Publikacja

Polska i Europa wobec kryzysu
imigracyjnego.
W poszukiwaniu złotego środka
Pod redakcją naukową
Fuada JOMMY
Anny LINKI
Stowarzyszenie Kreatywni dla Szczecina i Regionu
Uniwersytet Szczeciński
Szczecin 2016
Recenzent:
prof. UAM dr. hab. Anita Adamczyk
Redakcja naukowa:
dr Fuad Jomma
mgr Anna Linka
Publikacja wydana w ramach projektu “Więcej wiedzy, mniej emocji”
współfinansowanego ze środków Programu Fundusz Inicjatyw Obywatelskich
oraz Gminy Miasto Szczecin.
© Copyright by Stowarzyszenie Kreatywni dla Szczecina i Regionu
ISBN 978-83-933780-3-6
Drukarnia "Designer"
ul. Lubieszyńska 33, 72-006 Mierzyn
2
Spis treści
Wstęp ……………………………………………………………………………….. 7
Geneza i główne kierunki migracji
Rafał MAJEWSKI
Wektory współczesnych migracji międzynarodowych …………………………... 13
Klaudia OHNSORGE
Migracje społeczności kurdyjskiej zamieszkującej południowo – wschodnie tereny
Turcji. Przebieg i przyczyny …………………………………………………….... 27
Janusz JARTYŚ, Marcin ORZECHOWSKI
Migracja zarobkowa z Ukrainy do Polski. Uwarunkowania społeczno –
polityczne………………………………………………………………………….. 41
Joanna LESKA-ŚLĘZAK, Jarosław ŚLĘZAK
Wolność przemieszczania się a polityka imigracyjna Holandii ………………….. 55
Zjawisko uchodźstwa we współczesnym świecie
Anna LINKA
Kim jest uchodźca? – otwarte pytanie kryzysu migracyjnego ……………………. 77
Fuad JOMMA
Społeczno – ekonomiczne i polityczne przyczyny uchodźstwa do Europy na
przykładzie wybranych państw Bliskiego Wschodu ……………………………... 95
Mateusz SMOLAGA
Wpływ kryzysu migracyjnego na aktywność pomocową członków Unii
Europejskiej……………………………………………………………………… 113
Ewa PIEPIORA
Bezpieczeństwo socjalne cudzoziemców (uchodźców) oczekujących na przyznanie
ochrony międzynarodowej w Polsce ……………………………………………. 139
Paulina HRYNASZKIEWICZ-OŁÓW
Czy polski system edukacji przygotowany jest na przyjęcie uchodźców? Dzieci
uchodźcze w polskich placówkach oświatowych………………………………... 157
3
Wizje przyszłości
Dariusz WYBRANOWSKI
Napływ muzułmanów a kwestia perspektywy „islamizacji Europy” na podstawie
wybranych utworów z kręgu „political fiction” …………………………………. 173
Grzegorz LINDENBERG
Czy szariat daje się pogodzić z kulturą europejską? A muzułmanie? …………... 205
4
Poland and Europe in the face
of the migration crisis.
In search of the golden mean
Contents
Introduction…………………………………………………………………………. 7
Origins and main directions of migration
RAFAŁ MAJEWSKI
Vectors of contemporary international migrations ……………………………….. 13
KLAUDIA OHNSORGE
The migration of the Kurdish Community inhabiting the South-East Turkey - course
and causes ………………………………………………………………………… 27
JANUSZ JARTYŚ, MARCIN ORZECHOWSKI
Economic migration from Ukraine to Poland. Socio-political
circumstances……………………………………………………………………… 41
JOANNA LESKA-ŚLĘZAK , JAROSŁAW ŚLĘZAK
Freedom of movement and immigration policy in the Netherlands ……………… 55
The phenomenon of exile in the Modern World
ANNA LINKA
Who is a refugee? – open question of the migration crisis………………………... 77
FUAD JOMMA
Social-economic and political causes of exile to Europe on the example of selected
states in the Middle East ………………………………………………………….. 95
MATEUSZ SMOLAGA
Impact of the migration crisis on support-related activity of the members of the
European Union …………………………………………………………………. 113
5
EWA PIEPIORA
Social security of foreigners (refugees) waiting for international protection in
Poland……………………………………………………………………………. 139
PAULINA HRYNASZKIEWICZ-OŁÓW
Is the Polish system of education prepared for refugees? Refugee children in Polish
educational facilities …………………………………………………………….. 157
Visions of the future
DARIUSZ WYBRANOWSKI
The influx of Muslims to Europe and the perspective of “Islamisation of Europe”
based on selected political fiction works………………………………………….173
GRZEGORZ LINDENBERG
Is the sharia law compatible with the European culture? And what about
Muslims?…………………………………………………………………………..205
6
Wstęp
,,Bogactwo ludzkiego życia w wymiarze
odmienności społeczno-kulturowych jest niemal
nieskończone. Wszak widzieć je trzeba nie tylko
w prymacie rozlicznych grup, ale przede wszystkim
ich członków – jednostek, które w milionach sytuacji
doświadczały takich czy innych spotkań z innymi/obcymi”.
(M. Golka)1
Migracje ludności nie są nowym zjawiskiem. Podróże i zmiana miejsca
zamieszkania towarzyszą ludziom od zarania dziejów. Studiując karty historii
możemy przeczytać o falach migracji, które sięgają tysięcy lat wstecz. Jedną z takich
była m.in. wielka wędrówka ludów na przełomie IV i V wieku, której długofalowe
następstwa ukształtowały średniowieczną Europę. Oblicze kulturowe i etniczne
Europy Środkowo-Wschodniej zmieniła, od czasów XII i XIII wieku, w znacznym
stopniu kolonizacja niemiecka. W czasach nowożytnych, efektem wielkich odkryć
geograficznych był proces kolonizacji europejskich terenów Nowego Świata, Indii
i Azji Południowo-Wschodniej. Rozwojowi terytorialnemu dzisiejszych Stanów
Zjednoczonych na przestrzeni XVIII i XIX wieku towarzyszyła wielka fala osadnicza
kierująca się ku Zachodowi i Pacyfikowi. Z kolei politycznemu wycofywaniu się
Turcji Osmańskiej z obszaru Bałkanów od XVII do początku XX wieku
korespondowały przesunięcia ludności na wielką skalę. Efektem kataklizmu
dziejowego, jakim była II wojna światowa, były kolejne wielkie czystki etniczne
i przemieszczenia na terenie znacznej części Europy, które dotknęły także Polaków.
Liczba konfliktów jaka miała miejsce po 1945 roku i postępujący proces
dekolonizacji przyniosły, zwłaszcza w Afryce i Azji, oprócz masakr i rzezi
plemiennych, także wielkie przemieszczenia i migracje ludności. Była to także
konsekwencja upadku Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich u progu lat
90. XX wieku. Do dziś jeszcze wyraźna dysproporcja, wywołana ucieczkami, istnieje
między Koreą Północną a Południową oraz wschodnimi i zachodnimi obszarami
Niemiec. Nowe fale uchodźców wewnętrznych i tych, którzy zdecydowali się na
opuszczenie dotychczasowych siedzib, przyniosły kolejne etapy dekompozycji
politycznej Jugosławii.
Nie zawsze migracje wielkich grup ludzi miały związek tylko ze skutkami
zagrożeń militarnych. Ich przyczyny miały także podłoże ekonomiczne oraz
pozaekonomiczne. Do pierwszych z nich można zaliczyć chęć podjęcia pracy poza
1
M. Golka, Imiona wielokulturowości, Warszawa 2010, s. 11.
7
granicami kraju oraz podniesienia standardu życia i tym samym bytu materialnego.
Z kolei wśród powodów pozaekonomicznych wyróżnia się migracje w celu zawarcia
związku małżeńskiego, zdobycia wykształcenia i poprawy zdrowia. W grupie tych
przyczyn można znaleźć także te, które motywowane są względami religijnymi
(prześladowania religijne), narodowościowymi (szykany na tle etnicznym) czy
politycznymi (poszukiwanie wolności, ucieczka przed prześladowaniami
politycznymi).
Motywy migracji na przestrzeni wieków nie ulegały zmianom. Współcześnie,
podobnie jak kiedyś bodźcami do podjęcia decyzji o opuszczeniu ojczyzny są wojny,
zmiany granic, rewolucje, terror i represje oraz klęski żywiołowe czy ekologiczne. Na
początku drugiej dekady XXI wieku ogromny wpływ na migracje miała „Arabska
Wiosna”, która przyniosła ze sobą upadek kilku wieloletnich dyktatur. W jej wyniku
w państwach Bliskiego Wschodu i Afryki Północnej doszło do rozpadu państw
(Libia), obalenia władz, masowych protestów ludzi (Algieria, Jemen, Jordania),
zmian w rządach czy wojen bratobójczych (Syria, Libia). Tym zjawiskom
towarzyszyły i nadal towarzyszą ucieczki ludzi z dotychczasowych ich miejsc
zamieszkania do państw ościennych albo w kierunku Europy. Sytuację tę
wykorzystują islamiści, którzy na terenach objętych chaosem i opuszczonym przez
ludzi wypełniają powstałą lukę i próbują stworzyć zręby nowej państwowości, jakim
jest Islamskie Państwo w Iraku i Lewancie.
Oazą dla uciekających obywateli państw Bliskiego Wschodu i Maghrebu stała
się Europa. Czynnikami przyciągającymi na ten kontynent były przede wszystkim
zamożność obywateli państw europejskich, demokracja i otwartość społeczna
lansowana przez niektórych polityków. Z kolei argumentem za przyjęciem tysięcy
imigrantów w Europie Zachodniej była kwestia niedoborów na rynku pracy związana
ze starzeniem się społeczeństw Starego Kontynentu.
Wraz z napływem kolejnych fal uchodźczych okazało się jednak, że
społeczeństwa państw unijnych nie są mentalnie przygotowane na przyjęcie tak
ogromnych mas ludzkich. Wielkim niebezpieczeństwem stali się przybywający
członkowie organizacji radykalnego islamu, których działalność zaczęła zagrażać
stabilizacji i ładowi społecznemu. Dla wielu Europejczyków oznaczało to utratę
zakorzenionego od dawna poczucia bezpieczeństwa i ,,swojskości”.
Trwający od 2012 roku, którego apogeum miało miejsce w 2015 roku, napływ
imigrantów do Europy wywołał ogromne zainteresowanie środków masowego
przekazu, przedstawicieli instytucji unijnych oraz władz poszczególnych państw
członkowskich UE i poza unijnych. Zjawisko to przykuło uwagę także badaczy wielu
dyscyplin naukowych, jak np. demografii, socjologii czy politologii. W związku
z emocjami, jakie owo zagadnienie wywoływało stało się ono także przedmiotem
dyskursu politycznego i społecznego.
8
Niniejsza książka jest jednym z wielu głosów w tej sprawie. Analizie w niej
poddano kwestie dotyczące szeroko pojętej migracji. Całość otwiera artykuł Rafała
Majewskiego, który rozwadze poddaje przyczyny współczesnych migracji. Wśród
czynników mających wpływ na przemieszanie się ludzie ludzi wymienił m.in.
ekonomiczne, techniczne i polityczne. Zwrócił także uwagę na skutki migracji. Jak
słusznie bowiem zauważył ,,imigracja jest procesem, który determinuje postawy
wielu pokoleń”.
Współcześnie wiele narodowości podejmuje decyzję o opuszczeniu ojczyny.
Jedną z nich są Kurdowie. Przyczynom przemieszczeń tej społeczności z terenów
Turcji swój artykuł poświęciła Klaudia Ohnsorge. Swoje rozważania rozpoczęła od
lat 20. XX wieku do czasów współczesnych. Zwróciła uwagę na wiele źródeł
konfliktu między Kurdami a Turkami (w tym politycznych i społecznych). Uznała, iż
problem kurdyjski może niebawem stać się problemem Europy. Poza Kurdami innym
narodem opuszczającym swoje tereny byli i są Ukraińcy. Powody ich emigracji
z ojczyzny są jednak nieco inne niż w przypadku wcześniej wspomnianej grupy. Ich
głównym źródłem są bowiem bodźce ekonomiczne o czym w swoim artykule
wskazali Janusz Jartyś i Marcin Orzechowski. Skupili się oni na ich imigracji do
Polski po 2004 roku. Pokazali także stosunek Polaków do Ukraińców analizując go
z perspektywy historycznej, politycznej i społecznej. Pojawienie się cudzoziemców
zawsze bowiem miało wpływ na postawy społeczeństwa przyjmującego. W naszym
kraju udział imigrantów w ogólnej liczbie Polaków nie był i nie jest duży. Polska, jak
na razie nie jest państwem imigracyjnym, czego nie można powiedzieć o Holandii.
Polityce imigracyjnej tego kraju artykuł poświęcili Joanna Leska-Ślęzak i Jarosław
Ślęzak. Zaznaczyli w nim, że polityka w omawianym obszarze wynikała głównie
z doświadczeń historycznych związanych z okresem kolonialnym. Wyróżnili kilka
etapów rozwoju polityki imigracyjnej, począwszy od lat 60. XX wieku. Omówili
modele holenderskiej polityki imigracyjnej i wskazali na problemy wynikające
z obecności cudzoziemców w społecznej przestrzeni tego kraju.
Kolejna część książki poświęcona została problematyce uchodźctwa we
współczesnym świecie. W niej, Anna Linka, zastawia się nad pojęciem uchodźcy.
Poza nim definiuje terminy azylanta, imigranta i kraju bezpiecznego. Odwołuje się
zarówno do międzynarodowych uregulowań w tym zakresie, jak i polskich. Jak
zaznaczyła, regulacje te, w obliczu kryzysu imigracyjnego okazały się
niewystarczające, a państwa członkowskie UE nie wypracowały mechanizmów
poradzenia sobie z napływem ogromnej liczby imigrantów. Napływali oni z terenów
Afryki i Bliskiego Wschodu. Przyczynami, dla których przybywali oni do Europy
z obszaru ostatniego z ww. terenów artykuł swój poświęcił Fuad Jomma. Skupił się
on na ich podłożu społeczno-ekonomicznych, jak i politycznym. Pokazał stan
liczebny imigrantów, którzy złożyli w ostatnich latach wnioski o status uchodźcy
9
w UE. W swoim artykule zastawiał się również nad tym, jakie konsekwencje niesie
za sobą imigracja dla państw Bliskiego Wschodu, ale też i europejskich oraz jakie są
czynniki przyciągające imigrantów na Stary Kontynent. Zjawisku uchodźctwa swój
artykuł poświęcił także Mateusz Smolaga. Postawił w nim tezę, że kryzys uchodźczy
miał wpływ na okazywanie solidarności międzynarodowej w zakresie pomocy
rozwojowej. Jak wykazał pomoc ta ma tendencję wzrostową, a poziom nakładów na
nią jest zróżnicowany i zależy od wielu czynników. Autor rozwadze poddał pytanie,
czy istnieje zależność między hojnością pomocową a przyjmowaniem uchodźców?
Poza udzielaniem pomocy na poziomie unijnym, osoby oczekujące na
ochronę międzynarodową wspierają także poszczególne państwa w zakresie swoich
systemów socjalnych. Temu zagadnieniu swój artykuł dedykowała Ewa Piepiora.
Odniosła się ona w nim do polskich warunków. Dokonała próby oceny charakteru
udzielanej w tym obszarze pomocy oraz jego zakres. Wskazała na organizacje
i instytucje wspierające przybyłych do Polski imigrantów szukających u nas
schronienia. Rozwinięciem tej kwestii jest kolejny artykuł traktujący o przyjmowaniu
dzieci uchodźców do polskich szkół. Paulina Hrynaszkiewicz-Ołów zastanawiała się
w nim w jakim stopniu Polska edukacja i szkolnictwo są przygotowane na przyjęcie
uchodźców. Odwołała się do uregulowań prawnych w tym zakresie, ujęcia
statystycznego tego zjawiska, a także problemów związanych z ich obecnością
w polskich szkołach.
Ostatnia część książki dotyczy wizji przyszłości w zakresie zjawiska migracji.
Otwiera ją artykuł Dariusza Wybranowskiego. Dotyczy on analizy perspektywy
islamizacji Europy na podstawie wybranych pozycji książkowych z kręgu ,,political
fiction”. Jak starał się udowodnić autor pojawienie się osób odmiennych kulturowo
w zachodniej cywilizacji nie było obce twórcom opowiadań z zakresu fikcji
politycznej. Jak pokazał, napływ muzułmanów miał wpływ na zmiany rzeczywistości
politycznej, społecznej i etnicznej. Stwarzał zagrożenie kulturowe i cywilizacyjne.
Ostatni z artykułów w prezentowanej książce, autorstwa Grzegorza Lindberga,
poświęcony został z kolei na poszukiwanie odpowiedzi na pytanie, czy szariat można
pogodzić z kulturą europejską? Wizja ta związana jest napływem do Europy coraz
większej liczby wyznawców islamu.
Niniejsza publikacja nie jest całościowym ujęciem zagadnień związanych
z procesem migracji. Odnosi się ona bowiem tylko do analizy wybranych problemów.
Na zakończenie pragnę bardzo podziękować wszystkim Autorom za ich
zaangażowanie w powstanie niniejszej publikacji.
Fuad JOMMA
10
Geneza i główne kierunki
migracji
11
Rafał MAJEWSKI
Wyższa Szkoła Bankowa w Gdańsku
Wektory współczesnych migracji
międzynarodowych
Współczesny ład międzynarodowy charakteryzuje się znaczną dynamiką
i złożonością zjawisk. Procesy ekonomiczne, kulturowe, społeczne i polityczne
tworzą nową jakość, będąc obecne w nowej globalnej rzeczywistości. Podlegają one
zupełnie nowym przeobrażeniom jakościowym i ilościowym. Jedną ze znamiennych
cech rozwoju społeczeństw od zarania tworzenia się struktur organizacji społecznych
i politycznych była i jest ruchliwość przestrzenna 1. Jej intensyfikacja zależna było od
wielu czynników ekonomicznych, technicznych, kulturowych, politycznych itp.
Istotne przeobrażenia w procesach migracyjnych zaznaczyły się w drugiej połowie
XX w. Przemiany cywilizacji współczesnej, w tym zwłaszcza rozwój nauki i techniki,
rozwój praw człowieka oraz zmiany ekonomiczne, wyznaczyły nową jakość
w procesach migracyjnych. Znaczącym przeobrażeniom uległa również percepcja
zjawisk migracyjnych. Dotychczasowe postrzeganie procesów mieściło się
w kategoriach oceny korzyści bądź strat, jakie są związane ze zjawiskiem
przemieszczanie się ludności. Obecnie zmienia się ono na rzecz uznania zjawisk
migracyjnych jako procesów stanowiących niezbędny element funkcjonowania
rzeczywistości ekonomicznej, kulturowej, społecznej i politycznej.
Wychodźców określa się mianem emigrantów, natomiast ludność
napływającą imigrantami. Przez pojęcie emigracji zwykło się zaś rozumieć: 1) wyjazd
z ojczyzny do innego państwa, w celu osiedlenia się tam na stałe lub na pewien okres,
bądź pobyt poza granicami ojczyzny po osiedleniu się tam; 2) wychodźstwo, tj.
zbiorowość emigrantów stale zamieszkujących w określonym kraju.
Ze względu na przyczyny opuszczenia kraju przyjęto za kryterium podziału
emigracji na: ekonomiczną, polityczną, religijną, psychospołeczną, cywilizacyjną,
przymusową i dobrowolną 2.
Poszczególne motywy opuszczenia kraju wychodźstwa są niejednokrotnie
wieloznacznie. Na przesłanki polityczne nakładają się trudności ekonomiczne, bądź
motywy rodzinne. Rozróżnienie poszczególnych powodów bywa nierzadko trudne do
ustalenia. Szczególnie motywy dobrowolne bywają często złożone. Obok przyczyn
1
Emigracja z ziem polskich w czasach nowożytnych i najnowszych, pod red. A. Pilcha,
Warszawa 1984, s. 5.
2
Ibidem, s. 14-16; Diaspora polska, pod red, A. Walaszka, Kraków 2001, s. 7-29.
13
ekonomicznych czy politycznych, występują te związane z czynnikami
psychologicznymi i psychospołecznymi jednostki.
Spośród innych form migracji wyróżnia się emigrację stałą, czasową
i sezonową, pojedynczą i grupową, zorganizowaną i żywiołową 3.
Istotnym wyróżnikiem są regulacje prawne wychodźstwa. Wyróżnia się
emigrację legalną i nielegalną. Emigracja legalna bywa kontrolowana przez państwa.
Stanowi wypadkową wielu czynników. W znaczący sposób status prawny wpływa na
pozycję emigranta. Od niego zależy pozycja zawodowa, społeczna, rodzinna itp.
Odpowiednie regulacje prawne dotyczące zjawiska migracji zawarte są w prawie
międzynarodowym4. Istotne są w tym względzie umowy dwustronne pomiędzy
krajem wychodźstwa a osiedlenia5. Status prawny emigrantów znajduje swoje
regulacje zarówno w prawodawstwie wewnętrznym, jak i międzynarodowym.
Szczególny wymiar mają porozumienia w ramach organizacji regionalnych takich jak
Unia Europejska. Zauważa się w tym względzie duże zróżnicowanie pomiędzy
poszczególnymi państwami, jak i organizacjami międzynarodowymi. Wyróżnia się
następujące warunki prawne funkcjonowania emigrantów:
1) posiadających obywatelstwo kraju osiedlenia,
2) posiadających podwójne lub wielokrotne obywatelstwo,
3) posiadających paszport dyplomatyczny,
4) posiadających wizę turystyczną,
5) posiadających prawo pobytu i obywatelstwo kraju wychodźstwa albo kraju
trzeciego,
6) nie posiadających żadnego obywatelstwa, tzw. apatrydzi,
7) przebywających nielegalnie na terenie danego państwa
8) ubiegających się o status uchodźcy lub prawo azylu.
Procesy migracyjne, będąc zjawiskiem cywilizacyjnym, są w dużej mierze
determinowane przez zmiany zachodzące w różnych płaszczyznach życia
społecznego, politycznego i gospodarczego zarówno w czasie, jak i przestrzeni 6.
W ciągu stuleci dochodziło do różnych ruchów ludnościowych. Ich nasilenie,
kierunki, kształt, forma, zależały od różnych czynników: społecznych,
ekonomicznych, prawnych, politycznych, rozwoju techniki i nauki itp.
3
Emigracja z ziem polskich..., s. 5, s. 14-17.
Por. A. Michalska, Prawa człowieka w systemie norm międzynarodowych, Warszawa-Poznań
1992.
5
R. Bierzanek, J. Symonides, Prawo międzynarodowe publiczne, Warszawa 1992, s. 247-274.
6
A. Chodubski, Współczesne oblicze Polonii świata, „Głos znad Pregoły” 1997, nr 6, s. 9-11;
Tenże, Wartości cywilizacji współczesnej a unifikacja i dezintegracja Europy, [w:] Unifikacja
i różnicowanie się współczesnej Europy, pod red. B. Fijałkowskiej, A. Żukowskiego,
Warszawa 2002, s. 22.
4
14
Emigracja jest zjawiskiem historycznym, trwałym i powszechnym. Jej
zaczątki ujawniły się już w starożytności. W Europie szczególne nasilenie tego
zjawiska wystąpiło pod wpływem odkryć geograficznych oraz podbojów
kolonialnych. Istotne znaczenie miały też zmiany demograficzne. Znaczące
zwiększenie liczby ludności w XIX i XX w. prowadziło do masowych migracji. Okres
ten charakteryzował się znaczącymi zmianami cywilizacyjnymi, tzw. rewolucja
przemysłowa doprowadziła do różnic w stopniu rozwoju państw i społeczeństw.
Zmiana w strukturach ekonomicznych krajów, regionów, miast prowadziła do
znacznych przemieszczeń ludności. W XIX w. emigracja stała się znaczącym
procesem rodzącym skutki ekonomiczne, kulturowe, społeczno-polityczne7. W miarę
pogłębiających się różnic w rozwoju państw, kraje o wyższym potencjale
ekonomicznym, chłonniejszym rynku pracy, zaczęły przyciągać mieszkańców krajów
biedniejszych bądź przeżywających kryzys ekonomiczny.
Znaczny przyrost ludności, spowodowany w dużej mierze zmianą jakości
życia, początkowo objął północno i zachodnią Europę, a następnie jej wschodnie
regiony. Wywołał znaczącą falę migracji ekonomicznej. Jej przejawy ujawniły się
zwłaszcza w latach siedemdziesiątych XIX w.8 z takich krajów, jak: Wielka Brytania,
Irlandia, Niemcy. Następnie objęła ludność krajów środkowo-wschodniej
i południowej Europy, zwłaszcza Włoch i Polski. Znaczące natężenie tego zjawiska
wystąpiło na przełomie wieków. Liczne fale migracyjne wystąpiły w XX w.
Spowodowane były głównie przez obie wojny światowe, przemiany społecznopolityczne w krajach bloku wschodniego po 1944 r., procesy polityczne w Afryce
w latach pięćdziesiątych, sześćdziesiątych, przemiany ekonomiczno-polityczne na
Dalekim Wschodzie, konflikty lokalne występujące w różnych regionach świata.
W ostatnich stuleciach charakterystyczne był następujące kierunki migracji:
1) z Europy do Ameryki Północnej,
2) z Europy do Ameryki Południowej,
3) z Europy do południowej Afryki i Oceanii,
4) z Afryki do obu Ameryk,
5) na Dalekim Wschodzie, z Chin i Indii do krajów sąsiednich,
6) z wschodnich regionów Ameryki Północnej do zachodnich;
wewnątrzkontynentalne migracje w Ameryce Północnej,
7) wewnątrz na terenie imperium rosyjskiego, ZSRR i WNP,
8) z obszarów wiejskich do miast, co zwykło się określać mianem urbanizacji
życia społecznego9.
7
M. Żywczyński, Historia powszechna 1789-1870, Warszawa 1997, s. 412-418, 517-522.
J. Pajewski, Historia powszechna 1871-1918, Warszawa 1999, s. 7-9, 34-40, 277-285.
9
A. Bonasewicz, Główne kierunki i natężenie migracji światowych w latach 1945-1995, [w:]
Migracje 1945-1995, „Migracje i społeczeństwo” 1999, Nr (3), s. 21-37.
8
15
W ostatnich latach utworzył się nowy trend migracyjny związany
z przemianami społeczno-politycznymi w Afryce Północnej i Bliskiego Wschodu.
Masowe migracje do krajów europejskich miały głównie formę nielegalnego
przekraczania granicy. Szacuje się, że liczba nielegalnych imigrantów do krajów Unii
Europejskiej w ostatnich latach wynosiła po kilkaset tysięcy osób każdego roku 10.
W ostatnich dziesięcioleciach ruchy migracyjne nasiliły się. Wpłynęła na to
liberalizacja procedur prawnych przekraczania granicy. Pomiędzy licznymi krajami
została zlikwidowana kontrola graniczna 11. Wprowadzony został ruch bezwizowy.
Ułatwienia te dotyczą tylko mieszkańców krajów znajdujących się na podobnym
poziomie rozwoju gospodarczego. Ich granica wyznaczana jest przez poszczególne
kręgi kulturowe. Uprawnienie obywateli państw członkowskich, zapoczątkowane
układem z Schengen z 14 czerwca 1985 r. do bezwizowego ruchu granicznego, są
przykładem swobody migracyjnej w ramach części europejskiego kręgu kulturowego,
pomiędzy państwami należącymi do Unii Europejskiej12. Znaczne nasilenie ruchów
migracyjnych w obrębie krajów Unii Europejskiej spotęgowało się po 1 maja 2004.
Przystąpienie do struktur europejskich nowych krajów z Europy Środkowej
i Wschodniej spowodowało wyjazdy ekonomiczne do krajów tzw. starej Unii.
Ułatwienia w ruchu granicznym zostały rozciągnięte także na inne państwa
znajdujące się w europejskim kręgu kulturowym o zbliżonym rozwoju
cywilizacyjnym takie, jak np.: Szwajcaria, Norwegia.
Za znaczącą przyczynę migracji uważa się nierówności w rozwoju
ekonomicznym. Opuszczenie krajów przez ludzi z państw znajdujących się poza
granicami świata uprzemysłowionego jest procesem ciągłym o różnej sile natężenia
i różnych kierunkach. Problem ten widoczny jest szczególnie na granicach świata
uprzemysłowionego. Masowe migracje z Meksyku do USA, z Afryki Północnej do
Europy Zachodniej czy pomiędzy biednymi a bogatymi państwami azjatyckimi są
w tej mierze znamienne.
Zmiany w zakresie współpracy gospodarczej pomiędzy przedsiębiorstwami
z poszczególnych krajów, liberalizacja przepływu kapitału, działalność
międzynarodowych korporacji doprowadziły do wytworzenia globalnego sytemu
ekonomicznego, w którym świat został podzielony na regiony. Linie podziału
przebiegają według mapy atrakcyjności inwestycyjnej, stabilności ekonomicznej
i politycznej, kształtu rynku pracy, zasobności konsumentów, poziomu rozwoju
cywilizacyjnego itp. Często spotykanym odnośnikiem jest poziom dochodu
10
Eurostat 2016.
L. Ciamaga, E. Latoszek, K. Michałowska-Gorywoda, L. Oręziak, E. Teichmann, Unia
Europejska, Warszawa 1997, s. 109-110.
12
Wprowadzenie do prawa Wspólnot Europejskich, pod red. A. Wróbla, Kraków 2002, s. 274280.
11
16
narodowego w przeliczeniu na jednego mieszkańca. Ten czynnik decyduje
w klasyfikacji, czy dany kraj jest biedny, czy bogaty wskazując główne kierunki
migracji. Migracje pod względem ekonomicznym są szczególnie intensywne przy
małych odległościach geograficznych, np. taki charakter miało nasilenie emigracji
z Meksyku czy Kuby do USA, z Polski do Niemiec.
Ważnym czynnikiem migracji jest postęp techniczny13. Charakterystyczne są
w tym aspekcie zjawiska:
1) zmiany miejsca zamieszkania spowodowane dużym uprzemysłowieniem
i zanieczyszczeniem środowiska,
2) dążenie do poprawy standardu życia - chęć zamieszkiwania w regionach gdzie
jest większa dostępność korzystania z nowoczesnych technologii
(infrastruktura, dostępność dóbr konsumpcyjnych, lepiej zorganizowanych
stanowisk pracy wyposażenie instytucji opieki zdrowotnej itp.),
3) rozwój techniki w dziedzinie środków transportu - znaczące zmniejszenie czasu
podróżowania szczególnie istotne przy przemierzaniu dużych odległości;
skrócenie czasu podróży, np. z Europy do Ameryki Północnej z kilku tygodni,
czy dni do kilku godzin w znaczący sposób wpływa na zwiększenie mobilności
ludności; zmniejszone relatywne koszty podróży, jak i samych środków
komunikacji, spowodowały większą dostępność dla pojedynczego
konsumenta, jak i korzystnie wpływają na rozwój usług transportowych np.
wzrost liczby linii lotniczych,
4) rozwój środków komunikowania ułatwiający dostępność informacji o świecie,
5) ułatwienia w dziedzinie transportu i środków komunikowania pozwalają na
częstsze kontakty emigrantów z rodziną w kraju odpływu 14.
Na wzrost intensyfikacji ruchów ludnościowych wpływa także zwiększona
aktywność życia politycznego. Poszczególne wydarzenia polityczne prowadzą do
podjęcia decyzji o wychodźstwie, nierzadko wymuszają wręcz fale migracyjne. II
wojna światowa zmieniła w znaczący sposób obraz ludnościowy świata. Także
wewnętrzne procesy polityczne, takie jak np. wprowadzenie stanu wojennego 13
grudnia 1981 r. w Polsce spowodowały znaczące ruchy ludnościowe15. Wśród
czynników spowodowanych wewnętrzną sytuacją w kraju inicjujących emigrację
występują, m.in.: 1) Ucieczka przez represyjnym systemem politycznym; 2)
Wymuszenie przez władzę emigracji jej oponentów.
Współczesne przemiany społeczne, ekonomiczne, polityczne wymagają
podniesienia poziomu kształcenia. Odpowiedzią na to zapotrzebowanie jest rosnąca
13
H. P. Martin, H. Schumann, Pułapka globalizacji, Wrocław 1999, s. 26-28.
A. Toffler, Trzecia fala, Warszawa 1997, s. 452-455.
15
Por. R. Majewski, Przyczyny polskiego exodusu w latach osiemdziesiątych, [w:] Migracje
polityczne XX wieku, „Migracje i społeczeństwo” 2000, Nr (4), s. 101-108.
14
17
podaż usług w tym zakresie, jak i odpowiedź konsumentów, którzy uczestniczą
aktywnie w poszczególnych jej segmentach. Zmianie ulega także struktura migrantów
ze względu na stan wykształcenia 16. Wśród osób zmieniających miejsce pobytu
znacząco zwiększa się liczba osób z wyższym wykształceniem. Powoduje to istotne
skutki. Powoduje lepszy start zawodowy imigrantów. Ułatwia zjawisko adaptacji
i integracji. Przybywający do kraju osiedlenia posiadają nierzadko, wiedzę o kulturze,
stosunkach społecznych, ekonomicznych, instytucjach politycznych itp., często znają
także miejscowy język lub inne języki pozwalające na swobodną komunikację w kraju
osiedlenia. Zauważa się znaczne zainteresowanie edukacją języków obcych.
Organizowane są kursy językowe zarówno stanowiące zintegrowaną część systemu
kształcenia, jak i mające charakter indywidualny. Znajomość języka kraju osiedlenia
pozwala na złagodzenie szoku związanego z przybyciem do nowego nieznanego
świata. W strukturze emigrantów znaczącą liczbę stanowią wysoko wykwalifikowani
pracownicy i specjaliści emigrujący do krajów o podobnym poziomie
gospodarczym17. Zwiększa także samodzielność i niezależność imigrantów
pozwalając im funkcjonować bez pomocy instytucji opieki społecznej. Zwiększa
także ich atrakcyjność na rynku pracy. Sprawiają także, że akceptacja przez
środowisko przebiega bez napięć społecznych.
Szczególnym zjawiskiem współczesnych przemian globalnych jest tworzenie
nowej jakości systemu edukacyjnego, głównie w obrębie szkolnictwa wyższego.
Nowe formy kształcenia wprowadzają możliwości podejmowania edukacji na
uczelniach w innych krajach. W ostatnich latach zauważa się wzrost liczby
programów wymiany studentów i różnego rodzaju form stypendialnych. Szczególna
jest w tej sferze działalność w obrębie struktur europejskich. Czasowy wyjazd
o charakterze edukacyjnym do innego kraju nierzadko skutkuje późniejszą emigracją.
Sprzyja budowaniu wzajemnych relacji pomiędzy państwami, tak w wymiarze
ekonomicznym, jak i społecznym oraz kulturowym.
Wzrost wykształcenia ma istotny wpływ zarówno na podjęcie decyzji
o emigracji, jak i miejscu przeznaczenia. Wykształcenie oraz łatwiejszy dostęp do
informacji pozwalają na gruntowne porównanie warunków życia w poszczególnych
krajach. Mogą tu decydować takie czynniki, jak: wskaźniki ekonomiczne, system
prawny, możliwości awansu ekonomicznego i społecznego, wielkość i kształt
diaspory pochodzącej z kraju emigranta, odmienność kulturowa i cywilizacyjna.
Lepsze wykształcenie pozwala na ograniczenie emigracji nielegalnej poprzez
wcześniejsze wykorzystanie wszelkich dostępnych możliwości przewidzianych
16
A. Chodubski A., Polonia wobec globalizacji cywilizacji, „Cywilizacje w czasie
i przestrzeni" 1998, nr 4.
17
K. Romaniszyn, Światowe szlaki migracyjne: Przemiany i kontynuacje, [w:] Migracje 19451995...., s. 64.
18
prawem. Istotne są tutaj, m.in. takie czynniki, jak: znajomość prawodawstwa
wewnętrznego kraju osiedlenia, znajomość prawa międzynarodowego, znajomość
języka kraju przeznaczenia, umiejętne kontaktowanie się z czynnikami oficjalnymi
itp.
Imigracja rodzi wiele skutków natury demograficznej18. Bywają różne
zarówno dla kraju odpływu, jak i napływu. Dla kraju napływu będzie to zachwianie
równowagi płci, postarzenie demograficzne bądź też odmłodzenie dla krajów
napływu, obniżenie wskaźnika przyrostu naturalnego w krajach odpływu,
zmniejszenie przeludnienia przy masowej emigracji z obszarów o dużej gęstości
zaludnienia, zwiększenie liczby ludności w krajach napływu 19.
Istotne są skutki ekonomiczne mające znaczenie zarówno dla kraju odpływu,
jak i napływu. Dla kraju odpływu można wymienić, m.in.: odpływ siły roboczej
powodujący niekiedy poważne luki w poszczególnych segmentach podaży pracy,
zmniejszenie bezrobocia, transfer pieniądza, wzrost poziomu konsumpcji, zmiany
w strukturze zatrudnienia, obniżenie ceny ziemi, zmiany w produkcji poszczególnych
dóbr, np. produkcja artykułów dla potrzeb emigrantów, zmniejszenie
zapotrzebowania na pewne usługi, rozwój małego biznesu. Dla kraju napływu:
napływ taniej i nierzadko dobrze wykwalifikowanej siły roboczej, wprowadzanie
nowych wynalazków, rozwój nowych gałęzi gospodarki, zapełnienie wolnych miejsc
pracy, odpływ pieniądza, wzrost kosztów opieki socjalnej, wzrost ceny ziemi, wzrost
poziomu konsumpcji, zagospodarowanie nowych obszarów ziemi, tworzenie się
globalnego rynku pracy, zwiększenie podaży niektórych usług. W ostatnich latach do
obsługi ruchów migracyjnych obserwuje się zwłaszcza rozwój takich dziedzin
gospodarki, jak usługi bankowe, usługi telekomunikacyjne, usługi promocyjne
i reklamowe.
W sferze polityki emigranci traktowani są nierzadko jako „zawór
bezpieczeństwa” poprzez odpływ jednostek bądź grup radykalnych. Wśród innych
skutków politycznych dla kraju odpływu wymienić należy: wzrost poziomu
zamożności rodzin emigrantów, pogłębianie się nierówności ekonomicznej,
przenoszenie nowych wzorców kultury politycznej, wiara w sukces materialny tylko
poza granicami ojczyzny (pasywność ekonomiczna), problemy reintegracji
reemigrantów, dezintegracja rodzin, utworzenie się wielogeneracyjnego łańcucha
migracyjnego. Emigranci nierzadko tworzą ośrodki opiniotwórcze oddziaływujące na
18
Z. Cesarz, Wpływ czynnika międzynarodowego na środowisko międzynarodowe, [w:]
Problemy polityczne współczesnego świata, pod red. Z. Cesarza, E. Stadtmüller, Wrocław
1998, s. 161-177.
19
Por. K. Slany, Między przymusem a wyborem, Kraków 1995.
19
życie polityczne kraju wychodźstwa20. Mogą tez tworzyć grupy nacisku, wpływając
na relacje międzynarodowe zarówno w kontaktach dwu-, jak i wielostronnych. Dla
kraju napływu są to: zmiana składu społecznego, przejawy patologii (imigranci
nierzadko nie podejmują pracy, szerzą się wśród nich plagi narkomanii, alkoholizmu
itp.), zacieranie przez emigrantów ostrych podziałów warstwowych, problemy
adaptacji emigrantów, konflikty społeczne.
W sferze kultury imigracja powoduje przenikanie nowych wartości,
kształtowanie nowych norm, prowadzi do zmian osobowości 21. W krajach napływu
powoduje wzbogacenie kultury narodowej. Różnorodność w sferze życia
artystycznego, wprowadzanie nowych trendów najczęściej bywa postrzegana jako
zjawisko pozytywne. Ruchy migracyjne powodują także rozszerzenie horyzontów
myślenia. Dla krajów wychodźstwa odpływ twórczych jednostek jest procesem
niekorzystnym. Różnice kulturowe są także jedną z głównych przyczyn konfliktów
pomiędzy imigrantami a ludnością regionu osiedlenia. Manifestacja swojej
odrębności kulturowej może stanowić czynnik konfliktogenny. Istotne w tym
względzie są czynniki etniczne i rasowe.
Imigracja jest procesem, który determinuje postawy wielu pokoleń 22.
Najczęściej dopiero czwarte pokolenie uważane jest w pełni zintegrowane z nową
kulturą. Każde pokolenie imigrantów napotyka na innej natury trudności. Największe
bariery spotyka pierwsza generacja wychodźców, gdyż jej dotyczą największe
zmiany. Pierwszym jej następstwem jest konieczność reakcji na wielką ilość bodźców
tworzących nową sytuację. Ilość tych bodźców zależy od dystansu kulturowego,
geograficznego, wiedzy o danym regionie, statusu ekonomicznego i społecznego itp.
Zjawiskiem współczesnej cywilizacji jest wzrastająca ilość bodźców
przekazywanych głównie poprzez media23. Bez odpowiedniego zaplecza, np.
w postaci rodziny, znajomości lokalnych struktur, zwyczajów itp., powoduje to utratę
poczucia bezpieczeństwa. Nie bez znaczenia jest także samo zachowanie imigranta.
Może on podjąć walkę o uznanie przez innych wartości i jego kultury rodzimej, co
zazwyczaj prowadzi do konfliktu lub też może definiować własną tożsamość,
abstrahując od kryteriów narodowych czy etnicznych.
20
P. Machcewicz, Emigracja w polityce międzynarodowej, Warszawa 1999, s. 13-20, 45-55,
141-158.
21
R. Majewski, Imigranci jako kategoria polityczna współczesnej cywilizacji, [w:] Imigranci
i społeczeństwa przyjmujące, „Migracje i społeczeństwo” 2000, Nr (5), s. 23-31.
22
A. Chodubski, Emigracja polska w warunkach realizacji procesu integracji
ogólnoeuropejskiej, [w:] Polityka społeczna na drodze do Unii Europejskiej, Włocławek 1997,
s. 145-159.
23
J. Naisbitt, Megatrendy, Poznań 1997, s. 29-61.
20
Problemy związane z integracją stają się coraz bardziej wyraziste, dzieje się
tak w związku ze zwiększającą się liczbą imigrantów z krajów niezachodnich.
Szczególne obawy budzą imigranci z krajów muzułmańskich24. Przyjmuje się, że
w Europie Zachodniej zamieszkuje ich obecnie około 41 mln25. Także wśród
imigrantów do USA przewagę zyskują przybysze z innych niż Europa regionów
świata. W latach pięćdziesiątych dwie trzecie imigrantów przybywających do Stanów
Zjednoczonych pochodziło z Europy i Kanady, a w latach osiemdziesiątych około 35
procent pochodziło z Azji, 45 procent z Ameryki Łacińskiej, a mniej niż 15 procent
z Europy i Kanady26. Imigracja z krajów Azji i Ameryki Łacińskiej do USA i Kanady
utrzymuje tendencję wzrostową. Znacząco rośnie udział imigrantów do krajów
europejskich z Afryki; główne kierunki migracji odbywają się w obrębie byłych
powiązań kolonialnych27.
Przyrost naturalny w USA i w Europie utrzymuje tendencję malejącą.
Przewidywać należy, że przyrost ludności krajów zachodnich będzie się odbywał
poprzez zwiększania urodzeń wśród imigrantów. Skutek jest taki, że Europejczycy
coraz bardziej zaczynają obawiać się inwazji dokonywanej przez imigrantów na
miejsca pracy, zwiększenia kosztów opieki społecznej, zmiany stylu życia. Prowadzi
to do powstawania skrajnych ugrupowań i grup politycznych, dla których źródłem
wszelkich niepowodzeń w danym kraju są środowiska imigrantów. W ostatnich latach
można zauważyć wzrost elektoratu partii prawicowych i nacjonalistycznych, wrogich
imigrantom. Z drugiej strony charakterystyczna dla współczesnych stosunków
społecznych jest coraz większa aktywność grup mniejszościowych, które czują się
niedowartościowane, nie znajdują dla siebie środków wyrazu w istniejącej sytuacji
społeczno-politycznej i dążą w związku z tym do większego samostanowienia. Mówi
się wręcz o buntach mniejszości28. Z jednej strony rosnąca aktywność grup
mniejszościowych, a z drugiej skrajnych ugrupowań politycznych o zabarwieniu
nacjonalistycznym może prowadzić do wielu konfliktów.
Zjawiskiem wyróżniającym współczesną rzeczywistość międzynarodową są
migracje wewnętrzne, polegające na przenoszeniu się ludności z centrów miast na
obrzeża29. Zmiany w dziedzinie organizacji pracy powodują, że coraz więcej
czynności wykonywanych jest w domu a nie w wielkich scentralizowanych zakładach
24
S. P. Huntington, Zderzenie cywilizacji, Warszawa 1997, s. 258-266, 311-326.
Rocznik Statystyki Międzynarodowej, GUS, Warszawa 2015.
26
Ibidem, s. 296.
27
A. Bonasewicz, Konsekwencje demograficzne i społeczne imigracji do krajów OECD, [w:]
Imigranci i społeczeństwa przyjmujące. Adaptacja? Integracja? Transformacja?, „Migracje i
Społeczeństwo” 2000, Nr (5), s. 15-22.
28
E. Polak, Przemiany cywilizacji współczesnej w sferze kultury materialnej, Gdańsk 1996, s.
144-145.
29
M. McRae, Świat w roku 2020, Warszawa 1996, s. 178-206.
25
21
czy biurach. Rozrastające się centra budzą wiele problemów związanych
z transportem, energią, zaopatrzeniem w wodę; duża gęstość zaludnienia stanowi
podatny grunt do wybuchu różnego rodzaju konfliktów społecznych, zwiększa się
także kryminogenność, rosną ceny utrzymania, ceny nieruchomości wzrastają
w zawrotnym tempie.
Ruchy migracyjne sprzyjają postępowi gospodarczemu, ożywieniu
politycznemu, realizacji dążeń i aspiracji jednostek. Wpływają na sferę wartości
i stosunki społeczne, determinują przemiany gospodarcze itp.
Podkreśla się polityczny wymiar zjawiska migracji30. Jej kształt, charakter,
intensywność wynikają z działań podmiotów polityki, jak państwo, narody. Kształt
instytucji politycznych, zachowania wyborców, kształt sceny politycznej,
obowiązujące akty normatywne itp. determinują procesy migracyjne.
Jako zjawisko polityczne ruchy migracyjne zajmują także istotne miejsce
w układzie współczesnych stosunków międzynarodowych, a zwłaszcza stosunków
bilateralnych między poszczególnymi krajami, są ich czynnikiem tak warunkującym,
jak i realizującym31. Wskazuje na to już sam fakt przekraczania granicy państwa.
Spotyka się tu utrudnienia bądź ułatwienia zarówno ze strony państwa wychodźców,
jak i kraju imigracji, co wynika z ich polityki migracyjnej.
Pojmując politykę jako sferę działalności społecznej związanej z dążeniem do
zdobycia i sprawowania władzy wewnątrz państwa i w stosunkach międzynarodowych32, nie sposób oddzielać migrację od polityki. Imigracja, jak i emigracja jest
zjawiskiem związanym tak z realizowaniem działalności politycznej wewnątrz
danego państwa, jak i dotyczącym stosunków politycznych we współczesnym
świecie33.
Złożonym dylematem pozostaje polityka państw wobec migrantów34.
Zauważa się zróżnicowane podejście głównie w zakresie przyjmowania imigrantów
oraz w kształtowaniu procesów adaptacji i asymilacji. Jedne z państw przyjmują
imigrantów w sposób niezwykle selektywny, stosując kryteria kulturowe, zawodowe,
ekonomiczne. Inne uzależniają przyjazd imigrantów od długofalowej polityki
państwa wobec poszczególnych krajów czy regionów. Decydującym pozostaje jednak
30
A. Chodubski, Emigracja jako zjawisko polityczne, "Zeszyty Naukowe Uniwersytetu
Gdańskiego - Nauki Polityczne", 1992, nr 11; R. Majewski, Imigranci jako kategoria
polityczna...., s. 23-31.
31
J. Kukułka, Międzynarodowe stosunki polityczne, Warszawa 1982, s. 82-92.
32
K. Podoski, Określenie i klasyfikacja zjawisk politycznych, „Studia Nauk Politycznych”
1973, nr 1, s. 93.
33
A. Chodubski, Emigracja jako zjawisko polityczne, „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu
Gdańskiego - Nauki Polityczne”, 1992, nr 11, s. 131-140.
34
K. Tomczyk, Dylematy multikulturalizmu we współczesnych społeczeństwach liberalnodemokratycznych, Warszawa 2007.
22
pragmatyka swoistej przydatności imigranta na rynku pracy oraz oceny jego zdolności
adaptacyjnych i asymilacyjnych.
Imigracja, stanowiąc zarówno podmiot, jak i przedmiot polityki, może być
rozpatrywana w różnych zakresach, tj. polityki społecznej, gospodarczej, kulturalnej,
oświatowej, międzynarodowej itd., a następnie w bardziej szczegółowych podziałach
– w różnych sferach, gałęziach. Można też rozpatrywać ją jako zjawisko związane
z bieżącym kształtowaniem rzeczywistości politycznej, jak też mówić o zjawisku
związanym z podejmowaniem decyzji dotyczących przyszłości. Ruchy migracyjne,
będąc kategorią cywilizacyjną, sprzyjają postępowi gospodarczemu, ożywieniu
politycznemu, realizacji dążeń i aspiracji jednostek. Bywają jednakże przyczyną
wielu problemów i konfliktów.
Emigranci są złożoną grupą społeczną charakteryzującą się istotnymi
cechami odrębności. Są grupą zróżnicowaną pod względem ekonomicznym,
edukacyjnym, politycznym. Stworzona w kraju osiedlenia struktura oraz miejsce,
jakie zajmuje w niej jednostka, odpowiada realiom tego kraju, jak i indywidualnym
cechom emigranta.
Bibliografia:
Bierzanek R., Symonides J., Prawo międzynarodowe publiczne, Warszawa 1992.
Bonasewicz A., Główne kierunki i natężenie migracji światowych w latach 19451995, [w:] Migracje 1945-1995, „Migracje i społeczeństwo” 1999, Nr (3).
Bonasewicz A., Konsekwencje demograficzne i społeczne imigracji do krajów OECD,
[w:] Imigranci i społeczeństwa przyjmujące. Adaptacja? Integracja?
Transformacja?, „Migracje i Społeczeństwo” 2000, Nr (5).
Cesarz Z., Wpływ czynnika międzynarodowego na środowisko międzynarodowe, [w:]
Problemy polityczne współczesnego świata, pod red. Z. Cesarza, E. Stadttmüller,
Wrocław 1998.
Chodubski A., Emigracja jako zjawisko polityczne, "Zeszyty Naukowe Uniwersytetu
Gdańskiego - Nauki Polityczne", 1992, nr 11.
Chodubski A., Emigracja polska w warunkach realizacji procesu integracji
ogólnoeuropejskiej, [w:] Polityka społeczna na drodze do Unii Europejskiej,
Włocławek 1997.
Chodubski A., Polonia wobec globalizacji cywilizacji, „Cywilizacje w czasie
i przestrzeni" 1998, nr 4.
Chodubski A., Wartości cywilizacji współczesnej a unifikacja i dezintegracja Europy,
[w:] Unifikacja i różnicowanie się współczesnej Europy, pod red. B. Fijałkowskiej,
A. Żukowskiego, Warszawa 2002.
23
Chodubski A., Współczesne oblicze Polonii świata, „Głos znad Pregoły” 1997, nr 6.
Ciamaga L., Latoszek E., Michałowska-Gorywoda K., Oręziak L., Teichmann E.,
Unia Europejska, Warszawa 1997.
Diaspora polska, pod red, A. Walaszka, Kraków 2001.
Emigracja z ziem polskich w czasach nowożytnych i najnowszych, pod red. A. Pilcha,
Warszawa 1984.
Huntington S. P., Zderzenie cywilizacji, Warszawa 1997.
Kukułka J., Międzynarodowe stosunki polityczne, Warszawa 1982.
Machcewicz P., Emigracja w polityce międzynarodowej, Warszawa 1999, s. 13-20,
45-55, 141-158.
Majewski R., Imigranci jako kategoria polityczna współczesnej cywilizacji, [w:]
Imigranci i społeczeństwa przyjmujące, „Migracje i społeczeństwo” 2000, Nr (5).
Majewski R., Przyczyny polskiego exodusu w latach osiemdziesiątych, [w:] Migracje
polityczne XX wieku, „Migracje i społeczeństwo” 2000, Nr (4).
Martin H. P., Schumann H., Pułapka globalizacji, Wrocław 1999.
McRae M., Świat w roku 2020, Warszawa 1996.
Michalska A., Prawa człowieka w systemie norm międzynarodowych, WarszawaPoznań 1992.
Naisbitt J., Megatrendy, Poznań 1997.
Pajewski J., Historia powszechna 1871-1918, Warszawa 1999.
Podoski K., Określenie i klasyfikacja zjawisk politycznych, „Studia Nauk
Politycznych” 1973, nr 1.
Polak E., Przemiany cywilizacji współczesnej w sferze kultury materialnej, Gdańsk
1996.
Rocznik Statystyki Międzynarodowej 2015. GUS.
Romaniszyn K., Światowe szlaki migracyjne: Przemiany i kontynuacje, [w:]
„Migracje i społeczeństwo” 1999, Nr (3).
Slany K., Między przymusem a wyborem, Kraków 1995.
Toffler A., Trzecia fala, Warszawa 1997.
Tomczyk K., Dylematy multikulturalizmu we współczesnych społeczeństwach
liberalno-demokratycznych, Warszawa 2007.
Wprowadzenie do prawa Wspólnot Europejskich, pod red. A. Wróbla, Kraków 2002
Żywczyński M., Historia powszechna 1789-1870, Warszawa 1997.
Vectors of contemporary international migration
Abstract: The contemporary international order characterized by considerable
dynamism and complexity of the phenomena. The processes of economic, cultural,
social and political create a new quality of being present in the new global reality.
24
They are subject to a new transformation of quality and quantity. One of the distinctive
features of the development of society since the dawn of the formation of a social and
political organizations was and is the mobility space. Its intensification was dependent
on many factors, economic, technical, cultural, political, etc. Significant
transformations in migration processes have marked the second half of the twentieth
century. Immigrants are a complex social group characterized by significant features
of separateness. They are a diverse group in terms of economic, educational, political.
Conceived in the country of settlement structure, and the place it occupies in the unit
corresponds to the realities of the country and individual characteristics emigrant.
Key words: international relations, migration, immigration
Nota o autorze:
dr Rafał Majewski, adiunkt w Wyższej Szkole Bankowej w Gdańsku.
Zainteresowania naukowe: stosunki międzynarodowe, ruchy migracyjne
i narodowościowe, przemiany współczesnych zbiorowości polonijnych.
25
Klaudia OHNSORGE
Uniwersytet im. A. Mickiewicza
Migracje społeczności kurdyjskiej, zamieszkującej
południowo-wschodnie tereny Turcji – przebieg
i przyczyny
Problemy społeczności kurdyjskiej uznawane są za jedno z najważniejszych
zagadnień polityki wewnętrznej Turcji. Według raportu „Barış ve çatışma arasında:
Türkiye ve ortadoğu’da Kürt dünyasını anlamlandırmak”, opublikowanego w 2016
roku, w Turcji mieszka 14.7 mln Kurdów z całej liczącej około 30 milionów diaspory
i stanowią oni 18% populacji Turcji, w Iranie mieszka 8.1 mln (10% populacji Iranu),
w Iraku 5.5 mln (17.5% populacji Iraku), w Syrii 1.7 mln (9.7% populacji Syrii)1. Nie
jest możliwe podanie dokładnej liczby Kurdów aktualnie mieszkających w Turcji,
ponieważ ostatni spis ludności, który zawierał pytanie o pochodzenie etniczne
przeprowadzono w 1965 roku. Zdecydowana większość tureckich Kurdów jest
sunnitami, a pozostała część to głównie alewici. Kurdowie uznawani są za jedną
z największych diaspór na świecie, nie posiadającą własnego państwa. Język
kurdyjski należy do perskiej gałęzi rodziny języków indoeuropejskich2.
Turcja jest państwem unitarnym, administracyjnie podzielonym na 81
prowincji. Na czele każdej z nich stoi mianowany przez rząd centralny gubernator.
Prowincje podzielone są na dystrykty. Kurdowie w Turcji zamieszkują przede
wszystkim prowincje wschodnie i południowe. Stanowią większość ludności
w Mardin, Siirt, Hakkari, Diyarbakır, Bitlis, Muş, Van i Ağrı. Urfa, Adıyaman,
Malatya, Elâzığ, Tunceli, Erzincan; Bingöl i Kars również tradycyjnie zdominowane
są przez ludność kurdyjską3. Prowincjami kurdyjskimi są także Kilis, Gaziantep,
Şırnak, Iğdır, Adana, Ardahan, Kahramanmaraş, Batman, Sivas i Erzurum.
Kurdowie są społecznością bardzo mobilną, od wieków przemieszczają się,
o kierunkach ich migracji decydowały względy polityczne, ekonomiczne i kulturalne.
Początki migracji narodu kurdyjskiego sięgają XII wieku, a powodem były konflikty
1
S. Al, Barış ve çatışma arasında: Türkiye ve ortadoğu’da Kürt dünyasını anlamlandırmak.
Şubat-Mayıs 2016 Dıyarbakır-Şanlıurfa-Mardin-Erbil Saha Araştırması Raporu,
https://serdargunes.files.wordpress.com/2015/08/baris-ve-catisma-arasc4b1nda-turkiye-veortadoguda-kurt-dunyasini-anlamlandirmak.pdf, [dostęp 26.11.2016].
2
D. Romano, The Kurdish nationalist movement: opportunity, mobilization, and identity,
Cambridge University Press, Cambridge 2006, s. 3.
3
K. Yıldız, The Kurds In Turkey: EU Accession and Human Rights, Pluto Press, London 2005,
s. 34.
27
religijne i walka w imię islamu z Zakonem Krzyżackim. Wielu Kurdów, wyruszając
na pielgrzymkę do Mekki, osiedlało się w krajach, przez które wędrowali w drodze
powrotnej do ojczyzny.
W wiekach późniejszych często siłą zmuszani byli do opuszczania swojej
ziemi, zamieszkiwali duże aglomeracje miejskie, które przyciągały ubogą ludność,
podejmującą się prostych i ciężkich prac. Pod koniec XIX i na początku XX wieku
młodzież wywodząca się z zamożnych domów podejmowała studia na uczelniach
wyższych, np. w Anglii, Szwajcarii. Emigranci polityczni, którzy osiedlili się na
obczyźnie, zakładali, że na wygnaniu będzie im łatwiej walczyć o polityczne
i kulturalne prawa rodaków4.
Wzrost migracji z południowo-wschodnich terenów Turcji nastąpił w latach
dwudziestych i trzydziestych XX wieku. Po masowych rzeziach i wykreśleniu słowa
Kurd z języka tureckiego, mieszkańców Kurdystanu północnego oficjalnie zaczęto
określać tureckimi góralami. Po upadku powstania w 1925 roku, mającego na celu
przywrócenie sułtanatu i utworzenie niezależnego Kurdystanu pod protektoratem
Turcji, rząd turecki wymordował ponad piętnaście tysięcy osób, w tym kobiety
i dzieci. Zniszczono ponad dwieście wiosek. W konsekwencji w 1932 roku decyzją
rządu tureckiego, część ludności kurdyjskiej przesiedlono na tereny zachodniej
Turcji5. Zdaniem Turków Kurdowie byli ludem prymitywnym, niepostępowym, a ich
życie określano jako wieczny stan wojny. Zdecydowana większość nie zgadzała się
na to, by nazywać ich tureckimi góralami, jednak tylko ci, którzy wyrzekli się swojej
tożsamości mieli szansę zdobyć wykształcenie i zrobić karierę. Najlepszym
przykładem jest były prezydent Turgut Özal, który nie ukrywał swojego pochodzenia,
ale też nigdy nie podkreślał odrębności między Turkami a Kurdami.
Problem kurdyjski uwydatnił się wraz z pojawieniem się tureckiego
nacjonalizmu w schyłkowym okresie imperium otomańskiego6. Rządy
kemalistowskie starały się nadać krajowi jednolity narodowo charakter; język turecki
był językiem państwowym, języki mniejszości nie miały, poza Stambułem, żadnych
praw, osoby nieznające tureckiego nie mogły korzystać z praw wyborczych7.
Na terenie Turcji pomiędzy 1923 a 1938 rokiem wybuchło 17 powstań,
z czego największe i najważniejsze w latach 1925, 1930 i 1937. W konsekwencji
używanie słów Kurd i Kurdystan zostało zakazane i usunięte z wszystkich książek
i publikacji. Wprowadzono całkowity zakaz używania języka kurdyjskiego i noszenia
strojów narodowych.
4
F. Jomma, Kurdowie i Kurdystan, Wydawnictwo L&L i DJ, Gdańsk 2001, s. 116.
M. Giedz, Kurdystan Bez miejsca na mapie, Poznaj Świat, Pelplin 2010, s. 21.
6
I. Sirkeci, Migration From Turkey To Germany: An Ethnic Approach, “New Perspectives on
Turkey”, nr 28-29/2003, s. 193.
7
J. Reychman, Historia Turcji, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1973, s. 312.
5
28
Po 1930 roku nasiliła się polityka asymilacyjna i eksterminacyjna. Wydana
w 1925 roku ustawa powołała do życia „generalny inspektorat”, który obejmował
większą część wschodniej Anatolii. Zajmował się między innymi powoływaniem
sądów wojennych i poborem do wojska. W maju 1932 roku ogłoszono nową ustawę,
w myśl której setki tysięcy Kurdów deportowano na tereny, gdzie stanowili 5%
ludności8. Wszystkim tym, których język ojczysty był inny niż turecki, zabroniono
odbudowy wiosek i dystryktów oraz organizacji, a te ugrupowania, które nadal
funkcjonowały, miały zostać rozwiązane. Owa ustawa była niezgodna z założeniami
Traktatu Lozańskiego, a mianowicie z artykułami 38. i 39., na podstawie których rząd
turecki zobowiązał się zagwarantować pełną opiekę nad życiem i prawami wszystkich
mieszkańców. Obywatele mogli, zgodnie z tym Traktatem, swobodnie posługiwać się
swoim językiem zarówno w stosunkach prywatnych, jak i handlu, religii, prasie, czy
też na zebraniach publicznych, w praktyce te wymogi nie były realizowane.
W związku z problemem utrzymania władzy w regionie Dersim,
zamieszkiwanym głównie przez kurdyjskich alewitów, państwo tureckie już od 1927
roku rozpoczęło plany przesiedleń, które nasiliły się w latach trzydziestych XX wieku
i miały wpływ na wybuch rebelii9.
20 listopada 1937 roku mieszkańcy okręgu Dersim wystosowali petycję do
Ligi Narodów. Protestowali przeciwko represjom władz, które zamykały kurdyjskie
szkoły, zabraniały używania języka i usuwały słowa Kurd i Kurdystan z publikacji
naukowych. Władza w okrutny sposób zmuszała ludność, w tym kobiet,y do budowy
obiektów wojskowych. Dziesięcioosobowe grupy Kurdów deportowano do tureckich
okręgów, gdzie stanowili niewielki, praktycznie zerowy procent ludności.
Kryzys w latach 1929 - 1933 poważnie pogorszył warunki ekonomiczne także
Kurdów. Nędza i bezrobocie wraz z prześladowaniami doprowadziły do wybuchu
wielkiej rebelii, na czele której stanął Seyit Rıza. W wyniku powstania zabito tysiące
Kurdów, dokonano masowych rzezi, zrównano z ziemią całe wsie i okręgi. Pod
hasłem szerzenia cywilizacji mordowano ludność cywilną – kobiety, dzieci
i starców10. Niektóre relacje mówiły nawet o użyciu przez stronę rządową gazów
trujących, przyjęto wówczas w Ankarze ustawy zwalniające tureckich oficerów
i żołnierzy od odpowiedzialności karnej za ewentualne wykroczenia dokonane wobec
rebeliantów11. Po bezlitosnym stłumieniu buntu, Seyit Rıza wraz z innymi
przywódcami został skazany na śmierć, stracono ich za bandytyzm.
8
A. R. Ghassemlou, Kurdystan i Kurdowie, Książka i Wiedza, Warszawa 1969, s. 59.
K. Kaczorowski, Kurdyjskie starania o utrzymanie tożsamości kulturowej – przemiany
politycznej reprezentacji Kurdów, „Władza sądzenia”, nr 4/2014, s. 155.
10
A. R. Ghassemlou, op. cit., s. 62.
11
D. Kołodziejczyk, Turcja, Trio, Warszawa 2011, s. 152.
9
29
W latach 30. XX wieku nastąpił wzrost fali emigracji do państw ościennych
oraz do Europy Zachodniej. Decyzję o wyjeździe podejmowali działacze polityczni
i studenci, sprzeciwiający się autorytarnemu uciskowi. Krajami emigracji w tym
okresie stały się przede wszystkim Wielka Brytania, Francja, Szwajcaria i Niemcy 12.
Stłumienie powstań wyciszyło kurdyjski ruch narodowy. Wpływ na to miało
również stracenie lub wygnanie z kraju wybitnych aktywistów. Po II wojnie
światowej struktura klasowa wschodnich terenów zaczęła się zmieniać. W wyniku
kemalistowskiej turkizacji, kurdyjska kultura integrowała się z turecką. Wzrost
aktywności Kurdów nastąpił w latach sześćdziesiątych i siedemdziesiątych XX wieku
i związany był z migracją do bardziej uprzemysławiających się miast. Młodzież
z prowincji wschodnich uzyskała szansę kształcenia się w centrum i na zachodzie
kraju, gdzie spotykała się z dyskryminacją. Równolegle studia rozbudzały
zainteresowanie własnymi korzeniami i kulturą, prowadząc do zaakceptowania swojej
odmienności. Wielu przyszłych kurdyjskich inteligentów motywowały do buntu
werbalne prześladowania tureckich kolegów i nauczycieli, przedrzeźniających ich
kurdyjski akcent, deprecjonujących obyczaje i „brak manier” 13. Jednym z ulubionych
dowcipów tureckich szowinistów było stwierdzenie, że Kurdowie nadal posiadają
ogony, a ich twarze nie przypominają istot ludzkich. W 1967 roku nacjonalistyczny
dziennikarz turecki przypomniał Kurdom, w kontekście Ormian, o tym, że Turcy są
bardzo cierpliwi, ale gdy się rozzłoszczą, lepiej nie stać im na drodze 14.
Z pewnością nie były to zachowania powszechne, jednak pozostawiały
bolesne ślady w pamięci społecznej Kurdów. Przez większość społeczeństwa
tureckiego nie byli oni traktowani jako obcy, a małżeństwa mieszane nie budziły
większych sprzeciwów. Mimo niestosowania antykurdyjskiej retoryki przez partie
polityczne, ignorowano aspiracje ludności ze wschodu. Wraz z opóźnieniem
gospodarczym terenów południowo-wschodnich Turcji coraz bardziej pogłębiało się
poczucie upokorzenia, które generowało chęć buntu. Właśnie dlatego Kurdowie
przyjęli socjalistyczne pragnienia równego oraz wolnego świata. Lewicowy dyskurs
oznaczał nowy uniwersalizm15. Lewicowe organizacje domagały się rozwoju
Wschodniej Anatolii oraz walki z dyskryminacją. Po raz pierwszy protestowała
ludność miejska. Cios kurdyjskim aspiracjom przyniosły wojskowe represje w 1971
roku, które dotknęły tysiące lewicowych intelektualistów16.
12
F. Jomma, op. cit., s. 117.
D. Kołodziejczyk, op. cit., s. 258.
14
Ibidem, s. 258.
15
J. Niekrasz, Sytuacja Kurdów w Turcji na przestrzeni wieków „Przegląd Narodowościowy.
Journal of Nations”, nr 1, 2012, s. 30.
16
D. Kołodziejczyk, op. cit., s. 259.
13
30
W 1961 roku wystosowano petycję do rządu o prawie do tożsamości, za co
przed sądem postawiono 49 kurdyjskich intelektualistów. Wkrótce poparło ich całe
kurdyjskie społeczeństwo, urządzając demonstracje. Rząd odpowiedział masakrą
ludności w Diyarbakır i w Mardin17. Buntując się przeciwko takiemu traktowaniu,
Kurdowie powołali w 1965 roku separatystyczną Demokratyczną Partię Kurdystanu
Tureckiego.
W wyniku nasilenia działań dyskryminujących, 27 listopada 1978 roku
utworzyli Partię Pracujących Kurdystanu (Partiya Karkerên Kurdistanê, PKK), której
przywódcą został Abdullah Öcalan.
W latach 1980 – 1983, pod hasłem przywracania jedności narodowej, władze
tureckie podejmowały bezwzględne działania wymierzone w język i tożsamość
kulturową Kurdów.
W grudniu 1982 roku wprowadzono zakaz śpiewania pieśni ludowych,
a w październiku 1983 roku, tuż przed wyborami i przywróceniem rządów cywilnych,
ogłoszono dekret nr 2932, który ustalał, że językiem ojczystym każdego tureckiego
obywatela jest język turecki. Polityka represji i negowania istnienia Kurdów z czasem
przestała przynosić pożądane efekty.
Poza czynnikiem demograficznym, a mianowicie większym przyrostem
naturalnym Kurdów na wschodnim obszarze, na niekorzyść Turków działał również
wzrost poziomu wykształcenia ludności kurdyjskiej. Nowa warstwa inteligencji
i przywódców politycznych w wyniku represji często podejmowała decyzje
ekstremalne. Nie bez znaczenia było również, że wrogo nastawieni wobec
prozachodniej Turcji sąsiedzi – zwłaszcza ZSRR i Syria – zainteresowani byli
wspieraniem kurdyjskiej irredenty, choć insynuacje tureckich nacjonalistów, że cały
ruch kurdyjski jest moskiewską intrygą, były dalekie od rzeczywistości 18.
12 września 1980 roku w Turcji przeprowadzono zamach stanu. Wojskowy
pucz zakończył się uwięzieniem tysięcy Kurdów, między innymi w jednym
z najsłynniejszych więzień, które znajdowało się w mieście Diyarbakır, powszechnie
uważanym za stolicę Kurdów. Więzienie słynęło z brutalnych tortur, a okres jego
funkcjonowania jest jednym z najtragiczniejszych okresów w historii narodu
kurdyjskiego zamieszkującego tereny Turcji. W latach 1980 – 1984 uśmiercono
i trwale okaleczono tam wiele osób. Do więzienia trafiali zwykli ludzie, wieśniacy
pracujący na roli, którzy z partyzantką nie mieli nic wspólnego, poza faktem, że
czasem nocą bojownicy PKK, przychodząc do ich domów, pod groźbą pozbawienia
życia żądali jedzenia 19.
