Biegły w postępowaniu cywilnym

Biegły sądowy w sprawach cywilnych
Ustawa – Prawo o ustroju sądów powszechnych:
Art. 157. § 1. Prezes sądu okręgowego ustanawia biegłych sądowych i prowadzi ich listę.
§ 2. Minister Sprawiedliwości określi, w drodze rozporządzenia, tryb ustanawiania
biegłych sądowych, pełnienia przez nich czynności oraz zwalniania ich z funkcji. W tym samym
trybie Minister Sprawiedliwości może również określić szczegółowe zasady powoływania
i działania zespołów biegłych sądowych.
Biegły – osoba fizyczna (osoba prawna nie może spełniać cech wymienionych
w rozporządzeniu).
Instytut naukowy lub naukowo-badawczy (art. 290 kpc) - jednostka prowadząca
badania naukowe oraz mająca odpowiednią strukturę organizacyjną, umożliwiającą jej
wydanie opinii.
Kodeks postępowania cywilnego – podstawowe zasady opiniowania w sprawach cywilnych
Opinia biegłego to jeden z przewidzianych procedurą cywilną dowodów (art. 278 kpc).
Sąd orzekający może skorzystać z pomocy organu pomocniczego wymiaru sprawiedliwości,
jakim jest biegły sądowy w przypadkach wymagających wiadomości specjalnych.
Przeprowadzenie tego dowodu winno poprzedzać wysłuchanie wniosków stron co do
liczby biegłych i ich wyboru (sąd nie jest natomiast związany nawet zgodnym stanowiskiem
stron w tej kwestii).
Opinią biegłego jest wyłącznie opinia sporządzona przez osobę wyznaczoną przez sąd
(lub organ prowadzący postepowanie przygotowawcze) (uzasadnienie wyroku SN z dnia 10
grudnia 1998 r., I CKN 922/97, LEX nr 50754). Nie może być traktowana jako dowód
w postępowaniu opinia biegłego (w tym również biegłego stałego) sporządzona na polecenie
strony i złożona do akt sądowych. Prywatne ekspertyzy opracowywane na zlecenie stron, przed
postępowaniem lub w jego toku, należy traktować jako wyjaśnienie stanowiące poparcie,
z uwzględnieniem wiadomości specjalnych, stanowiska stron (orzeczenie SN z 29 września 1956
r., III CR 121/56, OSNCK 1958, nr 1, poz. 16; wyrok SN z 11 czerwca 1974 r., II CR 260/74,
LEX nr 7517; wyrok SN z 8 listopada 1988 r., II CR 312/88, LEX nr 8925; wyrok SN z 20
stycznia 1989 r., II CR 310/88, LEX nr 8940; uzasadnienie wyroku SN z 8 czerwca 2001 r.,
I PKN 468/00, OSNP 2003, nr 8, poz. 197; uzasadnienie wyroku SN z 12 kwietnia 2002 r.,
I CKN 92/00, LEX nr 53932).
K.p.c. nie zna pojęcia „świadek-biegły”; w tym zatem zakresie rzeczoznawca, który
sporządził prywatną ekspertyzę może zostać przesłuchany jedynie jako świadek.
Oparcie orzeczenia na pozasądowym oświadczeniu biegłego (czyli na prywatnej
ekspertyzie) stanowi uchybienie procesowe.
O tym, czy do rozstrzygnięcia sprawy niezbędne jest posiadanie wiadomości specjalnych
z danej dziedziny, decyduje sąd orzekający (art. 278 § 1 kpc).
Kontradyktoryjność procesu cywilnego powoduje, że to strony mają zgłaszać wnioski
dowodowe, w tym o dowód z opinii biegłego – sąd wyjątkowo tylko działa z urzędu.
W postępowaniu nieprocesowym działanie takie jest częstsze.
Są przypadki, gdy opinia biegłego jest obligatoryjna, a to w sprawach:
- o ubezwłasnowolnienie (art. 553 kpc),
- o podział w naturze nieruchomości rolnej, która stanowi współwłasność oraz o dział
spadku w zakresie gospodarstwa rolnego (art. 619 § 2 i art. 688 kpc).
Biegły może być powołany przez sąd z listy biegłych sądowych (stałych) lub spośród
innych bezstronnych osób posiadających odpowiednie kwalifikacje (biegły ad hoc) - wyrok SN
z dnia 25 lutego 1974 r., III KR 371/73, OSNKW 1974, nr 6, poz. 117.
