WPŁYW ZABURZEŃ POLA GEOMAGNETYCZNEGO NA

Acta Sci. Pol., Zootechnica 9 (4) 2010, 239–250
WPŁYW ZABURZEŃ POLA GEOMAGNETYCZNEGO
NA LOKALIZACJĘ NOR I MIEJSC LEGOWISKOWYCH
WYBRANYCH GATUNKÓW ZWIERZĄT
WOLNO ŻYJĄCYCH
Barbara Tombarkiewicz, Krzysztof Pawlak, Marcin Lis,
Jerzy Niedziółka
Uniwersytet Rolniczy im. Hugona Kołłątaja w Krakowie
Streszczenie. Pole geomagnetyczne (PGM) jest dla organizmów żywych ważnym biologicznie
czynnikiem, koordynującym w przestrzeni i w czasie, niezbędnym do stymulacji i sterowania
procesami przemiany materii. Dotychczas obiektami badań nad wpływem PGM na organizmy
zwierząt były głównie zwierzęta hodowlane lub laboratoryjne, utrzymywane w warunkach naturalnie bądź sztucznie zaburzonego PGM. W tym aspekcie wydawało się interesujące rozpoznanie czy zwierzęta wolno żyjące, wybierając miejsca legowiskowe lub zakładając nory, kierują
się stanem pola magnetycznego Ziemi. Część doświadczalną pracy wykonano w lasach
Nadleśnictwa Lutowiska w województwie podkarpackim oraz Nadleśnictwa Nawojowa
w Małopolsce. Stosując geomagnetometr, zmierzono wartość pola magnetycznego Ziemi nad
siedliskami jeleni, dzików, borsuków, wydr i lisów. Uzyskane wyniki pozwalają przypuszczać,
że zwierzęta wolno żyjące przy wyborze miejsc legowiskowych czy zakładaniu nor kierują się
również stanem PGM, przy czym jeleń, dzik i wydra na miejsca legowiskowe i nory preferują
tereny wolne od zaburzeń PGM, a borsuki zakładają nory na terenach o niejednorodnym polu
geomagnetycznym.
Słowa kluczowe: pole geomagnetyczne, zwierzęta wolno żyjące, siedlisko
WSTĘP
Organizmy żywe pozostają w stałej interakcji z otaczającym je środowiskiem abiotycznym i nie tylko ciągle podlegają jego wpływowi, ale biorą również udział w jego kształtowaniu. Jednym z istotnych, a dotychczas mało docenianych, elementów środowiska
naturalnego jest środowisko elektromagnetyczne Ziemi, którego ważnym elementem jest pole
geomagnetyczne (PGM). Ziemia ma stałe pole magnetyczne, którego źródła nie są w pełni
wyjaśnione. PGM tworzy osłonę ochronną zwaną magnetosferą, która rozpościera się w prze-
Adres do korespondencji – Corresponding author: dr inż. Barbara Tombarkiewicz, Katedra Hodowli
Drobiu, Zwierząt Futerkowych i Zoohigieny, Uniwersytet Rolniczy im. Hugona Kołłątaja
w Krakowie, al. Adama Mickiewicza 24/28, 30-059 Kraków, e-mail: [email protected]
240
B. Tombarkiewicz i in.
strzeni kosmicznej na odległość wielokrotnie większą niż wynosi promień naszej planety,
średnio na około 70 000 km wokół Ziemi. Wiatr słoneczny spłaszcza czoło magnetosfery
(stronę dzienną), a od strony nocnej rozciąga ją w długi warkocz [Słownik fizyki 2000]. Wartość indukcji PGM wynosi około 35 µT, natomiast w rejonie biegunów magnetycznych
linie pola przybierają kierunek bardziej prostopadły do powierzchni, a wartość jego indukcji wynosi około 70 µT [Zhadin 2001]. Magnetosfera chroni Ziemię przed promieniowaniem kosmicznym i wiatrem słonecznym, powstrzymując strumień naładowanych
cząsteczek w pasach promieniowania van Allena, na wysokości około 20 000 km i 6 000 km
nad powierzchnią naszego globu [Hołownia 1993]. PGM ma zasadniczo charakter pola
stałego [Johnsen i Lohmann 2005], chociaż podlega ono pewnym wahaniom, które mogą
mieć zasięg globalny lub/i lokalny. Niewielkie (w zakresie kilku do kilkuset nT) naturalne
zaburzenia PGM o charakterze globalnym są związane głównie z aktywnością Słońca
i Księżyca [Kopanev i in. 1979, Martin 1992, Correia i Souza 2005]. Naturalne lokalne zaburzenia mają związek z aktywnością sejsmiczną, podziemnymi ciekami wodnymi i złożami niektórych minerałów [Uveda i in. 2002, Alva-Valdivia i in. 2003].