17
M. Giedz, op. cit., s. 76.
D. Kołodziejczyk, op. cit., s. 261.
19
M. Giedz, op. cit., s. 77.
18
31
W 1974 roku, studiujący w Ankarze kurdyjski adept marksizmu-leninizmu,
używający na co dzień języka tureckiego, Abdullah Öcalan stworzył radykalną grupkę
młodzieży, łączącą proletariacką frazeologię z ideą wyzwolenia Kurdystanu 20.
Członkowie początkowo znani byli jako Apocular, czyli apowcy, którzy nazwę
zaczerpnęli od kurdyjskiego przydomka Öcalana, Apo oznaczającego „wuj”. W 1978
roku utworzyli Partię Pracujących Kurdystanu, PKK. Dzięki pomocy syryjskiej
w 1980 roku członkowie partii utworzyli obozy szkoleniowe w Libii i coraz częściej
dokonywali akcji dywersyjnych, przedostając się na tereny Turcji z Syrii i Iraku.
W 1984 roku przeprowadzili pierwsze ataki terrorystyczne w południowo wschodniej
Turcji. Rząd turecki odpowiedział terrorem na terror. Do ponad 200 tysięcy wzrosła
liczba żołnierzy stacjonujących w Kurdystanie21. Wojsko stosowało przemoc fizyczną
i tortury. Jedynie prorządowe wsie nie doświadczyły rutynowych działań sił
bezpieczeństwa, podczas których setki ludzi były samowolnie aresztowane i bite, aż
do przyznania się do współpracy z PKK22. Część z osób pomagała im z własnych
pobudek lub przez zastraszenie. Dostarczali partyzantom pożywienie, dawali
schronienie lub pomagali znaleźć inną drogę.
Wraz z nasileniem konfliktu, warunki życia stawały się coraz trudniejsze. Na
początku 1989 roku zostały opublikowane w Turcji raporty, dotyczące brutalności
armii i masowych grobów w Siirt. W latach 1987-2003 przesiedlono około 380
tysięcy osób z 905 wiosek23.
W 1993 roku Öcalan próbował podjąć negocjacje z rządem Turcji, jednak
jego propozycja została odrzucona, ze względu na metody terrorystyczne stosowane
przez PKK.
W tym samym roku na terenie Europy członkowie partii przeprowadzili
kilkadziesiąt zamachów na tureckich dyplomatów. Trzy lata później wojska tureckie,
zgodnie z rozporządzeniem Ministra Spraw Zagranicznych, dokonały w ciągu kilku
godzin zniszczeń 2400 wiosek, a uciekająca z nich ludność została deportowana 24.
Bombardowano wioski i osady, dewastowano przyrodę, a także nałożono embargo na
żywność. Operacje wojskowe prowadzono nawet na terenie Iraku, przy okazji
przeciwdziałając utworzeniu kurdyjskiego państwa narodowego.
Sam Öcalan w wywiadzie udzielonym włoskiej agencji prasowej ANSA
mówił – „Nie żądam niczego poza poszanowaniem całego narodu kurdyjskiego
i politycznego uznania problemu kurdyjskiego wewnątrz Turcji. PKK była zmuszona
do rozpoczęcia przed laty wojny z Turcją. Była to jedyna droga do uniknięcia zagłady
20
D. Kołodziejczyk, op. cit., s. 261.
J. Niekrasz, op. cit., s. 31.
22
Ibidem, s. 31.
23
Ibidem, s. 32.
24
M. Giedz, op. cit., s. 78.
21
32
narodowej. Obecnie warunki zmieniły się i jesteśmy gotowi do położenia kresu
wojnie”25.
Konflikt osłabł po aresztowaniu Abdullaha Öcalana, 15 lutego 1999 roku.
W czerwcu skazano go na karę śmierci, jednak wyrok nie został wykonany. Egzekucja
została bezterminowo odroczona, gdyż w Turcji w 2002 roku zakazano wykonywania
kary śmierci. W tym samym roku władzę utracili polityczni spadkobiercy kemalizmu,
a władzę przejęła promuzułmańska Partia Sprawiedliwości i Rozwoju (tur. Adalet ve
Kalkınma Partisi, AKP). Jednocześnie starania Turcji o członkostwo w Unii
Europejskiej stworzyły warunki do liberalizacji postawy władz tureckich wobec
kwestii kurdyjskiej.
Zawieszenie broni pomiędzy rządem tureckim a PKK trwało do czerwca 2015
roku, czyli do wyborów, w których Partia Sprawiedliwości i Rozwoju utraciła swoją
absolutną większość. O porażkę w wyborach oskarżono prokurdyjską Ludową Partię
Demokratyczną (Halkların Demokratik Partisi, HDP), która przekroczyła wysoki
10% próg wyborczy i dostała się do parlamentu, pozbawiając AKP bezwzględnej
większości. Kolejne wybory odbyły się w listopadzie, czyli 5 miesięcy później.
Ogłoszono je, ponieważ czerwcowy wynik uniemożliwił partii rządzącej uzyskanie
większości, która pozwoliłaby na zmianę konstytucji i przyznanie prezydentowi
szerokich uprawnień. Sukces HDP uniemożliwił sprawowanie samodzielnych rządów
i utworzenie koalicji. Okres przedwyborczy był jednym z najkrwawszych w historii.
Kiedy po czerwcowych wyborach AKP zobaczyła swój potencjalny koniec,
jej polityczni przeciwnicy postanowili działać. Przedstawiciele CHP (Cumhuriyet
Halk Partisi), czyli Republikańskiej Partii Ludowej zaoferowali utworzenie koalicji
z MHP (Milliyetçi Hareket Partisi), czyli Partią Narodowo - Ludową. W opozycji
miała się znaleźć prokurdyjska HDP. HDP zaakceptowała propozycję, jednak MHP
zrezygnowała uzasadniając swoją odmowę niechęcią do utworzenia rządu z Kurdami.
Eskalacja konfliktu między rządem a PKK i YDG-H (Yurtsever Devrimci
Gençlik Hareketi), czyli Patriotycznym Ruchem Młodzieży Rewolucyjnej nastąpiła
w lipcu 2015 roku. Powodem był zamach terrorystyczny w Suruç, o który obwinia się
Państwo Islamskie. Oczywiście do zerwania rozejmu przyczynił się także kryzys
powyborczy i związane z nim napięcia oraz obwinianie Turcji o współpracę
z Państwem Islamskim. W lipcowym ataku zginęły 32 osoby, dwa dni później
zamordowano dwóch tureckich policjantów, oskarżając ich o współpracę z ISIS, dwa
dni później tureckie lotnictwo zaatakowało bazy PKK w północnym Iraku. Mimo
obietnicy prezydenta Erdoğana, dotyczącej większego zainteresowania
i zaangażowania w walce z ISIS, to nie islamiści, a PKK stali się głównym celem
lotnictwa.
25
Ibidem, s. 80.
33
Armia turecka obecnie toczy regularne walki we wschodniej Anatolii. Policja,
żandarmeria, wojsko używają ciężkiego sprzętu. Wprowadzane są blokady miast,
które ułatwiają ich pacyfikacje. PKK natomiast atakuje posterunki policji, straży
granicznej i toczy walkę z oddziałami armii. W miastach działa partyzantka miejska,
bojówkarze z PKK i młodzieżówki YDG – H. Konflikt, który do tej pory toczył się
głównie w górach, został przeniesiony do miast. Ludność cywilna się radykalizuje,
a jej sytuacja społeczna drastycznie pogarsza się. Kurdowie zmuszani są do
opuszczania domów lub wręcz odwrotnie, boją się z nich wychodzić, gdyż grozi im
śmierć.
Trudna sytuacja polityczna w Turcji i konflikt zbrojny toczony na
południowym wschodzie zmuszają żyjącą tam ludność do migracji. Rygorystyczna
polityka, skutecznie prowadzona do początku XXI w. wywarła znaczny wpływ na
dynamikę emigracji zewnętrznej. Okazją do wyjazdu z kraju była między innymi
umowa między Turcją a Niemcami o naborze pracowników, zawarta 30 października
1961 roku. W latach sześćdziesiątych XX wieku Kurdowie z Turcji zaczęli osiedlać
się w Niemczech, krajach Beneluksu, Austrii, Francji i Szwajcarii, stając się
odpowiedzią na zapotrzebowanie państw europejskich, poszukujących taniej siły
roboczej. Szacuje się, że Europę Zachodnią zamieszkuje obecnie około 1,2 – 1,3 mln
Kurdów, a 85% z nich pochodzi z Turcji26. Według danych opublikowanych na
portalu The Kurdish Project, największa część diaspory osiedliła się na terenie
Niemiec, około 650 tys., Francji 120 tys., Holandii 80 tys., Szwajcarii 70 tys.
i dalej Belgii, Austrii, Szwecji, Wielkiej Brytanii, Grecji, Danii, Norwegii, Włoch
i Finlandii27. Emigranci kurdyjscy, przebywający we wszystkich krajach Europy
Zachodniej, osiedlają się przede wszystkim w ich stolicach bądź w dużych
aglomeracjach miejskich28. Początkowo zamieszkiwali głównie ubogie dzielnice, już
zasiedlone przez inne mniejszości narodowe. Osiedlając się blisko siebie
w dzielnicach robotniczych, zasiedlali wraz z innymi pracownikami specjalnie na ich
potrzeby wzniesione nowe osiedla. Społeczność skupiona w określonych dzielnicach
dużych ośrodków miejskich chętnie tworzyła organizacje społeczne, kulturalne
i polityczne. Przykładem takiej działalności jest Instytut Kurdyjski w Paryżu.
Ibrahim Sirkeci, brytyjski badacz pochodzenia tureckiego szacuje, że na
skutek konfliktu między tureckimi władzami a społecznością kurdyjską odsetek
kurdyjskich emigrantów z Turcji przewyższa odsetek Kurdów mieszkających
26
The cultural situation of the Kurds, Report Committee on Culture, Science and Education,
Council
of
Europe,
2006, http://assembly.coe.int/nw/xml/XRef/X2H-XrefViewHTML.asp?FileID=11316, [dostęp 03.12.2016 ].
27
Kurdish Diaspora, http://thekurdishproject.org/kurdistan-map/kurdish-diaspora/, [dostęp
03.12.2016 r].
28
F. Jomma, op. cit., s. 10.
34
w Turcji. Przytoczone przez niego badania przeprowadzone w 1996 r. potwierdzają
tę tezę. Dowiodły one, że aż 30,3% kurdyjskich gospodarstw domowych posiadało
wtedy co najmniej jednego członka rodziny za granicą, podczas gdy wśród tureckich
gospodarstw odsetek ten wynosił 12,9%29.
Kultura polityczna, panująca w państwach Europy Zachodniej, wywarła
znaczny wpływ na rozwój świadomości narodowej emigrantów kurdyjskich.
Aktywnie angażują się oni w życie polityczne, kulturalne i gospodarcze rodaków
zamieszkujących kraj wychodźstwa. Czynnie współpracują z kurdyjskimi
organizacjami politycznymi, wydają własne czasopisma, stanowiące cenne źródła
informacji kulturalnych i politycznych, prowadzą rozgłośnie radiowe i posiadają
własne kanały telewizyjne. Zaangażowanie polityczne emigrantów kurdyjskich i ich
sprzeciw przeciwko działaniom zbrojnym w południowo wschodnich terenach Turcji
prowadzi często do starć między Kurdami, a Turkami zamieszkującymi te same
państwa europejskie.
Eskalacja konfliktu między etnicznymi Kurdami i Turkami w Europie
nastąpiła na początku lat 90. XX wieku i spowodowana była między innymi
delegalizacją Partii Pracujących Kurdystanu w Niemczech. Bezpośrednią przyczyną
zdelegalizowania partii był wzrost przemocy wobec etnicznych Turków, m.in.
przejęcie 24 czerwca 1993 r. tureckich konsulatów w Monachium, Brnie i Lyonie
i wzięcie dyplomatów za zakładników. Jednocześnie w wielu niemieckich miastach
dokonano ataków na tureckich przedsiębiorców, banki i agencje turystyczne 30.
Napięcie między tymi społecznościami ukazuje istotną kwestię dotyczącą
problemu integracji. Gdy w październiku 2007 r. wojsko tureckie pacyfikowało bazy
zwolenników PKK na wschodzie Turcji, w Berlinie demonstrowała grupa około 500
Kurdów, przeciwko którym wystąpiła społeczność turecka. W wyniku zamieszek 18
policjantów zostało rannych31. Kolejnym powodem do zamieszek jest zazwyczaj
świętowanie Newroz, czyli kurdyjskiego Nowego Roku. Konflikt ten potwierdza, że
tureckie pojęcie narodu opiera się na etnokulturowości, czego przykładem jest
polityka asymilacyjna względem Kurdów, tak też chcą być postrzegani poza
granicami swojego kraju. Drugie spostrzeżenie dotyczy faktu, że co piąty imigrant
z Turcji jest kurdyjskiego pochodzenia32, co może mieć bezpośredni wpływ na proces
integracji. Zbadanie tego czynnika wydaje się jednak niemożliwe, ponieważ statystyki
etnicznego pochodzenia imigrantów opierają się w głównej mierze na ich
obywatelstwie.
29
M. Sulkowski, Pół wieku diaspory tureckiej w Niemczech, Dom Wydawniczy Elipsa,
Warszawa 2012, s. 81.
30
Ibidem, s. 81.
31
Ibidem, s. 82.
32
Ibidem, s. 83.
35
Systematycznie wzrasta uchodźstwo do Europy zamożnych obywateli
kurdyjskich. Myślą oni o inwestowaniu kapitału za granicą. Korzystne rynki zbytu
znajdują na obszarach Europy Wschodniej33. Młodzi ludzie wyjeżdżają w celach
edukacyjnych bądź zarobkowych, działacze polityczni zaś zmuszeni są do
opuszczenia terytorium Turcji. Różnie kształtuje się sytuacja po dotarciu na miejsce
docelowe i wiele zależy od tego, na ile wiarygodne są dokumenty, którymi się
posługują. Chcąc zwiększyć swą szansę na otrzymanie azylu politycznego,
uciekinierzy próbują nawiązać kontakt z organizacjami kurdyjskimi działającymi
w Europie. Te jednak niechętnie udzielają poparcia ludziom, którzy
w rzeczywistości nie byli politycznymi działaczami prześladowanymi przez rząd, ani
członkami jakichkolwiek organizacji politycznych czy kulturalnych34. Lęk przed
przyszłością towarzyszy uciekinierom także w trakcie oczekiwania na wydanie
ostatecznej decyzji o ich dalszym losie. Etap ten może trwać nawet kilka lat i w tym
czasie oczekującym nie wolno podjąć żadnej pracy zawodowej. Emigranci pobierają
zasiłek, kwaterowani są w obozach dla uchodźców i nie mogą samowolnie opuszczać
wyznaczonego obszaru znajdującego się wokół obozu. Okres ten najciężej znoszą
osoby, które w kraju zostawiły swoje rodziny, a szansa na szybkie sprowadzenie ich
do siebie jest niewielka. Rządy państw, do których najczęściej trafiają uciekinierzy,
organizują w obozach kursy językowe, jednak emigranci, pozbawieni kontaktów
z żywym językiem, ze społecznością danego kraju, wynoszą niewielkie korzyści
z tej edukacji35. Osoby, posiadające pozwolenie na pobyt stały, uczęszczają na kursy
językowe, a nauka języka obcego bywa nie lada wyzwaniem. Przeszkodą najczęściej
jest wiek. W otrzymaniu zatrudnienia pomagają stabilni finansowo rodacy, którzy
posiadają własną działalność gospodarczą. Przebywanie w tak wąskim kręgu
społecznym, prowadzi jednak do problemu z integracją z tubylcami. Przebywając
wśród swoich używa się rodzimego języka, co powoduje trudności w nawiązywaniu
relacji z innymi mieszkańcami i może wywołać lęk przed samodzielnym
funkcjonowaniem. Różnice kulturowe i obraz emigrantów kreowany w mediach
powoduje wzrost niechęci wobec cudzoziemców. Mieszkańcy Europy obwiniają ich
za wysokie bezrobocie, wzrost przemocy oraz nieakceptowanie powszechnie
obowiązujących praw, co prowadzi nawet do powstawania ruchów neonazistowskich.
Dostosowując się do nowych warunków życia, Kurdowie nie rezygnują z własnej
tożsamości narodowej, balansując pomiędzy dwoma światami. Jest to trudne,
ponieważ jako miejsce docelowe wybierają kraje z zupełnie innego kręgu
cywilizacyjnego, które różnią się modelem wychowania dzieci oraz podejściem do
33
F. Jomma, op. cit., s. 121.
Ibidem, s. 129.
35
Ibidem s. 130.
34
36
rodziny. Ich potomkowie prowadzą życie na wzór zachodni i nawet jednostki
wychowywane w „gettach” znają inny, kształtowany przez media czy szkołę świat,
niż ich rodzice36.
Chęcią pomocy służą rodziny mieszkające w Europie, np. w Polsce,
występują do odpowiednich organów władzy o oficjalne zaproszenia dla swoich
krewnych, umożliwiające im odbycie wizyty towarzyskiej. Zaproszenie wydawane
jest na okres czasowy i uwarunkowane jest spełnieniem określonych wymogów.
Przejście procedury nie wiąże się jednak ze zgodą na otrzymanie wizy do Europy,
gdyż ostateczna decyzja należy do konsula urzędującego na terenie Turcji.
W przypadku pomyślnej weryfikacji wniosku i otrzymania zgody na przyjazd, krewni
często starają się o uzyskanie zgody na zezwolenie na pracę. Młodzi ludzie najczęściej
podejmują studia, co wiąże się z ogromnym obciążeniem finansowym dla rodziny,
ponieważ edukacja jest płatna. Studenci pochodzący z Turcji, czyli kraju, który nie
należy do Unii Europejskiej zobowiązani są do pokrycia całego kosztu edukacji.
Napływ nielegalnych imigrantów doprowadził do zaostrzenia kontroli
migracyjnych w Europie i na jej obrzeżach, a Turcja stała się głównym państwem
tranzytowym dla migrantów z Bliskiego Wschodu i Afryki. Przyszłość tej wędrówki
ludów zależeć będzie od regulacji rządów europejskich. Emigracja może być
podyktowana wyborem własnym, rodziny bądź środowiska, w którym żyje, a co za
tym idzie wybór ten może być mniej lub bardziej świadomy. Podjęcie decyzji
o wyjeździe jest skomplikowane i spowodowane poczuciem beznadziejności,
bezsilności. W przypadku Kurdów postanowieniu o emigracji towarzyszy obawa, że
podejmuje decyzję równą dezercji, że pozostawia rodaków, którzy znajdują się
w trudnej sytuacji37. Wyjazd z kraju wiąże się również z wyprzedaniem dóbr, czyli
części dorobku całego życia. Zarówno legalny, jak i nielegalny wyjazd może budzić
wątpliwości, co do słuszności podjętej decyzji.
Europejscy liderzy nie wydają się zainteresowani sytuacją polityczną na
południowo – wschodnich terenach Turcji, nie dostrzegają, że mordowani są tam
cywile. Trwa tam masowa migracja wewnętrzna, tysiące ludzi opuszczają swoje
miasta i szukają bezpiecznego miejsca do życia. Najtrudniejsze dla Kurdów jest
właśnie milczenie międzynarodowej opinii publicznej, która chce widzieć w Ankarze
sprzymierzeńca w rozwiązaniu kwestii uchodźców. Europa, borykająca się ze swoimi
problemami, nie reaguje na czystkę etniczną, dokonywaną po raz kolejny na Kurdach.
Może to jednak spowodować, że wahający się do tej pory Kurdowie, uciekając przez
unicestwieniem, masowo zaczną opuszczać Turcję. W tym momencie problem
kurdyjski stanie się problemem Europy.
36
37
Ibidem, s. 132.
Ibidem, s. 129.
37
Bibliografia:
Al S., Barış ve çatışma arasında: Türkiye ve ortadoğu’da Kürt dünyasını
anlamlandırmak. Şubat-Mayıs 2016 Dıyarbakır-Şanlıurfa-Mardin-Erbil Saha
Araştırması Raporu, https://serdargunes.files.wordpress.com/2015/08/baris-vecatisma-arasc4b1nda-turkiye-ve-ortadoguda-kurt-dunyasini-anlamlandirmak.pdf,
[dostęp 26.11.2016].
Ghassemlou A.R., Kurdystan i Kurdowie, Książka i Wiedza, Warszawa 1969.
Giedz M., Kurdystan Bez miejsca na mapie, Poznaj Świat, Pelplin 2010.
Jomma F., Kurdowie i Kurdystan, Wydawnictwo L&L i DJ, Gdańsk 2001.
Kaczorowski K., Kurdyjskie starania o utrzymanie tożsamości kulturowej –
przemiany politycznej reprezentacji Kurdów, „Władza sądzenia”, nr 4/2014.
Kołodziejczyk D., Turcja, Trio, Warszawa 2011.
Kurdish
Diaspora, http://thekurdishproject.org/kurdistan-map/kurdish-diaspora/,
[dostęp 03.12.2016 r].
Niekrasz J., Sytuacja Kurdów w Turcji na przestrzeni wieków „Przegląd
Narodowościowy. Journal of Nations”, nr 1, 2012.
Reychman J., Historia Turcji, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1973.
Romano D., The Kurdish nationalist movement: opportunity, mobilization, and
identity, Cambridge University Press, Cambridge 2006.
Sirkeci I., Migration From Turkey To Germany: An Ethnic Approach, “New
Perspectives on Turkey”, nr 28-29/2003.
Sulkowski M, Pół wieku diaspory tureckiej w Niemczech, Dom Wydawniczy Elipsa,
Warszawa 2012.
The cultural situation of the Kurds, Report Committee on Culture, Science and
Education, Council of Europe, 2006, http://assembly.coe.int/nw/xml/XRef/X2HXref-ViewHTML.asp?FileID=11316, [dostęp 03.12.2016 ].
Yıldız K., The Kurds In Turkey: EU Accession and Human Rights, Pluto Press,
London 2005.
The migration of the Kurdish Community inhabiting the South-East Turkey course and causes
Abstract: Klaudia Ohnsorge in the article titled Migracje społeczności kurdyjskiej,
zamieszkującej południowo-wschodnie tereny Turcji – przebieg i przyczyny
[Migration of the Kurdish community inhabiting the South-East Turkey - course and
causes] described the migration process of the Kurdish community inhabiting the
South-East territory of Turkey. The external and internal migration of the Kurds has
been analysed, covering the period from the Middle Ages till the present times.
Influence of the Turkish and European policies on the development of national
38
consciousness has been sketched, as well as causes of disruptions of integration
processes in this field have been determined. It has been also shown, how the current
political and social situation in Turkey forces thousands of people to leave their towns.
The influx of illegal migrants resulted in tightening migration controls in
Europe and on its edges, while Turkey has become the main centre managing
migration from the Middle East and Africa. Future of the further migration
movements will depend on regulations imposed by governments. According to the
author, it may turn out that the situation described in the article and unnoticed by the
European governments will bring new wave of refugees, but this time the Kurdish
one.
Key words: Migration, refugee, ethnic minorities, persecution of the Kurds
Nota o autorce:
Klaudia Ohnsorge – studentka II roku SUM Instytutu Kultury Europejskiej UAM
w Gnieźnie. Obecnie prowadzi badania pod kierunkiem prof. Elizy Grzelak, dotyczą
one relacji kurdyjsko – tureckich. Jest autorką rozprawy licencjackiej: Kurdowie
w Turcji w XX i XXI wieku.
39
Janusz JARTYŚ, Marcin ORZECHOWSKI
Uniwersytet Szczeciński
Migracja zarobkowa z Ukrainy do Polski.
Uwarunkowania polityczno-społeczne
Migracje ludności są zjawiskiem wielowymiarowym, zawierającym aspekty
psychologiczne, kulturowe, ekonomiczne, demograficzne, prawne i polityczne.
Złożoność procesów migracji, ich turbulentność, zmienność w czasie oraz
różnorodność konsekwencji w wymiarze ekonomicznym, demograficznym,
politycznym czy też kulturowym powoduje trudności w analizie teoretycznej
odnoszącej się chociażby do przyjęcia jednoznacznej, akceptowalnej przez badaczy
definicji migracji oraz teorii wyjaśniającej to zjawisko, jak i praktycznej, związanej
m.in. ze sformułowaniem zasad polityki migracyjnej. Aktualność problematyki
dotyczącej migracji z Ukrainy do Polski jest determinowana przede wszystkim
niestabilną sytuacją polityczną i gospodarczą na Ukrainie. Dane Ministerstwa Pracy
i Polityki Społecznej za pierwsze półrocze 2014 roku wskazują jednoznacznie na
intensywny wzrost zainteresowania Ukraińców podejmowaniem pracy w Polsce,
który spowodował zwiększenie zatrudnienia migrantów z Ukrainy o ponad 30%
w stosunku do pierwszego półrocza w roku 20131.
Ekonomiczne aspekty migracji zarobkowej dostrzegł już w końcu XIX wieku
E. G. Ravenstein. Od połowy XX wieku prowadzono badania procesów migracji
najpierw w Stanach Zjednoczonych, nieco później w krajach Europy Zachodniej.
W Polsce problematyka migracji była kilkanaście lat temu przede wszystkim domeną
przedstawicieli demografii i socjologii, choć prowadzili w tej tematyce badania także
przedstawiciele nauk ekonomicznych. Przeprowadzone w ostatnich latach badania
aspektów ekonomicznych migracji do Polski były często tylko fragmentem szerszego
zakresu badań obejmujących wiele różnych problemów związanych ze specyfiką
rynku pracy w Polsce, integracją migrantów czy też polityką migracyjną.
W niniejszym artykule poruszony zostaje problem napływu migracji
zarobkowej Ukraińców do Polski, który z różnym nasileniem występuje od 2004 roku,
kiedy to Polska została członkiem Unii Europejskiej. Powody takiego stanu rzeczy
posiadają podłoże ekonomiczne, a także odnoszą się do sfery bezpieczeństwa po
agresji Federacji Rosyjskiej na wschodnie rubieże Ukrainy. W opinii Ukraińców
1
Cudzoziemcy pracujący w Polsce - statystyki, Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej
http://www.mpips.gov.pl/analizy-i-raporty/cudzoziemcy-pracujacy-w-polsce-statystyki/
[dostęp: 11.09.2014].
41
Polska stanowi intratny kraj dla podjęcia migracji zarobkowej z uwagi na bliskość
kulturową, podobieństwo językowe i otwartość społeczną będącą cechą społeczeństw
Europy Środkowo-Wschodniej i Wschodniej. Jednakże należy zauważyć, że napływ
dużej ilości ludności ukraińskiej powoduje brak entuzjazmu wśród społeczeństwa
polskiego, które od 1945 roku przyzwyczajone jest do dużej hermetyczności
kulturowej i językowej. Na niniejszy proces wpływają ponadto uwarunkowania
natury historycznej oraz czynniki polityczne.
W polskiej polityce zagranicznej po 1989 roku Ukraina stanowiła
strategicznego partnera oddzielającego Polskę od Federacji Rosyjskiej. Dobre
stosunki elit politycznych obu państw nie przekładały się jednak na wzajemną
sympatię obu społeczeństw. W relacjach politycznych pomijano bowiem kwestie
trudnej i krwawej wspólnej historii, w której Ukraińska Powstańcza Armia i Stepan
Bandera odpowiedzialni byli za tragiczne wydarzenia na Wołyniu z przełomu 1943
i 1944 roku. W opinii części społeczeństwa polskiego i elit politycznych
sprawujących władzę od listopada 2015 roku za niepokojące uznać można nasilenie
postaw nacjonalistycznych w społeczeństwie ukraińskim. Niepokój polskich elit
politycznych połączony z żądaniami ustosunkowania się strony ukraińskiej do
bolesnej historii i wzięcia odpowiedzialności za wspomniane już wydarzenia na
Wołyniu spowodowały również zmianę nastawienia znacznej części polskiego
społeczeństwa do wzajemnych relacji pomiędzy oba narodami i państwami.
Zgodnie z teorią zmiany społecznej również część polskiego społeczeństwa
zaczęła spoglądać na Ukraińców i Ukrainę przez pryzmat historii, jak czynią to elity
polityczne. Wraz z tym pojawiły się, co prawda nieliczne, wystąpienia o charakterze
antyukraińskim, które nie zdarzały się wcześniej po roku 1989.
Problem migracji zarobkowej, który analizują autorzy w niniejszym artykule,
stanowi zatem ważną część relacji polsko-ukraińskich, a każde jego aspekty należy
rozpatrywać oddzielnie na zasadzie studium poszczególnych przypadków. Treść
artykułu jest zatem odzwierciedleniem prezentowanego we wstępie stanowiska
badawczego.
Ustalenia definicyjne dotyczące zjawiska migracji zarobkowej
Interdyscyplinarne podejścia badawcze analizujące istotę migracji ulegały
ewolucyjnym przewartościowaniom wraz z upływem czasu i stopniowym
poznawaniem przez badaczy różnych aspektów tego zjawiska. W definicjach, które
powstawały w latach 50. ubiegłego wieku migracja utożsamiana była niemal
wyłącznie z ruchem ludności wykonywanym z reguły na duże odległości z zamiarem
42
osiedlenia się2. Szybko jednak dostrzeżono, że tak formułowane definicje nie
obejmują wszystkich jej rodzajów. S. Lee twierdził, że migracja jest zdefiniowana
zasadniczo jako trwała albo półtrwała zmiana miejsca zamieszkania, ale żadne
ograniczenie nie może być zastosowane w stosunku do odległości ruchu i nie ma
różnicy pomiędzy zewnętrzną i wewnętrzną migracją3. Z kolei pod koniec XX wieku
pomimo tego, iż dostrzegano złożoność i wielowymiarowość problematyki migracji,
podejmowano jeszcze sformułowania w miarę jednolitej definicji, co prowadziło do
tego, że definicje miały charakter bardziej interdyscyplinarny, niemniej jednak ich
wspólnym mianownikiem był element ruchu jako podstawowa i integralna cecha
migracji4. W pierwszej dekadzie obecnego stulecia tego rodzaju podejścia badawcze
uległo zasadniczej zmianie a naukowcy skoncentrowali się na definiowaniu
poszczególnych rodzajów migracji lub niektórych jej aspektów. Doprowadziło to do
rozszerzenia siatki pojęciowej związanej z naukowa analizą zjawiska migracji,
w sposób szczególny odnoszącej się do jego rodzajów (migracja niepełna,
wahadłowa, ekonomiczna, zarobkowa, sezonowa itd.). Logiczna konsekwencją tego
rodzaju działań było formułowanie określonych typologii, zawierających ww. rodzaje
migracji.
Za przykład podejścia badawczego, w którym autor kładzie nacisk na
uwarunkowania rozumiane jako siły sprawcze migracji, jest typologia
zaproponowana przez S. I. Pyrożkowa. Analizując specyfikę procesów migracyjnych
na Ukrainie, wyodrębnił on trzy jej rodzaje:
a) migracja ekonomiczna – przemieszczanie ludności zachodzące z pobudek
ekonomicznych i mające na celu polepszenie jej materialnego bytu;
b) migracja polityczna – związana z przemieszczaniem się ludności z krajów
o totalitarnych lub autorytarnych reżimach, np. w rezultacie zdarzeń
wojennych, zmianą granic, różnymi formami dyskryminacji czy też
konfliktami o charakterze wewnętrznym lub międzynarodowym;
c) migracja ekologiczna – związaną z przemieszczeniami ludności w rezultacie
złego wpływu środowiska na zdrowie człowieka 5.
Migrację ekonomiczną utożsamia się często z pojęciem migracji zarobkowej
i właśnie tej kategorii pojęciowej używa się coraz powszechniej6. Zdecydowana
większość badaczy, używająca w swych pracach pojęcia „migracja zarobkowa”,
2
M. Okólski, Demografia zmiany społecznej, Warszawa 2004, s. 204.
S. Lee, A theory of migration, Demography, New York 1966, Vol. 3, Nr 1, s. 47 – 57.
4
I. Smandek, Cykle migracyjne. Zatrudnianie cudzoziemców i polityka wobec nich na
przykładzie Republiki Federalnej Niemiec, Katowice 1993, s. 6.
5
S. I. Pyrożkow, Demograficznyj i trudowyj potencjał, Kijów 2002, t. I, s. 240.
6
E. Kryńska, Dylematy polskiego rynku pracy, Warszawa 2001, s. 141.
3
43
zgodnie akcentuje cel jakim jest praca zarobkowa lub podniesienie poziomu życia7.
Należy zaznaczyć, że pomimo tej zgodności występują również pewne różnice
w ustaleniach definicyjnych dotyczących migracji zarobkowej. Niektórzy z autorów
utożsamiają ten rodzaj migracji z przekroczeniem granic państw, inni utożsamiają
migrację zarobkową z wyjazdami krótkookresowymi, a pozostali traktują je
w kategoriach dłuższej perspektywy czasowej.
Reasumując tę część rozważań, należy stwierdzić, iż migracja zarobkowa jest
procesem złożonym, który może, ale nie musi, być rozciągnięty w czasie i wiąże się
przede wszystkim z chęcią poprawy sytuacji materialnej osoby wyjeżdżającej oraz
najbliższych członków jego rodziny. Migracja zarobkowa może być definiowana jako
przestrzenne przemieszczanie ludności zawodowo czynnej podejmowane w celu
poprawy sytuacji życiowej własnej i członków rodziny8.
W literaturze przedmiotu znajdziemy także definicje, według której migracja
zarobkowa jest przemieszczaniem się ludzi w międzynarodowej przestrzeni
terytorialnej w celu poszukiwania pracy bez zmiany stałego miejsca pobytu 9. Nie
bezpodstawne jest również uznanie zjawiska migracji zarobkowej za proces ruchu
wahadłowego ludności w przestrzeni geograficznej podejmowanego w celu poprawy
warunków życia 10.
Z punktu widzenia struktury socjalnej można wyodrębnić migrację
robotników i osób z wyższym wykształceniem, niejednokrotnie w kierunku naukowotechnicznym. Przyczynami migracji zarobkowej są czynniki natury zarówno
gospodarczej, jak i pozagospodarczej. Do tych drugich należą: polityczne, narodowe,
ekologiczne, religijne, rasowe, rodzinne i inne. Uwzględniając możliwe pozytywne,
jak i negatywne strony migracji zarobkowej, każde państwo prowadzi odpowiednią
politykę migracyjną. Obecna sytuacja na Ukrainie powoduje właśnie wzrost migracji
zarobkowej, warunkowanej głównie czynnikami natury politycznej.
Warto również zaznaczyć, że w warunkach intensyfikacji procesów migracji
zarobkowej w państwach docelowych dla migrantów zarobkowych pojawia się tzw.
podwójny rynek pracy. Pierwszy z nich obejmuje siłę roboczą obywateli tego
państwa, drugi zaś właśnie imigrantów zarobkowych. W takim przypadku, obywatele
danego państwa wykonują wykwalifikowaną pracę w przemyśle lub sferze usług,
7
E. Sulima, Uwarunkowania zewnętrzne migracji zarobkowych na przykładzie Polski, Studia
Ekonomiczne, Nr 4 (28), Białystok 2005, s. 89 – 104; por. E. Kępińska, Migracje sezonowe z
Polski do Niemiec, Studia Migracyjne, Warszawa 2008, s. 63.
8
M. Skoczylas, Współczesne migracje zarobkowe, w: J.E. Zamojski (red.), Migracje
i Społeczeństwo. Zbiór studiów 2, Instytut Historii PAN, Warszawa 1997, s. 23.
9
I. Yeleyko, Specyfika migracji zarobkowej ludności na Ukrainie, Zeszyty Naukowe
Uniwersytetu Rzeszowskiego, Rzeszów 2007, Nr 11, s. 401 – 410.
10
E. Kępińska, op. cit., s. 65.
44
a imigranci – w większości podejmują prace proste, ale bardziej pracochłonne
i szkodliwe dla zdrowia. Często ich czas pracy jest niezgodny z przepisami, a pensja
zaniżona w stosunku do otrzymywanej przez krajowych pracowników. Taka sytuacja
pozwala też przedsiębiorcom redukować tempo wzrostu pensji pracowników
krajowych11.
Dopełnieniem analizy zjawiska migracji zarobkowej jest wyróżnienie
pozytywnych i negatywnych cech tego zjawiska. Analiza komparatywna pozwala
wyróżnić w migracji następujące cechy pozytywne:
a) zmniejszenie napięcia na krajowym rynku pracy;
b) znaczny napływ waluty (pieniędzy zarobionych przez migrantów);
c) możliwość materialnego utrzymania rodzin w kraju pochodzenia, lub, jak to ma
miejsce w chwili obecnej w Polsce, możliwość sprowadzenia do siebie
członków najbliższej rodziny;
d) sprzyjanie rozwojowi małego biznesu, dzięki wpływom z handlu
przygranicznego.
Z kolei do cech negatywnych migracji zarobkowych należałoby zaliczyć:
a) wyjazd znacznej części potencjału siły roboczej kraju, w tym wysoce
kwalifikowanych pracowników;
b) aspekt psychologiczny i moralny: duże prawdopodobieństwo rozpadu rodzin,
brak ochrony prawnej i gwarancji otrzymania zarobionych pieniędzy, brak
ochrony socjalnej.
Dodatkowo należy zaznaczyć, że wyjazd osób młodych powoduje negatywne skutki
demograficzne, np. spadek liczby urodzeń, ujemny przyrost naturalny wynikający
z niesprzyjającego dla urodzenia i wychowania dzieci stylu życia migrantów.
Stosunek Polaków do napływowej ludności z Ukrainy. Uwarunkowania
historyczne, polityczne i społeczne
Napływ ukraińskich emigrantów ekonomicznych z pewnością jest
pozytywnym aspektem dla funkcjonowania polskiej gospodarki cierpiącej na brak
wystarczającej ilości wykwalifikowanych pracowników między innymi
w budownictwie. Sytuacja taka jest efektem dwóch podstawowych rzeczy: pierwszą
z nich jest migracja zarobkowa obywateli polskich do krajów Europy Zachodniej po
akcesji Polski do Unii Europejskiej, a drugą - istniejący system polskiego szkolnictwa
średniego, w którym nie funkcjonują na szerszą skalę w istocie rzeczy szkoły
zawodowe uczące zawodów przydatnych w budownictwie, jak miało to miejsce
w okresie Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej.
11
I. Yeleyko, op. cit.
45
Pomimo niewątpliwych pozytywów ekonomicznych, ukraińska emigracja
zarobkowa w Polsce może rodzić problemy natury historycznej i politycznej. Co
prawda naród polski i ukraiński cechuje zbieżność kultury i języka z uwagi na
słowiańskie pochodzenie, to jednak na wzajemne relacje obu narodów i państw
rzutuje wspólna, nierzadko trudna historia, która do tej chwili nie została obustronnie
gruntownie wyjaśniona. Chodzi tu przede wszystkim o historyczną ocenę działań
hetmana Bohdana Chmielnickiego i wspomnianego już wcześniej Stepana Bandery,
którzy stanowią dla Ukraińców historyczny element tożsamości, a zupełnie inaczej są
oceniani przez polską historiografię. W przypadku pierwszej z przywołanych postaci,
część Polaków nie postrzega jako jej ukraińskiego bohatera, tylko zdrajcę, a w drugim
- współpracownika hitlerowskich Niemiec stojącego na czele Ukraińskiej
Powstańczej Armii. Wspomniane wydarzenie jest szczególnie silne w pamięci
starszej generacji Polaków, podobnie jak starsi Ukraińcy pamiętają „Akcję Wisła”,
a więc przymusowe wysiedlenie ludności ukraińskiej z południowo wschodnich
terenów ówczesnej Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej na ziemie północne
i zachodnie, dokonane na przestrzeni lat 1947-1950.
Zawiła historia obu narodów rzutuje na wzajemne postrzeganie społeczne tym
bardziej, że osoba Stepana Bandery przedstawiana jest w ukraińskim przekazie
publicznym w sposób pozytywny, a jego imieniem nazywane są ulice i place
ukraińskich miast. Z drugiej strony po obu stronach brakuje politycznej woli dla
rozliczenia trudnej wspólnej historii, jak miało to miejsce przez dziesięciolecia
trudnego pojednania w stosunkach polsko-niemieckich. W takiej sytuacji aspekty
natury historycznej rzutują na wzajemne postrzeganie obu narodów. Zarówno Polacy,
jak i Ukraińcy słono doświadczeni przez historię dalecy są od chęci przyjęcia na swoje
barki części odpowiedzialności za wydarzenia historyczne. W przypadku Ukrainy na
taki stan rzeczy nakłada się ponadto krucha historia własnej państwowości, a co za
tym idzie silna chęć odróżnienia własnej narodowej i państwowej odrębności
względem sąsiadów. Nie należy ponadto zapominać, że obecna Ukraina boryka się
z problemami gospodarczymi i faktycznym stanem wojny na swoich wschodnich
rubieżach. W takiej sytuacji jej elity polityczne i społeczeństwo kwestie rozliczeń
historycznych uznaje za mniej znaczące.
Kolejnym problemem związanym z napływem ukraińskiej migracji
zarobkowej do Polski staje się kwestia akceptacji ze strony polskiego społeczeństwa.
Co prawda polska tradycja tolerancji kulturowej i religijnej sięga okresu
I Rzeczypospolitej, to jednak należy pamiętać, że po 1945 roku w społeczeństwie
polskim roztaczano wizję Polski jako państwa homogenicznego pod względem
kulturowym, narodowym i religijnym. Na ile zatem polskie społeczeństwo
przygotowane jest dzisiaj na powszechną obecność obcego języka w przestrzeni
publicznej lub języka polskiego z wyraźnie obcym akcentem? Takie pytanie wbrew
46
pozorom jest zasadne z uwagi na fakt agresji słownej lub fizycznej wobec obywateli
RP używającej w przestrzeni publicznej obcego języka lub wobec obcokrajowców
przebywających na terytorium Polski. Poza tym nie należy ponadto zapomnieć
o możliwych nieporozumieniach związanych ze znajomością języka polskiego oraz
pojmowania „kodu kulturalnego” przez Ukraińców podejmujących pracę, np.
w sferze usług. Warto w tym miejscu podkreślić, że społeczeństwo polskie jest
konserwatywne, ale i tak wydaje się być bardziej liberalne od ukraińskiego w wielu
kwestiach natury społecznej.
Aneksja Krymu i federalizacja Donbasu oraz implikacje tych zdarzeń na
jakościowy charakter migracji zarobkowej z Ukrainy do Polski
Obalenie rządów prezydenta Wiktora Janukowycza, spowodowało
zdecydowaną reakcję ze strony Federacji Rosyjskiej, która jednoznacznie potępiła
wydarzenia na kijowskim Euromajdanie, określane niekiedy jako Rewolucja
Godności12. W ramach retorsji Rosja rozpoczęła operację rozniecania
separatystycznych nastrojów w południowo-wschodnich regionach Ukrainy,
przystępując tym samym do realizacji swojego planu utworzenia tzw. Noworosji 13.
Wydarzenia te nie pozostały bez wpływu na kolejną falę wzrostu migracji obywateli
Ukrainy do państw UE oraz zintensyfikowały w znaczący sposób charakter
i dynamikę migracji wewnętrznych w tym państwie. Gwałtownie wzrósł poziom
mobilności dotychczas raczej osiadłej ludności na wschodzie Ukrainy. Według
danych Ministerstwa Polityki Społecznej Ukrainy na połowę września br. oficjalna
liczba osób wewnętrznie przesiedlonych (ang. internally displaced persons, IDPs)
z obwodów donieckiego i ługańskiego oraz Krymu wynosiła 1,438 mln14.
12
Zob. szerzej: L. Hurska-Kowalczyk, Euromajdan jako wyznacznik społeczeństwa
obywatelskiego na Ukrainie [w:] Aktywizacja społeczeństwa obywatelskiego na Ukrainie.
Wydarzenia na kijowskim Euromajdanie, pod red. A. Wojtaszaka, Szczecin 2014, s. 87-102.
13
M. Orzechowski, Od realnego pragmatyzmu do neoimperialistycznego ekspansjonizmu.
Ewolucja strategii politycznej Federacji Rosyjskiej wobec Ukrainy, Szczecin 2015, s. 142
i nast.
14
Do czasu rosyjskiej aneksji Krymu i wybuchu konfliktu na wschodzie Ukrainy zagraniczne
migracje zarobkowe Ukraińców wykazywały powolną tendencję malejącą. Jeszcze w 2014
roku, mimo wzrostu skali wyjazdów Ukraińców do Rosji, kraje UE (poza Polską) w
niewielkim stopniu doświadczyły tego zjawiska, zob. szerzej: M. Jaroszewicz, Kryzysowa
migracja
Ukraińców https://www.osw.waw.pl/pl/publikacje/komentarze-osw/2015-1019/kryzysowa-migracja-ukraincow [dostęp: 31.10.2016]
47
Mapa 1. Rozmieszczenie osób wewnętrznie przesiedlonych na Ukrainie
Źródło:
M.
Jaroszewicz,
Kryzysowa
migracja
Ukraińców,
https://www.osw.waw.pl/pl/publikacje/komentarze-osw/2015-10-19/kryzysowa-migracjaukraincow, dostęp 18.06.2016.
Aneksja półwyspu krymskiego, jaka stała się faktem w marcu 2014 roku, oraz
wybuch trwającego do dziś konfliktu zbrojnego w części obwodów donieckiego
i Ługańskiego zmieniły przede wszystkim charakter oraz dynamikę migracji
wewnętrznych Ukraińców. Co ciekawe, o ile początkowo uciekinierzy często udawali
się na zachodnią Ukrainę (byli to w większości Tatarzy z Krymu), o tyle obecnie
większość przemieszczeń odbywała się na terenach obwodów donieckiego
i ługańskiego, ewentualnie do obwodów charkowskiego i zaporoskiego oraz do
Kijowa.
Oprócz wspomnianych wyżej migracji wewnętrznych skala konfliktu
zbrojnego na wschodzie Ukrainy miała niezwykle istotny wpływ na wzrost liczby
wniosków o status uchodźcy składanych w krajach Unii Europejskiej przez obywateli
Ukrainy. Ponadto na dynamikę i charakter migracji, niewątpliwy wpływ miała także
sytuacja gospodarcza na Ukrainie. W 2014 roku na Ukrainie odnotowano prawie 7procentowy spadek gospodarczy, zaś pierwszy i drugi kwartał 2015 roku przyniosły
48
spadki PKB rzędu 17% i 14%. W 2014 roku hrywna utraciła 70% swojej wartości,
a inflacja sięgnęła 50%15. Dodatkowo, według danych Komitetu Statystycznego
Ukrainy, realna płaca zmniejszyła się o ponad 20% w ciągu czterech pierwszych
miesięcy 2015 roku. Oznaczało to w praktyce, że średnia płaca na Ukrainie wyniosła
w kwietniu 2015 roku zaledwie 130 USD, co plasowało to państwo na ostatnim
miejscu spośród państw byłego ZSRR16.
Zdaniem Europejskiego Biura Wsparcia Azylu, wśród Ukraińców
szukających ochrony międzynarodowej przeważają dwa profile migracyjne. Pierwszy
to osoby uciekające z terenów wschodniej Ukrainy znajdujących się poza kontrolą
ukraińskiego rządu, a drugi to osoby uchylające się od obowiązkowej służby
wojskowej17.
Tabela 1. Liczba wniosków o status uchodźcy złożonych w UE 28 oraz w głównych
krajach docelowych przez obywateli Ukrainy (styczeń 2014 - czerwiec 2015)
2014IV 2014VI 2014X 2014XII 2015III 2015IV 2015V 2015VI
UE 28
680
1020
2235
1495
1850
1965
1560
1685
Czechy
45
35
65
45
90
80
45
-
Niemcy
65
110
575
435
395
460
505
635
Hiszpania
25
40
185
105
35
25
70
-
Francja
50
115
260
145
160
185
125
130
Włochy
70
135
400
230
445
540
360
350
135
235
195
245
205
155
220
110
175
140
165
135
115
160
Polska
Szwecja
70
Źródło: M. Jaroszewicz, Kryzysowa migracja Ukraińców, Komentarze OSW, 19.10.2015,
http://www.osw.waw.pl/pl/publikacje/komentarze-osw/2015-10-19/kryzysowa-migracjaukraincow, dostęp: 18.06.2016.
15
T. Iwański, Okręt na mieliźnie. Pogłębiające się problemy ukraińskiej gospodarki,
Komentarze OSW, 16.06.2015, http://www.osw.waw.pl/pl/publikacje/komentarze-osw/201506-16/okret-na-mieliznie-poglebiajace-sie-problemy-ukrainskiej [dostęp: 18.06.2016].
16
Zob.
szerzej:
Realna zarpłata Ukraińciw wpała
majże
na 30%,
http://www.epravda.com.ua/news/2015/05/26/544039/ [dostęp: 20.07.2016].
17
M. Jaroszewicz, Kryzysowa migracja Ukraińców, Komentarze OSW, 19.10.2015,
http://www.osw.waw.pl/pl/publikacje/komentarze-osw/2015-10-19/kryzysowa-migracjaukraincow [dostęp 18.06.2016].
49
W przypadku Polski mamy do czynienia z ewidentną zmianą trendu
w dynamice i strategiach migracyjnych obywateli Ukrainy. Migracja czasowa do
Polski stała się coraz bardziej powszechnym sposobem radzenia sobie z biedą
i niestabilnością na Ukrainie. Konsekwencją tego rodzaju motywacji jest wzrost
liczby osób decydujących się na migrację osiedleńczą do Polski. Trudno
jednoznacznie stwierdzić, czy nowe wzorce migracyjne stanowią trwały trend
i rozpowszechnią się jeszcze bardziej wśród ludności pochodzącej z centralnej
i wschodniej części Ukrainy, czy są jedynie czasową reakcją społeczeństwa
ukraińskiego na złą sytuację gospodarczą kraju i konflikt zbrojny.
Rok 2015 przyniósł bardziej gwałtowny wzrost skali wyjazdów z Ukrainy do
UE, głównie do Polski. W październiku tegoż roku Ukraińcy posiadali 52 tys.
ważnych kart pobytu. Znacznie większa dynamika obserwowana jest w przypadku
migracji czasowej – liczba oświadczeń uprawniających do krótkoterminowej pracy
w Polsce, wydana w pierwszej połowie 2015 roku wyniosła aż 400 tys., co oznacza
wzrost ponad dwukrotny, bo w całym 2014 roku Ukraińcom wydano 372 tys.
oświadczeń18. Wynika to po części z poprawiającej się kondycji polskiej gospodarki,
uproszczeń w dostępnie do rynku pracy przyznanych obywatelom krajów Partnerstwa
Wschodniego oraz istniejącej dużej niszy na rynku pracy w rolnictwie i sektorze
gospodarstw domowych.
Specyfika migracji zarobkowej z Ukrainy do Polski powoduje, iż w badaniach
tego zjawiska w naszym kraju bardzo ważne jest rozróżnienie między migracją
długoterminową a czasową. Ta pierwsza, choć również wykazuje tendencję
wzrostową, jest dość dobrze zobrazowana liczbowo. Ta druga, czasowa,
najprawdopodobniej rośnie o wiele bardziej gwałtownie, jednak na razie trudno ją
uchwycić statystycznie. Spowodowane jest to m.in. kłopotami z oszacowaniem
obecnej liczby ukraińskich migrantów pracujących w Polsce czasowo. W tym
przypadku bowiem obywatele Ukrainy bądź otrzymują oświadczenia zezwalające na
pracę w trybie uproszczonym do sześciu miesięcy w ciągu roku, bądź pracują
nielegalnie na wizach turystycznych. Ogólne szacunki wskazują, że obecnie w Polsce
takich osób jest ok. 300-500 tys. W 2014 roku Ukraińcom wydano 372 tys.
oświadczeń o zamiarze powierzenia pracy cudzoziemcowi19.
18
O. Betliy, The perspective of Ukraine, (w:) M. Jaroszewicz, M. Lesińska (red.) Forecasting
migration between the EU, V4 and Eastern Europe, OSW 2014, s. 160-162.
19
Raport na temat obywateli Ukrainy (wg stanu na dzień 13 września 2015 roku), Urząd do
Spraw
Cudzoziemców,
http://udsc.gov.pl/wp-content/uploads/2014/12/UKRAINA14.09.2015-r..pdf [dostęp: 19.06.2016].
50
Perspektywy migracji zarobkowej z Ukrainy do Polski
Reasumując rozważania zawarte w niniejszym artykule, warto pamiętać
o dwóch istotnych kwestiach. Po pierwsze, istnieje możliwość zwiększenia migracji
zarobkowej Ukraińców poza Polskę albo, w przypadku zwiększenia stabilizacji
sytuacji gospodarczej i społecznej, przywrócenie jej do stanu sprzed aneksji Krymu
i wybuchu konfliktu na wschodzie Ukrainy. Po drugie, kontekst polityczny
i społeczny, odnoszący się do największej fali uchodźstwa od czasów II wojny
światowej, jaki ma miejsce obecnie w Europie i dotyczy migrantów z Bliskiego
Wschodu.
Niezależnie od cech charakterystycznych ukraińskiej emigracji, należy
pamiętać, że w związku z obecnym kryzysem migracyjnym w UE, migranci są coraz
powszechniej traktowani przez społeczeństwa unijne jako zagrożenie dla stabilności
wewnętrznej oraz bezpieczeństwa; rośnie też popularność antyimigracyjnych ruchów
politycznych. Ponadto państwa takie jak Włochy czy Niemcy, cieszące się
popularnością wśród obywateli Ukrainy, borykają się z wyzwaniem integracji
wspomnianych setek tysięcy uchodźców z Bliskiego Wschodu i raczej nie otworzą
szerzej swych rynków pracy dla obywateli Ukrainy. Trudno także jednoznacznie
określić, jak będzie ewoluować polityka migracyjna krajów Grupy Wyszehradzkiej,
które, obawiając się imigracji uchodźców z Bliskiego Wschodu, na poziomie
deklaratywnym preferują imigrantów z bliskiej kulturowo Ukrainy. Niemniej jednak,
z wyjątkiem Węgier umożliwiających tzw. etnicznym Węgrom z Ukrainy uzyskanie
obywatelstwa w przyspieszonym trybie, pozostałe państwa Grupy utrzymują dość
restrykcyjną politykę migracyjną wobec obywateli Ukrainy.
Nie ulega wątpliwości, iż mamy do czynienia z sytuacja, w której Polska
przekształca się w kraj imigracji, jednocześnie umacniając się jako najbardziej
popularny w UE kraj docelowy dla ukraińskich migrantów czasowych 20.
Najprawdopodobniej trend wzrostowy będzie trwał jeszcze kilka lat, gdyż nie należy
spodziewać się poprawy sytuacji gospodarczej na Ukrainie w najbliższym czasie.
Należy pamiętać jednak, że, ze względu na wciąż dominujący czasowy charakter
imigracji do Polski, jeszcze za wcześnie, by stwierdzić jednoznacznie, że Polska na
stałe przekształca się w główny w UE kraj osiedleńczej migracji obywateli Ukrainy.
Bibliografia:
O. Betliy, The perspective of Ukraine, (w:) M. Jaroszewicz, M. Lesińska (red.)
Forecasting migration between the EU, V4 and Eastern Europe, OSW 2014.
20
M. Jaroszewicz, Kryzysowa migracja Ukraińców…
51
Cudzoziemcy pracujący w Polsce - statystyki, Ministerstwo Pracy i Polityki
Społecznej.
L. Hurska-Kowalczyk, Euromajdan jako wyznacznik społeczeństwa obywatelskiego
na Ukrainie [w:] Aktywizacja społeczeństwa obywatelskiego na Ukrainie.
Wydarzenia na kijowskim Euromajdanie, pod red. A. Wojtaszaka, Szczecin 2014.
T. Iwański, Okręt na mieliźnie. Pogłębiające się problemy ukraińskiej gospodarki,
Komentarze OSW, 16.06.2015, http://www.osw.waw.pl/pl/publikacje/komentarzeosw/2015-06-16/okret-na-mieliznie-poglebiajace-sie-problemy-ukrainskiej
M.
Jaroszewicz,
Kryzysowa
migracja
Ukraińców
https://www.osw.waw.pl/pl/publikacje/komentarze-osw/2015-10-19/kryzysowamigracja-ukraincow
E. Kępińska, Migracje sezonowe z Polski do Niemiec, Studia Migracyjne, Warszawa
2008.
E. Kryńska, Dylematy polskiego rynku pracy, Warszawa 2001.
S. Lee, A theory of migration, Demography, New York 1966.
M. Okólski, Demografia zmiany społecznej, Warszawa 2004.
M. Orzechowski, Od realnego pragmatyzmu do neoimperialistycznego
ekspansjonizmu. Ewolucja strategii politycznej Federacji Rosyjskiej wobec Ukrainy,
Szczecin 2015.
S. I. Pyrożkow, Demograficznyj i trudowyj potencjał, Kijów 2002.
Raport na temat obywateli Ukrainy (wg stanu na dzień 13 września 2015 roku), Urząd
do
Spraw
Cudzoziemców,
http://udsc.gov.pl/wpcontent/uploads/2014/12/UKRAINA-14.09.2015-r..pdf
M. Skoczylas, Współczesne migracje zarobkowe, w: J.E. Zamojski (red.), Migracje
i Społeczeństwo. Zbiór studiów 2, Warszawa 1997.
I. Smandek, Cykle migracyjne. Zatrudnianie cudzoziemców i polityka wobec nich na
przykładzie Republiki Federalnej Niemiec, Katowice 1993.
E. Sulima, Uwarunkowania zewnętrzne migracji zarobkowych na przykładzie Polski,
Studia Ekonomiczne, Białystok 2005.
I. Yeleyko, Specyfika migracji zarobkowej ludności na Ukrainie, Zeszyty Naukowe
Uniwersytetu Rzeszowskiego, Rzeszów 2007.
Economic migration from Ukraine to Poland. Socio-political circumstances
Abstract: The theme of the article is to analyze the specificity of the phenomenon of
labor migration from Ukraine to Polish. This phenomenon has been intensified in
a special way after the annexation of the Crimea and the military operations in eastern
Ukraine. The authors proceed from the assumption that, in spite of some social
problems, Poland remains the leading destination for labor migrants from Ukraine
52
Key words: Migration, international conflicts, destination country, Poland, Ukraine
Nota o autorach:
Janusz Jartyś, dr, politolog, adiunkt w Zakładzie Stosunków Międzynarodowych
i Europeistyki Instytutu Politologii i Europeistyki Uniwersytetu Szczecińskiego.
Specjalizuje się w zakresie polityki równościowej Unii Europejskiej i europejskich
standardach praw człowieka. Jest autorem artykułów dotyczących kwestii
równościowych i społecznych, między innymi: Wybrane aspekty przestrzegania
europejskich standardów praw człowieka wobec gejów i lesbijek w Polsce, Szczecin
2007; Analiza porównawcza społecznych problemów transformacji ustrojowej
w województwie zachodniopomorskim i Landzie Meklemburgii Pomorzu Przednim,
Olsztyn 2014; Wkład Polski do procesu umiędzynarodowienia i rozwoju praw osób
Lesbian, Gay, Transgender, Bisexual (LGBT) po akcesji do Unii Europejskiej
Szczecin-Warszawa 2015;
Dr Marcin Orzechowski, urodził się w 1976 r. w Częstochowie. Adiunkt
w Zakładzie Historii Społecznej i Badań Regionalnych Instytutu Politologii
i Europeistyki Uniwersytetu Szczecińskiego. Ukończył studia na Wydziale Politologii
Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie. W l. 2001-2005 był stypendystą
Europejskiego Kolegium Polskich i Ukraińskich Uniwersytetów w Lublinie.
W grudniu 2005 r. obronił rozprawę doktorską na temat Strategie polityczne Federacji
Rosyjskiej wobec państw obszaru Europy Wschodniej uzyskał stopień doktora nauk
humanistycznych w zakresie nauki o polityce. W swych badaniach naukowych dr
Marcin Orzechowski koncentruje na analizie interakcji pomiędzy państwami na
obszarze Europy Wschodniej. Jest autorem trzech monografii oraz szeregu artykułów
naukowych opublikowanych w Polsce i na Ukrainie, uczestnikiem
międzynarodowych konferencjach naukowych. W chwili obecnej pracuje
w Instytucie Politologii i Europeistyki Uniwersytetu Szczecińskiego.
53
Joanna LESKA-ŚLĘZAK
Uniwersytet Gdański
Jarosław ŚLĘZAK
Politechnika Gdańska
Wolność przemieszczania a polityka
imigracyjna Holandii
„Podeptanie praw człowieka, brak poszanowania prawa” jest według Aurelia
Paccei problemem globalnym ludzkości1. Po II wojnie światowej ONZ nadała
prawom człowieka uniwersalny międzynarodowy charakter. Według ustanowionej
zasady wszystkie narody mają prawo do samookreślenia, a także uznano prawa
mniejszości etnicznych, religijnych i językowych. W dorobku prawnym ONZ zawarto
prawa cywilne, polityczne, ekonomiczne, socjalne i kulturalne, które traktowane są
w sposób jednakowo istotny2.
System ochrony praw człowieka implikuje zasadę, że każdej jednostce
ludzkiej przysługuje prawo wobec władz publicznych3. Oznacza to, że prawa te
przysługują nie tylko obywatelom danego państwa, ale i cudzoziemcom.
Zobowiązania międzynarodowe państw w zakresie praw człowieka w stopniu
znacznym wpływają na pozycję prawną jednostki w prawie krajowym, a tym samym
na krajowy porządek prawny. Prawa i wolności przysługują każdemu, bez względu
na płeć, rasę i religię, bądź miejsce zamieszkania 4.
Artykuł 13 Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka stanowi, że wolność
przemieszczania przysługuje każdemu człowiekowi, oznacza to swobodę poruszania
się i wyboru miejsca zamieszkania w granicach każdego państwa, swobodę
opuszczenia jakiegokolwiek kraju łącznie z własnym, jak i swobodę powrotu.
1
Cz. Mojsiewicz, Problemy globalne ludzkości, w: Stosunki międzynarodowe, pod red. W.
Malendowskiego, Cz. Mojsiewicza, Wrocław 2003, s. 223.
2
Zob.: Powszechna Deklaracja Praw Człowieka z 10.12.1948r. Prawa człowieka Dokumenty,
t. I: Dokumenty międzynarodowe. Bibliografia polska, pod red. Z. Kędzi, R.
Wieruszewskiego, Wrocław 1981, s. 24-31; Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich
i Politycznych Dz. U. 1977, nr 38, poz. 167; Międzynarodowy Pakt Praw Gospodarczych,
Społecznych i Kulturalnych Dz. U. 1977, nr 38, poz. 168.
3
J. Rzeplińska, Cudzoziemcy w systemie międzynarodowej ochrony praw człowieka w: Szkoła
praw człowieka. Teksty wykładów, Warszawa 1998, s. 116.
4
A. Florczak, Uchodźcy w Polsce. Między humanitaryzmem a pragmatyzmem, Toruń 2002,
s. 150.
55
Odnośnie instytucji azylu Deklaracja określa, że każdy człowiek w razie
prześladowań ma prawo ubiegać się o azyl i korzystać z niego w innych państwach.
Z art. 12 Międzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych wywodzi się
prawo do swobodnego poruszania się i wyboru miejsca zamieszkania w granicach
każdego państwa oraz opuszczania jakiegokolwiek kraju, w tym i własnego. Odnosi
się to do osób legalnie przebywających na terytorium danego kraju. Zgodę na wjazd
cudzoziemca na terytorium danego państwa pozostawiono suwerennej decyzji jego
władz nawet wtedy, gdy zostaną przywołane względy humanitarne. Przyjęcie azylanta
zobowiązuje państwo do zagwarantowania mu podstawowych praw i wolności
przynależnych każdemu człowiekowi. Należy podkreślić, iż azylant powinien być
objęty ochroną jaką państwo zapewnia innym cudzoziemcom i nie może być gorzej
traktowany niż uchodźca. Funkcjonuje trzystopniowy system implementacji
postanowień Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych a jego działanie zapewnia
Komitet Praw Człowieka (CCPR)5.
Konflikty zbrojne, łamanie praw człowieka, prześladowania przyczyniają się
do emigracji z kraju obywatelstwa i poszukiwania ochrony poza jego granicami.
Istotne znaczenie w kwestii pomocy imigrantom mają: status uchodźcy oraz instytucja
azylu. Wyznaczają one nie tylko prawa osób posiadających statut uchodźcy czy
azylanta, ale również obowiązki państwa przyjmującego.
Rezolucją 319 (IV) z 3 grudnia 1949 roku Zgromadzenie Ogólne Narodów
Zjednoczonych powołało Urząd Wysokiego Komisarza Narodów Zjednoczonych do
Spraw Uchodźców (UNHCR)6. Do głównych zadań Wysokiego Komisarza należy
zapewnienie pod auspicjami Narodów Zjednoczonych międzynarodowej ochrony
uchodźcom oraz poszukiwanie trwałego rozwiązania problemu uchodźców 7. Do
kompetencji Wysokiego Komisarza należą dwie grupy uchodźców:
 osoby, które uzyskały ten statut na podstawie wcześniejszych umów oraz te,
które na skutek wypadków zaistniałych przed 1 stycznia 1951 roku mają
podstawy, żeby ubiegać się o statut uchodźcy;
 osoby znajdujące się poza państwem swojego obywatelstwa lub niemające
obywatelstwa poza państwem stałego miejsca zamieszkania i na skutek
uzasadnionych obaw prześladowania z powodu rasy, religii, narodowości lub
poglądów politycznych nie są w stanie lub nie chcą korzystać z opieki rządu
5
J. Ślęzak, Instytucjonalizacja życia imigracyjnego w przestrzeni lokalnej Gdańska, Toruń
2010, s. 14.
6
M. Zdanowicz, Wysoki Komisarz ONZ do Spraw Uchodźców. Studium
prawnomiędzynarodowe z zakresu współpracy Urzędu Wysokiego Komisarza Narodów
Zjednoczonych do Spraw Uchodźców z organizacjami międzynarodowymi, Białystok 1994, s.
61.
7
M. Zdanowicz, op. cit., s. 45.
56
państwa, którego są obywatelami, lub nie mają obywatelstwa i nie chcą
powrócić do państwa poprzedniego stałego miejsca zamieszkania 8.
Podstawą działania UNHCR są normy ustanowione w Konwencji dotyczącej
statusu uchodźców, która została uchwalona w Genewie 28 lipca 1951 roku 9. Należy
podkreślić, iż pierwotnie dotyczyła ona uchodźców i osób prześladowanych, które
znalazły się w takim położeniu na skutek działań II wojny światowej.
Na mocy Protokołu przyjętego przez Zgromadzenie Ogólne Narodów
Zjednoczonych 31 stycznia 1967 roku w Nowym Jorku, zniesiono czasowe
i geograficzne ograniczenia Konwencji. Protokół Nowojorski wszedł w życie
4 października 1967 roku.
Zgodnie z art.1 ust. A pkt 1 Konwencji Genewskiej uchodźcą jest osoba, która
uzyskała taki status na mocy wcześniejszych porozumień międzynarodowych:
Porozumienia z 12 maja 1926 roku i 30 czerwca 1928 roku lub Konwencji z 28
października 1933 roku i 10 lutego 1938 roku, Protokołu z 14 września 1939 roku lub
Konstytucji Międzynarodowej Organizacji do Spraw Uchodźców (tak zwani
uchodźcy statutowi). Ponadto, stosownie do art. 1 ust. A pkt 2 za uchodźcę uważa się
osobę, która w rezultacie zdarzeń, jakie nastąpiły przed 1 stycznia 1951 roku, oraz na
skutek uzasadnionej obawy przed prześladowaniem z powodu rasy, narodowości,
przynależności do określonej grupy społecznej lub z powodu przekonań politycznych
przebywa poza granicami państwa, którego jest obywatelem i nie może lub nie chce
z powodu tych obaw korzystać z ochrony tego państwa, albo która nie ma żadnego
obywatelstwa i znajduje się na skutek podobnych zdarzeń poza państwem swego
dawnego stałego miejsca zamieszkania nie może lub nie chce z powodu tych obaw
powrócić do tego państwa. Artykuł I ust. 2 Protokołu Nowojorskiego zmodyfikował
definicję uchodźcy w ten sposób, że wyłączył określenia „na skutek zdarzeń, które
nastąpiły przed 1 stycznia 1951 roku” i „na skutek podobnych zdarzeń” 10.
Definicja uchodźcy zawiera trzy elementy11:
1 - pobytu poza terytorium kraju ojczystego, co jest spowodowane,
2 - uzasadnioną obawą prześladowania ze względu na rasę, religię, narodowość,
przynależność do określonej grupy społecznej i poglądy polityczne, a także
3 - brakiem ochrony ze strony kraju ojczystego12.
8
A. Florczak, op. cit., s. 46; Uchodźcy świata. Wyzwania humanitarne, Warszawa 1998, s. 53.
J. Ślęzak, op. cit., s. 53.
10
J. Białocerkiewicz, Status prawny cudzoziemca w świetle standardów międzynarodowych,
Toruń 1999, s. 160-161.
11
Tzw. klauzule wyłączenia.
12
B. Wierzbicki, Uchodźcy w prawie międzynarodowym, Warszawa 1993, s. 25-26.
9
57
Istotnym jest, aby spełnienie wymienionych kryteriów nastąpiło przed
formalnym przyznaniem statusu uchodźcy13.
Przypadki utraty statusu uchodźcy określa art. 1 pkt C (tak zwana klauzula
ustania); Konwencja przestaje obowiązywać w stosunku do każdej osoby uznanej za
uchodźcę, jeżeli:
1. Dobrowolnie zwróciła się ona ponownie o ochronę państwa, którego jest
obywatelem.
2. Utraciwszy swoje obywatelstwo ponownie dobrowolnie je przyjęła.
3. Przyjęła nowe obywatelstwo i korzysta z ochrony państwa, którego
obywatelstwo przyjęła.
4. Ponownie dobrowolnie osiedliła się w państwie, które opuściła lub poza
którego granicami przebywa z powodu obawy przed prześladowaniem.
5. Nie może dłużej odmawiać korzystania z ochrony państwa swego
obywatelstwa, albowiem ustały warunki, w związku z którymi została uznana
za uchodźcę.
6. Jest osobą, która, nie mając żadnego obywatelstwa, może powrócić do
państwa, w którym miała poprzednio stałe miejsce zamieszkania, ponieważ
przestały istnieć okoliczności, w związku z którymi została uznana za
uchodźcę14.
