Pobierz streszczenie

WPROWADZENIE
Działalność Zdzisława Mączeńskiego, wysoko cenionego architekta, którego kilkanaście dzieł osiągnęło wysoką i trwałą pozycję w historii polskiej architektury, a także
wieloletniego wykładowcy na Wydziale Architektury Politechniki Warszawskiej, dziekana tego Wydziału i prorektora uczelni, nie doczekała się jak dotąd książki o charakterze monograficznym. Życie, twórczość i praca dydaktyczna Mączeńskiego były
tematem rozprawy doktorskiej pt.: „Zdzisław Mączeński (1878–1961) – monografia
architekta i dydaktyka”, przygotowanej przez Agatę Szmitkowską pod kierunkiem Jadwigi Roguskiej, obronionej w 2010 roku na Wydziale Architektury Politechniki Warszawskiej. Wyniki badań wykonanych na potrzeby tej pracy przedstawione zostały
skrótowo w 2010 roku w „Kwartalniku Architektury i Urbanistyki”1. Wcześniej publikacje naukowe dotyczące twórczości Mączeńskiego (sakralnej oraz wydanej w dwudziestoleciu międzywojennym) ukazały się w latach dziewięćdziesiątych XX wieku
na łamach „Kwartalnika Architektury i Urbanistyki”, a także w lokalnym biuletynie
sanktuarium w Limanowej, w województwie małopolskim. Ich autorami byli historycy sztuki: Krzysztof Stefański oraz Józef Wroński2. Zaprojektowany przez Mączeńskiego kościół limanowski był pośrednio przedmiotem rozprawy doktorskiej Józefa
Wrońskiego pt.: „Nurt swojski w polskiej sztuce sakralnej na początku XX wieku na
przykładzie kościoła – pomnika Konstytucji 3 Maja w Limanowej” przygotowanej pod
kierunkiem Tadeusza Chrzanowskiego, a obronionej w 1992 roku na Wydziale Nauk
Humanistycznych Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego. W roku 2001 ukazała się
książka tego samego autora, oparta na wspomnianej pracy doktorskiej, pt.: „Bazylika
Matki Boskiej Bolesnej w Limanowej. Kościół – pomnik Konstytucji 3 Maja. Przykład
nurtu swojsko-narodowego”3. Niektóre projekty budowli drewnianych zostały poddane analizom w książce Grażyny Ruszczyk pt.: „Drewniane kościoły w Polsce 1918–1939.
A. Szmitkowska, Zdzisław Mączeński (1878–1961) – sylwetka architekta. „KAiU”, T. LV: 2010, z. 4, s. 117–129.
K. Stefański, Twórczość architektoniczna Zdzisława Mączeńskiego w latach 1918–1939. „KAiU”, T. XXXV:
1990, z. 3–4, s. 217–226; J. Sz. Wroński, Uwagi o architekturze sakralnej Zdzisława Mączeńskiego (1878–1961).
„KAiU”, T. XXXVIII: 1993, z. 2, s. 155–172; J. Sz. Wroński, Zdzisław Antoni Mączeński (1878–1961). Sylwetka
architekta na tle jego twórczości. „Mater Dolorosa. Biuletyn Sanktuarium Matki Bożej Bolesnej w Limanowej”, R.XVI: 1993, nr 3(34), Limanowa (sierpień – wrzesień) 1993, s. 9–21; K. Stefański, O architekturze sakralnej Zdzisława Mączeńskiego raz jeszcze. „KAiU”, T. XXXIX: 1994, z. 4, s. 315–323; J. Sz. Wroński, O architekturze
sakralnej Zdzisława Mączeńskiego nie raz jeszcze. „KAiU”, T. XXXIX: 1994, z. 4, s. 324–332; Sylwetkę architekta naszkicował Wroński również w: Zdzisław Antoni Mączeński (1878–1961). „Echo Limanowskie” 2003,
nr 1/2(101), s.20–21.
3
J. Sz. Wroński, Bazylika Matki Boskiej Bolesnej w Limanowej. Kościół – Pomnik Konstytucji 3 Maja. Przykład
nurtu swojsko-narodowego. Parafia Rzymskokatolicka pw. Matki Boskiej Bolesnej, Limanowa 2001.