Istoty żywe rozwijały się w stałej obecności pola geomagnetycznego i w trakcie rozwoju filogenetycznego wykształciły się u nich mechanizmy detekcji tego pola [Rauscher
i Bise 1999, Lohmann i Johnsen 2000], a one same „nauczyły się” wykorzystywać jego
obecność [Wajnberg i in. 2005, Wiltschko i Wiltschko 2005, 2006, Wang i in. 2006].
Percepcja pola geomagnetycznego jest powszechna w świecie ożywionym zarówno
roślinnym, jak i zwierzęcym. Powinowactwo do pola magnetycznego wykazują niektóre
bakterie, a korzenie roślin wykazują magnetotropizm [Galland i Pazur 2005, Frankel i Bazylinski 2006]. W królestwie zwierząt najbardziej znanym tego przykładem jest wykorzystanie pola geomagnetycznego do orientacji przestrzennej przez ryby, płazy, gady, ptaki
i ssaki [Wiltschko i Wiltschko 2005, 2006, Wang i in. 2006].
W niniejszej pracy podjęto próbę określenia preferencji siedliskowych niektórych
zwierząt wolno żyjących w odniesieniu do statusu pola geomagnetycznego.
MATERIAŁ I METODY
Część doświadczalną pracy wykonano w lasach Nadleśnictwa Lutowiska w województwie podkarpackim oraz Nadleśnictwa Nawojowa w Małopolsce. Korzystając z wiedzy i wieloletnich obserwacji pracowników nadleśnictw, do badań nad wpływem stanu
PGM na wybór miejsc siedliskowych zwierząt wytypowano 17 stanowisk pomiarowych.
W miejscach tych zwierzęta zakładały nory bądź też od wielu lat obierały je jako miejsca
legowiskowe. Zlokalizowanie siedlisk dzikich zwierząt na tak rozległym terenie jaki posiadają obydwa nadleśnictwa nie jest sprawą łatwą i tylko dzięki wielkiej życzliwości
i ogromnemu doświadczeniu pracowników nadleśnictw udało się wytypować miejsca bytowania kilku gatunków, takich jak: jeleń (3 stanowiska), dzik (3 stanowiska), borsuk
(5 stanowisk), wydra (2 stanowiska) i lis (4 stanowiska). Zbadano także jedno stanowisko
wskazane przez leśników jako miejsce żerowe jeleni, dzików, niedźwiedzi, żubrów i innych gatunków zwierząt. Miejsce to nie różniło się od innych ani ukształtowaniem terenu,
Acta Sci. Pol.
Wpływ zaburzeń pola geomagnetycznego na lokalizację nor i miejsc legowiskowych...
241
ani zasobnością i składem florystycznym bazy żerowej, a powód, dla którego jest tak
często odwiedzane przez różnorodne gatunki zwierząt, stanowi wielką zagadkę
Aby sprawdzić czy wyżej wymienione gatunki zwierząt kierują się w wyborze siedliska
stanem pola geomagnetycznego, na wytypowanych wcześniej miejscach wykonano pomiary
pola geomagnetycznego za pomocą geomagnetometru BPM 2001. Przyrządem tym można
wykonywać momentalne pomiary natężenia pola geomagnetycznego, jak również rejestrować
poszczególne pomiary na karcie pamięci. Po komputerowym opracowaniu danych uzyskuje
się szczegółowe charakterystyki liczbowe wartości PGM wyrażone w nT oraz trójwymiarowe wykresy natężenia pola geomagnetycznego [Mersmann 1984]. Geomagnetometr BPM
2001 rejestruje wartości pola magnetycznego w zakresie od 20 nT do 150 000 nT.
