków w
dokumentacji podczas całego okresu trwania kredytu.
7. WEWNĘTRZNY SYSTEM PRZEGLĄDU NALEŻNOŚCI
Zadaniem wewnętrznego systemu przeglądu należności jest dostarczanie kierownictwu
banku niezależnych ocen jakości portfela kredytowego i działania systemu kontroli
70
PORTFEL KREDYTOWY
wewnętrznej w zakresie gospodarki kredytowej, a także rozpoznawanie i dokonywanie
pomiaru ryzyka w portfelu. Wewnętrzny system przeglądu należności powinien spełniać
następujące funkcje:
−
przeprowadzanie okresowych przeglądów poszczególnych kredytów,
−
klasyfikowanie należności do odpowiedniej kategorii ryzyka lub stwierdzenie
wystąpienia utraty ich wartości oraz odpowiednia ich wycena,
−
badanie wartości przyjętych zabezpieczeń,
−
ocena adekwatności rezerw/odpisów na należności i przygotowanie zaleceń
dotyczących ich wysokości,
−
zapewnienie, że trudne kredyty są poddawane bieżącym, wnikliwym badaniom,
−
badanie funkcjonowania mechanizmów kontroli wewnętrznej w zakresie gospodarki
kredytowej,
−
dostarczanie zarządowi i radzie nadzorczej terminowych informacji dotyczących
ryzyka w portfelu kredytowym
−
zapewnienie możliwie najwcześniejszego wykrycia problemów lub potencjalnych
problemów związanych z kredytami,
−
zapewnienie wykrycia i usunięcia niedociągnięć i braków w dokumentacji
kredytowej oraz dokumentacji zabezpieczeń,
−
ujawnianie przypadków naruszania lub nieprzestrzegania przepisów oraz zasad
polityki kredytowej banku,
−
sporządzanie informacji na temat działań podjętych celem odzyskania trudnych
kredytów oraz zaleceń dotyczących weryfikacji skuteczności tych działań,
−
wspomaganie procesu opracowania i modyfikacji/ uaktualnienia zasad polityki
kredytowej banku,
−
ocena trendów w portfelu kredytowym.
Wewnętrzny system przeglądu należności banku powinien generować raporty zawierające
wykaz kredytów o obniżonej jakości, tj. kredyty pod obserwacją i kredyty zagrożone lub
te w przypadku których stwierdzono utratę wartości, przy czym raporty te powinny
oddzielnie wykazywać klasyfikację inspektorów kredytowych banku, oddzielnie wyniki
niezależnego wewnętrznego przeglądu należności, a oddzielnie wyniki klasyfikacji
dokonanej przez inspektorów nadzoru lub audyt zewnętrzny, jeśli badania którejś z tych
instytucji miały miejsce.
Wewnętrzny system przeglądu należności powinien zapewnić prawidłowe
funkcjonowanie systemu klasyfikacji należności, a zwłaszcza poprawność ilościowego
ujęcia ryzyka obciążającego portfel kredytowy i obejmować powinien wszystkie
ekspozycje kredytowe banku. System klasyfikacji opracowany przez bank do użytku
wewnętrznego musi być zgodny z odpowiednimi regulacjami nadzorczymi.
71
PORTFEL KREDYTOWY
Skuteczny proces wewnętrznego przeglądu należności łączy rzetelny przegląd
przeprowadzony przez osoby niezależne, z identyfikacją kredytów trudnych lub
potencjalnie trudnych dokonaną przez samych inspektorów kredytowych. Z uwagi na
częste kontakty, jakie inspektorzy kredytowi utrzymują z kredytobiorcą, są oni zazwyczaj
pierwszą osobą, która ma możliwość zidentyfikowania potencjalnych problemów. Bieżące
monitorowanie sytuacji finansowej kredytobiorcy pozwala inspektorom kredytowym
zaobserwować zmiany w jego zdolności kredytowej i zauważyć powstające trudności w
przepływach pieniężnych zanim spłaty kredytu zaczną się opóźniać. Inspektorzy
kredytowi powinni monitorować kredyty, za które są odpowiedzialni, zawiadamiać
pracowników wewnętrznego przeglądu należności o potencjalnym lub faktycznym
pogorszeniu jakości tych kredytów, a gdy zachodzi taka potrzeba - zaklasyfikować te
kredyty do odpowiedniej kategorii należności zagrożonych lub stwierdzić wystąpienie
przesłanek utraty ich wartości. Ten proces zapewnia, że inspektorzy kredytowi nie ulegają
rutynie i nie traktują kredytobiorców w sposób niefrasobliwy, lecz ciągle monitorują
administrowane przez siebie kredyty. Jeśli kredyty o obniżonej jakości identyfikowane są
dopiero w wyniku wewnętrznego przeglądu należności, może to oznaczać, iż inspektorzy
kredytowi usiłują ukrywać problemy lub niewłaściwie monitorują kredyty.
Kredyty powinny być poddane przeglądowi w niedługim czasie po ich udzieleniu, aby
potwierdzić jakość kredytu i przestrzeganie zasad polityki banku, a także ujawnić
ewentualne braki w dokumentacji.
Zgodnie z Rozporządzeniem Ministra Finansów z dnia 10 grudnia 2003r. w sprawie zasad
tworzenia rezerw celowych na ryzyko związane z działalnością banków banki mają
obowiązek przeprowadzania, co najmniej raz na kwartał, lub w niektórych przypadkach
raz na rok, przeglądów należności i udzielonych zobowiązań pozabilansowych oraz
ustalania ich klasyfikacji.
W przypadku banków stosujących Międzynarodowe Standardy Rachunkowości ocena,
pod kątem identyfikacji ekspozycji kredytowych, które utraciły wartość i ustalenia
wysokości odpisów aktualizujących, powinna być dokonywana, co najmniej raz na
kwartał, a w przypadku uzyskania nowych znaczących informacji w okresie pomiędzy
ocenami, wskazane jest niezwłoczne dokonanie oceny utraty wartości danej ekspozycji
kredytowej, bądź grupy ekspozycji.
Procedury wewnętrznego przeglądu należności winny także uwzględnić system
wczesnego ostrzegania, prowadzony wspólnie przez pracowników zajmujących się
przeglądem należności i inspektorów kredytowych, a służący rozpoznawaniu kredytów,
których jeszcze nie można zaliczyć do kredytów trudnych, aczkolwiek wykazują one już
pierwsze objawy problemów. Procedury powinny określić sygnały świadczące o istnieniu
potencjalnych problemów - np. pogorszenie danych zawartych w sprawozdaniach
finansowych, nieprzychylne artykuły w prasie na temat kredytobiorcy.
Aczkolwiek sprawny system przeglądu należności stanowi ważny czynnik wspierający
bezpieczne praktyki w zakresie kredytowania oraz dobre administrowanie kredytami i
tworzenie przez bank adekwatnych rezerw celowych/odpisów, nie należy nadmiernie
polegać na działaniu tego systemu. Utrzymywanie wysokich standardów kredytowych i
dbałość o jakość kredytów pozostaje zawsze przede wszystkim obowiązkiem osób
udzielających kredyty. Ich obowiązkiem jest także wstępne rozpoznawanie kredytów
72
PORTFEL KREDYTOWY
trudnych. Wewnętrzny przegląd należności nie powinien funkcjonować jako mechanizm
ujawniania nowych problemów. Podstawowym zadaniem przeglądu należności jest
ustalanie słabych stron procesu kredytowania i administrowania kredytami, wskazanie na
przyczyny tych słabości i wykazanie ich następstw w postaci wysokości rezerw celowych.
Chociaż zadania wewnętrznego przeglądu należności są podobne w każdym banku,
struktura organizacyjna będzie różna. Inspektorzy nadzoru powinni ustalić czy bank
posiada system wewnętrznego przeglądu należności adekwatny do skali i stopnia
złożoności portfela kredytowego. W zależności od wielkości i struktury organizacyjnej
banku, system przeglądu należności może funkcjonować w ramach komórki audytu
wewnętrznego, bądź jako wyodrębniona komórka samodzielna. W mniejszych bankach
często zdarza się, że przegląd należności przeprowadzają pracownicy samego
departamentu kredytów, gdyż bank nie posiada środków i pracowników niezbędnych do
powołania specjalnej komórki przeglądu. Przykładem rozwiązań wówczas stosowanych
może być sytuacja, kiedy bardziej doświadczony inspektor kredytowy dokonuje przeglądu
kredytów, które są administrowane przez pracownika o mniejszym doświadczeniu.
Aby system przeglądu należności mógł funkcjonować skutecznie, struktura organizacyjna
tego systemu musi zapewnić możliwość niezależnego działania, gdyż odgrywa ona
kluczową rolę w pełnieniu właściwej funkcji kontrolnej. Analitycy departamentu
kredytów nie powinni badać tych kredytów, które sami analizują. Nadto, pracownicy
prowadzący wewnętrzny przegląd należności powinni być bezpośrednio podporządkowani
zarządowi lub powołanemu przez zarząd komitetowi, ewentualnie członkowi kadry
kierowniczej banku, który nie zajmuje się działalnością kredytową (a przynajmniej - nie
zajmuje się konkretną dziedziną działalności kredytowej poddawaną przeglądowi).
W dużych bankach, posiadających rozbudowane struktury kredytowe, rozdzielenie funkcji
podejmowania decyzji kredytowej od późniejszego dokonywania przeglądu i
klasyfikowania tych ekspozycji jest niezbędne, aby zapewnić ich pełną niezależność.
Bez względu na usytuowanie systemu przeglądu należności w strukturze organizacyjnej
banku, skuteczność tego systemu w dużej mierze zależy od spełnienia następujących
wymogów:
−
przyjęcia regulaminu, który wyraźnie precyzuje zadania wewnętrznego przeglądu
należności,
−
ustanowienia jasnych założeń systemu wewnętrznej oceny i klasyfikacji kredytów kryteria oceny powinny być znane wszystkim pracownikom departamentu kredytów
i pracownikom prowadzącym przegląd należności,
−
zapewnienia pracownikom prowadzącym przegląd należności możliwości
swobodnego, bezpośredniego dostępu do członków zarządu (głównie w przypadku
mniejszych banków),
−
posiadania przez pracowników prowadzących przegląd należności odpowiednich
kwalifikacji, w tym umiejętności analizy kredytowej i wiedzy na temat działalności
kredytowej banku,
73
PORTFEL KREDYTOWY
−
posiadania przez
kredytowymi,
−
wsparcia dla działania systemu przeglądu należności ze strony rady nadzorczej i
zarządu,
−
znajomości celów, procedur i polityki kredytowej przez wszystkich pracowników
departamentu kredytów.
nich
umiejętności
porozumiewania
się
z
inspektorami
Wewnętrzny system przeglądu należności stanowi jedno z podstawowych narzędzi banku
służących do monitorowania ryzyka. Badanie wewnętrznego systemu przeglądu
należności pozwala określić rzetelność tego przeglądu i skuteczność mechanizmów
rozpoznawania kredytów o obniżonej jakości.
Inspektorzy nadzoru oceniają system przeglądu należności celem określenia skuteczności i
rzetelności tego systemu. Można to sprawdzić poprzez badanie próby kredytów i
stwierdzenie czy znajdują się wśród nich kredyty o obniżonej jakości, których bank nie
zidentyfikował. Należy przy tym odróżnić kredyty zidentyfikowane jako zagrożone przez
bank od tych, które zidentyfikował dopiero audytor zewnętrzny.
Podczas oceny wewnętrznego przeglądu należności inspektorzy powinni ustalić zakres
tego przeglądu, kryteria doboru kredytów do dokładnego badania i jakość sporządzonych
dokumentów. Należy sprawdzić, czy w wyniku przeglądu należności przeprowadzonego
przez inspektorów nadzoru zidentyfikowane zostały kredyty o obniżonej jakości, które nie
zostały rozpoznane przez sam bank. W przypadku stwierdzenia niedociągnięć w ocenie
jakości portfela kredytowego przez system przeglądu należności lub w ocenie
mechanizmów kontroli wewnętrznej, inspektorzy powinni powiadomić o tym zarząd
banku (ewentualnie radę nadzorczą).
Analiza funkcjonowania wewnętrznego przeglądu należności obejmuje także ustalenie
działań podejmowanych przez bank w następstwie informacji otrzymanych w wyniku
przeglądu należności. Ujawnienie przez przegląd należności o obniżonej jakości powinno
normalnie wywołać działania naprawcze ze strony inspektora kredytowego. Pracownicy
prowadzący przegląd należności powinni następnie monitorować i skontrolować te
działania.
74
PORTFEL KREDYTOWY
8. WYCENA EKSPOZYCJI KREDYTOWYCH
Zasady wyceny ekspozycji kredytowych zostały zwarte w:
1.
nowelizacji Ustawy o rachunkowości (z dnia 27 sierpnia 2004r.) w zakresie
stosowania Międzynarodowych Standardów Rachunkowości5 (MSR i MSSF), która
weszła w życie z dniem 1 stycznia 2005r.
2.
Rozporządzeniu Ministra Finansów z dnia 10 grudnia 2003r. w sprawie zasad
tworzenia rezerw na ryzyko związane z działalnością banków.
Ponadto Rekomendacja R dotycząca zasad identyfikacji bilansowych ekspozycji
kredytowych, które utraciły wartość, wyznaczania: odpisów aktualizujących z tytułu
utraty wartości bilansowych ekspozycji kredytowych oraz rezerw na pozabilansowe
ekspozycje kredytowe Komisji Nadzoru Bankowego z 2006r. określa dobre praktyki
bankowe w tym zakresie.
Wprowadzenie MSR/MSSF jako podstawy sporządzania sprawozdań finansowych
oznacza zmiany w szczególności w obszarze wyliczania rezerw na ekspozycje kredytowe.
Dla sprawozdań finansowych przygotowanych zgodnie z MSR/MSSF nie mają
zastosowania przepisy Rozporządzenia Ministra Finansów z dnia 10 grudnia 2003 roku w
sprawie zasad tworzenia rezerw na ryzyko związane z działalnością banków oraz art. 130
Ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 Prawo bankowe traktujący o sposobie tworzenia w
bankach rezerwy na ryzyko ogólne. Podstawowym przepisem w zakresie szacowania
utraty wartości ekspozycji kredytowych jest MSR 396 „Instrumenty finansowe: ujawnianie
i wycena” w którym nie zastosowano ani nazewnictwa ani systemu tworzenia rezerw
celowych w dotychczasowym rozumieniu.
Ustawa o rachunkowości przewiduje następujące zasady sporządzania sprawozdań
finansowych zgodnie z MSR/MSSF:
a
w art. 55, ust. 6a obowiązek sporządzania skonsolidowanych sprawozdań
finansowych, zgodnie z MSR/MSSF od 2005 r., przez emitentów papierów
wartościowych dopuszczonych do publicznego obrotu oraz przez banki,
b
w art. 45, ust. 1a i 1b możliwość sporządzania (jednostkowych) sprawozdań
finansowych zgodnie z MSR/MSSF od 2005 r., przez emitentów papierów
wartościowych dopuszczonych lub ubiegających się o dopuszczenie do publicznego
obrotu lub do obrotu na jednym z rynków regulowanych krajów Europejskiego
Obszaru Gospodarczego oraz jednostki wchodzące w skład grupy kapitałowej, w
której jednostka dominująca sporządza skonsolidowane sprawozdanie finansowe
zgodnie z MSR/MSSF. Decyzję w sprawie sporządzania sprawozdań finansowych
zgodnie z MSR-ami podejmuje organ zatwierdzający banku,
5
Rozporządzenie nr 1606/2002/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 19 lipca 2002 r. w sprawie stosowania
Międzynarodowych Standardów Rachunkowości (Dz. Urz. L 243, 11.09.2002)
6
Rozporządzenie Komisji (WE) nr 2086/2004 z dnia 19 listopada 2004 r. zmieniające rozporządzenie (WE) nr
1725/2003 w sprawie przyjęcia niektórych międzynarodowych standardów rachunkowości zgodnie z rozporządzeniem
(WE) nr 1606/2002 Parlamentu Europejskiego i Rady w odniesieniu do dodania MSR nr 39.
75
PORTFEL KREDYTOWY
c
w art. 55, ust. 6b i 6c możliwość sporządzania skonsolidowanych sprawozdań
finansowych, zgodnie z MSR/MSSF od 2005 r. przez emitentów papierów
wartościowych ubiegających się o ich dopuszczenie do publicznego obrotu lub do
obrotu na jednym z rynków regulowanych krajów Europejskiego Obszaru
Gospodarczego oraz jednostki wchodzące w skład grupy kapitałowej, w której
jednostka dominująca wyższego szczebla sporządza skonsolidowane sprawozdanie
finansowe zgodnie z MSR/MSSF. Decyzję w sprawie sporządzania sprawozdań
finansowych zgodnie z MSR/MSSF-ami podejmuje organ zatwierdzający jednostki
dominującej.