1
2
9
Tradycja i nowoczesność” wydanej w 2001 roku.4 Wcześniej (w 1975 r.) kościoły drewniane autorstwa Mączeńskiego, wzniesione w południowej Małopolsce, scharakteryzowano w pracy Ryszarda Brykowskiego i Mariana Korneckiego5. Pojedyncze projekty
z zakresu architektury mieszkaniowej zaprezentowane zostały przy okazji szerszych
opracowań autorstwa Jadwigi Roguskiej6 oraz w książce Anny Dybczyńskiej-Bułyszko
pt.: „Od kamienicy do wieżowca” wydanej w 2005 roku7. Prace architekta wykonywane na zlecenie przemysłowca Jana Wedla omówiono w artykule Agaty Szmitkowskiej
dotyczącym inwestycji budowlanych Wedla w latach trzydziestych XX wieku, opublikowanym w 2008 roku na łamach „Kwartalnika Architektury i Urbanistyki”8. Projekty przeznaczone dla Łodzi zostały scharakteryzowane w opracowaniach autorstwa
Joanny Olenderek, dotyczących łódzkiej architektury i urbanistyki dwudziestolecia
międzywojennego9. Niektórym zaprojektowanym przez architekta budynkom poświęcono osobne artykuły10. Najbardziej znane realizacje Mączeńskiego, jak kościół
w Limanowej, gmach Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego oraz
siedziba Izby Przemysłowo-Handlowej, zostały wymienione w wielu opracowaniach
ogólnych dotyczących historii architektury polskiej. O życiu i twórczości Mączeńskiego dość szeroko wzmiankuje część wydawnictw o charakterze encyklopedycznym11.
G. Ruszczyk, Drewniane kościoły w Polsce 1918–1939. Tradycja i nowoczesność. Instytut Sztuki PAN, Warszawa 2001.
5
R. Brykowski, M. Kornecki, Drewniane kościoły w Małopolsce Południowej. Zakład Narodowy imienia Ossolińskich – Wydawnictwo, Wrocław – Warszawa – Kraków – Gdańsk – Łódź 1984, s. 97.
6
J. Roguska, Projekt domu własnego architekta w warszawskiej Kolonii Profesorskiej, w: De Gustibus. Studia
ofiarowane T.S. Jaroszewskiemu, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1996, s. 176–190; J. Roguska, Kolonia Profesorska na Warszawskiej Skarpie, w: Prace Naukowe WAPW, 2001–2002, t.1. Wydział Architektury
Politechniki Warszawskiej, Warszawa 2001, s. 85–87; J. Roguska, Ewolucja układów przestrzennych, planów
i form warszawskich kamienic w latach dwudziestych i trzydziestych XX wieku, w: Prace Naukowe WAPW,
2001–2002, t. 3, Wydział Architektury Politechniki Warszawskiej, Warszawa 2003, s. 65–67; J. Roguska,
Domy wielorodzinne – kamienice w okresie międzywojennym w Warszawie: kontynuacje, transformacje, nowe
rozwiązania, w: Kamienica w krajach Europy Północnej, pod red. M.J. Sołtysik, Gdynia 2004, s. 416–450.
7
A. Dybczyńska-Bułyszko, Od kamienicy do wieżowca. Warszawa 2005.
8
A. Szmitkowska, Działalność inwestycyjna warszawskiego przemysłowca Jana Wedla i jego kręgu w dziedzinie mieszkalnictwa w latach trzydziestych XX wieku. „KAiU”, T. LIII: 2008, z. 2, s. 37–51.
9
J. Olenderek, Proces kształtowania przestrzeni w Łodzi II Rzeczypospolitej a awans administracyjny miasta.
Politechnika Łódzka, Łódź 2004; J. Olenderek, Łódzki modernizm i inne nurty przedwojennego budownictwa,
T.1, Księży Młyn Dom Wydawniczy, Łódź 2011.
10
S. Woźnicki, Gmach Ministerstwa W.R.iO.P. w Warszawie. „AiB” 1931, nr 8–9, s. 281–295; M. Susznik, Realizacje Z. Mączeńskiego. „Myśl Społeczna” 1981, nr 29, s.21 (dot. kościoła w Warszawie przy ul. Białołęckiej
d. Wysockiego); H. Bilewicz, Jest taki gmach w Warszawie. O gmachu Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego w Warszawie, „Design. Wiadomości Instytutu Wzornictwa Przemysłowego” 1992, nr 5,
s. 20–25; H. Bilewicz, Dzieje gmachu Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego w Warszawie,
„Rocznik Warszawski”, R. XXIV, 1994, s. 293–314; M. Marcinowska, Kościół w Ptaszkowej. „Spotkania z Zabytkami” 2005, nr 9, s. 28–29; A. Szmitkowska, Gmach Izby Przemysłowo-Handlowej w Warszawie. „KAiU”, T. LVI:
2011, z. 1, s. 70–80.