W badaniach własnych pomiary PGM wykonywano metodą ciągłą wg metodyki podanej przez Janowskiego [1995]. W metodzie tej sondę pomiarową instrumentu prowadzi
się wzdłuż 10 prostych linii wytyczonych na obszarze objętym pomiarami. Długość linii
pomiarowych oraz odstęp między sąsiednimi liniami pomiarowymi uzależniony był od
wymiarów mierzonego obszaru i wynosił odpowiednio: stanowiska legowiskowe jeleni:
długość linii 9 m i odstęp między sąsiednimi liniami 1m, barłogi dzików: linie o długości
3 m i odstęp między nimi 0,5 m, nad norami borsuków: długość linii od 3 m do 8 m i odstęp miedzy nimi 0,35 m, nad norami lisów: długość linii od 3 m do 4 m i odstęp między
nimi 0,35 m, na żerowisku: długość linii 10 m i odstęp między liniami 1 m. Wysokość, na
jakiej prowadzono sondę geomagnetometru, wynosiła około 20 cm nad powierzchnią
ziemi. Każdorazowo przed przystąpieniem do pomiaru, w najbliższym otoczeniu wytypowanego stanowiska, wykonywano pomiary kontrolne oraz dokonywano kalibracji
i kompensacji geomagnetometru.
Uzyskane wyniki rejestrowano na karcie pamięci geomagnetometru i za pomocą specjalnego programu poddawano obróbce komputerowej, uzyskując dla każdego stanowiska
trójwymiarowe wykresy PGM oraz minimalne i maksymalne wartości pola.
Ze względu na ukształtowanie terenu nie było możliwe przeprowadzenie pomiarów
ciągłych nad norami wydr, dlatego wykonano je metodą punktową, odczytując momentalne wartości. W pomiarach tą metodą nie uzyskuje się wykresów graficznych rozkładu
pola na badanym obszarze.
WYNIKI I DYSKUSJA
Na miejscach legowiskowych jeleni wykazano małą zmienność PGM. W zależności od
stanowiska zmienność ta wynosiła od 33 nT m–1 na obszarze rykowiska (maks. 54300 nT;
min. 32100 nT)*, do 1266 nT m–1 (maks. 30037 nT; min. 18645 nT) na legowisku jeleni
(rys. 1). W punktach kontrolnych zmienność ta wynosiła od 277 nT m–1 (maks. 34300 nT;
min. 32100 nT) w okolicy rykowiska do 2296 nT m–1 (maks. 42015 nT; min. 21343 nT)
w punkcie kontrolnym dla legowiska (rys. 2).
* w nawiasach podano maksymalne i minimalne wartości PGM na badanych stanowiskach.
Zootechnica 9 (4) 2010
242
B. Tombarkiewicz i in.
Rys. 1. Geomagnetogram legowiska jeleni
Fig. 1. Geomagnetogram of red deer resting sites
Rys. 2. Geomagnetogram stanowiska kontrolnego, obok legowiska jeleni
Fig. 2. Geomagnetogram of the control place near the red deer resting sites
Zmienność PGM w miejscu barłogu dzika na długości 1 m była niewielka i wyniosła
od 1984 nT m–1 (maks. 30208 nT; min. 25596 nT) do 2454 nT m–1 (maks. 25897 nT;
Acta Sci. Pol.
Wpływ zaburzeń pola geomagnetycznego na lokalizację nor i miejsc legowiskowych...
243
min. 18535 nT) – rys. 3. W punktach kontrolnych zmienność PGM wyniosła od
1905 nT m–1 (maks. 29670 nT; min. 23956 nT) do 2076 nT m–1 (maks. 30358 nT;
min. 24129 nT) – rys. 4.
Rys. 3. Geomagnetogram barłogu dzików
Fig. 3. Geomagnetogram of wild boar dens
Rys. 4. Geomagnetogram stanowiska kontrolnego obok barłogu dzików
Fig. 4. Geomagnetogram of the control place near the wild boar dens
Zootechnica 9 (4) 2010
244
B. Tombarkiewicz i in.
Zmienność pola magnetycznego Ziemi zbadana nad norami borsuków wyniosła od
1316 nT m–1 (maks. 28259 nT; min. 21679 nT) do 4957 nT m–1 (maks. 44725 nT;
min. 29853 nT) – rys. 5. Nad punktami kontrolnymi zmienność zawierała się w granicach
od 1929 nT m–1 (max 29573 nT; min. 22821 nT) do 3340 nT m–1 (max 40350 nT;
min. 30329 nT) – rys. 6.