Ponadto art. 2.1 Ustawy z dnia 27 sierpnia 2004 r. o zmianie ustawy o rachunkowości
oraz o zmianie ustawy o biegłych rewidentach i ich samorządzie przewiduje możliwość
sporządzania skonsolidowanych sprawozdań finansowych, zgodnie z MSR/MSSF od
2005 r., przez emitentów, których wyłącznie dłużne papiery wartościowe zostały
dopuszczone do publicznego obrotu lub do obrotu na jednym z rynków regulowanych
krajów Europejskiego Obszaru Gospodarczego i jednocześnie wprowadza obowiązek ich
sporządzania od 2007 r. Decyzję w sprawie sporządzania sprawozdań finansowych
zgodnie z MSR/MSSF-ami podejmuje organ zatwierdzający jednostki dominującej.
W pierwszej kolejności przedstawiono proces szacowania utraty wartości ekspozycji
kredytowych zgodnie z MSR 39, a w części drugiej zaprezentowane zostały zasady
klasyfikacji ekspozycji kredytowych i tworzenie rezerw celowych zgodnie z
Rozporządzeniem Ministra Finansów z dnia 10 grudnia 2003 r. w sprawie zasad tworzenia
rezerw na ryzyko związane z działalnością banków, dla banków niestosujących
MSR/MSSF.
8.1. Szacowanie utraty wartości ekspozycji kredytowych zgodnie z MSR 39
Na dzień bilansowy bank powinien przeprowadzać analizę ekspozycji kredytowych
(bilansowych i pozabilansowych) pod kątem zaistnienia obiektywnych dowodów utraty
wartości w ujęciu indywidualnym i grupowym (portfelowym). Identyfikacja
obiektywnych dowodów utraty wartości indywidualnej ekspozycji kredytowej lub portfela
ekspozycji kredytowych oznacza stwierdzenie wystąpienia zdarzeń powodujących stratę
(ang. loss events). Analizie podlegają wszystkie ekspozycje kredytowe, a nie tylko te,
które obarczone są podwyższonym ryzykiem kredytowym. Identyfikacja obiektywnych
dowodów utraty wartości stanowi pierwszy etap na drodze do stwierdzenia utraty wartości
ekspozycji kredytowych i wyliczenia ewentualnej straty z tego tytułu (ang. incurred
impairment losses).
Analiza utraty wartości przeprowadzana jest w drodze analizy indywidualnej i/lub analizy
portfelowej. Analiza indywidualna przeprowadzana jest w odniesieniu do poszczególnych
ekspozycji kredytowych:
−
które stanowią indywidualnie znaczące ekspozycje kredytowe,
76
PORTFEL KREDYTOWY
−
nie są znaczące indywidualnie, ale nie dają się zaklasyfikować do portfela
ekspozycji kredytowych o podobnej charakterystyce ryzyka kredytowego,
−
są zaklasyfikowane do portfela ekspozycji kredytowych o podobnej charakterystyce
ryzyka kredytowego, ale dostępna staje się informacja umożliwiająca ich
indywidualną ocenę utraty wartości.
Analiza portfelowa przeprowadzana jest w odniesieniu do:
−
portfela ekspozycji kredytowych, które indywidualnie nie są znaczące i dają się
zaklasyfikować do portfela ekspozycji kredytowych o podobnej charakterystyce
ryzyka kredytowego
−
ekspozycji uznanych za indywidualnie znaczące, gdy nie stwierdzono obiektywnych
dowodów ich utraty wartości w analizie indywidualnej.
Bank identyfikuje najpierw, czy istnieją obiektywne dowody utraty wartości ekspozycji
kredytowych, które są indywidualnie znaczące, oraz ekspozycji kredytowych, które
indywidualnie nie są znaczące (ocena indywidualna lub portfelowa). W MSR 39 utrata
wartości i jej ujawnienie nastąpi, jeśli na dzień bilansowy zaistnieją obiektywne dowody
utraty wartości ekspozycji kredytowych i wartość bilansowa ekspozycji jest wyższa od
oszacowanej wartości odzyskiwalnej. MSR 39 prezentuje następujące obiektywne dowody
utraty wartości:
a
znaczące trudności finansowe emitenta lub dłużnika,
b
niedotrzymanie warunków umowy, np. niespłacenie odsetek lub kapitału, albo
zaleganie ze spłaceniem odsetek lub kapitału,
c
przyznanie kredytobiorcy przez bank - ze względów ekonomicznych lub prawnych,
wynikających z trudności finansowych kredytobiorcy - udogodnienia, którego w
innym wypadku bank by nie udzielił,
d
wysokie prawdopodobieństwo upadłości lub restrukturyzacji finansowej dłużnika,
e
zanik aktywnego rynku na dany składnik aktywów finansowych ze względu na
trudności finansowe,
f
obserwowane dane wskazują na możliwy do zmierzenia spadek oszacowanych
przyszłych przepływów pieniężnych związanych z grupą aktywów finansowych od
momentu początkowego ich ujęcia, mimo że nie można jeszcze ustalić spadku
dotyczącego pojedynczego składnika grupy aktywów finansowych, w tym:
−
negatywne zmiany dotyczące statusu płatności pożyczkobiorców w grupie (np.
zwiększona ilość opóźnionych płatności),
−
krajowa lub lokalna sytuacja gospodarcza, która ma związek z niespłacaniem
aktywów w grupie (np. wzrost wskaźnika bezrobocia w obszarze
geograficznym pożyczkobiorcy, spadek cen nieruchomości w przypadku
kredytów hipotecznych w danym regionie, niekorzystne zmiany w kondycji
branży, która dotyczy pożyczkobiorców w grupie).
77
PORTFEL KREDYTOWY
W/w katalog obiektywnych dowodów utraty wartości nie jest zamknięty, a bank może
przyjąć inne dowolnie ustalone kryteria do oceny ekspozycji kredytowych pod kątem
utraty ich wartości. Zanik aktywnego rynku z powodu wycofania instrumentów
finansowych jednostki z publicznego rynku nie jest dowodem utraty wartości. Spadek
ratingu kredytowego jednostki nie jest sam w sobie dowodem utraty wartości, jednakże
może być potwierdzeniem utraty wartości, jeśli jest analizowany wraz z innymi
dostępnymi informacjami. Spadek wartości godziwej składnika aktywów finansowych
poniżej kosztu lub zamortyzowanego kosztu niekoniecznie jest potwierdzeniem utraty
wartości (np. spadek wartości godziwej inwestycji w instrument dłużny, który wynika ze
wzrostu stopy procentowej wolnej od ryzyka). Wskazanie pojedynczego zdarzenia
powodującego utratę wartości może nie być możliwe. Utratę wartości może raczej
spowodować złożony efekt kilku zdarzeń. Dla różnych ekspozycji kredytowych mogą być
stosowane różne obiektywne dowody utraty wartości.
W sytuacji, gdy nie wystąpiły obiektywne dowody utraty wartości ekspozycji kredytowej
analizowanej indywidualnie, niezależnie czy stanowi ona indywidualnie znaczącą
ekspozycję kredytową, czy też nie, bank powinien włączyć taką ekspozycję do portfela
ekspozycji kredytowych o podobnej charakterystyce ryzyka kredytowego i przeprowadzić
portfelową analizę utraty wartości. Jeśli portfel o odpowiedniej charakterystyce ryzyka
kredytowego nie istnieje to ekspozycja kredytowa musi być nadal analizowana
indywidualnie.
Jeśli bank w drodze analizy indywidualnej zidentyfikuje obiektywne dowody (ang. loss
events lub triggers) wskazujące na wystąpienie utraty wartości, to wówczas musi
sprawdzić czy nie nastąpiła utrata wartości analizowanych indywidualnie ekspozycji
kredytowych (ang. individual impairment). Dotyczy to także ekspozycji kredytowych
odnawianych i restrukturyzowanych. Jeśli wyliczona wartość bieżąca zdyskontowanych
przepływów pieniężnych (uwzględniających np. zabezpieczenia) nie będzie mniejsza od
wartości bilansowej ekspozycji, wówczas nie ma mowy o utracie wartości, pomimo
zaistnienia obiektywnych dowodów wskazujących na wystąpienie utraty wartości. Jeżeli
jeden kredytobiorca posiada kilka ekspozycji kredytowych, z których część obsługiwana
jest prawidłowo, a dla części wystąpiły obiektywne dowody utraty ich wartości to
wówczas wszystkie ekspozycje należy ocenić pod kątem identyfikacji obiektywnych
dowodów utraty wartości. Nie istnieje wymóg klasyfikowania wszystkich ekspozycji
jednego kredytobiorcy do tej samej kategorii ryzyka i tworzenia odpisów z tytułu utraty
wartości na tym samym poziomie, ponieważ niektóre ekspozycje kredytowe mogą
posiadać zabezpieczenia, które nie spowodują potrzeby tworzenia odpisów z tytułu utraty
wartości lub uzależnione są od czynników innych niż dłużnik (leasing wtórny, sprzedaż
majątku, dokapitalizowanie, itd). Ekspozycje kredytowe ocenione indywidualnie pod
względem utraty wartości, w przypadku których bank dokonuje odpisu aktualizującego z
tytułu utraty wartości lub postanawia taki odpis dalej ujmować, nie są uwzględniane w
analizie portfelowej.
W wyniku wystąpienia utraty wartości ekspozycji kredytowej bank zobowiązany jest
dokonywać odpisów aktualizujących, co najmniej na dzień bilansowy. Kwota odpisu
aktualizującego z tytułu utraty wartości ekspozycji kredytowej jest to różnica pomiędzy
78
PORTFEL KREDYTOWY
wartością bilansową ekspozycji kredytowej a wartością bieżącą oszacowanych przyszłych
przepływów pieniężnych.
Wartość bilansową ekspozycji kredytowej ocenianej indywidualnie można wyliczyć za
pomocą dwóch metod:
1.
wartość bieżąca oczekiwanych przyszłych przepływów pieniężnych:
−
−
2.
jest
równa
oczekiwanym
zdyskontowanym:
przyszłym
przepływom
pieniężnym,
y
pierwotną, efektywną stopą procentową7 dla ekspozycji o stałej stopie
procentowej
y
bieżącą efektywną stopą procentową, ustaloną zgodnie z umową, dla
ekspozycji o zmiennej stopie procentowej tj. stopą z daty wystąpienia
zdarzenia powodującego stratę.
w przypadku, gdy bilansowa ekspozycja kredytowa posiada zabezpieczenie,
przy szacowaniu wartości bieżącej tej ekspozycji uwzględnia się również
oczekiwane przyszłe przepływy pieniężne z realizacji zabezpieczenia
(uwzględniając ewentualne korekty wartości godziwej zabezpieczenia do
historycznych wartości uzyskanych z zabezpieczeń danego typu).
na podstawie wartości godziwej ustalonej przy zastosowaniu dostępnych cen
rynkowych. Cena rynkowa definiowana jest jako możliwa do uzyskania cena
sprzedaży lub nabycia ustalona na aktywnym rynku, gdzie pozycje będące
przedmiotem obrotu są jednorodne lub uznane za jednorodne, gdy w dowolnym
momencie można znaleźć zainteresowanych nabywców i sprzedawców oraz ceny są
podawane do publicznej wiadomości.
Podczas szacowania możliwej do odzyskania wartości zabezpieczeń należy uwzględnić
czas, koszty oraz trudności związane z odzyskaniem płatności w wyniku realizacji
zabezpieczenia (należy brać pod uwagę ograniczenia prawne, ekonomiczne i faktyczne
mogące wpływać na rzeczywistą możliwość zaspokojenia się z przedmiotu
zabezpieczenia). Bank szacuje wartość odzyskiwalną zabezpieczenia przy użyciu modeli
uwzględniających zróżnicowanie według lokalizacji i typu zabezpieczenia, historyczne
stopy odzysku odzwierciedlające efektywność procesu windykacji oraz korekty
wynikające z bieżących czynników rynkowych. Bank monitoruje wartość przyjętych
zabezpieczeń w okresach obowiązujących dla wyceny ekspozycji kredytowych
W przypadku, gdy ustaną obiektywne dowody wskazujące na utratę wartości ekspozycji
kredytowej, możliwe jest odwrócenie straty z tytułu utraty wartości. Zazwyczaj ma to
7
Efektywna stopa procentowa stanowi wewnętrzną stopę zwrotu składników aktywów lub zobowiązań
pozabilansowych za dany okres, uwzględniającą wszystkie opłaty płacone lub otrzymywane przez bank
związane z wytworzeniem danego aktywa/zobowiązania finansowego, które podlega wycenie według
zamortyzowanego kosztu. Zastosowanie efektywnej stopy zwrotu ma na celu osiągnięcie stałej stopy zwrotu
w ciągu całego okresu utrzymywania danego składnika aktywów finansowych lub stałego kosztu
utrzymywania zobowiązania finansowego, zapewnienie współmierności przychodów i kosztów, pokazanie
rzeczywistego zaangażowania banku uwzględniającego wartość pieniądza w czasie (ang. net investment)
oraz odzwierciedlenie warunków rynkowych.
79
PORTFEL KREDYTOWY
miejsce, gdy bank otrzymał spłatę zaległych rat kapitału i odsetek (uwzględniając pełną
rekompensatę z tytułu zaległych płatności), nie ma żadnych zaległych rat kapitału i
odsetek, a bank spodziewa się spłaty pozostałej wynikającej z umowy części kapitału
i odsetek zgodnie z harmonogramem spłaty określonym w umowie kredytowej lub
ekspozycja kredytowa została odpowiednio zabezpieczona i zabezpieczenie
jest realizowane. Odwrócenie nie może spowodować zwiększenia wartości bilansowej
składnika aktywów finansowych ponad kwotę, która stanowiłaby zamortyzowany koszt
tego składnika na dzień odwrócenia w sytuacji, gdyby ujęcie utraty wartości w ogóle nie
miało miejsca
Analiza portfelowa przeprowadzana jest w oparciu o koncepcję strat już poniesionych
(zaistniałych), lecz jeszcze nie zaraportowanych (incurred but not reported losses).
Oznacza to, że utrata wartości portfela ekspozycji kredytowych szacowana jest na
podstawie historii strat (ang. historical loss experience) dla ekspozycji o podobnych
charakterystykach ryzyka kredytowego do charakterystyki portfela. Banki, które nie
posiadają historii strat dla określonych przez siebie portfeli lub ich doświadczenie w tym
zakresie nie jest wystarczające, opierają się na doświadczeniach jednej lub grupy
podobnych jednostek dla porównywalnych grup aktywów finansowych. Dane historyczne
dotyczące strat są korygowane w celu odzwierciedlenia efektów oddziaływania
aktualnych warunków, które nie istniały w okresie, gdy straty wystąpiły, oraz
wyeliminowania wpływu warunków, które obecnie nie występują. Portfele mogą być
tworzone w oparciu o: rodzaj aktywów, branżę, region geograficzny, rodzaj
zabezpieczenia, okres przeterminowania, itd. W momencie, gdy dostępna staje się
informacja umożliwiająca indywidualną ocenę utraty wartości ekspozycji kredytowych
znajdujących się w portfelu (zaistniały przesłanki utraty wartości), aktywa te wyłącza się z
portfela i analizuje indywidualnie.
Jeżeli istnieją obiektywne dowody (przesłanki) utraty wartości grupy ekspozycji
kredytowych, bank szacuje wartość bieżącą oczekiwanych przyszłych przepływów
pieniężnych dla grupy. Dla oszacowania strat z tytułu utraty wartości w grupie mogą być
stosowane podejścia oparte na formułach i metodach statystycznych. Każdy stosowany
model powinien uwzględniać wartość pieniądza w czasie, przepływy pieniężne za
wszystkie okresy przyszłe do terminu wymagalności składnika aktywów (nie tylko za rok
następny), wiek kredytów w danym portfelu kredytowym (tam gdzie jest to uzasadnione) i
nie dopuszczać do powstania utraty wartości w momencie początkowego ujęcia składnika
aktywów finansowych.
Utrata wartości rozpoznana dla grupy ekspozycji kredytowych stanowi wstępny krok
poprzedzający identyfikację utraty wartości dla pojedynczych ekspozycji kredytowych,
które poddane były ocenie łącznej. W momencie, gdy dostępna staje się informacja
umożliwiająca indywidualną ocenę utraty wartości ekspozycji kredytowej znajdującej się
w grupie, ekspozycję tę wyłącza się z podejścia grupowego wyliczania zaistniałej, lecz
niezaraportowanej straty (incurred but not reported loss – IBNR) i jest ona uwzględniana
w portfelu ekspozycji o danej charakterystyce ryzyka lub oceniana indywidualnie.