11
Są to przede wszystkim: S. Łoza, Czy wiesz, kto to jest. Warszawa 1938, s. 474–475; S. M. Brzozowski, Mączeński Zdzisław Antoni, w: Polski słownik biograficzny, T. XX. Wrocław – Warszawa – Kraków – Gdańsk 1975,
s. 327; Biogramy uczonych polskich. Cz. IV: Nauki techniczne. Wrocław, Warszawa, Kraków, Gdańsk, Łódź
1988, s. 210–214; Doktorzy Honoris Causa Politechniki Warszawskiej, opr. A. Ulmer, Oficyna Wydawnicza
4
10
Skondensowanej wiedzy o architekcie dostarczają również artykuły jubileuszowe
i pośmiertne12. W książce zawarłam fragmenty moich artykułów, które ukazały się
na łamach „Kwartalnika Architektury i Urbanistyki” w latach 2008–201113.
Publikacje o życiu i twórczości architekta, choć dość liczne, były jak dotąd wycinkowe i rozproszone i nie stanowiły pełnego, systematycznego przedstawienia postaci
zasłużonego dla polskiej architektury i Politechniki Warszawskiej architekta.
Powstanie monografii było możliwe dzięki wglądowi w zachowane niezwykle
bogate archiwum projektowe Zdzisława Mączeńskiego. Fakt przetrwania w rękach
rodziny archiwum warszawskiego architekta działającego w okresie międzywojennym, wobec ogromnych strat w archiwach, jakie poczyniła tutaj II wojna światowa,
jest sytuacją niezwykłą i unikatową. Choćby z tego powodu temat czekał na całościowe ujęcie. Ponadto rodzina architekta udostępniła liczne dokumenty i fotografie oraz
pełny tekst wspomnień, które stanowiły nieoceniony materiał badań nad biografią
twórcy. Należy nadmienić, że niewielkie fragmenty wspomnień architekta były wcześniej publikowane. Tekst poświęcony Stanisławowi Noakowskiemu ukazał się jeszcze
w 1959 roku w tomie poświęconym temu twórcy14. Część wspomnień, staraniem
K. Stefańskiego, wydano drukiem w 1993 roku w „Kwartalniku Architektury i Urbanistyki”15. W 2006 roku z okazji stulecia Towarzystwa Opieki nad Zabytkami Przeszłości
w popularnym czasopiśmie „Spotkania z Zabytkami” opublikowano inne wspomnienia, związane z początkami działalności tej organizacji16. Dodatkowymi źródłami informacji były głównie projekty przechowywane w Archiwum Akt Nowych w Warszawie, zbiory Archiwum Politechniki Warszawskiej, artykuły i prezentacje prac architekta
w czasopismach fachowych, relacje z ważnych wydarzeń, w których uczestniczył Mączeński, zawierające często jego obszerne wypowiedzi itp. Przeprowadzono też liczne
i owocne rozmowy z potomkami architekta, w tym przede wszystkim z nieżyjącą już
córką – p. Marią Hornowską oraz z prawnukiem – p. prof. Markiem Kisilowskim.
Celem autorki niniejszej publikacji było zaprezentowanie sylwetki Zdzisława Mączeńskiego poprzez przedstawienie pełnej biografii i dorobku zawodowego twórcy
Politechniki Warszawskiej, Warszawa 2000, s. 68–70; G. Studnicki, Kto był kim w Wadowicach. Wadowickie
Centrum Kultury, Wadowice 2004, s. 160–161.
12
Na uwagę zasługują tu następujące pozycje: S. Łoza, Mączeński Zdzisław. „Architektura” 1951, nr 11–12,
s. 333; Z. Radwański, Jubileusz Zdzisława Mączeńskiego. „Architektura” 1958, nr 10/132, s. 392; J. Zachwatowicz, Zdzisław Mączeński. „KAiU”, T.VI: 1961, z. 3, s. 175–176; Wspomnienie pośmiertne. Komunikat SARP,
1961, nr 6, s. 20–21.
13
A. Szmitkowska, Działalność inwestycyjna warszawskiego przemysłowca Jana Wedla i jego kręgu w dziedzinie mieszkalnictwa w latach trzydziestych XX wieku. „KAiU”, T. LIII: 2008, z. 2, s. 37–51; A. Szmitkowska,
Zdzisław Mączeński (1878–1961) – sylwetka architekta. „KAiU”, T. LV: 2010, z. 4, s. 117–129; A. Szmitkowska,
Gmach Izby Przemysłowo-Handlowej w Warszawie. „KAiU”, T. LVI: 2011, z. 1, s. 70–80.
14
O Stanisławie Noakowskim. Praca zb. pod redakcją P. Biegańskiego. Warszawa 1959, s. 210 nn (za K. Stefański, Wspomnienia architekta Zdzisława Mączeńskiego. „KAiU”, T. XVIII: 1993, z. 2).
15
„Wspomnienia” architekta Zdzisława Mączeńskiego. „KAiU”, T. XXXVIII: 1993, z. 2, s. 193–200.