Rys. 5. Geomagnetogram nad norą borsuków
Fig. 5. Geomagnetogram above badger dens
Rys. 6. Geomagnetogram stanowiska kontrolnego obok nory borsuków
Fig. 6. Geomagnetogram of the control place near badger dens
Acta Sci. Pol.
Wpływ zaburzeń pola geomagnetycznego na lokalizację nor i miejsc legowiskowych...
245
W pomiarach nad norami lisów (rys. 7) uzyskano następujące wyniki: zmienność PGM
wyniosła od 277 nT m–1 (maks. 35329 nT; min. 34499 nT) do 1585 nT m–1 (maks. 31469 nT;
min. 19592 nT). W punktach kontrolnych (rys. 8) zanotowano zmienność o wartościach
zawierających się w przedziale od 1381 nT m–1 (maks. 28321 nT; min. 22796 nT) do
1798 nTm–1 (maks. 31160 nT; min. 16777 nT).
Rys. 7. Geomagnetogram nad norą lisa
Fig. 7. Geomagnetogram above fox den
Rys. 8. Geomagnetogram stanowiska kontrolnego obok nory lisa
Fig. 8. Geomagnetogram of the control place near fox den
Zootechnica 9 (4) 2010
246
B. Tombarkiewicz i in.
Nad norami wydr przeprowadzono pomiary punktowe i uzyskano następujące wyniki:
wartość maksymalna 36426 nT, minimalna 32230 nT, natomiast w pomiarach kontrolnych
odpowiednio 35241 nT i 31594 nT (tab. 1).
Tabela1. Maksymalne i minimalne wartości natężenia PGM nad norami wydr, nT
Table 1. The maximum and minimum value of PGM intensity on otter dens, nT
Nora I
Stanowisko kontrolne I
Nora II
Stanowisko kontrolne II
Den I
Control place I
Den II
Control place II
1
2
1
2
Maks 36100 36426
35241
35768 35900
34912
Min. 32230 32544
31549
34399 34650
33298
Badacze poruszający się w kręgu nauk biologicznych dużą wagę przywiązują do środowiska życia swoich obiektów badawczych. W biosferze oddziałują na zwierzęta nie tylko czynniki pochodzące z ziemi, powietrza czy kosmosu, ale również organizmy żywe oddziałują na
siebie wzajemnie, jak również na otaczające środowisko. Wpływy ziemi mogą być rozpatrywane
na poziomie chemicznym (analizy żywności i pasz w tym makro- i mikroelementów), ale również z bioelektronicznego punktu widzenia (wpływ niektórych mikroelementów na pola elektryczne organizmów żywych). Wpływ ziemi to także naturalna promieniotwórczość czy
oddziaływania geomagnetyczne [Janowski 1995]. W tym ujęciu relacja organizm–środowisko
jest wycinkiem energetycznego uzależnienia żywego ustroju od zmiennych sytuacji otoczenia,
przede wszystkim w geofizycznym środowisku a zwłaszcza w jego profilu elektromagnetycznym. Jak już wcześniej powiedziano, jednym z czynników elektromagnetycznego środowiska
Ziemi jest pole geomagnetyczne. Jest ono dla organizmów żywych ważnym biologicznie czynnikiem, koordynującym w przestrzeni i w czasie, niezbędnym do stymulacji i sterowania procesami przemiany materii [Mersmann 1984]. Na podstawie dotychczas prowadzonych badań
[Flemming 1989, Wojtusiak i Majlert 1992, Głogowski 1999, Iwańczuk-Czernik i in. 2001.
Breus i in. 1995, Galland i Pazur 2005, Tombarkiewicz 1996, 2004, 2008, Burch i in. 2008,
Roman i Tombarkiewicz 2009] wykazano negatywne skutki zaburzania PGM zarówno w odniesieniu do organizmów roślinnych, jak i zwierzęcych w tym człowieka. Obiektami badań
w tych doświadczeniach były zazwyczaj zwierzęta hodowlane lub laboratoryjne, które bądź
to dla celów naukowych, bądź w normalnym procesie technologicznym, utrzymywane były
w warunkach naturalnie bądź sztucznie zaburzonego pola geomagnetycznego. W tym aspekcie wydawało się interesujące rozpoznanie czy zwierzęta wolno żyjące, wybierając miejsca
legowiskowe lub zakładając nory, kierują się stanem pola magnetycznego Ziemi.