Postanowień art. 1 ust. C pkt 5 i 6 nie stosuje się do uchodźcy, który może
powołać się na przekonujące powody związane z poprzednimi prześladowaniami,
uzasadniające jego odmowę powrotu do państwa, w którym miał poprzednio swoje
miejsce zamieszkania.
Należy podkreślić, że Konwencja Genewska nie ma zastosowania do15:
1. Osób korzystających z ochrony lub pomocy organów lub agencji Narodów
Zjednoczonych innych niż UNHCR16.
2. Osoby uznanej przez właściwe władze państwa, w którym się osiedliła, za
mające prawa i obowiązki związane z posiadaniem obywatelstwa tego
państwa17.
13
A. Florczak, op. cit., s. 17.
L. Wiśniewski, Wolność przemieszczania się i wyboru kraju zamieszkania, Warszawa 1987,
s. 54-55; A. Florczak, op. cit., s. 18-21; W. Czerwiński, op. cit., s. 206-207.
15
To tak zwane klauzule wyłączające, zob.: L. Wiśniewski, op. cit., s. 55-56.
16
Dotyczy to w szczególności uchodźców objętych opieką Agencji Narodów Zjednoczonych
do Spraw Odbudowy Korei (UNKRA) oraz Agencji Narodów Zjednoczonych do Spraw
Pomocy i Zatrudnienia Uchodźców Palestyńskich na Bliskim Wschodzie (UNWRA), zob.: A.
Florczak, op. cit., s. 22.
17
Zapis ten dotyczy osób, których status jest zbliżony do statusu obywatela i winny one być
chronione przed wydaleniem lub deportacją; konieczne jest aby w danym kraju zamieszkiwały
na stałe, ibidem.
14
58
3. Osoby, w stosunku do której istnieją poważne podstawy, aby sądzić, że:
a. dokonała zbrodni przeciwko pokojowi, zbrodni wojennej lub zbrodni
przeciwko ludzkości w rozumieniu aktów międzynarodowych
opracowanych dla ustanowienia przepisów odnoszących się do tych
zbrodni;
b. dokonała poważnej zbrodni o charakterze niepolitycznym poza
państwem, które ją przyjęło, przed uznaniem jej za uchodźcę18;
c. jest winna czynów sprzecznych z celami i zasadami Narodów
Zjednoczonych19.
W latach 60. XX wieku powstało pojęcie „uchodźcy de facto” (de facto
refugees)20. W myśl uchwalonej 14 grudnia 1950 roku Rezolucji nr 428 (V)
Zgromadzenia Ogólnego Narodów Zjednoczonych ochronie podlega każda osoba
spełniająca kryteria uznania za uchodźcę bez względu na to, czy kraj, na terytorium
którego się znajduje, jest strona Konwencji Genewskiej i/lub Protokołu
Nowojorskiego i czy została uznana za uchodźcę, w rozumieniu któregoś z tych
dokumentów21. Jest to zatem upoważnienie UNHCR do przyznania statusu uchodźcy
na podstawie posiadanego mandatu (tzw. uchodźcy mandatowi, mandate refugees) 22.
W latach 70. XX wieku w praktyce ONZ został zastosowany termin osoby
przesiedlone (displaced persons) i odnosił się do osób, które były zmuszone opuścić
kraj pochodzenia z powodu wojny domowej lub klęski żywiołowej, a także do tak
18
Oznacza to popełnienie przez tę osobę pospolitego przestępstwa będącego zbrodnią; musi
być „poważna”, to jest: charakteryzować się szczególnym społecznym niebezpieczeństwem,
należeć do grupy przestępstw niebezpiecznych dla całej społeczności międzynarodowej,
ściganych na podstawie wielostronnych umów międzynarodowych, takich jak na przykład:
handel narkotykami, przestępstwa przeciwko bezpieczeństwu lotnictwa cywilnego i osobom
szczególnie chronionym przez prawo międzynarodowe, zob.: B. Wierzbicki, op. cit., s. 41.
19
Takie, które pozostają w sprzeczności z art. 1 i 2 Karty Narodów Zjednoczonych oraz
z Deklaracją Zgromadzenia Ogólnego Narodów Zjednoczonych o azylu terytorialnym z 14
grudnia 1967 roku.
20
Odnosiło się do osób, które z powodu zamieszek lub konfliktów nie mogły powrócić do
ojczyzny. Osoby te nie były zaliczane do uchodźców konwencjonalnych, ponieważ w ich
przypadkach nie zawsze istniały obawy przed prześladowaniami. Mimo, że nie występowały
o nadanie statusu uchodźcy, to państwa pobytu, kierując się względami humanitarnymi,
przyznawały im czasową ochronę oraz prawa do wjazdu, pobytu, zezwolenia na pracę oraz
stosowały wobec nich zakaz wydalania A. Maksimczuk, L. Sidorowicz, Ochrona granic
i obsługa ruchu granicznego, Warszawa 2007, s. 34; A. Florczak, op. cit., s. 34.
21
A. Florczak, op. cit., s. 30.
22
L. Wiśniewski, op. cit., s. 26.
59
zwanych uchodźców wewnętrznych (osób zmuszonych do opuszczenia swoich miejsc
zamieszkania, pozostających w granicach kraju pochodzenia) 23.
W sytuacjach masowego uchodźstwa bardzo często niemożliwe jest, zgodnie
z Konwencja Genewską, indywidualne rozpatrzenie wniosków o nadanie statusu
uchodźców, działalność UNHCR sprowadza się do udzielania pomocy materialnej,
działalność ta jest określana jako funkcja dobrych usług24.
Konwencja Genewska pozostawia prawu wewnętrznemu państwa strony
regulację statusu prawnego uchodźcy. Prawa uchodźcy w kraju zamieszkania lub
pobytu określają art. 12 ust.2- 30 Konwencji Genewskiej. Należą do nich, m.in. prawa
które wcześniej nabył związane ze statusem osobowym, najbardziej korzystne
traktowanie w każdym przypadku, nie mniej korzystne niż przyznawane w tych
samych okolicznościach innym cudzoziemcom, odnośnie nabycia mienia ruchomego
i nieruchomego, prawo do takiej samej ochrony jak przysługuje obywatelom państwa
zamieszkania w zakresie własności przemysłowej, prawo do tworzenia stowarzyszeń
niepolitycznych, prawo do sądów i pomocy prawnej, najkorzystniejsze traktowanie
przyznawane w takich samych okolicznościach obywatelom obcego państwa
odnośnie prawa wykonywania pracy najemnej, możliwie najbardziej korzystne
traktowanie, w każdym razie nie mniej korzystne niż to, które zostało przyznane
w tych samych okolicznościach cudzoziemcom odnośnie prawa do wykonywania
wolnego zawodu, traktowanie w taki sam sposób jak obywateli w przypadku
funkcjonowania systemu regulującego rozdzielnictwo deficytowych towarów,
możliwie najbardziej korzystne traktowanie, w każdym razie nie mniej korzystne niż
udzielone w tych samych okolicznościach cudzoziemcom odnośnie mieszkań, takie
samo traktowanie jakie przyznają swoim obywatelom w zakresie: nauczania
podstawowego, opieki i pomocy społecznej, wynagrodzeń za pracę, możliwie
najbardziej korzystne traktowanie, w każdym razie nie mniej korzystne niż udzielone
w tych samych okolicznościach cudzoziemcom w zakresie szkolnictwa innego niż
podstawowe, a w szczególności dostępu do studiów, pomoc administracyjną oraz
umiarkowane opłaty za te usługi, prawo wyboru miejsca stałego zamieszkania i prawo
do swobodnego poruszania się w granicach terytorium państwa, z zachowaniem
przepisów stosowanych wobec cudzoziemców w ogóle w tych samych
okolicznościach, wydawanie dokumentów tożsamości oraz dokumentów podróży,
nienakładanie na uchodźców żadnych należności, opłat czy podatków, innych lub
23
Termin „displaced persons” nie jest jednoznacznie definiowany, brak bowiem zgody co do
jego zakresu, to jest czy obejmuje tylko ofiary klęsk spowodowanych przez człowieka, czy
także ofiary klęsk żywiołowych zob.B. Wierzbicki, Sytuacja prawna uchodźcy w systemie
międzynarodowej ochrony praw człowieka, Białystok 1993, s. 47-51; A. Florczak, op. cit.,
s. 31.
24
J. Ślęzak, op. cit., s. 60-61.
60
wyższych niż pobierane od swoich obywateli w podobnych sytuacjach, zezwolenie
na przeniesienie mienia 25.
Konwencja Genewska zabrania wydalania i nakładania kar na uchodźców,
którzy do danego państwa przybyli nielegalnie (art. 31 ust.1). Państwa Strony nie
wydadzą uchodźców przebywających legalnie na ich terytorium (art. 32 ust. 1). Ich
wydalenie może nastąpić jedynie wtedy, gdy są sprawcami ciężkich przestępstw lub
kiedy ich pobyt zagraża bezpieczeństwu państwa. Podstawą wydalenia jest decyzja
podjęta zgodnie z przewidzianą przez państwo pobytu procedurą. Jeżeli nie
przemawiają za tym ważne powody bezpieczeństwa państwowego, uchodźcy
powinno się zezwolić na przedstawienie dowodów, złożenie odwołania, posiadanie
przedstawiciela przed władzami (art. 32 ust.2)26.
Art. 33 ust. 1 zawiera zakaz refoulement oznaczający, że żadne umawiające
się Państwo nie wydali lub nie zawróci w żaden sposób uchodźcy do granicy
terytoriów, gdzie jego życiu lub wolności zagrażałoby niebezpieczeństwo ze względu
na jego rasę, religię, obywatelstwo, przynależność do określonej grupy społecznej lub
przekonania polityczne.
10 grudnia 1992 roku Zgromadzenie Ogólne ONZ przyjęło Deklarację Praw
Osób Należących do Mniejszości Narodowych lub Etnicznych, Religijnych
i Językowych, 27 która określa prawa tych osób, m.in. prawo do kultywowania własnej
kultury, używania własnego języka, swobody wyznania i praktykowania religii,
uczestnictwa w życiu społecznym, politycznym i gospodarczym w kraju osiedlenia,
tworzenia własnych stowarzyszeń, utrzymywania kontaktów z obywatelami państw
macierzystych.
W ramach Rady Europy, wolność przemieszczania gwarantuje Protokół
Czwarty do Europejskiej Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych
Wolności z 4 listopada 1950 roku. Wolność ta nie jest absolutna, istnieją od niej
wyjątki28 i odnosi się do każdego, kto legalnie przebywa na terytorium państwa.
Istotne miejsce w mechanizmie kontroli zajmuje powołany 1 listopada 1998 roku
Trybunał Praw Człowieka, właściwy we wszystkich sprawach stosowania
i interpretacji Europejskiej Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych
Wolności.
25
J. Ślęzak, op. cit., s. 62-64.
Ibidem, s. 65.
27
Ma ona znaczenie polityczne i moralne.
28
Jej ograniczenia mogą być przewidziane tylko w drodze ustawy i z uwagi na bezpieczeństwo
państwowe i publiczne, utrzymanie porządku publicznego, zapobieganie przestępczości,
ochronę zdrowia lub moralności, ochronę praw i wolności innych osób, tzw. klauzula
limitacyjna.
26
61
Mniejszości narodowych dotyczą: Europejska Karta Języków Regionalnych
i Mniejszościowych oraz Europejska Konwencja Ramowych o Ochronie Mniejszości
Narodowych. Należy podkreślić, że Konwencja nie określa praw podmiotowych, ale
zasady, do których przestrzegania zobowiązuje się państwa strony, m. in. równości
wobec prawa, zakaz dyskryminacji osób należących do mniejszości narodowych,
powstrzymanie się od praktyk asymilacyjnych wbrew woli tych osób, zachowanie
zasadniczych elementów tożsamości mniejszości narodowych.
Europejska Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych
Wolności z 4 listopada 1950 roku nie statuuje prawa do azylu. Artykuł 3 tej konwencji
pośrednio zobowiązuje państwa do przyjęcia na swoje terytorium osoby, której
zagraża utrata życia, zdrowia, tortury, nieludzkie traktowanie albo karanie 29. Istotne
znaczenie dla instytucji azylu mają Porozumienia z Schengen z 14 marca 1985 roku
i 19 czerwca 1990 roku oraz podpisana 15 czerwca 1990 roku Europejska Konwencja
w sprawie azylu (tzw. konwencja dublińska), weszła w życie 1 września 1997 roku
dotycząca zasad rozpatrywania wniosku o przez państwa członkowskie UE, 2003
roku zastąpiona rozporządzeniem Rady nr 343/2003/WE z 18 lutego 2003 roku
(Rozporządzenie Dublin II)30.
Unia Europejska stworzyła podstawy prawne współpracy państw
członkowskich w zakresie polityki azylowej, imigracyjnej, wizowej i przekraczania
granic. Działania UE w ramach wspólnej polityki imigracyjnej dotyczą zarówno
imigracji legalnej, jak i nielegalnej. Właśnie takie globalne podejście do migracji
podkreśla Program Haski. Przyświecają mu trzy zasady: solidarności miedzy
państwami członkowskimi UE, partnerstwa z krajami trzecimi oraz ochrony
imigrantów31.
Zgodnie z art. 79 Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej (TFUE): Unia
rozwija wspólną politykę imigracyjną mającą na celu zapewnienie, na każdym etapie,
skutecznego zarządzania przepływami migracyjnymi, sprawiedliwego traktowania
obywateli państw trzecich przebywających legalnie w Państwach Członkowskich,
a także zapobiegania nielegalnej imigracji i handlowi ludźmi oraz wzmocnione ich
zwalczanie.
Wspólna polityka imigracyjna w zakresie imigracji legalnej znajduje
podstawę prawna w cytowanym już art. 79 ust. 2 lit. a) i b) TFUE i obejmuje: zasady
wjazdu i pobytu obywateli państw trzecich, procedury wydawania wiz
29
F. Sudre, Konwencja Europejska o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności,
Warszawa 1993, s. 67-68; J. Białocerkiewicz, op. cit., s. 144.
30
A. Florczak, op. cit., s. 35.
31
E. Borawska- Kędzierska, K. Strąg, Przestrzeń Wolności, Bezpieczeństwa i Sprawiedliwości
Unii Europejskiej. Zarządzanie granicami, polityka wizowa, azylowa i imigracyjna, tom XI,
część 2, Warszawa 2011, s. 93-94.
62
długoterminowych i dokumentów pobytowych, przepisy regulujące statut osób
przebywających legalnie na terytorium UE, łączenie rodzin, warunki, na których
przebywający legalnie w jednym państwie członkowskim obywatele państw trzecich
mogą przemieszczać się i przebywać w innych państwach członkowskich UE.
Powinna promować legalną imigrację, opartą mi.in. na sprawiedliwym traktowaniu
obywateli państw trzecich oraz uwzględniać cel, jakim jest zbliżenie ich statusu do
statusu obywateli UE32.
Stosunek UE do nielegalnej imigracji obejmuje zarówno przeciwdziałanie
(zapobieganie, prewencję), jak i jej zwalczanie. Podkreśla się, że nielegalna imigracja
to zarówno nielegalne przemieszczanie lub osiedlanie się cudzoziemców, jak i różne
towarzyszące jej formy przestępczości m.in. przemyt i handel ludźmi. Działania
w zakresie nielegalnej imigracji powinny obejmować: politykę wizowa, zarządzanie
granicami, współpracę policyjną, prawo karne (odpowiedzialność karana za przemyt
ludzi, handel ludźmi, nielegalne zatrudnianie), readmisję i powroty 33.
Ochronę obywateli państw trzecich zapewnia art. 78 TFUE. Zgodnie z nim:
1. Unia rozwija wspólną politykę w dziedzinie azylu, ochrony uzupełniającej
i tymczasowej, mając na celu przyznanie odpowiedniego statusu każdemu
obywatelowi państwa trzeciego wymagającemu międzynarodowej ochrony oraz
mającą na celu zapewnienie przestrzegania zasady non-refoulement. Polityka ta musi
być zgodna z Konwencją Genewską z dnia 28 lipca 1951 roku i Protokołem z dnia 31
stycznia 1967 roku dotyczących statusu uchodźców, jak również z innymi
odpowiednimi traktatami. 2. Do celów ustępu 1. parlament Europejski i Rada,
stanowiąc zgodnie ze zwykłą procedura ustawodawczą, przyjmują środki dotyczące
wspólnego europejskiego systemu azylowego obejmującego: a)jednolity status azylu
dla obywateli państw trzecich, obowiązujący w całej Unii; b) jednolity status ochrony
uzupełniającej dla obywateli państw trzecich, którzy nie uzyskawszy azylu
europejskiego, wymagają międzynarodowej ochrony; c) wspólny system
tymczasowej ochrony wysiedleńców, na wypadek masowego napływu; d) wspólne
procedury przyznawania i pozbawiania statusu lub ochrony uzupełniającej; e) kryteria
i mechanizmy ustalania Państwa Członkowskiego odpowiedzialnego za rozpatrzenie
wniosku o udzielenie azylu lub ochrony uzupełniającej; f) normy dotyczące
warunków przyjmowania osób ubiegających się o azyl lub ochronę uzupełniającą; g)
partnerstwo i współpracę z państwami trzecimi w celu zarządzania przepływami osób
ubiegających się o azyl lub o ochronę uzupełniającą lub tymczasową. 3. W przypadku
gdy jedno lub więcej Państw Członkowskich znajdzie się w nadzwyczajnej sytuacji
charakteryzującej się nagłym napływem obywateli państw trzecich, Rada, na wniosek
32
33
Ibidem, s. 94-95.
Ibidem, s. 122.
63
Komisji, może przyjąć środki tymczasowe na korzyść zainteresowanego Państwa lub
Państw Członkowskich. Rada stanowi po konsultacji z Parlamentem Europejskim.
Dla migracji pomiędzy państwami członkowskimi UE istotny jest dorobek
prawny Schengen. Wynika z niego zasada zniesienia kontroli na granicach
wewnętrznych z jednoczesną intensyfikacją na granicach zewnętrznych.
Należy podkreślić, że współczesne procesy migracyjne to zjawiska masowe,
wielokierunkowe i zmienne. Przyjmując różne kryteria migracje można podzielić na
m.in.: przymusowe i dobrowolne, legalne i nielegalne, stałe i czasowe. Wśród ich
przyczyn znajdują się m.in: ekonomiczne (emigracja do kraju o lepszym statusie
ekonomicznym, np. w poszukiwaniu pracy), edukacyjne, poszukiwanie
bezpieczeństwa (uzyskanie statusu uchodźcy, azylanta, ucieczka przed zagrożeniami
wynikającymi z klęsk żywiołowych).
Europa jest kontynentem, który dla wielu jawi się jako swoisty „raj”. Państwa
europejskie ocenia się jako bogate, a ich społeczeństwa jako zamożne. To
niewątpliwie istotne czynniki przyciągające imigrantów. Ponadto państwa
europejskie są sygnatariuszami licznych aktów prawa międzynarodowego
gwarantujących prawa i wolności jednostkom, stosowanych w praktyce. W dobie
nasilonych ruchów migracyjnych odpowiedzią państw na wyzwania związane
z migracjami jest tworzenie polityk migracyjnych, jak i wewnętrznych regulacji
prawnych. Istotna i niezbędna staje się współpraca państw w tym zakresie.
W okresie „wielkiego kryzysu migracyjnego” zostały wystawione na próbę
idee integracji europejskiej oraz solidarności. Praktyka okazała się daleka od
zapisanych wartości. Zauważa się wzrost nacjonalizmu, jak i zjawiska ksenofobii
i nietolerancji wobec obcych. Migracjom towarzyszą patologie, takie jak
przestępczość, handel ludźmi, prostytucja, ubóstwo, bezrobocie, bezdomność.
Stanowią one wyzwania do krajów tranzytowych i przyjmujących, wymagają
współdziałania organów administracji i właściwych służb.
Istotnym elementem przemian dokonujących się we współczesnej Europie są
problemy związane z migracją ludności nie tylko w ramach państw europejskich, ale
przede wszystkim wynikające z napływu imigrantów z Afryki czy Bliskiego
Wschodu. Od połowy XX wieku państwa w Europie Zachodniej w założeniach
swoich polityk migracyjnych preferowały model wielokulturowości. Aktualnie
w wielu państwach europejskich ulega on zasadniczej radykalizacji. Ma to związek
z napływem znacznej liczby uchodźców do Europy od 2014 roku. Integracja
europejska, a także procesy globalizacji, nie przyczyniły się do zmniejszenia
konfliktów na tle narodowościowym czy etnicznym.
Jednym z państw, w którym zjawiska te występują jest Holandia. Państwo,
wybierane chętnie w przeszłości przez imigrantów, którzy znajdowali tu schronienie
ze względu na m.in.: prześladowania religijne (XVII wiek np. bracia polscy czy
64
hugenoci z Francji), problemy ekonomiczne (brak odpowiednich warunków do życia
i funkcjonowania we własnym kraju), względy edukacyjne (możliwość kształcenie
się m.in. w Uniwersytecie w Lejdzie, a współcześnie w Uniwersytecie w Rotterdamie
i Uniwersytecie w Amsterdamie).
Już w 1848 roku w konstytucji Królestwa Niderlandów znajdowały się prawa
dotyczące osób przybywających. Konstytucja w art. 1 stanowi, że: „ wszyscy
przybywający do Holandii są traktowani jednakowo. Niedopuszczalna jest
jakakolwiek dyskryminacja z powodu wyznania, światopoglądu, przekonań
politycznych, rasy, płci lub innych przyczyn”34. Zatem Holandia już od XIX wieku
była państwem imigracyjnym (mimo, że w 2001 roku określiła się, że takim
państwem jest).
Wyróżnia się dwie znaczące fale napływu imigrantów do Holandii do lat 70.
XX w. Pierwsza z nich dotyczy dekolonizacji Indonezji w 1949 r. Do Holandii
przybywa 180 tys. osób z Indonezji. W 1975 r. przybywają do Holandii osiedleńcy
z niepodległego Surinamu. Druga fala to imigracja zarobkowa, która ujawniła się
w Holandii od lat 60. XX w. W polityce imigracyjnej Holandii ujawniła się polityka
podziału przybywających obcokrajowców. W latach 60. i 70. XX w. przybywali
głównie imigranci, pochodzący z Maroka, Turcji, Grecji, Włoch, Portugalii, Hiszpanii
i byłej Jugosławii. Polacy w tym okresie nie stanowili znaczącej grupy imigrantów.
Głównie przybywały osoby z wykształceniem podstawowym, grupa potrzebna do
pracy w przemyśle. Był to w dziejach Holandii jedyny okres, w którym państwo
świadomie stymulowało napływ imigrantów35.
W 1973 roku w wyniku kryzysu naftowego w Holandii wzrosło bezrobocie.
Kryzys gospodarczy w przemyśle doprowadził do sytuacji, w której wielu
pracowników po wygaśnięciu kontraktu pozostało niezarejestrowanych w Holandii.
W 1975 r. rząd wprowadził regulację zgodnie, z którą wszyscy imigranci pozostający
na terytorium Holandii po wygaśnięciu kontraktu zostali zarejestrowani. Jednocześnie
rząd ograniczył przyjmowanie nowych imigrantów wprowadzając restrykcyjną
politykę. Rząd holenderski nie mógł się przeciwstawić legalnemu łączeniu rodzin,
które było zgodne z przyjętą Europejską Konwencją Praw Człowieka. Holandia
w tym okresie przyjmowała imigrantów z Surinamu, którzy posiadali obywatelstwo
holenderskie; mieli oni prawo wolnego wjazdu do Holandii do 1980 r. Przyczyniło
się to do masowej emigracji zarobkowej z Surinamu do Holandii.
34
Libr.sejm.gov.pl /tekO1/txt/konst/holandia.html Konstytucja Holandii z dn. 28.03.1814 r.
(stan prawny na dzień 21.03.2002r.).
35
J. Leska-Ślęzak, Polityka integracyjna wobec mniejszości i imigrantów w: Uchodźcy nowe
wyzwania dla bezpieczeństwa europejskiego na tle standardów praw człowieka, pod red. W.
Pływaczewskiego, M. Ilnickiego, Olsztyn 2015, s. 92.
65
Współcześnie Holandia jest w ruchu migracyjnym ważnym państwem, do
którego chętnie migrują uchodźcy z Syrii, Erytrei, Iraku i Afganistanu. Są to grupy,
wobec których w Holandii były wszczynane procedury azylowe. Opuszczali oni swój
kraj ze względu na prześladowania z przyczyn religijnych (np. chrześcijanie w Syrii),
w związku z toczącą się wojną, łamanie praw człowieka czy też z powodów
ekonomicznych. W Holandii ok. 70% uchodźców to młodzi mężczyźni.
Do 2004 roku, w polityce imigracyjnej Holandii dominował model kolonialno
- humanitarny. Wynikał on głównie z doświadczeń historycznych, związanych
z okresem kolonialnym. Państwo spłacało w ten sposób zaciągnięty dług w stosunku
do krajów, które były jego koloniami (np. Surinam). Model ten w Holandii już jest
prawie nieaktualny, jednak nadal spotyka się liberalne podejście w stosunku do
jednostek, które za powód przyjazdu do Holandii zgłaszają prześladowania i motywy
polityczne w kraju pochodzenia. Politykę imigracyjną Holandii można podzielić na
następujące okresy:
1. W latach 60. i 70. XX wieku ujawniła się polityka podziału na dwie grupy
allochtonoonen (kolorowi imigranci) i bnitenlanders (biali imigranci).
Przybywali do Holandii głownie z Maroka, Turcji, Grecji, Włoch, Portugalii.
W tym okresie społeczeństwo holenderskie czynnie wspierało etniczne
mniejszości i je tolerowało. Zakładano, że imigranci przybyli tu tylko na
pobyt czasowy i władze nie podejmowały żadnych działań na rzecz integracji
przybyszów ze społecznością lokalną. Podtrzymywały ich odrębność
kulturową, aby ułatwić im powrót do ojczystego kraju (np. wprowadzono
naukę języka ojczystego dla poszczególnych grup imigrantów). Efektem tego
było powstanie społeczeństwa zamkniętego w gettach, funkcjonującego obok
siebie, bez jakichkolwiek kontaktów.
2. Od 1983 roku w polityce imigracyjnej Holandii wprowadzono ethnic
minorities model, który funkcjonował w oparciu o nowe regulacje prawne,
dotyczyły one m.in. możliwości zatrudniania imigrantów w administracji
publicznej, zakładania własnych szkół dotowanych z budżetu państwa,
a także wprowadzono możliwość głosowania w wyborach lokalnych po 5
latach pobytu, dokonano zmiany w konstytucji holenderskiej i wprowadzono
zapis o zakazie dyskryminacji36.
3. Od 1998 roku wprowadzono assimilation model, którego celem była
integracja społeczna i ekonomiczna mniejszości etnicznych ze
społeczeństwem holenderskim. Obowiązkowo wszyscy imigranci musieli
uczestniczyć w kursach języka niderlandzkiego, elementów historii Holandii,
36
M. Korzewski, O tolerancji w społeczeństwie i prawie holenderskim, Kraków 2005, s. 217.
66
a także edukowano ich z zakresu podstawowych norm i wartości
obowiązujących w społeczeństwie holenderskim37.
4. Od 15 marca 2006 roku Holandia wprowadziła nowe przepisy imigracyjne
i azylowe. Imigrantów obowiązuje zdanie testu z języka niderlandzkiego
i zasad konstytucyjnych, a także kulturowych społeczeństwa holenderskiego
(np. w kwestii równouprawnienia kobiet i mężczyzn). Opłata za 30 minutowy
test wynosiła 350 euro. Te przepisy dotyczyły głównie imigrantów
przybywające do Holandii z Afryki, Azji i Ameryki Południowej 38.
W 2004 roku Holandia zmieniła model polityki imigracyjnej na rezydualny.
Założyła, że imigracja może nastąpić tylko i wyłącznie po spełnieniu restrykcyjnych
warunków. Dotyczą one głównie przyjęcia wartości europejskich, znajomości języka,
a także przystosowania się na rynku pracy. Celem zastosowania tego modelu jest
głównie ograniczenie napływu imigrantów z państw różniących się kulturowo, a także
społecznie. Holandia zastrzegła sobie prawo do deportacji dla imigrantów, którzy nie
dopełnią podjętych przez siebie zobowiązań. Dopuszcza jedynie imigrację sezonową,
która jest jedynie tolerowana z uwagi na korzyści dla rynku pracy39.
W 2010 roku polityka względem imigrantów uległa kolejnym obostrzeniom.
Obok VVD i CDA wybory wygrała partia Geerta Wildersa – PVV (polityk słynący
z antyimigranckich i antyislamskich wypowiedzi)40.
Celem polityki imigracyjnej w Holandii jest zdanie testu integracyjnego
jeszcze przed przyjazdem do Holandii, złożenie egzaminu ustnego z języka
niderlandzkiego, a także z wiedzy o społeczeństwie holenderskim. Za niedopełnienie
tych czynności grożą grzywny, wstrzymanie wypłat świadczeń socjalnych, odmowa
wjazdu na terytorium Holandii, a także odmowa nadania obywatelstwa
holenderskiego41. Założeniem tej polityki jest ograniczenie napływu imigrantów,
kwestia ich pobytu w Holandii, a szczególnie tych, którzy mogą mieć problem
z integracją. Holandia, która uważana była do tej pory za państwo otwarte na
„obcych” i pełne tolerancji, które występowało przeciwko dyskryminacji, obecnie,
tworząc taką politykę imigracyjną, stało się krajem, który dokonuje selekcji
imigrantów poza jej granicami. To stawia ją na pierwszym miejscu wśród krajów
Europy o najbardziej restrykcyjnej polityce imigracyjnej wobec imigrantów.
37
Ibidem, s. 226-227.
P. Szczerkowski, Test na Holendra, „Gazeta Wyborcza”, 16.03.2006, s. 10.
39
M. Duszczyk, Wyzwania polskiej polityki migracyjnej jako instrument promocji zatrudnienia
i ograniczenia bezrobocia (red.) P. Kaczmarczyk, M. Okólski, Warszawa 2008, s. 15-18.
40
J.Leska-Ślęzak, Imigracja w Holandii w warunkach imigracji europejskiej w: Szkice
Europejskie Unia Europejska wobec wyzwań i współczesności pod red. B. Gazińskiego,
Olsztyn 2015, s. 53 – 54.
41
http://www.rijksoverheid.nl (z dn. 15.02.2016 r.)
38
67
Jednocześnie obok polityki restrykcyjnej wobec imigrantów, rząd holenderski
wprowadza szereg rozwiązań promocyjnych dla wysoko wykwalifikowanych
imigrantów, którzy byliby wartością dodaną dla holenderskiego rynku pracy. Takim
udogodnieniem jest m.in.: możliwość zatrudnienia cudzoziemca – pracownika
o wysokich kwalifikacjach bez zgody na zezwolenie na pracę, ale pracodawca musi
zapewnić płacę powyżej przeciętnego wynagrodzenia w Holandii42.
Problemem w Holandii staje się polityka adaptacyjna, integracyjna
i asymilacyjna imigrantów głównie pochodzenia muzułmańskiego. Odmienność
kulturowa tej grupy, wynikająca z funkcjonującej polityki imigracyjnej w XX wieku
spowodowało, iż wykształcił się czwarty filar muzułmański w rzeczywistości
społecznej Holandii43.
Należy zauważyć, że w Królestwie Niderlandów występuje jedna
z największych społeczności imigranckich w Europie - 925 tys. osób, co stanowi 6%
całej populacji. Największe społeczności to Turcy i Marokańczycy. Kryzys
migracyjny współczesnej Europy przyczynił się także do wzrostu liczby
przedstawicieli z Syrii i Erytrei w Holandii. Wiceminister Sprawiedliwości
Niderlandów w maju 2015 roku poinformował o znacznym wzroście ludności z Syrii
i Erytrei (marzec 2014 rok 1000 osób na miesiąc, maj 2014 rok 1000 osób na tydzień,
a sierpniu i wrześniu 2015 roku 2000-3000 dziennie)44. Uchodźcy z Syrii i Erytrei
zostali rozmieszczeni w sześciu miastach: Hadze, Rotterdamie, Amsterdamie,
Utrechcie, Eindhoven i Ter Apel. Zostali oni umieszczeni w odpowiednich ośrodkach
detencyjnych. Istotnym problemem Holendrów związanym z nowoprzybyłymi są
kwestie mieszkaniowe. W niektórych miejscowościach powstały nowe ośrodki, które
wśród społeczności lokalnych wzbudzały wiele kontrowersji. Przykładem może być
wieś Oranje licząca 130 mieszkańców, w której umieszczono 700 imigrantów.
Wzbudziło to ogólny niepokój.
16 czerwca 2015 roku kolejne zmiany w prawie imigracyjnym przedstawił
Minister Spraw Wewnętrznych Piet Hein Donner, który stwierdził, że rząd podziela
społeczne niezadowolenie ze społeczeństwa wielokulturowego i dlatego promuje
wartości społeczeństwa holenderskiego. Za nieprzestrzeganie holenderskich wartości
i prawa będą nałożone kary. Rząd nie będzie specjalnie dofinansowywał
muzułmańskich imigrantów. Nowe przepisy prawne zdelegalizują małżeństwa
przymusowe, wprowadzą zakaz noszenia burek, cofnięcie pozwolenia pobytu dla
42
V. Gul-Rechlewicz, Polityka imigracyjna Holandii i Szwecji - analiza porównawcza
„Drohiczyński Przegląd Naukowy” Nr 7/2015, s. 107.
43
Zob. P. Scheffer, Druga ojczyzna. Imigranci w społeczeństwie otwartym, Wołowiec 2010.
44
J. Leska-Ślęzak, Holandia w: Biuletyn Instytutu Zachodniego Nr 199/2015 Seria Specjalna
– „Uchodźcy w Europie” Wyzwania uchodźcze w wybranych państwach Unii Europejskiej, s.
3-4.
68
imigrantów, którzy nie spełnią wymagań związanych z integracją. 74% społeczeństwa
holenderskiego według badań Instytutu de Honda uważa, że imigranci muszą
dostosować się do holenderskich wartości, a 83% popiera zakaz noszenia burek
w miejscach publicznych45.
Imigranci, którzy przybyli do Holandii, jeżeli chcą zamieszkać w tym kraju,
muszą zobowiązać się do nauki języka niderlandzkiego, respektowania prawa, a także
do przestrzegania „europejskich wartości”. Zobowiązani są do podpisania kontraktu,
w którym zgadzają się na warunki postawione przez rząd. Za niedotrzymanie ich grozi
kara grzywny w wysokości 1.250 euro. Niedostosowanie się do zasad
obowiązujących w Holandii może prowadzić do wydalenia z kraju. Minister Pracy
i Polityki Społecznej Loedwijk Asscher oświadczył, że rząd „ zobowiązał się do
zredukowania liczby uchodźców”. Uważa on, że osiedlenie się dużej liczby
uchodźców będzie znacznym obciążeniem dla Holandii, a także wpłynie negatywnie
na rynek pracy, spowoduje problemy mieszkaniowe. Ponadto dla większości
Holendrów różnice kulturowe wzbudzają najwięcej kontrowersji46.
Przewodniczący Komisji Jos Wienen, zajmująca się azylantami przy
Stowarzyszeniu Gmin Holenderskich (VNG), stwierdziła, że złożono 25 tyś.
wniosków o azyl, większość z nich złożyli uchodźcy z Syrii i Erytrei. Minister Spraw
Społecznych Loedewijk Asscher wraz z organizacjami pracodawców VNO-NCW,
federacją związków zawodowych FNV i CNV, organem doradczym rządu SER,
związkiem holenderski gmin VNG oraz organizacjami pomagającymi azylantom
mają stworzyć odpowiednie inicjatywy i przygotować środki w celu stworzenia
odpowiednich warunków otrzymania pracy dla uchodźców posiadających zezwolenie
na pobyt. Około 46% uchodźców, którzy przybyli do Holandii w 2014 r. posiada
płatną pracę. Problemem są skomplikowane procedury, bariery językowe, a także
brak precyzyjnych przepisów dotyczących udzielania pracy uchodźcom47.
Według danych Krajowego Biura Statystycznego Holandii we wrześniu 2015
roku przybyło do Holandii 8400 uchodźców, z czego 84% stanowili Syryjczycy,
zarejestrowano 23,5 tys. Uchodźców, a także 10 tys. ich bliskich. W całości populacji
Syryjczycy stanowią 16,6 tys.48, a pozostała część to przedstawiciele Erytrei i Iraku49.
W październiku 2015 roku do Królestwa Niderlandów przybyło 10 tys. nowych
45
Ibidem.
Imigranci w Holandii muszą na piśmie podporządkowywać się zasadom panującym w tym
kraju, express Polish online, z dn. 1.12.2015 r.
47
J. Leska-Ślęzak, Holandia…, s. 3-4.
48
www.faktynl./wiadomości-z-holandii/11935rekordowa liczba uchodźców, z dn. 15.10.2015
r.
49
www.echoeindhoven.nl/aktualności/819-czy-problem-migracyjny-wymyka-się-spodkontroli, z dn. 15.10.2015 r.
46
69
uchodźców i 1700 krewnych osób posiadających status uchodźcy. W listopadzie 2015
roku najwięcej nowych wniosków o azyl złożyli Syryjczycy - 2400. Od stycznia do
marca 2016 roku do Holandii przybyło 7138 osób, w tym 3573 osoby złożyły wnioski
o azyl, a 422 osoby to rodziny osób już posiadających status uchodźcy. Największa
grupa to Syryjczycy, poza nimi pojawili się uchodźcy z Albanii 224 osoby50. Ponadto
z danych Krajowego Biura Statystycznego Holandii wynika, że 7 na 10
Somalijczyków nie podejmuje żadnej pracy i utrzymuje się z zasiłków. Podobnie
Syryjczycy 6 na 10 korzysta z pomocy państwa, a także Afgańczycy, Irańczycy
i osoby pochodzące z Erytrei. „Większość z nich nie mówi w ogóle po holendersku,
jest niewykwalifikowana i nie posiada żadnego wykształcenia” - tak Krajowe Biuro
Statystyczne Holandii określiło w swoim raporcie imigrantów z Afryki i Bliskiego
Wschodu. Około 400 tys. Holendrów pobiera świadczenia socjalne, co stanowi 3%
całego narodu51.
Władze holenderskie borykają się z problemami patologii wśród uchodźców
w ośrodkach detencyjnych. Według raportu Ministerstwa Sprawiedliwości: 2 osoby
popełniły samobójstwo, 300 groziło, że to zrobi, zanotowano 370 przypadków
samookaleczeń, 55 interwencji policji z powodu napaści o charakterze seksualnym,
odnotowano 2400 interwencji z powodu agresji i 500 z powodu złamania
regulaminów obowiązujących w ośrodkach dla uchodźców52. W centrach pomocy
uchodźcom w Holandii problemem stała się przemoc wobec pracowników tych
ośrodków. W 4 centrach pomocy pomiędzy 2012-2015 r. doszło do ponad 300
zarejestrowanych incydentów. Skala zjawiska może być większa, ponieważ nie
wszystkie incydenty są rejestrowane ze względu na różnice w sytuacjach
biurokratycznych tych ośrodków. Przemoc stosowana wobec pracowników to
zastraszanie, wyzwiska, a nawet przemoc fizyczna53.
Podsumowując należy stwierdzić, że proces uniwersalizacji praw człowieka
przyczynił się nie tylko do stworzenia katalogu tych praw, ale i do zobowiązań
prawno-międzynarodowych państw w zakresie ich przestrzegania, a także zgodnych
z nimi regulacji krajowych. Wśród nich istotne miejsce zajmuje wolność
przemieszczania przysługująca każdemu człowiekowi. W Europie istotne są regulacje
Rady Europy a zwłaszcza Europejska Konwencja Praw Człowieka; na politykę
państw członkowskich wpływ wywiera ustawodawstwo Unii Europejskiej. Holandia
50
Zmniejsza się liczba uchodźców przyjeżdżających do Holandii, www.niedziela.nl
z dn. 18.04.2016 r.
51
www.perezja.pl/70-imigrantow-afryki-bliskiego-wschodu-pobiera-zasilki-holandii, z dn.
6.08.2015 r.
52
Samobójstwa, samookaleczenia, przemoc seksualna w ośrodkach dla uchodźców
w Holandii, dziennik pl z dn. 16.04.2016 r.
53
J. Leska-Ślęzak, Holandia…, s. 4.
70
należy do państw imigracji permanentnej. Od 2004 roku w Holandii w polityce
imigracyjnej obserwuje się przejście od modelu wielokulturowego do polityki
integracyjnej, w której promowane będą wartości i europejskie normy kulturowe.
W 2015 roku rząd Holandii zaproponował wprowadzenie zmian w prawie
imigracyjnym polegających, m.in. na karaniu imigrantów za nieprzestrzeganie
holenderskich wartości i prawa, na ograniczeniu dofinansowania muzułmańskich
imigrantów, obowiązku nauki języka niderlandzkiego i podjęcia pracy przez
imigrantów. Od 2016 roku został wprowadzony zakaz noszenia burek w miejscach
publicznych. Imigranci w Holandii napotykają na bariery adaptacyjne i integracyjne
w nowych miejscach osiedlenia. Ulegają procesom patologicznym, m.in. prowadzą
pasożytniczy tryb życia, często popełniają przestępstwa, występują przeciwko
normom i zasadom obowiązującym w państwie54. Imigranci stanowią znaczną grupę
bezrobotnych. Programy dla nowo przybyłych obejmują przede wszystkim
aktywizacje zawodową (ok. 40% nowo przybyłych w 2015 roku do Holandii podjęło
pracę). Odmienną grupę wśród imigrantów stanowią azylanci; oczekują oni pomocy
od państwa przyjmującego i dlatego wybierają kraje bogate, w tym Holandię. Od 2015
roku w królestwie Niderlandów wprowadzono restrykcyjną politykę względem
uchodźców i muszą oni podporządkować się określonym warunkom, ponieważ grożą
im deportacje.
Bibliografia:
Białocerkiewicz J., Status prawny cudzoziemca w świetle standardów
międzynarodowych, Toruń 1999.
Borawska-Kędzierska E., Strąg K., Przestrzeń Wolności, Bezpieczeństwa
i Sprawiedliwości Unii Europejskiej. Zarządzanie granicami, polityka wizowa,
azylowa i imigracyjna, tom XI, część 2, Warszawa 2011.
Czerwiński W., Cudzoziemiec w Polsce. Podstawowe przepisy prawne, Toruń 1994
Duszczyk M., Wyzwania polskiej polityki migracyjnej jako instrument promocji
zatrudnienia i ograniczenia bezrobocia (red.) P. Kaczmarczyk, M. Okólski,
Warszawa 2008.
Florczak A., Uchodźcy w Polsce. Między humanitaryzmem a pragmatyzmem, Toruń
2002.
Gul-Rechlewicz V., Polityka imigracyjna Holandii i Szwecji - analiza porównawcza
„Drohiczyński Przegląd Naukowy” Nr 7/2015.
54
/KRAJWSPANIAŁY.pl, Imigranci z Holandii są nieszczęśliwi i strajkują z dn. 20.11.2015
r.
71
Korzewski M., O tolerancji w społeczeństwie i prawie holenderskim, Kraków 2005.
Kuźniar R., Prawa człowieka. Prawo, instytucje, stosunki międzynarodowe,
Warszawa 2002.
Leska-Ślęzak J., Imigracja w Holandii w warunkach imigracji europejskiej w: Szkice
Europejskie Unia Europejska wobec wyzwań i współczesności pod red. B.
Gazińskiego, Olsztyn 2015.
Leska-Ślęzak J., Holandia w: Biuletyn Instytutu Zachodniego Nr 199/2015 Seria
Specjalna – „Uchodźcy w Europie” Wyzwania uchodźcze w wybranych państwach
Unii Europejskiej.
Maksimczuk A., Sidorowicz L., Ochrona granic i obsługa ruchu granicznego,
Warszawa 2007.
Rudnik R., Problem uchodźców jako wyzwanie przełomu XX i XXI wieku, [w:] Świat
i Polska u progu XXI wieku, Toruń 1994.
Samobójstwa, samookaleczenia, przemoc seksualna w ośrodkach dla uchodźców
w Holandii, dziennik.pl.
Scheffer P., Druga ojczyzna. Imigranci w społeczeństwie otwartym, Wołowiec 2010
Sudre F., Konwencja Europejska o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych
Wolności, Warszawa 1993.
Szczerkowski P., Test na Holendra, „Gazeta Wyborcza”, 16.03.2006.
Ślęzak J., Instytucjonalizacja życia imigracyjnego w przestrzeni lokalnej Gdańska,
Toruń 2010.
Uchodźcy świata. Wyzwania humanitarne, Warszawa 1998.
Wierzbicki B., Sytuacja prawna uchodźcy w systemie międzynarodowej ochrony praw
człowieka, Białystok 1993.
Wiśniewski L., Wolność przemieszczania się i wyboru kraju zamieszkania, Warszawa
1987.
Wierzbicki B., Uchodźcy w prawie międzynarodowym, Warszawa 1993.
Zdanowicz M., Wysoki Komisarz ONZ do Spraw Uchodźców. Studium
prawnomiędzynarodowe z zakresu współpracy Urzędu Wysokiego Komisarza
Narodów Zjednoczonych do Spraw Uchodźców z organizacjami międzynarodowymi,
Białystok 1994.
Strony internetowe:
Imigranci w Holandii muszą na piśmie podporządkowywać się zasadom panującym
w tym kraju, express Polish online.
KRAJWSPANIAŁY.pl, Imigranci w Holandii są nieszczęśliwi i strajkują z dn.
20.11.2015 r.
Libr.sejm.gov.pl/tekO1/txt/konst/holandia.html Konstytucja Holandii z dn.
28.03.1814 r.
72
Uchodźcy w Holandii, www.zwierciadło.pl.
Zmniejsza się liczba uchodźców przyjeżdzających do Holandii, www.niedziela.nl
www.rijksoverheid.nl
www.perezja.pl/70-imigrantow-afryki-bliskiego-wschodu-pobiera-zasilki-holandii.
www.faktynl./wiadomości-z-holandii/11935rekordowa liczba uchodźców.
www.echoeindhoven.nl/aktualności/819-czy-problem-migracyjny-wymyka-sięspod-kontroli.
Wielobarwna Holandia od 1945 społeczeństwo wielokulturowe
www.entoen.nu/veelkleurignederland/pl. (brak autora)
Freedom of movement and the Netherlands’ migration policy
Abstract: Freedom of movement is a basic right granted to each human. In Europe
there are European Council regulations, including European Convention for the
Protection of Human Rights and Fundamental Freedoms. In 2015 Dutch government
proposed changes of migration law including inter alia obligation for each migrant to
study Dutch and punishment for migrants due for not obeying Dutch values and Dutch
right. Migrants in the Netherlands encounter adaptation and integration barriers.
Key words: human rights, freedom of movement, migrations, the Netherlands,
migration policy, integration, refugees
Nota o autorach:
dr Joanna Leska-Ślęzak - politolog, adiunkt w Instytucie Politologii UG. W polu jej
zainteresowań badawczych znajdują się współczesne problemy cywilizacyjne, w tym
ruchy migracyjne, Polacy w Holandii, polityka imigracyjna i integracyjna Królestwa
Niderlandów; e-mail: [email protected]
dr Jarosław Ślęzak - prawnik, politolog, adiunkt w Katedrze Nauk Społecznych
i Filozoficznych WZiE PG. W polu jego zainteresowań badawczych znajdują się
współczesne problemy prawne, prawa człowieka i ruchy migracyjne; e-mail:
[email protected]
73
74
Zjawisko uchodźstwa we
współczesnym świecie
75
Anna LINKA
Uniwersytet Szczeciński
Kim jest uchodźca? – otwarte pytanie kryzysu
migracyjnego
Wstęp
Od 2015 r. jesteśmy świadkami wzmożonej migracji do Unii Europejskiej
ludności pochodzącej głównie z Bliskiego Wschodu, Azji Środkowej i w mniejszym
stopniu z niektórych rejonów Bałkanów. Zdarzenie to nie bez kozery zostało
okrzyknięte mianem „kryzysu migracyjnego”. Wpisuje się ono bowiem w definicję
kryzysu rozumianego jako „sytuacji, w której dotychczasowe doświadczenia
i sposoby działania okazują się niewystarczające”1. Wydarzenia z 2015 r. pokazały,
że dotychczasowe regulacje prawne i rozwiązania polityczne stały się
niewystarczające w aktualnej sytuacji migracyjnej. Z jednej strony pojawiły się głosy,
że niekontrolowane przemieszczanie się rzesz ludzkich z Bałkanów w głąb
kontynentu (głównie do Niemiec) odbyło się z pogwałceniem prawa
międzynarodowego (Konwencji Genewskiej z 1951 r.) i prawa unijnego (Protokołów
Dublińskich), zgodnie z którymi osoba pragnąca ubiegać się o status uchodźcy
powinna złożyć wniosek w pierwszym tzw. bezpiecznym kraju, który spotka na
swojej drodze. Argumentowano, że dla większości uchodźców, którzy dotarli do
Europy drogą morską, takimi krajami były państwa Bliskiego Wschodu, głównie
Turcja2. W odpowiedzi pojawiały się opinie, że choć Turcja przyjęła uciekinierów
i udzieliła im schronienia w obozach dla uchodźców, to nie jest ona krajem
bezpiecznym (państwo tureckie nie jest pełnym sygnatariuszem Konwencji
Genewskiej z 1951 r; istnieją również liczne zarzuty co do przestrzegania przez nie
praw człowieka)3. Gdyby przyjąć to rozumowanie, za pierwszy bezpieczny kraj na
drodze uciekinierów należałoby uznać Grecję. Jednak zdecydowana większość z nich
nie chciała składać wniosku o status uchodźców na greckiej ziemi i była
1
B. Rożnowski., D. Bryk, K. Myk Strategie radzenia sobie ze stresem migrantów zarobkowych
podczas wyjazdu, [w:] K. Markowski (red.), Migracja – wartość dodana? Studia nad migracją
– t. 2, 2008, (w:) http://www.kul.pl/files/602/public/Migravalue/Migr2_pl.pdf (pobrane
12.12.2016), s. 91.
2
P. Kaczmarczyk, M. Szulecka, Kryzys i co dalej? (w:) K. Lewandowski (red.) „Biuletyn
Migracyjny”, grudzień 2015, Warszawa, s. 2-12.
3
E. Roman, T. Baird, T. Radcliffe, Analysis Why Turkey is not a „Safe Country”, „Statewatch
Analysis” 2016, (w:) www.statewatch.org/analyses/no-283-why-turkey-is-... (pobrane
12.12.2016), s. 6-17.
77
zdeterminowana do dalszej wędrówki na północny zachód, głównie do Niemiec. To
wywołało falę spekulacji, że wędrowcy nie są uchodźcami, a imigrantami
ekonomicznymi. Jednak również sama Grecja nie widziała możliwości udzielenia
wsparcia ponad milionowej rzeszy ludzi, która przybiła do jej brzegów. Pogrążony
w kryzysie kraj prosił o solidarność europejską i rozdzielenie uchodźców między inne
państwa UE. Wówczas zaproponowano algorytm przydziału uchodźców do każdego
z krajów członkowskich Unii. Powoływano się przy tym m.in. na Dyrektywę UE
z 2001 r. głoszącą, że w sytuacjach nagłego napływu migrantów do jednego z krajów
wspólnoty pozostałe kraje członkowskie mogą porozumieć się w sprawie ich
relokacji. Jednak próby narzucenia poszczególnym państwom kwot uchodźców
zostały odebrane jako stojące w sprzeczności z zapisanym w tejże dyrektywie
wspólnym podejmowaniem decyzji w drodze porozumienia, a co za tym idzie jako
krok do ograniczenia suwerenności państw członkowskich. Tym samym kryzys
migracyjny obnażył brak spójnej unijnej polityki migracyjnej4. Obnażył również brak
jednolitego rozumienia terminu „uchodźca”. Zaczęły się bowiem pojawiać pytania nie
tylko o to, czy osoby, które przybyły z trzecich krajów bezpiecznych mogą być
traktowane jako uchodźcy. Pytano również o to, jak traktować te osoby, które
stanowiły część migracyjnej fali, a nie pochodziły z ogarniętej wojną Syrii. Czy
Pakistańczycy, Afgańczycy, Kosowianie, Serbowie lub Albańczycy są uchodźcami
czy migrantami ekonomicznymi? Jak traktować uciekinierów z Iraku, którego część
jest okupowana przez ISIS, ale na pozostałym terytorium funkcjonują instytucje
państwowe? Pojawiły się pytania o to, kto jest, a kto nie jest uchodźcą. Odpowiedzi
padały różne. Mass media i opinia publiczna często mieszały przy tym uchodźców
z migrantami ekonomicznymi, imigrantami, emigrantami i azylantami.
Kim jest migrant, uchodźca, azylant, imigrant
Z przeprowadzonych w roku 2016 badań OBOP-u (Ośrodka Badania Opinii
Publicznej) wynika, iż zdaniem 56% ankietowanych większość uchodźców przybywa
do Europy, by poprawić standard swojego życia5. Wynika stąd, że ankietowani
utożsamiają uchodźców z osobami przybywającymi do nowych krajów w celach
bytowych i ekonomicznych. Czy ankietowani mają rację? Czy każdą osobę, która
opuszcza rodzinny kraj w poszukiwaniu lepszego i bezpieczniejszego życia można
nazwać uchodźcą? Oczywiście nie, uchodźcy stanowią tylko jedną z kategorii osób,
które doświadczyły migracji i należy odróżnić ich od m.in. imigrantów, emigrantów,
reemigrantów czy repatriantów. Migracje przybierają bowiem różne formy. Jedną
4
P. Kaczmarczyk, M. Szulecka, Kryzys i co dalej? (w:) K. Lewandowski (red.) „Biuletyn
Migracyjny”, grudzień 2015, Warszawa, s. 2-12.
5
https://oko.press/mezczyzni-wierza-uchodzcom/ (pobrane 12.12.2016).
78
z nich jest imigracja, a wiec proces, w którym ludzie przenoszą się do kraju, którego
nie są obywatelami w celu osiedlenia się w nim6. W tym przypadku patrzymy na
procesy migracyjne z punktu widzenia państwa przyjmującego7. Procesem, w którym
spoglądamy na migrację z perspektywy kraju wysyłającego, jest natomiast emigracja,
czyli opuszczanie kraju pochodzenia z zamiarem osiedlenia się w innym państwie8.
Możemy również mówić o repatriacji, a więc zorganizowanym przez państwo
powrocie jego obywateli z innego kraju (pobyt poza granicami ojczyzny może mieć
tutaj charakter dobrowolny lub przymusowy, jak np. w przypadku jeńców wojennych
czy przesiedleńców) oraz reemigracji, czyli o powrocie emigrantów do ojczystego
kraju9. Wśród terminów związanych z przemieszczaniami się osób należy także
wyróżnić pojęcie migranta. Jest nim ,,osoba przybywająca (imigrant) lub
opuszczająca (emigrant) pewne miejsce w inny sposób niż poprzez urodzenie bądź
śmierć”10. Zgodnie z terminologią Organizacji Narodów Zjednoczonych do
migrantów zalicza się osoby wyjeżdżające lub wjeżdżające w związku z: edukacją,
szkoleniem zawodowym lub pracą zawodową, pracą w międzynarodowych
organizacjach i służbie cywilnej, zamiarem osiedlenia się lub połączenia z rodziną,
poszukiwania
azylu,
a
także azylantów,
uchodźców oraz osoby
tak posiadające, jak i nie posiadające uprawnień do pobytu za granicą 11. Natomiast
wg terminologii Międzynarodowej Organizacji ds. Migracji za migrantów należy
uznać „każdą osobę, która przemieszcza się lub przemieściła się przez granice
międzynarodowe lub w ramach danego państwa ze swojego stałego miejsca
zamieszkania bez względu na (1) status prawny, (2) to, czy przemieszczenie się było
dobrowolne czy nie, (3) powodów przemieszczenia, (4) czasu pozostawania
w nowym miejscu”12.
6
Key Migration terms, International Organization of Migration (IOM)
http://www.iom.int/key-migration-terms, (pobrane 12.12.2016).
7
A. Górny, P. Kaczmarczyk, Uwarunkowania i mechanizmy migracji zarobkowych w świetle
wybranych koncepcji teoretycznych, ,,Prace Migracyjne” 2003, nr 49, s. 5.
8
Key Migration terms, International Organization of Migration (IOM)
http://www.iom.int/key-migration-terms, (pobrane 12.12.2016). A. Górny, P. Kaczmarczyk,
Uwarunkowania i mechanizmy migracji zarobkowych w świetle wybranych koncepcji
teoretycznych, ,,Prace Migracyjne” 2003, nr 49, s. 5.
9
Tamże.
10
Lewis, G.J. (1982). Human Migration. A Geographical Perspective, London: Croom Helm,
s. 7 (za:) A. Górny, P. Kaczmarczyk, Uwarunkowania i mechanizmy migracji zarobkowych
w świetle wybranych koncepcji teoretycznych, ,,Prace Migracyjne” 2003, nr 49, s. 5.
11
A. Górny, P. Kaczmarczyk, Uwarunkowania i mechanizmy migracji zarobkowych w świetle
wybranych koncepcji teoretycznych, ,,Prace Migracyjne” 2003, nr 49, s. 5.
12
Key Migration terms, International Organization of Migration (IOM)
http://www.iom.int/key-migration-terms, (pobrane 12.12.2016).
79
Co w takim razie odróżnia uchodźcę od np. imigranta, emigranta, reemigranta
czy repatrianta? Termin „uchodźca” jest jasno zdefiniowany przez przepisy prawne
i uznany międzynarodowo. Zgodnie z Konwencją Genewską z 1951 r. Uchodźca to
„osoba, która przebywa poza granicami państwa, którego jest obywatelem lub poza
miejscem stałego zamieszkania i żywi uzasadnioną obawę przed prześladowaniem
z powodu: swojej rasy, religii, narodowości, przynależności do określonej grupy
społecznej, przekonań politycznych, która nie może lub nie chce z powodu tych obaw
korzystać z ochrony tego państwa lub nie chce do niego powrócić” 13.
Warto przyjrzeć się temu, co konkretnie oznaczają terminy użyte
w przywołanej definicji:
 „Uzasadniona obawa przed prześladowaniem” obejmuje bardzo poważne
naruszenie praw człowieka (zarówno jednokrotne, jak i powtarzalne).
Naruszenie to może polegać na stosowaniu przemocy (fizycznej,
psychicznej, seksualnej), dyskryminacji prawnej i administracyjnej (np.
stosowaniu środków prawnych, administracyjnych, policyjnych, sądowych
w sposób dyskryminujący), na niesłusznym lub nieproporcjonalnym karaniu
(np. karaniu śmiercią za posiadanie narkotyków, karaniu ofiar gwałtów) czy
innych poważnych i niesłusznych formach dyskryminacji.
 „Prześladowania z powodu religii” odnoszą się nie tylko do wyznawców
określonej religii, ale również do posiadaczy przekonań teistycznych,
nieteistycznych lub ateistycznych.
 „Przynależność do określonej grupy społecznej” oznacza posiadanie cech
wrodzonych odróżniających nas od innych, ale niezwiązanych z naszą rasą
czy przynależnością narodową, a np. z płcią, orientacją seksualną, kastą, czy
niektórymi chorobami (albinizmem, bielactwem, niepełnosprawnością
fizyczną, intelektualną, umysłową itd.).
 Prześladowania z powodu „przekonań politycznych” dotyczą wygłaszania
opinii, myśli, przekonań w kwestiach odnoszących się do podmiotów
państwowych, które dopuszczają się prześladowań oraz spraw związanych z
polityką i sposobami jej realizacji.
Natomiast „brak możliwości powrotu” odnosi się do sytuacji, w której dana
osoba nie może powrócić do swojego kraju ze względu na uzasadnione
niebezpieczeństwo prześladowań ze strony władz państwowych czy sytuacji, w której
państwo nie zapewnia ochrony przed prześladowaniami ze strony pewnych grup
13
Konwencja dotycząca statusu uchodźców, sporządzona w Genewie dnia 28 lipca 1951 r.,
Dz. U. 1991, Nr 119 poz. 515.
80
ludności, grup przestępczych, bojówek czy organizacji parapaństwowych14.
Wspomniane zagrożenia muszą dotyczyć całego państwa, tj. jeśli dana osoba ma
możliwość przenieść się w region danego kraju, w którym nie zagraża mu
niebezpieczeństwo, to powinna to zrobić. Uzupełnieniem Konwencji jest Protokół
Nowojorski z roku 1967, który usunął z niej bariery geograficzne i czasowe. Oznacza
to, że sygnatariusz Protokołu Nowojorskiego zobowiązuje się przyjąć uchodźców bez
względu na miejsce, z którego pochodzą i okres czasu, w jakim poszukują azylu 15.
Zgodnie z Konwencją Genewską z 1951 r. osoba pragnąca ubiegać się o status
uchodźcy powinna złożyć wniosek o jego nadanie w pierwszym bezpiecznym
państwie, w którym znajdzie się po opuszczeniu swojej ojczyzny. Konwencja nie
rozwija definicji państwa bezpiecznego, a definiuje je jako takie, w którym nie
występują zagrożenia uprawniające do ubiegania się o status uchodźcy. Toteż uznaje
się, że zgodnie z Konwencją Genewską bezpieczne państwo oznacza takie, w którym
prawa człowieka podlegają zasadniczej ochronie i które umożliwia dostęp do
postępowania o nadanie statusu uchodźcy16. Sposób realizowania tego zapisu
Konwencji Genewskiej w Unii Europejskiej regulują Rozporządzenia Dublińskie
(Dublin I, II i III), zgodnie z którymi uciekinier powinien złożyć wniosek o nadanie
statusu uchodźcy w pierwszym kraju UE, w którym przekroczy jej granice. Ponadto
w Unii Europejskiej pojęcie bezpiecznego państwa jest precyzowane m.in. przez
Rezolucję Londyńska z 1992 roku i Dyrektywę w sprawie procedur. Zgodnie z nimi
tzw. bezpieczne państwo to takie, w którym życie i wolność nie są zagrożone
z powodu rasy, religii, narodowości, przynależności do określonej grupy społecznej
lub identyfikowania się określonymi poglądami politycznymi, nie występuje w nim
ryzyko odniesienia poważnej szkody dla uchodźcy, zapewniona jest zasada
niewydalania uchodźców do krajów pochodzenia, istnieje możliwość ubiegania się
o status uchodźcy i otrzymania opieki zgodnie z Konwencją Genewską, a kraj sam
14
A. Bulandra, J. Kościółek (2016) Uchodźcy i Migranci w Polsce – kolonizatorzy czy
sąsiedzi? - wystąpienie wygłoszone podczas forum „Uchodźcy i migranci. Forum organizacji
pozarządowych” (Warszawa, 2016.04.20).
15
protokół dotyczący statusu uchodźców, sporządzony w Nowym Jorku dnia 31 stycznia 1967
r., Dz. U. 1991, Nr 119, poz. 517, Oświadczenie Rządowe z dnia 26 listopada 1991 r.
w sprawie przystąpienia przez Rzeczypospolitą Polską do Protokołu dotyczącego statusu
uchodźców, sporządzonego w Nowym Jorku dnia 31 stycznia 1967 r., Dz. U. 1991, Nr 119,
poz. 518.
16
E. Roman, T. Baird, T. Radcliffe (2016) Analysis Why Turkey is not a „Safe Country”,
„Statewatch Analysis”, s. 2-4.
81
nie dostarcza uchodźców17. Cudzoziemcom można odmówić udzielenia statusu
uchodźcy w Polsce w następujących przypadkach:
 gdy popełnili zbrodnię przeciwko pokojowi, ludzkości, poważne
przestępstwo o charakterze niepolitycznym lub stanowią zagrożenie dla
państwa polskiego;
 ich ojczyzna jest tzw. bezpiecznym krajem, w którym prawa człowieka są
zasadniczo przestrzeganie;
 przybywają z bezpiecznego kraju trzeciego, a więc takiego, który umożliwia
dostęp do postępowania o nadanie statusu uchodźcy;
 uzyskali status uchodźcy w innym kraju18.
Oprócz statusu uchodźcy państwo polskie oferuje również inne formy
ochrony cudzoziemców. Należą do nich m.in. 19:
 Ochrona uzupełniającą mogą otrzymać cudzoziemcy, którzy nie spełniają
warunków do nadania statusu uchodźcy, ale ich powrót do kraju ojczystego
mógłby narazić ich na ryzyko orzeczenia lub wykonania kary śmierci, tortur,
nieludzkiego lub poniżającego traktowania i karania, poważnego zagrożenia
dla życia lub zdrowia wynikającego z powszechnego stosowania przemocy
wobec ludności cywilnej w skutek wewnętrznego lub międzynarodowego
konfliktu zbrojnego.
 Ochrona czasowa, której udziela się obcokrajowcom masowo napływającym
na teren Rzeczypospolitej Polskiej z powodu obcej inwazji, wojny, wojny
domowej, konfliktów etnicznych lub rażących naruszeń praw człowieka, bez
względu na to, czy ich przybycie miało charakter spontaniczny, czy
wyniknęło z pomocy udzielonej im przez Rzeczpospolitą Polską lub
społeczność międzynarodową. Ochrony czasowej udziela się do czasu
zniknięcia zagrożenie w krajach ojczystych obcokrajowców, jednak nie
17
Directive 2013/32/EU of the European Parliament and of the Council of 26 June 2013 on
common procedures for granting and withdrawing international protection, OJ L 180,
29.6.2013 (Procedures Directive).
18
Ustawa z dnia 13 czerwca 2003 r. o udzielaniu cudzoziemcom ochrony na terytorium
Rzeczypospolitej Polskiej, Dz. U. 2016, poz. 1836.
19
Cudzoziemcy w Polsce mogą korzystać z ochrony międzynarodowej (regulowanej prawem
międzynarodowym lub unijnym) i ochrony krajowej (regulowanej przepisami prawa danego
kraju i mającej zastosowanie wyłącznie na terytorium tego państwa). Formami ochrony
międzynarodowej przydzielanej cudzoziemcom w Polsce są status uchodźcy, ochrona
uzupełniająca, ochrona czasowa. Natomiast formą ochrony krajowej jest w Polsce azyl.
Ustawa z dnia 13 czerwca 2003 r. o udzielaniu cudzoziemcom ochrony na terytorium
Rzeczypospolitej Polskiej, Dz. U. 2016, poz. 1836.
82
dłużej niż na rok. Można ją przedłużyć o kolejne 6 a w wyjątkowych
wypadkach o 12 miesięcy20.
 Azyl - zgodnie z art. 56, 90 91 i 94 Konstytucji Polski oraz ustawy z dn. 13
czerwca 2003 o udzielaniu cudzoziemcom ochrony na terytorium
Rzeczpospolitej Polski azylu udziela się cudzoziemcowi, gdy jest to
niezbędne do zapewnienia mu ochrony i gdy przemawia za tym ważny interes
Rzeczypospolitej Polskiej. Oznacza to, że, w odróżnieniu od przyznania
statusu uchodźcy, o nadaniu azylu decyduje nie tylko zagrożenie
cudzoziemcy, ale również interes państwa polskiego. Osoba, której udzielono
azylu otrzymuje zezwolenie na osiedlenie się w Polsce . Nie można jej
wydalić z kraju bez pozbawienia ją azylu 21.
W praktyce zdarzają się liczne sytuacje, w których kategoryczne odróżnienie
migranta, osoby, której należy się ochrona uzupełniająca, pobyt tolerowany lub azyl,
od uchodźcy bywa bardzo trudne. Dlatego każdy przypadek osoby ubiegającej się
o status uchodźcy powinien być rozpatrywany indywidualnie. Z drugiej strony istnieje
możliwość zastosowania tzw. „oceny grupowej”, w myśl której każdy członek danej
społeczności zostaje uznany za uchodźcę bez konieczności przedstawiania przez
niego dowodów. Dzieję się tak wówczas, gdy zachodzi pilna potrzeba pomocy
grupom , które ulegają przesiedleniu w okolicznościach wskazujących, że ich
członkowie w postępowaniu indywidualnym mogliby zostać uznani za uchodźców22.
Kraj bezpieczny, czyli jaki
Równie trudne bywa jednoznaczne ocenienie tego, czy dany kraj zasługuje na
etykietę bezpiecznego. Zgodnie z Konwencją Genewską najogólniej rzecz biorąc kraj
bezpieczny można określić jako taki, w który zasadniczo przestrzegane są prawa
człowieka 23. Unia Europejska precyzuje pojęcie kraju bezpiecznego m.in. w Rezolucji
Londyńskiej z 1992 roku i Dyrektywie w Sprawie Procedur. Zgodnie z nimi kraj
bezpieczny to taki, w którym życie i wolność nie są zagrożone z powodu rasy, religii,
narodowości, przynależności do określonej grupy społecznej lub identyfikowania się
z określonymi poglądami politycznymi, nie występuje w nim ryzyko odniesienia
20
Art. 106-118 ustawy z dnia 13 czerwca 2003 r. o udzielaniu cudzoziemcom ochrony na
terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, Dz. U. 2016, poz. 1836.
21
Art. 56 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997r. , Dz. U. 1997, Nr 78,
poz. 483.
Ustawa z dn. 13 czerwca 2003r. o udzielaniu cudzoziemcom ochrony na terytorium
Rzeczpospolitej Polski, Rozdz. I, Art. 90-96, (w:) Dziennik Ustaw 2016.01.836.
22
I. Wyciechowska, Uchodźcy (w:) J. Symonides (red.) Organizacja narodów zjednoczonych.
Bilans i perspektywy, Wyd. Naukowe SCHOLAR, Warszawa, 2006, s. 358.
23
P. Kaczmarczyk, M. Szulecka (2015) Kryzys i co dalej? (w:) K. Lewandowski (red.)
„Biuletyn Migracyjny”, grudzień 2015, Warszawa, 2-12.
83
poważnej szkody dla uchodźcy (tortur, nieludzkiego traktowania, zagrożenia
z powodu masowej przemocy wywołanej konfliktem), kraj sam nie dostarcza
uchodźców, zapewniona jest zasada niewydalania uchodźców do krajów pochodzenia
oraz istnieje możliwość ubiegania się o status uchodźcy i otrzymania opieki zgodnie
z Konwencją Genewską z 1951 r.24.