16
Z. Mączeński, Działalność Towarzystwa Opieki nad Zabytkami Przeszłości w Warszawie w latach od 1906
do 1915. „Spotkania z Zabytkami” 2006, nr 5, s. 9; te same wspomnienia były wcześniej publikowane
w: „Ochrona Zabytków” 1958, z. 3–4, s. 157 nn.
11
na tle ówczesnych tendencji w architekturze i ważnych wydarzeń historii powszechnej, a w konsekwencji wzbogacenie wiedzy o środowisku polskich architektów pierwszej połowy XX wieku. Zakres pracy wyznaczają daty urodzin i śmierci architekta.
Osiągnięcie celu pracy wymagało oparcia się na źródłach, z których za najważniejsze uznać należy archiwum projektowe Mączeńskiego, znajdujące się w jego domu
przy ul. Górnośląskiej 37 w Warszawie. Autorka niniejszej pracy wykonała dokumentację fotograficzną zgromadzonych tam materiałów (około 3500 zdjęć). Fotografie poddane zostały systematyzacji oraz szczegółowej analizie. Kwerenda przeprowadzona
w Archiwum Akt Nowych w Warszawie pozwoliła na uzupełnienie materiału udostępnionego przez rodzinę Z. Mączeńskiego. Przeprowadzone zostały badania terenowe
zachowanych obiektów zrealizowanych, czemu towarzyszyło wykonanie odpowiedniej dokumentacji fotograficznej. Analizę i interpretację dorobku twórczego architekta oraz charakterystykę jego postawy twórczej poprzedziły studia literaturowe nad
kontekstem ogólnym i tendencjami w architekturze polskiej w czasach jego działalności. Zapoznano się z dotychczasowymi publikacjami na temat twórczości architekta oraz z licznymi autorskimi wypowiedziami i publikacjami Mączeńskiego. Następnie
podjęto próbę charakterystyki jego twórczości na tle tendencji w architekturze tamtego okresu oraz oceny jego postawy architektonicznej i znaczenia jego twórczości
w polskiej architekturze. Materiały o charakterze biograficznym (wspomnienia, autobiografie, cv, wykazy osiągnięć, fotografie, dokumenty, listy itp.) udostępnione przez
rodzinę, jak też zbiory z archiwum oraz biblioteki Politechniki Warszawskiej stały się
podstawą dla szczegółowego odtworzenia dobrze udokumentowanej biografii.
Tekst otwiera obszerna część biograficzna. W treści kolejnego rozdziału, który stanowi zasadniczy trzon monografii, zawarte zostały wyniki analiz i interpretacji
architektonicznej twórczości Mączeńskiego. Na przyjętą strukturę tej części miała
wpływ zauważona w trakcie badań prawidłowość chronologii i intensywności różnych rodzajów tematyki projektów Mączeńskiego, wyznaczająca właściwy dla jego
twórczości ciąg tematyczny. Zgodnie z nim charakterystykę twórczości, jej analizę i interpretację, przeprowadzono według trzech wątków o zróżnicowanym stopniu narastania ich intensywności w czasie twórczości architekta: sakralnego, mieszkaniowego
i użyteczności publicznej. Dodatkowo w projektach użyteczności publicznej wydzielono trzy dominujące grupy: budowle o charakterze komercyjno-bankowym, szkoły
oraz gmachy rządowe i siedziby ważnych instytucji państwowych. Kolejny rozdział to
podsumowanie dotychczasowych rozważań. Odrębną część pracy stanowi opracowany według jednolitego schematu wykaz projektów. Główny podział wykazu prac
przebiega według kryterium realizacji projektu. Pomniejsze podziały występują w zależności od stopnia znajomości danych (datowania, lokalizacji itp.). Pozycje zawarte
w poszczególnych częściach katalogu mają układ chronologiczny. Ze względu na niezwykle dużą liczbę prac i zachowanych rysunków projektowych zrezygnowano z ich
opisów i prezentacji fotograficznej. W wykazie nie uwzględniono projektów, przy których sporządzaniu Zdzisław Mączeński współuczestniczył, będąc pracownikiem biur
12
Sławomira Odrzywolskiego, Franciszka Mączyńskiego i Tadeusza Stryjeńskiego oraz
Józefa Piusa Dziekońskiego, gdyż były one „firmowane” przez właścicieli pracowni i im
są przypisywane. Całość pracy uzupełnia wykaz skrótów i bibliografia.
Pragnę serdecznie podziękować Pani prof. Jadwidze Roguskiej za opiekę naukową oraz za zainicjowanie tematu i umożliwienie mi kontaktu z rodziną Zdzisława Mączeńskiego. Rodzinie architekta składam podziękowania za wszechstronną i życzliwą
współpracę, za gościnne przyjęcie pod rodzinnym dachem bohatera pracy badawczej
oraz okazanie wszelkiej możliwej pomocy przy powstawaniu tej książki.
13