W badaniach własnych miejsca legowiskowe jeleni zlokalizowane były w głębi lasu, z dala
od osiedli ludzkich i tras przejazdowych. Miejsca te charakteryzowały się homogennym, równomiernym polem geomagnetycznym, a największa zmienność natężenia PGM na odcinku
1 m wynosiła 1235 nT, co według Mersmanna [1984] mieści się w granicach naturalnych
wahań pola. Być może dlatego te właśnie miejsca jelenie wybierały na swoje legowiska, gdyż
w najbliższym otoczeniu występowały takie same warunki ukształtowania terenu i bazy żerowej, ale zmienność PGM powyżej 2000 nT m–1 klasyfikuje ten teren do obszarów o niewielkich zaburzeniach PGM [Mersmann 1984]. Wyjątkowo wyrównane pole magnetyczne Ziemi
Acta Sci. Pol.
Wpływ zaburzeń pola geomagnetycznego na lokalizację nor i miejsc legowiskowych...
247
zostało zmierzone na rykowisku jeleni, a zwłaszcza w jednym miejscu porównanym przez
podprowadzającego pracownika do „dołka rujowego” dzików. Na tym stanowisku pomiarowym zmienność PGM wynosiła około 33 nT m–1. Uzyskane wyniki nie były dla nas zaskoczeniem. W świetle wyników badań prowadzonych na bydle należącym do tego samego rzędu
parzystokopytnych można się było spodziewać, że zwierzę wolno żyjące, swobodnie wybierające stanowisko swojego bytowania będzie unikało stref zaburzonego pola geomagnetycznego. Na podstawie przeprowadzonych dotychczas badań wykazano negatywny wpływ
zaburzonego pola geomagnetycznego na zdrowie bydła [Flemming 1989, Tombarkiewicz
1996] oraz na wyniki produkcyjne, takie jak rozród [Krzywda i in. 1981, Głogowski 1999]
i wydajność mleczna [Dobicki 1988, Iwańczuk-Czernik i in. 2001].
Gatunkiem o podobnych preferencjach, jeśli chodzi o stan pola magnetycznego Ziemi,
jest dzik. Środowiskiem bytowania dzika jest las. Zasiedla on wszystkie typy lasu, najczęściej lasy liściaste (dąb, buk), mieszane lub iglaste przeplatane młodnikami iglastymi. Szczególnie odpowiadają mu tereny mokradeł i bagien. Woli większe kompleksy leśne, jednak
częste polowania przy użyciu psów i stałe niepokojenie dzików spowodowały, że przemieściły się one do małych lasków śródpolnych. Badania własne przeprowadzono na terenie
barłogów, położonych w zacisznych i trudno dostępnych zagajnikach. Całe obszary (w tym
również stanowiska kontrolne), na których zlokalizowane były barłogi, charakteryzowały się
homogennym polem o zmienności natężenia PGM od 1905 nT m–1 do 2454 nT m–1. Uzyskane wyniki pokazują, że przy zakładaniu barłogu dzik preferuje teren o względnie wyrównanym polu geomagnetycznym, podobnie jak ich udomowiony krewniak – świnia domowa.
Dotychczas przeprowadzone badania wykazały negatywny wpływ naturalnych zaburzeń
PGM (stref geopatycznych) na zdrowie i przyrosty świń [Marx i in. 1989]. Wykazano również, że świnie unikają zaburzeń pola geomagnetycznego mających charakter antropogenny
(metalowe koryta, kratki nad kanałami ściekowymi, przegrody) [Tombarkiewicz i in. 1998].