Konwencja Genewska zobowiązuje m.in. do przyznawania uchodźcom
takiego samego traktowania w zakresie opieki i pomocy społecznej, z jakiej
korzystają obywatele państwa przyjmującego. To samo dotyczy sytuacji, w których
państwo reglamentuje i rozdziela dobra deficytowe, kwestii związanych
z wynagrodzeniem za pracę i ubezpieczeniami społecznymi, a także szkolnictwa
podstawowego25. Większość ofiar konfliktów wojennych w Syrii i Iraku przebywa
w krajach Bliskiego Wschodu, z których żaden nie spełnia w pełni wspomnianych
wyżej kryteriów kraju bezpiecznego. Zgodnie z danymi UNHCR26 z 2016 r. krajami
Bliskiego Wschodu, w których przebywa najwięcej syryjskich i irackich uchodźców
są:
 Turcja: Syryjczycy: 2,748,367; Irakijczycy: 126, 75627;
 Liban: Syryjczycy: 1,048,275 (około 1/5 obecnej populacji kraju);
Irakijczycy: 6.00028;
 Jordania: Syryjczycy: 642,868 (10% obecnej populacji kraju); Irakijczycy:
57 140 (plus 2 097 338 uchodźców z Palestyny)29;
 Irak: Syryjczycy:246,589; z rejonów Iraku opanowanych przez ISIS: 3,2
miliony30;
 Egipt: Syryjczycy:119, 665; Irakijczycy: 150031;
 Kurdyjski Region Autonomiczny w Iraku: Syryjczycy: 234,061; z rejonów
Iraku opanowanych przez ISIS: blisko 2 miliony32.
Wiele ze wspomnianych krajów same boryka się z wewnętrznymi
konfliktami. Przykładem jest Irak, w którym na skutek działań Państwa Islamskiego
24
Directive 2013/32/EU of the European Parliament and of the Council of 26 June 2013 on
common procedures for granting and withdrawing international protection, OJ L 180,
29.6.2013 (Procedures Directive), „Official Journal of European Union”, L 180/60 29.6.2013.
25
Konwencja dotycząca statusu uchodźców, sporządzona w Genewie dnia 28 lipca 1951 r.,
Dz. U. 1991, Nr 119, poz. 515.
26
http://www.unhcr.org/figures-at-a-glance.html (pobrane 12.122016).
27
http://www.unhcr.org/turkey.html (pobrane 12.12.2016).
28
http://www.unhcr.org/lebanon.html (pobrane 12.12.2016).
29
http://www.unhcr.org/jordan.html (pobrane 12.12.2016).
30
http://www.unhcr.org/iraq.html (pobrane 12.12.2016).
31
http://www.unhcr.org/egypt.html (pobrane 12.12.2016).
32
http://www.unhcr.org/iraq.html (pobrane 12.12.2016).
84
domy opuściło 3,2 miliony obywateli. W samym Kurdyjskim Regionie
Autonomicznym w Iraku przebywa blisko 2 miliony uciekinierów, co oznacza, że
ponad 20% mieszkańców tego rejonu stanowią dziś uchodźcy (w niektórych
regionach nawet jest to 1/3 mieszkańców), w tym połowa z nich to dzieci33. Trzeba
zaznaczyć, że wśród wspomnianych państw jedynie Turcja i Egipt są sygnatariuszami
Konwencji Genewskiej, a i one są sygnatariuszami niepełnymi. Egipt przyjął
konwencję z zastrzeżeniami do aż pięciu jej punktów, w tym dotyczących m.in.
zapewnienia dostępu do edukacji podstawowej, rynku pracy i pomocy społecznej.
Natomiast Turcja nie podpisała Protokołu Nowojorskiego znoszącego ograniczenia
geograficzne i czasowe stosowania konwencji. Oznacza to, że w Turcji prawa
wynikające z Konwencji Genewskiej obejmują wyłącznie uchodźców pochodzących
z Europy, a nie dotyczą np. uchodźców z Syrii, Iraku i Afganistanu. Amnesty
International wielokrotnie krytykowała Turcję, podkreślając, że w skutek
wprowadzenia przez nią ograniczeń geograficznych w stosowaniu konwencji,
większość uchodźców przebywających na jej terenie zmuszona jest żyć w nędzy
i pracować nielegalnie na zasadach pozwalających na ich wykorzystywanie34.
Syryjczycy, którzy uciekali ze swojego kraju do Turcji, początkowo byli uznawani za
migrantów. Dopiero gdy ich obecność przedłużała się, ich status został
sformalizowany za pomocą Regulacji o Tymczasowej Ochronie z października
201435. W sytuacjach, w których państwo nie jest pełnym sygnatariuszem Konwencji
Genewskiej, przy tworzeniu regulacji dotyczących uchodźców zalecana jest
współpraca z Wysokim Komisarzem ds. Uchodźców (UNHCR). Jednak w przypadku
formułowania i wprowadzania w życie zasad tymczasowej opieki nad Syryjczykami
nie był on dopuszczony do prac. W zamyśle tymczasowa opieka wprowadzana była
jako środek doraźny. Chodziło o to, by do czasu rozwiązania konfliktu w Syrii
przebywający w Turcji Syryjczycy posiadali jakąś, choćby minimalną, ochronę
socjalną. Jednak konflikt się przedłużał. A tymczasowa ochrona oferowała syryjskim
uchodźcom w Turcji bardzo ograniczone prawa w porównaniu do praw uchodźców
przebywających w krajach, które oferowały im podobną procedurę, nie mówiąc już
33
http://kurdystan.caritas.pl/uchodzcy-w-iraku/
(pobrane
12.122016).
Lake, E, Crisis looms for refugees taken in by Iraq’s Kurds., 18.10.2015, (w:)
http://www.bloombergview.com/articles/2015-09-30/crisis-loomsfor-refugees-taken-in-byiraq-s-kurds., (pobrano 12.12.2016).
34
R. Klling, Turkey’s Evolving Migration Identity, Migration Policy Institute, 24 lipiec 2014
(w:) http://www.migrationpolicy.org/article/turkeys-evolvingmigration-identity, (pobrane
12.12.2016).
35
E. Roman, T. Baird, T. Radcliffe (2016) Analysis Why Turkey is Not a „Safe Country”,
„Statewatch Analysis”, (w:) www.statewatch.org/analyses/no-283-why-turkey-is- , s. 18-19.
85
o państwach, w których uchodźcy są objęci Konwencją Genewską 36. Z roku na rok
sytuacja uchodźców przebywających w tureckich obozach pogarszała się. W 2015 r.
z powodu zmniejszenia dotacji ze strony ONZ i Światowego Banku Żywności ponad
połowa uchodźców musiała zacząć utrzymywać się za mniej niż półtora dolara
dziennie. W tym okresie pogłębiał się również, trwający od 2011 r., problem
z dostępem do edukacji i rynku pracy dla uchodźców. Szczególnie w młodym
pokoleniu wzbudziło to chęć zmiany swojego położenia, która zaowocowała migracją
do Europy. Jej rozmiar spowodował, że UE przystąpiła do rozmów z Turcją, które
dotyczyły ograniczenia napływu uchodźców z terytorium tego kraju w granice
Europy. Zaowocowały one obietnicą warunkowego wsparcia Turcji przez UE sumą 3
mld euro, przyśpieszenia negocjacji akcesyjnych i zniesienia wiz dla obywateli tego
kraju37. Utrzymano również wizję Turcji jako kraju bezpiecznego.
10 lutego 2016 r. Komisja Europejska opublikowała Komunikat nt. Stanu
Zaawansowania Wdrażania Działań Priorytetowych przez Europejską Agencję ds.
Migracji, w którym wskazała, jak należy interpretować zawarty w Dyrektywie ds.
Procedur termin „bezpieczne państwo trzecie”. Zgodnie z tym dokumentem państwo
takie powinno zapewnić uchodźcom opiekę zgodną z zasadami Konwencji
Genewskiej, ale nie wymaga się od niego by ratyfikowało Protokół Nowojorski 38.
Organizacje broniące praw człowieka szybko zwróciły uwagę, że druga część zapisu
została wprowadzona po ty, by Turcja, która nie podpisała Protokołu Nowojorskiego,
mogła zostać uznana za „bezpieczne państwo trzecie”. Zauważyły również, że zapis
ten kłóci się a Art. 38(1)(e) wspomnianej Dyrektywy ds. Procedur, w której czytamy,
że bezpieczne państwo trzecie to takie, w którym „istnieje możliwość ubiegania się
o status uchodźcy i, jeśli się go otrzyma, do otrzymania ochrony zgodnej
z postanowieniami Konwencji Genewskiej”39. W związku z tym pojawiło się pytanie
o to, jak uciekinierzy z Syrii, Iraku czy Afganistanu mogą ubiegać się o status
uchodźcy, uzyskać go i otrzymać pomoc zgodną z Konwencją Genewską w kraju,
36
AIDA, Country Report: Turkey. Asylum Information Database (AIDA), 15 grudzień 2015
(w:) http://www.asylumineurope.org/sites/default/files/reportdownload/aida_tr_update.i.pdf,
(12.12.2016).
37
European Commission, Staff Working Document: Turkey 2015 Report, SWD (2015) 216
final,
10
listopada
2015,
(w:)
http://ec.europa.eu/enlargement/countries/package/index_en.htm.(pobrane 12.12.2016).
38
European Commission, Communication from the Commission to the European Parliament
and the Council on the State of Play of Implementation of the Priority Actions under the
European Agenda on Migration, COM(2016) 85 final, Brussels, 10.2.2016, s. 18.
39
Article 38(1) Procedures Directive, „Official Journal of European Union”, L 180/60
29.6.2013.
86
który stosuje tę konwencję tylko wobec uchodźców z Europy40. Istnieją również inne
powody, dla których nazywanie Turcji „bezpiecznym krajem trzecim” w rozumieniu
Dyrektywy ds. Procedur może być dyskusyjne. Osoby, którym przyznano w Turcji
okresową ochronę, mają utrudniony dostęp do służby zdrowia, edukacji, pomocy
społecznej, pracy. Turcja nie gwarantuje dzieciom uchodźców bezpłatnego dostępu
do edukacji na poziomie podstawowym. Choć w styczniu 2016 Turcja
zagwarantowała Syryjczykom dostęp do rynku pracy, to do dziś niewielu z nich
otrzymało pozwolenie na pracę41. Amnesty International w swoim raporcie z 2015 r.
opisała warunki panujące w licznych tureckich ośrodkach recepcyjnych jako
nieludzkie i poniżające42. Odnotowano również przypadki łamania przez Turcję
zasady nieodsyłania uchodźców do ich ojczyzn, w których grożą im prześladowania
i śmierć (chodzi o przypadki odsyłania Syryjczyków z granicy syryjsko – tureckiej)43.
Ponadto na południowym wschodzie kraju toczy się obecnie wojna domowa, w której
głównymi aktorami są Partia Pracujących Kurdystanu i tureckie wojsko. W walkach
i zamach giną również cywile, co sprawia, że przybywający w tym rejonie uchodźcy
też są narażeni na niebezpieczeństwo44. Należy również dodać, że Turcja jest krajem,
w którym nasilają się przypadki łamania praw człowieka. Zajmująca się kwestią praw
40
E. Roman, T. Baird, T. Radcliffe (2016) Analysis Why Turkey is Not a „Safe Country”,
„Statewatch Analysis”, (w:) www.statewatch.org/analyses/no-283-why-turkey-is-..., s. 6-20,
(pobrane 12.12.2016).
S. Peers,E. Roman, The EU, Turkey and the Refugee Crisis: What could possibly go wrong?
„EU Law Analysis”, 5 luty 2016 (w:): http://eulawanalysis.blogspot.nl/2016/02/the-eu-turkeyand-refugee-crisis-what.html,(pobrane 12.12.2016).
41
D. Chatty, The Syrian Humanitarian Disaster: Disparities in Perceptions, Aspirations and
Behaviour in Lebanon, Jordan and Turkey, „RSC Research in Brief” 3, University of Oxford
Refugee Studies Centre, December 2015 (w:) http://www.rsc.ox.ac.uk/publications/thesyrian-humanitarian-disaster-disparities-inperceptions-aspirations-and-behaviour-in-lebanonjordan-and-turkey, (pobrane 12.12.2016).
S. Idiz, Attacks on Syrians in Turkey increasing, „Al Monitor, Turkey Pulse”, 20 May 2015
(w:) http://www.al-monitor.com/pulse/originals/2015/05/turkeyattack-on-syrians-in-countryon-the-rise.html#, (pobrane 12.12.2016).
42
Amnesty International. (2015) Europe’s Gatekeeper. Unlawful Detention and Deportation
of refugees from Turkey. AI Index: EUR 44/3022/2015, 16 December 2015 (w:)
https://www.amnesty.org/en/documents/eur44/3022/2015/en/, (pobrane 12.12.2016).
43
Amnesty International, (2015) Europe’s Gatekeeper. Unlawful Detention and Deportation
of refugees from Turkey. AI Index: EUR 44/3022/2015, 16 December 2015 (w:)
https://www.amnesty.org/en/documents/eur44/3022/2015/en/, (pobrane 12.12.2016).
Human Rights Watch, Turkey: Syrians Pushed Back at the Border, „Human Rights Watch,
News”, 23 listopad 2015 (w:) https://www.hrw.org/news/2015/11/23/turkey-syrians-pushedback-border).
44
E. Roman, T. Baird, T. Radcliffe (2016) Analysis Why Turkey is Not a „Safe Country”,
„Statewatch Analysis”, (w:) www.statewatch.org/analyses/no-283-why-turkey-is-... ,(pobrane
12.12.2016), s. 12-20.
87
człowieka w Turcji Emma Sinclair - Webb stwierdziła w 2015 r., że ich przestrzeganie
było w tym czasie na najgorszym poziomie od 12 lat45. Od grudnia 2014 r. 63,975
obywateli Turcji otrzymało w innych krajach status uchodźcy, natomiast 11,202 się
o niego ubiega. W związku z tym Turcja sama jest krajem, który dostarcza
uchodźców46.
Kolejnymi krajami, w których przebywa najwięcej uchodźców z Syrii i Iraku,
są Jordania, Liban i Irak. Kraje te w ogóle nie podpisały Konwencji Genewskiej,
a kwestie dotyczące pomocy uchodźcom są w tych państwach porządkowane przez
regulacje wewnętrzne. To i tak dobrze, gdyż większość państw arabskich nie posiada
żadnych wewnętrznych przepisów regulujących status uchodźcy47. I to jest powód,
dla którego uciekinierzy z Syrii i Iraku nie mogą się w nich ubiegać o status uchodźcy.
Dla przykładu w Arabii Saudyjskiej żaden Syryjczyk ani Irakijczyk nie może zostać
uznany za uchodźcę, gdyż nie ma tam takiej prawnej możliwości.
Kolejna trudność w ocenie tego, czy dane państwo jest krajem bezpiecznym,
wynika z tego, że wg Konwencji Genewskiej nie każde państwo, na terenie którego
pojawił się konflikt zbrojny, staje się z góry krajem niebezpiecznym. Zagrożenie musi
dotyczyć bowiem obszaru całego kraju. To znaczy, że jeśli uchodźca może
przeprowadzić się w inny region swojego państwa, to powinien to zrobić. To stanowi
argument dla nieprzyjmowania uchodźców z takich krajów jak Irak czy Ukraina. Co
prawda, część ich terytoriów jest okupowana przez obce siły, tj. ISIS i Samozwańczą
Republikę Doniecką, ale na pozostałym obszarze funkcjonują wszystkie instytucje
państwowe48. Z drugiej strony pojawiają się argumenty, że Irak nie jest
sygnatariuszem Konwencji Genewskiej49. Oceniając, czy dane państwo można uznać
za bezpieczne, musimy również pamiętać, że każdy kraj członkowski UE może sam,
w oparciu o Rezolucję Londyńską z 1992 r. i Dyrektywę w Sprawie Procedur,
desygnować państwa trzecie jako bezpieczne lub skreślić je z listy krajów
45
E. Sinclair – Webb, No, EU, Turkey Is Not Safe for Everyone, „OpenDemocracy”, 23
październik 2015 (w:) https://www.opendemocracy.net/emma-sinclairwebb/no-eu-turkey-isnot-safe-for-everyone, (pobrane:12.12.2016).
46
UNHCR. (2015), 2015 UNHCR country operations profile - Turkey. United Nations High
Commissioner
for
Refugees,
Statistical
Snapshot
(w:)
http://www.unhcr.org/pages/49e48e0fa7f.html, (pobrane 12.12.2016).
47
G. Sadek (2013) Legal Status of Refugees: Egypt, Jordan, Lebanon, and Iraq, „The Law
Library of Congress, Global Legal Research Center”, (w:) http://www.law.gov, s. 1-6.
E. Roman, T. Baird, T. Radcliffe (2016) Analysis Why Turkey is not a „Safe Country”,
„Statewatch Analysis”, (w:) www.statewatch.org/analyses/no-283-why-turkey-is-... ,(pobrane
12.12.2016), s. 1-20.
48
P. Kaczmarczyk, M. Szulecka Kryzys i co dalej? (w:) K. Lewandowski (red.) „Biuletyn
Migracyjny”, grudzień 2015, Warszawa, s. 2-12.
49
G. Sadek (2013) Legal Status of Refugees: Egypt, Jordan, Lebanon, and Iraq, „The Law
Library of Congress, Global Legal Research Center”, (w:) http://www.law.gov, s. 1-6.
88
bezpiecznych50. W tym celu państwo członkowskie musi wypracować metodologię
badania pozwalającą ocenić, czy dany kraj przestrzega zasad wymienionych we
wspomnianych dokumentach51. Owa metodologia jest tym rzetelniejsza, im większe
więzy historyczne, językowe, kulturowe i gospodarcze posiada dane państwo
z badanym przez jego służby krajem. W związku z tym w praktyce osobom np.
pochodzącym z krajów Ameryki Południowej łatwiej jest uzyskać status uchodźcy
w Hiszpanii niż w Polsce, a obywatele byłego ZSRR mają większe szanse na azyl
w Polsce niż w Hiszpanii. Maciej Duszczyk z Instytutu Polityki Społecznej i Ośrodka
Badań nad Migracjami Uniwersytetu Warszawskiego nazywa to nieformalną selekcją
uchodźców i mówi otwarcie, że: „Czeczen ubiegający się o status uchodźcy w Polsce
ma większe szanse dostać go u nas niż w Austrii. Każde państwo wybiera uchodźców,
którzy łatwiej dostają status, i takich, których nie chce. Społeczeństwa się różnią,
dlatego mają prawo powiedzieć: są osoby, którym lepiej potrafimy pomóc” 52.
Wpisanie lub skreślenie danego kraju z listy państw bezpiecznych może mieć
ważkie konsekwencje dla ruchów migracyjnych. Przykładem jest skreślenie przez
Francję w październiku 2014 Kosowa z listy tzw. bezpiecznych krajów pochodzenia.
Ułatwiło to Kosowianom ubieganie się o status uchodźcy we Francji i sprowokowało
falę migracji z tego najbiedniejszego kraju Europy. W ciągu stycznia i lutego 2015 r.
to dwumilionowe państwo opuściło około 60 tys. osób. Według władz węgierskich
każdego dnia lutego 2015 r. na granicy węgierskiej zatrzymywano od 670 do 1,7
migrantów próbujących nielegalnie przekroczyć granicę serbsko-węgierską.
W większości zatrzymań tych dokonywano na południe od miasta Szeged przy
granicy z Serbią, przez którą obywatele Kosowa – w przeciwieństwie do krajów UE
- mogą podróżować bez wiz. Przykład ten obnaża pewien paradoks związany ze
stosowaniem Protokołów Dublińskich. Dla Kosowian pierwszym krajem
bezpiecznym w UE były Węgry, w których mieli oni nikłe szanse na uzyskanie statusu
uchodźcy, gdyż kraj ten uznaje Kosowo za państwo bezpieczne. Jednak żeby dostać
się do Francji, w której mieli największe szanse na uzyskanie statusu uchodźcy,
musieli przejść przez Węgry i kilka innych krajów należących do UE 53.
50
Annex I in conjunction with Article 37(1) Procedures Directive.
Annex I in conjunction with Article 37(1) Procedures Directive, „Official Journal of
European
Union”,
L180/60,29.6.2013.
N. El-Enany, The Safe Country Concept in European Union Asylum Law: in Safe Hands?,
„Cambridge Student Law Review”, 2, 2006, s. 1-9.
52
M. Urzędowska, Jedyny kraj, który nie ma problemu z imigracją to Korea Północna. Czy to
model, na którym chcemy się wzorować?, Gazeta Wyborcza, 7 września 2015, (w:)
http://wyborcza.pl/1,75398,18720552,ludzie-to-nie-klocki-ktore-mozna-dowolniepoukladac.html (pobrane 12.12.2016).
53
P. Kaczmarczyk, M. Szulecka (2015) Kryzys i co dalej? (w:) K. Lewandowski (red.)
„Biuletyn Migracyjny”, grudzień 2015, Warszawa, s. 2-12.
51
89
Należy dodać, że pochodzenie z tzw. bezpiecznego kraju nie oznacza, iż
wniosek o status uchodźcy będzie z góry odrzucony, ale że postępowanie o jego
nadanie zostanie przyspieszone. Aby je opóźnić, wnioskodawca musi w krótkim
czasie (np. 5 dni roboczych w Belgii i 3 dni kalendarzowe na Węgrzech) przedłożyć
bardzo poważne dowody wskazujące na zagrożenie własnego bezpieczeństwa w kraju
pochodzenia. W 2014 r. 83% takich wniosków w UE zostało odrzuconych54. Z drugiej
strony osoby przeprowadzające procedurę nie powinny z góry zakładać, że skoro dany
kraj jest bezpieczny, to nie dochodzi w nim do nadużyć wobec określonych grup. De
facto w przypadku każdego wnioskodawcy należy osobno zbadać, czy pojęcie kraju
bezpiecznego ma pełne zastosowanie w jego indywidualnym przypadku, tj.
sprawdzić, czy dany kraj dla określonej osoby jest w pełni bezpieczny55. W ten sposób
status uchodźcy mogą uzyskać również osoby pochodzące z krajów uznanych
zasadniczo za bezpieczne i demokratyczne. Przykładem jest 574 obywateli Polski,
którzy od 2001r. otrzymali status uchodźcy w Kanadzie (w 2015 r. było to 6 osób).
Polakom udzielano statusu uchodźcy, mimo że Polska znajduje się na kanadyjskiej
liście krajów bezpiecznych. Wnioski rozpatrywano w przyśpieszonej procedurze,
która w Kanadzie wynosi 30-45 dni. Ponieważ wnioskodawcy pochodzili z kraju
bezpiecznego, od decyzji nie przysługiwało odwołanie56.
Podsumowanie
W niniejszym artykule autorka starała się ukazać wielowymiarowość
odpowiedzi na pytanie o to, kto jest uchodźcą. Wielość uregulowań i złożoność losów
ludzkich powodują, że jednoznaczna odpowiedź na to pytanie okazuje się częstokroć
trudna. Dlatego też wnioski o nadanie statusu należy oceniać indywidualnie, choć
z drugiej strony istnieje możliwość nadania statusu uchodźcy całej grupie lub
zbiorowości. Jednakże największym dylematem tzw. „kryzysu migracyjnego”
okazało się pytanie o to, jaki kraj można uznać za bezpieczny. Próby udzielenia
odpowiedzi obnażyły niekonsekwentne podejście Komisji Europejskiej do Turcji
niespełniającej wszystkich warunków kraju bezpiecznego zwartych w Dyrektywie ds.
Procedur, a także brak spójności polityki migracyjnej Unii Europejskiej. Właśnie ów
54
EASO, Annual Report on the Situation of Asylum in the European Union, „European
Asylum Support Office (EASO)”/Luxembourg: Publications Office of the European Union,
2015”, Lipiec 2015, (w:) https://easo.europa.eu/asylum-trendsanalysis/annual-report/.
(pobrane:12.12.2016).
55
E. Roman, T. Baird, T. Radcliffe (2016) Analysis Why Turkey is Not a „Safe Country”,
Statewatch Analysis, (w:) www.statewatch.org/analyses/no-283-why-turkey-is-.., s. 1-4,
(pobrane 12.12.2016).
56
S. Czubkowska Polacy dostają w Kanadzie status Uchodźcy, „Dziennik.pl”, 23.11.2016 (w:)
http://wiadomosci.dziennik.pl/swiat/artykuly/536143,polacy-status-uchodzcy-wkanadzie.html (pobrane 12.12.2016).
90
brak spójności można uznać za podstawową przyczynę niezapobieżenia kryzysowi
migracyjnemu i nieporadzenia sobie z nim. W obliczu fali migracyjnej dotychczasowe
regulacje prawne i rozwiązania polityczne stosowane w UE okazały się niewystarczające, a państwa członkowskie nie wypracowały wspólnej, nowej wizji
poradzenia sobie z tym kryzysem. Jednak patrząc wstecz, możemy zauważyć, że to
właśnie kryzysy migracyjne były motorem rozwoju współczesnej koncepcji
uchodźctwa. Proces ten możemy obserwować od wprowadzenia w 1921 r. tzw.
„paszportów nansenowskich” po uchwalenie w 1967 r. Protokołu Nowojorskiego57.
Dlatego też obecny kryzys migracyjny należy potraktować jako impuls do stworzenia
w ramach Unii Europejskiej spójnych rozwiązań migracyjnych.
Bibliografia:
Akty normatywne
Annex I in conjunction with Article 37(1) Procedures Directive, „Official Journal of
the European Union”, L 180/60, 29.6.2013.
Directive 2013/32/EU of the European Parliament and of the Council of 26 June 2013
on common procedures for granting and withdrawing international protection
(Procedures Directive), „Official Journal of European Union”, L 180/60 29.6.2013.
European Commission, Communication from the Commission to the European
Parliament and the Council on the State of Play of Implementation of the Priority
Actions under the European Agenda on Migration, COM(2016) 85 final, Brussels,
10.2.2016.
European Commission, Staff Working Document: Turkey 2015 Report, SWD (2015)
216 final, 10 listopada 2015, (w:)
http://ec.europa.eu/enlargement/countries/package/index_en.htm.
(pobrane
12.12.2016).
Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997r. , Dz. U. 1997, Nr 78,
pozycja 483.
Konwencja dotycząca statusu uchodźców, sporządzona w Genewie dnia 28 lipca 1951
r, Dziennik Ustaw 1991 nr. 119, poz. 515.
Oświadczenie Rządowe z dnia 26 listopada 1991 r. w sprawie przystąpienia przez
Rzeczpospolitą Polską do Protokołu dotyczącego statusu uchodźców, sporządzonego
w Nowym Jorku dnia 31 stycznia 1967 r., Dz. U. 1991, Nr 119, poz. 518.
57
I. Wyciechowska (2006) Uchodźcy (w:) J. Symonides (red.) „Organizacja Narodów
Zjednoczonych. Bilans i perspektywy”, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa, s. 349364.
91
Protokół dotyczący statusu uchodźców, sporządzony w Nowym Jorku dnia 31
stycznia 1967 r., Dz. U. 1991, Nr 119, poz. 517.
Ustawa z dnia 13 czerwca 2003 r. o udzielaniu cudzoziemcom ochrony na terytorium
Rzeczypospolitej Polskiej, Dz. U. 2016, poz. 1836.
Monografie, artykuły naukowe, encyklopedie naukowe
AIDA, Country Report: Turkey. Asylum Information Database (AIDA), 15 grudzień
2015 (w:)
http://www.asylumineurope.org/sites/default/files/reportdownload/aida_tr_update.i.p
df, (12.12.2016).
A. Bulandra, J. Kościółek (2016) Uchodźcy i Migranci w Polsce – kolonizatorzy czy
sąsiedzi? - wystąpienie wygłoszone podczas forum „Uchodźcy i migranci. Forum
organizacji pozarządowych” (Warszawa, 2016.04.20).
Chatty D., The Syrian Humanitarian Disaster: Disparities in Perceptions, Aspirations
and Behaviour in Lebanon, Jordan and Turkey, „RSC Research in Brief” 3,
University of Oxford Refugee Studies Centre, December 2015 (w:)
http://www.rsc.ox.ac.uk/publications/the-syrian-humanitarian-disaster-disparitiesinperceptions-aspirations-and-behaviour-in-lebanon-jordan-and-turkey,
(pobrane
12.12.2016).
EASO, Annual Report on the Situation of Asylum in the European Union, „European
Asylum Support Office (EASO)”/Luxembourg: Publications Office of the European
Union, 2015”, Lipiec 2015, (w:) https://easo.europa.eu/asylum-trendsanalysis/annualreport/. (pobrane:12.12.2016).
El-Enany N., The Safe Country Concept in European Union Asylum Law: in Safe
Hands?, „Cambridge Student Law Review”, 2, 2006.
Górny A., Kaczmarczyk P., Uwarunkowania i mechanizmy migracji zarobkowych
w świetle wybranych koncepcji teoretycznych,” Prace Migracyjne”, nr 49, Instytut
Studiów Społecznych Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa, 2003.
Idiz S. (2015) Attacks on Syrians in Turkey increasing, „Al Monitor, Turkey Pulse”,
20 May 2015 (w:) http://www.al-monitor.com/pulse/originals/2015/05/turkeyattackon-syrians-in-country-on-the-rise.html#, (pobrane 12.12.2016).
Kaczmarczyk P., Szulecka M., Kryzys i co dalej? (w:) K. Lewandowski (red.)
„Biuletyn Migracyjny”, grudzień 2015, Warszawa.
Klling R., Turkey’s Evolving Migration Identity, Migration Policy Institute, 24 lipiec
2014
(w:)
http://www.migrationpolicy.org/article/turkeys-evolvingmigrationidentity, (pobrane 12.12.2016).
Peers, S., Roman E., The EU, Turkey and the Refugee Crisis: What could possibly go
wrong? „EU Law Analysis”, 5 luty 2016 (w:)t:
92
http://eulawanalysis.blogspot.nl/2016/02/the-eu-turkey-and-refugee-crisiswhat.html, (pobrane 12.12.2016).
Rising D., Raped and torutured by IS, Yazidi women recover in Germany, AP,
sierpień 24 2016, (w:)
http://bigstory.ap.org/article/67825903ae5e419a9a263e1885b8a0a5/raped-andtortured-yazidi-women-recover-germany (pobrane 12.12.2016).
Roman E., Baird T., Radcliffe T., Analysis Why Turkey is not a „Safe Country”,
„Statewatch Analysis”, 2016, (w:) www.statewatch.org/analyses/no-283-why-turkeyis-... (pobrane 12.12.2016).
Rożnowski. B., Bryk D., Myk K. Strategie radzenia sobie ze stresem migrantów
zarobkowych podczas wyjazdu, [w:] K. Markowski (red.), Migracja – wartość
dodana? Studia nad migracją – t. 2, 2008, (w:)
http://www.kul.pl/files/602/public/Migravalue/Migr2_pl.pdf (pobrane 12.12.2016).
Sadek G. (2013) Legal Status of Refugees: Egypt, Jordan, Lebanon, and Iraq, „The
Law Library of Congress, Global Legal Research Center”, (w:) http://www.law.gov
Urzędowska M., Jedyny kraj, który nie ma problemu z imigracją to Korea Północna.
Czy to model, na którym chcemy się wzorować? Gazeta Wyborcza, 7 września 2015,
(w:)
http://wyborcza.pl/1,75398,18720552,ludzie-to-nie-klocki-ktore-mozna-dowolniepoukladac.html (pobrane 12.12.2016).
Wyciechowska I., Uchodźcy (w:) J. Symonides (red.) Organizacja narodów
zjednoczonych. Bilans i perspektywy, Wyd. Naukowe SCHOLAR, Warszawa, 2006.
Artykuły prasowe
Boesveld S. (2016) Canada to welcome Yazidi refugees – here is what you need to
know, Chatelaine, (w:) http://www.chatelaine.com/living/politics/yazidi-refugeescanada/ (pobrane 12.12.2016).
Czubkowska S. Polacy dostają w Kanadzie status Uchodźcy, „Dziennik.pl”,
23.11.2016 (w:) http://wiadomosci.dziennik.pl/swiat/artykuly/536143,polacy-statusuchodzcy-w-kanadzie.html (pobrane 12.12.2016).
Lake, E, Crisis looms for refugees taken in by Iraq’s Kurds., 18.10.2015, (w:)
http://www.bloombergview.com/articles/2015-09-30/crisis-loomsfor-refugeestaken-in-by-iraq-s-kurds., (pobrano 12.12.2016).
Osbourne S., Nadia Murad: Yazidi survivor kept as Isis sex slave describes moment
her family were massacred, „Independent”, Monday 15 February 2016,
http://www.independent.co.uk/news/world/middle-east/nadia-murad-yazidisurvivor-kept-as-isis-sex-slave-describes-moment-her-family-were-massacreda6875346.html (pobrane 12.12.2016).
93
Źródła internetowe
Key Migration terms, International Organization of Migration
http://www.iom.int/key-migration-terms, (pobrane 12.12.2016).
https://oko.press/mezczyzni-wierza-uchodzcom/ (pobrane 12.12.2016).
http://www.unhcr.org/figures-at-a-glance.html (pobrane 12.12.2016).
http://www.unhcr.org/turkey.html (pobrane 12.12.2016).
http://www.unhcr.org/lebanon.html (pobrane 12.12.2016).
http://www.unhcr.org/jordan.html (pobrane 12.12.2016).
http://www.unhcr.org/iraq.html (pobrane 12.12.2016).
http://www.unhcr.org/egypt.html (pobrane 12.12.2016).
http://www.unhcr.org/iraq.html (pobrane 12.12.2016).
http://kurdystan.caritas.pl/uchodzcy-w-iraku/ (pobrane 12.12.2016).
(IOM)
Who is a refugee? – open question of migratory crisis
Abstract: The author describes multidimensional answer to the question of who is a
refugee. She refers to terms like migrant, immigrant, asylum seeker, refugee and
moves on the most important dilemma of “migratory crisis”, i.e. the question of the
essence of so called “safe country”. Author shows how attempts to define it revealed
European Commission’s inconsistent attitude towards Turkey (the country that does
not meet all conditions of safe country) and lack of EU’s migratory policy cohesion
which made the organization unable to respond to the migratory crisis.
Key words: migrant, immigrant, refugee, Genewa Convention 1951, New York
Protocol 1967, safe country, European Union migration policy, migratory crisis
Nota o autorce:
Anna Linka - socjolożka, pedagożka, filolożka, pracownica Instytutu Pedagogiki
Uniwersytetu Szczecińskiego. Tematyką różnic międzykulturowych, migracji
i uchodźstwa interesuje się od 1998 roku, gdy jako wolontariuszka uczestniczyła
w projektach organizacji pozarządowych dotyczących tych zagadnień. Posiada
doświadczenie w edukacji międzynarodowej. Autorka badań doktorskich pt.
„Kompetencja międzykulturowa pracowników służb społecznych”.
94
Fuad JOMMA
Uniwersytet Szczeciński
Społeczno-ekonomiczne i polityczne przyczyny
uchodźstwa do Europy na przykładzie wybranych
państw Bliskiego Wschodu
Migracje i podróże towarzyszyły ludziom od początku ich historii. Studiując
jej karty, możemy przeczytać o falach migracji, które sięgają tysięcy lat wstecz.
Obecnie, podobnie jak kiedyś, ludzie migrują w poszukiwaniu bezpieczeństwa,
lepszych warunków ekonomicznych i godniejszego życia. Migracja jako zjawisko
społeczne od zawsze miało złożone przyczyny i konsekwencje tak humanitarne,
polityczne, jak i związane z bezpieczeństwem. Dotyczy to również współczesnych
ruchów migracyjnych.
Z raportów Organizacji Narodów Zjednoczonych wynika, że w przeciągu
ostatnich 5 lat liczba imigrantów wzrosła ze 175 milionów w 2000 roku do 232
milionów w 2015 roku1. 3/4 migrantów światowych żyje obecnie w 28 państwach,
w tym 1/5 z nich zamieszkuje na terenie Stanów Zjednoczonych. Liczba imigrantów
w 41 krajach wynosi nie mniej niż 20% ogółu ludności tych państw. Natomiast w 31
krajach, do których najczęściej udają się imigranci, ich stan liczebny wynosi mniej
niż milion mieszkańców2. W skali globalnej imigracja kobiet jest porównywalna do
liczby imigrujących mężczyzn. W 2015 roku kontynent europejski stanął przed
największą od II wojny światowej falą imigracji z Bliskiego Wschodu, Afryki
Północnej i Azji Centralnej. Międzynarodowa Organizacja ds. Migracji podaje, że
liczba imigrantów, którzy dotarli do europejskich wybrzeży Morza Śródziemnego
w 2015 roku, wzrosła o 350 tys. osób w porównaniu do roku 20143.
Zgodnie z danymi opublikowanymi przez Eurostat, w 2015 roku przyjechało do
Europy 362 775 Syryjczyków, co stanowi 29% ogółu imigrantów, którzy złożyli
wnioski o status uchodźcy w państwach Unii Europejskiej, co klasyfikowało ich na
pierwszym miejscu w rankingu. Na drugim znaleźli się Afgańczycy z liczbą 178 230
wniosków (14%), a na trzecim Irakijczycy, którzy złożyli ich 121 535, co stanowi
1
Q. H. Tahir, Al-hijra ila euroba ruaeya tahliliya (Imigracja do Europy wizja analityczna),
Markez al-mustaqbal, http://mcsr.net/news87, dostęp dnia 15.11.2016.
2
Ibidem.
3
Ibidem.
95
10%4. Z kolei w pierwszych trzech kwartałach 2016 roku sytuacja ta nie uległa
zmianie i nadal w czołówce byli obywatele Syrii, Afganistanu i Iraku 5.
Od początku wojny domowej w 2011 roku blisko 8 milionów Syryjczyków
stało się uchodźcami zarówno wewnętrznymi, jak i zewnętrznymi. Spośród nich 6
milionów żyje obecnie poza granicami swojego kraju, z czego milion w państwach
europejskich. Jednak większość syryjskich imigrantów znajduje się w obozach
rozlokowanych w Jordanii, Turcji, Libanie oraz Irackim Kurdystanie 6. Dyrektor
generalny Międzynarodowej Organizacji ds. Migracji William Lacy Swing twierdził,
że jeśli konflikty na Bliskim Wschodzie i w Północnej Afryce nie zakończą się, to
poziom napływu imigrantów do Europy utrzyma się7. Aby go powstrzymać, należy
zatem zadbać o rozwiązanie konfliktów w tych regionach.
Przywódcy państw unijnych próbują poradzić sobie z konsekwencjami
zalewu kontynentu przez imigrantów pochodzących głównie z Syrii, Iraku,
Afganistanu i innych państw Bliskiego i Środkowego Wschodu. W niewielkim
stopniu podejmują działania zmierzające do likwidacji przyczyn imigracji, które
tkwią m.in. w realiach życia w systemach totalitarnych i autorytarnych oraz są
wynikiem wojen prowadzonych w tych państwach. Trudna w nich sytuacja zmusza
ich obywateli do ucieczki do krajów wysoko rozwiniętych. Opuszczając obszary
ogarnięte konfliktami, udają się najczęściej do Europy. Dzięki procesowi globalizacji
przemieszczanie ich jest ułatwione.
Państwa członkowskie UE, jak pokazała rzeczywistość, nie były
przygotowane na ich napływ w takiej skali. Okazało się, że polityka imigracyjna UE,
określona w artykułach 79 i 80 Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej 8, nie
sprawdziła się. Odpowiedzią na kryzys imigracyjny było m.in. opracowanie
4
Asylum in the EU Member States. Record number of over 1.2 million first time asylum seekers
registered in 2015 Syrians, Afghans and Iraqis: top citizenships, 44/2016,
http://ec.europa.eu/eurostat/documents/2995521/7203832/3-04032016-AP-EN.pdf.
5
Asylum in the EU Member States. Number of first tome asylum seekers up to almost 360 000
in the third quarter of 2016, Eurostat newsrelesase 254/2016, 15 December 2016.
6
Q. H. Tahir, Al-hijra …, op. cit.
7
Mudeer al-hijra al.-diwaliya, al-lijue li euroba seyestemir ila 2050 (Dyrektor Generalny
Międzynarodowej Organizacji ds. Migracji - uchodźstwo do Europy potrwa do 2050r.), AlJazeera
Channel,
http://www.aljazeera.net/news/reportsandinterviews/2015/9/20/%D9%85%D8%AF%D9%8
A%D8%B1-%D8%A7%D9%84%D9%87%D8%AC%D8%B1%D8%A9%D8%A7%D9%84%D8%AF%D9%88%D9%84%D9%8A%D8%A9%D8%A7%D9%84%D9%84%D8%AC%D9%88%D8%A1%D9%84%D8%A3%D9%88%D8%B1%D9%88%D8%A8%D8%A7%D8%B3%D9%8A%D8%B3%D8%AA%D9%85%D8%B1-%D8%A5%D9%84%D9%892050, dostęp dnia 22.11.2016.
8
Wersje skonsolidowane Traktatu o Unii Europejskiej i Traktatu o funkcjonowaniu Unii
Europejskiej (2012), Dz. U. UE C 2012.326.1.
96
Europejskiego Programu Przesiedleń9 i Europejskiego Program w zakresie Migracji 10.
W pracy postawiono tezę, że instytucje unijne, mimo wielu działań na rzecz
rozwiązania kryzysu imigracyjnego, nie posiadały długofalowej wizji rozwiązania
tego problemu. Proponowane rozwiązania leczyły tylko objawy, a nie przyczyny.
Ponadto miały one charakter doraźny, a nie kompleksowy. Badając powyższą
problematykę, zasadne wydaje się zatem postawienie kilku pytań badawczych: jakie
są przyczyny imigracji z Bliskiego Wschodu (szczególnie z Syrii)? jakie są
konsekwencje imigracji zarówno dla państw Bliskiego Wschodu, jak i państw
europejskich?
Historia współczesnych migracji z Bliskiego Wschodu do Europy
Jednym z największych problemów trapiących obecnie państwa
muzułmańskie jest wzmożona emigracja ich obywateli do świata zachodniego. Ich
źródłem są przede wszystkim przyczyny społeczne, polityczne, ekonomiczne
i religijne. W konsekwencji wielkich wojen, katastrof dziejowych i klęsk
żywiołowych czy prześladowań wielu ludzi było i jest zmuszonych do opuszczenia
swoich ojczyzn i osiedlenia się w Europie, Ameryce i Australii. Czynią to, by
polepszyć swoją sytuację ekonomiczną bądź otrzymać ochronę w krajach, które
oferują im status uchodźcy.
Pierwsi imigranci z Bliskiego Wschodu, którzy przybyli do Europy po II
wojnie światowej, nie myśleli o osiedleniu się na jej terenie na stałe. Mimo to, część
z pracujących i studiujących osób pozostało na Starym Kontynencie na zawsze. Miało
to związek z akceptacją zachodniego stylu życia, zawarciem związku małżeńskiego,
a także lepszymi warunkami ekonomicznymi i aprobatą ustroju demokratycznego. Ta
pierwsza fala imigrantów w znacznym stopniu integrowała się ze społeczeństwami
zachodnimi, a ich stosunki z krajem macierzystym ulegały bardzo widocznemu
osłabieniu czy nawet zatarciu11. Mogło to mieć związek po pierwsze z ich
9
Zalecenie Komisji (UE) 2015/914 z dnia 8 czerwca 2015 roku dotyczące europejskiego
programu przesiedleń, Dz. U. UE L 2015.148.32.
10
Komunikat Komisji do Parlamentu Europejskiego, Rady Europejskiego Komitetu
Ekonomiczno-Społecznego i Komitetu Regionów. Europejski program w zakresie migracji
(2015),
Bruksela
13.05.2015
r.,
http://ec.europa.eu/dgs/home-affairs/what-wedo/policies/european-agenda-migration/backgroundinformation/docs/communication_on_the_european_agenda_on_migration_pl.pdf,
data
dostępu 2.05.2016. Więcej na temat radzenia sobie z kryzysem imigracyjnym w UE – A.
Adamczyk, Kryzys imigracyjny w UE i sposoby jego rozwiązania, ,,Przegląd Politologiczny”
nr 3 z 2016 roku, s. 41-65.
11
Dirasa hawl al-hijra-anwauha, asbabuha, ahdafha, nataijuha (Studium na temat imigracji
– rodzaje, przyczyny, cele, konsekwencje), Al-Rafedein Center for Research & Strategic
Studies,
http://www.alrafedein.com/news.php?action=view&id=1528,
dostęp
dnia
22.11.2016.
97
pochodzeniem z zamożnych i dość liberalnych rodzin, a po drugie z niedorastaniem
w epoce ekspansji radykalnego islamu na Bliskim Wschodzie, który nasilił się od lat
80. XX wieku. W wyniku postępu technologicznego i kolejnych ułatwień
w poruszaniu się po świecie zniwelowana została odległość między imigrantami a ich
ojczyznami. Podróże przestały być kosztownym luksusem i coraz więcej ludzi mogło
sobie na nie pozwolić. To zwiększyło możliwość imigracji osób z niższych klas
społecznych.
Łatwość w podróżowaniu negatywnie wpłynęła na integrację nowych
imigrantów ze społeczeństwem przyjmującym, co miało związek między innymi
z bezproblemowymi kontaktami przyjezdnych ze swoją ojczyzną. To zaowocowało
tworzeniem licznych organizacji, które troszczyły się o podtrzymanie kontaktu
imigrantów z macierzą i dbały o to, żeby nie wtopili się całkowicie w społeczeństwo
przyjmujące. Ich aktywność spowodowała, iż na początku lat 90. XX wieku
uwidoczniła się wyraźnie różnica między dawną i obecną imigracją. Ta nowa była
często związana z renesansem radykalnego islamu 12. Jego zwolennicy w swoich
ojczystych, zlaicyzowanych krajach spotykali się z presją polityczną. Byli
prześladowani przez świeckie reżimy panujące w Syrii, Algierii, Tunezji, Iraku czy
Egipcie. To skłaniało ich do emigracji na Zachód i poszukiwania tam azylu.
W wyniku powstania szyitów w południowym Iraku przeciwko Saddamowi
Husajnowi w 1991 roku wielu wyznawców radykalnego islamu spotkało się
z represjami ze strony rządów wojskowych i musiało uciekać do Europy. Ponadto
w Algierii, począwszy od 1991 roku, dochodziło do walk między przedstawicielami
świeckiego państwa a tamtejszymi fundamentalistami, np. z Islamskiego Frontu
Ocalenia (FIS). W ich efekcie wielu z tych radykałów szukało schronienia na
Zachodzie. To właśnie imigranci z tej grupy zaczęli domagać się prawa do budowania
meczetów w miastach Europy Zachodniej. Oni również utrzymywali kontakty ze
swoimi przywódcami religijnymi w ojczystych krajach. W rezultacie nowa diaspora
muzułmańska na Zachodzie odchodziła od zawierania ślubów mieszanych
i powracała do swoich ojczyzn, aby przywieźć stamtąd żony – muzułmanki13.
Silne związki z krajem pochodzenia spowodowały, że uchodźcy zaczęli
zachęcać swoich krewnych z korzystania z zasady łączenia rodzin i przybywania do
Europy, choć podobne zjawisko można było obserwować już znacznie wcześniej14.
12
Ibidem.
Ibidem.
14
Już wcześniej, w pierwszej połowie lat 70. XX wieku, rząd Niemieckiej Republiki
Federalnej zezwolił na łączenie rodzin gastarbeiterom przybyłym z Turcji (których wówczas
było tam 710 tys.). M. Osadzińska, Mniejszość turecka w Niemczech. Pięćdziesiąt burzliwych
lat,
http://www.psz.pl/127-unia-europejska/malgorzata-osadzinska-mniejszosc-turecka-wniemczech-piecdziesiat-burzliwych-lat, dostęp dnia 12.12.2016.
13
98
W ten sposób członkowie rodziny również otrzymywali status uchodźców, choć de
facto wielu z nich było imigrantami ekonomicznymi. Jednak jako powód imigracji
podawali najczęściej „represje z przyczyn politycznych i religijnych”.
Kolejna fala migracji z Bliskiego Wschodu i krajów Maghrebu nastąpiła
w skutek Arabskiej Wiosny, która doprowadziła do rozpadu systemów totalitarnych
i autorytarnych w niektórych krajach arabskich. Choć systemy te były brutalne, to
skutecznie kontrolowały granice państwowe. Po dekompozycji reżimów, upadł
system kontroli tak granic, jak i istniejącego dotychczas ładu społecznego. Ogromne
wpływy zaczęły zdobywać paramilitarne organizacje przestępcze, zarabiające na
przemycie imigrantów do Europy. Spełniła się groźba byłego przywódcy Libii,
pułkownika Muammara Kadafiego, że upadek władzy w krajach arabskich spowoduje
napływ uchodźców do Europy15.
Czynniki przyciągające imigrantów do Europy
Krajem, w którym aktualnie przebywa największa liczba imigrantów z krajów
Bliskiego Wschodu, jest Turcja. W 2015 roku duża część z nich starała się dostać do
Europy. Wśród wielu przyczyn tej imigracji często zapomina się o tym, że ułatwiła ją
właśnie Turcja, która, manipulując kontrolą napływu imigrantów, uzyskała
instrument nacisku na UE w kwestiach finansowych, wizowych i dotyczących,
trwających od kilkudziesięciu lat, negocjacji akcesyjnych. Niemożliwe było i jest
bowiem, by kraj, w którym tak wysoko stawia się na standardy bezpieczeństwa, nie
widział setek tysięcy imigrantów przekraczających jej granice drogą morską.
Z drugiej zaś strony, sama polityka UE zachęcała do migrowania w jej
granice. Europa przeżywa kryzys demograficzny i brakuje pracowników,
stanowiących ważny filar gospodarki. Ujemny bilans urodzeń w krajach UE zaczyna
mieć negatywny wpływ na dalszy rozwój ekonomiczny i cywilizacyjny Starego
Kontynentu. W krajach europejskich młodzi ludzie między 16. a 30. rokiem życia
stanowią zaledwie 27% ludności16. Ten niski współczynnik sprawia, że rządy państw
europejskich, chcąc skutecznie rywalizować na rynkach światowych z wielkimi
gospodarkami, muszą sięgać po imigrantów. Natomiast w krajach Bliskiego Wschodu
i Maghrebu panuje dodatni bilans urodzeń. Dlatego, witając imigrantów z ,,otwartymi
ramionami”, Europa czyni to nie tylko, by utrzymać swój międzynarodowy wizerunek
jako „obrońcy praw człowieka”, ale również ze względów ekonomicznych.
Chcąc wzmocnić swój przemysł i stać się istotnym graczem na rynku
globalnej ekonomii, Europa próbuje poszerzyć swoje rynki na gospodarkę światową.
15
M. Deaglio, Imigracja: Dlaczego Kadafi ma rację, „La Stampa”, „VOXeurop”,
02.09.2010r., http://www.voxeurop.eu/pl/content/article/330081-dlaczego-kadafi-ma-racje,
dostęp dnia 22.11.2016.
16
Q. H. Tahir, Al-hijra ila …, op. cit.
99
Do tego potrzebuje jednak nowych rąk do pracy, czyli m.in. zwiększenia liczby
pracowników związanych z pracą przemysłową. Dlatego przyciąganie imigrantów,
którzy będą pracowali w sektorze przemysłowym, jest dzisiaj dla UE priorytetem.
Duży odsetek obecnych uchodźców, po przeszkoleniu zawodowym, będzie bowiem
mógł znaleźć zatrudnienie w przemyśle. Dotyczy to również armii. Oznacza to, iż
imigranci mieliby być zatrudniani w charakterze zwykłych żołnierzy, a nie na
stanowiskach dowódczych. W zamian za to mogliby uzyskać szybciej obywatelstwo.
Wybór tej opcji zawodowej odpowiada wielu imigrantom. Bycie żołnierzem niższego
stopnia w hierarchii służbowej nie wymaga bowiem tak wysokich kwalifikacji, jak
zostanie oficerem. W niektórych państwach nie trzeba nawet być obywatelem, aby
zostać żołnierzem17. Ponadto należy zaznaczyć, iż państwa europejskie przyjmując
masowo imigrantów, nie myślały o nich samych, ale o ich dzieciach i wnukach.
Dopiero one, wyedukowane w duchu kultury europejskiej, będą stanowiły dla państw
UE cenny potencjał ludzki i demograficzny.
W kwestii przyjmowania uchodźców i przestrzegania praw imigrantów kraje
członkowskie UE pozostają również pod stałym naciskiem instytucji
międzynarodowych (np. UNHCR) oraz lokalnych organizacji pozarządowych.
W ocenie ich przedstawicieli popieranie konkretnych stron konfliktów na Bliskim
Wschodzie (np. w Iraku, Afganistanie, Libii, Syrii) przez rządy państw europejskich
doprowadziło do przedłużenia się wojen w tym regionie i powstania kryzysu
humanitarnego. Co w efekcie rzutowało na decyzje obywateli Bliskiego Wschodu
o wyjeździe do krajów europejskich. Ponadto państwa UE, podpisując traktaty
międzynarodowe chroniące prawa człowieka w czasie wojny i konfliktów zbrojnych
(np. Konwencję Genewską), brały na siebie zobowiązania ich respektowania.
Przepisy powyższych aktów mobilizowały strony tych dokumentów do niesienia
pomocy ofiarom konfliktów, w tym do ich przyjmowania. Instytucje unijne
i organizacje pozarządowe naciskały na rządy poszczególnych państw członkowskich
UE do przestrzegania wspomnianych traktatów18.
Polityczne i gospodarcze przyczyny imigracji
Analizując zagadnienie przyczyn imigracji z Bliskiego Wschodu do Europy,
można przywołać wyniki sondy wykonanej na zlecenie brytyjskiej stacji telewizyjnej
BBC. Na ich podstawie można stwierdzić, iż źródła napływu imigrantów miały
związek przede wszystkim z kwestiami gospodarczymi i politycznymi (brak wolności
17
Ibidem.
J. Fischer, Euroba we shelel al-hijra (Europa a kryzys imigracyjny),
http://www.aljazeera.net/knowledgegate/opinions/2015/8/28/%D8%A3%D9%88%D8%B1%
D9%88%D8%A8%D8%A7-%D9%88%D8%B4%D9%84%D9%84%D8%A7%D9%84%D9%87%D8%AC%D8%B1%D8%A9, dostęp dnia 23.11.2016.
18
100
demokratycznych, dyskryminacja). Uczestnicy omawianej sondy twierdzili np. 19:
 „Nie chciałem nigdy opuszczać swojego kraju, ale zdecydowałem się na to,
żebym ja i moje dzieci mogły żyć bez dyskryminacji, strachu, by mogły czuć
się obywatelami państwa, w którym żyją”;
 ,,Co może obywatel zrobić w kraju, w którym rządzi tyran? Nie ma żadnej
przyszłości. Co to za ojczyzna, w której rodzina płaci za kulę, którą zabito jej
ojca? (Baha - Irakijczyk z Kanady);
 ,,Przyczyny imigracji w historii ludzkości zawsze były te same: ucieczka
przed tyranią i chęć znalezienie bezpiecznego miejsca pod słońcem. Imigrant
staje się jak roślinka bez korzeni, liści i gałęzi. A nawet kiedy ma zapewnione
wszelki możliwości dobrobytu, w głębi duszy czuje się obcy. Mówicie, że
Kurdowie imigrują za pieniędzmi. A to, co wydarzyło się w Iraku (operacja
Al-Anfal), to było ludobójstwo, które nie oszczędziło nawet małych dzieci.
I to ono było pierwotną przyczyną wielkiej imigracji. Imigracja to nie
koniecznie lepsze życie materialne. Tym bardziej, że imigrant nie posiada
pełnych praw podstawowych, które posiada obywatel danego kraju. Imigrant
dostaje tylko niepełne prawa. I cały czas jest kontrolowany. Tym co
spowodowało, że Zachód jest marzeniem każdego imigranta, jest
bezpieczeństwo i stabilność polityczna i brak strachu, że człowiek w każdej
chwili może zginąć. Nikt nie zabija tu niewinnych ludzi” (Shadi Hawleri);
 ,,Jestem obywatelem Iraku. Przeżyłem koszmary wojny w mojej ojczyźnie.
Przeżyłem również embargo nałożone na Irak. Wszystkiego nam brakowało.
To powoduje, że człowiek traci swoje człowieczeństwo. Zacząłem marzyć,
żeby przenieść się do innego kraju, nawet najbiedniejszego na świecie, by
zachować swoją godność. A tu, na szczęście, trafiła mi się Kanada” (Kurd
z Iraku);
 ,,Czynnik gospodarczy nie miał żadnego wpływu na moją decyzję, by
imigrować do Kanady. Wręcz odwrotnie, moja sytuacja ekonomiczna była
znacznie lepsze w ojczyźnie. Tu jest drogo i dużo podatków. Główną
przyczyną wyjazdu była chęć, by mieć ojczyznę, w której będę się czuć
pełnoprawnym obywatelem. W mojej nowej ojczyźnie tak się czuję, jestem
z tego powodu dumny, że jestem jej obywatelem i mam wobec niej
obowiązki. Ten kraj pozwala mi na kreatywność, innowacje i patrzenie
z nadzieją w przyszłość. Kiedy ktoś mnie pyta o problemy, odpowiadam, że
mają one naturę wyłącznie finansową. Jestem dumny, że jestem obywatelem
Kanady, ale nie zapomniałem o swojej narodowości – jestem
19
BBC ONLINE NETWORK,
http://news.bbc.co.uk/hi/arabic/news/newsid_1438000/1438742.stm, dostęp dnia 24.11.2016.
101


Palestyńczykiem” (Ahmed Iracki);
,,Przyczyny imigracji są różne, ale większość ludzi migruje z powodów
ekonomicznych: pragną stabilności finansowej i możliwości zapewnienie
dzieciom nauki, dostępności do służby zdrowia. Majątek to żyła życie. Od
kiedy człowiek się pojawił, chciał dostatniego życia dla siebie i swoich dzieci
(Palestyńczyk Nizar z Kanady);
,,Przyczyna imigracji to brak demokracji w państwach arabskich” (Atef Adli
z Egiptu).
Przyczyny religijne imigracji na przykładzie chrześcijan
Jednym z głównych powodów imigracji politycznych były prześladowania
religijne. Krajem Bliskiego Wschodu, z którego wyemigrowało najwięcej
uchodźców, był Irak. W 1977 roku w kraju tym żyło 1,684 tys. chrześcijan. Do 1987
roku liczba ta spadła do 1,250 tys., a przed inwazją USA na Irak, w 2003 roku,
wynosiła ona już tylko 700 tys. Po czterech latach od napaści amerykańskiej 350 tys.
chrześcijan opuściło Irak20. Brakuje precyzyjnych danych ilu z nich trafiło do Europy,
USA czy Australii, a ilu do państw Bliskiego Wschodu licznie zamieszkanych przez
chrześcijan, takich jak Liban, Jordania, Syria.
Od 2003 roku Irak targany jest konfliktem sunnicko-szyickim, co ma wpływ na
trudną w tym kraju sytuację polityczną, religijną i ekonomiczną. To nie pozostaje
z kolei obojętne na decyzje jego obywateli, którzy opuszczają go21. Przed 2003 rokiem
10% mieszkańców Iraku było chrześcijanami. Obecnie jest ich około 3%. Od
początku konfliktu chrześcijanie byli celem ataków dżihadystów. Pierwszy z nich
miał miejsce 3 sierpnia 2004 roku. Wówczas obiektem inwazji były kościoły
w Bagdadzie i Mosulu22. W ich wyniku śmierć poniosło 15 osób, a kilkadziesiąt
zostało rannych. Następnie w listopadzie 2004 roku Al-Kaida przejęła kontrolę nad
częścią Bagdadu i Mosulu, co spowodowało ogromny exodus chrześcijan z tych
miast. Cztery lata później duchowni chrześcijańscy ponownie stali się celem ataków,
wywołując tym samym ich ucieczki z Mosulu do Doliny Niniwy - miejsca słynącego
z zamieszkania w niej wielu mniejszości, w tym chrześcijan, jazydów i innych grup
wyznaniowych. Po zdobyciu Mosulu przez samozwańcze Państwo Islamskie w Iraku
i Lewancie (ISIS), w nocy z 9 na 10 czerwca 2014 roku, chrześcijanie, którzy
pozostali w tym mieście, otrzymali ultimatum od dżihadystów. Mieli oni do wyboru
nawrócenie na islam albo zapłatę podatku, tzw. pogłównego (ar. dżizja) lub
20
S. Al-Suhayl, Al-hijra we al-tahjir bi isim al-din (Wysiedlenia w imię religii),
http://rudaw.net/arabic/opinion/25092016, dostęp dnia 25.11.2016.
21
Czarna Księga prześladowań chrześcijan w świecie, zebrał S. Lieven, przekł. B. Baran, J.
Gorzelska-Kalita, M. Szewc-Osiecka, Poznań 2015, s. 195-220.
22
S. Al-Suhayl, Al-hijra …, op. cit.
102
opuszczenie swojego domostwa. W ciągu 48 godzin, przed zakończeniem terminu
wypełnienia ultimatum, większość chrześcijan opuściła Mosul, a ich majątki zostały
skonfiskowane. Wszyscy uciekli w kierunku Regionu Irackiego Kurdystanu oraz do
Doliny Niniwy. Następnie zmierzali do Libanu lub na Zachód. Przedstawiciel
chrześcijan w parlamencie irackim, Yonadam Kanna, określił to, co spotkało
chrześcijan w Mosulu, jako zbrodnie przeciwko ludzkości i czystki etniczne.
Podkreślił, że przymusowe wyrzucanie chrześcijan, którzy żyli na Bliskim Wschodzie
od tysięcy lat i brali udział w tworzeniu tamtejszych państw, prowadzi do zubożenia
tożsamości krajów, z których oni pochodzą23.
Ponadto w Iranie, po powstaniu Republiki Islamskiej i zwycięstwie rewolucji
kierowanej przez ajatollaha Chomeiniego w 1979 roku, chrześcijanie czuli presję
związaną z intensywną islamizacją kraju24. W obawie przed konserwatywnym
prawem muzułmańskim, które ograniczało swobodę chrześcijan, podejmowali
decyzję o wyjeździe. Wielu wyznawców Chrystusa uciekło do Europy i Stanów
Zjednoczonych. W efekcie emigracji ich liczba w Iranie zmniejszyła się z 0,5%
obywateli do 0,1% mieszkańców tego kraju 25. Kolejny, liczniejszy exodus chrześcijan
z Iranu dokonał się w czasie 8-letniej wojny iracko-irańskiej. Na spadek liczby
chrześcijan w Iranie wpłynęła również emigracja Ormian do Armenii, po odzyskaniu
przez nią w 1991 roku niepodległości. Obecnie w Iranie żyje 130-150 tys. chrześcijan
(oznacza to, że prawie połowa chrześcijan irańskich to Ormianie)26. Posiadają oni
dwóch przedstawicieli w Islamskim Zgromadzeniu Konsultatywnym (pers. Madżlis).
Władze Iranu nie zabraniały chrześcijanom odprawiania rytuałów religijnych,
jednak nakładały na ich kobiety obowiązek nakładania chust. Należy jednak
podkreślić, iż mimo trudnej sytuacji chrześcijan w Iranie, grupa ta, w porównaniu do
sunnitów (stanowiących 7% populacji tego kraju, rządzonego przez szyitów), i tak
znajduje się w lepszym położeniu. Tym bardziej, że sunnici należą do mniejszości
narodowych (są Kurdami, Arabami, Beludżami lub Turkmenami). Podlegają oni
zatem podwójnemu prześladowaniu – z jednej strony na tle narodowościowym,
a z drugiej religijnym27. Ta sytuacja powoduje, iż podejmują oni decyzje
o opuszczeniu ojczyzny w celu poszukiwania ochrony w Europie.
Innym krajem, z którego również emigrują chrześcijanie jest Egipt.
Począwszy od lat 50. XX wieku państwo to opuszczali chrześcijańscy Koptowie.
W 2006 roku stanowili oni 6% obywateli tego państwa. Mimo, że chrześcijanie trwali
23
Ibidem.
Czarna Księga …, op. cit., s. 289-310.
25
S. Abu Zayd, al-masihiyun fi ayran (Chrześcijanie w Iranie), Beirut Center For Middle East
Studies, http://www.beirutme.com/?p=735, dostęp dnia 27.11.2016.
26
Ibidem.
27
Ibidem.
24
103
na Bliskim Wschodzie od ponad 2 tysięcy lat, to można obserwować znaczne
ograniczenie ich liczby w tym rejonie28. Wynika to nie tylko z opisanych wyżej
zagrożeń, ale również z przyczyn demograficznych i zachęt, jakie wysyłają do nich
państwa i kościoły w Europie. To, że owe zachęty są dla chrześcijan kuszące, jest
zrozumiałe. Każdy chciałby bowiem żyć w warunkach stabilności ekonomicznej
i swobód obywatelskich. W efekcie ich wyjazdów liczba chrześcijan na Bliskim
Wschodzie sukcesywnie spada. W latach 50. XX wieku stanowili oni między 15
a 20% mieszkańców regionu, a obecnie szacuje się, że na Bliskim Wschodzie jest ich
nie więcej niż 10%29.
Chrześcijanie mają poczucie braku perspektyw i nadziei na przyszłość
w regionie, w którym panuje zła sytuacja ekonomiczna, niestabilność polityczna,
wojny, a od drugiej połowy lat 60. XX wieku obserwuje się stały wzrost radykalizmu
islamskiego. Oznacza to, że państwa arabskie zmieniają się coraz bardziej w państwa
religijne, w których członkowie mniejszości wyznaniowych nie będą traktowani jako
pełnoprawni obywatele. Należy jednak podkreślić, że spadek liczby chrześcijan
w stosunku do stanu muzułmanów na Bliskim Wschodzie nie wynika jedynie
z uchodźctwa. Chrześcijanie, jako grupa bardziej wykształcona, lepiej rozwinięta
ekonomicznie, a co za tym idzie skierowana ku zachodniemu, konsumpcyjnemu
stylowi życia, cechuje się o wiele mniejszą dzietnością w stosunku do muzułmanów.
Przyczyny etniczne i narodowościowe imigracji na przykładzie Kurdów,
jazydów i Ahauzów
U podstaw przyczyn migracji z Bliskiego Wschodu leżą również czynniki
etniczne i narodowościowe. Duża część fali migracyjnej z tego regionu obejmuje
ludzi pochodzących z mniejszości narodowych. Dotyczy to zwłaszcza Kurdów.
W wyniku asymilacyjnej polityki przymusowej stosowanej wobec nich w Turcji,
Syrii, Iraku i Iranie w celu unicestwienia ich tożsamości kulturowej, Kurdowie
opuszczali swoje rdzenne regiony w kilku falach.
Przymusowa asymilacja rodziła opór Kurdów, a ten z kolei prowadził do
28
M. M. Abid, Tafrig al-Sharq al-Awsat min al-masihiyeen (Opustoszenie Bliskiego Wschodu
z chrześcijan), „Al-Hayat”, 18.11.2015,
http://www.alhayat.com/Articles/12205729/%D8%AA%D9%81%D8%B1%D9%8A%D8%
BA-%D8%A7%D9%84%D8%B4%D8%B1%D9%82%D8%A7%D9%84%D8%A3%D9%88%D8%B3%D8%B7-%D9%85%D9%86%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B3%D9%8A%D8%AD%D9%8A%D9%8A%D9%86---%D8%A3%D9%81%D8%B6%D9%84-%D8%AC%D8%AF%D8%A7%D9%8B%D9%84%D9%84%D9%85%D8%AA%D8%B7%D8%B1%D9%81%D9%8A%D9%86,
dostęp dnia 27.11.2016.
29
Ibidem.
104
wzmożenia wobec nich represji. Sytuacja ta zmuszała zarówno działaczy
politycznych, jak i zwykłych Kurdów do wyjazdu. Cierpieli oni z powodu
odwetowych działań militarnych prowadzonych przez władze państwowe. Na ich los
piętno wywarł na przykład wieloletni konflikt między Partią Pracujących Kurdystanu
(PKK) a rządem tureckim czy operacja Al-Anfal w latach 1986 – 1988, będąca
odpowiedzią Saddama Husajna na powstanie kurdyjskie w Iraku30. Ludobójstwo,
jakie się wówczas dokonało, doprowadziło do exodusu Kurdów do Niemiec i państw
skandynawskich. W tym czasie kraje te ułatwiały Kurdom irackim uzyskanie stałego
pobytu. Stało się tak zwłaszcza po użyciu broni chemicznej przez Saddama Husajna
w mieście Halabdża, w którym zginęło ponad 5 tysięcy Kurdów. Zdarzenie to
sprowokowało masową imigrację Kurdów do Iranu, Turcji i Syrii, a następnie do
państw europejskich31.
Od 2014 roku jesteśmy również świadkami ludobójstwa jazydów, którzy
stanowią grupę etniczną zaliczaną do Kurdów, ale podkreślającą silnie swoją
tożsamość religijną związaną z jazydyzmem. Kiedy siły ISIS zaatakowały
zamieszkane przez nich obszary, mudżahedini porwali ponad 5 tys. kobiet, czyniąc
z nich niewolnice seksualne i mordując większość mężczyzn32. Doprowadziło to do
exodusu ocalałych ludzi do Kurdystanu irackiego i w mniejszym stopniu syryjskiego
(kurd. Rojawa). Mieszkają oni tam do chwili obecnej. Są dotkliwie okaleczeni
psychicznie przez kolejne ludobójstwo, gdyż prześladowania wobec nich trwają od
wieków. Prowadzili je liczni władcy muzułmańscy, począwszy od dynastii
Abbasydów, aż po czasy Imperium Osmańskiego. W konsekwencji jazydzi uciekali
na tereny dzisiejszej Armenii i Gruzji. Po rozpadzie ZSRR i na skutek pogarszającej
się sytuacji ekonomicznej w tych państwach, wielu z nich wyemigrowało do Europy,
a zwłaszcza do Niemiec.
Przez ostatnie 2 lata ponownie obserwujemy marsz jazydów na Zachód.
Próbując dostać się do Europy, forsowali granice Bułgarii. Ich celem były Niemcy,
na terenie których zamieszkuje około 300 tys. ich współwyznawców. Państwo to jest
dla nich najważniejszym krajem imigracyjnym. Uciekają oni przed terroryzmem
islamskim na Bliskim Wschodzie, nie widząc dla siebie perspektyw we własnej
ojczyźnie33. Warto także zauważyć, iż polityka władz irańskich jest nieprzychylna
30
S. Al-Suhayl, Al-hijra …, op. cit.
F. Jomma, Ludobójstwo w irackim Kurdystanie w latach 80. XX wieku i jego
umiędzynarodowienie, [w:] ,,Przegląd Strategiczny” nr 8 z 2015 roku, s. 329-344.
32
F. Jomma, Prześladowanie jazydów, czystki etniczne i próba wykorzenienia ich to samości
kulturowej przez Państwo Islamskie, [w:] W kręgu zagadnień świata arabskiego, pod red. A.
Abbasa, A. Maśko, Poznań 2015.
33
H. Domli, Al-yzidiya we al-aqaliyat ad-diniya Bad dash (Jazydzi i inne mniejszości religijne
po ISIS), The Research Center on Minorities in the Middle East (RCME),
http://tfpb.org/?p=138, dostęp dnia 28.11.2016.