80
PORTFEL KREDYTOWY
Wartość bieżącą oczekiwanych przyszłych przepływów pieniężnych ekspozycji
kredytowych ocenianych w ujęciu portfelowym, pod kątem identyfikacji utraty wartości, z
uwzględnieniem efektywnej stopy procentowej dla grupy, szacuje się w oparciu m.in. o:
−
oczekiwane przyszłe przepływy pieniężne, wynikające z umów dla ekspozycji w tej
grupie, zdyskontowane efektywną stopą procentową określoną dla grupy,
−
skorygowane dane historyczne dotyczące spłat zadłużenia w grupach ekspozycji o
zidentyfikowanej utracie wartości oraz poniesionych strat dla ekspozycji o
podobnych charakterystykach ryzyka.
Dane historyczne dotyczące ostatecznie zrealizowanych strat są skorygowane w celu
odzwierciedlenia wpływu aktualnych warunków, które nie istniały w okresie, gdy straty
wystąpiły oraz wyeliminowania wpływu warunków, które obecnie nie występują.
Czynniki, które należy rozważyć jako mogące wpłynąć na jakość portfela banku i zmianę
oczekiwanych przyszłych przepływów pieniężnych (różne od strat historycznych),
obejmują między innymi:
−
zmiany w zasadach polityki i procedurach kredytowych, z uwzględnieniem
standardów udzielania kredytów, obsługi, zasadach spisywania ekspozycji
kredytowych w ciężar kosztów oraz odzyskiwalności ekspozycji;
−
zmiany międzynarodowych, krajowych i lokalnych warunków gospodarczych,
łącznie z warunkami panującymi w różnych segmentach rynku;
−
zmiany
tendencji,
wolumenu
i
istotności
bilansowych
ekspozycji
przeterminowanych i sklasyfikowanych jako ekspozycje które utraciły wartości, a
także tendencje wolumenu ekspozycji, które utraciły wartość oraz
restrukturyzowanych;
−
oczekiwane spłaty kredytu przed terminem umownym, szczególnie istotne dla
kredytów długoterminowych;
−
czynniki zewnętrzne, tj.: konkurencja, otoczenie prawne oraz wymogi regulacyjne
wpływające na poziom szacowanych strat w bieżącym portfelu banku;
−
zmiany profilu ryzyka portfela jako całości.
Wynikiem szacowania kwoty odpisu aktualizującego z tytułu utraty wartości portfela
ekspozycji kredytowych może być określona wartość lub najlepsze oszacowanie
mieszczące się w przedziale kwotowym. Wyliczone kwoty odpisów aktualizujących z
tytułu utraty wartości ekspozycji kredytowych powinny podlegać okresowej weryfikacji
historycznej pod względem wysokości rzeczywiście poniesionych start dla każdego
portfela.
W przypadku zobowiązań pozabilansowych o charakterze gwarancyjnym i finansowym
bank powinien ocenić zobowiązania pod kątem wystąpienia obiektywnych dowodów
wpływających na zmianę prawdopodobieństwa realizacji tych zobowiązań w ujęciu
indywidualnym i grupowym oraz określić stopień prawdopodobieństwa wykorzystania
81
PORTFEL KREDYTOWY
tych zobowiązań w przyszłości. W celu określenia prawdopodobieństwa realizacji
pozabilansowych ekspozycji kredytowych uwzględniać można m.in.:
−
procent danego typu zobowiązań pozabilansowych jaki przekształca się w
należności bilansowe,
−
oceniane na bieżąco obiektywne dowody wpływające na zmianę
prawdopodobieństwa realizacji pozabilansowej ekspozycji kredytowej (w tym:
zwiększające prawdopodobieństwo wypływu środków).
Na pozabilansowe ekspozycje kredytowe bank tworzy rezerwy. Są one tworzone na tę
część ekspozycji kredytowej, co do której prawdopodobne jest, iż dojdzie do wypływu
środków, chyba że przeprowadzanie wiarygodnych szacunków nie jest możliwe. W tym
przypadku tworzenie rezerw nie jest konieczne, natomiast należy zwrócić uwagę, czy
bank przeprowadza takie wyliczenie w przypadku, gdy są one możliwe.
W sytuacji występowania szeregu podobnych zobowiązań można stosować ujęcie
grupowe dla pozabilansowych ekspozycji kredytowych. Wówczas prawdopodobieństwo,
że będzie musiało dojść do wypływu środków w celu wypełnienia przez bank
zobowiązania jest ustalane przy uwzględnieniu grupy zobowiązań jako całości.
Prawdopodobieństwo wypływu środków może być małe w odniesieniu do jednej pozycji,
jednakże prawdopodobne może okazać się, że pojawi się potrzeba wypływu środków w
celu wypełnienia zobowiązań ocenianych grupowo. W takim wypadku również tworzy się
rezerwę.
8.2. Klasyfikacja ekspozycji kredytowych i tworzenie rezerw celowych zgodnie z
Rozporządzeniem Ministra Finansów z dnia 10 grudnia 2003 r. w sprawie zasad
tworzenia rezerw na ryzyko związane z działalnością banków
Klasyfikacja należności, zgodnie z Rozporządzeniem Ministra Finansów z dnia 10 grudnia
2003 r. w sprawie zasad tworzenia rezerw na ryzyko związane z działalnością banków
oznacza podział wszystkich należności banku i udzielonych zobowiązań pozabilansowych
o charakterze finansowym i gwarancyjnym według kategorii ryzyka. Przypisanie
poszczególnym zaangażowaniom wynikającym z pojedynczej umowy właściwych wag
ryzyka daje możliwość pomiaru ryzyka wynikającego z działalności banku, co z kolei
pozwala na pomiar potencjalnego wpływu tych zaangażowań na kapitał, rezerwy i zysk.
Poziom wymaganych rezerw uzależniony jest od tego, do jakiej kategorii dane
zaangażowanie zostanie zaklasyfikowane i jakości przyjętych prawnych zabezpieczeń.
Rozporządzenie wymienia 5 kategorii należności: należności normalne, pod obserwacją,
poniżej standardu, wątpliwe i stracone. Należności poniżej standardu, wątpliwe i stracone
tworzą grupę należności zagrożonych.
82
PORTFEL KREDYTOWY
Klasyfikacja wszystkich należności i udzielonych zobowiązań pozabilansowych o
charakterze finansowym i gwarancyjnym do poszczególnych kategorii ryzyka odbywa się
na podstawie dwóch niezależnych od siebie kryteriów8: terminowości spłaty kapitału lub
odsetek (kryterium terminowości) i/lub sytuacji ekonomiczno-finansowej dłużnika
(kryterium ekonomiczne). Przeglądów i klasyfikacji ekspozycji kredytowych dokonuje się
według danych aktualnych na dzień przeprowadzania klasyfikacji. Bank jest zobowiązany
do przeglądów i klasyfikacji ekspozycji kredytowych w okresach co najmniej
kwartalnych.
Kryterium sytuacji ekonomiczno-finansowej dłużnika można zastosować co najmniej raz
na rok – na koniec dowolnego kwartału, w przypadku ekspozycji kredytowych
spełniających łącznie następujące warunki:
1.
ekspozycja jest zaklasyfikowana do kategorii “normalne”;
2.
kwota ekspozycji łącznie z innymi ekspozycjami banku wobec tego podmiotu nie
przekracza równowartości w złotych kwoty 1 mln euro, obliczonej według kursu
średniego ustalonego przez Narodowy Bank Polski obowiązującego na dzień
dokonywania klasyfikacji;
3.
kwota ekspozycji łącznie z innymi ekspozycjami banku wobec tego podmiotu nie
przekracza 10% funduszy własnych banku.
Kryterium terminowości spłat jest kryterium podstawowym, od którego należy rozpocząć
ocenę jakości należności. Klasyfikacja ekspozycji kredytowych do poszczególnych
kategorii ryzyka powinna odbywać się z wykorzystaniem systemów informatycznych
banku. Najlepszym rozwiązaniem byłaby pełna automatyczność tego procesu, jednak
zdarza się, że klasyfikacja dokonywana jest przy ręcznej ingerencji pracowników. Jeśli
w badanej próbie kredytowej nie wystąpią przypadki zmiany klasyfikacji z uwagi na
kryterium terminowości spłat, wówczas można uznać, że pomimo ingerencji ręcznej,
proces ten przeprowadzany jest w sposób prawidłowy.
W bardziej uznaniowy sposób zdefiniowane są poszczególne kategorie w świetle
kryterium sytuacji ekonomiczno-finansowej. Rozporządzenie wylicza wiele czynników,
zarówno ilościowych jak i jakościowych, przydatnych w ocenie sytuacji ekonomicznofinansowej dłużnika. Dokonując tej oceny, należy uwzględnić sytuację i trendy w sytuacji
ekonomiczno-finansowej dłużnika m.in. pod względem:
−
rentowności (zwrot na aktywach),
−
zyskowności kapitału (zwrot na kapitale),
−
współczynnika wypłacalności (w przypadku zaangażowań wobec innych banków),
−
wskaźników płynności,
−
rotacji należności,
8
Poza tymi dwoma kryteriami, banki – opierając się na własnych doświadczeniach i specyfice prowadzonej działalności
– powinny ustalić dodatkowe kryteria, decydujące o zaklasyfikowaniu należności lub zobowiązania pozabilansowego do
kategorii pod obserwacją.
83
PORTFEL KREDYTOWY
−
rotacji zapasów,
−
jakości zarządzania,
−
stopnia zależności od konkretnego/ ograniczonego rynku,
−
stopnia zależności od dotacji rządowych, zamówień rządowych, kilku dużych
odbiorców lub dostawców,
−
innych czynników, w tym:
y
stosunku zadłużenia do kapitału i związanych z tym potrzeb w zakresie
obsługi zadłużenia,
y
czynności prawnych w toku (połączenie, wykup firmy, likwidacja),
y
makroekonomicznych,
y
posiadanego portfela podpisanych kontraktów.
Podkreślenia wymaga fakt, że wszystkie wyżej wymienione czynniki służą ocenie sytuacji
ekonomiczno-finansowej dłużnika, nie zaś ekspozycji kredytowej jako takiej. Czynniki te
należy rozpatrywać łącznie. W trakcie analizy, należy przede wszystkim mieć na uwadze
ryzyko braku spłaty części lub całości należności oraz ustalić czy spłata nastąpi w sposób
normalny, jak to pierwotnie zakładano, czy też konieczne okaże się dochodzenie przez
bank roszczeń na drodze postępowania egzekucyjnego, a jeśli tak - w jakim stopniu
odzyskane przez bank środki pokryją nie tylko kwotę należności, lecz także koszt
egzekucji.
Ekspozycje kredytowe klasyfikuje się do następujących kategorii ryzyka:
1.
Ekspozycje kredytowe wynikające z pożyczek i kredytów detalicznych:
a
ekspozycje kredytowe “normalne” – obejmujące ekspozycje, w przypadku
których opóźnienie w spłacie kapitału lub odsetek nie przekracza 6 miesięcy,
b
ekspozycje kredytowe “stracone” – obejmujące:
− ekspozycje, w przypadku których opóźnienie w spłacie kapitału lub odsetek
przekracza 6 miesięcy,
− ekspozycje kredytowe wobec dłużników, przeciwko którym bank złożył
wniosek o wszczęcie postępowania egzekucyjnego,
− ekspozycje kredytowe kwestionowane przez dłużników na drodze
postępowania sądowego,
− ekspozycje kredytowe wobec dłużników, których miejsce pobytu jest
nieznane i których majątek nie został ujawniony;
2.
Pozostałe ekspozycje kredytowe wobec osób fizycznych:
a
ekspozycje kredytowe “normalne” – obejmujące ekspozycje kredytowe, w
przypadku których opóźnienie w spłacie kapitału lub odsetek nie przekracza 1
miesiąca, b) ekspozycje kredytowe “pod obserwacją” – obejmujące ekspozycje
84
PORTFEL KREDYTOWY
kredytowe, w przypadku których opóźnienie w spłacie kapitału lub odsetek
przekracza 1 miesiąc i nie przekracza 3 miesięcy,
3.
b
ekspozycje kredytowe “poniżej standardu” – obejmujące ekspozycje
kredytowe, w przypadku których opóźnienie w spłacie kapitału lub odsetek
przekracza 3 miesiące i nie przekracza 6 miesięcy,
c
ekspozycje kredytowe “wątpliwe” – obejmujące ekspozycje kredytowe, w
przypadku których opóźnienie w spłacie kapitału lub odsetek przekracza 6
miesięcy i nie przekracza 12 miesięcy,
d
−
ekspozycje kredytowe, w przypadku których opóźnienie w spłacie kapitału
lub odsetek przekracza 12 miesięcy,
−
ekspozycje kredytowe wobec dłużników, przeciwko którym bank złożył
−
ekspozycje kredytowe kwestionowane przez dłużników na drodze
−
ekspozycje kredytowe wobec dłużników, których miejsce pobytu jest
nieznane i których majątek nie został ujawniony;
Pozostałe ekspozycje kredytowe:
a
ekspozycje kredytowe “normalne” – obejmujące ekspozycje kredytowe, w
przypadku których opóźnienie w spłacie kapitału lub odsetek nie przekracza 1
miesiąca, a sytuacja ekonomiczno-finansowa dłużników nie budzi obaw,
b
ekspozycje kredytowe “pod obserwacją” – obejmujące ekspozycje kredytowe:
− w przypadku których opóźnienie w spłacie kapitału lub odsetek przekracza
1 miesiąc i nie przekracza 3 miesięcy, a sytuacja ekonomiczno-finansowa
dłużników nie budzi obaw, lub
− które ze względu na ryzyko regionu, kraju, branży, grupy klientów, grupy
produktów wymagają szczególnej uwagi. Oprócz wymienionych, bank
może dodatkowo ustalić inne kryteria klasyfikacji do kategorii “pod
obserwacją”,
c
d
ekspozycje kredytowe “poniżej standardu” – obejmujące:
−
lub odsetek przekracza 3 miesiące i nie przekracza 6 miesięcy,
−
ekspozycje kredytowe wobec dłużników, których sytuacja ekonomicznofinansowa może stanowić zagrożenie terminowej spłaty ekspozycji,
ekspozycje kredytowe “wątpliwe” – obejmujące:
−
lub odsetek przekracza 6 miesięcy i nie przekracza 12 miesięcy,
−
ekspozycje kredytowe wobec dłużników, których sytuacja ekonomicznofinansowa ulega znacznemu pogorszeniu, a zwłaszcza gdy ponoszone straty
w sposób istotny naruszają ich kapitały (aktywa netto),
85
PORTFEL KREDYTOWY
e
−
lub odsetek przekracza 12 miesięcy,
−
ekspozycje kredytowe wobec dłużników, których sytuacja ekonomicznofinansowa pogorszyła się w sposób nieodwracalnie uniemożliwiający
spłacenie długu,
−
ekspozycje kredytowe wobec dłużników, w stosunku do których ogłoszono
upadłość lub w stosunku do których nastąpiło otwarcie likwidacji z
wyjątkiem, gdy następuje ona na podstawie przepisów o komercjalizacji i
prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych,
−
ekspozycje kredytowe wobec dłużników, przeciwko którym bank złożył
−
ekspozycje kredytowe kwestionowane przez dłużników na drodze
−
ekspozycje kredytowe wobec dłużników, których miejsce pobytu jest
nieznane i których majątek nie został ujawniony.
Przedstawiony powyżej sposób klasyfikacji ekspozycji kredytowych nie dotyczy
należności od Skarbu Państwa. W odniesieniu do należności od Skarbu Państwa brane jest
pod uwagę kryterium czasowe, ale stosowane w odniesieniu do pierwotnego
harmonogramu spłat lub czasu, który upłynął od momentu powstania zobowiązania
Skarbu Państwa, gdy harmonogram (termin) spłat nie jest określony, lub też opóźnień w
stosunku do harmonogramu określonego w umowie podpisanej przez bank z
reprezentantem Skarbu Państwa. W rezultacie, należności od Skarbu Państwa
klasyfikowane są do trzech kategorii – normalne, wątpliwe i stracone9. Powyższe kryteria
zostały określone jako minimalne wytyczne, służące bankom w ocenie należności i
tworzeniu odpowiednich rezerw celowych.
Szczególną kategorią klasyfikacji są należności pod obserwacją. Bank jest zobowiązany
ustalić kryteria, według których będzie klasyfikował należności do tej kategorii. (ryzyko
regionu, kraju, branży, grupy klientów i grupy produktów). Wszelkie przypadki, kiedy
spłata należności może budzić wątpliwości powinny zostać określone przez bank w
zasadach klasyfikacji należności. Należy przy tym podkreślić, że należności pod
obserwacją są to należności od podmiotów, których sytuacja ekonomiczno-finansowa nie
budzi zastrzeżeń Spłata należności przypisanych do tej kategorii nie jest zagrożona, lecz
wykazują one potencjalne słabości, które - o ile nie zostaną złagodzone lub usunięte mogą obniżyć jakość zaangażowania lub stanowić w przyszłości o zagrożeniu zwrotu
należności. Klasyfikacja do tej grupy może być dokonywana tylko na podstawie kryteriów
ustalonych przez bank.