Uzyskane w badaniach własnych wykresy pola geomagnetycznego nad norami borsuczymi wykazują odmienną charakterystykę od miejsc preferowanych przez jelenie i dziki
(rys. 1, 3, 5). Borsuki bytują w laskach śródpolnych, a w większych lasach zajmują zwykle
przybrzeżne pasy. Preferują tereny pagórkowate, a ich nory są rozległe i posiadają liczne
komory i korytarze. Jak już wcześniej wspomniano, pole nad legowiskami jeleni i barłogami dzików miało charakter homogenny, o równomiernym, dywanowym rozkładzie. Geomagnetogramy sponad nor borsuczych są niejednolite, charakteryzują się ostrymi pikami,
a zmienność wartości PGM na długości 1m waha się od 1485 nT do 4957 nT, co wg skali
Mersmanna [1984] kwalifikuje te miejsca do obszarów o średnim zaburzeniu pola geomagnetycznego. Według dostępnych informacji strefy zaburzonego pola geomagnetycznego preferują niektóre owady, np. pszczoły, osy, mrówki czy komary, a ze ssaków koty
[Wojtusiak i Majlert 1992, Hołownia 1993]. Odwiecznie przeciwstawiany kotu pies wykazuje również odmienne od kota upodobania względem stanu pola geomagnetycznego.
Hołownia [1993] podaje, że pies bezwzględnie unika stref zaburzonego pola i jest ich doskonałym detektorem. Dziwić więc może fakt, że spokrewniony z nim lis zasiedla borsucze nory o ostrych, nieregularnych wykresach geomagnetogramów. Być może przyczyną
jest tu lenistwo lisa, który, jak podają niektórzy autorzy [Godlewski 1989], preferuje nory
już wykopane, np. przez borsuka. Dlatego często zdarza się, że zwierzęta te razem dzielą
Zootechnica 9 (4) 2010
248
B. Tombarkiewicz i in.
norę, a niechlujstwo lisa prowadzi do tego, że lubiący czystość borsuk norę opuszcza.
W przypadku naszych badań wszystkie lisie nory były poprzednio zasiedlone przez borsuka. Analizując uzyskane wykresy trudno jednak nie zauważyć, że zmienność pola nad lisimi norami była znacznie mniejsza i wahała się od 277 nT m–1 do 1557 nT m–1 i być może
właśnie dlatego zostały wybrane przez lisy. Głogowski [1999], prowadząc badania nad
wpływem zaburzonego pola geomagnetycznego na lisy hodowlane, wykazał statystycznie
istotny (P ≤ 0,01), negatywny wpływ zaburzeń pola na rozród lisów. W warunkach hodowlanych stanowi to niewątpliwie wielki problem, jednak w przypadku lisów wolno żyjących czas przebywania zwierząt w strefie zaburzonego pola jest znacznie krótszy niż
u zwierząt żyjących w niewoli. Oczywiście, wyciagnięcie jakichkolwiek wiążących wniosków wymaga dalszych badań na zdecydowanie większej liczbie stanowisk pomiarowych.
Gatunkiem, którego siedlisko zostało zlokalizowane i przebadane, jest należąca do łasicowatych wydra. Jest to zwierzę łowne, objęte całkowitą ochroną gatunkową. Jej biotopem
są czyste, górne i środkowe odcinki rzek, jeziora, potoki górskie, rzadziej większe stawy,
z dobrze wykształconą roślinnością. Zamieszkuje nory zbudowane w groblach lub urwistych
brzegach akwenów zarośniętych krzakami lub drzewami. Dosyć trudny teren, na którym zlokalizowane były nory wydr, uniemożliwił przeprowadzenie ciągłych pomiarów i uzyskanie
komputerowych wykresów obrazu pola. Na podstawie przeprowadzonych punktowych pomiarów (przy dosyć dużym zagęszczeniu punktów pomiarowych) stwierdzono, że obszar, na
którym zlokalizowane były nory, cechował się małymi wahaniach pola geomagnetycznego.
Na przebadanych stanowiskach o przybliżonych wymiarach 2,5 m x 2 m, różnice między
maksymalnymi a minimalnymi wartościami nie przekraczały 4000 nT. Wynik ma charakter
czysto poznawczy i ze względu na ograniczoną liczbę stanowisk pomiarowych, jak i brak jakichkolwiek danych porównawczych trudno przeprowadzić głębszą analizę.