31
105
mniejszościom narodowym i etnicznym. Przykładem są Arabowie z regionu Ahuaz,
z którego są przymusowo wysiedlani. Oni również szukają schronienia w innych
państwach, m.in. w europejskich34.
Przymusowe wysiedlenia w państwach Bliskiego Wschodu są od dawna
powszechne. Jakakolwiek nie byłaby ich przyczyna – czy to niebezpieczeństwo
zagrażające ludom zamieszkującym określony teren, czy próba ich celowego
wywłaszczenia (wysiedlenia) - to należy zauważyć, iż stanowią oni zagrożenie dla
spójności i tożsamości niewielkich mniejszości religijnych i narodowych.
Przymusowe wysiedlenia mogą służyć jako alternatywa czystek etnicznych.
Przykładem tego są sunnitów, których usuwa się z niektórych regionów Syrii i Iraku.
Celem tego jest umożliwienie stworzenia w przyszłości jasno określonej granicy
między regionami sunnickimi a alawickimi (w przypadku Syrii) lub szyickimi (na
przykładzie Iraku).
Szanse i zagrożenia związane z migracją z Bliskiego Wschodu do Europy
Większość uchodźców i imigrantów z Bliskiego Wschodu marzy o osiedleniu
się w Europie. Jednak sami Europejczycy spoglądają na to z obawą. Boją się tego, że
obecni imigranci i uchodźcy w 98% wyznają islam. To z kolei, w przyszłości może
zmienić tak demograficzną, jak i dotychczasową strukturę wyznaniową państw
europejskich. W ciągu najbliższych 50 lat, w niektórych krajach europejskich liczba
muzułmanów przekroczyć może 47%, a nawet 60% mieszkańców35. Budzi to lęki
o zdominowanie tradycyjnej kultury europejskiej przez islam. Są one jednak trochę
przesadzone, gdyż diaspora muzułmańska nie jest jednolita. Dzieli się na różne
wyznania i narodowości żyjące konfliktami przeniesionymi z ich ojczystych krajów.
Powoduje to, że muzułmanie w Europie nie współpracują ze sobą.
Kolejna obawa związana jest z nasileniem się terroryzmu islamskiego. Jego
negatywnym skutkiem jest m.in. to, że w trakcie ostatnich kilku lat pojawił się
problem narastania fali nienawiści wobec wyznawców islamu. Falę tę napędzają
również organizacje prawicowe. Powoduje to, że do władzy dochodzą ludzie o coraz
bardziej skrajnych poglądach. W efekcie Europa może stracić swoją atrakcyjność jako
obszar liberalizmu światopoglądowego. Wówczas UE znajdzie się potrzasku między
rosnącym brakiem rąk do pracy, a powstrzymaniem napływu imigrantów.
W tym samym czasie na Bliskim Wschodzie pojawia się problem drenażu
mózgów i młodości. Rejon ten opuszczają ludzie wykształceni, o poglądach
liberalnych. Skutkuje to poważnymi problemami demograficznymi. Z Bliskiego
Wschodu wyjeżdża bowiem zbyt duża liczba mężczyzn w stosunku do pozostających
34
35
S. Al-Suhayl, Al-hijra …, op. cit.
Q. H. Tahir, Al-hijra ila …, op. cit.
106
na miejscu kobiet36. Z drugiej strony rzesza imigrantów, która przybywa do Europy,
i tak - bez względu na swoje wykształcenie - nie znalazłaby tam zatrudnienia.
Gospodarki państw tego regionu nie są bowiem w stanie wygenerować takiej liczby
miejsc pracy. Natomiast imigranci wysyłają do swoich rodzin pieniądze i w ten
sposób podwyższają PKB państw, z których pochodzą. Gdyby zdecydowali się
powrócić do ojczyzn, to przywieźliby doświadczenie, które jest cenniejsze od
przekazywanych środków finansowych. Jednak dobrowolny powrót należy do
rzadkości. Może się to zmienić na skutek wzrostu ksenofobicznej polityki niektórych
państw UE i ataków organizacji skrajnie prawicowych oraz coraz bardziej
negatywnych nastrojów społecznych. Możliwe również, że diaspora bliskowschodnia
stworzy po jakimś czasie lobby polityczne i będzie wywierała nacisk na rządy
europejskie w kwestiach dotyczących swoich ojczyzn.
Podsumowanie
Przyczyny uchodźctwa leżą zarówno po stronie państw wysyłających (tzw.
czynniki wypychające, push factors), jak i krajów przyjmujących (tzw. czynniki
przyciągające, pull factors). Gospodarki krajów wysyłających nie są w stanie
zapewnić nie tylko rozwoju, ale i podstawowych potrzeb rosnącej rzeszy swoich
obywateli. Część państw Bliskiego Wschodu cechuje się ogromnym przyrostem
urodzeń i jednocześnie wysokim poziomem bezrobocia. Inny czynnik, mający wpływ
na podjęcie decyzji o opuszczeniu ojczyzny ma charakter polityczny. Mieszkańcy
Bliskiego Wschodu uciekają przed dyskryminacją na tle narodowościowym
i religijnym. Prześladowania te wynikają z tego, że utrzymanie w ryzach mieszanki
etniczno-religijno-politycznej, z jakiej najczęściej składają się państwa
bliskowschodnie, wymaga silnej ręki, tj. rządów o charakterze autorytarnym.
Powoduje to, że duża część budżetów tych państw zasila cele militarne.
Problem ten potęgują również konflikty zbrojne stanowiące stały element
krajobrazu politycznego Bliskiego Wschodu. Przeznaczanie dużej części PKB na cele
militarne prowadzi jednak w ostatecznym rozrachunku do zubożenia obywateli. To
z kolei wiedzie do kolejnych buntów i konfliktów. Efektem tego są brak
bezpieczeństwa i pauperyzacja społeczeństwa. Bez rozwiązania wspomnianych
konfliktów, liczba imigrantów z Bliskiego Wschodu, Maghrebu i innych regionów
36
A. Al-Qadi, "Al-uqul al-arbiya" al-akthar hijra fi al-alam (,,Arabscy inteligenci” są
najczęstszymi
imigrantami
na
świecie),
„Altagreer”,
http://altagreer.com/%D8%A7%D9%84%D8%B9%D9%82%D9%88%D9%84%D8%A7%D9%84%D8%B9%D8%B1%D8%A8%D9%8A%D8%A9%D8%A3%D9%83%D8%A8%D8%B1-%D9%86%D8%B3%D8%A8%D8%A9%D9%87%D8%AC%D8%B1%D8%A9-%D9%81%D9%8A%D8%A7%D9%84%D8%B9%D8%A7/, dostęp dnia 30.11.2016.
107
świata nie zmniejszy się. Wspomnianych sporów nie da się rozwiązać bez
zaangażowania organizacji międzynarodowych i potęg światowych. Dlatego kraje
Europy Zachodniej we własnym dobrze pojętym interesie powinny zaangażować się
w ich zakończenie.
Istotne są również czynniki przyciągające imigrantów i uchodźców do
Europy. W ostatnim okresie liberalne rządy europejskie szły w kierunku ułatwiania
przybyszom uzyskania stałego pobytu, a następnie obywatelstwa. Czasy, w których
imigrant czy uchodźca musiał czekać 15 lat na uzyskanie pobytu, odeszły
w zapomnienie. Kolejną zachętą okazała się niemiecka polityka „otwartych drzwi”.
W związku z powyższym, w celu złagodzenia czy nawet rozwiązania kryzysu
imigracyjnego w Europie, można zaproponować:
 stworzenie przez państwa UE bardziej rygorystycznych, niż do tej pory,
przepisów prawnych dotyczących uzyskania w nich pobytu przez
imigrantów,
 podjęcie przez ww. państwa prób zakończenia konfliktów na Bliskim
Wschodzie,
 niesienie pomocy humanitarnej w miejsca konfliktów i do obozach dla
uchodźców na Bliskim Wschodzie. Byłoby to o wiele tańsze i bezpieczniejsze
niż utrzymanie uchodźców w Europie.
Odpływ ludności z Bliskiego Wschodu jest niekorzystny dla tego regionu.
W pierwszej kolejności uchodzą stamtąd osoby o poglądach liberalnych,
intelektualiści, fachowcy, ludzie wykształceni i aktywni. Pozbawia to Bliski Wschód
elit i ludzi operatywnych, a pozostawia go w rękach islamskich sił konserwatywnych.
To będzie miało dla tego regionu negatywne, długofalowe konsekwencje. Migracja
z Bliskiego Wschodu niesie również negatywne konsekwencje dla Europy, gdyż
przyczynia się do radykalizacji tamtejszej skrajnej prawicy. Wykorzystuje ona każdy
kolejny atak terrorystyczny jako pożywkę dla swoich populistycznych haseł
i przedstawiania wszystkich muzułmanów jako potencjalnych zamachowców. Hasła
te zdobywają coraz większą popularność wśród mieszkańców Europy, co prowadzi
do wzrostu ksenofobii wobec europejskich muzułmanów.
Bibliografia:
Abid M. M., Tafrig al-Sharq al-Awsat min al-masihiyeen (Opustoszenie Bliskiego
Wschodu z chrześcijan) „Al-Hayat”, 18.11.2015,
http://www.alhayat.com/Articles/12205729/%D8%AA%D9%81%D8%B1%D9%8
A%D8%BA-%D8%A7%D9%84%D8%B4%D8%B1%D9%82108
%D8%A7%D9%84%D8%A3%D9%88%D8%B3%D8%B7-%D9%85%D9%86%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B3%D9%8A%D8%AD%D9%8A%D9%8A%
D9%86----%D8%A3%D9%81%D8%B6%D9%84%D8%AC%D8%AF%D8%A7%D9%8B%D9%84%D9%84%D9%85%D8%AA%D8%B7%D8%B1%D9%81%D9%8A%D
9%86
Abu Zayd S., Al-masihiyun fi ayran (Chrześcijanie w Iranie), Beirut Center For
Middle East Studies, http://www.beirutme.com/?p=735.
Al-Suhayl S., Al-hijra we al-tahjir bi isim al-din (Wysiedlenia w imię religii),
http://rudaw.net/arabic/opinion/25092016.
Al-Qadi A., ,,Al-uqul al-arbiya” al-akthar hijra fi al-alam (,,Arabscy intelektualiści”
są najczęstszymi imigrantami na świecie), „Altagreer”,
http://altagreer.com/%D8%A7%D9%84%D8%B9%D9%82%D9%88%D9%84%D8%A7%D9%84%D8%B9%D8%B1%D8%A8%D9%8A%D8%A9%D8%A3%D9%83%D8%A8%D8%B1-%D9%86%D8%B3%D8%A8%D8%A9%D9%87%D8%AC%D8%B1%D8%A9-%D9%81%D9%8A%D8%A7%D9%84%D8%B9%D8%A7/.
Asylum in the EU Member States. Record number of over 1.2 million first time asylum
seekers registered in 2015 Syrians, Afghans and Iraqis: top citizenships, 44/2016,
file:///C:/Users/Fazyle/Downloads/eurostat3.pdf.
Asylum in the EU Member States. Number of first tome asylum seekers up to almost
360 000 in the third quarter of 2016, Eurostat newsrelesase 254/2016, 15 December
2016.
BBC ONLINE NETWORK,
http://news.bbc.co.uk/hi/arabic/news/newsid_1438000/1438742.stm.
Deaglio M., Imigracja: dlaczego Kadafi ma rację, „La Stampa”, „VOXeurop”,
02.09.2010r.,
http://www.voxeurop.eu/pl/content/article/330081-dlaczego-kadafima-racje.
Czarna Księga prześladowań chrześcijan w świecie, zebrał S. Lieven, przekł. B.
Baran, J. Gorzelska-Kalita, M. Szewc-Osiecka, Poznań 2015.
Dirasa hawl al-hijra-anwauha, asbabuha, ahdafha, nataijuha (Studium na temat
imigracji – rodzaje, przyczyny, cele, konsekwencje), Al-Rafedein Center for Research
& Strategic Studies, http://www.alrafedein.com/news.php?action=view&id=1528.
Domli H., Al-yzidiya we al-aqaliyat ad-diniya Bad dash (Jazydzi i inne mniejszości
religijne po ISIS), The Research Center on Minorities in the Middle East (RCME),
http://tfpb.org/?p=138.
Fischer J., Euroba we shelel al-hijra (Europa a kryzys imigracyjny),
http://www.aljazeera.net/knowledgegate/opinions/2015/8/28/%D8%A3%D9%88%
D8%B1%D9%88%D8%A8%D8%A7-%D9%88%D8%B4%D9%84%D9%84109
%D8%A7%D9%84%D9%87%D8%AC%D8%B1%D8%A9
Jomma F., Ludobójstwo w irackim Kurdystanie w latach 80. XX wieku i jego
umiędzynarodowienie, [w:] Przegląd Strategiczny nr 8 z 2015 roku.
Jomma F, Prześladowanie jazydów, czystki etniczne i próba wykorzenienia ich
tożsamości kulturowej przez Państwo Islamskie, [w:] W kręgu zagadnień świata
arabskiego, pod red. A.Abbasa, A. Maśko, Poznań 2015.
Mudeer al-hijra al-diwaliya, al-lijue li euroba seyestemir ila 2050 (Dyrektor
Generalny Międzynarodowej Organizacji ds. Migracji - uchodźstwo do Europy
potrwa do 2050r.), Al-Jazeera Channel,
http://www.aljazeera.net/news/reportsandinterviews/2015/9/20/%D9%85%D8%AF
%D9%8A%D8%B1-%D8%A7%D9%84%D9%87%D8%AC%D8%B1%D8%A9%D8%A7%D9%84%D8%AF%D9%88%D9%84%D9%8A%D8%A9%D8%A7%D9%84%D9%84%D8%AC%D9%88%D8%A1%D9%84%D8%A3%D9%88%D8%B1%D9%88%D8%A8%D8%A7%D8%B3%D9%8A%D8%B3%D8%AA%D9%85%D8%B1%D8%A5%D9%84%D9%89-2050.
Osadzińska M., Mniejszość turecka w Niemczech. Pięćdziesiąt burzliwych lat,
http://www.psz.pl/127-unia-europejska/malgorzata-osadzinska-mniejszosc-tureckaw-niemczech-piecdziesiat-burzliwych-lat.
Tahir Q. H., Al-hijra ila euroba ruaeya tahliliya (Imigracja do Europy wizja
analityczna), Markez al-mustaqbal, http://mcsr.net/news87.
Social-economic and political causes of exile to Europe on the example of selected
states in the Middle East
Abstract: Migration of populations is nothing new. Traveling and changing places of
residence have been accompanying people since the very beginning, while studying
history, one may read about migration waves which date back thousands years ago.
Today also people leave their places of living. Terror and repressions will be the
results of civil wars lasting in some countries of the Middle East and force people to
look for a shelter for themselves and their families in the European Union States. The
author explains the causes of current migration movements as well as their results. He
also suggests how we can help to solve the migration crisis originated in the Middle
East, particularly in Syria, and directed towards Europe.
Moreover, the aim of this article is to show complexity of the causes of the
migration movements in the modern world which consists of various aspects
connected with a sense of safety, an escape from the ruling political regime, an
improvement of a financial situation and a standard of living, a change in
developmental perspectives as well as an eternal myth of “rich and stable Europe”.
110
Consequences of the migration movements, including political, economic and social
ones which are the subject of the author’s analysis, are worth noticing.
Key words: migrants, refugees, Middle East, Europe
Nota o autorze:
dr Fuad Jomma, z pochodzenia Kurd z Syrii, ukończył studia magisterskie –
politologię na Wydziale Nauk Społecznych w Gdańsku w 1994 roku. Pracę
magisterską „Swoistość narodu kurdyjskiego na tle Bliskiego Wschodu” napisał pod
kierunkiem prof. dr hab. A. Chodubskiego.
Stopień doktora nauk humanistycznych w zakresie politologii uzyskał w 2000 roku,
na Wydziale Nauk Społecznych w Gdańsku. Rozprawę doktorską na temat
„Aktywności politycznej i społecznej diaspory kurdyjskiej” napisał pod kierunkiem
prof. dr hab. A. Chodubskiego.
Prowadzi badania naukowe nad problematyką tożsamości politycznej i społeczno kulturowej Bliskiego Wschodu.




Ekspert w Narodowym Centrum Nauki
Członek rady naukowej Misan Journal of Academic studies which is issued
at Basic Education College/Iraq
Członek Stowarzyszenia Studiów Europejskich
Redaktor tematyczny d/s Bliskiego Wschodu w czasopiśmie Acta Politica
111
Mateusz SMOLAGA
Uniwersytet Szczeciński
Wpływ kryzysu migracyjnego na aktywność
pomocową członków Unii Europejskiej
Problem uchodźców nie jest zjawiskiem nowym. Z historycznego punktu
widzenia można mówić o wielokrotnym, masowym i często przymusowym
porzucaniu własnych miast i domów, a następnie szukaniu przez ludność
bezpiecznego schronienia z dala od toczącego się konfliktu. Współcześnie jednak
zobowiązania o charakterze prawnym i oczekiwania światowej opinii publicznej
powodują, że społeczność międzynarodowa nie może pozostawać zupełnie bierna
względem wyzwań, z którymi muszą mierzyć się osoby uciekające przed walkami czy
prześladowaniami1.
Celem artykułu jest weryfikacja przypuszczenia, że wynikający z masowego
napływu uchodźców kryzys, z którym nadal zmagają się państwa UE, wpłynął na
sposób okazywania solidarności międzynarodowej, jakim jest niesienie pomocy
rozwojowej. Jeśli takie oddziaływanie występuje, ważne jest ustalenie możliwych
konsekwencji tego stanu rzeczy.
Opis zjawiska uchodźstwa, ramy prawno-międzynarodowe
Wielu obserwatorów błędnie utożsamia każdego imigranta przybyłego
w ostatnich latach do krajów członkowskich Unii Europejskiej (UE) z jednostką,
której przysługuje szczególne traktowanie i międzynarodowa ochrona. Taki stan
rzeczy wynika m.in. z żywiołowości napływu osób chętnych do uzyskania
pozwolenia na pobyt na terenie Wspólnoty, praktyki podawania fałszywej tożsamości
przez przybyszów ze świata, niejasnych wypowiedzi i deklaracji decydentów oraz
emocjonalnych doniesień prasowych. W związku z tym niezwykle istotne dla jasności
wywodu jest przypomnienie znaczenia terminu „uchodźca” oraz ram prawnych, które
regulują objęcie tym statusem.
Pojęcie „uchodźca” niewątpliwie czerpie (choć nie jest z nią tożsame)
z praktyki udzielania przez państwa azylu, politycznego lub rzadziej
dyplomatycznego, cudzoziemcom prześladowanym we własnych krajach ze względu
1
I. Wyciechowska, Uchodźcy [w:] J. Symonides (red.), Organizacja Narodów Zjednoczonych.
Bilans i Perspektywy, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 2006, s. 349-364.
113
na przekonania, religię, przynależność do grupy społecznej czy też etnicznej, etc. 2
Możliwość ubiegania się o azyl każdego prześladowanego przewiduje m. in. art. 14
Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka. Ten dokument, traktowany obecnie jako
zwyczaj międzynarodowy, a więc zbiór norm obowiązujących państwa, wprowadził
rozwiązania wykluczające z międzynarodowej opieki przypadki ścigania „wszczętego
rzeczywiście z powodu popełnienia przestępstwa pospolitego lub czynu sprzecznego
z celami i zasadami Organizacji Narodów Zjednoczonych”3.
Ze względu na delikatność materii i możliwość nadużywania tego
instrumentu ze względów politycznych, prawo do azylu nie zostało powtórzone
w głównych umowach międzynarodowych, ustanawiających ramy międzynarodowej
ochrony praw człowieka. Nie znajdziemy podobnego zapisu w Międzynarodowym
Pakcie Praw Obywatelskich i Politycznych czy też w Konwencji Ochronie Praw
Człowieka i Podstawowych Wolności . Jednak Protokół nr 4 do drugiego z tych
traktatów przewiduje prawo do swobodnego poruszania się. Co powoduje, że każdy,
kto legalnie przebywa na terenie państwa-strony umowy, może swobodnie poruszać
się po tym kraju i wybrać dogodne miejsce zamieszkania na jego terytorium. Protokół
dopuszcza także, by każdy mógł „swobodnie opuścić jakikolwiek kraj, włączając
w to swój własny”. Powyższe normy pośrednio wskazują na uznanie przez państwa
istoty prawa człowieka do migracji związanej np. z sytuacją prześladowania w kraju
pochodzenia 4. Karta Praw Podstawowych Unii Europejskiej, w swym art. 18.
gwarantuje prawo do azylu, zastrzegając jednocześnie, że musi się to odbyć
„z poszanowaniem zasad Konwencji genewskiej z 28 lipca 1951 roku i Protokołu
z 31 stycznia 1967 roku dotyczących statusu uchodźców oraz zgodnie z Traktatem
o Unii Europejskiej i Traktatem o funkcjonowaniu Unii Europejskiej”5.
Wspomniana powyżej umowa międzynarodowa z 1951 r., uzupełniona
o protokół z 1967 r., najlepiej wskazuje, co się kryje za terminem „uchodźca” i tworzy
2
Zob. E. Haliżak, W. Lizak, G. Michałowska, I. Popiuk-Rysińska, M. Tabor, Mały słownik
stosunków międzynarodowych, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1997, s. 1214.
3
Zob. Powszechna Deklaracja Praw Człowieka,
http://www.unesco.pl/fileadmin/user_upload/pdf/Powszechna_Deklaracja_Praw_Czlowieka.
pdf, [dostęp 13.12.2016 r.].
4
Protokół nr 4 do Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności
gwarantujących niektóre prawa i wolności, inne niż już zawarte w Konwencji i w Pierwszym
Protokole dodatkowym do Konwencji,
https://bip.ms.gov.pl/Data/Files/_public/bip/prawa_czlowieka/convention_pol.pdf, [dostęp
13.12.2016 r.].
5
Karta Praw Podstawowych Unii Europejskiej (2010/C 83/02), „Dziennik Urzędowy Unii
Europejskiej”, 30.3.2010, C 83/389,
http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=OJ:C:2010:083:0389:0403:pl:PDF,
[dostęp 13.12.2016 r.].
114
fundament prawny, na podstawie którego kraje-strony, włącznie z członkami UE,
udzielają międzynarodowej ochrony. Konwencja wyznacza, że uchodźcą jest osoba,
która „na skutek uzasadnionej obawy przed prześladowaniem z powodu swojej rasy,
religii, narodowości, przynależności do określonej grupy społecznej lub z powodu
przekonań politycznych przebywa poza granicami państwa, którego jest
obywatelem, i nie może lub nie chce z powodu tych obaw korzystać z ochrony
tego państwa, albo która nie ma żadnego obywatelstwa i, znajdując się poza
państwem swojego dawnego stałego zamieszkania, nie może lub nie chce z powodu
tych obaw powrócić do tego państwa”6. Podobnie jak to miało miejsce w przypadku
mechanizmu prawa do azylu w Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka, również
Konwencja genewska ustanowiła istotne ograniczenia w zakresie możliwości
wykorzystania statusu uchodźcy do ochrony osób potępianych przez społeczność
międzynarodową. Ochrony nie uzyska jednostka, która:
„a) dokonała zbrodni przeciwko pokojowi, zbrodni wojennej lub zbrodni przeciwko
ludzkości (...);
b) dokonała poważnej zbrodni o charakterze niepolitycznym poza państwem, które ją
przyjęło, przed uznaniem jej za uchodźcę;
c) jest winną czynów sprzecznych z celami i zasadami Narodów Zjednoczonych”.
Dokument przewiduje, że status uchodźcy wygasa po jednej z kilku przesłanek:
 dobrowolnym powrocie pod ochronę państwa, którego jest się obywatelem;
 ponownym uzyskaniu obywatelstwa (po wcześniejszym jego utraceniu);
 przyjęciu nowego obywatelstwo i uzyskaniu tym samym ochrony państwa,
którego jest się obywatelem;
 ponownym, dobrowolnym osiedleniu się w państwie, które wcześniej
jednostka opuściła z powodu obawy przed prześladowaniem;
 ustaniu warunków, w związku z którymi dana osoba została uznana za
uchodźcę (poprawa sytuacji w jej kraju pochodzenia)7.
6
Pierwotnie Konwencja genewska z 1951 r. przewidywała, że za uchodźców powinni być
uznani tylko ci, którzy wcześniej dysponowali takim statusem oraz jednostki znajdujące się
w opisanej sytuacji, która miała miejsce przed 1951 r. Z oczywistych przyczyn naturalnych
osoby współcześnie ubiegające się o objęcie ochroną nie mogą się powołać na wydarzenia
mające miejsce ponad 60 lat temu. Dopiero Protokół z 1967 r. nadał definicji uchodźstwa
dzisiejsze brzmienie poprzez usunięcie klauzuli czasowej.
7
Konwencja dotycząca statusu uchodźców, sporządzona w Genewie dnia 28 lipca 1951 r.,
http://www.unhcrcentraleurope.org/_assets/files/content/resources/pdf_pl/refugee_convention/konwencja_gen
ewska.pdf, [dostęp 13.12.2016 r.]; Protokół dotyczący statusu uchodźców, sporządzony
w Nowym Jorku dnia 31 stycznia 1967 r.,
http://www.unhcr-centraleurope.org/pl/pdf/materialy/konwencje/konwencja-dotyczacastatusu-uchodzcow-z-1951-r/protokolu-do-niej-z-1967-r.html, [13.12.2016 r.].
115
Ustalone konwencją nabycie i utrata statusu uchodźcy powoduje, że
równolegle powstały inne kategorie jednostek wrażliwych na różnego rodzaju
zagrożenia, które są adresatami wsparcia międzynarodowego. Jedną z nich jest
pojęcie uchodźców wewnętrznych /osób wewnętrznie przesiedlonych (internally
displaced persons / people - IDPs). Zaliczani są tu ludzie w położeniu podobnym do
tradycyjnie pojmowanych uchodźców, jednak ich opuszczenie domów nie
skutkowało wyjazdem poza granice swojego macierzystego kraju, choć, oczywiście,
w przyszłości może prowadzić do emigracji. W związku z tym do tego grona zaliczane
mogą być jednostki prześladowane we własnym kraju, jednak nadal przebywające
pod jurysdykcją i teoretycznie ochroną własnego rządu. Co więcej, przyjęło się, że
jako IDPs zalicza się osoby zagrożone skutkami konfliktów zbrojnych czy innych
aktów powszechnej przemocy, podmioty cierpiące z powodu łamania praw
człowieka, a nawet przesiedlone ofiary katastrof naturalnych8.
Konwencji Genewskiej z 1951 r. blisko do uznania za źródło powszechnie
obowiązującego prawa międzynarodowego (w 2011 r. aż 148 państw było stronami
tej umowy). Jednak z punktu widzenia państw członkowskich UE istotne są zapisy
porozumień zawieranych w ramach Wspólnoty. Na tym poziomie niewątpliwie
wyróżnia się Traktat o Funkcjonowaniu Unii Europejskiej. Jego artykuł 78 wspomina
o tworzeniu wspólnej polityki i jednolitej praktyki odnośnie udzielania różnych form
ochrony międzynarodowej: przyznania azylu i tym samym statusu uchodźcy, ochrony
uzupełniającej oraz ochrony tymczasowej. Szczegóły dotyczące ustalania i zasad
wdrażania ochrony międzynarodowej przez państwa członkowskie znaleźć można
w aktach wydawanych przez organy UE, w szczególności Radę i Parlament
Europejski9.
8
Internally Displaced People, http://www.unhcr.org/internally-displaced-people.html,
[dostęp
13.12.2016
r.];
Questions
and
Answers
about
IDPs,
http://www.ohchr.org/EN/Issues/IDPersons/Pages/Issues.aspx, [dostęp 13.12.2016 r.];
Guiding Principles on Internal Displacement,
http://www.unhcr.org/protection/idps/43ce1cff2/guiding-principles-internaldisplacement.html, [dostęp 13.12.2016 r.].
9
The 1951 convention relating to the status of refugees and its 1967 protocol, UNHCR,
http://www.unhcr-centraleurope.org/pdf/resources/conventions/refugee-convention/1951refugee-convention-questions-and-answers.html,
[dostęp
13.21.2016
r.];
Wersja
skonsolidowana Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej, „Dziennik Urzędowy Unii
Europejskiej”, C 326, 26/10/2012,
http://eur-lex.europa.eu/legal-content/pl/TXT/?uri=CELEX%3A12012E%2FTXT, [dostęp
13.12.2016 r.]. Zob. również Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2011/95/UE z dnia
13 grudnia 2011 r. w sprawie norm dotyczących kwalifikowania obywateli państw trzecich lub
bezpaństwowców jako beneficjentów ochrony międzynarodowej, jednolitego statusu
uchodźców lub osób kwalifikujących się do otrzymania ochrony uzupełniającej oraz zakresu
udzielanej ochrony, „Dziennik Urzędowy Unii Europejskiej”, L 337/9, 20.12.2011, http://eurlex.europa.eu/legal-content/PL/TXT/?uri=celex:32011L0095,
[dostęp
13.12.2016];
116
Jeżeli chodzi o aspekty unijnej współpracy rozwojowej, której beneficjentami
mają być także uchodźcy, warto odwołać się do zapisów tzw. Europejskiego
Konsensusu w sprawie Rozwoju. Dokument przewiduje m.in. potrzebę świadczenia
pomocy dla uchodźców płynących z niestabilnych państw oraz znajdującej się w nich
ludności przesiedlonej poprzez zwiększenie bezpieczeństwa żywnościowego
i znalezienie „trwałych rozwiązań”. W ramach działań na rzecz spójności polityki
rozwojowej UE Komisja została zobowiązana do „włączenia migracji i zagadnień
dotyczących uchodźców w krajowe i regionalne strategie i partnerstwa
z zainteresowanymi krajami”. Takie działanie miało zaowocować holistycznym, a nie
odizolowanym rozpatrywaniem kwestii międzynarodowej ochrony i promocji
przemian społeczno-gospodarczych10.
Oczywiście, istnienie uregulowań w sferze prawa międzynarodowego
publicznego i norm wspólnotowych nie zastępuje potrzeby tworzenia legislacji
krajowej, która dotyczyłaby uchodźców i osób starających się o przyznanie tego
statusu. W odniesieniu do Polski takim aktem prawa krajowego będzie głównie
ustawa o cudzoziemcach, nie wspominając oczywiście o art. 56 Konstytucji RP11.
Dlaczego mówimy o kryzysie migracyjnym?
Unia Europejska, a szczególnie jej tzw. starzy członkowie, od dłuższego
czasu przyciągała ogromne masy różnego rodzaju migrantów ze wszystkich stron
świata. W tym ogromnym potoku ludzi zawsze znajdowali się także uchodźcy,
przyciągani tradycyjną już niemal polityką udzielania azylu przez Zachód. Jednakże
od kilku lat coraz głośniej wspomina się o kryzysie migracyjnym, wywołanym przez
Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2013/32/UE z dnia 26 czerwca 2013 r. w sprawie
wspólnych procedur udzielania i cofania ochrony międzynarodowej, „Dziennik Urzędowy
Unii Europejskiej”, L 180/60, 29.6.2013,
http://eur-lex.europa.eu/legal-content/PL/TXT/?uri=celex:32013L0032, [dostęp 13.12.2016
r.]; Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 604/2013 z dnia 26 czerwca
2013 r. w sprawie ustanowienia kryteriów i mechanizmów ustalania państwa członkowskiego
odpowiedzialnego za rozpatrzenie wniosku o udzielenie ochrony międzynarodowej złożonego
w jednym z państw członkowskich przez obywatela państwa trzeciego lub bezpaństwowca,
„Dziennik Urzędowy Unii Europejskiej”, L 180/31, 29.6.2013, http://eur-lex.europa.eu/legalcontent/PL/TXT/?uri=celex:32013R0604, [dostęp 13.12.2016 r.].
10
Wspólne oświadczenie Rady i przedstawicieli rządów Państw Członkowskich zebranych
w ramach Rady, Parlamentu Europejskiego i Komisji w sprawie polityki rozwojowej Unii
Europejskiej: Konsensus Europejski, "Dziennik Urzędowy Unii Europejskiej", C 46/1,
24.2.2006,
http://eur-lex.europa.eu/legal-content/PL/TXT/?uri=CELEX%3A42006X0224(01), [dostęp
13.12.2016 r.].
11
Ustawa z dnia 12 grudnia 2013 r. o cudzoziemcach, Dz. U. 2013, poz. 1650; Konstytucja
Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r., Dz. U. 1997, Nr 78, poz. 483 (z późn.
zm.).
117
gwałtowny wzrost liczby napływających do państw UE osób poszukujących
międzynarodowej ochrony. Przyglądając się danym odnośnie liczby składanych
w krajach członkowskich Unii wniosków azylowych, od 2011 r. widzimy dużą
dynamikę zmian trendu, w szczególności po 2013 r., kiedy możemy mówić
o spotęgowaniu ilości chętnych. Niewątpliwie krytyczny był rok 2015, gdy
o przyznanie statusu uchodźcy ubiegało się ok. 1,32 mln osób (w porównaniu do
niecałych 235 tysięcy w roku 2005). Brak jeszcze danych za 2016 r. Deklaracje
decydentów wskazywały, że wynegocjowana w marcu tego roku umowa o readmisji
między Turcją a UE miała zahamować, a przynajmniej zmniejszyć, skalę nielegalnej
migracji do państw UE. Wstępne dane Eurostatu wskazują jednak, że realia mogą się
rozmijać z celami założonymi przez liderów UE. W pierwszym półroczu 2016 r.
złożono więcej wniosków, niż w analogicznym okresie rok wcześniej. Być może,
dzięki przyjętemu porozumieniu, rejestracja wniosków o przyznanie statusu uchodźcy
rozłożyła się bardziej równomiernie niż miało to miejsce w 2015 r. Jednak
prawdopodobnym jest również scenariusz, że ograniczenia w ruchu drogą lądową,
czyli na tzw. „szlaku bałkańskim”, spowodowały powrót uciekinierów do
komunikacji morskiej i nasilenie napływu osób do Włoch12.
Osoby starające się przyznanie statusu uchodźcy nie kierują się równomiernie
do wszystkich krajów członkowskich UE. Zdecydowana większość z nich została
zarejestrowana w Niemczech (ponad 440 tysięcy wniosków w 2015 r.), ale także na
Węgrzech (ok. 174 tysiące), w Szwecji (156 tysięcy), Austrii (85,5 tysiąca), Włoszech
(83 tysiące) oraz Francji ponad 70,5 tysiąca)13. W mniejszym stopniu kryzys
migracyjny dotyczy również Holandii, Belgii, Wielkiej Brytanii oraz Danii. Wśród
wymienionych powyżej państw dziwić może wysoka pozycja Węgier. Warto
pamiętać, że dla zdecydowanej większości osób starających się o przyznanie statusu
uchodźcy jest to kraj tranzytowy, w którym zostali jedynie zarejestrowani, ale który
bardzo szybko chcieli opuścić w dalszej drodze na Zachód. Dziwić może brak
12
Decyzja Rady (UE) 2016/551 z dnia 23 marca 2016 r. określająca stanowisko, które ma
zostać przyjęte w imieniu Unii Europejskiej we Wspólnym Komitecie ds. Readmisji, w sprawie
jego decyzji dotyczącej ustaleń wykonawczych na potrzeby stosowania od dnia 1 czerwca 2016
r. art. 4 i 6 Umowy między Unią Europejską a Republiką Turcji o readmisji osób
przebywających nielegalnie, „Dziennik Urzędowy Unii Europejskiej”, L 95/9, 9.4.2016,
http://eur-lex.europa.eu/legal-content/PL/TXT/?uri=CELEX%3A32016D0551
[dostęp
13.12.2016 r.]; Unia i Turcja porozumiały się w sprawie kryzysu, „Biuletyn Migracyjny”, Nr
54/Czerwiec 2016, http://biuletynmigracyjny.uw.edu.pl/54-czerwiec-2016/unia-i-turcjaporozumialy-sie-w-sprawie-kryzysu, [dostęp 13.12.2016 r.]; Komisja Europejska otwiera
możliwość podjęcia do czerwca decyzji w sprawie zniesienia wiz dla obywateli Turcji,
http://europa.eu/rapid/press-release_IP-16-1622_pl.htm,
[dostęp 13.12.2016 r.]; Asylum quarterly report, http://ec.europa.eu/eurostat/statisticsexplained/index.php/Asylum_quarterly_report, [dostęp 13.12.2016 r.].
13
Dane za Asylum statistics, op. cit. Zob. Wykres 3.
118
w powyższym gronie Grecji i Hiszpanii. Wynika to ze stosunkowo częstej praktyki
zaniechania pobrania wniosków o pomoc międzynarodową od cudzoziemców
przybywających na ich terytorium, mimo że stoi to w jawnej sprzeczności z zasadami
wspólnotowymi ustanowionymi przez rozporządzenie Dublin III 14. Osobom tym
pozwalano starać się o ochronę ze strony innych rządów UE, które nie odczuwają
w tak dużym stopniu długoterminowych skutków ostatniego kryzysu finansowego.
Wykres 1. Liczba wniosków o ochronę międzynarodową w krajach UE
Źródło:
opracowanie
własne
na
podstawie
Asylum
http://ec.europa.eu/eurostat/statistics-explained/index.php/Asylum_statistics,
13.12.2016 r.].
statistics,
[dostęp
Wykres 2. Rozkład wniosków o ochronę międzynarodową pomiędzy państwa
członkowskie UE i wybrane kraje EFTA
Źródło: opracowanie własne na podstawie Asylum statistics, op. cit. * - wybrane państwa
EFTA.
14
Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 604/2013..., op. cit.
119
W poszukiwaniu międzynarodowej ochrony do państw UE przybywają
głównie obywatele Syrii (niemal 363 tysiące osób w 2015 r.), Afganistanu (ponad 178
tysięcy) i Iraku (121,5 tysiąca)15 lub osoby deklarujące taką przynależność państwową
(w celu zwiększenia szans, a nawet wyłudzenia statusu gwarantującego prawo pobytu
i zasiłki). W potoku ludzi ubiegających się uznanie za uchodźców znaleźć można
także osoby pochodzące z Kosowa, Albanii, Pakistanu czy też wielu ogarniętych
konfliktami zbrojnymi państw afrykańskich. Dołączają do nich ludzie z innych części
świata16, którzy z różnych powodów, także ekonomicznych, opuszczają własne
państwa i, powołując się np. na łamanie praw człowieka, występują o ochronę państw
UE, a tym samym prawo pobytu, możliwość podejmowania pracy czy opiekę
socjalną.
Kwestia uchodźców jest niewątpliwie problem globalnym, jednak ma ona
dualistyczny charakter. Z jednej strony rozmaite zagrożenia powodują, że ludzie
w różnych częściach świata zmuszani są do opuszczenia swoich domów i państw
w poszukiwaniu bezpiecznego schronienia. Obowiązek wsparcia tych grup spoczywa
na całej społeczności międzynarodowej, a nie tylko na poszczególnych krajach
sąsiedzkich. Równocześnie należy pamiętać, że instrumenty potrzebne do
zaspokojenia podstawowych potrzeb uciekającej ludności, jak i rozwiązania sytuacji
generujących przymusowe migracje, leżą w poszczególnych regionach. W przypadku
opisywanego kryzysu będą to regiony Europy i szeroko pojmowanego Bliskiego
Wschodu i Afryki Północnej.
15
16
Dane za Asylum statistics, op. cit. Zob. Wykres 3.
Ibidem.
120
Wykres 3. Kraj pochodzenia osób starających się o przyznanie statusu uchodźcy
w krajach UE w latach 2014-2015
Źródło: opracowanie własne na podstawie Asylum statistics, op. cit.* - Kosowo, którego
uznanie międzynarodowe jako suwerennego państwa, a nie zbuntowanej prowincji Serbii, jest
kwestionowane.
121
Czym jest pomoc rozwojowa i dlaczego jest ona ważnym instrumentem dla UE
Poprzez pomoc rozwojową należy rozumieć udzielane głównie krajom Azji,
Afryki i Ameryki Łacińskiej wsparcie finansowe i rzeczowe, którego celem ma być
przyspieszenie przemian społeczno-gospodarczych i poprawa jakości życia ludności
zamieszkującej te państwa. Główni, choć nie jedyni, dawcy wsparcia są skupieni
w Komitecie Pomocy Rozwojowej (Development Assistance Committee, DAC), który
działa w ramach struktury Organizacji Współpracy Gospodarczej i Rozwoju
(Organization for Economic Co-operation and Development, OECD). Komitet jest
nie tylko forum dyskusji pomiędzy państwami zaangażowanymi w międzynarodową
współpracę rozwojową oraz instytucją przyczyniającą się do koordynacji działań, ale
jest także źródłem standardów i norm współtworzących ramy działania dla swych
członków. DAC liczy obecnie 29 członków17, w tym 19 państw UE oraz Komisję
Europejską (KE)18.
Kluczowym pojęciem dla opisu działania członków DAC jest termin
Oficjalna Pomoc Rozwojowa (Official Development Assistance, ODA). Jest to zbiór
działań, które mogą bezspornie zostać uznane przez Komitet za wsparcie. W związku
z tym tego typu transfery muszą spełniać określone warunki odnośnie:
preferencyjności (zawierają w sobie składnik przynajmniej 25% darowizny),
przeznaczenia (celem ich jest rozwój społeczno-gospodarczy krajów rozwijających
się) oraz określonego statusu dawcy i biorcy (świadczone są przez oficjalne
organy/instytucje państwa dla krajów znajdujących się na publikowanym przez DAC
wykazie beneficjentów - DAC List of ODA Recipients)19.
17
Do Komitetu należą: Australia, Austria, Belgia, Czechy, Dania, Finlandia, Francja, Grecja,
Hiszpania, Holandia, Irlandia, Islandia, Japonia, Kanada, Korea Południowa, Komisja
Europejska, Luksemburg, Niemcy, Norwegia, Nowa Zelandia, Polska, Portugalia, Słowacja,
Słowenia, Szwajcaria, Szwecja, USA, Wielka Brytania i Włochy.
18
Zob.
DAC
members,
informacja
na
stronie
internetowej
OECD,
http://www.oecd.org/dac/dacmembers.htm, [dostęp 13.12..2016 r.]; M. Smolaga, Wschodzący
donatorzy w globalnym systemie pomocy rozwojowej, praca doktorska napisana pod
kierownictwem prof. dra hab. Janusza Symonidesa i obroniona na Wydziale Dziennikarstwa
i Nauk Politycznych Uniwersytetu Warszawskiego, tekst dostępny pod adresem
https://depotuw.ceon.pl/bitstream/handle/item/1008/M.%20Smolaga,%20doktorat.pdf?seque
nce=1, [dostęp 13.12.2016 r.], s. 9, 40-41; M. Smolaga, Pomoc rozwojowa UE skierowana do
uchodźców [w:] A. Wojtaszak, J. Jartyś, A. Krawcewicz (red.), Europa wobec problemu
uchodźców, Wydawnictwo Naukowe Wydziału Humanistycznego US MINERWA, Szczecin
2016, s. 27-29.
19
DAC Statistical Reporting Directives, DCD/DAC(2010)40/REV1, Development Cooperation Directorate, Development Assistance Committee, Organisation for Economic Cooperation and Development, Paris 2010, http://www.oecd.org/dac/stats/38429349.pdf, [dostęp
13.12.2016 r.], s. 11; Official development assistance – definition and coverage,
http://www.oecd.org/dac/stats/officialdevelopmentassistancedefinitionandcoverage.htm,
[dostęp 13.12.2016 r.]; M. Smolaga, Wschodzący donatorzy w..., op. cit., 25-27.
122
Istota ODA powoduje, że realizowane przez nią projekty muszą mieć
charakter gospodarczy lub społeczny, choć i tutaj zawierane są inicjatywy polityczne,
np. przyczyniające się do promocji praw człowieka. Niemniej działania związane
z tzw. twardą siłą państwa, czyli kwestie związane ze współpracą wojskową, nawet
misje pokojowe, nie mogą być finansowane poprzez wsparcie rozwojowe.
Niewątpliwie pomoc osobom uciekającym przed prześladowaniem albo innymi
czynnikami zagrażającymi bezpieczeństwu osobistemu wpisuje się w ideę ODA.
W związku z powyższym donatorzy mają dwie możliwości, by to uczynić w ramach
oferowanego wsparcia rozwojowego:
 pomoc uchodźcom w kraju dawcy (koszty pierwszych 12 miesięcy pobytu
oraz ewentualne nakłady związane z powrotem uchodźcy do kraju
pochodzenia),
 wsparcie dla uchodźców w krajach-beneficjentach ODA oraz rozwiązywanie
problemów społeczno-gospodarczych w państwach pochodzenia uchodźców
(bez limitu czasowego)20.
Pomoc rozwojowa odgrywa dla UE szczególne znaczenie. Po pierwsze, jest
instrumentem, przy użyciu którego państwa członkowskie, jak i Unia ujęta jako
całość, mają oddziaływać na występujące w otoczeniu międzynarodowym
niekorzystne zjawiska. Po drugie, świadczenie ODA pozwala promować wizerunek
UE jako globalnego aktora, aktywnego w różnych częściach świata.
Wydatki państw członkowskich UE na pomoc rozwojową wzrastają (25,34
mld USD w 2000 r. przy 74 mld USD piętnaście lat później) 21. Pewnym wyzwaniem
dla budżetów instytucji zajmujących się współpracą rozwojową był kryzys
finansowy, jednak wydaje się, że został już on przełamany22.
20
Is it ODA?, „Factsheet”, November 2008, https://www.oecd.org/dac/stats/34086975.pdf,
[dostęp 13.12.2016 r.].
21
Dane
za
Total
flows
by
donor
(ODA+OOF+Private)
[DAC1],
https://stats.oecd.org/Index.aspx?DataSetCode=TABLE1, [dostęp 13.12.2016 r.]. Zob.
Wykres 4.
22
Ibidem.
123
Wykres 4. Suma nakładów państw UE na ODA w latach 200-2015 (mld USD, ceny
bieżące)
Źródło: opracowanie własne na podstawie Total flows by donor (ODA+OOF+Private)
[DAC1], https://stats.oecd.org/Index.aspx?DataSetCode=TABLE1, [dostęp 13.12.2016 r.].
UE często podkreśla fakt, że nakłady jej 19 członków należących
jednocześnie do DAC stanowią ponad połowę całości ODA oferowanej przez
Komitet. Taki stan rzeczy ma miejsce już od kilkunastu lat. O szczytowym udziale
dawców unijnych w ODA wobec pozostałych państw DAC można było mówić
w 2007 r., kiedy współczynnik wyniósł aż 59%.
Wykres 5. Udział UE we wsparciu DAC w latach 200-2015
Źródło: opracowanie własne na podstawie Total flows by..., op. cit.
124
Poziom nakładów poszczególnych państw na pomoc rozwojową jest mocno
zróżnicowany. Zależy on od całego szeregu czynników, jak: potencjał gospodarczy
dawcy, jego powiązania z krajami globalnego południa czy też założenia własnej
polityki zagranicznej. To, co często nazywa się ODA UE, jest w rzeczywistości
wypadkową działań 28 państw, zmodyfikowaną jeszcze przez aktywność
wspólnotowych instytucji pomocowych.
UE, ujęta jako blok, odpowiedziała na kryzysy polityczne i społeczne w swym
otoczeniu międzynarodowym, zwiększając poziom świadczonej ODA. Wydaje się
jednak, że podjęte działania w niektórych przypadkach mogły być opóźnione,
a czasami także nieadekwatne, jeżeli chodzi o skalę wsparcia. Starania włożone w tę
odpowiedź nie były rozłożone równomiernie. Realnym ograniczeniem dla aktywności
pomocowej większej liczby państw członkowskich był kryzys finansowy w sferze
euro i zastosowana polityka wychodzenia z niego, która opierała się na zgodnych
z zasadami monetaryzmu oszczędnościach budżetowych. Dodatkowo, europejscy
decydenci nie docenili skali długoterminowych problemów związanych z Arabską
Wiosną (szczególnie konfliktami w Libii i Syrii) i nie wykorzystali całości
prewencyjnego potencjału tkwiącego w instrumencie pomocy rozwojowej.
Zdecydowano się na wsparcie, a może nawet inicjowanie pewnych rozwiązań
politycznych (siłowe obalenie dotychczasowych rządów o słabej legitymacji
demokratycznej), bez zarezerwowania wystarczających środków finansowych na
rozwiązanie problemów społeczno-gospodarczych, które musiały się pojawić
w trakcie tych radykalnych przemian23.
W zależności od możliwości i interesów poszczególni dawcy wywodzący się
z UE w różny sposób zareagowali na wyzwania powodujące kryzys migracyjny.
Część państw zdecydowała się zwiększyć środki asygnowane na ODA (głównie
Wielka Brytania, Niemcy i Szwecja – przy porównaniu 2010 r. z 2015 r. widać
zwiększenie wolumenów o odpowiednio 5,65 mld USD, 4,79 mld USD i 2,56 mld
USD). Kilka państw zmuszonych zostało do ograniczenia swojej hojności
międzynarodowej (w największym stopniu Hiszpania – różnica ponad 4,3 mld USD
pomiędzy 2010 r., a 2015 r. – ale także Francja czy Grecja)24.
23
24
M. Smolaga, Pomoc rozwojowa UE ..., op. cit., 29-42.
Dane za Total flows by ..., op. cit. Zob. Wykres 6.
125
Wykres 6. Nakłady poszczególnych państw członkowskich UE na ODA (porównanie
lat 2010 i 2015, w mld USD)
Źródło: opracowanie własne na podstawie Total flows by ..., op. cit.
Doświadczenia kilku przebadanych państw członkowskich UE wskazują, że
w większości przypadków pomiędzy latami 2010 a 2014 zdecydowanie wzrosła
liczba realizowanych projektów rozwojowych, które dotyczą spraw uchodźców i/lub
126
IDPs25. Odmienna sytuacja miała miejsce w Hiszpanii, która, wdrażając drastyczne
środki oszczędnościowe, musiała ograniczyć swoje nakłady na ODA, choć
w omawianym sektorze cięcia były mniejsze niż innych segmentach hiszpańskiej
współpracy rozwojowej. W 2010 r. na 13867 projektów zgłoszonych przez władze
w Madrycie do OECD przynajmniej 254 przedsięwzięcia dotyczyły działań
zewnętrznych na rzecz uchodźców bądź IDPs. Realizowane były one głównie
w Afryce Północnej (uchodźcy z obszaru Sahary Zachodniej), Kolumbii, Autonomii
Palestyńskiej i Demokratycznej Republice Konga (DRK). Postępowania te
pochłonęły łącznie 116,57 mln USD. Cztery lata później na 5617 przebadanych
projektów przynajmniej 216 dotyczyło działań na świecie wspierających grupy
potrzebujące ochrony. Inicjatywy pomocowe zaliczono przede wszystkim na konto
Maroka, ale także m. in. Autonomii Palestyńskiej, Syrii czy Sudanu Południowego.
Hiszpania przeznaczyła na ten cel 35,12 mln USD26.
W 2010 r. Niemcy zrealizowały na rzecz uchodźców i IDPs w innych krajach
(głównie DRK, Sudanie, Afganistanie, Kolumbii i Syrii) przynajmniej 67
przedsięwzięć (na 10652 zgłoszone projekty) o łącznej wartości 67,47 mln USD.
W 2014 r. takich inicjatyw było już 271 (na 7458 ogółem). Działania były prowadzone
głównie w Syrii, ale także m.in. w Iraku, Sudanie Południowym, DRK, Afganistanie,
Pakistanie i Autonomii Palestyńskiej. Wydano na nie w sumie 880,98 mln USD 27.
Szwecja w 2010 r. sfinansowała poprzez swoją ODA przynajmniej 27
inicjatyw (na zgłoszonych 2505 projektów) skierowanych do analizowanych grup
odbiorców. Działania były rozproszone po różnych państwach i pochłonęły łącznie
ok. 54,39 mln USD. Cztery lata później szwedzki rząd skierował do uchodźców i IDPs
38 przedsięwzięć, które realizowane były głównie na Bliskim Wschodzie i w Afryce.
Ich wartość wyniosła 74,70 mln USD 28.
Wielka Brytania zgłosiła do OECD przynajmniej 55 projektów (na 3669
przedsięwzięcia ogółem), które zostały realizowane 2010 r. w bezpośrednim
kontekście ludzi poszukujących międzynarodowej ochrony. Przeznaczono na nie
25
Opracowanie własne na podstawie opisów projektów zgłoszonych przez donatorów do bazy
danych
OECD:
Creditor
Reporting
System
(CRS),
http://stats.oecd.org/Index.aspx?datasetcode=CRS1, [dostęp 13.12.2016]. Selekcja polegała
na wyszukaniu w ogólnej puli realizowanych inicjatyw przedsięwzięć, które były skierowane
do uchodźców sensu stricto lub uchodźców wewnętrznych/przesiedleńców uciekających przed
konfliktami, czyli osób, które bardzo szybko mogą wystąpić o międzynarodową ochronę.
Z tego powodu wykluczono działania, których jedyną grupą docelową będą ludzie zmuszeni
do opuszczenia swych domów przez katastrofy naturalne – np. trzęsienie ziemi na Haiti
w 2010 r.
26
Obliczenia własne na podstawie Creditor Reporting System (CRS), op. cit.
27
Ibidem.
28
Ibidem.
127
70,43 mln USD, co poskutkowało działaniami głównie na Sri Lance i w Jemenie, ale
także m.in. w Mjanmie, Burundi, Pakistanie i Autonomii Palestyńskiej. W 2014 r.
przedsięwzięć zagranicznych skierowanych do uchodźców i IDPs było przynajmniej
50 (na 5756 zgłoszeń), czyli kilka mniej niż cztery lata wcześniej. Podjęto działania
głównie w Libanie, Autonomii Palestyńskiej, Libii, Kamerunie, Etiopii, Kenii,
Sudanie, Ugandzie i Mjanmie. Wydano na nie sporo więcej funduszy niż w 2010 r.,
bo 189,60 mln USD29.
Głęboko zainteresowane stabilizacją kryzysu migracyjnego, jednocześnie
targane problemami gospodarczymi Włochy zorganizowały w 2010 r. przynajmniej
32 inicjatywy zagraniczne (na 2714 projektów) skierowane do uchodźców i IDPs,
głównie w Libanie, Kolumbii, Kenii, Somalii, Sudanie, Indiach, Jordanii
i w Autonomii Palestyńskiej. Wymagały one wydania 13,94 mln USD. Cztery lata
później tego typu przedsięwzięć było przynajmniej 77. Dotyczyły głównie Libanu,
Jordanii, Syrii i Algierii, ale także m.in. Somalii, Tajlandii czy Iraku. Wyasygnowano
na ten cel 36,84 mln USD30.
Oprócz tradycyjnego użycia ODA do rozwiązywania lub ograniczania skali
różnego rodzaju wyzwań międzynarodowych, w tym bolączek trapiących uchodźców,
państwa wykorzystują świadczone wsparcie do pokrycia części kosztów związanych
z pobytem na ich własnym terytorium osób poszukujących międzynarodowej
ochrony. Dawcy w coraz większym stopniu wykorzystują tę opcję zwiększenia
wolumenu własnej ODA, co wiąże się ze wzrostem liczby napływających uchodźców,
ale także możliwościami stymulacji własnej gospodarki. W 2000 r. członkowie UE
przeznaczyli na ten cel łącznie 0,64 mld USD, podczas gdy w 2013 r. wydatki te
wyniosły już 2,60 mld USD31. Jednak o niespotykanej wcześniej dynamice przyrostu
można było mówić dopiero w ciągu dwu następnych lat (9,61 mld w roku 2015). Co
interesujące, członkowie DAC spoza UE do 2013 r. wydawali na krajowe koszty,
związane z przybyciem uchodźców, podobne kwoty, co państwa należące do Unii.
Późniejsze dysproporcje uwidaczniają, w jakim stopniu współczesny kryzys
migracyjny jest obciążeniem dla Europy Zachodniej32.
29
Ibidem.
Ibidem.
31
Dane za Total flows by ..., op. cit. Zob. Wykres 7.
32
Ibidem.
30
128
Wykres 7. Poziom pomocy rozwojowej przeznaczonej na wsparcie uchodźców
przebywających w kraju donatora (w mld USD, ceny bieżące)
Źródło: opracowanie własne na podstawie Total flows by ..., op. cit.
Tego typu przekierowania budżetów rozwojowych, pochłaniające w sumie aż
13% pomocy UE33, powodują coraz większą konkurencję między tradycyjnymi
zadaniami pomocy, realizowanymi za granicą, a operacjami podejmowanymi ze
względu na potrzeby wewnętrzne państw dawców. Powstałe napięcia bezsprzecznie
będą prowadzić do konfliktu interesów pomiędzy podmiotami zaangażowanymi
w wykonanie tych różnych rodzajów projektów, a także do wywierania nacisków na
poszczególne rządy.
Czy istnieje zależność między hojnością pomocową a przyjmowaniem
uchodźców?
Zarówno udzielanie pomocy rozwojowej, jak i udzielanie ochrony
uchodźcom można uznać za wyznaczniki realizacji przez konkretny rząd solidarności
międzynarodowej. Dodatkowo, zasadne wydaje się pytanie, czy aktywność
pomocowa danego państwa za granicą powoduje, że osoby poszukujące bezpiecznego
schronienia będą się do niego częściej zgłaszać, w porównaniu z mniej hojnymi
donatorami?
Z zestawienia danych za 2014 r. wynika, że wśród członków UE jest spore
grono państw, które zarówno wydają stosunkowo niewielkie środki na ODA (do 500
mln USD), jak i nie przyjęły wielu uchodźców (do 10 tysięcy wniosków). W tej grupie
znajdziemy: Chorwację, Cypr, Czechy, Estonię, Grecję, Litwę, Luksemburg, Łotwę,
33
Development aid rises again in 2015, spending on refugees doubles,
http://www.oecd.org/dac/development-aid-rises-again-in-2015-spending-on-refugeesdoubles.htm, [dostęp 13.12.2016 r.].
129
Maltę, Polskę, Portugalię, Rumunię, Słowację, Słowenię. W specyficznej sytuacji
znalazły się Węgry, które świadczą raczej niewielką pomoc rozwojową (144,03 mln
USD), lecz nominalnie przyjęły relatywnie dużo wniosków o opiekę międzynarodową
(ponad 40 tysięcy)34. Wiadomo jednak, że po obowiązkowym zarejestrowaniu
uchodźcy masowo starali się wyjechać z tego kraju i szukać schronienia gdzie indziej.
Innym przykładem niesymetrycznego zaangażowania były Hiszpania i Finlandia,
których wolumeny ODA można potraktować jako średnie, lecz rejestrowało się tam
stosunkowo mało uchodźców. W odniesieniu do Austrii, Belgii, Danii, Szwecji,
Włoch można stwierdzić, że oba badane czynniki układały się w miarę
proporcjonalnie. Jeśli chodzi o Francję i Holandię, wykazywały one nieco większą
aktywność w niesieniu pomocy niż przyjmowaniu uciekinierów z innych państw.
Interesująco prezentuje się omawiane zestawienie dla Niemiec i Wielkiej Brytanii.
Bezsprzecznie nakłady obu państw na ODA można uznać za bardzo duże. Drastycznie
różnią się one, jeśli chodzi o liczbę napływających uchodźców. Pierwszy z tych
krajów zarejestrował ich aż niemal 173 tysiące, a drugi ok. 32 tysiące. Można to uznać
za wynik co najwyżej średni35.
Wykres 8. Relacja pomiędzy świadczoną ODA a liczbą składanych wniosków
o międzynarodową ochronę w 2014 r.
Źródło: opracowanie własne na podstawie Total flows by ..., op. cit. oraz Asylum statistics …,
op. cit.
34
35
Dane za Total flows by ..., op. cit. oraz Asylum statistics …, op. cit.
Ibidem.
130
Jeśliby na podstawie zaprezentowanych wyników ekstrapolować linię trendu
(w oparciu o funkcję wielomianową), okazałoby się, że istnieje pewna tendencja do
przyrostu liczby składanych wniosków o ochronę międzynarodową wraz ze
zwiększaniem się wolumenu oferowanej ODA. Jednak w pewnym etapie dynamika
przyciągania dodatkowych uchodźców stopniowo się zmniejsza, a po osiągnięciu
punktu maksymalnego funkcji tendencja zaczyna się wręcz odwracać. Wspomniana
obserwacja nie ma, i nie może mieć, charakteru uniwersalnego, gdyż odstępstwa od
tej tendencji (in plus i in minus) są powodowane takimi czynnikami jak: położenie
geograficzne, polityka wewnętrzna danego rządu, struktura etniczna społeczeństwa
czy poziom dochodu narodowego i uwarunkowania systemu ochrony socjalnej.
Wykres 9. Trend funkcji wysokości świadczonej ODA do liczby składanych
wniosków o międzynarodową ochronę w 2014 r.
Źródło: opracowanie własne na podstawie Total flows by..., op. cit. oraz Asylum statistics…,
op. cit.
Zbliżony rozkład przynosi zestawienie analizowanych czynników w oparciu
o dane za 2015 r. Należy jednak zaznaczyć, że przy podobnych, jak w roku
poprzednim, nakładach na ODA państwa przyjęły większe liczby uchodźców.
131
Wykres 10. Relacja pomiędzy świadczoną ODA a liczbą wniosków o międzynarodową ochronę składanych w 2015 r.
Źródło: opracowanie własne na podstawie Total flows by..., op. cit. oraz Asylum statistics…,
op. cit.
Wspomniane przesunięcie skali, wywołane gwałtownym zwielokrotnieniem
liczby osób szukających w Europie bezpiecznego schronienia, spowodowało, że przy
analogicznej operacji wyznaczenia trendu, opartego o funkcję wielomianową, na
wykresie nie osiągnięto jeszcze punktu maksimum.
Wykres 11. Trend funkcji wysokości świadczonej ODA do liczby wniosków
o międzynarodową ochronę składanych w 2015 r.
Źródło: opracowanie własne na podstawie Total flows by..., op. cit. oraz Asylum statistics…,
op. cit.
132
Podsumowanie
W przeszłości temat uchodźców nie był tradycyjnym i głównym obszarem,
w którym realizowano projekty z zakresu pomocy rozwojowej. W ostatnich latach,
w szczególności po 2011 r., społeczność donatorów (w tym państwa UE) coraz
częściej sięga po instrument ODA w celu wsparcia osób poszukujących
międzynarodowej ochrony. Gwałtowny napływ migrantów był impulsem
zmuszającym dawców europejskich do wyrwania się ze stagnacji po kryzysie
finansowym i skutkach surowej polityki oszczędności. Doprowadziło to do
ponownego zwiększania wolumenu ODA UE, w szczególności dzięki dodatkowym
nakładom ze strony Wielkiej Brytanii, Niemiec i Szwecji.
Pomimo tych przemian działania pomocowe na rzecz uchodźców, które
wdrażane są w otoczeniu międzynarodowym, nadal stanowią tylko około 1%
wszystkich projektów i wiążą się z zaangażowaniem ograniczonych raczej środków
finansowych. Jednak ewidentnie widać, że coraz większe kwoty, sięgające kilkunastu,
a nawet kilkudziesięciu procent budżetów rozwojowych, absorbuje ODA
wykorzystywana do pokrycia kosztów pobytu przymusowych migrantów w państwie
dawcy. Rodzi to pole napięć pomiędzy podmiotami krajowych systemów wsparcia
rozwojowego (nie bez przyczyny nazywanych „przemysłem pomocowym”).
Interesująco prezentuje się wątek relacji pomiędzy wolumenem świadczonej
pomocy rozwojowej a ilością spływających do danego kraju dawcy wniosków
o międzynarodową ochronę. Należy podkreślić, że zależność mówiąca o tym, że
hojniejsi donatorzy europejscy są bardziej otwarci na uchodźców (w większym
stopniu ich przyciągają) nie ma charakteru bezwzględnego i jest modyfikowana przez
szereg czynników wewnętrznych. Zagadnienie zasługuje na dalsze badania,
poszerzające perspektywę o dłuższy okres czy też doświadczenia dawców spoza UE.
Bibliografia:36
Asylum
statistics,
http://ec.europa.eu/eurostat/statisticsexplained/index.php/Asylum_statistics.
Asylum
quarterly
report,
http://ec.europa.eu/eurostat/statisticsexplained/index.php/Asylum_quarterly_report.
Creditor Reporting System (CRS),
http://stats.oecd.org/Index.aspx?datasetcode=CRS1.
DAC members, informacja na stronie internetowej OECD,
36
Dostęp do wszystkich przywoływanych źródeł elektronicznych został potwierdzony
13.12.2016 r.
133
http://www.oecd.org/dac/dacmembers.htm.
DAC Statistical Reporting Directives, DCD/DAC(2010)40/REV1, Development Cooperation Directorate, Development Assistance Committee, Organisation for
Economic Co-operation and Development, Paris 2010,
http://www.oecd.org/dac/stats/38429349.pdf.
Decyzja Rady (UE) 2016/551 z dnia 23 marca 2016 r. określająca stanowisko, które
ma zostać przyjęte w imieniu Unii Europejskiej we Wspólnym Komitecie ds.
Readmisji, w sprawie jego decyzji dotyczącej ustaleń wykonawczych na potrzeby
stosowania od dnia 1 czerwca 2016 r. art. 4 i 6 Umowy między Unią Europejską a
Republiką Turcji o readmisji osób przebywających nielegalnie, „Dziennik Urzędowy
Unii
Europejskiej”,
L
95/9,
9.4.2016,
http://eur-lex.europa.eu/legalcontent/PL/TXT/?uri=CELEX%3A32016D0551.
Development aid rises again in 2015, spending on refugees doubles,
http://www.oecd.org/dac/development-aid-rises-again-in-2015-spending-onrefugees-doubles.htm.
Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2011/95/UE z dnia 13 grudnia 2011 r.
w sprawie norm dotyczących kwalifikowania obywateli państw trzecich lub
bezpaństwowców jako beneficjentów ochrony międzynarodowej, jednolitego statusu
uchodźców lub osób kwalifikujących się do otrzymania ochrony uzupełniającej oraz
zakresu udzielanej ochrony, „Dziennik Urzędowy Unii Europejskiej”, L 337/9,
20.12.2011, http://eur-lex.europa.eu/legal-content/PL/TXT/?uri=celex:32011L0095.
Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2013/32/UE z dnia 26 czerwca 2013 r.
w sprawie wspólnych procedur udzielania i cofania ochrony międzynarodowej,
„Dziennik Urzędowy Unii Europejskiej”, L 180/60, 29.6.2013, http://eurlex.europa.eu/legal-content/PL/TXT/?uri=celex:32013L0032.
Guiding Principles on Internal Displacement,
http://www.unhcr.org/protection/idps/43ce1cff2/guiding-principles-internaldisplacement.html.
Haliżak E., Lizak W., Michałowska G., Popiuk-Rysińska I., Tabor M., Mały słownik
stosunków międzynarodowych, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa
1997.
Internally Displaced People, http://www.unhcr.org/internally-displaced-people.html.
Is it ODA?, „Factsheet”, November 2008,
https://www.oecd.org/dac/stats/34086975.pdf.
Karta Praw Podstawowych Unii Europejskiej (2010/C 83/02), „Dziennik Urzędowy
Unii
Europejskiej”,
30.3.2010,
C
83/389,
http://eurlex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=OJ:C:2010:083:0389:0403:pl:PDF.
134
Komisja Europejska otwiera możliwość podjęcia do czerwca decyzji w sprawie
zniesienia wiz dla obywateli Turcji, http://europa.eu/rapid/press-release_IP-161622_pl.htm.
Konwencja dotycząca statusu uchodźców, sporządzona w Genewie dnia 28 lipca 1951
r.,
http://www.unhcrcentraleurope.org/_assets/files/content/resources/pdf_pl/refugee_convention/konwen
cja_genewska.pdf.
Official
development
assistance
–
definition
and
coverage,
http://www.oecd.org/dac/stats/officialdevelopmentassistancedefinitionandcoverage.h
tm.
Powszechna
Deklaracja
Praw
Człowieka,
http://www.unesco.pl/fileadmin/user_upload/pdf/Powszechna_Deklaracja_Praw_Czl
owieka.pdf.
Protokół dotyczący statusu uchodźców, sporządzony w Nowym Jorku dnia 31 stycznia
1967 r., http://www.unhcr-centraleurope.org/pl/pdf/materialy/konwencje/konwencjadotyczaca-statusu-uchodzcow-z-1951-r/protokolu-do-niej-z-1967-r.html.
Protokół nr 4 do Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności
gwarantujących niektóre prawa i wolności, inne niż już zawarte w Konwencji i w
Pierwszym
Protokole
dodatkowym
do
Konwencji,
https://bip.ms.gov.pl/Data/Files/_public/bip/prawa_czlowieka/convention_pol.pdf.
Questions
and
Answers
about
IDPs,
http://www.ohchr.org/EN/Issues/IDPersons/Pages/Issues.aspx.
Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 604/2013 z dnia 26
czerwca 2013 r. w sprawie ustanowienia kryteriów i mechanizmów ustalania państwa
członkowskiego odpowiedzialnego za rozpatrzenie wniosku o udzielenie ochrony
międzynarodowej złożonego w jednym z państw członkowskich przez obywatela
państwa trzeciego lub bezpaństwowca, „Dziennik Urzędowy Unii Europejskiej”, L
180/31,
29.6.2013,
http://eur-lex.europa.eu/legalcontent/PL/TXT/?uri=celex:32013R0604.
Smolaga M., Pomoc rozwojowa UE skierowana do uchodźców [w:] A. Wojtaszak, J.
Jartyś, A. Krawcewicz (red.), Europa wobec problemu uchodźców, Wydawnictwo
Naukowe Wydziału Humanistycznego US MINERWA, Szczecin 2016.
Smolaga M., Wschodzący donatorzy w globalnym systemie pomocy rozwojowej, praca
doktorska napisana pod kierownictwem prof. dra hab. Janusza Symonidesa i
obroniona na Wydziale Dziennikarstwa i Nauk Politycznych Uniwersytetu
Warszawskiego,
tekst
dostępny
pod
adresem
https://depotuw.ceon.pl/bitstream/handle/item/1008/M.%20Smolaga,%20doktorat.p
df?sequence=1.
135
The 1951 convention relating to the status of refugees and its 1967 protocol, UNHCR,
http://www.unhcr-centraleurope.org/pdf/resources/conventions/refugeeconvention/1951-refugee-convention-questions-and-answers.html.
Total
flows
by
donor
(ODA+OOF+Private)
[DAC1],
https://stats.oecd.org/Index.aspx?DataSetCode=TABLE1.