Na poszczególne kategorie ryzyka bank ma obowiązek tworzyć rezerwy celowe w
procentowo określonej wysokości. Podstawę tworzenia rezerw celowych stanowi wartość
9
O zaklasyfikowaniu należności od Skarbu Państwa do kategorii straconych, może dodatkowo - obok
kryterium czasowego - zdecydować fakt sporności należności.
86
PORTFEL KREDYTOWY
bilansowa ekspozycji kredytowej bez uwzględnienia utworzonych rezerw celowych, ale
z uwzględnieniem przewidywanej, w związku z restrukturyzacją zadłużenia, kwoty
umorzenia części ekspozycji kredytowej. Podstawę tworzenia rezerw celowych na ryzyko
związane z ekspozycjami kredytowymi, zakwalifikowanymi do kategorii “pod
obserwacją” lub grupy “zagrożone”, można pomniejszyć o określoną wartość przyjętych
zabezpieczeń. Załącznik nr 2 do Rozporządzenia określa katalog zabezpieczeń prawnych,
które bank może wykorzystać, aby pomniejszyć podstawę tworzenia rezerw celowych na
należności pod obserwacją i zagrożone. Jest to katalog zamknięty, wyczerpujący
możliwości pomniejszania kwoty należności, na którą tworzona jest rezerwa. Wartość
zabezpieczeń akceptowanych przepisami Rozporządzenia jako pomniejszające rezerwy,
jest w większości przypadków uzależniona od płynności danego majątku stanowiącego
zabezpieczenie.
Przeglądów i aktualizacji wartości zabezpieczeń, o które pomniejszono podstawę
tworzenia rezerw celowych dokonuje się w trybie obowiązującym dla przeglądów i
klasyfikacji ekspozycji kredytowych.
Rezerwy celowe na ryzyko związane z ekspozycjami kredytowymi wynikającymi
z pożyczek i kredytów detalicznych, zaklasyfikowanymi do kategorii “normalne”, tworzy
się w wysokości co najmniej wymaganego poziomu rezerw, stanowiącego 1,5% podstawy
tworzenia rezerw celowych.
Rezerwy celowe na ryzyko związane z ekspozycjami kredytowymi zaklasyfikowanymi do
kategorii “pod obserwacją”, “poniżej standardu”, “wątpliwe” i “stracone”, tworzy się na
podstawie indywidualnej oceny ryzyka obciążającego daną ekspozycję, jednak w
wysokości co najmniej wymaganego poziomu rezerw, stanowiącego w relacji do
podstawy tworzenia rezerw celowych:
1.
1,5% – w przypadku kategorii “pod obserwacją”;
2.
20% – w przypadku kategorii “poniżej standardu”;
3.
50% – w przypadku kategorii “wątpliwe”;
4.
100% – w przypadku kategorii “stracone”.
Komisja Nadzoru Bankowego, na wniosek banku, może zezwolić na utworzenie rezerw
celowych w innej wysokości niż w/w, w szczególności w oparciu o modele ryzyka
kredytowego, informując ministra właściwego do spraw instytucji finansowych o
udzielonym zezwoleniu.
Ogólnym charakterem rezerwy na kredyty i pożyczki detaliczne zaklasyfikowane do
kategorii normalnych, uzasadniona jest możliwość jej pomniejszenia o kwotę równą 25%
rezerwy na ryzyko ogólne. Taka sama możliwość została przewidziana dla należności i
zobowiązań pozabilansowych zaklasyfikowanych do kategorii pod obserwacją, mimo iż
klasyfikacja ta dokonywana jest w oparciu o indywidualną ocenę danej należności.
87
PORTFEL KREDYTOWY
8.3. Tworzenie innych rezerw na ryzyko związane z działalnością banków
W myśl obowiązujących przepisów prawa można wyróżnić trzy rodzaje instrumentów,
których celem jest pokrywanie ryzyka związanego z działalnością banków: rezerwy
celowe/odpisy, rezerwa na ryzyko ogólne10 i fundusz ogólnego ryzyka na
niezidentyfikowane ryzyka działalności bankowej. Rezerwa celowa/odpisy tworzone są na
pokrycie ściśle określonego ryzyka, tzn. na przewidywane straty związane z określonymi
należności lub ich grupami w oparciu o ocenę możliwości ich spłaty Celem natomiast
zarówno funduszu ogólnego ryzyka, jak i rezerwy na ryzyko ogólne, jest pokrycie
ogólnego ryzyka wiążącego się z prowadzeniem działalności bankowej, które nie zostało
ściśle określone. Nie są więc one przypisywane jakiejkolwiek określonej należności bądź
grupie należności; są natomiast dodatkowym odpisem dokonanym przez kierownictwo
banku w ramach działań ostrożnościowych. Po wyczerpaniu rezerw celowych/odpisów,
rezerwa na ryzyko ogólne, a także fundusz ogólnego ryzyka stanowiłyby kolejne źródło
pokrycia pozostałych strat.
Rezerw celowych nie zalicza się do kapitału, ponieważ odnoszą się one do określonych i
przewidywanych strat. Dlatego też rezerwy celowe uważa się za rezerwy tworzone na
zniżkę wartości danych aktywów. W sprawozdaniach finansowych kwotę rezerw
celowych na należności odejmuje się od wartości brutto portfela kredytowego (lub
poszczególnych segmentów portfela, dla których rezerwy celowe zostały ustanowione) w
celu określenia w sposób możliwie najdokładniejszy rzeczywistej, możliwej do realizacji
wartości portfela kredytowego. Z kolei fundusz ogólnego ryzyka, zgodnie z
obowiązującymi przepisami zaliczany jest do funduszy podstawowych. Rezerwa na
ryzyko ogólne stanowi natomiast jedną z pozycji pasywów.
Zasady tworzenia i utrzymywania rezerw celowych zostały opisane w powyższym
podrozdziale, natomiast przepisy ustawy Prawo bankowe regulują sposób tworzenia
funduszu ogólnego ryzyka (art. 127) oraz rezerwy na ryzyko ogólne (art. 130). Zarówno
rezerwy celowe, jak i rezerwa na ryzyko ogólne tworzone są w ciężar kosztów, zaś
fundusz ogólnego ryzyka powstaje poprzez odpisy z zysku zgodnie z zasadami
określonymi w statucie banku. Ani fundusz ogólnego ryzyka, ani rezerwa na ryzyko
ogólne nie mają charakteru obligatoryjnego – ich tworzenie jest prawem, a nie
obowiązkiem banku. W przypadku rezerw celowych/odpisów ich tworzenie jest
obowiązkiem banków.
Poziom rezerw celowych i rezerwy na ryzyko ogólne musi umożliwić pokrycie faktycznie
stwierdzonych strat, oraz strat potencjalnych w portfelu kredytowym banku, a także
deprecjacji wartości innych aktywów. Należy podkreślić, iż zadaniem inspektorów nie jest
określenie wymaganej kwoty rezerw celowych/odpisów (należy to do obowiązków
kierownictwa banku), lecz ocena czy rezerwy utworzone przez bank są adekwatne do
ryzyka wynikającego z prowadzonej przez bank działalności.
Rezerwa na ryzyko ogólne
Art. 130 ust 1 ustawy - Prawo bankowe z dnia 29 sierpnia 1997 r. stwarza bankom
możliwość utworzenia rezerwy na ryzyko ogólne z odpisów dokonywanych w ciężar
10
Banki stosujące MSR/MSSF nie tworzą rezerwy na ryzyko ogólne.
88
PORTFEL KREDYTOWY
kosztów. Banki tworzą i wykorzystują tę rezerwę na podstawie dokonywanej oceny
ryzyka związanego z prowadzeniem działalności bankowej, uwzględniającej w
szczególności wielkość należności oraz udzielonych zobowiązań pozabilansowych nie
objętych rezerwami celowymi. Art. 130 ust 2 precyzuje, iż maksymalna wysokość
corocznego odpisu na rezerwę na ryzyko ogólne dokonywanego w ciężar kosztów wynosi
1,5% niespłaconej kwoty kredytów i pożyczek pieniężnych pomniejszonej o kwotę
kredytów i pożyczek pieniężnych, zaklasyfikowanych zgodnie z odrębnymi przepisami do
kategorii straconych według stanu na koniec poprzedniego roku obrotowego. Kwota
odpisu nie może jednak być większa niż kwota odpisu, dokonywanego w tymże roku z
zysku za rok poprzedni na fundusz ogólnego ryzyka. Oznacza to, iż jeśli bank chce
tworzyć rezerwę na ryzyko ogólne, musi dokonywać odpisów z zysku na fundusz ryzyka
ogólnego. Odpis na fundusz może być dokonany w roku, w którym jest dokonywany
odpis na rezerwę, ale z zysku za rok poprzedni.
Warto również zaznaczyć, że rezerwa na ryzyko ogólne tworzona w roku podatkowym
jest kosztem uzyskania przychodów, natomiast kwota rozwiązanej rezerwy stanowi
przychód banku, a więc powiększa podstawę opodatkowania podatkiem dochodowym od
osób prawnych.
Fundusz ogólnego ryzyka
W myśl zapisu art. 127 ust. 2 Prawa bankowego do funduszy podstawowych banku
zaliczany jest fundusz ogólnego ryzyka na niezidentyfikowane ryzyka działalności
bankowej. Jest on tworzony z zysku po opodatkowaniu. Zgodnie z Art. 129 ust 2 ustawy
Prawo bankowe, zasady tworzenia i wykorzystania funduszu ogólnego ryzyka (jak i
wszystkich funduszy tworzonych z odpisów z zysku netto) powinien określać statut
banku. Wielkość odpisu z zysku podlega zatwierdzeniu przez właściwy organ banku, po
zatwierdzeniu sprawozdania finansowego banku.
8.4. Testy warunków skrajnych
Banki okresowo powinny przeprowadzać testy skrajnych warunków pozwalające na
symulację zachowania całego portfela i poszczególnych kredytów, w sytuacji wystąpienia
istotnych zmian w wartości portfela ekspozycji kredytowych lub zabezpieczeń. Testy
warunków skrajnych można podzielić na dwa typy, tj. analizę wrażliwości i testy
scenariuszowe. Podczas gdy przy analizie wrażliwości szacuje się potencjalne skutki
zmiany tylko jednego czynnika, to przy testach scenariuszowych rozważa się wpływ
równoległych zmian wielu czynników oddziałujących na jakość portfela ekspozycji
kredytowych. Należy mieć na uwadze, że nie występuje tylko jedna poprawna metodyka
szacowania wpływu szokowych zmian na portfel ekspozycji kredytowych banku. Zakres
testów warunków skrajnych oraz czynniki ryzyka, które są w nich analizowane mogą się
znacznie różnić pomiędzy poszczególnymi bankami.
Wytyczne dotyczące analizy testów warunków skrajnych oraz procedury inspekcji w tym
zakresie są określone w rozdziale Podręcznika „Kapitał” w części „Testowanie warunków
skrajnych”
89
PORTFEL KREDYTOWY
9. SYSTEM KONTROLI WEWNĘTRZNEJ
9.1. Rola Rady nadzorczej, Zarządu, wyspecjalizowanych komitetów
Zarząd banku zarządza bieżącą jego działalnością, natomiast podstawowym zadaniem
rady nadzorczej jest „sprawowanie stałego nadzoru nad działalnością spółki we
wszystkich dziedzinach jej działalności” (art. 382 ust. 1 k.s.h.). Szczegółowe
uregulowania kompetencji rady nadzorczej z reguły zawiera statut banku. Niezależnie od
zawartego w statucie podziału zadań, kierownictwo banku (rada z tytułu sprawowania
nadzoru, a zarząd z tytułu sprawowania zarządu) odpowiedzialne jest za odpowiednie
ukształtowanie i nadzorowanie działalności kredytowej banku poprzez:
−
ustanowienie formalnych zasad polityki kredytowej.
−
ustanowienie szczegółowych pełnomocnictw i limitów kredytowych
upoważnionych inspektorów kredytowych i dla komitetu kredytowego.
−
zatwierdzanie wysokości tworzonych rezerw celowych oraz decyzji o spisaniu
należności w ciężar rezerw.
−
rozpatrywanie sprawozdań (w ramach informacji zarządczej, raportów kontroli
wewnętrznej) dotyczących portfela kredytowego celem oceny poziomu jego ryzyka i
działalności kadry kierowniczej odpowiedzialnej za realizację polityki kredytowej, a
także oceny przestrzegania przepisów i regulacji ostrożnościowych, jak również
wewnętrznych regulaminów i procedur.
dla
Następny szczebel w organizacji gospodarki kredytowej stanowi bezpośrednio
podporządkowana Zarządowi kadra kierownicza departamentu (wydziałów) kredytów.
Portfel kredytowy stanowi zazwyczaj największą pozycję aktywów banku, a zatem
pracownicy odpowiedzialni za podejmowanie codziennych decyzji kształtujących jakość
portfela muszą posiadać odpowiednie kwalifikacje i wiedzę fachową. Inspektorzy
kredytowi oraz kierownicy/ dyrektorzy muszą być w stanie:
−
dokładnie identyfikować, mierzyć i kontrolować ryzyko występujące w portfelu
kredytowym,
−
rzetelnie oceniać zdolność kredytową klientów banku,
−
umiejętnie oceniać nowe możliwości kredytowania oraz udzielać kredytów zgodnie
z polityką kredytową banku i przyznanymi im pełnomocnictwami,
−
monitorować sytuację ekonomiczno-finansową kredytobiorców i utrzymywać z nimi
współpracę,
−
monitorować spłaty kredytów, za które odpowiadają,
−
rozumieć i przestrzegać stosownych przepisów oraz wprowadzać w życie zasady
polityki kredytowej banku.
90
PORTFEL KREDYTOWY
W małych bankach zdarza się, że prezes zarządu także podejmuje decyzje kredytowe bywa nawet, że jest to jedyna osoba upoważniona do podjęcia takich decyzji. Sytuacja ta
rodzi potencjalne ryzyko, które można jednak złagodzić za pomocą odpowiednich
mechanizmów kontroli wewnętrznej, np. za pomocą rozdziału kompetencji.
W dużych bankach często działa kilka oddzielnych departamentów pionu kredytów, które
zajmują się głównymi kategoriami kredytów, a dyrektor pionu lub jeden z członków
Zarządu nadzoruje pracę wszystkich departamentów. W dużych bankach, w których
pracuje duża liczba inspektorów kredytowych, powinien także funkcjonować komitet
kredytowy składający się z wyższej kadry pionu kredytów. Najczęściej pełni on rolę ciała
doradczego, lecz może zdarzać się również, że będzie miał kompetencje do podejmowania
decyzji kredytowych. Do jego zadań i obowiązków należy:
−
zatwierdzanie lub odmowa wniosków kredytowych w ramach określonych limitów.
Komitet kredytowy najczęściej rozpatruje wnioski kredytowe, które przekraczają
pełnomocnictwa decyzyjne większości lub wszystkich poszczególnych inspektorów
kredytowych,
−
rozpatrywanie informacji o nowych kredytach oraz o spłacie lub odnowieniu
istniejących kredytów,
−
omówienie zastosowanych wyjątków od przyjętych zasad dokumentacji kredytów i
zabezpieczeń,
−
omówienie kredytów zapadłych niespłaconych i kredytów trudnych,
−
przegląd portfela w celu ustalenia nadmiernych zaangażowań,
−
powiadomienie zarządu o sprawach, które należy podać do jego wiadomości, jak
również o takich, które wymagają zatwierdzenia lub innych działań z jego strony,
−
proponowanie nowych lub zmian w istniejących zasadach polityki i procedurach
oraz opiniowanie tych zmian.
9.2. System informacji zarządczej
System informacji o kredytach stanowi część szerszego systemu informacji zarządczej
banku. System informacji zarządczej dostarcza informacje i dane niezbędne dla
skutecznego zarządzania bankiem. Natomiast system informacji o kredytach dostarcza
informacje o ryzyku portfela kredytowego, które umożliwiają kierownictwu podjęcie
ostrożnościowych i zasadnych decyzji dotyczących działalności kredytowej banku.
System ten można opracować i obsługiwać jako system ręcznego lub komputerowego
przetwarzania danych, bądź też jako połączenie tych dwóch rozwiązań. System powinien
być dostatecznie rozbudowany, aby spełnić wymagania wynikające z ustalonych celów
działalności banku; wszyscy upoważnieni pracownicy banku, w tym kierownicy
odpowiednich szczebli, powinni mieć dostęp do systemu i być w stanie z niego korzystać.
Wymogi dotyczące parametrów systemu będą różne w różnych bankach, w zależności od
skali i stopnia złożoności portfela i prowadzonej działalności kredytowej.