PODSUMOWANIE
Uzyskane wyniki pozwalają przypuszczać, że zwierzęta wolno żyjące przy wyborze miejsc
legowiskowych czy zakładaniu nor kierują się również stanem pola geomagnetycznego. Większość z przebadanych gatunków zwierząt wolno żyjących (jeleń, dzik, lis, wydra) na miejsca legowiskowe i nory wybiera tereny wolne od zaburzeń pola geomagnetycznego. Borsuki
zakładają nory na terenach o niejednorodnym polu geomagnetycznym. Poznanie preferencji zwierząt wolno żyjacych w stosunku do pola geomagnetycznego wymaga dalszych badań
i może być pomocne w kształtowaniu standardów higienicznych ich udomowionych krewniaków.
Praca wykonana w ramach badań finansowanych z Działalności Statutowej
DS 3210/KHDZFiZ/10.
PIŚMIENNICTWO
Alva-Valdivia L.M., Rivas-Sánchez M.L., Goguitchaichvili A., Urrutia-Fucugauchi J., Gonzalez A.,
Vivallo W., 2003. Integrated magnetic studies of the El Romeral iron-ore deposit, Chile: imActa Sci. Pol.
Wpływ zaburzeń pola geomagnetycznego na lokalizację nor i miejsc legowiskowych...
249
plications for ore genesis and modeling of magnetic anomalies. J. Appl. Geophys. 53,
137–151.
Breus T.K., Halberg F., Cornelissen G., 1995. Effect of solar activity on physiological rhythms of
biological systems. Biofizika 40, 737–748.
Burch J.B., Reif J.S., Yost M.G., 2008. Geomagnetic activity and human melatonin metabolite excretion. Neurosci. Lett. 438 (1), 76–79.
Correia E., de Souza R.V., 2005. Identification of solar sources of major geomagnetic storms.
J. Atmos. Terrest. Phys. 67, 1702–1705.
Dobicki A., 1988. Wpływ zajmowanego stanowiska w oborze na płodność, zdrowie i produkcyjność
krów. Prz. Hod. 12–24.
Flemming K., 1989. Ortsabhangige Krankheiten durch Erdstrahlen. Der Naturarzt 11.
Frankel R.D., Bazylinski D.A., 2006. How magnetotactic bacteria make magnetosomes queue up.
Trends Microbiol. 14, 329–331.
Galland P., Pazur A., 2005. Magnetoreception in plants. J. Plant. Res. 118, 371–389.
Głogowski R., 1999 Wpływ zaburzeń pola magnetycznego Ziemi na biologię zwierząt. Mag. Weter. 44.
Godlewski S., 1989. Vademecum myśliwego. Wydaw. Min. Ośw. Nar., Warszawa.
Hołownia J., 1993. Nauki przyrodnicze a strefy geopatyczne i radiestezja. Wydaw. Politechniki
Wrocławskiej, Wrocław.
Iwańczuk-Czernik K., Wójcik A., Orliński J., 2001. Geopatyczne uwarunkowania lokalizacji obór
w kontekście zdrowia i wydajności krów. Probl. Inż. Rol. 2.
Janowski T.M., 1995. Geopatyczne stanowiska zwierząt. Med. Weter. 51 (3), 148–149.
Johnsen S., Lohmann K.J., 2005. The physics and neurobiology of magnetoreception. Nat. Rev.
Neurosci. 6, 703–712.
Kopanev V.I., Efimenko G.D., Shakula A.V., 1979. Biological effect of a hypomagnetic environment
on an organism. Biol. Bull. Acad. Sci. USSR 6 (3), 289–298.
Krzywda J., Szul E., Szul M., 1981. Radiacja wodna w oborach uwięzionych i jej wpływ na mleczność, płodność i zdrowie krów. Prz. Hod. 21, 6.
Lohmann K.J., Johnsen S., 2000. The neurobiology of magnetoreception in vertebrate animals.
Trends Neurosci. 23, 153–159.
Martin A.H., 1992. Development of chicken embryos following exposure to 60 Hz magnetic fields
with differing waveforms. Bioelectromagnetics 13, 223–230.
Marx D., Flemming K., Lëffler K., 1989. Standartabhängige Erkrankungen in Rinder- und Schweinestellen und ihre Beeinflussbarkeit durch eine Mattenauflage. Prakt. Tierarzt. 2,
Mersmann L., 1984. Standortabhangige Erkankungen. Ortung von biologish wirksamen Standortfaktoren durch Messung der Anomalien des Erdmagnetfeldes [w: Elektromagnetische Probleme
in Medizin und Biologie]. Red. H. Jahnke. Bd. 1, Therapie- Verlags- Gesellschaft, Kaufbeuren.