Unia i Turcja porozumiały się w sprawie kryzysu, „Biuletyn Migracyjny”, Nr
54/Czerwiec 2016, http://biuletynmigracyjny.uw.edu.pl/54-czerwiec-2016/unia-iturcja-porozumialy-sie-w-sprawie-kryzysu.
Ustawa z dnia 13 czerwca 2003 r. o cudzoziemcach, Dz. U. 2013, poz. 1650.
Wersja skonsolidowana Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej, „Dziennik
Urzędowy Unii Europejskiej”, C 326, 26/10/2012, http://eur-lex.europa.eu/legalcontent/pl/TXT/?uri=CELEX%3A12012E%2FTXT.
Wspólne oświadczenie Rady i przedstawicieli rządów Państw Członkowskich
zebranych w ramach Rady, Parlamentu Europejskiego i Komisji w sprawie polityki
rozwojowej Unii Europejskiej: Konsensus Europejski, "Dziennik Urzędowy Unii
Europejskiej",
C
46/1,
24.2.2006,
http://eur-lex.europa.eu/legalcontent/PL/TXT/?uri=CELEX%3A42006X0224(01).
Wyciechowska I., Uchodźcy [w:] Symonides J. (red.), Organizacja Narodów
Zjednoczonych. Bilans i Perspektywy, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa
2006.
The influence of the migration crisis over the European Union members’ aid
activities
Abstract: The text starts from the definition of ‘refugee’ and basic international
agreements that regulate this issue. The article also provides statistical data showing
extraordinary character of recent inflow of people seeking the international protection
in Europe. It also explains what is the Official Development Assistance (ODA) and
shows recent trends of the European Union’s members’ aid operations. The last part
of this text concentrates on existing relation between the ODA volume and the number
of registered asylum applications.
The research confirms the assumption that the migration crisis has caused quantitative
and qualitative changes in the activity of the EU’s members acting as donors.
Currently, their ODA focuses more on the asylum seekers , both home and abroad,
than few years ago.
Key words: ODA, Official Development Assistance, European Union, EU, refugees,
asylum seekers
136
Nota o autorze:
dr Mateusz Smolaga - adiunkt w Instytucie Politologii i Europeistyki Uniwersytetu
Szczecińskiego. Jego zainteresowania badawcze koncentrują się wokół spraw
związanych z pomocą rozwojową, w szczególności jej wschodzącymi donatorami,
relacji pomiędzy państwami globalnego południa oraz innych zagadnień stosunków
międzynarodowych.
137
138
Ewa PIEPIORA
Uniwersytet Szczeciński
Bezpieczeństwo socjalne cudzoziemców (uchodźców)
oczekujących na przyznanie ochrony
międzynarodowej w Polsce
Wstęp
Prześladowania ludności i konflikty zbrojne na świecie powodują, że do
Europy napływają imigranci, którzy ubiegają się o ochronę międzynarodową. Rok
2015 był dla krajów Unii Europejskiej przełomowy w kontekście napływu
imigrantów z krajów trzecich oraz konieczności podejmowania decyzji dotyczących
zmian w dotychczasowych rozwiązaniach przyjętych w polityce migracyjnej UE,
ściśle związanych z ilością imigrantów. W 2015 roku do Europy przedostało się około
1 822 337 imigrantów1.
Zapewnienie bezpieczeństwa socjalnego cudzoziemcom oczekujących
w Polsce na przyznanie ochrony międzynarodowej wymaga podejmowania szeregu
działań, mających na celu umożliwienie dostępu do praw i usług, integrację ze
środowiskiem lokalnym oraz zapobieganie wykluczeniu społecznemu. Polska
gwarantuje cudzoziemcom oczekującym na przyznanie ochrony międzynarodowej
zabezpieczenie w postaci schronienia, wyżywienia, dostępu do nauki języka
polskiego oraz możliwości podjęcia zatrudnienia 2. Po wejściu w życie ustawy
o udzielaniu cudzoziemcom ochrony na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej z dnia
13 czerwca 2003 roku3, wprowadzone zostały standardy udzielania pomocy
cudzoziemcom, którzy ubiegają się o przyznanie ochrony międzynarodowej.
Przedmiotem niniejszego artykułu jest prezentacja działań Polski w obszarze
bezpieczeństwa socjalnego cudzoziemców, którzy przybyli do Polski z krajów
trzecich i ubiegają się o przyznanie ochrony międzynarodowej, próba oceny
charakteru i zakresu udzielanej pomocy i wsparcia.
1
Risk Analysis for 2016, Frontex, Warszawa 2016, s. 16.
Zgodnie z art. 159 ust. 1 pkt. 1 lit. c lub d ustawy z dnia 12 grudnia 2013 r. o cudzoziemcach
(Dz.U. z 2013 r. poz. 1650 ze zm.) zezwolenia na pobyt czasowy w celu połączenia się
z rodziną udzielane jest cudzoziemcowi, jeżeli spełnia łącznie następujące warunki: przybywa
na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej lub przebywa na tym terytorium w celu połączenia
się z rodziną i jest członkiem rodziny cudzoziemca zamieszkującego na terytorium
Rzeczypospolitej Polskiej, który posiada status uchodźcy lub ochronę uzupełniająca.
3
Ustawa z dnia 21 lipca 2003 r. o udzielaniu cudzoziemcom ochrony na terytorium
Rzeczpospolitej Polskiej (Dz. U. 2016, poz. 1836).
2
W artykule podjęto próbę odpowiedzi na pytania: ilu cudzoziemców ubiega
się w Polsce o ochronę międzynarodową? jaka pomoc udzielana jest tej grupie
cudzoziemców? czy oferowana pomoc - wynikająca z obowiązujących rozwiązań
prawnych - jest adekwatna do potrzeb cudzoziemców?
Należy nadmienić, że zapewnienie bezpieczeństwa socjalnego imigrantom
jest ściśle związane z procesem ich integracji, który rozpoczynać powinien się
z chwilą przybycia do Polski. Ponieważ działania polityki integracyjnej kierowane są
do imigrantów posiadających już odpowiedni status ochrony, autorka nie będzie się
zajmowała tym zagadnieniem w artykule.
Ustalenia terminologiczne
Bezpieczeństwo socjalne jest jedną z kluczowych kategorii polityki
społecznej, którym określa się poziom oraz sposób zaspokajania podstawowych
potrzeb społecznych. W literaturze przedmiotu spotykamy się ze stosowaniem
zamiennie określenia bezpieczeństwa socjalnego pojęciem bezpieczeństwo
społeczne. Bezpieczeństwo społeczne jest pojęciem szerszym i zdefiniowane jako stan
wolności od zagrożeń (nazywanych ryzykami socjalnymi), których skutkiem jest brak
lub niedostatek środków zaspokojenia potrzeb 4.
Bezpieczeństwo socjalne zaś zapewnia jednostkom i rodzinom system
świadczeń społecznych w formie pieniężnej, w naturze oraz w formie usług. System
ten w literaturze przedmiotu określany jest jako zabezpieczenie społeczne5. Ryzyka
socjalne, uwzględniane w różnych systemach zabezpieczenia społecznego to np.:
choroba, wypadek przy pracy i choroba zawodowa, niepełnosprawność, starość,
bezrobocie, posiadanie dzieci (macierzyństwo, rodzicielstwo), zgon żywiciela
rodziny, ubóstwo, straty materialne związane z klęskami żywiołowymi lub innymi
destrukcyjnymi zdarzeniami, bezdomność6. Bezpieczeństwo socjalne jest zatem
elementem systemu bezpieczeństwa społecznego, które - poprzez działania instytucji
państwowych i rządowych oraz samorządowych, jak również organizacji
pozarządowych - zapewnia jednostkom i rodzinom minimalne warunki życia, uznane
w danej kulturze za godziwe.
Swoje rozważania autorka skupia w obszarze bezpieczeństwa socjalnego. Dla
potrzeb niniejszego artykułu konieczne jest wyjaśnienie pojęcia integracja, ponieważ,
jak wspomniano powyżej, proces integracji imigrantów rozpoczynać się winien
z chwilą pobytu na terenie państwa przyjmującego. Zatem integracja jest
4
M. Księżpolski, Bezpieczeństwo socjalne, [w]: Leksykon polityki społecznej, (red). B. Rysz –
Kowalczyk, Warszawa 2001, s. 20.
5
B. Szatur-Jaworska Bezpieczeństwo socjalne – wybrane pieniężne świadczenia społeczne
s. 44. http://hdl.handle.net/11089/4990 PDF, dostęp 7.11.2016.
6
Ibidem, s. 45.
140
dwustronnym procesem złożonym i dynamicznym, angażujący imigrantów, jak
i społeczeństwo przyjmujące. Celem integracji jest pełne i równe członkostwo
cudzoziemców w społeczeństwie państwa przyjmującego7. Celem integracji powinno
być zatem usamodzielnienie cudzoziemca, tj. uniezależnienie się imigranta od
świadczeń i pomocy społecznej.
Zasady przyznawania ochrony międzynarodowej cudzoziemcom w Polsce
Kryteria przyznawania ochrony międzynarodowej cudzoziemcom określone
są na poziomie ponadnarodowym w aktach prawa międzynarodowego lub Unii
Europejskiej.
Tabela 1. Formy ochrony międzynarodowej cudzoziemców w Polsce
FORMY OCHRONY MIĘDZYNARODOWEJ
FORMA OCHRONY
KRYTERIA PRZYZNAWANIA
Nadawany na wniosek cudzoziemca, jeżeli cudzoziemiec – na
skutek uzasadnionej obawy przed prześladowaniem w kraju
Status uchodźcy w
pochodzenia z powodu swojej
Rzeczypospolitej
rasy, religii, narodowości, przekonań politycznych lub
Polskiej
przynależności do określonej grupy społecznej – nie może lub
nie chce korzystać z ochrony swojego kraju
(art. 1A konwencji genewskiej z 1951 r.).
Przyznawana, gdy cudzoziemiec nie spełnia warunków do
nadania statusu uchodźcy, ale powrót do kraju
pochodzenia może narazić go na rzeczywiste ryzyko
doznania poważnej krzywdy przez: orzeczenie kary
śmierci lub wykonanie egzekucji, tortury, nieludzkie
Ochrona uzupełniająca
lub poniżające traktowanie albo karanie lub poważne
i zindywidualizowane zagrożenie dla życia lub zdrowia
wynikające z powszechnego stosowania przemocy
wobec ludności cywilnej w sytuacji międzynarodowe‑
go lub wewnętrznego konfliktu zbrojnego.
Ochrona czasowa
ORGAN
PRZYZNAJĄCY
Szef Urzędu ds.
Cudzoziemców
Szef Urzędu ds.
Cudzoziemców
Może być przyznana cudzoziemcom masowo przybywającym
do Polski, którzy opuścili swój kraj pochodzenia lub określony
obszar geograficzny, z powodu obcej inwazji, wojny, wojny
Szef Urzędu ds.
domowej, konfliktów etnicznych lub rażących naruszeń praw
Cudzoziemców
człowieka (bez względu na to, czy ich przybycie miało
charakter spontaniczny, czy też było wynikiem pomocy
udzielonej im przez Polskę lub społeczność międzynarodową)
Źródło: A. Grzymała-Kozłowska, R., Cudzoziemcy korzystających z ochrony w Polsce, [w:]
Studia BAS, nr 2014(40) 2014, s. 203.
Procedura o nadanie statusu uchodźcy rozpoczyna się z chwilą złożenia przez
cudzoziemca wniosku o nadanie statusu uchodźcy. Organem odpowiedzialnym za
zapewnienie cudzoziemcom bezpieczeństwa w Polsce oraz zapoznanie z przepisami
prawa dotyczącymi legalizacji pobytu w Polsce jest Ministerstwo Spraw
7
Ibidem, s. 125.
141
Wewnętrznych i Administracji, a w jego imieniu zadania w tym zakresie realizuje
Urząd do Spraw Cudzoziemców we współpracy z instytucjami i organizacjami
realizującymi zadania z tym związane.
Dane statystyczne dotyczące liczby cudzoziemców ubiegających się o ochronę
międzynarodową w Polsce
Na przestrzeni lat 2009 – 2016 wnioski o udzielenie pomocy
międzynarodowej złożyło ponad 83 tys. cudzoziemców. Rocznie o nadanie statusu
uchodźcy ubiegało się od 6,5 tys. osób w 2010 r. do ponad 15 tys. w roku 2013
(najwyższy wskaźnik)8. Choć w 2015 r. Europa zmagała się z kryzysem uchodźczym,
w Polsce nieznacznie wzrosła liczba cudzoziemców ubiegających się o status
uchodźcy o 33,52 % w stosunku do 2014 roku. Jednak rok 2015 nie był rokiem,
w którym o ochronę międzynarodową ubiegało się najwięcej osób, ponieważ
w stosunku do 2013 roku (15 253 osoby) o udzielenie statusu uchodźcy w Polsce
ubiegało się 19,19% mniej cudzoziemców9. Liczba potencjalnych uchodźców
napływająca do Polski uzależniona była i jest od sytuacji geopolitycznej
i ekonomicznej w krajach pochodzenia imigrantów. Sytuacja ta podyktowana była
również zmianami prawnymi w innych krajach europejskich, podnoszącymi
atrakcyjność oferty socjalnej dla wnioskujących o ochronę międzynarodową, a Polska
traktowana była jako państwo tranzytowe.
Tabela 2. Liczba osób, które w latach 2009 -2016 złożyły wniosek o nadanie statusu
uchodźcy w RP (najliczniejsze obywatelstwa)10
2009
2010
2011
2012
2013
2014
2015
VI
2016
ROSJA
5 726
4 795
4 305
6 084
12 849
4 112
7 989
5 087
50 947
GRUZJA
4 214
1 082
1 735
3 234
1 245
726
394
64
12 694
36
45
67
74
46
2 318
2 305
711
5 602
OBYWATELSTWO
UKRAINA
Razem
8
TOP 5 Ochrona Międzynarodowa, Urząd do spraw Cudzoziemców, s. 1,
http://udsc.gov.pl/statystyki/raporty-specjalne/top-5-ochrona-miedzynarodowa/
(dostęp:
03.12.2016).
9
Ibidem.
10
Napływ cudzoziemców ubiegających się o objęcie ochroną międzynarodową do Polski
w
latach
2009
–
2015,
Urząd
ds.
Cudzoziemców,
2015,
s.
2,
http://udsc.gov.pl/statystyki/raporty-specjalne/ochrona-miedzynarodowa-trendy
(dostęp:
09.06.2015 r.).
142
ARMENIA
SYRIA
POZOSTAŁE
OGÓŁEM
147
107
216
413
206
135
195
176
1 595
7
8
12
107
255
114
295
30
828
457
497
552
841
652
788
1 147
930
11 728
10 587
6 534
6 887
8 193
12 325
6 998
83 394
10 753 15 253
Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych Urzędu ds. Cudzoziemców.
W porównaniu z innymi państwami Polska plasuje się na 10-13 miejscu
w Europie pod względem liczby wnioskodawców. Jednak charakterystyczny dla
Polski jest najwyższy w Europie odsetek kobiet (47-50%) i dzieci (41-45%)
ubiegających się o ochronę międzynarodową. Wskaźniki te mają oczywiście istotny
wpływ na specyfikę infrastruktury i pomocy socjalnej dla potencjalnych uchodźców11.
Tabela 3. Liczba cudzoziemców, którym Szef Urzędu do spraw Cudzoziemców
w latach 2009 - 2015 przyznał status uchodźcy i udzielił ochrony uzupełniającej
ROK
Liczba
cudzoziemców
ubiegających się
o status
uchodźcy
liczba
cudzoziemców,
którzy
otrzymali status
uchodźcy
liczba
cudzoziemców,
którzy
otrzymali
ochronę
uzupełniającą
2009
2010
2011
2012
2013
2014
2015
łącznie
10 587
6 534
6 887
10 753
15 253
8 193
12 325
70 532
129
82
153
87
208
262
349
1 270
1 077
2 314
196
153
140
131
170
4 181
Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych Urzędu do Spraw Cudzoziemców 12.
W latach 2009 – 2015 Szef Urzędu do Spraw Cudzoziemców wydał decyzję
przyznającą status uchodźcy jedynie 1 270 (1,8%) cudzoziemcom, a 4 181 (5,97%)
udzielił ochrony uzupełniającej. Taki stan rzeczy może świadczyć o bardzo
11
Ibidem, s. 2.
TOP 5 Ochrona Międzynarodowa, Urząd do Spraw Cudzoziemców, s. 1-3,
http://udsc.gov.pl/statystyki/raporty-specjalne/top-5-ochrona-miedzynarodowa/
(dostęp:
03.12.2016).
12
143
rygorystycznym przestrzeganiu procedury przyznawania ochrony międzynarodowej
cudzoziemcom w Polsce.
W 2015 roku Szef Urzędu do spraw Cudzoziemców wydał decyzje
przyznające status 203 obywatelom Syrii, co stanowiło 58% ogółem wydanych
decyzji przez Urząd do Spraw Cudzoziemców (Ilustracja 1).
Ilustracja 1. Liczba osób, wobec których Szef Urzędu do Spraw Cudzoziemców wydał
decyzje o przyznaniu statusu uchodźcy w 2015 roku
Źródło: Urząd ds. Cudzoziemców13.
Pomoc socjalna udzielana cudzoziemcom ubiegającym się o ochronę
międzynarodową w Polsce
Pomocy socjalnej cudzoziemcom oczekującym na udzielenie ochrony
międzynarodowej w Polsce udziela Urząd do Spraw Cudzoziemców, w oparciu
o przepisy ustawy z dnia 21 lipca 2003 r. o udzielaniu cudzoziemcom ochrony na
terytorium Rzeczypospolitej Polskiej.
13
Informacja Szefa Urzędu do Spraw Cudzoziemców o stosowaniu w roku 2015 ustawy z dnia
13 czerwca 2003 r. o udzielaniu cudzoziemcom ochrony na terytorium Rzeczypospolitej
Polskiej (Dz. U. 2016, poz. 1836) w zakresie realizacji zobowiązań Rzeczypospolitej Polskiej
wynikających z Konwencji Genewskiej dotyczącej statusu uchodźców oraz Protokołu
Nowojorskiego
dotyczącego
statusu
uchodźcy,
Warszawa
2016,
s.
10;
file:///C:/Users/Ewa/Downloads/Sprawozdanie-z-wykonywania-ustawy-o-ochroniemiedzynarodowej-za-2015-rok%20(1).pdf (dostęp: 04.12.2016).
144
Ubiegający się o nadanie statusu uchodźcy w Polsce mają możliwość
korzystania z pomocy socjalnej. Jest ona świadczona zarówno przez instytucje
rządowe, jak również organizacje pozarządowe. Na terenie Polski należą do nich:
Urząd do Spraw Cudzoziemców w Warszawie, Wysoki Komisarz Narodów
Zjednoczonych ds. Uchodźców (UNHCR) – przedstawicielstwo w Warszawie, Polska
Akcja Humanitarna – Centrum Pomocy Uchodźcom z siedzibą w Warszawie (PAH),
Polski Czerwony Krzyż, Stowarzyszenie Uchodźców w Polsce, Fundacja Ocalenie,
Międzynarodowa Organizacja ds. Migracji, Prawosławny Ośrodek Miłosierdzia Elos,
Stowarzyszenia Uchodźców w Polsce, Stowarzyszenie na Rzecz Integracji i Ochrony
Cudzoziemców Proksenia, Centrum Pomocy Prawnej im. Haliny Nieć, Amnesty
International, Stowarzyszenie Interwencji Prawnej. Organizacje świadczące pomoc
dla dzieci uchodźczych to: Fundacja Dzieci Niczyje, Ogólnopolskie Forum na Rzecz
Praw Dziecka, Komitet Ochrony Praw Dziecka, Polski Komitet Narodowy UNICEF.
Powyższe organizacje realizują zadania między innymi wynikające z ustawy
o udzielaniu ochrony cudzoziemcom przebywających na terytorium Rzeczypospolitej
Polskiej, jak również inne skierowane do tej grupy odbiorców. Pomoc swą świadczą
zarówno cudzoziemcom ubiegającym się o status uchodźcy, jak i tym, którym status
ten został nadany.
Pomoc cudzoziemcowi ubiegającemu się o nadanie statusu uchodźcy
udzielana jest na jego wniosek. Obejmuje okres postępowania o nadanie statusu
uchodźcy, tj. do czasu wydania decyzji o udzieleniu ochrony międzynarodowej lub
krajowej cudzoziemcowi. Pomoc uzyskuje cudzoziemiec, który nie posiada środków
finansowych wystarczających na utrzymanie i nie posiada innych możliwości
zapewnienia sobie i rodzinie mieszkania i utrzymania. Pomoc ta obejmuje
umieszczenie w ośrodku lub przyznanie świadczenia pieniężnego na pokrycie we
własnym zakresie kosztów pobytu na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej –
świadczenie pieniężne, jak również dostęp do opieki medycznej14.
14
Art. 56-57 ustawy z dnia 13 czerwca 2003 r. o udzielaniu cudzoziemcom ochrony na
terytorium Rzeczypospolitej Polskiej (Dz. U. 2016, poz. 1836).
145
Tabela 3. Liczba cudzoziemców korzystających z pomocy socjalnej15
FORMA POMOCY
Czerwiec 2015 r.
Czerwiec 2016 r.
Cudzoziemcy w ośrodkach
1 266
1 601
Cudzoziemcy korzystający ze
świadczeń poza ośrodkami
2 504
2 494
Małoletni bez opieki
x
6
Łącznie
3 770
4 101
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Urzędu do Spraw Cudzoziemców.
Liczba cudzoziemców objętych pomocą socjalną Urzędu ds. Cudzoziemców
w pierwszym półroczu 2016 roku wynosiła 4 101 osób w stosunku do roku 2015.
Zauważa się wzrost liczby ubiegających się o ochronę międzynarodową w Polsce
objętych pomocą socjalną o 8,07%. Cudzoziemcy, którzy nie mają gdzie mieszkać,
korzystają z pomocy w postaci umieszczenia w ośrodkach dla cudzoziemców.
Najliczniejszą grupę stanowili obywatele Ukrainy - 1 653 (40,30%) osoby, Federacji
Rosyjskiej - 1 652 (40,28%) osób oraz Tadżykistanu - 147 (3,5%) osób. Zmniejszyła
się o 18% (364 osoby) liczba obywateli Ukrainy korzystających z pomocy socjalnej
w stosunku do 2015 roku (2 017 osób)16.
15
Urząd ds. Cudzoziemców, http://udsc.gov.pl/statystyki/raporty-specjalne/dane-dotyczacepomocy-socjalnej/ (dostęp: 03.12.2016).
16
Urząd ds. Cudzoziemców, http://udsc.gov.pl/statystyki/raporty-specjalne/dane-dotyczacepomocy-socjalnej/ (dostęp: 12.12.2016).
146
Na terenie Polski prowadzonych jest 12 ośrodków dla cudzoziemców, którzy
ubiegają się o nadanie ochrony międzynarodowej. Prowadzone są one zarówno przez
Urząd ds. Cudzoziemców, jak i organizacje pozarządowe. Departament Pomocy
Socjalnej Urzędu ds. Cudzoziemców prowadzi dwa ośrodki recepcyjne w Podkowie
Leśnej i Białej Podlaskiej. Do ww. ośrodków zgłaszają się cudzoziemcy, którzy
składają wniosek o nadanie statusu uchodźcy w ciągu dwóch dni od daty złożenia
Ilustracja 2. Ośrodki dla cudzoziemców ubiegających się o nadanie statusu uchodźcy
w Polsce
Źródło: Urząd ds. Cudzoziemców.
wniosku w celu rejestracji pod rygorem umorzenia postępowania uchodźczego. Do
ośrodka recepcyjnego w Białej Podlaskiej, jeśli cudzoziemiec po raz pierwszy składa
wniosek o nadanie statusu uchodźcy. Natomiast do ośrodka w Podkowie Leśnej –
Dębaku cudzoziemcy, którzy rozpoczynają drugą procedurę uchodźczą lub powrócili
w ramach procedury dublińskiej17.
17
Procedura dublińska reguluje postępowanie uchodźcze i zgodnie z nią wniosek o nadanie
statusu uchodźcy można złożyć tylko w jednym kraju. Przeważnie jest to pierwsze państwo
147
W ośrodkach dla cudzoziemców w pierwszym półroczu 2016 roku
przebywało 1 601 osób, 335 (20,92%) osób więcej w stosunku do 2015 roku.
Tabela 4. Liczba cudzoziemców w ośrodkach dla cudzoziemców18
LP.
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
OŚRODEK
Bezwola
Bezwola Nowa
Biała Podlaska
Białystok
Czerwony Bór
Dębak
Grotniki
Grupa
Kolonia Hybrydów
Linin
Łuków
Targówek
Łącznie:
czerwiec 2015 r.
99
89
84
139
131
73
77
90
94
189
103
98
czerwiec 2016 r.
187
x
152
182
165
106
70
160
129
161
175
114
1 266
1 601
Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych Urzędu do Spraw Cudzoziemców.
Umieszczenie cudzoziemca w ośrodku następuje tylko w tedy, jeżeli podda
się badaniom lekarskim oraz, gdy jest to niezbędne, zabiegom sanitarnym ciała
i odzieży. Jeśli cudzoziemiec nie wyrazi zgody na poddanie się badaniom, Szef
Urzędu do Spraw Cudzoziemców ma obowiązek zawiadomić państwowego
inspektora sanitarnego, właściwego dla miejsca położenia ośrodka 19. Ośrodek
zapewnia cudzoziemcowi pomoc w formie: wyżywienia; biletów na przejazdy w celu
członkowskie, którego granica zostanie przekroczona. W praktyce, oznacza to, że każde
kolejne (późniejsze) państwo, w którym cudzoziemiec złożył wniosek o nadanie statusu
uchodźcy, odeśle go do właściwego państwa (Rozporządzenie Rady (WE) nr 343/2003 z dnia
18 lutego 2003 r. ustanawiające kryteria i mechanizmy określania państwa członkowskiego
właściwego dla rozpatrywania wniosku o azyl, wniesionego w jednym z państw
członkowskich przez obywatela państwa trzeciego).
18
Urząd ds. Cudzoziemców, http://udsc.gov.pl/statystyki/raporty-specjalne/dane-dotyczacepomocy-socjalnej/ (dostęp: 12.12.2016).
19
Art. 58 ustawy z dnia 13 czerwca 2003 r. o udzielaniu cudzoziemcom ochrony na terytorium
Rzeczypospolitej Polskiej (Dz. U. 2016, poz. 1836).
148
wzięcia udziału w postępowaniu o nadanie statusu uchodźcy, stawienia się na badania
lekarskie lub szczepienia ochronne i innych uzasadnionych przypadkach; pomocy
dydaktycznych dla dzieci korzystających z nauki i opieki w publicznych placówkach,
tj. szkołach podstawowych, gimnazjach lub szkołach ponadgimnazjalnych oraz
pokrycie kosztów wynikających z opłat za naukę; stałej pomocy pieniężnej na zakup
środków higieny osobistej, pokrycie drobnych wydatków.
Cudzoziemcowi można zapewnić ekwiwalent pieniężny w przypadku, gdy
jego stan zdrowia wymaga stosowania żywienia dietetycznego wskazanego
w orzeczeniu lekarskim, którego ośrodek nie może zapewnić; przebywa w ośrodku
z dziećmi w wieku poniżej 7 roku życia; małoletnie dziecko cudzoziemca korzysta
z nauki w szkołach podstawowych, gimnazjach lub szkołach ponadgimnazjalnych.
Cudzoziemiec może otrzymać również jednorazową zapomogę na zakup
odzieży i obuwia oraz ma zapewnioną bezpłatna naukę języka polskiego wraz
z niezbędnymi materiałami do nauki języka. Cudzoziemcy przebywający w ośrodku
są zobowiązani do przestrzegania regulaminu pobytu w ośrodku 20. W przypadku, gdy
pobyt w ośrodku cudzoziemca nie jest wskazany ze względu na jego stan zdrowia
(stwierdzony orzeczeniem lekarskim) oraz konieczność zapewnienia mu
bezpieczeństwa, ustawodawca przewiduje możliwość udzielenia pomocy w formie
świadczenia pieniężnego. Świadczenie to może być przyznane również
cudzoziemcowi przebywającemu w ośrodku, któremu nadano status uchodźcy
w miejsce dotychczasowej pomocy polegającej na umieszczeniu go w ośrodku na
okres 14 dni od dnia doręczenia mu decyzji o nadaniu statusu uchodźcy.
Jeżeli cudzoziemiec posiada własne środki na utrzymanie wystarczające na
zaspokojenie potrzeb jego i rodziny, po otrzymaniu pomocy niezgodnie z przepisami
przekroczył lub usiłował przekroczyć granicę, podlega tymczasowemu aresztowaniu
lub karze pozbawienia wolności, udzielana pomoc jest wstrzymana w całości lub
w części. Pomoc może być również wstrzymana wówczas, gdy cudzoziemiec rażąco
naruszył normy współżycia społecznego w ośrodku lub przebywał poza ośrodkiem
przez okres dłuższy niż 3 dni bez podania uzasadnionej przyczyny. Cudzoziemiec
może zwrócić się z wnioskiem o przywrócenie wstrzymanej pomocy. Jeżeli
wstrzymanie pomocy z ww. przyczyn nastąpiło po raz drugi lub jeśli cudzoziemca nie
można umieścić w ośrodku z powodu odmowy poddania się badaniom lekarskim lub
zabiegom sanitarnym, Szef Urzędu do Spraw Cudzoziemców może na wniosek
cudzoziemca przyznać świadczenie pieniężne w jednej trzeciej wysokości.
20
Szczegółowy regulamin reguluje Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych
z dnia 23 października 2015 r. w sprawie regulaminu pobytu w ośrodku dla cudzoziemców
ubiegających się o nadanie statusu uchodźcy (Dz. U. 2015, poz. 1828).
149
Cudzoziemcowi, któremu udzielono pomocy, a wobec którego wszczęto
postępowanie o nadanie statusu uchodźcy, udziela się również opieki medycznej
wynikającej z ustawy z dnia 27 sierpnia 2004 r. o świadczeniach opieki zdrowotnej
finansowanych ze środków publicznych21.
Cudzoziemcowi, który wycofał wniosek o nadanie statusu uchodźcy,
a którego objęto pomocą, można, na jego wniosek, przyznać pomoc w dobrowolnym
wyjeździe z terytorium Rzeczpospolitej Polskiej. Wniosek obejmuje również
małżonka i małoletnie dzieci. Pomoc w dobrowolnym wyjeździe z terytorium
Rzeczypospolitej Polskiej może obejmować: zakup biletu na przejazd najtańszym
środkiem komunikacji publicznej do wybranego przez cudzoziemca kraju, do którego
ma prawo wjazdu; pokrycie opłat administracyjnych związanych z uzyskaniem
niezbędnych wiz i zezwoleń; częściowe wyżywienie. Powyższej pomocy udziela się
raz w ciągu 2 lat22.
Wysokość pomocy dla cudzoziemców ubiegających się o status uchodźcy
określa Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z dnia 19
lutego 2016 r. w sprawie wysokości pomocy dla cudzoziemców ubiegających się
o udzielenie ochrony międzynarodowej.
Cudzoziemcy przebywający w Ośrodkach otrzymują pomoc finansową
w postaci:
 jednorazowej pomocy pieniężnej lub wartość bonów towarowych na zakup
odzieży i obuwia - 140,00 zł;
 pomocy na zakup środków higieny osobistej wynosi 20,00 zł miesięcznie;
 kieszonkowego – 50,00 zł miesięcznie (kieszonkowe może być podwyższone
do kwoty 100,00 zł miesięcznie w przypadku wykonywania prac
porządkowych na rzecz ośrodka, tłumaczeń ułatwiających porozumiewanie
się pomiędzy pracownikami ośrodka a cudzoziemcami lub prowadzenie zajęć
kulturalno-oświatowych na rzecz innych cudzoziemców23).
Poniższa tabela przedstawia wysokość pomocy świadczonej cudzoziemcom
przebywającym poza ośrodkiem.
21
Ustawa z dnia 27 sierpnia 2004 r. o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych ze
środków publicznych (Dz. U. 2016, poz. 1793 ze zm.).
22
Art. 68 Ustawy o udzielaniu cudzoziemcom ochrony na terytorium Rzeczypospolitej
Polskiej (Dz. U. 2016, poz. 1836).
23
§ 2, 3, 4 Rozporządzenia Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z dnia 19 lutego
2016 r. w sprawie wysokości pomocy dla cudzoziemców ubiegających się o udzielenie
ochrony międzynarodowej (Dz. U. 2016, poz. 311).
150
Tabela 5. Wysokość pomocy socjalnej wypłacanej cudzoziemcom korzystającym ze
świadczeń poza ośrodkiem dla cudzoziemców (na jedną osobę)
Liczba członków rodziny
Dzienna kwota na 1 osobę Miesięczna kwota na 1 osobę
1 osoba
25 PLN (ok. 6,25 EUR)
750 PLN (ok. 187,5 EUR)
2 osoby
20 PLN (ok. 5 EUR)
600 PLN (ok. 150 EUR)
3 osoby
15 PLN (ok. 3,75 EUR)
450 PLN (ok. 112,5 EUR)
4 osoby
12,50 PLN (ok. 3 EUR)
375 PLN (ok. 93,75 EUR)
Źródło: Opracowanie własne na podstawie Rozporządzenia Ministra Spraw Wewnętrznych
i Administracji z dnia 19 lutego 2016 r. w sprawie wysokości pomocy dla cudzoziemców
ubiegających się o udzielenie ochrony międzynarodowej 24.
Na uwagę zasługuje również kwestia pobytu małoletnich cudzoziemców
pozostawionych bez opieki. Tu zastosowanie mają przepisy rozdziału 4 Ustawy z dnia
13 czerwca 2003 r. o udzielaniu cudzoziemcom ochrony na terytorium
Rzeczypospolitej Polskiej oraz ustawy z dnia 9 czerwca 2011 r. o wspieraniu rodziny
i systemie pieczy zastępczej25 oraz art. 94a ustawy z dnia 7 września 1991 r.
o systemie oświaty26.
Po złożeniu przez małoletniego wniosku o nadanie statusu uchodźcy Straż
Graniczna – jako organ przyjmujący wniosek – występuje niezwłocznie do sądu
opiekuńczego właściwego ze względu na miejsce pobytu małoletniego o ustanowienie
kuratora do reprezentowania go w postępowaniu o nadanie statusu uchodźcy
i umieszczenie małoletniego w placówce opiekuńczo-wychowawczej typu
interwencyjnego bądź w rodzinie zastępczej zawodowej pełniącej funkcję pogotowia
rodzinnego.
Małoletni cudzoziemcy kierowani są do placówek typu interwencyjnego na
obszarze całego kraju, przebywają tam przez okres 3 miesięcy z możliwością
przedłużenia tego okresu. Szef Urzędu do Spraw Cudzoziemców jest podmiotem
właściwym do pokrywania kosztów pobytu małoletniego cudzoziemca w placówce
opiekuńczo-wychowawczej typu interwencyjnego. Po tym czasie powinno być
wydane postanowienie sądu o umieszczeniu małoletniego w placówce opiekuńczo-
24
§ 6 Rozporządzenia Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z dnia 19 lutego 2016 r.
w sprawie wysokości pomocy dla cudzoziemców ubiegających się o udzielenie ochrony
międzynarodowej (Dz. U. 2016, poz. 311).
25
Ustawa z dnia 9 czerwca 2011 r. o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej (Dz. U.
2016, poz. 575 ze zm.).
26
Ustawa z dnia 7 września 1991 r. o systemie oświaty (Dz. U. 2016, poz. 1943 ze zm.).
151
wychowawczej typu socjalizacyjnego, za co odpowiedzialność finansową ponosi
powiat, na terenie którego znajduje się placówka, do której kieruje się małoletniego
cudzoziemca 27. Jednakże postępowanie o nadanie ochrony międzynarodowej
małoletnim pozostawionym bez opieki jest procesem długotrwałym i może trwać
kilka lat.
Tabela 6. liczba dzieci cudzoziemskich pozostawionych bez opieki w latach 2008 201528
Liczba dzieci w latach
Piecza
zastępcza
2008
2009
2010
2011
2012
2013
rodzina
zastępcza
57
70
74
67
67
82
placówka
interwencyjna
55
44
39
41
38
51
placówka
specjalistycznoterapeutyczna
x
x
x
x
0
3
placówka
socjalizacyjna
42
47
44
41
72
49
placówka
rodzinna
9
7
11
10
15
11
Rodzinny Dom
Dziecka
x
x
x
x
1
1
interwencyjny
ośrodek
preadopcyjny
x
x
x
x
1
0
regionalna
placówka
opiekunczoterapeutyczna
x
x
x
x
0
1
163
168
168
159
193
199
Razem
Źródło: Dane Ministerstwa Rodziny Pracy i Polityki Społecznej.
2014
2015
86
58
38
16
4
1
55
34
10
9
1
62
2
1
0
196
0
181
27
Urząd ds. Cudzoziemców, http://udsc.gov.pl/uchodzcy-2/pomoc-socjalna/system-pomocysocjalnej/maloletni-bez-opieki/ (dostęp: 19.08.2015).
28
Fundacja Dzieci Niczyje, http://stopwykorzystywaniu.fdn.pl/statystyki-dziecicudzoziemskie
(dostęp:19.08.2015 r.) W 2015 r. Urząd ds. Cudzoziemców rozpoczął we współpracy
z Fundacją Dzieci Niczyje realizację pilotażowego program profilaktyki przemocy wobec
dzieci „Chronimy dzieci w ośrodkach dla uchodźców” mający na celu wdrożenie standardów
ochrony dzieci przed przemocą i wykorzystywaniem w ośrodkach dla cudzoziemców.
152
Analizując powyższe dane, na przestrzeni lat 2008 - 2015 następuje wzrost
liczby małoletnich cudzoziemców pozostawionych bez opieki. Najwięcej małoletnich
przebywa w pieczy instytucjonalnej. Liczba dzieci umieszczanych w trybie
interwencyjnym utrzymuje się na podobnym poziomie. Taką samą tendencję
obserwuje się w przypadku rodzinnej pieczy zastępczej.
Zakończenie
Bezpieczeństwo socjalne cudzoziemców oczekujących na ochronę
międzynarodową w Polsce jest zapewniane przez organizacje i instytucje powołane
do realizacji zadań skierowanych do tej grupy odbiorców. System świadczeń
socjalnych obejmuje zarówno wsparcie pieniężne, jak i pomoc w naturze. Pomoc ta
obejmuje szeroki wachlarz świadczeń. Pomoc socjalna świadczona przez Urząd ds.
Cudzoziemców pozwala na zabezpieczenie niezbędnych potrzeb życiowych, jednak
zdaniem autorki może uzależniać cudzoziemców przebywających w ośrodkach od
pomocy instytucjonalnej. Należy zastanowić się również nad tym, czy izolacja
cudzoziemców w ośrodkach sprzyja procesowi integracji. Cudzoziemcy, przebywając
w warunkach odosobnienia, stają się narażeni na wykluczenie społeczne, co ma
wpływ na późniejszy proces ich integracji. Natomiast liczba imigrantów
przybywających do Polski w celu uzyskania statusu uchodźcy utrzymuje się na
podobnym poziomie, nawet kryzys migracyjny nie spowodował znacznie
zwiększonego napływu imigrantów w 2015 roku. Co może potwierdzać tezę, że
Polska nadal nie jest atrakcyjnym i docelowym krajem dla imigrantów z krajów
trzecich, a jedynie krajem tranzytowym.
W ustawie o pomocy społecznej29 jedną z kategorii osób, którym należy
udzielić wsparcia ze względu na ich wykluczenie społeczne, są cudzoziemcy mający
trudności w integracji. Po otrzymaniu ochrony międzynarodowej cudzoziemcy
rozpoczynają więc proces integracyjny, jego realizacja wynika z polityki migracyjnej,
a realizowany jest w oparciu o ustawę o pomocy społecznej.
Bibliografia:
Akty normatywne:
Rozporządzenia Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z dnia 19 lutego 2016
r. w sprawie wysokości pomocy dla cudzoziemców ubiegających się o udzielenie
ochrony międzynarodowej (Dz. U. 2016, poz. 311).
29
Ustawa z dnia 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej (Dz. U. 2016, poz. 930 ze zm.).
153
Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych z dnia 23 października 2015 r.
w sprawie regulaminu pobytu w ośrodku dla cudzoziemców ubiegających się o
nadanie statusu uchodźcy (Dz. U. 2015, poz. 1828).
Ustawa z dnia 9 czerwca 2011 r. o wsparciu rodziny i systemie pieczy zastępczej (Dz.
U. 2016, poz. 575 ze zm.).
Ustawa z dnia 12 grudnia 2013 r. o cudzoziemcach (Dz. U. 2013, poz. 1650 ze zm.).
Ustawa z dnia 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej (Dz. U. 2016,
poz. 930 ze zm.).
Ustawa z dnia 7 września 1991 r. o systemie oświaty (Dz. U. 2016, poz. 1943 ze zm.).
Raporty i sprawozdania
Napływ cudzoziemców ubiegających się o objęcie ochroną międzynarodową do
Polski w latach 2009 – 2015, Urząd ds. Cudzoziemców, 2015.
Informacja Szefa Urzędu do Spraw Cudzoziemców o stosowaniu w roku 2015 ustawy
z dnia 13 czerwca 2003 r. o udzielaniu cudzoziemcom ochrony na terytorium
Rzeczypospolitej Polskiej (Dz. U. z 2003 r. nr 128, poz. 1176 z późn. zm.) w zakresie
realizacji zobowiązań Rzeczypospolitej Polskiej wynikających z Konwencji
Genewskiej dotyczącej statusu uchodźców oraz Protokołu Nowojorskiego
dotyczącego statusu uchodźcy, Warszawa 2016.
Risk Analysis for 2016, Frontex, Warszawa 2016.
TOP 5 Ochrona Międzynarodowa, Urząd do Spraw Cudzoziemców.
Monografie
Balicki J., Imigranci i uchodźcy w Unii Europejskie, Wyd. Uniwersytetu Kardynała
Stefana Wyszyńskiego Warszawa 2012.
Firlit-Fensak G., Szylko Skoczny M., Polityka społeczna, Wyd. PWN, Warszawa
2007.
Szatur – Jaworska B., Błędowski P., Dzięgielewska M., Podstawy Gerontologii
społecznej, Wyd. ASPRA-1R, Warszawa 2006.
Szatur – Jaworska B, Ludzie starzy i starość w polityce społecznej, ASPRA-JR,
Warszawa 2000.
Leksykon polityki społecznej, red. Rysz – Kowalczyk B., Warszawa 2001.
Artykuły
Dziewięcka – Bokun L. Bezpieczeństwo socjalne jako podstawa pokoju społecznego.
Fagański M., Foryś A., Kosowicz A., Ochrona uchodźców Polsce – między teorią
a praktyką.
Grzymała-Kozłowska A., Stefańska R., Cudzoziemcy korzystający z ochrony
w Polsce, [w:] Studia BAS, nr 2014(40) 2014.
154
Parlicki M., Udział krakowskich organizacji pozarządowych branży „pomoc
społeczna i usługi socjalne” w zapewnieniu bezpieczeństwa socjalnego
i rozwojowego jednostkom i rodzinom, „Colloquium Wydziału Nauk
Humanistycznych i Społecznych” 3/2012.
Szatur-Jaworska B., Bezpieczeństwo socjalne – wybrane pieniężne świadczenia
społeczne.
Szymańska – Zybertowicz K., Zróżnicowanie wymiarów i aspektów integracji
migrantów, „Studia Migracyjne - Przegląd Polonijny”, 2 (140) 2011.
Strony internetowe:
www.mpips.gov.pl
www.fnd.pl
www.udsc.gov.pl
Social security of foreigners (refugees) waiting for international protection in
Poland
Abstract: The persecution of the population and the armed conflicts in the world
causing it to Europe coming immigrants who apply for international protection. Year
2015 was for the countries of the European Union breakthrough in the context of the
influx of immigrants from third countries and the need to make decisions about
changes to the existing solutions adopted in the migration policy of the EU closely
related to the amount of immigrants. In 2015, Europe penetrated about 1 822 337
immigrants, Poland refugee status applied for 6 998 foreigners. Providing social
security to migrants from third countries is very important in the integration process.
Article refers to solutions generally accepted in the provision of social assistance to
foreigners applying for Polish refugees. Its scope and the rules for granting. It also
shows the scale of applicants for international protection of foreigners in Poland.
Key words: international protection, immigrants, social security, social assistance
Nota o autorze:
Ewa Piepiora, mgr pedagogiki, doktorantka Nauk o polityce Instytutu Politologii
i Europeistyki Wydziału Humanistycznego Uniwersytetu Szczecińskiego.
155
156
Paulina HRYNASZKIEWICZ-OŁÓW
Akademia Marynarki Wojennej im. Bohaterów Westerplatte w Gdyni
Czy polski system edukacji przygotowany jest
na przyjęcie uchodźców? Dzieci uchodźcze w polskich
placówkach oświatowych
Wstęp
Masowy napływ imigrantów z terenów Bliskiego Wschodu, Północnej
Afryki, jak również krajów bałkańskich stał się przyczyną kryzysu migracyjnego
w Europie. Celem wędrówki ludności z wyżej wymienionych obszarów są głównie
kraje Europy Zachodniej, które powszechnie uważane są za bogate i mogące
zapewnić dostatnie warunki życia napływającej ludności. Kraje członkowskie Unii
Europejskiej już od roku 2014 bezskutecznie zmagają się z masowym napływem
ludności. Obecna sytuacja, trwająca już kilkanaście miesięcy, nazywana jest
największym kryzysem uchodźczym od czasu II wojny światowej. Miliony ludzi
ucieka przed przemocą, prześladowaniem w ojczystych krajach, bombardowaniem
i groźbą utraty wolności. Ewidentnie jest to jeden z najpoważniejszych problemów
przed jakim stanęła Unia Europejska i jej państwa członkowskie. Stanowi poważne
wyzwanie dla europejskiej solidarności oraz funkcjonowania państw kontynentu
europejskiego. W samym 2015 r. do Unii Europejskiej przybyło ponad milion
imigrantów1, co wpłynęło na fakt, że był to rekordowy rok pod względem liczby
cudzoziemców, którzy ubiegali się o udzielenie ochrony międzynarodowej
w Europie.
Ruchy migracyjne do państw europejskich, które przejawiają się wzrostem
liczby imigrantów i uchodźców wpłynęły również na sytuację w Polsce. Będąc
członkiem Unii Europejskiej, Polska również opowiedziała się za przyjęciem
odpowiedniej liczby imigrantów w ramach zobowiązania państw unijnych
dotyczących relokacji imigrantów. Pani Premier Beata Szydło w styczniu br. zgłosiła
gotowość przyjęcia określonej liczby osób w odstępach czasu. Obecnie państwo
polskie jest w stanie przyjąć 100 uchodźców z zastrzeżeniem, że ma mieć możliwość
decydowania, jakie osoby chce, aby były zaproszone2. Poprzedni rząd, Pani Premier
Ewy Kopacz, zobowiązał się przyjąć siedem tysięcy imigrantów i to zobowiązanie
będzie wypełniane stopniowo przez państwo polskie. Jak donosi Komisja Europejska
1
T. Morozowski, Działania Komisji Europejskiej wobec kryzysu migracyjnego,
https://pl.boell.org/pl/2016/03/01/dzialania-komisji-europejskiej-wobec-kryzysumigracyjnego, 01.12.2016 r.
2
Polska Agencja Prasowa, http://www.newsweek.pl/polska/ilu-uchodzcow-przyjmie-polskabeata-szydlo,artykuly,376815,1.html, 01.12.2016 r.
relokacja uchodźców, którzy docierają do Grecji i Włoch przebiega coraz lepiej.
W listopadzie pozostałe państwa Unii Europejskiej przyjęły rekordową liczbę
uchodźców, która wynosiła 1406 osób 3. Polska jest jednym z czterech krajów
członkowskich Unii Europejskiej, które jak na razie nie przyjęły ani jednej osoby
w ramach programu relokacji, który uzgodniony był w ubiegłym roku i dotyczył
ulokowania w państwach UE 160 tys. uchodźców.
Nawet jeśli Polska obecnie jest w stanie zapewnić miejsca 100 imigrantom,
to wymaga to odpowiedniego przygotowania również od strony edukacji i możliwości
kształcenia nowoprzybyłych dzieci i młodzieży. Konstytucja RP gwarantuje każdej
osobie prawo do bezpłatnej nauki aż do momentu ukończenia 18 roku życia. Oznacza
to, że z tego prawa korzystają również dzieci cudzoziemskie przebywające na terenie
Polski. Nie ma znaczenia jakiego są obywatelstwa, ponieważ to państwo przyjmujące,
w tym przypadku Polska, ma obowiązek zapewnienia odpowiednich ku temu
możliwości. Głównym celem artykułu jest zbadanie, czy polski system edukacji jest
na tyle przygotowany, aby przyjąć uchodźców i zapewnić im dostęp do kształcenia
i nauki w polskich szkołach. Główny problem badawczy artykułu wyrażony jest
pytaniem: W jakim stopniu Polska edukacja i szkolnictwo są przygotowane na
przyjęcie uchodźców? Aby rozwiązać postawiony problem badawczy, autorka
zastosuje metodę badawczą, która opiera się na analizie danych zastanych: wykona
przegląd odpowiednich aktów prawnych, statystyk i badań dotyczących powyższej
materii. Wynikiem przeprowadzonych badań autorki jest zweryfikowanie tezy:
Przypuszczam, że polski system edukacji jest w pełni przygotowany na przyjęcie
uchodźców do polskich szkół.
Uchodźca a imigrant – różnice wobec prawa
Aby przejść do dalszych rozważań ściśle dotyczących tematu artykułu
autorka przybliży dwa terminy, które często są ze sobą mylone i stosowane jako
synonimy, a nimi nie są. W mediach bardzo często błędnie stosowane są terminy
imigrant i uchodźca, które to są używane jako synonimy. Dodatkowo można usłyszeć
takie zwroty, jak nielegalny uchodźca czy nielegalny imigrant. Nielegalne może być
tylko i wyłącznie przekraczanie granic, a nie człowiek. Według powszechnej opinii
uchodźcy i imigranci to tożsame grupy których nazwy można stosować zamiennie.
Otóż jest to myślenie błędne powtarzane w mediach, które jest niezgodne z prawem
międzynarodowym.
Podstawową różnicą jest powód wyjazdu poza granice rodzimego kraju.
Osoba starająca się o status uchodźcy jest zmuszona do opuszczenia kraju bez
3
Polska Agencja Prasowa, http://www.polskieradio.pl/5/3/Artykul/1701858,KE-cztery-krajenie-przyjely-uchodzcow-w-ramach-programu-relokacji-wsrod-nich-Polska, 08.12.2016 r.
158
możliwości powrotu. Natomiast imigrant robi to dobrowolnie, na przykład ze
względów ekonomicznych, z chęci poprawienia jakości życia. Może w każdym
momencie wrócić do kraju swojego pochodzenia.
Zgodnie z art. 1 Konwencji Genewskiej z 28 lipca 1951 roku (Polska ratyfikowała ją
w 1991 roku) oraz Protokołu Nowojorskiego uchodźcą jest osoba, która spełnia
następujące warunki:
 przebywa poza swoim krajem pochodzenia;
 żywi uzasadnioną obawę przed prześladowaniem ze względu na rasę, religię;
 narodowość, przynależność do określonej grupy społecznej lub poglądy
polityczne;
 z powodu tej obawy nie może lub nie chce korzystać z ochrony swojego kraju
pochodzenia 4.
Należy dodać, że nie każdy przejaw złego i niestosownego traktowania jest
prześladowaniem. Pojęcie to należy rozumieć jako poważne naruszenie praw
człowieka. Brak pracy, złe warunki życia, ubóstwo czy pauperyzacja społeczeństwa
nie przyczynią się do uzyskania statusu uchodźcy. W dokumentach umieszczone są
ponadto klauzule wyłączające. Zgodnie z nimi nie może uzyskać statusu uchodźcy
osoba, która popełniła zbrodnię przeciw pokojowi, zbrodnię wojenną, zbrodnie
przeciw ludzkości, poważne przestępstwo niepolityczne albo czyn sprzeczny z celami
i zasadami ONZ. Udzielenie statusu uchodźcy, bądź odmowa jego udzielenia, ma
miejsce w ramach specjalnej procedury sprawdzającej, na podstawie przepisów
ustawy z 13 czerwca 2003 roku o udzielaniu cudzoziemcom ochrony na terytorium
Rzeczypospolitej Polskiej5.
Natomiast imigrant jest cudzoziemcem, który opuścił kraj swojego
pochodzenia najczęściej w celu poprawienia jakości życia i znalezienia pracy.
Przebywa na terytorium Rzeczypospolitej Polski na podstawie stosownego
pozwolenia administracyjnego, które to wynika ze spełnienia przesłanek ustawowych.
Imigranci w Polsce są najczęściej cudzoziemcami podejmującymi naukę lub pracę
w naszym kraju. Imigranci, którzy nie posiadają ważnego zezwolenia na pobyt lub
wjechali na terytorium bez zezwolenia, powinni się liczyć z możliwością wydalenia
z terytorium Polski i czasowego zakazu ponownego wjazdu.
Cudzoziemiec, który otrzymał status uchodźcy nabywa szereg praw6:
4
Konwencja dotycząca statusu uchodźców, sporządzona w Genewie dnia 28 lipca 1951 r., Dz.
U. 1991, Nr 119, poz. 515.
5
Ustawa z dnia 13 czerwca 2003 r. o udzielaniu cudzoziemcom ochrony na terytorium
Rzeczypospolitej Polskiej, Dz. U. 2003, Nr 128, poz. 1176.
6
Ibidem.
159









prawo pobytu w Polsce – uchodźca nie może być wydalony z Polski, poza
wyjątkowymi okolicznościami, o których mowa w art. 32 i 33 Konwencji
Genewskiej. Cudzoziemcowi, który uzyskał status uchodźcy wydaje się kartę
pobytu;
możliwość podróżowania za granicę – uchodźca otrzymuje dokument
podróży, nazywany paszportem genewskim;
prawo do pracy – uchodźca może pracować na takich samych zasadach jak
obywatel polski, to znaczy, że nie potrzebuje specjalnego zezwolenia na
pracę;
prawo do prowadzenia działalności gospodarczej na takich samych zasadach
jak obywatel Polski;
prawo do świadczeń pomocy społecznej, otrzymywania zasiłków rodzinnego,
pielęgnacyjnego i wychowawczego;
prawo do nauki w szkołach podstawowych, gimnazjalnych
i ponadgimnazjalnych (licea, technika) oraz w szkołach wyższych;
prawo do ubezpieczenia zdrowotnego: uchodźca może ubezpieczyć się
dobrowolnie w Narodowym Funduszu Zdrowia lub podlega obowiązkowi
ubezpieczenia zdrowotnego, wynikającego z umowy o pracę;
prawo do pomocy integracyjnej;
możliwość ubiegania się o obywatelstwo polskie na korzystniejszych
warunkach niż inni cudzoziemcy.
Cudzoziemcy w polskiej szkole – uregulowania prawne
W Polsce obowiązujące jest prawo do bezpłatnej nauki dla dzieci i młodzieży
poniżej osiemnastego roku życia lub też do ukończenia szkoły ponadgimnazjalnej.
Jak wynika z ustawy zasadniczej ”każdy ma prawo do nauki. Nauka do 18 roku życia
jest obowiązkowa”7. W myśl tego przepisu każde dziecko, które przebywa na
terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, ma obowiązek uczęszczania do szkoły, jak
również winno mieć dostęp do nauki bezpłatnej. Biorąc pod uwagę wzrost imigracji
z Bliskiego Wschodu, Północnej Afryki czy Bałkanów, Polska ma obowiązek
zapewnić odpowiednią edukację i dostęp do szkół uchodźcom, którzy znajdą
schronienie w granicach Polski. W latach 90. XX wieku w polskich szkołach
uczniowie cudzoziemscy byli niemal nieobecni. Uregulowania prawne zaczęły
pojawiać się w momencie wystąpienia problemów i wyzwań związanych ze
zwiększeniem liczby czeczeńskich uchodźców przybywających do Polski od 2000
7
Art. 70, ust. 1 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 roku, Dz. U.
1997, Nr 78, poz. 483.
160
roku8. Wtedy również zainicjowano szeroką dyskusję na temat wyzwań, jakie stanowi
obecność dzieci cudzoziemskich w polskich jednostkach oświaty, ponieważ wiąże się
to z koniecznością zmian uregulowań prawnych, problemami na tle społecznym oraz
instytucjonalnym9.
O prawie do edukacji dzieci, które ubiegają się o status uchodźcy, jak również
objętych już ochroną, czyli statusem uchodźcy lub „zgodą na pobyt tolerowany”,
mówi ustawa z dnia 7 września 1991 r. o systemie oświaty, która w tym zakresie
została znowelizowana w dwutysięcznym roku. W związku ze wzrostem liczby
czeczeńskich uchodźców przybywających do Polski został dodany artykuł 94a,
mówiący o tym, że „osoby niebędące obywatelami polskimi korzystają z nauki
i opieki w publicznych przedszkolach, a podlegające obowiązkowi szkolnemu
korzystają z nauki i opieki w publicznych szkołach podstawowych, gimnazjach,
publicznych szkołach artystycznych oraz w placówkach, w tym placówkach
artystycznych, na warunkach dotyczących obywateli polskich10”.
Tabela 1. Prawa dzieci i młodzieży, którzy zostali objęci ochroną w Polsce lub
ubiegają się o tę ochroną
1
2
4
Prawo
Prawo do zajęć
wyrównawczych
Prawo do pomocy
ze strony osoby
pochodzącej
z kręgu
kulturowego
dziecka
Prawo do nauki
własnego języka
i zachowania
kultury
Podstawa prawna
Ustawa o systemie
oświaty z dnia 7
września 1991 r.
Ustawa o systemie
oświaty z dnia 7
września 1991 r.
Opis
Dzieci mają prawo do dodatkowych,
przedmiotowych zajęć wyrównawczych, przez
okres nie dłuższy niż 12 miesięcy
Dziecko ma prawo do korzystania z pomocy
osoby, która pochodzi z kręgu kultury i języka
dziecka. Taką osobę szkoła może zatrudnić na
stanowisku pomocy nauczyciela
Konstytucja RP z
dnia 2 kwietnia
1997 r.
Prawo do wychowania dzieci w duchu własnej
religii i kultury daje też wszystkim rodzicom
w Polsce Konstytucja RP (art. 48).
8
E. Pogorzała, Migracje jako wyzwanie dla polityki oświatowej państwa polskiego. Aspekty
politologiczno – prawne, http://hf.org.pl/upload/file/Do%20poczytania/migracje.pdf,
17.12.2016 r.
9
Ibidem.
10
Ustawa z dnia 7 września 1991 r. o systemie oświaty, Dz. U. 2016, poz. 1943.
161
5
Prawo do studiów
Ustawa Prawo
o szkolnictwie
wyższym z dnia
27 lipca 2005 r.
6
Prawo do wsparcia
socjalnego
Ustawa
o udzielaniu
cudzoziemcom
ochrony na
terytorium RP z
dnia 13 czerwca
2003 r.
Uchodźcy mają prawo do bezpłatnego
korzystania z edukacji na poziomie wyższym,
do badań naukowych i studiów
podyplomowych (na takich samych
warunkach jak obywatele polscy). Osoby
z pobytem tolerowanym i cudzoziemcy
o innych statusach prawnych mogą korzystać
ze szkolnictwa wyższego w Polsce, ale za
odpłatnością.
Dzieci ubiegające się o status uchodźcy mają
prawo do pomocy socjalnej niezbędnej do
pełnego korzystania z edukacji na poziomie
szkoły podstawowej i gimnazjum, m.in.
zakupu podręczników (art. 61 ustawy
o ochronie cudzoziemców na terytorium RP).
Źródło: Opracowanie własne na podstawie aktów prawnych.
Oprócz wymienionej wyżej Konstytucji RP z 1997 roku oraz, w poprzednim
akapicie, ustawy z dnia 13 czerwca 2003 r. o udzielaniu cudzoziemcom ochrony na
terytorium Rzeczypospolitej Polskiej i ustawy o systemie oświaty z dnia 7 września
191 r., można wyróżnić szereg innych uregulowań prawnych, które ratyfikowała
Polska i które nakładają na nasz kraj obowiązek kształcenia dzieci-obcokrajowców.
Prawa dziecka cudzoziemskiego normują również ponadnarodowe dokumenty, wśród
których można wymienić następujące:
 Powszechna Deklaracja Praw Człowieka (Paryż, 10 XII 1948), stwierdzająca
w art. 26: „każdy człowiek ma prawo do oświaty” oraz postulująca
powszechność, bezpłatność i obligatoryjność kształcenia na poziomie
podstawowym;
 Międzynarodowy Pakt Praw Gospodarczych, Społecznych i Kulturalnych
(Nowy Jork, 19 XII 1966) zobowiązujący w art. 14 państwa-strony do
organizowania powszechnego, obowiązkowego i bezpłatnego nauczania
podstawowego11;
 Protokół Dodatkowy do Europejskiej Konwencji o Ochronie Praw Człowieka
i Podstawowych Wolności (Rzym, 4 XI 1950), stwierdzający w art. 2, iż nikt
nie może być pozbawiony prawa do nauki12.
11
Międzynarodowy Pakt Praw Gospodarczych, Społecznych i Kulturalnych otwarty do
podpisu w Nowym Jorku dnia 19 grudnia 1966 r., Dz. U. 1977, Nr 38, poz. 169.
12
Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności sporządzona w Rzymie
dnia 4 listopada 1950 r., Dz. U. 1993, Nr 61, poz. 284.
162
Nie należy zapominać o Konwencji o Prawach Dziecka, która została przyjęta
przez Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych dnia 20 listopada 1989 roku13.
Artykuł 28 powyższej Konwencji mówi:
”1. Państwa-Strony uznają prawo dziecka do nauki i w celu stopniowego
realizowania tego prawa na zasadzie równych szans, w szczególności:
a) uczynią nauczanie podstawowe obowiązkowym i bezpłatnym dla
wszystkich;
b) będą popierać rozwój różnorodnych form szkolnictwa średniego, zarówno
ogólnokształcącego, jak i zawodowego, uczynią je dostępnymi dla każdego
dziecka oraz podejmą odpowiednie kroki, takie jak wprowadzenie bezpłatnego
nauczania oraz udzielanie w razie potrzeby pomocy finansowej;
c) za pomocą wszelkich właściwych środków uczynią szkolnictwo wyższe
dostępnym dla wszystkich na zasadzie zdolności;
d) udostępnią wszystkim dzieciom informacje i poradnictwo szkolne
i zawodowe;
e) podejmą kroki na rzecz zapewnienia regularnego uczęszczania do szkół
oraz zmniejszenia wskaźnika porzucania nauki.
2. Państwa-Strony będą podejmowały wszelkie właściwe środki
zapewniające, aby dyscyplina szkolna była stosowana w sposób zgodny z ludzką
godnością dziecka i z niniejszą konwencją.
3. Państwa-Strony będą popierały i rozwijały międzynarodową współpracę
w dziedzinie oświaty, w szczególności w celu przyczyniania się do zlikwidowania
ignorancji i analfabetyzmu na świecie oraz ułatwienia dostępu do wiedzy naukowotechnicznej i nowoczesnych metod nauczania. W tym zakresie należy
w szczególności uwzględnić potrzeby krajów rozwijających się.”
Powyższe uregulowania prawne nakazują państwom je ratyfikującym
stworzenie i zapewnienie odpowiednich warunków do nauki dzieciom-imigrantom.
Polska również musi wypracować programy i rozwinięcie działań, które mają na celu
integrację dzieci z zagranicy ze społeczeństwem polskim. Placówki oświatowe, do
których to miałyby uczęszczać dzieci cudzoziemskie, muszą zapewnić im warunki,
aby spełnione były wszystkie postanowienia aktów prawnych. Jest to wyzwanie,
ponieważ imigranci z państw Bliskiego Wschodu oraz Afryki Północnej nie tylko
mówią innymi językami, ale też pochodzą z odmiennych kręgów kulturowych, a ich
doświadczenie edukacyjne jest bardzo zróżnicowane.
13
Konwencja o prawach dziecka, przyjęta przez Zgromadzenie Ogólne Narodów
Zjednoczonych dnia 20 listopada 1989 r., Dz. U. 1991, Nr 120 poz. 526.
163
Dzieci cudzoziemskie w polskich szkołach – statystyki
Według statystyk Urzędu do Spraw Cudzoziemców na dzień 1 września 2015
roku pod opieką urzędu przebywało 945 dzieci w wieku, który podlega w Polsce
obowiązkowi szkolnemu, czyli w wieku od 6 do 18 lat. W stosunku do roku 2014 jest
to wyższa liczba, ponieważ rok wcześniej w tym przedziale wiekowym
zarejestrowano 885 dzieci. Wśród osób będących w procedurze uchodźczej w wieku
szkolnym dominują obywatele Ukrainy, ponieważ jest ich 418 osób. Kolejne miejsca
pod względem liczebności zajmują Rosjanie (370, w tym 321 Czeczeni), Kirgistan
(44), Gruzja (40) oraz Syria (32)14.
Wykres 1. Liczba dzieci cudzoziemskich w Polsce objętych obowiązkiem szkolnym
– stan na 1 września 2015 r.
Źródło: Opracowanie własne na podstawie statystyk Urzędu do Spraw Cudzoziemców.
Problemy związane z kształceniem uchodźców
Problemy związane z multikulturowością przekładają się również na system
edukacji. Na podstawie badań i analiz Fundacji Obywatelska Perspektywa do grona
najczęściej występujących problemów, z którymi borykają się polskie szkoły
przyjmujące dzieci imigrantów, można zaliczyć 15:
 frekwencja;
 rejonizacja;
14
Urząd do Spraw Cudzoziemców, Uchodźcy w polskiej szkole, http://udsc.gov.pl/uchodzcyw-polskiej-szkole/, 05.12.2016 r.
15
A. Marek, http://www.obywatelska.org.pl/?problemy-zwiazane-z-edukacja-dzieciuchodzcow,51, 03.12.2016 r.
164






znajomość języka polskiego;
nieznajomość kultury, religii, tradycji, obyczajów, odmiennych kodów
kulturowych;
zakazy w islamie;
różnice w wychowaniu;
testy na koniec szkoły podstawowej i gimnazjum;
poziom wiedzy.
Należy na zaistniałe problemy reagować od razu, kiedy jeszcze liczba
imigrantów w Polsce jest stosunkowo nieduża w porównaniu do liczby w państwach
Europy Zachodniej. Jeśli polskie placówki odpowiednio nie zareagują teraz, wkrótce
problemy będą większe, co może skutkować wystąpieniem konfliktów społecznych.
Należy więc podjąć działania profilaktyczne, aby wraz ze wzrostem liczby
przyjmowanych uchodźców w ramach programu relokacji, problemów nie
przybywało albo te już występujące nie zwiększyły swojej skali.
Przygotowanie polskich szkół na przyjęcie dzieci uchodźczych
W polskim systemie edukacyjnym obcokrajowcy są włączani w integracyjną
metodę edukacji, co nierzadko przyczynia się do występowania niepożądanych
zjawisk, które skutkują problemami na tle integracyjnym ze środowiskiem szkolnym.
Pomimo, że istnieje wiele problemów, które związane są z obecnością dzieci
obcokrajowców w placówkach oświatowych, Polska posiada szeroki wachlarz
przedsięwzięć, których celem jest zmniejszenie skali ich występowania. Dzieci
uchodźcze mają możliwość otrzymywania pomocy ze strony państwa przyjmującego
(w tym przypadku Polski). Celem autorki jest ukazanie spektrum narzędzi oraz
działań, które są podejmowane przez organizacje rządowe oraz organizacje trzeciego
sektora, aby wpłynąć na polepszenie sytuacji związanej z rozpoczęciem nauki przez
dziecko uchodźcze w polskiej szkole.
W związku z falą imigrantów, która swój początek miała w roku 2014, w 2015
r. we wszystkich ośrodkach przeznaczonych dla cudzoziemców prowadzone były
zajęcia z języka polskiego dla dzieci. Miały one formę polegającą na pomocy przy
pracach domowych, jak również zajęć wyrównawczych. Ponadto liczba godzin
w porównaniu do roku 2014 została zwiększona ponad dwukrotnie: z 3140 do 748016.
16
Urząd do Spraw Cudzoziemców, Informacja Szefa Urzędu do Spraw Cudzoziemców
o stosowaniu w roku 2015 ustawy z dnia 13 czerwca 2003 r. o udzielaniu cudzoziemcom
ochrony na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej (Dz. U. 2003, Nr 128, poz. 1176) w zakresie
realizacji zobowiązań Rzeczypospolitej Polskiej wynikających z Konwencji Genewskiej
dotyczącej statusu uchodźców oraz Protokołu Nowojorskiego dotyczącego statusu uchodźcy,
165
Zmienił się również system organizacyjnych zajęć językowych, ponieważ od 1
września 2015 r. zajęcia są koordynowane przez szkoły językowe, które zostały
wyłonione w trybie przetargu nieograniczonego, a nie przez indywidualnych
nauczycieli17.
Oprócz wsparcia w postaci dodatkowych lekcji języka polskiego,
cudzoziemcy (w tym uchodźcy) mogą liczyć na wsparcie dydaktyczne. W roku
szkolnym 2014/2015 urząd zakupił 890 kompletów podręczników oraz rzeczy
niezbędnych do szkoły, tzw. wyprawki szkolnej. W kolejnym roku, tj. 2015/2016,
nastąpił wzrost liczby zapewnionych pomocy naukowych, ponieważ urząd wyposażył
970 dzieci w niezbędne pomoce szkolne18.
Na duże wsparcie obcokrajowcy mogą liczyć ze strony organizacji trzeciego
sektora. W każdej ze szkół, do której uczęszczają obcokrajowcy, znajduje się lista
organizacji samorządowych. To ich zadaniem jest wsparcie poszczególnych placówek
oświatowych poprzez usługi doradcze, organizację szkoleń dla nauczycieli,
opracowywanie scenariuszy zajęć, przekazywanie niezbędnych materiałów
filmowych oraz publikacji książkowych. Powyższe działania są niezbędne, aby dana
szkoła była w pełni przygotowana na przyjęcie nowego ucznia. Obecnie w Polsce
działa wiele organizacji na rzecz cudzoziemców. Wśród nich można wyróżnić
następujące: Fundacja Obywatelska Perspektywa, Forum na rzecz Różnorodności,
Fundacja na rzecz Tolerancji poprzez Międzykulturowe Zrozumienie,
Stowarzyszenie Praktyków Kultury.