91
PORTFEL KREDYTOWY
Najistotniejsze, w prawidłowo funkcjonującym systemie informacji zarządczej jest
dostarczanie kierownictwu banku aktualnych i rzetelnych informacji i danych, które będą
wspomagały proces podejmowania decyzji w odpowiednim czasie.
Informacje które przekazywane są kierownictwu z dużym opóźnieniem, lub przedstawiają
dane w sposób nieprawidłowy, nawet przy najbardziej rozbudowanym i szczegółowym
systemie, będą nieprzydatne, lub nawet mogą prowadzić do podejmowania niewłaściwych
decyzji.
Istotne jest również, aby system informacji zarządczej ułatwiał kontrolę postępów banku
w przybliżaniu się do określonych przez kierownictwo celów.
Banki powinny posiadać ustaloną metodykę opracowania, wykorzystania i kontroli
systemu, który ma na celu gromadzenie odpowiedniej dokumentacji działalności
kredytowej. System powinien funkcjonować w ramach jasno określonych zasad polityki,
wytycznych, norm i procedur. System informacji o kredytach powinien spełniać
następujące zadania:
−
usprawniać obieg informacji dotyczących portfela kredytowego wśród pracowników
departamentu kredytów oraz członków kadry kierowniczej i zarządu,
−
służyć jako obiektywny system gromadzenia i agregowania danych na temat
portfela,
−
ułatwiać zarządzanie ryzykiem poprzez terminowe dostarczanie właściwych
informacji o portfelu, w tym wspomagać proces przeglądu kredytów oraz proces
dywersyfikacji portfela.
System informacji o kredytach powinien funkcjonować jako narzędzie rozpoznawania,
monitorowania, mierzenia i ograniczania ryzyka występującego w portfelu kredytowym.
Może także ułatwiać kierownictwu ocenę osiągniętych wyników działalności, zarządzanie
zasobami banku, kontrolę przestrzegania nadzorczych norm ostrożnościowych.
Przykładem może tu być sporządzanie informacji na temat kredytów udzielonych osobom
wewnętrznym i zarządzanie tym kredytami. Taka informacja to jeden z wielu rodzajów
sprawozdań, które może generować system informacji o kredytach. Przedstawiony poniżej
wykaz obejmuje sprawozdania dla kierownictwa, które są przydatne w podejmowaniu
decyzji i planowaniu działalności banku, jak również kontroli ponoszonego ryzyka i
realizacji określonych celów:
−
informacja o strukturze rodzajowej portfela - przedstawia zagregowane dane o
strukturze całego portfela według rodzajów kredytów, z podaniem zmian, które
zaszły w strukturze portfela od poprzedniego okresu sprawozdawczego,
−
informacja o „portfelach kredytowych” istotnych dla banku – przedstawia
informacje na temat struktury, jakości, terminów zapadalności lub innych
parametrów istotnych dla banku, w przypadku gdy bank posiada znaczące
zaangażowania kredytowe w określoną grupę produktów,
−
informacja o kredytach pod obserwacją i zagrożonych/w przypadku których
nastąpiły utrata wartości - podaje informacje o kredytach o obniżonej jakości, wraz z
klasyfikacją tych kredytów,
92
PORTFEL KREDYTOWY
−
informacja o należnościach przeterminowanych - przedstawia podstawowe dane na
temat wszystkich należności zapadłych niespłaconych, z uwzględnieniem ilości dni,
które upłynęły od terminu zapadalności,
−
informacja o koncentracji kredytów - zawiera dane o łącznym zaangażowaniu banku
wobec pojedynczych kredytobiorców, bądź podmiotów powiązanych powyżej
określonej wartości granicznej, dane o koncentracji branżowej, według krajów
(geograficznej),
−
informacja o strukturze portfela według terminów udzielania kredytów,
−
informacja o kredytach udzielonych osobom „wewnętrznym”, właścicielom banku i
podmiotom z nimi powiązanym,
−
informacja o kredytach (w szczególności kredytach hipotecznych), których wartość
zabezpieczenia uległa obniżeniu,
−
sprawozdanie o działalności inspektorów kredytowych - przedstawia dane dotyczące
wielkości, rodzajów, jakości i łącznej kwoty kredytów udzielonych przez
poszczególnych inspektorów kredytowych,
−
informacja o nowych kredytach.
Kierownictwo departamentu kredytów może wykorzystać system informacji o kredytach
do wygenerowania rozmaitych innych sprawozdań przydatnych w zarządzaniu ryzykiem i
ocenie rozwoju działalności. Wszystkie sprawozdania muszą być rzetelne, terminowo
dostarczane i zawierać istotne treści merytoryczne.
Ryzyko związane z systemem informacji o kredytach wynika z niebezpieczeństwa
otrzymania informacji nieaktualnych, nieistotnych, nierzetelnych lub niekompletnych.
Aby ograniczyć takie ryzyko, bank musi podjąć następujące działania:
−
przeszkolić kierownictwo i pracowników departamentu kredytów w zakresie
prawidłowego wykorzystania i obsługi systemu.
−
przeprowadzać regularne przeglądy systemu, aby upewnić się, że system skutecznie
spełnia potrzeby kierownictwa departamentu kredytów i wspiera jego zadania,
przegląd ten powinien obejmować m.in. badanie poprawności obliczeń i jakości
sporządzonych informacji.
−
opracować i wdrożyć założenia banku dotyczące systemu lub sporządzić wykaz
praktycznych wymogów stawianych systemowi.
−
wdrożyć odpowiednie mechanizmy kontroli wewnętrznej odnośnie systemu.
9.3. Kontrola wewnętrzna
Skutecznie działający system kontroli wewnętrznej jest nieodłącznym elementem procesu
zarządzania. Rada nadzorcza i zarząd nie są w stanie bezpośrednio kontrolować
wszystkich sfer działalności banku, dlatego mają obowiązek ustanowienia adekwatnych
93
PORTFEL KREDYTOWY
do prowadzonej działalności mechanizmów, umożliwiających sprawowanie kontroli nad
wykonywaniem obowiązków delegowanych przez Zarząd na podległych pracowników.
Rozwój banków, zmiany w ich strukturze organizacyjnej, wprowadzanie nowych
produktów, a także coraz większa złożoność i różnorodność przeprowadzanych operacji
wymuszają na kierownictwie konieczność okresowego przeglądu i uaktualniania systemu
kontroli wewnętrznej, aby zapewnić jego ciągłą skuteczność.
Za zaprojektowanie, wprowadzenie oraz działanie systemu kontroli wewnętrznej
dostosowanego do wielkości i profilu ryzyka wiążącego się z działalnością banku
odpowiada Zarząd banku. Natomiast nadzór nad wprowadzeniem systemu kontroli
wewnętrznej oraz ocena jego adekwatność i skuteczność należą do obowiązków Rady
nadzorczej banku, która może nawet powołać ze swoich członków komitet do spraw
audytu wewnętrznego.
Celem systemu kontroli wewnętrznej jest wspomaganie procesów decyzyjnych
przyczyniające się do zapewnienia:
1.
skuteczności i wydajności działania banku,
2.
wiarygodności sprawozdawczości finansowej,
3.
zgodności działania banku z przepisami prawa i regulacjami wewnętrznymi.
W ramach funkcjonującego w banku systemu kontroli wewnętrznej musi funkcjonować
komórka audytu wewnętrznego, której podstawowym zadaniem w odniesieniu do
działalności kredytowej jest ocena adekwatności i skuteczności funkcjonowania
mechanizmów kontroli wewnętrznej w stosunku do podejmowanego ryzyka kredytowego
i operacyjnego związanego z działalnością kredytową. Działający w banku system
kontroli wewnętrznej powinien odpowiadać skali i złożoności portfela kredytowego.
Powinny funkcjonować procedury kontrolne, które ograniczają ryzyko operacyjne banku
wynikające z naruszenia obowiązujących w banku zasad polityki, procedur, ustalonych
limitów czy uprawnień decyzyjnych lub z możliwości popełnienia błędu przez
pracowników. Działania komórki audytu wewnętrznego powinny wykryć ewentualne
przypadki udzielania kredytów nie zgodnie z procedurami (w szczególności członkom
rady i zarządu lub pracownikom banku), fałszowania dokumentów, zaniżania
otrzymanych przychodów odsetkowych, itp.
Do zadań audytu wewnętrznego należą m.in.:
1.
badanie zgodności działalności kredytowej banku z przepisami prawa, regulacjami
nadzorczymi i wewnętrznymi,
2.
badanie kompletności i aktualności dokumentacji kredytowej,
3.
sprawdzenie zgodności sposobu uruchamiania środków kredytu z obowiązującym
procedurami i umową kredytową,
4.
weryfikacja zgodności wykorzystania
zadeklarowanym przez kredytobiorcę,
5.
weryfikacja zabezpieczeń kredytu,
6.
sprawdzenie przestrzegania przyjętych limitów i pełnomocnictw,
7.
weryfikacja rzetelności sprawozdawczości zarządczej,
94
środków
z
ich
przeznaczeniem
PORTFEL KREDYTOWY
8.
weryfikacja ewidencji księgowej.
Informacje na temat stwierdzonych nieprawidłowości i wniosków wynikających z
przeprowadzonych audytów wewnętrznych oraz działań podejmowanych w celu ich
usunięcia lub realizacji powinny być przekazywane okresowo Radzie nadzorczej.
Audyt wewnętrzny może także, w uzasadnionych przypadkach, wykonywać zadania
wewnętrznego przeglądu należności, jeśli nie są one wykonywane przez odrębną
komórkę. Inspektorzy powinni ocenić adekwatność zakresu i częstotliwości badań
audytorskich, znaczenie wyników przeprowadzonych audytów, a także zasięg działań
naprawczych podjętych w wyniku tych prac.
Wewnętrzny system przeglądu należności powinien zapewnić także działanie
odpowiednich mechanizmów kontroli wewnętrznej, służących ograniczaniu ryzyka
występującego w portfelu kredytowym banku. Aby ocenić realizację tego zadania, należy
sprawdzić czy pracownicy pionu kredytów przestrzegają zasad polityki kredytowej, czy
przestrzegane są przepisy i regulacje ostrożnościowe, czy codzienne operacje banku
poddawane są właściwym mechanizmom kontroli wewnętrznej, czy i jak szybko następuje
identyfikacja kredytów przeterminowanych i zagrożonych.
Szczegółowo system kontroli wewnętrznej omówiony został w rozdziale podręcznika
„System kontroli wewnętrznej”.
10. RESTRUKTURYZACJA I WINDYKACJA
Istnieją różne przyczyny restrukturyzacji należności przez banki. Kredyt może zostać
zrestrukturyzowany w normalnym toku działalności - np. kredyt na budowę nowego domu
zostaje przekształcony w kredyt o dłuższym terminie zapadalności przeznaczony na
całkowite wyposażenie tego domu, lub kredyt udzielony pierwotnie firmie deweloperskiej
może zostać przejęty przez osoby fizyczne, które stały się właścicielami budowanych
mieszkań. Bank może także rozważyć możliwość restrukturyzacji kredytu w sytuacji, gdy
kredytobiorca wnioskuje o zmianę warunków umowy kredytowej, gdyż nie jest w stanie
dokonać terminowej spłaty kredytu. Pewne zmiany warunków kredytu mogą być także
konieczne ze względu na występowanie niecodziennych okoliczności. Kredyt
zrestrukturyzowany może umożliwić wiarygodnemu klientowi wykonanie swoich
zobowiązań z korzyścią tak dla niego, jak i dla banku. Niejednokrotnie
zrestrukturyzowanie zadłużenia jest jedynym rozwiązaniem zapobiegającym znacznemu
pogorszeniu sytuacji kredytobiorcy. Jednakże przed podjęciem decyzji o restrukturyzacji
zadłużenia niezbędne jest ponowne dokonanie oceny zdolności kredytowej dłużnika i
ustalenie spłat w taki sposób, aby klient był w stanie je obsłużyć.
Bywa jednak, iż bank dokonuje restrukturyzacji kredytu jedynie celem ukrycia problemów
z nim związanych. Inspektorzy powinni upewnić się, że bank nie dąży do zamaskowania
tym sposobem niskiej jakości kredytów. Należy zapoznać się z zasadami polityki
95
PORTFEL KREDYTOWY
kredytowej i procedurami banku dotyczącymi odnawiania i przedłużania terminu spłaty
kredytów. Normy przyjęte przez bank w tym zakresie powinny zapewniać
uporządkowanie portfela, a nie utrzymywanie niskiego wskaźnika należności
przeterminowanych. Restrukturyzacja należności polegająca na tymczasowym
przesunięciu spłaty lub obniżeniu jej wysokości w celu ukrycia problemu tylko potęguje
ryzyko występujące w portfelu, a tym samym potęguje potencjalne straty.
Inspektorzy powinni upewnić się, że pracownicy departamentu kredytów oceniają każdy
przypadek restrukturyzacji kredytu z taką samą dokładnością, jak pierwotne udzielenie
kredytu. Inspektorzy kredytowi nie powinni zatwierdzać restrukturyzacji kredytów ze
względu na ich obniżoną jakość w obawie, że kredytobiorca nie wykona swoich
zobowiązań umownych. Kredyt o niskim prawdopodobieństwie spłaty należy
zaklasyfikować do należności zagrożonych/w których wystąpiły przesłanki utraty
wartości, a następnie bank powinien podjąć stosowne działania w celu ograniczenia do
minimum ewentualnych strat.
Bank powinien opracować zasady postępowania z kredytami zrestrukturyzowanymi, aby
zapewnić, że będą należycie ewidencjonowane, monitorowane, administrowane
i kontrolowane pod względem rachunkowości i kontroli ryzyka.
Duże banki, a także banki posiadające znaczną ilość kredytów o obniżonej jakości często
powołują wyspecjalizowany wydział (departament) trudnych kredytów. Wydział ten ma
obowiązek zarządzania trudnymi kredytami, gdy normalny proces ściągania tych
należności okazuje się nieskuteczny. Pracownicy wydziału mają za zadanie opracować wraz z kredytobiorcami - plany naprawcze w celu uzyskania pełnej spłaty należności na
warunkach, które są dla kredytobiorcy realne. W ramach takich planów może dojść do
zmiany warunków kredytu; często podejmowane są również próby uzyskania
dodatkowego zabezpieczenia kredytu. W razie konieczności - wydział trudnych kredytów
inicjuje także postępowanie egzekucyjne lub podejmuje rozmowy z innymi wierzycielami
dłużnika. Wydział ten przedstawia również Zarządowi banku dokumenty stwierdzające
bezskuteczność windykacji w celu podjęcia decyzji o spisaniu należności w ciężar rezerw.
Bank może odpisać należność stanowiącą ekspozycję kredytową, w ciężar utworzonej na
nią rezerwy celowej i przenieść do ewidencji pozabilansowej, gdy jest ona
zaklasyfikowana do należności "straconych" (zgodnie z Rozporządzeniem Ministra
Finansów w sprawie zasad tworzenia rezerw na ryzyko związane z działalnością banków)
przez okres co najmniej roku oraz utworzona na nią rezerwa celowa równa jest kwocie
należności pozostającej do spłaty, czyli że wartość netto należności jest równa zero. Wraz
z przeniesieniem należności do ewidencji pozabilansowej bank przenosi również
odpowiadającą jej rezerwę celową. Należność ta pozostaje w ewidencji pozabilansowej do
czasu jej umorzenia, przedawnienia lub spłaty.
Prowadzona przez bank windykacja może mieć różne formy i zależy najczęściej od okresu
w jakim kredyt jest niespłacany:
a
windykacja pozasądowa – tzw. windykacja miękka. Polega na wysyłaniu upomnień
i wezwań do zapłaty do klientów, bardzo częstym kontakcie telefonicznym lub
mailowym,
96
PORTFEL KREDYTOWY
b
windykacja bezpośrednia – bezpośredni kontakt banku z klientem, odwiedzanie go
przez osoby zatrudnione w wydziale trudnych kredytów, przypominanie o zaleganiu
ze spłatą kredytu,
c
windykacja sądowa – wystawianie bankowych tytułów egzekucyjnych, tworzenie
pism procesowych, współpraca z komornikami. Jest to już prowadzenie działań
wspomagających postępowanie egzekucyjne.
Podczas inspekcji istotne jest ustalenie, jaka część portfela kredytowego została
skierowana do windykacji. Jeśli udział ten jest znaczący może oznaczać to, że polityka
kredytowa banku ukierunkowana jest na niewłaściwych kredytobiorców, lub kryteria
oceny zdolności kredytowej klientów są zbyt liberalne, bądź też pracownicy banku nie
przestrzegają obowiązujących procedur kredytowych.
Jeśli bank nie posiada wykwalifikowanej kadry, która mogłaby zajmować się windykacją
należności wówczas bardzo częstą praktyką jest korzystanie z usług podmiotów
zewnętrznych. Należy wówczas ustalić jakie są zasady współpracy banku z danym
podmiotem oraz czy prowadzone przez niego działania są skuteczne.