Rauscher E.A., Bise W.L., 1999. Response of physiological parameters to low frequency and low
intensity pulsed magnetic fields. Front. Perspect. 8 (2), 26–32.
Roman A., Tombarkiewicz B., 2009. Prolonged weakening of the geomagnetic field (GMF) affects
the immune system of rats. Bioelectromagnetics 30, 21–28.
Słownik fizyki, 2000. Wyd. 2. Prószyński i s-ka, Warszawa.
Tombarkiewicz B., 1996. Geomagnetometric studies in the cow house. Acta Agric. Silv., Ser. Zootechnica 34, 39–63.
Zootechnica 9 (4) 2010
250
B. Tombarkiewicz i in.
Tombarkiewicz B., 2008. Effect of long-term geomagnetic field deprivation on the concentration of
some elements in the hair of laboratory rats. Environ. Toxicol. Pharm. 26, 75–79.
Tombarkiewicz B., Niedziółka J., Pawlak K., Migdał W., Klocek C., 1998. Effect of geomagnetic
field disturbed by structural components on pig behavior. Symp. Nauk. „Nauka w Polskiej Zootechnice XXI wieku”. 10–11.09.1998, Lublin, 169–170.
Tombarkiewicz B., Roman A., Niedziółka J., 2004. Effect of magnetic disturbance caused by metal
elements on body growth and selected physiological blood parameters in laboratory rats. Ann.
Anim. Sci. (Suppl.) 1, 243–246.
Uveda S., Hayakawa M., Nagao T., Molchanov O., Hattori K., Orihara Y., Gotoh K., Akinaga Y.,
Tanaka H., 2002. Electric and magnetic phenomena observed before the volcano-seismic activity in 2000 in the Izu Island Region, Japan. PNAS 99, 7352–7355.
Wajnberg E., Alves O., Harada A., Souza Esquivel D.M., 2005. Brazilian ants diversity and the local
geomagnetic field: a ferromagnetic resonance study. Biometals 18 (6), 595–602.
Wang K. Mattern E., Ritz T., 2006. On the use of magnets to disrupt the physiological compass of
birds. Phys. Biol. 3 (3), 220–231.
Wiltschko W., Wiltschko R., 2005. Magnetic orientation and magnetoreception in birds and other animals. J. Comp. Physiol. Neuroethol. Sens. Neural Behav. Physiol. 191, 675–693.
Wiltschko R., Wiltschko W., 2006. Magnetoreception. BioEssays 28, 157–168.
Wojtusiak J. Majlert Z., 1992. Geomagnetobiologia. Wpływ pola magnetycznego Ziemi na organizmy. Ossolineum, Wrocław.
Zhadin M., 2001. Review of Russian literature on biological action of DC and low-frequency AC
magnetic fields. Bioelectromagnetics 22, 27–45.
ETHE INFLUENCE OF GEOMAGNETIC FIELD DISTURBANCES ON THE
CHOICE OF RESTING SITESAND DENS BY SELECTED FREE-LIVINGANIMALS
Abstract. Geomagnetic field is for the living organisms a very significant biological factor, acting in time and space, indispensable in stimulating and steering of biological processes. So far domestic and laboratory animals kept in the conditions of naturally or artificially disturbed magnetic
field were the objects of research on impact of geomagnetic field on the animals’ organisms. Therefore the study whether the state of geomagnetic field affected the choice of resting or breeding
sites’ selection of free-living animals was undertaken. The fieldwork was carried out in the forests
of Lutowiska Forest District in Podkarpacie Province in the south-east of Poland and Nawojowa
Frest District in Małopolska Province in the south of Poland. Geomagnetic field in the resting and
breeding sites of red deer, wild boar, badger, otter and fox was measured with geomagnetometer.
The results allow us to conclude that free-living animals take into account geomagnetic field while
selecting resting or nesting sites – red deer, wild boar and otter select places with undisturbed geomagnetic field while badgers’ dens are situated in the heterogenous geomagnetic field.
Key words: geomagnetic field, free living animal, den
Zaakceptowano do druku – Accepted for print: 26.10.2010
Acta Sci. Pol.