Istotnym przedsięwzięciem jest możliwość zatrudnienia przez dyrektora
danej szkoły konsultanta kulturowego. Jest to osoba, która posługuje się językiem
państwa, z którego pochodzi dany uczeń. Osoba konsultanta jest niezwykle pomocna
podczas prowadzonych zajęć i lekcji w szkole, ponieważ pomaga uczniomobcokrajowcom w zrozumieniu realizowanego tematu i przebiegu ćwiczeń. Ponadto
jego zadania koncentrują się na wyjaśnianiu różnic kulturowych, przybliżaniu
polskich tradycji i obyczajów, a także jego rolą jest utrzymanie kontaktu z rodziną
dziecka.
W 2015 roku Ministerstwo Edukacji Narodowej powołało konsultantkę ds.
dzieci cudzoziemskich19. Jej zadaniem jest opracowywanie materiałów
Warszawa,
2016,
http://udsc.gov.pl/wp-content/uploads/2016/05/Sprawozdanie-zwykonywania-ustawy-o-ochronie-miedzynarodowej-za-2015-rok.pdf, 10.12.2016 r.
17
Ibidem.
18
Ibidem.
19
Według informacji podanych przez Ministerstwo Edukacji Narodowej, obecnie na to
stanowisko została powołana Marina Hulia: „jest znaną i doświadczoną ekspertką w dziedzinie
integracji międzynarodowej. W 2013 roku otrzymała Nagrodę im. Ireny Sendlerowej „Za
naprawianie świata”, w 2006 roku Nagrodę Specjalną Ministra Kultury i Dziedzictwa
Narodowego za Nieocenione Zasługi dla Kultury Polskiej, zwłaszcza Edukacji Kulturalnej
166
szkoleniowych, które dotyczą procesu przyjmowania dzieci uchodźczych do polskich
szkół oraz procesu ich edukacji. Ponadto jest odpowiedzialna za przygotowania
związane ze szkoleniem kadry nauczycielskiej, dyrektorów szkół, rodziców, a także
uczniów i społeczności lokalnej, aby byli w pełni przygotowani na przyjęcie dzieckaobcokrajowca20.
Zakończenie
Masowa migracja ludności do Europy rozpoczęła się na początku drugiej
dekady XXI wieku. Przyczyniły się do tego przede wszystkim czynniki ekonomiczne
i polityczne. W zależności od tego wyróżnić możemy dwie kategorie migrantów,
mianowicie uchodźców i imigrantów ekonomicznych. Wraz z nasileniem się osób
przybyłych w ramach wyżej wymienionych grup, przybywa i liczba osób poniżej 18
roku życia, co nakłada na państwo obowiązek zapewnienia im dostępu do edukacji
i miejsca w odpowiednich szkołach.
Międzynarodowe oraz polskie prawodawstwo w zakresie edukacji i oświaty
uwzględnia i reguluje obecność dziecka z rodziny cudzoziemskiej w szkole polskiej.
Wszystkie osoby, które pojawią się na terytorium RP poniżej 18 roku życia, są objęte
obowiązkiem szkolnym bez względu na obywatelstwo i kraj pochodzenia. Odwołując
się do głównego problemu badawczego, zdaniem autorki, polska edukacja jest w pełni
przygotowana na przyjęcie uchodźców. Co więcej, jest przygotowana na przyjęcie
dzieci obcokrajowców, spośród których tylko nieliczna grupa objęta jest statusem
uchodźcy.
Zdaniem autorki, powyższe rozwiązania mające na celu pomoc
w przyjmowaniu dzieci-uchodźców są dowodem na to, że państwo polskie dokłada
wszelkich starań, aby dzieci miały możliwość podjęcia lub też kontynuowania nauki
w polskim systemie edukacji. Na przestrzeni lat, analizując wyniki badań Urzędu do
Spraw Cudzoziemców, wynika, że zakres działań podejmowanych w celu pomocy
dzieciom stale się poszerza. To stwierdzenie potwierdza m.in. zwiększenie godzin
Dzieci i Młodzieży. Jest także laureatką Nagrody im. Sergio Vieira de Mello za Zasługi dla
Pokojowego Współistnienia i Współdziałania Społeczeństw, Religii i Kultur. Absolwentka
Instytutu Profilaktyki Społecznej i Resocjalizacji Uniwersytetu Warszawskiego oraz filologii
rosyjskiej Państwowego Uniwersytetu w Czerkasach na Ukrainie. Karierę zawodową zaczęła
jako nauczycielka, a następnie wicedyrektorka szkoły średniej w Czerkasach. Od 1992 roku
związana z Polską. Zajmuje się m.in. nauczaniem i kształceniem specjalnym dzieci
uchodźców. Jest autorką projektów zajęć integracyjnych w placówkach oświatowych.
Współpracowała z Fundacją „Dom Kultury” oraz Stowarzyszeniem „Muzyka bez Granic””.,
https://men.gov.pl/ministerstwo/informacje/men-powolal-konsultantke-ds-dziecicudzoziemskich.html, 12.12.2016 r.
20
Konsultantka ds. dzieci cudzoziemskich, https://www.monitor.edu.pl/newsy/konsultantkads-dzieci-cudzoziemskich.html, 12.12.2016 r.
167
dodatkowych lekcji języka polskiego, wzrost liczby zakupionych podręczników
szkolnych i wyprawek czy wprowadzenie stanowiska konsultanta kulturowego.
Ponadto jest coraz większy dostęp do materiałów i pomocy dydaktycznych, które
pomagają nauczycielom w pracy z uczniem-cudzoziemcem. Strony internetowe
Ministerstwa Edukacji Narodowej i podległego mu Ośrodka Rozwoju Edukacji
zawierają wiele publikacji dotyczących wielokulturowości w szkole oraz sposobów
pracy z uczniami pochodzącymi z różnych kultur. Zdaniem autorki międzynarodowe
oraz krajowe uregulowania prawne, które dotyczą kształcenia dzieci cudzoziemskich
(w tym uchodźczych) z biegiem czasu nadal będą ewoluowały w kierunku bardziej
efektywnych i przyjaznych rozwiązań, ponieważ z roku na rok liczba imigrantów stale
rośnie.
Bibliografia:
Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997r., Dz. U. 1997, Nr 78,
poz. 483.
Konwencja o prawach dziecka, przyjęta przez Zgromadzenie Ogólne Narodów
Zjednoczonych dnia 20 listopada 1989 r., Dz. U. 1991, Nr 120, poz. 526.
Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności sporządzona
w Rzymie dnia 4 listopada 1950 r., Dz. U. 1993, Nr 61, poz. 284.
Konwencja dotycząca statusu uchodźców, sporządzona w Genewie dnia 28 lipca 1951
r. Dz. U. 1991 Nr 119, poz. 515.
Międzynarodowy Pakt Praw Gospodarczych, Społecznych i Kulturalnych otwarty do
podpisu w Nowym Jorku dnia 19 grudnia 1966 r, Dz. U. 1977, Nr 38, poz. 169.
Ustawa z dnia 7 września 1991 roku o systemie oświaty, Dz. U. 2016, poz. 1943.
Ustawa z dnia 27 lipca 2005 r. Prawo o szkolnictwie wyższym, Dz. U. 2016, poz.
1842.
Ustawa z dnia 13 czerwca 2003 r. o udzielaniu cudzoziemcom ochrony na terytorium
Rzeczypospolitej Polskiej, Dz. U. 2003, Nr 128, poz. 1176.
Marek A., http://www.obywatelska.org.pl/?problemy-zwiazane-z-edukacja-dzieciuchodzcow,51, 03.12.2016 r.
Morozowski T., Działania Komisji Europejskiej wobec kryzysu migracyjnego,
https://pl.boell.org/pl/2016/03/01/dzialania-komisji-europejskiej-wobec-kryzysumigracyjnego, 01.12.2016 r.
Pogorzała E., Migracje jako wyzwanie dla polityki oświatowej państwa polskiego.
Aspekty
politologiczno
–
prawne,
http://hf.org.pl/upload/file/Do%20poczytania/migracje.pdf, 17.12.2016 r.
Urząd
do
Spraw
Cudzoziemców,
Uchodźcy
w
polskiej
szkole,
http://udsc.gov.pl/uchodzcy-w-polskiej-szkole/, 05.12.2016 r.
168
Konsultantka
ds.
dzieci
cudzoziemskich,
https://www.monitor.edu.pl/newsy/konsultantka-ds-dzieci-cudzoziemskich.html,
12.12.2016 r.
MEN
powołał
konsultantkę
ds.
dzieci
cudzoziemskich,
https://men.gov.pl/ministerstwo/informacje/men-powolal-konsultantke-ds-dziecicudzoziemskich.html, 12.12.2016 r.
Polska Agencja Prasowa, http://www.newsweek.pl/polska/ilu-uchodzcow-przyjmiepolska-beata-szydlo,artykuly,376815,1.html, 01.12.2016 r.
Polska Agencja Prasowa, http://www.polskieradio.pl/5/3/Artykul/1701858,KEcztery-kraje-nie-przyjely-uchodzcow-w-ramach-programu-relokacji-wsrod-nichPolska, 08.12.2016 r.
Urząd do spraw Cudzoziemców, Informacja Szefa Urzędu do Spraw Cudzoziemców
o stosowaniu w roku 2015 ustawy z dnia 13 czerwca 2003 r. o udzielaniu
cudzoziemcom ochrony na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej (Dz. U. z 2003 r. nr
128, poz. 1176 z późn. zm.) w zakresie realizacji zobowiązań Rzeczypospolitej
Polskiej wynikających z Konwencji Genewskiej dotyczącej statusu uchodźców oraz
Protokołu Nowojorskiego dotyczącego statusu uchodźcy, Warszawa, 2016,
http://udsc.gov.pl/wp-content/uploads/2016/05/Sprawozdanie-z-wykonywaniaustawy-o-ochronie-miedzynarodowej-za-2015-rok.pdf, 10.12.2016 r.
Is the polish education system ready to accept refugees? Refugees’ children in
polish education facilities
Abstract: The Constitution of Poland guarantees every person the entitlement to free
education until the age of 18. That means that foreign children would also benefit
from staying in Poland, including children of the refugees. The main purpose of the
article is to make a research, if polish education system is prepared to accept refugees
and provide education to them. The writer characterizes the legal system, including
international legislation as well as national regulations for foreigner education in
Poland and analyses the statistics dealing with the number of refugees in Poland.
Summary of legislation, statistics and data found is aimed at solving the main research
problem, specified in the question: To what extent is the polish education system ready
to accept refugees?
Key words: refugees in Poland, foreigner education in Poland, immigration crisis,
refugees in polish school
169
Nota o autorce:
mgr Paulina Hrynaszkiewicz-Ołów – jest absolwentką studiów I stopnia na
kierunku Bezpieczeństwo Wewnętrzne, tytuł magistra uzyskała na kierunku Systemy
Informacyjne w Bezpieczeństwie Wydziału Dowodzenia i Operacji Morskich
Akademii Marynarki Wojennej w Gdyni, który zakończyła z pierwszą lokatą i tytułem
najlepszej studentki. Obecnie kontynuuje naukę w AMW na studiach doktoranckich
oraz jest pracownikiem dydaktycznym w Instytucie Operacji Morskich Wydziału
Dowodzenia i Operacji Morskich AMW. Ponadto pełni funkcję opiekuna Koła
Naukowego Bezpieczeństwa Morskiego, w którym działa kilkanaścioro studentów.
Uczestniczka i organizatorka licznych konferencji naukowyc, m.in. Ogólnopolskiej
Konferencji Naukowej Bezpieczeństwa i Obronności Security & Defence (2016),
Międzynarodowej Konferencji Czarny Ląd i Świat Arabski (2015), Konferencji
Bezpieczeństwa w Transporcie (2015). W wolnych chwilach zajmuje się korektą
i redakcją techniczną publikacji naukowych.
170
Wizje przyszłości
171
172
Dariusz WYBRANOWSKI
Uniwersytet Szczeciński
Napływ muzułmanów a kwestia perspektywy
„islamizacji Europy” na podstawie wybranych
utworów z kręgu „political fiction”
Wstęp
Widoczny zwłaszcza w latach 2015-2016 masowy napływ uchodźców na
kontynent europejski, będący m.in. jednym ze skutków Arabskiej Wiosny”
i destabilizacji polityczno-ekonomicznej znacznej części świata, wywołał różne,
niekiedy nieodwracalne i trwałe następstwa. Rosnąca stale obecność ludności
muzułmańskiej w wielu krajach Europy od dłuższego czasu rodzi różne reakcje - od
wizji społeczeństwa wielokulturowego po poczucie zagrożenia i świadomość
stopniowego wzrostu politycznych i kulturowych wpływów islamu, który docelowo
może przynieść pokojową (lub nie) zmianę władzy, systemu politycznego, prawnego
i stosunków etnicznych oraz gruntownie zaburzyć poczucie bezpieczeństwa
obywateli części państw.
Kwestia obecności czy pojawienia się ludzi obcych kulturowo i często
uważanych za wrogich cywilizacji zachodniej nie jest i nie była czymś zupełnie
nowym tylko w literaturze naukowej. Znalazła ona odbicie także w wielu utworach
z kręgu literatury pięknej, a zwłaszcza historii alternatywnej i political fiction. Dla
potrzeb niniejszego studium autor zajął się analizą czterech książek wydanych
w ostatnich kilku latach w Polsce lub przetłumaczonych na polski. Są to w kolejności:
„Obóz świętych” (Le camp de saints), Jeana Raspaila, „Meczet Notre Dame. Rok
2048” (Mecziet Pariżskoj Błogomatieri/La Mosquée Notre Dame de Paris. 2048
Année), rosyjskiej autorki Eleny Czudinovej, „EuroDżihad” Marcina Wolskiego
i „Uległość” (Submission) Michela Houellebecqa.
Istotnym problemem są w tym względzie futurystyczne wizje wzrostu
ilościowego i politycznego znaczenia muzułmanów, co ma przynieść
perspektywiczną „islamizację Europy”. Każdy z utworów w różnym stopniu
prezentuje ówczesną rzeczywistość polityczno-społeczną, dokonane w związku z tym
przemiany, tak wyznaniowe, etniczne, jak i polityczne lub upadek niektórych państw.
Koniecznym jest także ukazanie tych mechanizmów, które, według wyobrażeń
autorów wspomnianych książek, przyczyniły się do głębokich przemian, w tym
i gwałtownego, przewidywanego wzrostu roli islamu i muzułmanów w niektórych
państwach, lub jakie czynniki przesądziły w niektórych przypadkach o początku
173
„końca cywilizacji łacińskiej”. Istotnym pytaniem postawionym w niniejszym
artykule jest próba odpowiedzi, na ile owe apokaliptyczne niekiedy przewidywania
uległy spełnieniu, bądź mają związek z rzeczywistymi wydarzeniami ostatnich lat,
a na ile okazały się jedynie fikcją literacką czy typowo autorską wizją przyszłości.
Zakres czasowy akcji utworów i ich związek z datą wydania
Stosunkowo najbliżej prognozowanych wydarzeń znalazł się Marcin Wolski,
który miejsce akcji swej książki „EuroDżihad”, napisanej w 2007 roku, a wydanej po
raz pierwszy w 2008 roku umieścił już w 2010 roku. Michel Houellebecq opisywaną
przez siebie rzeczywistość datuje na 2022 rok, książka ukazała się natomiast we
Francji w 2015 roku, podobnie jak i jej polskie wydanie. Natomiast utwór Eleny
Czudinovej, wydany po raz pierwszy w 2004 roku w Rosji, już w samym swym tytule
podaje datę „2048”. Najbardziej futurystyczny i zarazem kontrowersyjny okazał się
być „Obóz świętych” Jeana Raspaila, wydany drukiem we Francji jeszcze w 1973
roku, a jego akcja rozgrywa się w jakiejś bliżej nieokreślonej przyszłości, „na
początku XXI wieku”. Rafał Ziemkiewicz w załączonej przedmowie do kolejnego
wydania polskiego powieści J. Raspaila „Obóz świętych” (pierwsze w 2005, a obecne
w 2015 roku) trafnie napisał: „Nie ma dla pisarza bardziej niewdzięcznego tematu niż
przyszłość. Zwłaszcza przyszłość w miarę nieodległa - trzydzieści, pięćdziesiąt lat.
Jeśli przewidzi źle, jego dzieło skwitowane zostanie uśmieszkami politowania. Jeśli
dobrze, może zostać podwójnie odrzucony, najpierw przez owych współczesnych, bo
trafna prognoza z zasady idzie pod prąd potocznym wyobrażeniom i trąci
niepoprawnością polityczną, a następnie przez potomnych, którzy powiedzą, że
wszystko to przecież dawno wiadomo”1.
Rosnące wpływy muzułmanów i wizje literackie „islamizacji Europy”
w przyszłości a rzeczywistość polityczna drugiej dekady XXI wieku
Jako pierwszy z wymienionych autorów wspomniał o tym w niewielkim
stopniu Jean Raspail, który skupił się na inwazji prawie miliona Hindusów i jej
skutkach we Francji, a potem napływu kolejnych milionów „kolorowych” lub ich
rewolty w innych częściach świata. Owi „najeźdźcy” na kartach jego książki
przybywają z ogarniętych gigantyczną klęską głodu i epidemii Indii. Jednak był to
swego rodzaju literacki „kamuflaż”, bo w istocie francuskiemu pisarzowi chodziło tak
naprawdę o zagrożenie „z drugiej strony Morza Śródziemnego", tj. Bliskiego
Wschodu i Maghrebu. Natomiast sprawa islamizacji jest w pewnej mierze u Raspaila
kwestią pośrednią. Masowe przybycie „uchodźców” do Francji miało także wpływ na
sytuację tamtejszej diaspory muzułmańskiej, która liczyła sobie w dalszej przyszłości
1
J. Raspail, Obóz świętych, przeł. M. Miszalski (wyd. 2), Warszawa 2015, s. 7.
174
„6 milionów Arabów i czarnych muzułmanów”2. Tu akurat J. Raspail bardzo się nie
mylił. Taka liczba została osiągnięta bowiem już ponad kilka lat temu, na początku
XXI wieku3. Poza tym w jego książce Wielki Mufti Paryża otrzymał wówczas tekę
ministra ds. równości, a tylko w samej stolicy aż 30 kościołów zostało na mocy
rozporządzenia tamtejszego arcybiskupa zamienionych w meczety4. Kolejnym
skutkiem masowego napływu imigrantów różnych ras i gwałtownej „prawnej
emancypacji” tych już zamieszkałych we Francji było „oficjalne zniesienie ras”, na
mocy ustawy z dnia 4 sierpnia. Jej rozwinięciem była podjęta na szeroką skalę
medialna akcja „małżeństw wielorasowych”, tj. najczęściej kolorowi mężczyźni
i białe kobiety. Pary mieszane rasowo miały stać się „pionierami nowej oświeconej
epoki, gdy umrą przesądy i jedyną rasą będzie rasa ludzka”. Dalej pisano, że „tylko
biała kobieta może urodzić białe dziecko. Niech wyrzeknie się poczęcia białego
dziecka, wybierając tylko partnerów niebiałych, a genetyka szybko zrobi swoje”5.
Uchodźcy w książce J. Raspaila to nie tylko „obcy” rasowo. To ktoś, kto nie
tylko niesie zagrożenie kulturowe i cywilizacyjne, również zarzewie „nienawiści
klasowej” między „biednymi i bogatymi”. Przykładowo, w rozmowie z profesorem
literatury, Calguêsem, jeden z młodocianych hipisów-nihilistów, towarzyszących fali
imigrantów, wyraźnie dał mu do zrozumienia, że nowi przybysze w absolutnej
większości nienawidzą takich jak on, „sytych burżujów”, chcą odebrać im wszystko,
co do nich należy i to zniszczyć, jedni nieświadomie, ale inni świadomie 6.
2
Ibidem, s. 360.
K. Pędziwiatr, Od islamu imigrantów do islamu obywateli: Muzułmanie w krajach Europy
Zachodniej, Kraków 2005, s. 51; J. Zdanowski, Muzułmanie we Francji, [w:] Muzułmanie
w Europie, red. A. Parzymies, Warszawa 2005, s. 433-434; D. Wybranowski, Radykalizm
muzułmański i powrót do „korzeni wiary” jako przykład trudności adaptacyjnych i asymilacji
wyznawców islamu w wybranych krajach UE na przełomie XX i XXI wieku, [w:] Quo Vadis
Europa, red. M. Janowski, J. Jonczek, L. Ślepowroński, Szczecin 2008, t. I, s. 63; I. KielanGlińska, Muzułmanie w laickiej Francji (1974-2000). W kierunku integracji czy separatyzmu,
Warszawa 2009, s. 47; K. Gajlewicz-Korab, Obraz muzułmanów we Francji w tamtejszych
tygodnikach opinii, Warszawa 2011. Ostatnie dane na portalu internetowym CIA podają, że
na ogólną liczbę 66, 5 milionów mieszkańców Francji, 7-9% to wyznawcy islamu, por. CIAWorldfactbook, https://www.cia.gov/library /publications/the-world-factbook/geos/fr.html
(dostęp 5.11.2016).
4
J. Raspail, Obóz świętych, s. 360. O genezie, przebiegu i skutkach futurystycznej inwazji
kilkuset tysięcy migrantów z Indii według wspomnianego pisarza, por. ostatnio D.
Wybranowski, Wizja i problem masowego napływu uchodźców do Europy na podstawie
książki Jeana Raspaila „Obóz świętych” [w:] Europa wobec problemu uchodźców w XXI
wieku, red. A. Wojtaszak, J. Jartyś, A. Krawcewicz, Szczecin 2016.
5
J. Raspail, Obóz świętych, s. 361.
6
Ibidem, s. 26-27: „Właśnie tutaj do pana, przyprowadzę tych najnędzniejszych. Nie mają
zielonego pojęcia, kim pan jest i co pan reprezentuje. Pański świat nie ma dla nich
najmniejszego znaczenia. I wcale nie chcą go zrozumieć. Są zmęczeni, jest im zimno, rozpalą
ogień pańskimi pięknymi dębowymi drzwiami. Obsrają pański taras i wytrą ręce kartkami
3
175
We wspomnianym utworze J. Raspaila, orgii zniszczenia towarzyszącej
zajmowaniu poszczególnych obszarów i miast towarzyszy fala rzezi i totalny upadek
gospodarczy, bo fabryki przejmowane przez „kolorowych”, tj. Arabów i Murzynów
fatalnie pracują. Czystki i masowe zabójstwa dotykają nie tylko ludzi, muzułmanie
masowo bowiem wybijają ogromne ilości świń na farmach i w hodowlach jako
„zwierzęta nieczyste”7.
Podobnie jak wspomniany autor, przed niebezpieczeństwem związanym
z napływem mas imigrantów z krajów islamu do Europy, groźbą utraty jej tożsamości
kulturowej, m.in. na skutek polityki multi-kulti i tzw. „polityki brzucha” przestrzegała
w pierwszych latach XXI wieku znana lewicowa dziennikarka włoska, Oriana Fallaci
(1929 - 2006) w kilku swoich książkach („Wściekłość i duma”, „Siła rozumu”,
„Wywiad z samą sobą. Apokalipsa”). Skutkiem rosnącej liczby muzułmanów staje się
według niej dominacja polityczna i finansowa (bardzo bogaci emirowie i szejkowie
z petrodolarami) i rosnąca liczba aktów przemocy i przestępczości oraz masy ludzi
korzystające z pomocy socjalnej. Ogromnym niebezpieczeństwem byli i są także
fanatyczni imamowie, wrodzy wobec cywilizacji Zachodu, generujący terroryzm.
Pani Fallaci wówczas spotkała się z ogromnych rozmiarów agresją, wyrazami
nienawiści i manifestacyjną wrogością ze strony rzeczników „postępu” (zwłaszcza
z kręgu lewicy i liberałów), tak w swoim kraju, jak i gdzie indziej. Wątek ten był już
jednak kilka lat temu szerzej omawiany przez autora obecnej publikacji 8. Ostatnio
poglądy autorki znów prezentuje wydana niedawno książka „Korzenie nienawiści”.
Fallaci przestrzega przed tworzącą się „Eurabią”, oskarża polityków wszystkich opcji
o „brak przeciwstawienia się ekspansji islamizmu”, wskazuje na strach przed „byciem
nie dość politycznie poprawnym”, „moralną ekskomuniką”, gani tych zachodnich
naukowców, którzy chwalili terroryzm muzułmański, Osamę bin Ladena, wrogość
książek z pańskiej biblioteki. Naplują w pańskie wino. Będą jeść palcami z pańskich pięknych
cynowych mis, które wiszą tam, na ścianie. Przysiądą sobie na piętach, w kucki i będą patrzeć,
jak w ognisku płoną pańskie fotele. Zrobią sobie szaty z pańskich haftowanych prześcieradeł.
Każdy przedmiot straci znaczenie, jakie pan z nim wiązał, piękne nie będzie już piękne,
użyteczne stanie się śmieszne i bezużyteczne, absurdalne - Jeszcze tylko słówko: oni będą
niszczyć nieświadomie, bezrozumnie, ale pan ?...-Ja…bo nauczyłem się nienawidzić tego
wszystkiego. Bo globalna świadomość świata wymaga, by nienawidzić tego wszystkiego.
Wynoś się pan stąd !”.
7
Ibidem, s. 286- 295
8
D. Wybranowski, Mit wielkiego zwycięstwa pod Poitiers (732/733) jako ocalenia Zachodu
przed podbojem muzułmańskim, a współczesny problem „Eurabii”- „Europy w cieniu
Półksiężyca” [w:] Mity historyczno-polityczne- wyobrażenia zbiorowe -polityka historyczna.
Studia i materiały, red. E. Ponczek, A, Sepkowski, Toruń 2012, t. II, s. 155-156, 161-162.
176
wobec Zachodu i ludzi odpowiedzialnych za szykanowanie intelektualistów
głoszących prawdę o zagrożeniu ze strony islamu 9.
Groźba eskalacji terroryzmu muzułmańskiego we Francji jest natomiast
wątkiem przewodnim w książce Marcina Wolskiego „EuroDżihad”. Z perspektywy
drugiej połowy 2016 roku nie jest już to klasyczne political - fiction z uwagi na czas
przeszły dokonany (2010 rok). Akcja pozostałych utworów literackich dzieje się
bowiem w znacznie odleglejszej przyszłości, jednak gdy M. Wolski napisał swą
powieść i miała ona pierwsze wydanie (2008), gdy sytuacja przedstawiała się zgoła
inaczej10. Głównym bohaterem tej książki jest były policjant, Stanisław Frąckowiak,
który odszedł „na własną prośbę” z polskiej policji (nie chcąc dalej kryć korupcyjnej
afery z udziałem kilku kolegów i przełożonych). To on również zajmie się sprawą
islamskich terrorystów, która okaże się bardzo złożona i znacznie przekraczająca
granice Francji. Będąc jej obywatelem, Frąckowiak wrócił do wyuczonego wcześniej
zawodu hydraulika (co wówczas było swoistym nawiązaniem przez M. Wolskiego do
postaci Polaka-hydraulika, bardzo popularnego m.in. za sprawą doskonałego plakatu
w Wielkiej Brytanii), który zresztą bardzo lubił i stosunkowo dobrze w nim zarabiał11.
Kwestia działalności dżihadystów islamskich z tytułowej organizacji „EuroDżihad”
została umieszczona we Francji pierwszej dekady XXI wieku. Podobnie jak
i w innych utworach, skutkiem napływu muzułmanów w bliższej lub dalszej
przeszłości jest ich mocno już ugruntowana obecność. Również bardzo widoczne są
dynamicznie rosnące wpływy w różnych sferach życia. Było to min. możliwe dzięki
polityce „multi-kulti”, dyktatowi „tolerancjonizmu”, a zwłaszcza bardzo rozwiniętej
politycznej poprawności (niekiedy do granic absurdu) wobec muzułmanów.
Towarzyszy temu od dawna zwycięstwo zasady twardej antykatolickiej laickości (np.
budynek kościoła św. Dionizego/St. Denis stał się modną dyskoteką). Rzeczywiste
wydarzenia z ostatnich lat ukazały, że sekularyzacja bywa niekiedy bardzo
bezwzględna, a jej wdrażanie jest przeprowadzane nader konsekwentnie, m.in.
w latach 2013- 2016 kolejne kościoły (czasem w asyście policji) zaczęły być
wyburzane w różnych częściach Francji12. To przypomina nieco podobne akcje sprzed
9
Por. O. Fallaci, Korzenie nienawiści. Moja prawda o islamie, przekł. A. Czepnik, K.
Hejwowski, T. Kwiecień, A. Osmólska- Wnętrak, Joanna Ligniewska, Warszawa 2016, s. 536
i n.
10
M. Wolski, EuroDżihad, Poznań 2008.
11
Ibidem, s. 18-19.
12
W kwietniu 2013 roku zburzono kościół św. Jakuba w Abbeville, po to by na jego miejscu
zbudować parking na 45 stanowisk. Również w tym samym roku przestał istnieć na przestrzeni
czerwca- września kościół św. Piotra w miejscowości Gesté, por. Eglise St- Jacques
d’Abbeville détruite en juin 2013, http://www.youtube.com/watch?v=Fc34EtfHv0 (dostęp
20.11.2016); M. Nykiel, Czy Francja, która burzy kościoły i przerabia świątynie na dyskoteki,
wie gdzie szukać ratunku ?, http://www.wpolityce.pl/swiat/271962-czy-francja-ktora-burzy-
177
lat, przeprowadzane w krajach bloku komunistycznego - np. w ZSRS, Mongolii,
Chinach, Wietnamie, Czechosłowacji czy Albanii. Również na mocy ustawy z 1905
roku o rozdziale Kościoła od państwa i „nieeksponowaniu publicznym symboli
religijnych”, podjęta została decyzja władz, że na początku grudnia 2016 roku figura
Matki Boskiej w miasteczku Publier (region Haute Savoie/Górna Sabaudia) ma zostać
usunięta i przeniesiona na prywatną posesję 13. Podobnych zastrzeżeń i pretensji
władze państwa i lokalne nie mają natomiast ani do muzułmanów, ani też w stosunku
do gmin żydowskich, buddystów bądź innych wyznań.
W książce M. Wolskiego ludzie okazujący przywiązanie do wiary
i praktykowania religii zaczęli stawać się powoli mniejszością. W narracji rozwijanej
przez Frąckowiaka, w jego dzielnicy to przede wszystkim Polacy i właśnie wyznawcy
islamu. Polak nie był przesadnie religijny, ale nie lubił zbyt mocno Francuzów i ich
niektórych zwyczajów, także kulinarnych, nie przepadał też za bardzo za
muzułmanami14. Jednak głównym problemem, w zawoalowany sposób mocno
krytykowanym przez autora książki, stała się jednak bardzo daleko posunięta
laicyzacja, liberalizacja obyczajowa, a zwłaszcza ogromna rola mniejszości
seksualnych - gejów i lesbijek15. To ich prawa i przywileje, zgodnie zresztą
koscioly-i-przerabia-je-na-dyskoteki-wie-gdzie-szukac-ratunku (dostęp 20.11.2016). M.
Rybarczyk, Francja: Ruiny chrześcijaństwa, http://www.newsweek.pl/swiat/francja-ruinychrzescijanstwa,52451,1,1,1.html (dostęp 20.11.2016). Z ogromnym oburzeniem wśród
katolików spotkała się także akcji wyburzenia niewielkiego kościoła św. Rity w XV Dzielnicy
w Paryżu, podjęta na początku sierpnia 2016 roku. Grupa około 30 wiernych została siłą
wyprowadzona przez policjantów, podobnie postąpiono z księdzem. Na miejscu
zlikwidowanej świątyni, deweloper ma wybudować kamienicę. Por. A’Paris, les occupants de
l’eglise Sainte Rita expulsés, http://www.la-croix.com/Religion/France/A=Paris--occupants-eglise-Sainte-Rita-expulses-2016-08-03-120779900 (dostęp 20.11.2016); P. Moszyński,
Policja siłą wyprowadziła wiernych okupujących paryski kościół. Budynek ma być zburzony.
Interwencja „haniebna” i „naganna” ?, http://www.wyborcza.pl/1,75399,20495744,policjasila-wyprowadzila-wiernych-okupujacych-paryski-kosciol (dostęp 20.11.2016).
13
Tak umiera Europa ! Francuski sąd walczy z figurą Maryi !, http://telewizjarepublika.pl/takumiera-europa-francuski-sad-walczy-z-figura-maryi,41516.html (dostęp 20.11.2016).
14
Ibidem, s. 9: „Należał do nielicznych młodych owieczek parafii Deux Pontes sur Lac,
uczęszczających modlić się co niedzielę (jeśli nie wypadała mu akurat terminowa robota) do
starej poklasztornej kaplicy, którejś jakimś cudem jeszcze nie sprywatyzowano. Prawdę
powiedziawszy, pozostali wierni w większości też byli Polakami. Żabojady, z drobnymi
wyjątkami nie życzyli sobie kontaktów z Panem Bogiem. Chyba że byli muzułmanami. Ci
przeciwnie - gorliwie szorowali pięć razy dziennie łbami modlitewne dywaniki. Tyle, że akurat
ich trudno byłoby nazwać żabojadami. Nieczystego świństwa nie wzięliby do ust. I pod tym
względem Stasio ich rozumiał. […] Inna sprawa, że wyznawcy Proroka również nie wzbudzali
w nim cieplejszych uczuć. Nie lubił zakwefionych kobiet ani ciemnoskórych wałkoni, nie
robiących nic przez całe dnie poza wysiadywaniem po kafejkach i wyczekiwaniem tam nie
wiadomo na co. Może na to, aż cały świat stanie się jednym wielkim Kalifatem ?”.
15
Ibidem, s. 8-9.
178
z rzeczywistością, stały się jednym z wyznaczników „postępu” i miernikiem
„prawdziwej demokratyzacji społeczeństwa”.
W omawianej książce zawiązaniem akcji jest nieoczekiwany zamach na
ślubie gejowskim odbywającym się w merostwie dzielnicy Deux Pontes sur Lac
w Paryżu, dokonany przez tajemniczą organizację islamską, znaną potem pod nazwą
„EuroDżihad”. Krwawym plonem tego aktu terroru stało się 14 gejów i 7 lesbijek, 3
funkcjonariuszy policji, kilku pracowników obsługi pobliskiego hotelu „Pod Złotą
Gęsią”, kamerzysta stacji TV i aż 35 postronnych osób (wszyscy zginęli od eksplozji
ładunku wybuchowego, a następnie ognia z broni maszynowej) 16. Do kolejnego
zamachu doszło niedługo potem. Jego celem stał się pociąg wiozący grupę
francuskich Żydów, którzy po raz kolejny chcieli upamiętnić rocznicę dokonania
przymusowej deportacji swych rodaków przez władze francuskie z Państwa Vichy do
Auschwitz. Podróżujący w znakomitej większości nigdy nie dotarli do celu - cztery
wagony wraz z pasażerami w wyniku eksplozji runęły pod Strasburgiem w nurt Renu,
jedynie piąty wagon dość nieoczekiwanie ocalał17.
Podjęte w bardzo szybkim tempie działania francuskich służb i policji zostały
opisane przez M. Wolskiego w sposób ponadczasowy. Mają one podobny przebieg
do tych rutynowych czynności, które są zazwyczaj w takich przypadkach
podejmowane: „Zapewne też niewiele przyniosła zakrojona na szeroką skalę operacja
przeciwko grupom fundamentalistów islamskich. Skontrolowano kilkaset meczetów
oraz medres i znaleziono co prawda parę magazynów broni, a także zatrzymano około
tysiąca działaczy islamskich organizacji, pozostających na bakier z przepisami
prawa, jednak nikomu nie postawiono zarzutów w związku z dramatem w Deux Ponts.
W trakcie akcji nie obyło się bez ofiar; w Marsylii w wymianie ognia z
fundamentalistyczną bojówką zginęło paru policjantów, liczba poległych po drugiej
stronie sięgnęła kilkunastu. Nikt nie pytał ilu „Arabusów” zatłuczono przy okazji
przesłuchań na lokalnych komendach. Sami muzułmanie wydawali się całkowicie
zaskoczeni obrotem sprawy. Mimo wezwań paru nawiedzonych mułłów nie ogłoszono
Intifady. A demonstracje i napaści na funkcjonariuszy zaczęły się z kilkudniowym
opóźnieniem”18.
Pisząc i wydając swą powieść w latach 2007-2008 i umieszczając jej akcję w
2010 roku, Marcin Wolski spodziewał się na kartach swej książki bardzo gwałtownej
riposty ze strony administracji rządowej wobec wyznawców islamu. Również
elementem ponadczasowym, było zachowanie się środowisk lewicowych
i liberalnych po zamachach. Oto jak sobie ów autor wyobraził reakcję rządu i lewicy
16
Ibidem, s. 14- 16.
Ibidem, s. 30-31.
18
Ibidem, s. 23.
17
179
laickiej na kartach książki: „Fala protestów podniosła się dopiero, kiedy do
parlamentu Republiki trafiły przygotowane w nadspodziewanie błyskawicznym trybie
projekty uchwał „o obywatelstwie”, „o zasadach pobytu uchodźców politycznych”,
przepisane, jak twierdzili złośliwi, wprost z programów skrajnej prawicy. Podobno,
i nikt tym doniesieniom nie zaprzeczał, szykowano nowelizację konstytucji, w której
zamierzano podkreślić chrześcijańską genezę państwa francuskiego i katolickie
wartości, na jakich się opierało. Voltaire i Rousseau w grobach się przewracają! napisał we wstępniaku „Le Monde”. Ożywiła się nieruchawa zazwyczaj
administracja rządowa. Kilkadziesiąt tysięcy nielegalnych przybyszów miało zostać
wydalonych natychmiast. Zapowiadano weryfikację prawa stałego pobytu dla osób
nieakceptujących wartości republikańskich i laickich”19.
Autor „EuroDżihadu” wykazał się zbytnim optymizmem i zbyt dużą dozą
racjonalizmu. Oto bowiem kilka lat później miał miejsce rzeczywisty,
niespodziewany ciąg krwawych zamachów. W miejsce słabnącej na terenie Bliskiego
Wschodu i Maghrebu Al-Kaidy brutalnie weszło iracko-syryjskie Państwo Islamskie
w Iraku i Lewancie - ISIS/ISIL. We Francji początek spirali terroru przypadł na
pierwsze dni stycznia 2015 roku, gdy nastąpił atak na redakcję satyrycznego
tygodnika „Charlie Hebdo”, znanego z wojującej propagandy antyreligijnej, tak
antykatolickiej, jak i antymuzułmańskiej (karykatury Mahometa, na wzór
wcześniejszych duńskich). Podczas ataku zginęło 12 osób, w tym grupa redaktorów,
rysowników i policjant20. Apogeum przemocy przypadło jednak na 13 listopada tego
roku, gdy terroryści dokonali kilku synchronicznych ataków w szeregu punktów
w Paryżu, zginęły wówczas 130 osoby, a ponad 300 zostało ranionych. Autorami
okazali się zamieszkali w Belgii dżihadyści (np. Abdelhamid Abaaoud i Salah
Abdeslam) i mający z tym krajem sieć powiązań, jak również z Państwem Islamskim
w Iraku i Lewancie (ISIS/ISIL)21. Okazało się także, że w samej Brukseli, gdzie
19
Ibidem, s. 9-10.
Na temat okoliczności zamachu i jego ofiar oraz reperkusji, por. m.in. Attentat a’ Charlie
Hebdo: qui sont les 12 victimes, http://www.leparisien.fr/charlie-hebdo/victimes-a-charliehebdo-qui-sont-les-12-victimes-08-01-2015-4428271.php (dostęp 25.11.2016); Zamach na
„Charlie Hebdo”- raport specjalny, http://www.tvn24.pl/raporty/zamach-na-charliehebdo,939.
21
Attaques á Paris: le point sur l’ enquête et le déroulé des attaques, http://www.lemonde.fr/
societe/article/2015/11/13/fusilade-meurtriere-a-paris_480948 (dostęp 25.11.2016); Zamachy
w Paryżu, http://www.tvn24. pl/raporty/zamachy-w-paryżu,1025 (dostęp 25.11.2016); Polska
korespondentka: Belgia staje się krajem muzułmańskim: nic nie zapowiada odwrócenia
trendu,
http://www.pch24.pl/polska-korespondentka--belgia-staje-sie-krajemmuzulmanskim--nic-nie-zapowiada-odwrocenia-trendu,39504,i.html (dostęp 25.11.2016);
Salah Abdeslam schwytany ! To on miał koordynować krwawe zamachy w Paryżu,
http://www.pch24.pl/salah-abdeslam-schwytany--to-on-mial-koordynowac-krwawezamachy-w-paryzu,42019,i.html (dostęp 25.11.2016).
20
180
doszło do kolejnych zamachów (22 marca 2016), tj. w samym sercu Unii
Europejskiej, w dzielnicy Molenbeek (i kilku sąsiednich) powstał bardzo silny
ośrodek działalności dżihadystów, a w Belgii w dość szybkim tempie ulega wzrostowi
liczba wyznawców islamu22. Był to m.in. rezultat stosowanej tam przez wiele lat
polityki multi-kulti i sprzyjaniu napływowi muzułmanów.
Tak więc zamachy wojujących islamistów, opisywane przez M. Wolskiego,
niespodziewanie nie tylko, że stały się faktem, ale ich skala była dużo większa niż te
przez niego wymyślone w konwencji political - fiction. Poza tym, około 2010 roku,
nie tylko w Belgii, ale także w Holandii, Hiszpanii, Niemczech i w innych krajach UE
nastąpił bardzo widoczny rozrost nowych grup ekstremistów muzułmańskich
(nierzadko napływowych), którzy pozyskali także wielu rdzennych mieszkańców 23.
Od lat 2013/14 - 2016 mocno wzrosły w Belgii i w innych krajach wpływy
wspomnianego Państwa Islamskiego - ISIS. W marcu 2016 roku o „klęsce integracji”
i błędach polityki niemieckiej krytycznie wypowiedział się m.in. burmistrz Antwerpii,
22
O tej sprawie, por. Belgistan: tykająca bomba w sercu Europy,
http://wiadomosci.wp.pl/kat,1356,title,Belgistan-tykajaca-bomba-w-sercuEuropy,wid,17981049,wiadomosc.html?ticaid=118495&_ticrsn=3 (dostęp 25.11.2016);
Siedem zatrzymań w Belgii. Prokuratura: dwóch terrorystów mieszkało w Brukseli,
http://radio.opole.pl/104,130480,siedem-zatrzyman-w-belgii-prokuratura-dwoch-terr (dostęp
25.11.2016); M. Orzechowski, Zamachy w Brukseli. Marek Orzechowski: mordują nas
islamiści, a my sami siebie oskarżamy o islamofobię, http://opinie.wp.pl/zamachy-w-brukselimarek-orzechowski-morduja-nas-islamisci-a-my-sami-siebie-oskarzamy-o-islamofobie6016711568286337a (dostęp 25.11.2016). O muzułmanach w Belgii i innych państwach
Europy Zachodniej oraz problemach koegzystencji z tamtejszymi wyznawcami islamu tegoż
autora: Mój sąsiad islamista. Kalifat u bram Europy, Warszawa 2015, s. 63 i n. A. CzarnotaHooglugt, Atak grupy terrorystycznej ISIS. Wzrost zagrożenia w Europie. Bruksela-22 marca
2016 [w;] Miasta trwogi. Terroryzm na obszarze zurbanizowanym, red. A. Aksamitowski, M.
Cupryjak, Z. Kozak, Szczecin 2016, s. 203-209.
23
Ostatnio o tym problemie, por. A. Czarnota- Hooglugt, Atak grupy terrorystycznej ISIS,
s. 201 i n.; P. Ramsauer, Pokolenie dżihadu, przeł. V. Grotowicz, Warszawa 2016, s. 273. Na
temat genezy i wcześniejszej działalności ugrupowań radykalnego islamu w krajach Europy
Zachodniej, D. Wybranowski, Radykalizm muzułmański, op. cit., s. 64 i n.; ibidem: Między
asymilacją a integryzmem religijnym. Problem diaspory muzułmańskiej w Wielkiej Brytanii
na przełomie XX i XXI wieku [w:] Od Thatcher do Blaira. Wielka Brytania na przełomie XX i
XXI wieku, red. B.H. Toszek, T. Czapiewski, Szczecin 2010, s. 240-254; J. Micklethwait, A.
Wooldridge, przeł. J. Grzegorczyk, Powrót Boga. Jak globalne ożywienie wiary zmienia świat,
Poznań 2009, s. 330 i n.; M. Philips, red. E. Gorzaniak, Londonistan. Jak Wielka Brytania
stworzyła państwo terroru, Warszawa 2010, s. 39 i n.; A. Wejkszner, Ewolucja terroryzmu
motywowanego ideologią religijną na przykładzie salafickiego ruchu globalnego dżihadu,
Poznań 2010, s. 333 i n.; A. Rusinek, Nurt radykalny wśród społeczności muzułmańskich
w wybranych państwach Unii Europejskiej, Warszawa 2012, s. 58 i n.; S. Kosmynka, Święta
wojna w Al – Andalus. Przeobrażenia aktywności dżihadystycznych komórek w Hiszpanii
w latach 1995-2012, Łódź 2015.
181
Bert de Wever 24. Podobne głosy zaczęły być słyszane także w samych Niemczech,
jak i w innych krajach Europy, to jednak materiał na osobną publikację.
Niestety, dalszy rozwój wypadków nie dokonał spodziewanej, dostatecznie
mocnej „terapii szokowej” w świadomości społeczeństw zachodnich, od wielu lat
indoktrynowanych polityczną poprawnością, strachem przed oskarżeniem o „rasizm”,
„ksenofobię”, „faszyzm” i „islamofobię”, choć widać obecnie, że trochę nią zachwiał,
bo w 2016 roku fala zamachów i pojedynczych aktów terroru znów wstrząsnęła
Francją i Niemcami. Zatem rzeczywistość opisywana przez J. Raspaila w sferze
świadomości, tj. stała obawa przed „poprawnie myślącymi”, nadal jest aktualna.
O podobnym zjawisku pisali wszyscy cytowani autorzy - M. Hoellebecq i E.
Czudinova, i M. Wolski. Te zamachy, podobnie jak i wiadomości o innych, oraz tych
udaremnionych, tak we Francji, Belgii, Niemczech, jak i innych krajach Zachodu,
wywołały wprawdzie strach, czasem nawet płacz, histerię i panikę. Efektem były też
setki tysięcy, potem miliony wyrazów bezsilnego potępienia na Facebooku wobec
dżihadystów i solidarność z poszkodowanymi, ale nie od razu stały się one
początkiem końca dla fanatycznych imamów ani deportacji większej ilości
radykalnych muzułmanów. Zamachy nie miały także wpływu, jak spodziewał się M.
Wolski, na widoczny „zwrot w stronę Kościoła”, „zmiany w konstytucji” ani też na
stopniowe odchodzenie od forsownej laicyzacji, z czego spora część Francuzów nadal
była i jest dumna, tym bardziej, że wciąż jeszcze u steru władzy znajdują się socjaliści
i prezydent François Hollande (w ostatnich dniach listopada 2016 roku złożył
deklarację o tym, że nie będzie kandydował w przyszłych wyborach, a premier
Manuel Valls podał się w pierwszych dniach grudnia tego roku do dymisji).
Problem wyznaniowy dał znać w ostatnich latach także w Niemczech. Trzeba
zaznaczyć, że polityka prowadzona tam wobec diaspory muzułmańskiej była pełna
wahań i niekonsekwencji. W niektórych przypadkach zdarzyły się delegalizacje
miejscowych stowarzyszeń salafitów (np. 26 marca 2015 roku Tauhid Germany), lub
policyjne przeszukiwania meczetów (np. w Bremie)25. Jednak równolegle trwa
najlepsze proces budowy nowych miejsc kultu, w tym jednego z największych
w RFN, znajdującego się w Kolonii26. Także w innych miastach jest to zauważalne,
24
Burmistrz Antwerpii: polityka migracyjna „epokowym błędem” Angeli Merkel,
http://wiadomosci.wp.pl/kat,1356,title,Burmistrz-Antwerpii-polityka-migracyjnaepokowym-bledem-Angeli-Merkel,wid,18236526,wiadomosc.html (dostęp 25.11.2016).
25
Już wcześniej zakazana została działalność takich organizacji jak „Dawa FFM”, czy „AlNussrah” (2013). Od 2014 roku zabroniona została także działalność Państwa Islamskiego.
Por. (DW, afp,dpa)/E. Stasik, Niemcy: Zakaz kolejnej islamistycznej organizacji,
http://www.dw.com/pl/niemcy-zakaz-dzia%C5%9Bci-kolejnej-islamskiej-organizacji/a18342937 (dostęp 25.11.2016).
26
Od 2008 roku, turecka organizacja DITIB buduje w Kolonii na powierzchni 20 tys. m²
Centrum Muzułmańskie, którego istotnym elementem będzie meczet bardzo dużych
182
przykładowo w Monheim (Północna Nadrenia- Westfalia), gdzie tamtejsze władze
wyasygnowały 845 tysięcy euro na budowę 2 meczetów27. Nawet sama kanclerz
Angela Merkel była niekiedy niezdecydowana w swej polityce wobec muzułmanów.
Raz wspierała niemiecką ummę, a raz wydawała decyzje niekorzystne dla
wyznawców islamu. Wcześniej to właśnie ona wskazała na zupełną klęskę polityki
„multi-kulti”28. We wrześniu 2015 roku niespodziewanie pani kanclerz poradziła
Europejczykom, „by przez modlitwę pokonali swój strach przed islamem”, także „by
powrócili do chrześcijańskich wartości”. Podobne słowa padły z jej ust
w październiku 2016 roku, gdy wypowiedziała równie zaskakujące dla wielu
mieszkańców Niemiec, którzy są w znacznej części zlaicyzowani, słowa o tym, że
„trzeba się modlić”, bo to może być panaceum na ich obawy przed islamem, powinni
oni także pielęgnować wartości chrześcijańskie i obyczaje bożonarodzeniowe, np.
śpiewanie kolęd29.
Niemcy sami wskazywali też już wcześniej na niebezpieczeństwa związane
ze skutkami braku asymilacji imigrantów, tj. funkcjonowaniem „społeczeństwa
równoległego”, dzielnic wielu miast kontrolowanych przez gangi etniczne i „policje
szariackie”, radykalizacją części środowisk islamskich i przede wszystkim ogromnym
wzrostem wydatków socjalnych, które są znacznie większe niż korzyści z imigrantów.
Uczynił to wcześniej m.in. przedstawiciel zarządu Deutsche Bundesbanku, Thilo
rozmiarów, zajmujący obszar 900 m² i z kopułą wysoką na 30 m. Zakończenie jego budowy
ma nastąpić w 2017 roku. W międzyczasie, cała inwestycja była celem protestów
mieszkańców miasta. O kulisach tej sprawy por. N. Stampflmeier, Erȏffnung fűr 2017
geplannt.Fortschritte auf der Moschee Baustelle,
http://www.bild.de/regional/koeln/moschee/-in-ehrenfeld--wird-langsam-fertig464794502.bild.html (dostęp 25.11.2016).
27
M. Matzke, Kontrowersyjna decyzja niemieckiego miasta. Monheim dotuje budowę
meczetów,
http://wiadomosci.wp.pl/kat,1356,title,Kontrowersyjna-decyzja-niemieckiegomiasta-Monheim-dotuje-budowe-meczetow,wid,18562413,wiadomosc.html
(dostęp
25.11.2016).
28
Merkel łaje imigrantów,
http://wyborcza.pl/1,76842,8525307,Merkel_laje_imigrantow.html?disableRedirects=true
(dostęp 25.11.2016); Merkel broni islamu. W Niemczech będzie więcej meczetów,
http://m.niezalezna.pl/60734-merkel-broni-islamu-w-niemczech-bedzie-wiecej-meczetow
(dostęp 25.11.2016); Merkel nie chce tureckich gimnazjów. „Nie ułatwią integracji”,
http://wiadomosci.gazeta.pl/wiadomosci/1,114873,7703739,Merkel_nie_chce_tureckich_gim
nazjow___Nie_ulatwia.html (dostęp 25.11.2016).
29
Merkel: Christsein leben statt Ängste schűren,
http://www.pro-medienmagazin.de/gesellschaft/detailansicht/aktuell/merkel-christsein-lebenstatt-aengste-schueren-93266/ (dostęp 25.11.2016); Merkel: boicie się islamizacji ? To
zacznijcie chodzić do kościoła !, http://www.fronda.pl/a/merkel-boicie-sie-islamizacji-tozacznijcie-chodzic-do-kosciola,56641.html (dostęp 25.11.2016).; Merkel apeluje o
pielęgnowanie chrześcijańskich wartości, http://www.rp.pl/Polityka/161029683-AngelaMerkel-apeluje-o-pielegnowanie-chrzescijanskich-wartosci.html (dostęp 25.11.2016).
183
Sarrazin, autor głośnej książki wydanej w 2010 roku, „Deutschland schafft sich ab.
Wie wir unser Land aufs Spiel setzen” (Niemcy zlikwidują się same. Jak wystawiamy
nasz kraj na ryzyko)30. Spotkał się wówczas z ogromną falą krytyki i potępienia
„politycznie poprawnych” i „wrogów islamofobii”, zwłaszcza z kręgu Lewicy
i „Zielonych”, a macierzysta partia SPD wykluczyła go z szeregów. Do ustąpienia z
zarządu Bundesbanku wezwał go prezydent Christian Wulff. Widoczny, skokowy
wręcz wzrost liczby muzułmanów w RFN do poziomu ok. 6 milionów na początku
2016 roku wywołał obawy, ale i ironiczne komentarze na temat braku wyobraźni
tamtejszych polityków31. Przykładem tego była wydana niedawno książka HansaOlafa Henkela i Joachima Starbatty „Niemcy na kozetkę!” (Deutschland gehȍrt auf die
Couch!, polska premiera odbyła się w listopadzie 2016 roku). Główną tezą autorów
jest krytyka polityki „ratowania świata”, tj. pomocy dla krajów dotkniętych różnymi
klęskami politycznymi i gospodarczymi (np. Grecji), realizowana przez panią
kanclerz, bez względu na sprzeciw znacznej części Niemców, w tym całkiem
odwrotne od zamierzonych skutki napływu uchodźców, a zwłaszcza ogromnej masy
wyznawców islamu32.
O ile u J. Raspaila migracja uchodźców do Europy na początku miała
charakter żywiołowy i dopiero w trakcie została wykorzystana przez środowiska
liberalno-lewicowe do swoich celów, o tyle raczej nikt nie przypuszczał, że kobieta
traktowana wcześniej jako przywódczyni Zachodu - kanclerz Angela Merkel otworzy granice Niemiec i sama zaprosi setki tysięcy ludzi do przybycia. Jej słynne
„Herzlich wilkommen” z września 2015 roku spotkało się z ogromnym aplauzem
wśród mas migrantów i tylko w ciągu kilku dni w RFN znalazło się od 30 do 40
tysięcy przybyszy33. Napływ ponad miliona uchodźców, zwłaszcza z państw islamu,
30
Was schreibt Sarrazin? Eine Handreichung in Thesen,
http://www.faz.net/aktuell/feuilleton/sarrazin/die-thesen/integrationsdebatte-was-schreibtsarrazin-eine-handreichung-in-thesen-11043348.html (dostęp 25.11.2016); mol/PAP, Napisał
książkę, może stracić stanowisko, http://swiat/ newsweek.pl/napisal-ksiazke-moze-stracicstanowisko,63806,1,1,html (dostęp 25.11.2016); Trotz Unverschämtheiten und AngebereiSarrazin hat etwas zu sagen, http://www.sueddeutsche.de/politik/europa-euro-zuwanderungalle-krisen-dieser-erde-1.2959991 (dostęp 25.11.2016).
31
Niemcy: najbardziej muzułmański kraj w Unii,
http://wiadomosci,wp.pl/kat,1017099,title,Niemcy-najbardziej-muzulmanski-kraj-Unii.
32
R. Lilge-Stodieck, Gehȏrt Deutschland auf die Couch ? Hans-Olaf Henkel stellt die
Diagnose, http://www.epochtimes.de/politik/deutschland/gehoert-deutschland-auf-die-couchhans-olaf-henkel-stellt-die-diagnose-a1935444.html (dostęp 25.11.2016); T. Krouwel, Die
Wut der alten Mánner auf Angela Merkel,
https://www.welt.de/politik/deutschland/article158094355/Die-Wut-der-alten-Maenner-aufAngela-Merkel.html (dostęp 25.11.2016).
33
Refugees welcome. Die menschliche Merkel,
http://www.br.de/bayern2/sendungen/zuendfunk/politik-gesellschaft-refugeeswelcome/index.html (dostęp 25.11.2016); Dlaczego Niemcy zaprosili uchodźców do Europy ?
184
na przestrzeni tegoż roku, perspektywa dalszych migracji i dotychczasowe decyzje
pani kanclerz wywołała też ostry sprzeciw władz i polityków landu Bawaria
i wewnątrz samej partii CDU/CSU oraz gwałtowny wzrost niechęci do Angeli
Merkel, której notowania zaczęły gwałtownie spadać 34.
Dynamiczny rozwój wydarzeń, a zwłaszcza tych z końca grudnia, zmusiły ją
na początku stycznia 2016 roku do zabrania głosu i oficjalnego odniesienia się do
aktów napaści dokonanych przez imigrantów w Kolonii na kobiety, w tym zapowiedzi
„wyciągnięcia daleko idących konsekwencji” wobec sprawców35. Politycy z Bawarii,
a potem współtowarzysze partyjni, opozycja, także zwykli Niemcy mocno
skrytykowali panią kanclerz i jej politykę, która stała się powodem obecnego kryzysu
związanego z uchodźcami36. Dopiero perspektywa wyborów (jesień 2017 roku)
zmusiła w grudniu 2016 roku Angelę Merkel do zaostrzenia tonu wypowiedzi wobec
społeczności muzułmańskiej, w tym uchwalenia ustawy o konieczności zakazu
noszenia burek przez kobiety na wzór francuski i innych krajów, ale także zapowiada
znaczące ograniczenie imigracji, o co od dłuższego czasu zabiegali jej polityczni
przeciwnicy, zwłaszcza Pegida czy AfD 37.
Natomiast „islamizacja Francji” w książce Michela Houellebecqa „Uległość”
ma dosyć specyficzny charakter. Przewodnikiem po kraju i Paryżu roku 2022 jest
młody pracownik naukowy Sorbony, François, który niedawno uzyskał tytuł
„Pomagają ofiarom wojny i nie tylko”, http://wiadomosci.wp.pl/kat,1019393,title,DlaczegoNiemcy-zaprosili-uchodzcow-do-Europy-Pomagaja-ofiarom-wojny-i-nietylko,wid,17835631,wiadomosc.html (dostęp 25.11.2016).
34
Bayern hält Klagedrohung gegen Merkel aufrecht, http://www.zeit.de/news/201604/26/kabinett-bayern-haelt-klagedrohung-gegen-merkel-aufrecht-26173807
(dostęp
25.11.2016); Merkel rośnie bawarska opozycja. „Uważam otwarcie na własną rękę granicy
za ciężki błąd”; http://www.tvn24.pl/wiadomosci-ze-swiata,2/bawarscy-politycy-krytykujamerkel-efekt-kryzysu-migracyjnego,611511.html (dostęp 25.11.2016); Bawaria wbija nóż w
plecy Angeli Merkel?, http://www.polskieradio.pl/7/1696/Artykul/1578897,Bawaria-wbijanoz-w-plecy-Angeli-Merkel (dostęp 25.11.2016); Merkel tonie, krzycząc „Damy radę”,
http://wiadomosci.wp.pl/kat,1041267,title,Merkel-tonie-krzyczac-Damyrade,wid,17980718,wiadomosc.html (dostęp 25.11.2016).
35
Merkel o napaściach w Kolonii: musimy przeciwstawić się pogardzie wobec kobiet,
http://wiadomosci.wp.pl/kat,1356,title,Merkel-o-napasciach-w-Kolonii-musimyprzeciwstawic-sie-pogardzie-wobec-kobiet,wid,18088921,wiadomosc.html
(dostęp
25.11.2016).
36
Miller: Dziwię się feministkom, które nie reagują na wydarzenia w Kolonii,
http://telewizjarepublika.pl/miller-dziwie-sie-feministka-ktore-nie-reaguja-na-wydarzenia-wkolonii,28186.html (dostęp 25.11.2016).
37
A. Parfieniuk, Angela Merkel szykuje się do wyborów i przyjmuje język swoich
przeciwników.
Chce
zakazu
burek
i
ograniczenia
imigracji,
http://wiadomosci.wp.pl/kat,1356,title,Angela-Merkel-szykuje-sie-do-wyborow-i-przejmujejezyk-swoich-przeciwnikow-Chce-zakazu-burek-i-ograniczeniaimigracji,wid,18624641,wiadomosc.html (dostęp 25.11.2016).
185
profesorski38. W tym to roku przełomowym wydarzeniem stała się wygrana
ugrupowania Bractwo Muzułmańskie w wyborach parlamentarnych, a prezydentem
został w drugiej turze Mohammed Ben Abbes (Tunezyjczyk z pochodzenia). Stało się
tak dzięki ogromnej mobilizacji elektoratu „postępowego”, bo jego rywalem był
kandydat Frontu Narodowego i „zapachniało faszyzmem” 39. W części końcowej
„Uległości”, czytelnik dowiaduje się o wygranej wyborczej Muzułmańskiej Partii
Belgii, a ugrupowania islamskie stały się istotnym elementem rządów koalicyjnych
w Niemczech, Holandii i w Wielkiej Brytanii40. Zatem, w odróżnieniu od książki J.
Raspaila czy E. Czudinovej, stopniowy wzrost wpływów muzułmanów (i ich partii
jako rządzącej) odbywa się na drodze pokojowej i wedle procedur demokratycznych,
a nie szybko rosnącej eskalacji przemocy. Islamizacja nie ma tu charakteru
gwałtownego, lecz stopniowy, w sposób ewolucyjny. M. Houellebecq, który dzięki
zaprzyjaźnionym wykładowcom uniwersyteckim mógł opisywać środowisko
akademickie zdaje sobie sprawę, że motorem wszelkich zmian w dziele masowej
„inżynierii społecznej” będzie proces „opanowania kultury”, co zresztą miało swój
pierwowzór na Zachodzie po 1968 roku. Ten proces był i jest widoczny zwłaszcza na
mocno lewicowej i liberalnej współczesnej Sorbonie, będącej swego rodzaju „kuźnią
marksizmu” (w przeszłości niektórzy jej absolwenci wprowadzili w życie, to czego
się tam nauczyli od swych lewackich wykładowców, vide m.in. Pol Pot
w Kambodży).
Zatem jaki islamizacja ma przebieg w „Uległości” ? Już w początkowych
partiach książki czytelnik widzi, że islam i jego wyznawcy A.D. 2022 są już bardzo
mocno zakorzenieni fizycznie i kulturowo tak we Francji, jak i w samej stolicy.
Główny bohater często na swej drodze do pracy mija bowiem Wielki Meczet (Le
Grand Mosque) na ulicy Quatrefages, spotyka w różnych sytuacjach przedstawicieli
wielorasowej i różnorodnej etnicznie społeczności muzułmańskiej, kobiety w burkach
i hidżabach (w tym studentki), sam chętnie też jada codziennie w jednej z wielu
knajpek z kuchnią arabską i turecką, tworzących rozległą sieć gastronomiczną 41. Ten
element opisu ma od dawna jak najbardziej swoje rzeczywiste odniesienie do
współczesnego Paryża i innych francuskich miast42. Podróżując zaś pociągiem,
François ma do dyspozycji w wagonie restauracyjnym „potrawy tradycyjne” i te
halal43. Twardy kurs prowadzony od dawna w duchu „świeckości Piątej Republiki”,
tj. jej faktycznej ateizacji sprawił, że „katolicy praktycznie zniknęli”, choć nowy
38
M. Houellebecq, Uległość, przeł. B. Geppert, Warszawa 2015, s. 15-20, 25.
Ibidem, s. 34-35, 51-52, 75, 107-108, 114, 146-147.
40
Ibidem, s. 266.
41
Ibidem, s. 26, 30-31, 72, 78, 118,
42
M. Widy, Życie codzienne w muzułmańskim Paryżu, Warszawa 2005, s. 66 i n.
43
M. Houellebecq, Uległość, s. 266.
39
186
muzułmański prezydent na początku swej kadencji wciąż dba o dobre stosunki
z Watykanem44.
Wspomniany prezydent Mohammed Ben Abbes jest uważany za
„muzułmanina umiarkowanego”, polityka bardzo zręcznego, który doskonale unika
etykietki „terrorysty” czy „taliba”. Niektórzy optymistycznie nastawieni Francuzi
nawet wiążą z nim nadzieje na odrodzenie roli religii katolickiej. Wskazuje się nawet,
że „islam w Arabii Saudyjskiej jest czymś zupełnie innym niż ten w Indonezji, Maroku
czy w ogóle w Europie”. Poza tym, wrogiem dla muzułmanów nie będą chrześcijanie,
jako „dhimmi” i ahl-al - kitab - Lud Księgi, ale właśnie ateiści45. W dość złożonej
sytuacji zostali postawieni natomiast Żydzi, choć nowy prezydent na początku rządów
stara się nie stawiać na otwartą konfrontację i nie deklaruje tradycyjnego wsparcia dla
sprawy palestyńskiej46. Natomiast naturalną konsekwencją w polityce zagranicznej
staje się zbliżenie ze światem islamu, w tym wizyty Ben Abbesa w Maroku, Tunezji,
Turcji i w dalszej kolejności w Egipcie47. Co więcej, sukcesem polityki nowego
prezydenta staje się rychła perspektywa przyjęcia Maroka i Turcji do Unii
Europejskiej, traktowana przez niektórych jako zapowiedź „odbudowy Imperium
Romanum”48. W nieco dalszej kolejce czekały Algieria i Tunezja 49. Zatem, owa
odbudowa miała nastąpić chyba tylko w aspekcie terytorialnym, bo nie
cywilizacyjnym. Natomiast dla niektórych intelektualistów-konwertytów
francuskich, świeżo nawróconych na islam, wzorcem jest w tym względzie Imperium
Osmańskie, które miało „łączyć w udany sposób w sobie różne narody i religie”50.
Wpływy tradycji i kultury chrześcijańskiej utrzymują się we Francji jeszcze
tylko na terenie prowincji, np. François odwiedza małe miasteczko Martel
w Akwitanii, gdzie niedaleko rozegrała się bitwa pod Poitiers w 732/733 roku, zaś
nazwa miasteczka jest związana ze zwycięzcą Maurów hiszpańskich, Karolem
Martelem/Młotem51. Młody profesor odwiedza też m.in. miasteczko Rocamadour,
gdzie w jednym z kościołów ogromne wrażenie robi na nim wizerunek Czarnej
Madonny i Chrystusa52.
Obowiązująca wcześniej od czasów Rewolucji Francuskiej i następnie od
początku XX wieku oficjalna laickość państwa w nowej rzeczywistości, po wygranej
Ben Abbesa i jego partii, coraz bardziej ulega zmniejszeniu. Jako pierwsze
44
Ibidem, s. 149.
Ibidem, s. 151-152.
46
Ibidem, s. 151-153.
47
Ibidem, s. 153.
48
Ibidem, s. 192.
49
Ibidem, s. 204.
50
Ibidem, s. 276.
51
Ibidem, s. 144-145.
52
Ibidem, s. 161-163.
45
187
oddziaływaniu procesowi islamizacji zostaje poddane przede wszystkim szkolnictwo
wyższe, w tym oczywiście Sorbona, gdzie pracuje François. Symbolami nowych
zmian jest symbol złotego półksiężyca (ar. hilal) z gwiazdą wewnątrz gmachu, duże
zdjęcie przedstawiające pielgrzymów do Mekki i zawieszone na ścianach ozdobne
wersety z Koranu po arabsku53. Za cenę zachowania stanowiska i pracy, uczeni
i nauczyciele różnego szczebla powinni przyjąć wiarę Proroka i jest to bardzo dobrze
widziane. Stosunkowo szybko męska część pracowników akademickich ze
zrozumieniem przyjmuje ten warunek, a wielu z nich staje się świeżo pozyskanymi
dla ummy muzułmanami54. Jak wskazał François, lewica od dawna tradycyjnie bardzo
chciała mieć wpływ na oświatę, a wielu nauczycieli jest stronnikami Partii
Socjalistycznej, jednak ten sam sposób myślenia i postępowania cechuje Bractwo
Muzułmańskie, które także szybko chce przejąć „rząd dusz”. Gospodarka i jej
problemy mało interesuje to ugrupowanie, natomiast jak najbardziej szkolnictwo
i demografia, bo „wygrywa ten, kto ma większą rozrodczość” 55. Procesem wydatnego
zwiększenia roli muzułmanów w życiu politycznym, publicznym i kulturalnym
bardzo zaniepokoiła się mniejszość żydowska, której liczni przedstawiciele zaczynają
decydować się na emigrację z Francji do Izraela, bo „kiedy wygrywa partia
muzułmańska, to nigdy nie jest dobre dla Żydów”. Czyni tak np. Myriam, dziewczyna
Françoisa i jej rodzina 56. Jednym ze skutków był m.in. także zakaz działalności
Żydowskiego Związku Studentów na uczelniach, natomiast wszędzie powstały na
jego miejsce agendy akademickie Bractwa Muzułmańskiego57.
Po wygranej wyborczej Bractwa, wydatnie wzrosła liczba konwertytów. Jaką
motywację mają zatem ci ludzie, którzy bez większych oporów wyrzekają się swej
tożsamości kulturowej i systemu wartości? Powodów jest tu kilka. Pierwszy
i decydujący, to czynnik materialny. Dla pracowników uczelni - wyznawców islamu,
także i tych nowych, ich dotychczasowe pobory zostały w znacznym i bardzo
zauważalnym stopniu podniesione58. Drugi, to ryzyko utraty miejsca pracy.
Sponsorem przemian nie tylko ideologicznych, ale i finansowych jest bowiem Arabia
Saudyjska, która przez swych emisariuszy, zgodnie z zasadą „płacę więc wymagam”
nakłania uczonych do zmiany wiary59. Także ten kraj wprowadził dla kadry
akademickiej obowiązek chodzenia na uczelni na co dzień w togach, co ma
53
Ibidem, s. 175.
Ibidem, s. 82.
55
Ibidem, s. 81-82.
56
Ibidem, s. 102-103.
57
Ibidem, s. 32-33.
58
Ibidem, s. 176-177.
59
Ibidem, s. 84, 273.