Może również zdarzyć się, że bank „złe długi” sprzedaje podmiotom zewnętrznym.
Należy wówczas przeanalizować warunki takiej sprzedaży oraz ustalić czy umowa ta nie
została zawarta z prawem regresu.
We wszystkich przypadkach należy przeanalizować skuteczność oraz efektywność
procesu windykacji.
97
PORTFEL KREDYTOWY
11. CELE INSPEKCJI
Ogólnym celem inspekcji jest ustalenie poziomu ryzyka obciążającego portfel kredytowy
w połączeniu z oceną jakości systemu zarządzania tym ryzykiem. W zależności od
zakresu badań, inspekcja może obejmować wszystkie cele niżej wymienione, bądź tylko
ich część.
W zakresie poziomu ryzyka kredytowego:
1.
Ocenić ogólną jakość portfela kredytowego m.in. poprzez analizę:
−
struktury portfela kredytowego ze szczególnym uwzględnieniem
dywersyfikacji zarówno podmiotowej, jak i produktowej,
−
skali nadmiernych zaangażowań z tytułu udzielonych kredytów oraz ryzyka z
nimi związanego,
−
poziomu i trendu ekspozycji kredytowych o obniżonej jakości oraz stopnia ich
zabezpieczenia,
−
adekwatności rezerw celowych/odpisów, w tym wielkość wymaganych i
brakujących rezerw celowych w porównaniu do wyniku finansowego i kapitału,
−
poziomu i trendu ekspozycji kredytowych przeterminowanych,
−
zasadności i skali kredytów udzielonych „osobom wewnętrznym”,
właścicielom oraz podmiotom powiązanym z nimi kapitałowo i organizacyjnie
oraz ryzyka wynikającego z tych kredytów,
−
zasadności i skali kredytów udzielonych podmiotom powiązanym z bankiem,
−
kredytów o obniżonej jakości sprzedanych podmiotom zewnętrznym.
jej
2.
Zweryfikować poprawność stosowanych przez bank sposobów oceny zdolności
kredytowej klientów.
3.
Ocenić czy bank podejmuje działania mające na celu ograniczania ryzyka
kredytowego m.in. poprzez przyjmowanie dobrej jakości prawnych zabezpieczeń,
sprzedaż wierzytelności czy transakcje sekurytyzacyjne.
W zakresie zarządzania ryzykiem portfela kredytowego
4.
Ocenić adekwatność i skuteczność zasad polityki kredytowej i procedur
kredytowych banku.
5.
Ocenić jakość procesu kredytowania.
6.
Ocenić skuteczność systemu wewnętrznego przeglądu i klasyfikacji należności.
7.
Ocenić prawidłowość wyceny i zasad tworzenia rezerw/odpisów na należności.
8.
Ocenić jakość działania systemu kontroli wewnętrznej.
9.
Ustalić czy bank przestrzega postanowień stosownych przepisów i regulacji
ostrożnościowych.
10.
Zbadać rzetelność sprawozdań przekazywanych do NBP.
98
PORTFEL KREDYTOWY
12. PROCEDURY INSPEKCJI
Procedury inspekcji dla potrzeb oceny ryzyka obciążającego portfel kredytowy oraz
jakości zarządzania tym ryzykiem różnią się w zależności od wielkości banku i stopnia
złożoności jego działalności kredytowej oraz od zakresu konkretnej inspekcji. Prace
mające na celu ocenę tego obszaru działalności banku najczęściej prowadzone według
następującego planu działania:
−
Przegląd przedinspekcyjny - gromadzenie informacji, dobór oddziałów i próby
kredytowej do badania.
−
Badanie portfela kredytowego i poziomu ryzyka go obciągającego.
−
Badanie jakości zarządzania portfelem kredytowym.
−
Spotkania końcowe z kierownictwem pionu kredytów.
−
Sporządzanie protokołu z inspekcji.
Przegląd przedinspekcyjny
Procedury inspekcji w zakresie portfela kredytowego należy zapoczątkować w siedzibie
GINB, jeszcze przed wejściem do banku.
1.
Dokonać przeglądu dostępnych informacji na
przedinspekcyjnym, wykorzystywane są informacje:
temat
banku.
Na
etapie
a.
z dokumentacji z poprzednich inspekcji w banku i korespondencji z bankiem,
b.
z arkusza analityczno-nadzorczego,
c.
z raportów biegłego rewidenta,
d.
z innych opracowań tematycznych, powstałych w związku z inspekcjami
problemowymi, z planami przejęcia innych podmiotów przez bank lub fuzji z
nimi, czy realizowaniem przez bank programu naprawczego,
e.
sprawozdawczości przekazywanej do NBP.
Inspektorzy powinni zapoznać się z tymi informacjami, aby ustalić czy w
przeszłości stwierdzono w banku naruszanie przepisów i regulacji
ostrożnościowych, występowanie nieprawidłowych transakcji kredytowych z
udziałem osób wewnętrznych, nadmierne zaangażowania, czy też stosowanie innych
niebezpiecznych lub niewłaściwych praktyk kredytowych.
2.
Przeprowadzić wstępne spotkanie z zarządem banku w celu uzyskania informacji
m.in. o przyjętych przez bank zasadach zarządzania ryzykiem kredytowym.
3.
Opracować szczegółowy harmonogram inspekcji w zakresie oceny poziomu ryzyka
obciążającego portfel kredytowy i jakości zarządzania tym ryzykiem. Harmonogram
ten powinien uwzględniać zakres inspekcji, w tym priorytetowe obszary badań oraz
oddziały wytypowane do zbadania.
4.
Jeżeli planowane jest również prowadzenie inspekcji w oddziałach banku należy
wcześniej ustalić czy dokumentacja kredytów, które będą badane, znajduje się w
99
PORTFEL KREDYTOWY
oddziale. Może się zdarzyć, że dokumentacja kredytowa przechowywana jest w
centrali, mimo tego iż kredyty znajdują się w księgach oddziału. W zależności od
sposobu przechowywania dokumentacji należy odpowiednio zorganizować pracę
inspektorów, a nawet zrezygnować w badania niektórych oddziałów.
5.
Wybrać próbę kredytową do badania uwzględniając zawarte w Materiałach z
zakresu metodologii inspekcji (11) „Zasady doboru ekspozycji kredytowych do
zbadania podczas inspekcji na miejscu”.
Gdy celem inspekcji w zakresie badania jakości aktywów jest ocena jakości całego
portfela, udział próby w portfelu winien być dostateczny, aby zapewnić rzetelność
tej oceny, przy uwzględnieniu ograniczeń czasowych i kadrowych inspekcji. W
przypadku oceny całości portfela, tworzenie próby rozpoczyna się najczęściej od
włączenia do niej wszystkich kredytów powyżej określonej wartości granicznej.
Zaangażowania łączne poniżej wartości granicznej badane są zazwyczaj wówczas,
gdy składają się z:
a.
kredytów przeterminowanych lub w
podwyższony poziom ryzyka,
przypadku,
których
stwierdzono
b.
kredytów udzielonych osobom „wewnętrznym”, właścicielom i podmiotom
powiązanym z nimi,
c.
kredytów powiązanych z większymi zaangażowaniami, które mają być poddane
badaniom,
d.
w przypadku których występują rozbieżności w klasyfikacji w porównaniu z
innymi bankami.
Wymagany udział procentowy próby w całym portfelu różni się dla każdej inspekcji
w zależności od wielu czynników (w tym od zakresu inspekcji, struktury portfela,
oceny banku przez inspektorów i in). W przypadku inspekcji problemowej w
zakresie jakości aktywów, udział próby w portfelu jest z reguły mniejszy niż w
przypadku badania całego portfela. Przykładowo, inspekcja nakierowana na ocenę
wszystkich kredytów dla osób wewnętrznych może objąć badaniem mniej niż 10%
portfela, niemniej taka próba może być odpowiednia z uwagi na zakres inspekcji. Z
kolei inne banki mają bardzo dużą ilość małych kredytów, a informacje o nich mogą
być przechowywane w różnych oddziałach. W tej sytuacji - z uwagi na ograniczenia
kadrowe inspekcji i ilość czasu wymaganą na badanie każdego kredytu dopuszczalna byłaby próba, która obejmuje mniejszą niż zwykle część portfela.
W przypadku banków, które były już poddane inspekcji kompleksowej inspektorzy,
określając wielkość próby kredytów do zbadania, powinni wziąć pod uwagę m.in.
następujące czynniki:
a.
jakość procesu kredytowania, w tym zwłaszcza procesu (modeli) oceny
zdolności kredytowej,
b.
poziom wewnętrznego systemu przeglądu należności (rozbieżności pomiędzy
klasyfikacją banku i klasyfikacją inspektorów nadzoru),
c.
poziom i adekwatność rezerw utworzonych na kredyty,
d.
jakość dokumentacji kredytowej,
e.
jakość procesu monitorowania i informacji zarządczej nt. portfela kredytowego.
100
PORTFEL KREDYTOWY
Im lepsza jakość tych procesów i mechanizmów, tym niższa może być próba
kredytów do zbadania.
W przypadku inspekcji problemowej należy odpowiednio zdefiniować portfel
kredytów do zbadania. Inspektorzy mogą np. dążyć do oceny jakości:
a.
nowych kredytów,
b.
kredytów udzielonych podmiotom z określonej branży,
c.
kredytów określonego rodzaju (np. na nieruchomości),
d.
wszystkich kredytów udzielonych osobom „wewnętrznym”, właścicielom i
podmiotom powiązanym z nimi,
e.
kredytów dla podmiotów powiązanych z bankiem,
f.
kredytów w sytuacji zagrożonej,
Wybrana próba może być także kombinacją kilku wyżej opisanych kryteriów.
6.
Opracować wykaz informacji do przygotowania przez bank. Standardowy wykaz
informacji został określony w Materiałach z zakresu metodologii inspekcji (16)
„Zestaw informacji do przygotowania przez bank”. Zestaw ten powinien być
odpowiednio dostosowany do wielkości banku, specyfiki jego działalności oraz
obszarów gospodarki kredytowej, które są przedmiotem szczególnego
zainteresowania inspektorów. Zestaw informacji do przygotowania przez bank
można zmodyfikować zgodnie z celami danej inspekcji. Wskazane jest także
spotkanie z przedstawicielami banku po przekazaniu zestawu informacji. Celem
takiego spotkania jest wyjaśnienie ewentualnych wątpliwości i pytań dotyczących
przygotowania informacji dla inspektorów nadzoru.
Badanie portfela kredytowego i poziomu ryzyka go obciążającego
Badanie struktury portfela kredytowego
7.
Określić strukturę i dynamikę portfela kredytowego pod kątem rodzajowym,
jakościowym i produktowych. Określić stopień jego dywersyfikacji.
8.
Porównać obecną strukturę portfela kredytowego ze strukturą stwierdzoną podczas
poprzednich inspekcji:
a.
zidentyfikować zmiany w strukturze portfela, które mogą stanowić o zmianie w
poziomie ryzyka obciążającego portfel, bądź też wpłynąć na wynik finansowy
lub płynność banku,
b.
ustalić czy udział poszczególnych rodzajów kredytów w portfelu odpowiada
wytycznym zawartym w podręczniku kredytowym banku.
9.
Określić poziom ekspozycji kredytowych o obniżonej jakości lub w których
stwierdzono utratę wartości i udział procentowy tych należności w całym portfelu.
Zwrócić uwagę na trendy niekorzystne wskazujące na pogorszenie jakości portfela.
10.
Określić poziom należności przeterminowanych i udział procentowy tych należności
w całym portfelu. Zwrócić uwagę na trendy niekorzystne wskazujące na pogorszenie
jakości portfela. Porównać wielkość portfela należności sklasyfikowanych przez
bank jako zagrożone z kredytami przeterminowanymi.
101
PORTFEL KREDYTOWY
11.
Ustalić wysokość utworzonych rezerw celowych na należności zagrożone lub
odpisów z tytułu utraty wartości należności. Ustalić wymagany ich poziom i udział
w portfelu kredytowym. Ustalić czy kwoty te nie zostały zaniżone.
12.
Ustalić skalę kredytów udzielonych osobom wewnętrznym, właścicielom oraz
podmiotom powiązanym z nimi kapitałowo i organizacyjnie oraz ryzyka
wynikającego z tych kredytów. Sprawdzić czy kredyty te udzielone były zgodnie z
obowiązującymi w tym zakresie przepisami prawa.
13.
Ustalić skalę i zasadność kredytów udzielonych podmiotom powiązanym z bankiem.
Zweryfikować czy wobec nich stosowane są takie same procedury, jak w przypadku
pozostałych kredytobiorców.
14.
Dokonać przeglądu kredytów: odnowionych, o przedłużonych terminach płatności,
zrestrukturyzowanych. Upewnić się – na wybranej próbie kredytów - że należności
te zostały poddane analizie, która uzasadniała zasadność danej transakcji oraz
warunki terminy płatności tych należności zostały właściwie ustalone.
15.
Zbadać konta analityczne operacji różnych, aby znaleźć pozycje stare lub
niecodzienne. Ustalić czy wśród kwot ewidencjonowanych na tych kontach nie
znajdują się kredyty, które powinny być zaksięgowane na właściwych kontach
kredytów.
16.
Dokonać przeglądu informacji uzyskanych o wierzytelnościach skupionych i
sprzedanych, aby upewnić się, że są poddawane takim samym procedurom oceny,
jakie bank przeprowadza w przypadku udzielania własnych kredytów. Ocenić
należności wyksięgowane przez bank i ponownie zaksięgowane.
Jeśli bank skupuje i sprzedaje wierzytelności na znaczną skalę - ustalić przyczyny,
które skłoniły bank do prowadzenia takiej działalności. Jeśli działalność taka jest
prowadzona z podmiotami powiązanymi - upewnić się, że warunki transakcji nie są
niekorzystne dla banku i że nie chodzi o przeniesienie aktywów niższej jakości, aby
poprawić jakość portfela.
17.
Ustalić skalę udzielanych przez bank kredytów konsorcjalnych i czy konsorcja te
mają służyć ograniczeniu przez bank ryzyka czy też posiadane przez bank fundusze
własne są zbyt małe, aby bank mógł podjąć się samodzielnego finansowania klienta.
Badanie jakości wybranej próby kredytów
Badanie jakości poszczególnych kredytów polega na ocenie prawdopodobieństwa, że dany
kredyt zostanie spłacony zgodnie z oczekiwaniami oraz na ilościowym ujęciu ryzyka, iż
kredyt przyniesie stratę dla banku. Inspektorzy powinni zapoznać się z wszystkimi
informacjami w aktach kredytowych dotyczącymi danego kredytu, a w razie potrzeby
przeprowadzić także rozmowę z inspektorem kredytowym, aby uzyskać informacje
dodatkowe.
18.
Ustalić w jaki sposób bank dokonuje oceny zdolności kredytowej klientów. Czy dla
podmiotów gospodarczych stosowane są systemy ocen punktowych czy metody
wewnętrznych ratingów, a dla kredytów detalicznych wykorzystywane są metody
scoringowe?
19.
Przeprowadzić przegląd akt kredytowych. Akta te powinny zawierać wszystkie
informacje niezbędne do analizy wiarygodności kredytowej kredytobiorcy.
102
PORTFEL KREDYTOWY
a.
zbadać kompletność i aktualność informacji zawartych w aktach, ocenić
przydatność tych akt,
b.
ustalić czy widnieją wymagane podpisy i upoważnienia, czy akta zawierają
wniosek kredytowy, informacje uzyskane od biur informacji kredytowej lub
innych wierzycieli, sprawozdania finansowe, analizę dokonaną przez inspektora
kredytowego, umowę kredytową,
c.
ustalić pierwotne przeznaczenie kredytu, źródło spłaty, terminy spłaty, przyjęte
zabezpieczenie,
d.
ustalić czy kredyt lub dokumentację kredytową cechowały nieprawidłowości
już w chwili udzielenia kredytu,
e.
ocenić czy bank uzyskał dostateczne informacje i przeprowadził dostateczną
analizę wniosku kredytowego, aby móc podjąć właściwą decyzję.
Jeśli wystąpią braki, omówić je z inspektorem kredytowym, który powinien
skompletować brakujące informacje.
20.