54
188
dodatkowo podkreślić powagę i prestiż zawodu i miejsca 60. Nie zawsze wszystko
idzie zgodnie z saudyjskimi planami, wprawdzie udało się przejąć Sorbonę, ale już
w przypadku brytyjskiego Oxfordu o wiele lepszą ofertę przedstawili władzom tej
szacownej uczelni Katarczycy61. Saudyjczyków nie lubi natomiast prezydent
Mohammed Ben Abbes, który stara się o zbliżenie z Katarem i nie darowuje sobie
okazji, by uczynić despekt ludziom reprezentującym Rijad, do czego okazją staje się
m.in. uroczyste przyjęcie w paryskim Instytucie Świata Arabskiego. Poza tym,
signum temporis jest to, że nie ma tam w ogóle kobiet, bo po pierwsze ich nie
zaproszono, po drugie, w ogóle nie powinno ich być w męskim towarzystwie 62.
W nowej rzeczywistości powyborczej, szkoły z kadrą muzułmańską bez problemu
mogą liczyć na wsparcie materialne. Nauczyciele obawiali się, że tradycyjne szkoły
republikańskie utrzymają wprawdzie prawo do egzystencji, jednak będą musiały się
liczyć ze znacznie mniejszymi dotacjami na rozwój, co ma szybko doprowadzić do
tego, że rodzice będą zapisywać swe dzieci do szkół islamskich 63. Jednak wbrew
początkowym obawom, szkoły wyznaniowe, w tym katolickie i żydowskie uzyskały
możliwość wsparcia ze strony prywatnej, na czym wyraźnie zyskały64.
Kolejny czynnik, to formalna możliwość wielożeństwa. Jest to po prostu
bardzo chętnie wspierane, tak przez rząd Ben Abbesa i jego ugrupowanie, jak i kraje
muzułmańskie gorliwie wspierające rozwój społeczności islamskiej we Francji,
zwłaszcza w kręgach elit intelektualnych. Tym bardziej, że i chętnych, i atrakcyjnych
kandydatek wcale nie brakuje, przykładem dwie żony profesora Roberta Redigera
(z czego druga, bardzo młoda i atrakcyjna)65. Zwłaszcza profesorowie i doktorzy
powinni mieć więcej niż jedną żonę, tym bardziej, że ich warunki materialne dzięki
nowym, wyższym poborom bardzo znacząco się polepszyły i temu sprzyjają 66.
Kobiety na studiach i w szkołach to także osobny rozdział. Zgodnie z wymaganiami
bliżej nieokreślonego w książce M. Houellebecqa „sponsora z Rijadu”
(prawdopodobnie rządu saudyjskiego), płacącego bardzo hojnie, panie mogą
wprawdzie studiować, ale muszą od tej pory obowiązkowo nosić burki, które je
szczelnie okrywają67. Preferowany jest jednakże od tej pory model kobiety, która po
ukończeniu szkoły podstawowej powinna pójść do jakiejś szkoły gospodarstwa
domowego i możliwie szybko wyjść za mąż68. Tylko niewielka mniejszość może
60
Ibidem, s. 284.
Ibidem, s. 177.
62
Ibidem, s. 225-230.
63
Ibidem, s. 82-83.
64
Ibidem, s. 193-194.
65
Ibidem, s. 233, 237.
66
Ibidem, s. 280-281.
67
M. Houellebecq, Uległość, s. 255.
68
Ibidem, s. 82.
61
189
przed ślubem studiować literaturę. Poza tym całe szkolnictwo francuskie ma znieść
dotychczasową zasadę koedukacji69. Od tej pory podział na klasy szkolne i grupy
studenckie jednolite płciowo ma być czymś powszechnym. Na Sorbonie, która
zapewne nie była wyjątkiem wśród uczelni wyższych, kobiety mogą pracować
wprawdzie w sekretariacie, ale bezwarunkowo muszą nosić nikaby zasłaniające
twarze70.
Kwestia finansowania niektórych zachodnich uczelni, a zwłaszcza wydziałów
zajmujących się Bliskim Wschodem (np. Oxford, Cambridge, University College
London, Exeter, Durham, Edynburg, irlandzki College of Surgeons, Berkeley,) przez
Arabię Saudyjską, Bahrajn, Zjednoczone Emiraty Arabskie czy Katar nie jest w tym
względzie fikcją. Zostało na to wydanych bardzo wiele setek milionów dolarów lub
funtów przez bogate kraje Półwyspu Arabskiego71. Zatem arabscy sponsorzy mają
bardzo istotny wpływ na program nauczania i przekazywane treści. Póki co, nie ma
to jeszcze takiego rozmiaru jak w „Uległości”, nie wymaga się także jeszcze zmiany
wiary od kadry naukowej, nie żąda się ograniczenia liczby pracujących i studiujących
kobiet na uczelniach, ale proces uzależniania materialnego i rosnącego wpływu na
proces dydaktyczny został już lata temu rozpoczęty.
W książce M. Houellebecqa, nawet ci naukowcy, którzy zdecydowali się
odejść z pracy, otrzymali sowitą odprawę, a na emeryturze nadal będą zarabiali 100%
byłej pensji72. Widoczna dominacja muzułmańska na Sorbonie, oprócz kwestii
materialnych, ma także inne pozytywne dla wykładowców- mężczyzn strony. Sam
główny bohater w części końcowej książki, podobnie jak prof. Rediger i zapewne
wielu innych, ma realną sposobność poznania i poślubienia jakiejś młodej
i atrakcyjnej studentki. François, który zapewne bardzo niedawno przeszedł na islam,
w części końcowej ma wyraźne plany na swoją karierę i drogę życiową na
„odnowionej” już w całości muzułmańskiej Sorbonie. Nowe, bardzo atrakcyjne
warunki finansowe sprawiły, że od tej pory wykładowca akademicki, a zwłaszcza
Sorbony cieszy się ogromnym prestiżem, oprócz tego, jest bardzo dobrą i pożądaną
partią małżeńską. Oto co myśli sobie główny bohater „Uległości”: „Kilka miesięcy
później znowu zacznę prowadzić zajęcia i oczywiście spotykać studentki - ładne,
nieśmiałe, z zasłoniętymi twarzami. Nie wiem w jaki sposób informacje o znaczeniu
wykładowców krążą wśród studentek, ale krążyły zawsze i nieuchronnie. Nie sądzę
więc, żeby w tym zakresie cokolwiek się miało zmienić. Każda z tych dziewcząt, choćby
69
Ibidem, s. 82.
Ibidem, s. 175.
71
D. MacEoin, Zachodnie uniwersytety w kleszczach islamistycznej kontroli,
https://euroislam.pl/zachodnie-uniwersytety-w-kleszczach-islamistycznej-kontroli/ (dostęp
27.11.2016).
72
M. Houellebecq, Uległość, s. 140.
70
190
najładniejsza, będzie szczęśliwa i dumna, jeśli mój wybór padnie właśnie na nią
i będzie się czuła bardzo zaszczycona , mogąc dzielić ze mną łoże. Wszystkie będą
godne miłości, a ja na pewno zdołam je pokochać. Podobnie jak kilka lat wcześniej,
w przypadku mego ojca, otworzy się przede mną nowa szansa na drugie życie,
niemające większego związku z poprzednim. I niczego nie będę żałować”73.
Ten fragment jest w książce M. Houellebecqa jednocześnie finałem
i zarazem podsumowaniem duchowego credo owego Europejczyka-intelektualisty,
mieszkańca Francji A.D. 2022. O przyczynach tego duchowego upadku Francuzów
rozmawia też świeży konwertyta, prof. R. Rediger z Françoisem, który wskazuje
jeszcze na następstwa Wielkiej Wojny, ale także postępujący rozwój idei
anarchistycznych i nihilistycznych, negujących wszelkie pozytywne normy moralne,
zwycięstwo zasady laicyzacji na Zachodzie, przy jednoczesnym renesansie religii
w innych kręgach kulturowych. R. Rediger (wcześniej zdeklarowany ateista) jest
także jednym z pionierów i popularyzatorów islamizacji na Sorbonie, m.in. przez swą
wydaną książeczkę „Dziesięć pytań na temat islamu”74.
Wizję „muzułmańskiej Europy”, zupełnie odmienną od M. Houellebecqa
zaprezentowała w swej książce „Meczet Notre Dame. Rok 2048” autorka rosyjska,
Elena Czudinova. Francja i większość Zachodu to obszar na którym od dłuższego
czasu panuje zwycięski islam, którego wyznawcy zdobyli sobie dzięki masowemu
napływowi w przeszłości i prężności demograficznej nie tylko przewagę liczebną, ale
i polityczną. Autorka nie dokonuje w tym względzie dokładnej analizy przyczyn tego
stanu rzeczy, lecz skupia się na problemie relacji między zwycięzcami
a zwyciężonymi, tj. niemuzułmanami.
Tytułowa paryska katedra Notre Dame w owym 2048 roku, od kilkunastu lat jest
rzeczywiście meczetem, który zastąpił dawną powszechnie znaną świątynię katolicką,
przejętą przez grupę wahhabitów różnego pochodzenia. Owi fanatycy muzułmańscy
zniszczyli stojące wewnątrz posągi i zabili kościelnego, który nie zdążył im uciec
73
Ibidem, s. 284-285.
Ibidem, s. 246-250. Także w tym fragmencie M. Houellebecq, ustami Redigera wyjaśnia
zjawisko „uległości”, która jest zawarta w tytule jego książki. Profesor tłumaczy swemu
młodemu rozmówcy, że nie ma na myśli uległości człowieka wobec religii, tj. islamu. To co
się stało z francuskimi elitami intelektualnymi, ma pewne odbicie w pewnej śmiałej
obyczajowo i bulwersującej wówczas książce z lat 70. XX wieku, znanej jako „Historia O”,
opisującej miłość, bezgraniczne podporządkowanie i uległość młodej kobiety wobec bardzo
przystojnego i dominującego mężczyzny, który poddaje ją różnym praktykom
sadomasochistycznym. Współczesnym odpowiednikiem tego tematu stała się niesłychanie
popularna wśród pań powieść E. L. James „50 twarzy Greya”, wydawana w wielomilionowych
nakładach i przełożona na wiele języków oraz nakręcony film fabularny pod tym samym
tytułem.
74
191
(ksiądz miał więcej szczęścia, bo ukrył się i uszedł z życiem) 75. Jej imamem został
mianowany Mowsar Ali76. Chrześcijanie i inne „Ludy Księgi” mają prawo do życia
w odpowiednio wydzielonych administracyjnie gettach, ale muszą się sowicie opłacać
nowym panom (tu klasyczny przypadek systemu dżizji - podatku pogłównego).
Porządku i wierności zasadom wiary i przestrzegania szariatu pilnuje natomiast tzw.
Oddział Pierwszy, oficjalnie Oddział Policji Religijnej77. Jedną z początkowych scen
książki jest wykonanie wyroku sądu szariackiego na „giaurze” przez ukamieniowanie
przez tłum „wiernych”, bo fałszując księgowość zbiorów winogron, potajemnie
wykorzystywał je do produkcji zakazanego wina 78. Producenci i handlarze
narkotyków natomiast prowadzą swój zyskowny proceder i tylko czasem Policja
Religijna łapie niektórych „dla przykładu” i za karę odcina schwytanym ręce na mocy
prawa szariatu79. Dla wielu mieszkańców Francji i Paryża językiem urzędowym
powoli stał się arabski - język modlitw. Jednak często świeżo nawróceni konwertyci
z blokowisk lub mieszkańcy gett bardzo słabo go znają lub posługują się łamanym
turecko-arabsko-francuskim wolapikiem w kontaktach z wyznawcami islamu 80.
Kobiety muszą ubierać się zgodnie z nakazami religii, a moda zaleca im
noszenie strojów muzułmańskich, zakazuje malowania ust, choć niektóre z nich nadal
jeszcze w zaufanym gronie noszą relikty „mody giaurów”- kowbojki i koszulki
sportowe. Panie „świeżo nawrócone” lub te, które przyjęły islam z powodów
koniunkturalnych, są pilnowane przez co bardziej gorliwe koleżanki (np. mało
urodziwa Zeinab często krytykuje atrakcyjną Assette, która bardzo chce się podobać
mężczyznom)81. Rząd francuski jest bardzo mocno podporządkowany woli
wyznawców islamu, jeśli ich wspólnota potrzebuje nowego obiektu kultu, to oddaje
się im któryś z kościołów, bez oglądania się na protesty katolików. W razie oporu, tak
jak we Flavigny, w przejęciu świątyni pomaga wojsko, złożone wówczas w ⅔
z muzułmanów i z niewierzących Francuzów82. Opisana sytuacja jest bardzo zbliżona
do tych wspomnianych już wyżej przez autora, dotyczących rzeczywistych
wypadków burzenia kościołów czy usuwania siłą wiernych. Przyczyną upadku
Kościoła francuskiego stały się także prądy liberalne wewnątrz niego, odrzucanie
dogmatów wiary, np. istnienia piekła, hostii jako Ciała Chrystusa, relatywizm
75
E. Czudinova, Meczet Notre Dame. Rok 2048, przeł. A. Lewandowska, Warszawa 2012, s.
22-23.
76
Ibidem, s. 234 i n.
77
Ibidem, s. 175-176.
78
Ibidem, s. 16-19.
79
Ibidem, s. 136.
80
Ibidem, s. 215.
81
Ibidem, s. 24-25, 128.
82
Ibidem, s. 147.
192
wynikający z odrzucenia prawd Dekalogu i powstanie także „postępowego” tzw.
neokatolicyzmu83.
Symbolem pojawiającego się ruchu oporu w Paryżu są partyzanci miejscy
maquis (zwani też makisarami), nawiązujący swą nazwą do odległych czasów II
wojny światowej i ówczesnego ruchu oporu84. Kryją się oni w licznych korytarzach,
schronach i bunkrach tworzących swego rodzaju katakumby i „podziemny Paryż”,
którego muzułmanie w ogóle nie są w stanie skutecznie kontrolować 85. Ich przywódcą
jest wówczas Henri de Rojaqualein (nazwisko nawiązuje do czasów wojny katolickiej
Wandei i szuanów przeciwko jakobinom w czasach rewolucji francuskiej), który
chętnie opowiada o czasach chrześcijańskiego państwa Franków i dynastii
Merowingów. Czci także głęboko innego przywódcę wandejskiego, straconego potem
w czasach Napoleona - Georgesa Cadoudala 86. Pewną formą manifestacji własnej
obecności i opozycji są grupy tworzące graffiti, które, nie bacząc na przeszkody, beton
i drut kolczasty, odgradzające getta, malują na ścianach buntownicze hasła,
nawołujące do walki lub sprzeciwu 87. Ruch oporu dysponuje różnorodną bronią
strzelecką i materiałami wybuchowymi, urządza także zamachy na szczególnie
znienawidzonych imamów i mułłów.
Czytając kolejne karty książki E. Czudinovej, można odnieść nieodparte
wrażenie, że zwycięstwo islamu w Europie jest niemal kompletne. Istnieją jednak tam
wciąż stosunkowo niewielkie enklawy chrześcijańskie. Przykładowo, Grecja
zachowała pod warunkiem płacenia ogromnego okupu - dżizji - status państwa
prawosławnego. Tysiącom żołnierzy dżihadu, bardzo silnie uzbrojonym,
w niewytłumaczalny sposób (i de facto metafizyczny) nie udało się natomiast zająć
symbolu greckiego prawosławia - góry Athos i tamtejszej wspólnoty klasztornej
mnichów, ponieważ nagły ogromny sztorm i burze zatopiły okręty desantowe,
śmigłowce zaś „spadły bez żadnej wyraźnej przyczyny”88. Chlubnym wyjątkiem jest
natomiast Polska rządzona wówczas przez prezydenta o nazwisku Marek Stasiński,
będącego charyzmatycznym przywódcą i znakomitym politykiem.
Oto jak opisuje rosyjska autorka Polaków i ich państwo A.D. 2048: „[…]
Polacy zyskali uznanie u wszystkich, a to tylko dlatego, że nie byli bezmyślnymi
patriotami89. A uparte były te Lachy jak nikt inny. Choć łatwo było też nimi
manipulować. Gdy po drugiej wojnie światowej, kiedy zszokowana Holocaustem
83
Ibidem, s. 142-143.
Ibidem, s. 42.
85
Ibidem, s. 185 i n.
86
Ibidem, s. 187-189.
87
Ibidem, s. 192-193.
88
Ibidem, s. 62-63.
89
Ibidem, s. 63.
84
193
ludzkość bała się oskarżeń o jakikolwiek antysemityzm, marionetkowy rząd w Polsce,
sterowany z Moskwy zarządził wywóz ocalałych Żydów90. Gdzie indziej na świecie
byłoby to możliwe? Ale Polacy zawsze się muszą wyróżniać, zawsze muszą coś zrobić
po swojemu. Polacy, Polacy, naród do żadnego innego niepodobny…W poprzedniej
epoce całą Europę zalali swoim przemożnym pragnieniem dorobienia się, co zapewne
przejęli od tych Żydów, których wysłali do Izraela. Twardzi, rzadko wielkoduszni,
drobni pragmatycy. A jednak mimo wszystko głęboko bezinteresownie wierzący.
Daleko bardziej gorliwie niż inne, wytworne i mniej przyziemne od nich nacje.
I pewnie dlatego w XXI wieku Polacy nie ruszyli w owczym pędzie za innymi
narodami. Jako pierwsi z byłego bloku wschodniego mieli odwagę krzyknąć, że nie
potrzebują strumienia muzułmańskich emigrantów z Trzeciego Świata.
W ciągu pierwszych kilku lat członkostwa w UE żadnego zresztą strumienia
nie było. Poziom życia w Polsce był niższy niż ten w starej Europie, co czyniło Polskę,
Czechy, Węgry, Litwę i Łotwę mniej atrakcyjnymi państwami dla imigrantów. Proszę
bardzo, niechby kto na początku XXI wieku spróbował wyżyć z polskiego albo
estońskiego zasiłku dla bezrobotnych. Z czasem jednak różnice zaczęły się zacierać,
a imigranci zaczęli ściągać także i do Europy Wschodniej. Większość państw tego
regionu, jako świeżo upieczeni członkowie dali się ponieść kompleksowi nuworysza
i ulegli strachowi przed okazaniem zbyt małego przywiązania do ideałów demokracji.
Cierpliwie więc zaczęli przyjmować napływ muzułmańskiej magmy. Za to Polacy
zbuntowali się od razu. Najpierw był cichy biurokratyczny sabotaż na każdym
poziomie administracyjnym. Wkrótce jednak okazało się, że to nie wystarczy. I wtedy
Polacy zrobili szach mat. Ówczesny prezydent Polski, Marek Stasiński, obwieścił
wystąpienie swego kraju z Unii Europejskiej i NATO. Polska dobrowolnie opuściła
organizacje do których tak się kiedyś rwała. Dla wszystkich był to gigantyczny szok.
Lecz w kraju prezydenta hołubiono jak bohatera narodowego”91. W tym względzie
poglądy E. Czudinovej to de facto oficjalna wykładnia putinowskiej polityki Kremla,
by osłabić związki Polski z UE i NATO, a także wyraz wciąż żywego w niektórych
kręgach rosyjskich panslawizmu, by zdominować inne mniejsze narody słowiańskie.
Sympatie polityczne i kulturowe autorki książki są tu bardzo widoczne,
podobnie jak i jej obraz nowej rzeczywistości na świecie. Kolejnym krajem, który nie
uległ jeszcze islamowi była Rosja. Co więcej, wzorem ideologii panslawistycznej
przyciąga ona do siebie niektóre niezależne wcześniej „republiki słowiańskie byłego
ZSRS”- Białoruś (choć już dawno bez wieloletniego prezydenta - „baćki” Alaksandra
90
Być może autorce chodzi o reperkusje wydarzeń Marca 1968 roku, retorykę Władysława
Gomułki i działalność innych prominentnych działaczy, „narodowych komunistów” (m.in. M.
Moczara) skierowaną przeciw „syjonistom” i zaistniałego konfliktu wewnątrz Polskiej
Zjednoczonej Partii Robotniczej, choć problem ten był dużo bardziej złożony.
91
Ibidem, s. 64.
194
Łukaszenki). Elena Czudinova komentuje to w dość wymowny sposób: „Najmądrzej
zrobili Białorusini, przyłączając się w odpowiedniej chwili do Rosji”92. Natomiast
Ukraina jest państwem bardzo słabym politycznie i gospodarczo, przeżywającym
ogromne problemy z zaopatrzeniem w ropę i energię elektryczną, a w połowie XXI
wieku odrodziła się tam na stepach czarnomorskich niezależna kozacka „dzika Sicz”,
której „map nawet nie warto sporządzać, bo nie ma to większego sensu”93. Ukraińcy
stracili natomiast Krym, ale nie na rzecz Rosji (jak to się rzeczywiście stało w 2014
r.), tylko Turcji, bo „w dzisiejszych czasach tylko bezzębny od Chochołów (ros.
Chachłow, pogardliwie - Ukraińców) nic nie odgryzie”94. Wojownicza i niepokorna
islamska Czeczenia, która „była bolączką Rosji od stuleci” nadal jest w jej składzie,
spokojna i „siedzi jak mysz pod miotłą, bo Rosja teraz jest silna i bezwzględna, a bez
pieniędzy nawet granatu się nie kupi”95. Na powrót zwierzchnictwo Moskwy przyjęły
także muzułmańskie państwa Azji Centralnej - Turkmenistan, Uzbekistan
i Kazachstan, które obawiały się afgańskich talibów. Są wprawdzie „braćmi
w wierze”, ale bardzo groźnymi dla nich w swej gorliwości i fanatyzmie. Tamtejsi
wyznawcy islamu chcą przecież nadal pozostać przy tej religii, ale „bez parandży,
gazawatu i szarijatu, z kielichem dobrego wina przy stole”96. Można też pośrednio
przyjąć, że nastąpił swoisty podział stref wpływów. O ile duże i znaczące państwa
regionu przyjęły zwierzchnictwo Rosji, o tyle mniejsze - Kirgistan i Tadżykistan
poddały się silniejszym od siebie muzułmańskim fundamentalistom z Kabulu.
Z pozostałych państw islamu Turcja „poszła własną drogą, która w końcu nie
zdecydowała się na zmianę swego statusu, jako państwa świeckiego”97. Zapewne
z uwagi na proces towarzyszący pisaniu książki, a potem jej pierwszemu wydaniu
(2004), E. Czudinova nie zauważyła czy nie wzięła tego pod uwagę, że zwłaszcza od
2002 roku Republika Turecka stopniowo zaczęła dokonywać powolnego odwrotu od
kemalowskiej laicyzacji, a rozpoczęła proces „reislamizacji” społeczeństwa. Wiązało
się to wówczas z dojściem do władzy Partii Sprawiedliwości i Postępu (Adalet ve
Kalkinma Partisi, AKP) i przyszłych długoletnich rządów Recepa Tayyipa Erdoğana,
zwanego nie bez racji „Sułtanem”98. Zarówno wtedy, jak i obecnie, Turcja to państwo,
które od bardzo wielu lat postawiło na modernizację nie tylko cywilizacyjną, ale
92
Ibidem, s. 66.
Ibidem, s. 66.
94
Ibidem, s. 66.
95
Ibidem, s. 67.
96
Ibidem, s. 67.
97
Ibidem, s. 66.
98
A. Szymański, Między islamem a kemalizmem. Problem demokratyzacji w Turcji, Warszawa
2006, s. 233 i n.; K. Bieniek, System partyjny Republiki Turcji w latach 1950- 2011, Warszawa
2011, s. 181 i n.; W. Szabłowski, Zabójca z miasta moreli. Reportaże z Turcji, Warszawa 2014,
s. 109 i n.
93
195
i techniczno-przemysłową99. Natomiast u rosyjskiej autorki, państwa muzułmańskie,
z uwagi na postępujące zacofanie techniczne przegrywają wyścig technologiczny
z „Państwami-Kafirami”- tj. „Niewiernymi”, czyli tymi, które jeszcze nie stały się
częścią Dar-al-Islam. Jedynym krajem „od zawsze” zdominowanym przez islam,
posiadającym bombę atomową pozostał Pakistan, choć infrastruktura nuklearna ulega
tam stopniowej dekapitalizacji. Wymiana handlowa prowadzona z Rosją, Japonią,
Chinami, Australią i USA (Porozumienie z Kioto z 2029 r.) pozwala jeszcze na jaki
taki rozwój ekonomiczny państw muzułmańskich i utrzymywanie ich na „poziomie z
2010 roku”100.
Kolejny narrator w książce Czudinovej, Slobodan Vuković - Serb
zamieszkały w Paryżu od 30 lat, opisuje sytuację na Bałkanach, które także uległy w
znakomitej większości islamizacji. Z goryczą wypomina Francuzom i ludziom
Zachodu ich podły stosunek do Serbów „od zawsze”. Miał na myśli czasy bitwy na
Kosowym Polu (1389), bierności podczas ekspansji i podboju osmańskiego, medialne
opluwanie Serbii podczas kryzysu kosowskiego i bombardowania Belgradu (1999),
a także niedorzeczne poparcie dla Albańczyków, chcących wydrzeć Serbom ich
Kosowo, w nawiązaniu do „dawnej mapy Hitlera”, czy zupełnego braku pamięci dla
walecznych „czetników Dražy Mihailovicia walczących z hitlerowcami” podczas II
wojny101. Dawnej, historycznej Serbii już nie ma, bo została wchłonięta przez „Wielką
Albanię”, która swą aktualną stolicę przeniosła do…Belgradu. W jej skład weszły też
dawne obszary sporne, w tym Kosowo („z którego ostatni Serb został wygnany lub
zarżnięty”), a było to jeszcze wspomniane w książce na kilka lat przed autentyczną,
jednostronną deklaracją niepodległości tego terytorium w 2008 roku. Albańczycy
przejęli też Bujanovac, Medvedję i Dolinę Preševa 102. Natomiast kilkusettysięczna
grupa byłych mieszkańców Serbii udała się do Rosji, swego historycznego sojusznika,
gdzie nad rzeką Amur (sic! chyba na wzór istniejącego od lat 30. XX wieku
Żydowskiego Okręgu Autonomicznego - przyp. DW) stworzyła sobie niewielkie
quasi-państewko - „Nową Serbię”103.
Rozpadło się także NATO, a same Stany Zjednoczone są głęboko rozdarte
sporami politycznymi między „Żydami ze Wschodniego Wybrzeża, muzułmanami,
Białymi z Południa i Murzynami” i przestały być mocarstwem. Amerykańscy
99
M. Bazin, S. de Tapia, Turcja. Geografia wschodzącej potęgi, przekł. E. Cylwik, G.
Majcher, Warszawa 2016, s. 304 i n.; W. Szabłowski, Zabójca, s. 22 i n.; N. Gburzyńska,
Pozycja Turcji w perspektywie do 2020 roku [w:] Turcja w XXI wieku. 21. Yűzilda Tűrkiye,
red. A. Burak, N. Gburzyńska, Warszawa 2016, s. 102 i n.
100
E. Czudinowa, Meczet, s. 114.
101
Ibidem, s. 56.
102
Ibidem, s. 58.
103
Ibidem, s. 59.
196
chrześcijanie mają przeciw sobie trzy wrogie im religie: islam, judaizm i buddyzm,
na szczęście wewnętrznie skłócone104.
W posłowiu swej książki, E. Czudinova, która sama określa się mianem
„chrześcijanki niedoskonałej”, dokonała podsumowania konfliktu cywilizacji
i perspektywy uzyskania w nim zwycięstwa przez islam105. Oto jak widziała ów
problem w 2004 roku, gdy ukazało się pierwsze wydanie jej książki w Rosji: „A nasza
chrześcijańska cywilizacja w dzisiejszych czasach głupieje. Głównie dlatego, że wbiła
sobie do swej zbyt dobrotliwej głowy idee demokratyczne106. Niewątpliwie, przyroda
nie znosi próżni. Jeśli jedna świętość się dewaluuje, jej miejsce zajmuje inna. Islam
to kukułcze jajo w europejskim gnieździe, które z dnia na dzień rośnie w siłę i niedługo
się wykluje. Od zakazu akcentowania przynależności do chrześcijaństwa jest już tylko
jeden krok do ogłoszenia dominacji islamu. […] W tekście konstytucji zjednoczonej
Europy zostanie wykluczona wzmianka o chrześcijańskich korzeniach Europy.
Tymczasem europejska cywilizacja umrze, jeśli odetnie się ją od korzeni. Ateiści
uważają, że jeśliby zeskrobać z Europy eklezjalne ornamenty, to spokojnie przeżyją,
myśląc i tworząc na podstawie europejskiego dorobku kultury chrześcijańskiej.
Nadchodzący konflikt cywilizacji to jednak coś więcej niż tylko konflikt wiary
chrześcijańskiej z islamem. Właśnie akurat z tego nie zdają sobie sprawy ateiści.
Kiedy człowiek zaczyna postrzegać katedrę jako zabytek architektoniczny, traci
gotowość, by za nią umrzeć. Samotna postać Oriany Fallaci to wyjątek od zasady. To
właśnie ona pierwsza nie bała się zadeklarować, że umarłaby za katedrę, za ten skarb
architektury, ale ludzi jej podobnych można by policzyć na palcach jednej ręki.
Niczego nie obronimy bez wiary w Chrystusa, absolutnie niczego”107. W części
końcowej książki, E. Czudinova umieszcza początek wybuchu wielkiego powstania
antyislamskiego w Paryżu, a jego ośrodkiem staje się Notre Dame, która po zaciętej
walce znów staje się chrześcijańską świątynią i odprawiona zostaje tam po
wieloletniej przerwie msza 108.
Zakończenie
Autorem, który stworzył najbardziej realistyczną literacko i jednocześnie
pesymistyczną wizję upadku Francji i Zachodu na skutek napływu mas uchodźców (z
Indii, a potem innych krajów), był Jean Raspail w powieści „Obóz świętych” (Le camp
de saints), wydanej jeszcze w 1973 roku. On sam przyznał, że „obawiał się pisać
otwarcie o uchodźcach z >>drugiej strony Morza Śródziemnego<< z uwagi
104
Ibidem, s. 65-66.
Ibidem, s. 300-301.
106
Ibidem, s. 302.
107
Ibidem, s. 303.
108
Ibidem, s. 266 i n.
105
197
o wciągnięcie go w >>niepotrzebny dyskurs o fałszywym rasizmie lub
antyrasizmie<<, stąd też wybrał zawiązanie akcji w kraju nad Gangesem (mimo to,
wiele lat potem został oskarżony o „rasizm” w 2005 r.)”. Niektóre mechanizmy
towarzyszące drodze uchodźców do Europy opisywane przez autora okazały się być
wciąż aktualne, tj. postawa środowisk lewicowo-liberalnych i kompletnie
nierozsądnie i fałszywie pojmowana polityczna poprawność, której rzecznicy okazali
się być w konsekwencji siłą destrukcyjną. Również i dziś te kręgi wspierają
imigrantów tłumnie napływających zwłaszcza do Austrii, Niemiec, Francji, Włoch,
Danii, Szwecji i Norwegii. Mimo spektakularnych zamachów w Paryżu i w Brukseli
oraz innych miast bądź pojedynczych aktów terroru na terenie Niemiec dokonanych
w latach 2015- 2016 przez miejscowych sympatyków Państwa Islamskiego - ISIS,
sprawa uchodźców i ich „relokacji”, w tym zwłaszcza muzułmanów, ma swoich
gorliwych zwolenników, także i w Polsce. Jest to zauważalne zwłaszcza wśród części
lewicowo-liberalnych intelektualistów czy w niektórych opiniotwórczych mediach.
Czymś, co łączy cztery opisywane utwory jest to, że ich akcja dzieje się w przyszłości
we Francji, kraju już dziś o bardzo wysokim procencie ludności muzułmańskiej.
W „Obozie świętych” napływ ponad 800 tysięcy ludzi z Indii stał się
katalizatorem wydarzeń prowadzących do kompletnego upadku państwa, chaosu
i anarchii oraz śmierci mas białych Europejczyków. Jednym z negatywnych skutków
było także m.in. unicestwienie Republiki Południowej Afryki i zapowiedź dalszych
niszczących migracji do Australii, Nowej Zelandii i gdzie indziej. Armia francuska,
poza niewielkimi wyjątkami (oddział pułkownika Constantine’a Dragasesa), albo
unikała walki, albo też ogromna ilość dezerterów przyłączyła się do mas przybyłych
z Indii, które stały się de facto nową „inwazją barbarzyńców”. Scenariusz
przewidywany przez J. Raspaila, póki co, się nie ziścił. Należy jednak pamiętać, że ta
liczba uchodźców, która znalazła się w ostatnich latach w Europie, to zaledwie
forpoczta, iście gigantycznej, bo wielomilionowej, armii ludzi, czekającej u jej granic
i próbujących wszelkimi możliwymi sposobami tam przeniknąć. Wielka ongiś armia
Kara Mustafy, która ruszyła na Wiedeń wygląda przy niej dość skromnie.
Paradoksalnie, to muzułmańska Turcja jest dziś jednym z głównych strażników
Europy przed falą uchodźców z Bliskiego Wschodu, czego dowodem jest
porozumienie między nią a UE, zawarte w końcu listopada 2015 roku (weszło w życie
18 marca 2016 roku)109.
109
Najważniejszym jego punktem jest odsyłanie uchodźców z Grecji przez Turcję do krajów
macierzystych i ograniczenie ich liczby, w zamian za porozumienie wizowe i znaczącą pomoc
finansową dla Ankary (do końca 2018 r. 6 mld euro), oraz nowe warunki przyszłej umowy
akcesyjnej Turcji z Unią, por. G. Lindenberg, Porozumienie z Turcją nie rozwiąże problemu
uchodźców, http://euroislam.pl/porozumienie-z-turcja-nie-rozwiaze-problemu-uchodzcow/
(dostęp 2.12.2016).
198
Według R. Raspaila, istotnym zagrożeniem są inne niebezpieczeństwa, jak
cynizm, głupota, brak wyobraźni i niekiedy spętanie mentalne polityczną
poprawnością (u autora francuskiego zwane „poprawnym myśleniem”) czy obawą
posądzenia o rasizm elit politycznych wielu państw Zachodu nadal są wciąż bardzo
silne. Tylko niektórzy politycy, intelektualiści i ludzie mediów, dostrzegłszy
zagrożenia czy skutki negatywne towarzyszące fali masowych migracji, złożonych
z ludzi zupełnie obcych kulturowo i standardom cywilizacyjnym europejskiego
współżycia społecznego, widzą i mówią o tzw. strefach „no-go” w wielu miastach,
widocznym wzroście przestępczości, także zorganizowanej i różnorodne akty
przemocy oraz wzrost poczucia zagrożenia u współobywateli. Podobną odwagą, idącą
„pod prąd” wyraźnie sprzyjającej uchodźcom polityki kierowniczych gremiów Unii
Europejskiej czy „salonowego mainstreamu”, wykazali się np. Viktor Orbán czy
Jarosław Kaczyński, także środowiska prawicowo-narodowe nie wykazywały
„jedynie słusznego zaangażowania”.
Mniej więcej wiadomo, kiedy ów proces się zaczął, natomiast nie wiadomo
kiedy się skończy i jak się skończy. Ponad 40 lat temu, J. Raspail, przewidując
masowy napływ „imigrantów” czy „uchodźców” do Europy okazał się być
prawdziwym wizjonerem, choć niebezpieczeństwo miało wtedy nadejść nie
z Bliskiego Wschodu i Maghrebu, ale z Indii (choć była to tylko literacka „zasłona
dymna”). Na szczęście współcześnie, na razie, poza incydentalnymi przypadkami
przemocy ze strony przybyszy (np. problem powstałego „dzikiego” obozowiska
Calais zamieszkałego przez kilka tysięcy migrantów), obawy francuskiego pisarza co
do skutku ich napływu się nie sprawdziły, trudno jednak powiedzieć, co przyniesie ta
bardziej odległa przyszłość.
U J. Raspaila przyszła islamizacja jest tylko wątkiem ubocznym, choć na
skutek inwazji uchodźców nastąpił znaczący wzrost znaczenia francuskich Arabów
i muzułmańskich przybyszy z Czarnej Afryki. Np. Wielki Mufti Paryża został
ministrem ds. równości, a 30 kościołów Paryża zostało zamienionych na meczety.
Coś, co łączy wspomnianego pisarza - człowieka prawicy i konserwatystę z ideową
zwolenniczką lewicy, Orianą Fallaci to niechęć wobec wojującego islamu, stałego
wzrostu liczebnego muzułmanów w Europie i bezsilności ludzi Zachodu, spętanych
wpływami lewicy i polityczną poprawnością 110. Zjawisko zwycięstwa islamu i bardzo
istotnego wzrostu roli muzułmanów opisywali Elena Czudinova w książce „Meczet
Notre Dame. Rok 2048” i ostatnio Michel Houellebecq w powieści „Uległość”. Choć
110
J. Raspail dał temu wyraz m.in. w jednym z wywiadów w związku z zamachami w Paryżu
na redakcję „Charlie Hebdo” (styczeń 2015), a potem tymi z listopada 2015 roku, por. J.
Raspail: Radykalnych imamów należy wydalić z Francji lub osadzić w areszcie,
http://dakowski.pl/index2.php?option= com_content& task= wievid=1675&pop (dostęp
2.12.2016).
199
zagadnienie i problem brzmią podobnie, to każde z autorów widziało go inaczej.
W roku 2048 według E. Czudinovej zwycięstwo islamu we Francji jest niemal
kompletne, podobnie jak i w wielu innych krajach, a tytułowa katedra paryska od
dłuższego czasu jest już meczetem. Chrześcijanie i inne grupy religijne żyją
w specjalnie utworzonych gettach, natomiast przestrzegania zasad religii i szariatu
pilnuje Oddział Policji Religijnej, znany też jako Oddział Pierwszy. Istnieje jednak
ruch oporu (tzw. maquis), który działa w sieci podziemi pod powierzchnią ulic Paryża.
Państwami chwalonymi przez autorkę za to, że nie uległy w przeszłości napływowi
imigrantów i islamizacji są Polska i Rosja oraz jej terytoria i kraje satelickie.
Islamizacji uległy natomiast Bałkany, przestała istnieć m.in. Serbia, której ziemie
zostały opanowane przez Albańczyków, podobnie jak i Kosowo, a kilkaset tysięcy
Serbów zmuszonych było udać się do Rosji i tam zbudować niewielkie, własne
terytorium autonomiczne. Bowiem uprzednio stosunkowo niewielka terytorialnie
Albania stała się swego rodzaju regionalną potęgą. Natomiast USA utraciły status
supermocarstwa, także NATO uległo rozpadowi. Jednak swoistą zapowiedzią zmiany
sytuacji w części końcowej książki jest początek powstania antyislamskiego,
a tytułowa Notre Dame znów stała się katedrą, gdzie odprawiane są msze.
W podtekście można rozumieć, że oznacza to początek odwrotu od supremacji
muzułmańskiej w Paryżu, ale perspektywicznie we Francji. Autorka, podobnie jak
J. Raspail, próbuje w swej książce dociec źródeł słabości cywilizacji Zachodu
i spektakularnego triumfu wyznawców islamu A.D. 2048.
Natomiast w utworze M. Houellebecqa początek islamizacji nie jest skutkiem
przemocy miejscowych muzułmanów czy inwazji z zewnątrz, lecz skutkiem wygranej
w demokratycznych wyborach miejscowego odłamu Bractwa Muzułmańskiego
i mianowanie Mohammeda Ben Abbesa prezydentem Republiki Francuskiej (2022
rok). Proces islamizacji jest widoczny szczególnie w środowisku intelektualistów,
a modelowym przykładem stała się w książce Sorbona, której kadra, zachęcona
doskonałymi warunkami materialnymi zaoferowanymi przez Saudyjczyków (którzy
przejęli uczelnię), stosunkowo szybko przechodzi na islam. Czyni to także główny
bohater, imieniem François, dla którego dodatkowym argumentem jest realna
możliwość zyskania młodej i atrakcyjnej fizycznie żony (w przyszłości być może
więcej niż jednej, bo preferowane jest posiadanie kilku). Naukowcy z uwagi na bardzo
atrakcyjne warunki finansowe stali się przynależni do elit finansowych i są
jednocześnie bardzo dobrą partią małżeńską dla pań. Wątek islamu we Francji jest
elementem powieści Marcina Wolskiego „EuroDżihad”. Tytułowa organizacja jest
inicjatorem krwawych zamachów na środowisko mniejszości seksualnych oraz
Żydów. Akcja rozgrywa się w roku 2010 (sama książka wydana w 2008). Czytelnik
może natomiast dowiedzieć się min. na temat głębokich przemian obyczajowych
i społecznych, będących m.in. skutkiem laicyzacji i politycznej poprawności, która
200
stała się nową świecką formą religii ze swymi dogmatami. Zatem dla M. Wolskiego
muzułmanie we Francji, terroryzm islamski i tytułowa organizacja, to głównie
pretekst do napisania wielowątkowej powieści kryminalnej.
Do literackiej wizji skutków napływu uchodźców i prognozowanej
„islamizacji Europy” w utworach J. Raspaila i Houellebecqa i współcześnie
prowadzonej, postępującej destrukcji fundamentów cywilizacji Zachodu, odniósł się
także w swej najnowszej książce znany publicysta prawicowy, Tomasz P.
Terlikowski, który z uznaniem wyraził się o obu autorach111. Skutki gwałtownego
wzrostu liczebnego wyznawców islamu w Europie są problemem bardzo złożonym
i długoterminowym, choć ciągły, większy lub mniejszy, napływ uchodźców być może
ten proces nieco skróci. Nie wiadomo, co stanie się za 10, 20, 50 czy nawet 100 lat
i czy rzeczywiście będziemy mieli do czynienia z „islamizacją” dużej części
kontynentu, jak pesymistycznie wieścili to m.in. Jean Raspail, Oriana Fallaci czy
Elena Czudinova, czy też będzie to proces bliższy obrazowi opisanemu przez M.
Hoellebecqa, tj. bardzo widocznego rozszerzenia wpływów w sposób pokojowy i na
drodze demokratycznej. Jedno jest pewne - liczba muzułmanów, szybciej lub wolniej,
będzie wzrastała, a społeczeństwa europejskie będą w większości ulegały procesowi
starzenia, zupełnie odwrotnie do grup wyznawców islamu, posiadających dodatkowo
bardzo liczne rodziny i gdzie poziom dzietności jest bardzo wysoki. To pewne, że
w częściach miast krajów Zachodu diaspory muzułmańskie będą rosły liczebnie
i będzie to proces postępujący. Już dziś jest to bardzo widoczne (m.in. Berlin,
Hamburg, Brema, Duisburg, Kolonia, Paryż, Marsylia, Bruksela, Amsterdam,
Londyn, Bradford, Birmingham, Leeds, Oslo, Bergen, Roskilde, Kopenhaga,
Gőteborg, Malmő). Owe wyspy muzułmańskie zaczną się zapewne z czasem
111
T.P. Terlikowski, Kalifat Europa, Kraków 2016, s. 82-83: „Jeśli więc nic się nie zmieni, to
raczej wcześniej niż później zostaniemy [tj. Europejczycy] postawieni przed życiem
w państwach islamskich. Jak do tego może dojść ? Odpowiedzi na to pytanie dostarczają dwie,
świetnie zresztą uzupełniające się książki francuskich pisarzy: Obóz świętych Jeana Raspaila
i Uległość Michela Houellebecqa. Autor pierwszej pokazuje „inwazję” ludów cywilizacyjnie
obcych na Europę, której przyklaskują wszyscy, w imię tolerancji, postkolonialnych zaszłości,
a także z trudem ukrywanej niechęci do własnej cywilizacji. Cytaty z tej książki, napisanej
ponad trzydzieści lat temu, można by zestawić z tym, co ostatnio czytamy w odniesieniu do fali
imigrantów islamskich, która zalewa Europę. Raspail przewidział wszystko. Także to, że
uśpiona Europa nie będzie w stanie odpowiedzieć na wyzwanie i zmierzyć się z nim.
Houellebecq idzie dalej i pokazuje jak muzułmanie mogą przejąć władzę polityczną. Do
drugiej tury w wyborach prezydenckich we Francji przechodzi umiarkowany muzułmanin
i kandydat Frontu Narodowego. W takiej sytuacji, wszystkie siły umiarkowane wzywają do
oddawania głosów na muzułmanina i przedstawiciela partii islamskiej. On wygrywa i zaczyna
powoli wprowadzać zasady szariatu do prawa. Niemożliwe ? Jeśli się nie otrząśniemy, jest to
jak najbardziej możliwe. Za lat kilkadziesiąt możemy żyć w islamskim kalifacie, w którym tylko
islam będzie religią pełnowartościową”.
201
rozszerzać i łączyć ze sobą, co w konsekwencji przyniesie stały wzrost znaczenia
politycznego i niekiedy stopniową zmianę oblicza etniczno-religijno-kulturowego
znacznej części państw europejskich. Obecnie obserwujemy to od pewnego czasu na
mniejszą skalę już dziś w Niemczech, Austrii, we Francji, Belgii, Holandii, Wielkiej
Brytanii, we Włoszech, Hiszpanii, Portugalii i państwach skandynawskich, zwłaszcza
w Szwecji i Danii.
Podobny proces dokonał się już np. w Kosowie, gdzie jeszcze u schyłku XX
wieku Serbowie stali się mniejszością wobec Albańczyków i innych wyznawców
islamu. To może się zdarzyć z czasem także i gdzie indziej. W każdym razie, jeśli
tendencje wzrostowe w populacjach muzułmanów europejskich nadal się utrzymają,
to najdalej za kilkadziesiąt lat sytuacja będzie wyglądać następująco. Rdzenni
mieszkańcy, np. Niemiec, Francji, Danii, Szwecji, tj. etniczni Niemcy, Francuzi,
Duńczycy, Szwedzi zaczną powoli być mniejszością, a większością zaczną być
imigranci i ich potomkowie lub np. tylko „ludzie zamieszkali w Niemczech” (i innych
krajach), często niemający nic wspólnego z kulturową tożsamością niemiecka czy
inną. Nawet jeśli część takiej populacji będzie już po trosze zasymilowana, to będzie
się różniła antropologicznie od dominujących liczebnie do tej pory przedstawicieli
rasy białej, a zatem polityka multi-kulti i narracja demontażu „państwa narodowego”
odniesie widoczny sukces. Przykład Szwajcarii, której mieszkańcy w ostatnich latach
wykazali się charakterem i znaczną odpornością na ataki „sił postępu” i świata islamu
(mimo ponad 400-tysięcznej islamskiej diaspory) ukazuje, że jednak opór jest
możliwy, także w przypadku współczesnej Polski, Węgier i innych krajów regionu,
mimo zmasowanej krytyki i nacisków ze strony politycznego i medialnego
mainstreamu i prominentnych polityków unijnych. Pytanie tylko - jak długo?
Bibliografia:
Bazin M., de Tapia S., Turcja. Geografia wschodzącej potęgi, przekł. E. Cylwik, G.
Majcher, Warszawa 2016.
Czarnota- Hooglugt A., Atak grupy terrorystycznej ISIS. Wzrost zagrożenia
w Europie. Bruksela -22 marca 2016 [w:] Miasta trwogi. Terroryzm na obszarze
zurbanizowanym, red. A. Aksamitowski, M. Cupryjak, Z. Kozak, Szczecin 2016.
Czudinova E., Meczet Notre Dame. Rok 2048, przeł. A. Lewandowska, Warszawa
2012.
Houellebecq M., Uległość, przeł. B. Geppert, Warszawa 2015.
Gajlewicz-Korab K., Obraz muzułmanów we Francji w tamtejszych tygodnikach
opinii, Warszawa 2011.
Kielan- Glińska I., Muzułmanie w laickiej Francji (1974-2000). W kierunku integracji
czy separatyzmu, Warszawa 2009.
202
Kosmynka S., Święta wojna w Al – Andalus. Przeobrażenia aktywności
dżihadystycznych komórek w Hiszpanii w latach 1995-2012, Łódź 2015.
Micklethwait J., Wooldridge A., przeł. J. Grzegorczyk, Powrót Boga. Jak globalne
ożywienie wiary zmienia świat, Poznań 2009.
Orzechowski M., Mój sąsiad islamista. Kalifat u bram Europy, Warszawa 2015.
Pędziwiatr P., Od islamu imigrantów do islamu obywateli: Muzułmanie w krajach
Europy Zachodniej, Kraków 2005.
Philips M., red. E. Gorzaniak, Londonistan. Jak Wielka Brytania stworzyła państwo
terroru, Warszawa 2010.
Ramsauer R., Pokolenie dżihadu, przeł. V. Grotowicz, Warszawa 2016.
Raspail J., Obóz świętych, przeł. M. Miszalski (wyd. 2), Warszawa 2015.
Rusinek A., Nurt radykalny wśród społeczności muzułmańskich w wybranych
państwach Unii Europejskiej, Warszawa 2012.
Terlikowski T.P., Kalifat Europa, Kraków 2016.
Wejkszner A., Ewolucja terroryzmu motywowanego ideologią religijną na
przykładzie salafickiego ruchu globalnego dżihadu, Poznań 2010.
Widy M ., Życie codzienne w muzułmańskim Paryżu, Warszawa 2005.
Wolski M., EuroDżihad, Poznań 2008.
Wybranowski D., Między asymilacją a integryzmem religijnym. Problem diaspory
muzułmańskiej w Wielkiej Brytanii na przełomie XX i XXI wieku [w:] Od Thatcher do
Blaira. Wielka Brytania na przełomie XX i XXI wieku, red. B.H. Toszek, T.
Czapiewski, Szczecin 2010.
Wybranowski D., Mit wielkiego zwycięstwa pod Poitiers (732/733) jako ocalenia
Zachodu przed podbojem muzułmańskim, a współczesny problem „Eurabii”„Europy w cieniu Półksiężyca” [w:] Mity historyczno-polityczne- wyobrażenia
zbiorowe -polityka historyczna. Studia i materiały, red. E. Ponczek, A, Sepkowski,
Toruń 2012, t. II.
Wybranowski D., Radykalizm muzułmański i powrót do „korzeni wiary” jako
przykład trudności adaptacyjnych i asymilacji wyznawców islamu w wybranych
krajach UE na przełomie XX i XXI wieku, [w:] Quo Vadis Europa ?, red. M. Janowski,
J. Jonczek, L. Ślepowroński, Szczecin 2008, t. I.
Wybranowski D., Wizja i problem masowego napływu uchodźców do Europy na
podstawie książki Jeana Raspaila „Obóz świętych” [w:] Europa wobec problemu
uchodźców w XXI wieku, red. A. Wojtaszak J. Jartyś, A. Krawcewicz, Szczecin 2016.
Zdanowski J., Muzułmanie we Francji, [w:] Muzułmanie w Europie, red. A.
Parzymies, Warszawa 2005.
203
The Influx of Muslims to Europe and the Perspective of „Islamisation Europe”
based on elected „political fiction” Works.
Abstract: In this publication, the author performs an analysis of four political fiction
works - which are published in Polish or translated into Polish in recent years. There
are the following: The Camp of the Saints (original title: Le camp de saints) by Jean
Raspail, Submission (Submission) by Michel Houellebecq, The Notre Dame de Paris
Mosque. 2048 (Mecziet Pariżskoj Błogomatieri) by Elena Chudinova and Euro-Jihad
(EuroDzihad) by Marcin Wolski. Various literary visions of the future of Europe, in
particular France, against the backdrop of the influx refugees, and the dynamically
increasing number of Muslims and their role are among the main issue presented by
the author. The time framework of the above works stretches from the beginning of
the 21 ͭ ͪ century through 2010, 2022, up till the year 2048. The author performs an
analysis of four visions of the future and compares their relations to the reality in
recent years, i.e. 2015-2016, and the dynamic increase in the number of refugees,
including in particular Muslims (France, Germany), as well as visible political,
cultural and social changes which - in the long term - may lead to the process of
„islamisation” of European countries.
Key words: Jean Raspail, Michel Houellebecq, Elena Czudinova, Marcin Wolski,
islam in Europe, refugees, islamisation of Europe, political-fiction.
Nota o autorze:
Dr hab. Dariusz Wybranowski - ur. 12.03.1962 roku w Szczecinie. Ukończył studia
na kierunku historia w Instytucie Historii Uniwersytetu Szczecińskiego. Doktorat
„Rycerstwo na Pomorzu Zachodnim do końca XIII wieku” (1997). Od 1997 roku
pracownik Instytutu Politologii i Europeistyki Uniwersytetu Szczecińskiego, historyk
i politolog. Autor ponad 160 publikacji dotyczących dziejów rycerstwa i Pomorza
Zachodniego oraz zagadnień z zakresu teorii polityki, myśli politycznej i doktryn
politycznych, problematyki stosunków międzynarodowych (m.in. współczesne
konflikty zbrojne, świat islamu i terroryzm muzułmański, kraje byłej Jugosławii).
Rozprawa habilitacyjna „Między niepodległością a dezintegracją. Bośnia
i Hercegowina w XX i XXI wieku”, Szczecin 2011, obroniona na Wydziale
Dziennikarstwa i Nauk Politycznych (2014). Od 2009 roku członek Komisji
Bałkanistyki Polskiej Akademii Nauk. Oddział w Poznaniu, a od 2015 Polskiego
Towarzystwa Studiów Europejskich.
e-mail: [email protected]
204
Grzegorz LINDENBERG
Stowarzyszenie Europa Przyszłości
Czy szariat daje się pogodzić z kulturą europejską?
A muzułmanie?
Poniższe uwagi są bardzo skrótowe, temat różnic między szariatem a kulturą
europejską spokojnie wystarczyłby na książkę, temat wartości wyznawanych przez
muzułmanów w Europie i zgodności tych wartości z wartościami kultury europejskiej
– na książkę drugą. Zainteresowani znajdą mnóstwo materiałów na temat szariatu,
głównie zresztą w języku angielskim, ale i po polsku są dostępne podstawowe
informacje1.
Szariat a kultura europejska
Szariat jest zbiorem zasad i praw, który ma regulować całe życie prywatne
i publiczne muzułmanina jako jednostki, a także całej wspólnoty muzułmańskiej. Jest
połączeniem prawa moralnego, karnego, cywilnego i konstytucji państwowej – jest
systemem totalnym. Mówi o tym, jak się należy zachowywać i jakie zachowania są
zabronione, a także o karach, jakie grożą za nieprzestrzeganie zasad. Kary mogą
dotyczyć życia przyszłego (pobyt w piekle), ale w większości dotyczą życia
doczesnego (chłosty, ucinanie kończyn, kamieniowanie, ścięcie).
Szariat oparty jest na Koranie i tysiącach opowieści z życia Mahometa, tzw.
hadisach, a także na jego życiorysie. Źródła te są uważane za doskonałe i niezmienne
a interpretacja ich stwierdzeń możliwa jest tylko wobec sytuacji, których one nie
opisują bezpośrednio – i ta interpretacja powinna być tworzona głównie w oparciu
o analogię. Szariat uważany jest przez muzułmanów za system prawa nadanego
ludziom (muzułmanom) przez Boga i dlatego jest nienaruszalny.
Szariat nie był nigdy spisany w postaci pełnej, jedynie obowiązującej wersji;
najbliżej do niej traktatowi, który został stworzony w XIV wieku przez
1
Zacząć proponuję od hasła „Sharia” w angielskiej wersji Wikipedii
https://en.wikipedia.org/wiki/Sharia#cite_note-241 i od hasła „Sharia” w Wikiislam
http://wikiislam.net/wiki/Shariah gdzie znajdują się liczne odniesienia do dzieł autorów
muzułmańskich. Po polsku również Wikipedia https://pl.wikipedia.org/wiki/Szariat (dostęp
10.12.2016), szariat wg szyitów http://strefa-islam.pl/?p=174 i książka Billa Warnera ‘Szariat
dla niemuzułmanów”.
a przetłumaczony na język angielski pod tytułem „Reliance of the Traveller” (ma
ponad 700 stron)2.
Chociaż szariat ma ponad 1400 lat nie tylko jest systemem, którego uczeni
są współcześni muzułmanie ale stanowi podstawę praw w wielu krajach
muzułmańskich, a wszystkie odwołują się do niego jako do źródła prawodawstwa.
Jest to pierwsza z poważnych różnic między szariatem a kulturą europejską.
Europejskie prawodawstwo odwołuje się do tradycji moralnej prawnej i do woli
społeczeństw a nie do niezmiennych praw ustanowionych przez Boga. Suwerenem
nie jest w Europie Bóg lecz naród. Szariat nie wprowadza podstawowego dla
europejskiego prawodawstwa rozróżnienia sfery świeckiej i religijnej, państwa
i kościoła. Wręcz przeciwnie, państwo jest traktowane jako narzędzie, które
umożliwia wiernym (nie obywatelom, wiernym) życie w zgodzie z nakazami Boga.
Szariat przewiduje surowe kary, łącznie z karą śmierci, za zachowania, które
w kulturze europejskiej są akceptowane lub dopuszczalne słuchanie muzyki, picie
alkoholu (i za inne używki), granie w gry (również szachy), stosunki seksualne
między osobami nie będącymi małżeństwem, porzucenie religii, wyrażanie
krytycznych poglądów o religii. Dopuszcza natomiast zjawiska, które w Europie
przestały być aprobowane setki lat temu: zabijanie czarowników, małżeństwa
z nieletnimi (nawet przed okresem dojrzewania), niewolnictwo (i niewolnictwo
seksualne), wielożeństwo. Oczywiście, współczesne prawodawstwa krajów
muzułmańskich nie są w pełni zgodne z szariatem - ale niewolnictwo zostało
zniesione w Arabii Saudyjskiej dopiero w roku 1962, do dziś de facto istnieje
w Mauretanii. Wielożeństwo jest nadal dopuszczalne w wielu krajach arabskich,
podobnie jak śluby z kilkunastoletnimi dziewczynkami, a czarownice ścinane
w Arabii Saudyjskiej.
Szariat całkowicie różni się od kultury europejskiej w traktowaniu kobiet
i mężczyzn. Kobiety uznawane są za słabsze psychicznie i intelektualnie niż
mężczyźni, natomiast zagrażające mężczyznom seksualnie. W związku z tym nie
tylko słowo kobiety w sądzie ma połowę wagi słowa mężczyzny (jeden świadek
mężczyzna ma tę samą wagę co dwie kobiety-świadkowie), kobieta dziedziczy
połowę tego co jej brat a wychowaniem starszych dzieci po rozwodzie powinien
zajmować się mężczyzna. Kobiety powinny być mężczyznom podporządkowane
i posłuszne, bez zgody męża żona nie może nawet wyjść z domu. Niespokrewnione
kobiety i mężczyźni nie powinni mieć ze sobą kontaktu – stąd daleko posunięta
separacja płci w różnych krajach arabskich.
2
Ahmad
ibn
Naqib
al-Misri
„The
Reliance
of
the
https://www.thereligionofpeace.com/quran/the-reliance-of-the-traveller.pdf
10.12.2016).
Traveller”
(dostęp
206
Szariat traktuje nierówno nie tylko kobiety i mężczyzn, nierównność istnieje
też jeśli chodzi o muzułmanów i osoby innych wyznań. Nie-muzułmanie są grupą
gorszą, ich swobody religijne są znacznie ograniczane, ich życie mniej cenne
(odszkodowanie za zabicie nie-muzułmanina było nawet 1/15 odszkodowania za
zabicie muzułmanina), natomiast muszą płacić specjalny podatek, jeśli chcą zachować
życie w społeczeństwie muzułmańskim. Wspólnoty nie-muzułmańskie mogą
natomiast kierować się swoimi własnymi prawami dotyczącymi małżeństw,
dziedziczenia itd. Ta ostatnia zasada przypomina kulturę europejską okresu
średniowiecza.
Ograniczenia praw człowieka, tak jak je rozumie świat zachodni,
wprowadzane przez szariat, zostały sformułowane przez państwa muzułmańskie
w tak zwanej Kairskiej Deklaracji Praw Człowieka z 1990 roku 3.
Jednym z nich, kluczowym dla funkcjonowania systemów
demokratycznych jest wolność słowa. Szariat nie zawiera oczywiście przepisów
dotyczących wolności słowa, ponieważ takie, a nawet zbliżone pojęcie, nie było znane
1400 lat temu. Opierając się na zasadach szariatu, Deklaracja z Kairu wprowadza
bardzo poważne ograniczenia dla wolności słowa, stwierdzając: Każdy ma prawo
swobodnego wyrażania opinii w taki sposób, aby nie był sprzeczny z zasadami
szariatu. Każdy ma prawo obrony tego co słuszne i rozpowszechniania tego co dobre,
ostrzegania przed złem i tym co niewłaściwe zgodnie z zasadami islamskiego szariatu.
Informacja jest kluczowa dla społeczeństwa. Nie może być nadużywana lub używana
w taki sposób, który narusza świętość i godność Proroków, podważa wartości
moralne i etyczne, korumpuje, krzywdzi lub niszczy społeczeństwo i osłabia jego
wiarę4.
Na pytanie: czy szariat daje się pogodzić z kulturą europejską odpowiedział
jednoznacznie Europejski Trybunał Praw Człowieka, wydając w roku 1998 wyrok
w sprawie delegalizacji islamistycznej tureckiej partii Rafeh5: „Szariat nie daje się
pogodzić z podstawowymi zasadami demokracji. Sąd uznał, że szariat, który jest
wiernym odzwierciedleniem dogmatów i boskich reguł, głoszonych przez religię, jest
stały i niezmienny. Nie ma w nim miejsca na zasady takie jak pluralizm sfery
politycznej albo stała ewolucja swobód obywatelskich. Trudno deklarować szacunek
dla demokracji i praw człowieka, jednocześnie popierając reżim oparty na szariacie,
który wyraźnie różni się od wartości zawartych w Konwencji (Europejska Konwencja
3
Cairo
Declaration
on
Human
Rights
in
https://en.wikipedia.org/wiki/Cairo_Declaration_on_Human_Rights_in_Islam
10.12.2016).
4
Ibidem.
5
Refah
Partisi
(The
Welfare
Party)
and
Others
v.
http://www.icnl.org/research/journal/vol6iss1/special_5.htm (dostęp 10.12.2016).
Islam
(dostęp
Turkey
207
Ochrony Praw Człowieka i Podstawowych Wolności z 1950 r. -GL), szczególnie
w zakresie prawa karnego i procedury karnej, zasad prawnego statusu kobiet i w sposobie, w jaki wkracza we wszystkie sfery życia prywatnego i publicznego zgodnie
z przepisami religii.” Podobnie stwierdzają dziś przywódcy państw europejskich,
najnowsza jest wypowiedź kanclerz Merkel z konferencji partyjnej 5 grudnia 2016:
„Nasze prawo jest nadrzędne nad zasadami plemiennymi, kodeksami honorowymi czy
szariatem”6.
A czy muzułmanie dają się pogodzić z kulturą europejską?
Odpowiedź pozytywna lub negatywna zależy przede wszystkim od stopnia,
w jakim muzułmanie w Europie uznają zasady szariatu za ważniejsze od zasad kultury
europejskiej. Skoro szariat i kultura ta nie są ze sobą zgodne, to osoby uznające prymat
szariatu nie pasują do kultury europejskiej.
Dla muzułmanów na Bliskim Wschodzie i w Azji szariat, chociaż nie jest
w pełni wcielony w prawodawstwo żadnego kraju muzułmańskiego, pozostaje
niezwykle cenną wartością i chcieliby, żeby jego zasady były wcielane w życie.
Poniższe dane pochodzą z przeprowadzonego w 2013 roku przez Pew Research
Center wielkiego międzynarodowego badania 7 w krajach muzułmańskich,
z wynikami reprezentatywnymi dla każdego z badanych krajów. Oto niektóre z tych
wyników:
Badani chcieliby:
 szariatu jako prawa państwowego: od 56% do 99% w poszczególnych krajach
(Tunezja-Afganistan);
 aby sędziowie religijni rozstrzygali w sprawach rodzinnych i majątkowych,
62% do 87%;
 aby za przestępstwa były surowe kary cielesne, 44% do 88%;
 aby za cudzołóstwo karać ukamieniowaniem kobiety, 70% do 80%;
 aby zakazany był alkohol, ponad 50%;
Badani uznają, że:
 kobieta powinna zawsze być posłuszna mężowi, 80% do 94%;
6
Angela Merkel calls for widespread ban on „full veil” Islamic coverings
https://www.washingtonpost.com/world/europe/germanys-merkel-backs-sweeping-limits-onfull-face-islamic-coverings/2016/12/06/d5aaf012-bbb0-11e6-94ac3d324840106c_story.html?utm_term=.ca49fcf054af (dostęp 10.12.2016).
7
Pew Research Center: The World Muslims: Religion, Politics and Society
http://www.pewforum.org/files/2013/04/worlds-muslims-religion-politics-society-fullreport.pdf (dostęp 10.12.2016).
208

zachodnia muzyka niszczy moralność, 51 do 59%8.
Osoby o takim systemie wartości emigrują do Europy i tutaj nie napotykają
dla nich żadnej wyraźnej przeciwwagi. Nie ma żadnych kursów integracji, znajomości
tradycji i prawa europejskiego itd. Przekazywanie wartości europejskich następować
powinno w szkołach, ale równolegle młode pokolenie poddawane jest indoktrynacji
ze strony rodziców, meczetów i szkół religijnych.
Efektem tego jest utrzymywanie się, a niekiedy wzmocnienie, tradycyjnego
systemu poglądów, opartego na szariacie, również w drugim pokoleniu imigrantów
muzułmańskich. Popatrzymy na wyniki z badań profesora Koopmana,
przeprowadzonych w 6 krajach Zachodniej Europy, najpoważniejsze dotychczas
badania nad fundamentalizmem imigrantów w pierwszym i drugim pokoleniu –
porównanych z fundamentalizmem miejscowej ludności chrześcijańskiej9.
Źródło: Muslims and and Christians in Western Europe, Journal of Ethnic and Migration
Studies, Vol.41, 2015, Issue 1.
http://www.tandfonline.com/doi/pdf/10.1080/1369183X.2014.935307?needAccess=true
(dostęp 10.12.2016).
8
Ibidem.
Ruud Koopmans, Religious Fundamentalism and Hostility against Out-groups:
A Comparison of Muslims and Christians in Western Europe, Journal of Ethnic and Migration
Studies,
Vol.41,
2015,
Issue
1.
http://www.tandfonline.com/doi/pdf/10.1080/1369183X.2014.935307?needAccess=true
(dostęp 10.12.2016).
9
209
„Istnieje tylko jedna i obowiązująca interpretacja Koranu” uważają dwie
trzecie muzułmanów a prawie tyle samo uznaje, że „Prawa religijne są ważniejsze niż
prawa świeckie”. Różnica między pokoleniami jest minimalna. Ponad połowa
muzułmanów, niezależnie od tego, czy wychowanych na Bliskim Wschodzie czy
w Europie, uważa, że powinno się „wrócić do korzeni” religii – czyli do obcinania
rąk, kamieniowania grzesznic i zabijania apostatów.
W oparciu o dane możemy spokojnie stwierdzić: większość muzułmanów
nie daje się pogodzić z kulturą europejską. Czy da się w przyszłości? Wykres
wskazuje, że jeśli proces integracji do wartości europejskich nie nabierze
przyśpieszenia, muzułmanie europejscy będą w zgodzie z europejską kulturą za mniej
więcej 10 pokoleń czyli za 200 lat.
Bibliografia:
Hasło
„Sharia”
w
angielskiej
wersji
Wikipedii
https://en.wikipedia.org/wiki/Sharia#cite_note-241.
Hasło „Sharia” w Wikiislam http://wikiislam.net/wiki/Shariah .
„Wprowadzenie
do
szariatu”,
http://strefa-islam.pl/?p=174
Warner Bill – Szariat dla niemuzułmanów, CSPI 2016.
Koopmans Ruud, Religious Fundamentalism and Hostility against Out-groups:
A Comparison of Muslims and Christians in Western Europe, Journal of Ethnic and
Migration
Studies,
Vol.41,
2015,
Issue
1.
http://www.tandfonline.com/doi/pdf/10.1080/1369183X.2014.935307?needAccess=
true Dostęp 10.12.2016.
The World Muslims: Religion, Politics and Society, Pew Research Center
http://www.pewforum.org/files/2013/04/worlds-muslims-religion-politics-societyfull-report.pdf Dostęp 10.12.2016.
Refah
Partisi
(The
Welfare
Party)
and
Others
v.
Turkey
http://www.icnl.org/research/journal/vol6iss1/special_5.htm dostęp 10.12.2016
Cairo
Declaration
on
Human
Rights
in
Islam
https://en.wikipedia.org/wiki/Cairo_Declaration_on_Human_Rights_in_Islam
Dostęp 10.12.2016.
Ahmad
ibn
Naqib
al-Misri
„The
Reliance
of
the
Traveller”
https://www.thereligionofpeace.com/quran/the-reliance-of-the-traveller.pdf dostęp
10.12.2016.
Jansen Johannes J.G. Podwójna natura fundamentalizmu islamskiego, LIBRON,
Kraków 2008.
210
Scrabel Angelo, Islam, WARM, Kraków 2004.
Danecki Janusz, Podstawowe wiadomości o islamie, Dialog, Warszawa 2002.
Bielawski Józef, Islam, Krajowa Agencja Wydawnicza, Warszawa 1980.
Rutheven Malise, Islam, Oxford University Press, Oxford 2000.
Is the sharia law compatible with the European culture? And what about
Muslims?
Abstract: The article presents way the concept of sharia, its meaning and origins, in
the briefest possiblbe way. The main tenets of sharia are discussed and its
discprepancies with the western culture presented. Then the results of multinational
research on current attitutedes of muslim societies toward sharia and some of its
prescribed punishements. These are taken as an indicator of attitutes of current wave
of muslim migrants in Europe. Finally, the results of Koopman’s study on
fundamentalist attitudes among European christians and muslims are presented. Both
the international data and Koopman’s results make the author declare that Muslims
are compatible with European culture only if they shed their traditional beliefs, which
the author considers unlikely.
Key words: sharia, European culture, values of European culture, values of Muslims,
Muslims research, Muslim fundamentalism
Nota o autorze:
dr Grzegorz Lindenberg - członek zarządu Stowarzyszenia Europa Przyszłości,
wydawcy portalu euroislam.pl, socjolog, dr nauk humanistycznych, jeden
z założycieli „Gazety Wyborczej”, twórca i pierwszy redaktor naczelny „Super
Expressu”. W ramach stypendium Fundacji Kościuszkowskiej współpracował
z Uniwersytetem Harvarda. Wykładał na Uniwersytecie w Bostonie. Zasiadał
w zarządzie Fundacji Stefana Batorego. Autor książek: „Zmiana społeczna
a świadomości polityczna” oraz „Świadomość społeczna wobec kryzysu i konfliktu
społecznego”.
211
212