Ustalić czy w aktach kredytowych banku znajdują się dokumenty dotyczące
zabezpieczenia kredytu:
a.
umowa zabezpieczenia, ewentualnie także inny formalny dokument (jeśli jest
wymagany), zawarty w sposób prawomocny, który przekazuje bankowi prawa
do przedmiotu zabezpieczenia lub zawiera zobowiązanie poręczyciela/
gwaranta,
b.
dokumenty wskazujące na to, że bank sprawdził inne obciążenia oraz, że podjął
działania w celu zminimalizowania potencjalnych roszczeń innych wierzycieli
do przedmiotu zabezpieczenia,
c.
bieżąca wycena przedmiotu zabezpieczenia przeprowadzoną przez
niezależnego rzeczoznawcę na podstawie wiarygodnych cen rynkowych
(chyba, że jest to przedmiot powszechny, którego cena jest łatwa do
zweryfikowania w dostępnych publikatorach, np. samochody osobowe, płody
rolne, papiery wartościowe dopuszczone do obrotu giełdowego),
d.
dokumenty wskazujące na to, że zmiany wartości zabezpieczenia są
porównywane przez inspektora administrującego dany kredyt z bieżącą
wartością tego kredytu i – w razie potrzeby – podejmowane są odpowiednie
działania w celu utrzymania wynikającego z wewnętrznych regulacji banku
wskaźnika kredyt/zabezpieczenie (np. LTV),
e.
notatki z kontroli przeprowadzanych w trakcie trwania umowy kredytowej w
miejscu lokalizacji zabezpieczenia rzeczowego; kontrole powinny sprawdzać w
szczególności fizyczne istnienie oraz zabezpieczenie przedmiotu przed
kradzieżą i utratą wartości,
f.
dowody aktualnego ubezpieczenia przedmiotu zabezpieczenia od skutków
pożaru i podobnych zdarzeń losowych,
g.
bieżące sprawozdania finansowe oraz analizy sytuacji ekonomiczno –
finansowej gwaranta/poręczyciela potwierdzające jego dobrą sytuację.
103
PORTFEL KREDYTOWY
21.
Ustalić czy prowadzone są dokładne rejestry przyjmowanych przedmiotów
zabezpieczeń oraz wycofanych przedmiotów zabezpieczeń.
22.
Jeśli bank stosuje MSR, ustalić czy kontroluje i wycenia przyjęte zabezpieczenia
zgodnie z MSR/MSSF, m.in. poprzez:
23.
a.
sposób uwzględniania w rachunku utraty wartości przepływów realizowanych z
zabezpieczeń,
b.
zabezpieczenia uwzględniane w rachunku utraty wartości,
c.
ustalone okresy odzyskiwalności zabezpieczeń wg poszczególnych rodzajów
wraz z uzasadnieniem przyjętych wielkości,
d.
sposób obliczania wartości godziwej przyjętych zabezpieczeń – założenia,
przyjęte wyceny, obiektywność szacunków i dostosowanie do bieżących
warunków rynkowych, niezależność wyceny i fachowość rzeczoznawców,
oczekiwane koszty windykacji i sprzedaży, racjonalność przyjętych
wskaźników windykacyjnych oraz możliwy realny termin wyegzekwowania
zabezpieczenia,
e.
zasady dokonywania korekt wyceny rzeczoznawcy,
f.
źródła cen rynkowych stosowane do wyceny zabezpieczeń, jaka jest dostępność
historycznej bazy danych zastosowanych cen rynkowych oraz jakość i daty
obserwacji,
g.
sposób weryfikacji i aktualizowania wartości zabezpieczeń,
h.
sposób ujmowania w rachunku utraty wartości ryzyka kursowego wynikającego
z innej waluty wyceny zabezpieczenia.
Dokonać analizy sprawozdań finansowych kredytobiorcy.
a.
przejrzeć ostatni bilans i rachunek wyników, a także prognozy finansowe i
plany działalności firmy. Prognozy powinny być realne, powinny służyć jako
narzędzie analityczne do oceny planów i przewidywań kredytobiorcy.
y
jeśli brakuje sprawozdań finansowych lub dane finansowe są
niedostateczne dla danego rodzaju kredytu należy zwrócić się do
inspektora kredytowego, aby uzyskał odpowiednie sprawozdania celem
uzupełnienia akt kredytowych,
y
ocenić wiarygodność sprawozdań – uzyskać opinię biegłego rewidenta,
jeśli kredytobiorca podlega obowiązkowi badania sprawozdań
finansowych,
y
ustalić czy prognozy są realne, czy można posługiwać się nimi do celów
analitycznych; można to ocenić poprzez: 1) porównanie tych prognoz ze
sprawozdaniami z lat ubiegłych, aby określić realność zawartych w nich
założeń, 2) badanie aktualnych trendów rynkowych i ocenę koniunktury
gospodarczej, 3) ustalenie stopnia sezonowości działalności prowadzonej
przez kredytobiorcę, 4) ocenę rzetelności założeń dotyczących bieżących
przepływów pienężnych (np. wypływu środków z tytułu spłaty zadłużenia,
czynszu).
104
PORTFEL KREDYTOWY
b.
dokonać przeglądu danych finansowych celem określenia trendów w sytuacji
finansowej kredytobiorcy, uwzględniają sytuację aktualną oraz prognozy dla
branży kredytobiorcy. Ocenić istotne zmiany w strukturze bilansu lub w
pozycjach rachunku wyników. Odnotować poziom i trendy:
y
rentowności,
y
zadłużenia,
y
wskaźnika dług/ kapitał oraz wskaźnika pokrycia obsługi długu,
y
kapitału własnego,
y
płynności,
y
przepływów pieniężnych,
y
innych wskaźników finansowych.
c.
w przypadku krótkoterminowych kredytów na działalność gospodarczą (np.
kredytów obrotowych), zazwyczaj spłacanych ze środków uzyskanych z tytułu
zamiany należności na gotówkę – dokonać analizy przychodów ze sprzedaży,
zapasów, jakości należności, prognoz dotyczących wielkości sprzedaży oraz
prognoz rynkowych, a także wskaźników rotacji zapasów i rotacji należności.
d.
w przypadku długoterminowych kredytów na działalność gospodarczą,
spłacanych z przepływów pieniężnych generowanych z działalności firmy –
zbadać informacje finansowe o kredytobiorcy, aby upewnić się, iż przyszłe
przepływy pieniężne zapewnią pokrycie zapotrzebowania na środki finansowe,
w tym z tytułu obsługi kredytu zaciągniętego w banku. Dokonać analizy
sprawozdania firmy z przepływu środków pieniężnych (o ile jest ono dostępne).
Jeśli tego sprawozdania nie ma, przepływy pieniężne można oszacować na
podstawie danych z bilansu i rachunku wyników. Przepływy pieniężne można
szybko i łatwo oszacować bardzo prostą metodą: dodać koszty niegotówkowe z
okresu sprawozdawczego (np. odpisy amortyzacyjne) do wyniku bilansowego
na koniec okresu. Takie oszacowanie przepływów będzie bardziej wiarygodne
pod względem porównawczym i oceny trendów, o ile dostępne są sprawozdania
finansowe z kilku okresów. Można również wyliczyć prognozy przyszłych
przepływów pieniężnych na podstawie założeń finansowych kredytobiorcy,
aczkolwiek należy pamiętać, że wiarygodność tych prognoz jest całkowicie
uzależniona od wiarygodności przyjętych założeń.
e.
ocenić inne informacje w aktach kredytowych, które aktualnie lub potencjalnie
mogą oddziaływać na kondycję finansową kredytobiorcy. Do czynników
mogących wpłynąć na tę kondycję należą np.:
y
jakość zarządzania firmą,
y
wdrażanie nowych produktów,
y
uzależnienie firmy od specyficznego lub ograniczonego segmentu rynku,
y
uzależnienie firmy od jednego lub kilku odbiorców/ dostawców,
y
uzależnienie firmy od dotacji rządu lub zamówień rządowych,
y
trendy w branży, w której działa kredytobiorca,
105
PORTFEL KREDYTOWY
y
f.
inne istotne zdarzenia, np. sprzedaż ważnego składnika aktywów, przejęcie
innego podmiotu lub fuzja z nim, sprawy sądowe,
zbadać kredyt pod względem przestrzegania przepisów, ocenić zgodność z
przyjętymi przez bank zasadami polityki i procedurami kredytowymi:
y
odnotować specyficzne aspekty danego kredytu; ustalić czy kredyt został
udzielony osobie „wewnętrznej” właścicielowi banku lub podmiotowi z
nimi powiązanemu; jeśli tak - ocenić czy udzielenie kredytu było
właściwe, czy też fakt udzielenia kredytu w ramach transakcji z udziałem
tych osób (podmiotów) zrodził negatywne następstwa,
y
ustalić, czy kredyt stanowi część nadmiernego zaangażowania banku; jeśli
tak - ocenić negatywne okoliczności mogące oddziaływać na kredyty
wchodzące w skład tego zaangażowania, a zwłaszcza na ten konkretny
kredyt.
24.
Wypełnić lub uaktualnić dla każdego kredytobiorcy – innego niż kredytobiorca
detaliczny - Arkusz Oceny Kredytobiorcy (OA2). Arkusze kredytowe są
przechowywane po danej inspekcji i powinny być wykorzystywane podczas
następnej. Informacje o kredytach są rozpisane na arkuszach, a szczegółowe dane
dotyczące kredytobiorcy - uaktualniane podczas kolejnych inspekcji.
25.
Wypełnić Arkusz detalicznych ekspozycji kredytowych (OA1). W przypadku
klientów będących osobami fizycznymi, zidentyfikowanych jako korzystający
wyłącznie z kredytów na cele konsumpcyjne, dane na temat badanych
kredytobiorców gromadzone są w zbiorczych arkuszach sporządzanych dla
poszczególnych rodzajów kredytów (np. kredyty na zakup samochodów, kredyty na
zakup papierów wartościowych, zobowiązania pozabilansowe z tyt. wydanych kart
kredytowych, limity kredytu w rachunku rozliczeniowo-oszczędnościowym itp.).
26.
Sporządzić wykaz stwierdzonych nieprawidłowości w dokumentacji kredytowej i
odnotować każdy brak w arkuszu badanego kredytobiorcy.
27.
Ustalić czy bank posiada w swoim bilansie aktywa do zbycia. Jeśli tak należy
ustalić:
a.
czy procedury banku określają:
y
sposób ewidencjonowania aktywów do zbycia,
y
metodę analizy służącej ustaleniu odpowiedniego okresu przetrzymywania
aktywów do zbycia,
y
wymóg uzyskiwania odpowiednich wycen tych aktywów w sposób
regularny,
y
procedury związane z odsprzedażą aktywów do zbycia,
y
dokumentację wymaganą dla każdego składnika aktywów do zbycia,
łącznie z tytułem własności, wykazem podatków zapłaconych oraz
obecnych zobowiązań podatkowych, kopią polisy ubezpieczeniowej,
ostatnią wyceną danego aktywa,
y
zasady uaktualniania dokumentacji.
106
PORTFEL KREDYTOWY
b.
czy dokonywane są przynajmniej raz w roku uaktualnienia wyceny aktywów do
zbycia celem potwierdzenia ich wartości ewidencyjnej oraz czy otrzymane
wyceny odzwierciedlają wartość rynkową,
c.
czy system rachunkowości w zakresie aktywów do zbycia, w tym zasady
wyceny, należy uznać za adekwatny i dostateczny,
d.
czy dokumentacja zawarta w aktach wskazuje na działania ze strony banku
zmierzające do odsprzedaży aktywów do zbycia.
Badanie jakości zarządzania portfelem kredytowym
Zasady polityki kredytowej
28.
Dokonać przeglądu zasad polityki banku zawartych w podręczniku kredytowym.
Ocenić czy zasady te są adekwatne do skali i stopnia złożoności działalności
kredytowej prowadzonej przez bank. Upewnić się, czy podręcznik jest wewnętrznie
spójny oraz odnotować ewentualne niedociągnięcia.
29.
Dokonać oceny procedur wewnętrznych banku w zakresie zabezpieczeń ekspozycji
kredytowych. Procedury wewnętrzne powinny określać:
a.
rodzaje prawnych zabezpieczeń, jakie bank skłonny jest przyjmować,
b.
maksymalny udział ekspozycji kredytowej w wartości zabezpieczenia oraz
akceptowany przez bank sposób określania wartości przyjmowanych
zabezpieczeń,
c.
dokumentację wymaganą dla poszczególnych rodzajów zabezpieczeń,
d.
czynności, które mają być podjęte w celu zapewnienia prawnej skuteczności
zabezpieczenia,
e.
system kontroli akt zabezpieczeń pod kątem aktualności informacji w nich
zawartych,
f.
30.
y
mechanizmy, które identyfikują moment wygaśnięcia dokumentów
zabezpieczeń, aby można terminowo zająć się tymi dokumentami,
y
przypadki, kiedy bank jest skłonny zwolnić zabezpieczenie lub jego część,
albo zaakceptować zmianę formy zabezpieczenia w okresie trwania
umowy kredytowej oraz tryb podejmowania takich decyzji,
system sprawozdawczości wewnętrznej dotyczącej nieprawidłowości w
dokumentacji zabezpieczeń.
Upewnić się, że procedury wewnętrzne precyzują rodzaje dokumentów dotyczących
zabezpieczenia, wymaganych przed uruchomieniem środków z tytułu kredytu, w
szczególności dokumenty zawierające:
a.
potwierdzenie, że przedmiot zabezpieczenia faktycznie istnieje,
b.
pełny opis przedłożonego zabezpieczenia,
c.
informacje o innych obciążeniach przedmiotu zabezpieczenia,
d.
tytuł własności dla przedmiotu zabezpieczenia,
e.
zapewnienie prawnej skuteczności zabezpieczenia; procedura może wskazywać
na wyjątki, kiedy skuteczność zabezpieczenia nie musi być zapewniona przed
107
PORTFEL KREDYTOWY
uruchomieniem środków z kredytu; w takim przypadku mogą być wskazane w
procedurze przejściowe formy zabezpieczenia,
f.
określenie wartości zabezpieczenia,
g.
dowody wskazujące na to, iż przedmiot zabezpieczenia jest chroniony przed
takimi zdarzeniami jak pożar czy klęska żywiołowa (np. ubezpieczenie i cesji
polisy ubezpieczeniowej na rzecz banku),
h.
dane dotyczące poręczycieli/ gwarantów,
i.
ocenę sytuacji ekonomiczno-finansowej poręczyciela/ gwaranta i formę
dokumentów uzasadniających / potwierdzających tę ocenę, które należy
uzyskać od klienta.
Proces kredytowania
31.
Ocenić jakość przebiegu procesu kredytowania w banku oraz metody jakie
wykorzystywane są do oceny zdolności kredytowej klienta. Ocenić kompletność
dokumentacji kredytowej i zabezpieczeń.
Wewnętrzny system przeglądu należności
32.
Ocenić zasady polityki i procedury banku w zakresie wewnętrznego przeglądu
należności.
33.
Ocenić działający w banku system wewnętrznego przeglądu należności. W tym celu
należy upewnić się, czy system przeglądu spełnia następujące warunki:
a.
szybko i rzetelnie rozpoznawane są kredyty o obniżającej się jakości i
sprawozdawane do osób zarządzających ryzykiem kredytowym, zarządu,
odpowiednich komitetów,
b.
funkcjonuje niezależnie od komórek i pracowników prowadzących działalność
kredytową,
c.
jest prowadzony przez odpowiednio wykwalifikowanych pracowników,
d.
kryteria oceny kredytów są zgodne z wymogami nadzorczymi.
34.
Ocenić fachowość pracowników dokonujących wewnętrznego przeglądu należności,
przy uwzględnieniu wykształcenia tych pracowników, ich doświadczenia oraz
odbytych szkoleń.
35.
Dokonać analizy procesu wewnętrznego przeglądu należności. Ustalić i ocenić:
a.
metodę doboru kredytów do zbadania,
b.
sposób analizy kredytów,
c.
rodzaje sporządzanych sprawozdań,
d.
wykorzystanie wyników
pracowników banku,
e.
czy zostały wdrożone procedury monitorowania przestrzegania warunków
umów kredytowych,
f.
czy istnieją ewentualne ograniczenia wewnętrzne nałożone na działalność
pracowników prowadzących przegląd,
przeglądu
108
należności
przez
odpowiednich
PORTFEL KREDYTOWY
36.
g.
jaka ocena wewnętrzna oraz jakie cechy kredytu stanowią o jego zamieszczeniu
w wykazie kredytów trudnych,
h.
jakie procedury wymagane są przy skreśleniu kredytu z wykazu kredytów
trudnych.
W oparciu o zbadaną próbę kredytów zweryfikować wiarygodność wewnętrznego
systemu przeglądu należności banku, porównując klasyfikację kredytów zbadanych
przez inspektorów nadzoru z klasyfikacją wynikającą z przeglądu należności
dokonanego przez bank.
Wycena ekspozycji kredytowych
37.
Ocenić zasady polityki i procedury wewnętrzne banku określające kryteria, według
których bank wycenia i klasyfikuje ekspozycje kredytowe do poszczególnych grup
ryzyka.
Dla banków stosujących MSR/MSSF
38.
39.
40.
Ocenić stosowany system wyceny pod kątem:
a.
charakterystyki wewnętrznego systemu klasyfikacji ekspozycji kredytowych,
b.
dopuszczalności saldowania lub stosowania kredytowych instrumentów
pochodnych oraz ubezpieczeń kredytów w celu redukcji ryzyka ekspozycji
kredytowych,
c.
częstotliwości okresowych przeglądów i wyceny ekspozycji kredytowych,
d.
kryteriów uznawania ekspozycji kredytowych za indywidualnie znaczące,
e.
kryteriów identyfikacji obiektywnych dowodów utraty wartości ekspozycji
kredytowych w ujęciu indywidualnym i grupowym (portfelowym),
f.
wyodrębnienia grup ekspozycji
charakterystyce ryzyka,
g.
stosowania metod eksperckich przy wyliczaniu utraty wartości ekspozycji
kredytowych,
h.
definiowania strat
zaraportowanych,
i.
traktowania należności restrukturyzowanych, aneksowanych i odnawianych,
j.
odwracania strat z tytułu utraty wartości ekspozycji kredytowych,
k.
uwzględniania w rachunku utraty wartości: spisywania, umorzenia czy
sprzedaży wierzytelności.
już
kredytowych
poniesionych
(portfeli)
(zaistniałych),
o
lecz
jednakowej
jeszcze
nie
Wyliczyć kwotę brakujących odpisów z tytułu utraty wartości ekspozycji
kredytowych, które były badane podczas inspekcji:
a.
oceniane indywidualnie,
b.
oceniane portfelowo.
Ustalić w jaki sposób bank dokonuje weryfikacji historycznej oraz poprawności
pomiaru poziomu ryzyka kredytowego i wysokości wyliczanej kwoty odpisów
aktualizujących z tytułu utraty wartości.
109
PORTFEL KREDYTOWY
Dla banków stosujących Rozporządzenie Ministra Finansów z dnia 10 grudnia 2003r.
41.
42.
43.
44.
Ocenić stosowany system wyceny m.in. pod kątem:
a.
charakterystyki wewnętrznego systemu klasyfikacji ekspozycji kredytowych,
b.
częstotliwości okresowych wycen ekspozycji kredytowych,
c.
kryteriów klasyfikowania ekspozycji kredytowych do kategorii pod obserwacją
i zagrożonych.
Na podstawie przeglądu akt kredytowych wybranych do badania kredytobiorców i
rozmów z przedstawicielami banku:
a.
określić wartość ekspozycji kredytowych,
b.
zaklasyfikować należność do odpowiedniej kategorii ryzyka,
c.
określić wartość zabezpieczeń prawnych dla każdego zaangażowania,
d.
zbadać dokumentację przyjętych zabezpieczeń,
e.
ocenić rzetelność wyceny zabezpieczeń,
f.
określić wysokość ewentualnych rezerw celowych.
Wyliczyć kwotę brakującej rezerwy na należności, które były badane podczas
inspekcji. Kwota ta będzie ujmować rezerwy brakujące w wyniku:
a.
zmian klasyfikacji należności,
b.
zmian klasyfikacji zobowiązań pozabilansowych,
c.
zmian podstawy naliczenia rezerw celowych,
d.
zmian wartości zabezpieczenia pomniejszającego podstawę tworzenia rezerwy
celowej.
Ustalić w jaki sposób bank wykonuje testy warunków skrajnych, uwzględniające
różne scenariusze mikro- i makroekonomiczne dla oceny poziomu ryzyka
kredytowego.
System kontroli wewnętrznej
45.
46.
Zapoznać się z protokołami z posiedzeń Rady Nadzorczej, Zarządu i komitetu
kredytowego oraz ustalić:
a.
ich skład osobowy, obecność poszczególnych członków na posiedzeniach,
częstotliwość posiedzeń oraz ich tematykę,
b.
odnotować podjęte działania i decyzje,
c.
inne informacje, które mogą być użyteczne podczas badania gospodarki
kredytowej lub dla inspekcji całego banku.
Dokonać przeglądu materiałów i sprawozdań sporządzanych dla zarządu i komitetu
kredytowego:
a.
określić czy zarząd i komitet kredytowy otrzymują dostateczne informacje, jak
również czy na posiedzeniach omawiane są te informacje,
b.
porównać, jeśli to możliwe, sprawozdania wewnętrzne z informacjami, które
bank dostarczył inspektorom w odpowiedzi na pismo zawierające zestaw
110
PORTFEL KREDYTOWY
informacji do przygotowania przez bank; zbadać istotne rozbieżności oraz
zapewnić, aby skorygowane dane zostały przekazane do zarządu i komitetu
kredytowego.
47.
Zbadać czy system informacji zarządczej dotyczącej ryzyka kredytowego został
wprowadzony w banku w sposób sformalizowany - czy zawiera wykaz
obowiązujących sprawozdań, określa kto jest ich odbiorcą i z jaką częstotliwością są
sporządzane. Jeśli nie jest sformalizowany wówczas należy ustalić jak zwyczajowo
odbywa się przepływ informacji.
48.
Dokonać przeglądu sprawozdań generowanych przez system informacji zarządczej o
kredytach. Określić zawartość tych sprawozdań oraz ocenić jakość systemu
informacji poprzez ustalenie czy sprawozdania spełniają 5 podstawowych kryteriów:
49.
50.
a.
są aktualne,
b.
są rzetelnie sporządzane,
c.
zapewniają ciągłość prezentacji danych,
d.
są kompletne,
e.
zawierają jedynie niezbędne informacje podane w zwięzły sposób.
Ustalić czy:
a.
źródłem gromadzonych danych jest właściwa komórka departamentu
kredytów?
b.
informacje są wykorzystywane przez właściwych pracowników i kierowników
departamentu kredytów?
c.
informacje ostatecznie trafiają do właściwych użytkowników końcowych?
d.
obieg informacji i sprawozdań generowanych przez system jest zgodny z
podziałem obowiązków wynikającym ze schematu organizacyjnego
departamentu kredytów?
Zapoznać się z raportami audytorów wewnętrznych, odnotować uwagi dotyczące
zarządzania portfelem kredytowym:
a.
ustalić znaczenie stwierdzonych niedociągnięć systemu,
b.
zapoznać się z zaleceniami odnośnie usunięcia tych niedociągnięć,
c.
ocenić reakcje kierownictwa na te zalecenia, ustalić czy podjęto stosowne
działania naprawcze i czy doprowadzono je do końca.
Restrukturyzacja i windykacja
51.
Zbadać dotychczasowe działania kierownictwa banku zmierzające do poprawy
jakości portfela oraz ocenić umiejętność windykacji portfela kredytów trudnych.
Ustalić następujące czynniki, świadczące o zdolności zarządzania tymi kredytami:
a.
czy decyzje o podjęciu działań restrukturyzacyjnych poprzedzane są
przeprowadzeniem rachunku opłacalności,
b.
czy restrukturyzacja należności zapewnia terminową spłatę tych należności w
przyszłości,
111
PORTFEL KREDYTOWY
c.
czy w stosunku do każdego trudnego kredytu decyzja o wyborze ścieżki
restrukturyzacyjnej lub windykacyjnej podejmowana jest w oparciu o
szczegółową analizę sytuacji dłużnika (uwzględniającą m.in. informacje nt.
posiadanego aktualnie majątku, zobowiązań, perspektyw rozwoju, przyczyn
trudności finansowych),
d.
jaka część należności odzyskiwana jest w rezultacie działań windykacyjnych.
52.
Uporządkować dokumentację roboczą i arkusze oceny kredytobiorców sporządzone
podczas inspekcji.
53.
Udokumentować wyniki badań portfela kredytowego:
a.
przeprowadzić przegląd zbadanych należności, upewnić się, czy dla każdej
zbadanej należności został sporządzony arkusz kredytowy i czy zawarte w nim
informacje są wyczerpujące, spójne i logiczne, uporządkować dokumentację
klasyfikacji,
b.
sporządzić wykaz brakujących dokumentów w aktach kredytowych. Ustalić czy
bank zwraca należytą uwagę na jakość akt kredytowych,
c.
sporządzić zestawienie kredytów o obniżonej jakości przekazanych innym
podmiotom lub otrzymanych od nich,
d.
zsumować pozycje wchodzące w skład
wynikających z działalności kredytowej banku,
nadmiernych
zaangażowań
y
określić ryzyko związane z tymi zaangażowaniami,
y
ustalić czy ryzyko wynikające z nadmiernych zaangażowań nie kształtuje
się na poziomie zbyt wysokim w stosunku do wielkości portfela
kredytowego i poziomu funduszy własnych,
y
ustalić czy kierownictwo banku wprowadziło odpowiednie zasady polityki,
mechanizmy kontroli wewnętrznej i procedury monitorowania w zakresie
nadmiernych zaangażowań,
y
ustalić czy kierownictwo monitoruje zaangażowania banku wobec różnych
podmiotów powiązanych ze sobą.
e.
określić skalę i jakość transakcji przeprowadzonych z udziałem osób
wewnętrznych,
f.
upewnić się, że utworzone rezerwy celowe/odpisy zapewniają równoważenie
ryzyka wynikającego z należności zagrożonych i spełniają wymogi określone
przez nadzór bankowy,
g.
omówić nieprawidłowości w stosowanej wycenie należności,
h.
określić ilość odstępstw od przyjętego przez bank podręcznika kredytowego
(ewentualnie – procedur i regulaminów) i ustalonych praktyk banku, w tym
procedur kontroli wewnętrznej i określić znaczenie tych odstępstw,
i.
omówić słabości w wewnętrznym systemie przeglądu należności,
j.
omówić niedociągnięcia systemu kontroli wewnętrznej w zakresie działalności
kredytowej,
112
PORTFEL KREDYTOWY
k.
omówić istotne braki w systemie informacji zarządczej dotyczącej portfela
kredytowego,
l.
przypadków naruszania przepisów prawa i błędów w sprawozdawczości
przekazywanej do NBP.
Spotkania końcowe z kierownictwem pionu kredytów
Celem rozmów końcowych jest powiadomienie kierownictwa o nieprawidłowościach
stwierdzonych podczas inspekcji oraz omówienie wstępnych wniosków z inspekcji.
Protokół z inspekcji nie powinien zawierać ustaleń, które stanowiłyby zaskoczenie dla
kierownictwa banku.
54.
Inspektorzy powinni prezentować spójne i jednolite stanowisko wobec klasyfikacji
poszczególnych podmiotów. Badania poszczególnych kredytów powinny być na tyle
rzetelne, wnikliwe i zasadnie udokumentowane, aby nie było potrzeby ich
kontynuowania czy – tym bardziej - podważania. Jednak w przypadku istotnych
zmian mających wpływ na sytuację kredytobiorcy, jakie miały miejsce po dacie
sporządzenia protokołu w oddziale, dopuszczalna jest możliwość zmiany
klasyfikacji już ujętej w protokole z oddziału, lecz sytuacje te powinny należeć do
rzadkości.
55.
Po zakończeniu badań portfela inspektor kierujący zespołem (najczęściej przy
współudziale kierującego inspekcją) odbywa następnie spotkanie podsumowujące z
kierownictwem departamentu kredytów, aby poinformować o kredytach, które
powinny zostać zaklasyfikowane do wyższej kategorii ryzyka w protokole z
inspekcji, jak również o innych brakach i niedociągnięciach stwierdzonych podczas
inspekcji. Inspektor musi, jeśli wystąpią takie przypadki, omówić następujące
zagadnienia:
a.
ekspozycje kredytowe wskazujące na odstąpienie od zasad polityki kredytowej,
b.
ekspozycje kredytowe, w przypadku których ocena inspektorów wskazuje na
konieczność zaklasyfikowania ich do wyższej kategorii ryzyka,
c.
ekspozycje kredytowe, dla których brakuje aktualnej i pełnej informacji
kredytowej,
d.
ekspozycje kredytowe o niedostatecznie udokumentowanych zabezpieczeniach,
e.
kredyty, w przypadku których stwierdzono nieprzestrzeganie przepisów
prawnych,
f.
grupy ekspozycji kredytowych wskazujące na brak dywersyfikacji ryzyka,
g.
ekspozycje kredytowe, w których ewidentna jest nadmierna wysokość
udzielonych kredytów,
h.
ekspozycje kredytowe w dziedzinach, co do których bank nie posiada
dostatecznej wiedzy,
i.
nadmierne zaangażowania z tytułu kredytów,
j.
ekspozycje kredytowe świadczące o niefrasobliwości banku/ inspektora
kredytowego,
k.
stwierdzone przez audyt wewnętrzny niedociągnięcia, których nie usunięto,
113
PORTFEL KREDYTOWY
l.
ekspozycje kredytowe wskazujące na transakcje „samoobsługowe” lub
udzielanie na warunkach preferencyjnych z udziałem osób „wewnętrznych”,
właścicieli banku i podmiotów z nimi powiązanych oraz podmiotów
powiązanych z bankiem,
m. ekspozycje kredytowe znamionujące nadmierną pogoń za zyskiem,
n.
ekspozycje kredytowe będące wynikiem przesadnej reakcji na presję
konkurencji,
o.
inne ustalenia, które inspektorzy zamierzają zawrzeć w protokole z inspekcji.
Istotne niedociągnięcia, które zostały stwierdzone podczas badań inspektorów i mają
być wymienione w protokole z inspekcji, powinny być omówione podczas
końcowego spotkania z przedstawicielami zarządu.
Sporządzanie protokołu z inspekcji
56.
Przygotować wkład do protokołu, w którym zawarte będą uwagi podsumowujące
badania w zakresie działalności kredytowej banku. O ile jest to możliwe, uwagi
inspektorów powinny określić podstawowe przyczyny występowania negatywnych
zjawisk stwierdzonych podczas inspekcji, ewentualnie przedstawić działania już
podjęte lub planowane przez kierownictwo banku w celu usunięcia niedociągnięć.
57.
Zakres i charakter uwag zamieszczonych w protokole z inspekcji na temat
zarządzania portfelem kredytowym zależy od wielkości banku i stopnia złożoności
jego działalności, od zakresu inspekcji, od znaczenia stwierdzonych
nieprawidłowości. W zależności od zakresu badań portfela, w protokole należy:
a.
podsumować jakość całego portfela kredytowego, wskazując na poziom, trend i
strukturę należności pod obserwacją i zagrożonych lub w których stwierdzono
utratę wartości,
b.
ocenić wpływ jakości portfela na rezerwy celowe, wynik finansowy i kapitał,
c.
omówić nadmierne zaangażowania kredytowe banku i potencjalne ryzyko
związane z nimi,
d.
omówić adekwatność dokumentacji finansowej kredytobiorców i dokumentacji
zabezpieczeń,
e.
opisać stwierdzone problemy, nieprawidłowości lub nadmierne zaangażowania
wynikające z transakcji z udziałem osób „wewnętrznych”, właścicieli banku i
podmiotów z nimi powiązanych oraz podmiotów powiązanych z bankiem,
f.
opracować (zgodnie z wytycznymi zawartymi w „Metodologii przygotowania
protokołu z inspekcji”) - dla każdego zaangażowania, którego klasyfikacja
dokonana przez inspektorów nadzoru różni się od klasyfikacji banku lub w
przypadku kiedy stwierdzono, że bank nieprawidłowo dokonuje pomniejszeń
podstawy naliczania rezerw celowych - załącznik „Uzasadnienie zmiany
klasyfikacji”,
g.
omówić adekwatność podręcznika kredytowego banku, procedur i praktyk
banku oraz wyszczególnić stwierdzone słabości w tym zakresie,
h.
omówić stopień przestrzegania postanowień podręcznika kredytowego oraz
procedur i praktyk banku,
114
PORTFEL KREDYTOWY
i.
ocenić fachowość i doświadczenie kadry kierowniczej i pracowników
departamentu kredytów,
j.
ocenić system wewnętrznego przeglądu należności,
k.
ocenić prawidłowości stosowanych zasad wyceny ekspozycji kredytowych,
l.
ocenić system kontroli wewnętrznej i rachunkowości w zakresie działalności
kredytowej,
m. wyszczególnić ewentualne przypadki naruszania przepisów prawnych i
regulacji ostrożnościowych,
n.
wyszczególnić stwierdzone błędy w sprawozdaniach przekazanych do NBP.
115

Narodowy Bank Polski

Transkrypt

Podobne dokumenty

Kredyty hipoteczne marzec 2015

polisa ubezpieczeniowa nieruchomości, spełniająca wymogi

FORMULARZ AUTORYZACJI KARTY KREDYTOWEJ Informacja o

Pragnę poruszyć problem opodatkowania podatkiem dochodowym

Szanowni Państwo, Dla Klientów firmy Masterm Oddział 1 PKO

Informacja o prowadzonej działalności gospodarczej

12. KREDYTY HIPOTECZNE KONSUMPCYJNE 12.1. Opłata

ICRA – TNIEMY RATY Formularz jest w wersji edytowalnej PDF