Jedynie w wyjątkowych wypadkach – z przyczyn jakie uprawniają świadka do odmowy
zeznań (art. 280 w zw. z art. 261 § 1 i § 2 zd. 2 kpc) oraz z powodu przeszkody, która
uniemożliwia wydanie opinii np. długotrwała choroba, długoterminowy wyjazd, brak
wiadomości specjalnych z określonej dziedziny wiedzy, brak specjalistycznego sprzętu - osoba
wyznaczona na biegłego może nie przyjąć włożonego na nią obowiązku.
Dopuszczenie dowodu z opinii biegłego powinno nastąpić w chwili, gdy już został
zgromadzony materiał faktyczny umożliwiający biegłemu wydanie opinii. Gruntowne bowiem
przemyślenie przez sędziego sprawy i rozważenie zebranego w niej materiału jest warunkiem
jasnego skonkretyzowania nasuwających się wątpliwości i precyzyjnego sformułowania pytań
skierowanych do biegłego (postanowienie SN z dnia 13 września 1979 r., IV CR 281/79, OSNC
1980, nr 1-2, poz. 36).
Do sądu (a wcześniej do wnioskujących o przeprowadzenie dowodu stron poprzez
wskazanie tezy dowodowej) należy określenie w odezwie do biegłego zakresu, w jakim ma być
opracowana opinia.
Zadaniem biegłego nie jest ustalenie stanu faktycznego sprawy, lecz naświetlenie
i umożliwienie wyjaśnienia przez sąd okoliczności z punktu widzenia posiadanych przez
biegłego wiadomości specjalnych przy uwzględnieniu zebranego i udostępnionego mu materiału
sprawy.
Za niedopuszczalne uznaje się przeprowadzenie dowodu z opinii biegłego w celu
ustalenia obowiązującego stanu prawnego oraz zasad stosowania i wykładni obowiązujących
przepisów prawa.
Wybór przez sąd formy, w jakiej opinia ma być przedstawiona (art. 278 § 3), zależy od
złożoności problematyki, której ona dotyczy, oraz jej struktury. Dopuszcza się złożenie opinii
ustnie, gdy możliwe jest to natychmiast, Treść opinii ustnej zamieszcza się w protokole
posiedzenia sądowego (art. 158 § 1 pkt 2 kpc), przy czym w razie przeprowadzenia dowodu
przez sędziego wyznaczonego lub przez sąd wezwany protokół taki winien podpisać również
biegły (art. 238 § 1 kpc).
W wypadku gdy biegły został zobowiązany do przedstawienia opinii na piśmie, sporządza
ją pismem maszynowym i składa wraz z odpisami dla stron, chyba że przewodniczący
posiedzenia lub sędzia sprawozdawca zarządzi inaczej (§ 77 Regulaminu urzędowania sądów
powszechnych).
W każdym wypadku uznania opinii biegłego za niedostateczną sąd w pierwszej kolejności
zażąda wyjaśnienia, a następnie w razie potrzeby zażąda dodatkowej opinii od tych samych lub
innych biegłych.
Po przedstawieniu opinii przez biegłego sąd może zażądać ustnego wyjaśnienia opinii
złożonej na piśmie (art. 286 kpc). Jeżeli opinia jest przejrzysta i zrozumiała zarówno dla stron,
jak i sądu, a nadto strony zgadzają się z wnioskami wyprowadzonymi w opinii przez biegłego, to
wzywanie go na posiedzenie jedynie w celu ustnego potwierdzenia pisemnej opinii jest zbędne
i niepotrzebnie przedłuża postępowanie w sprawie.
Integralnymi elementami treści każdej prawidłowo sporządzonej opinii są:
- sprawozdanie z dokonanych czynności i spostrzeżeń,
- odpowiedzi na postawione biegłemu pytania, udzielone w sposób kategoryczny, i jego
wnioski oraz
- uzasadnienie pozwalające na sprawdzenie przez sąd logicznego toku rozumowania
biegłego, sformułowane w sposób przystępny i zrozumiały także dla osób nieposiadających
wiadomości specjalnych (art. 278 § 1 w zw. z art. 285 § 1 kpc) (komentarz do kpc,
T. Demendecki, 2013).
Wnioski biegłego wyrażone w opinii, co do zasady powinny być jednoznaczne i
stanowcze. Jeżeli jednak ze względu na nieustalenie wszystkich istotnych okoliczności
faktycznych albo ze względu na aktualny stan wiedzy przedstawienie kategorycznego stanowiska
jest niemożliwe, biegły winien wskazać stopień prawdopodobieństwa.
Sąd musi znać również przesłanki, które doprowadziły do wydania opinii. Brak
fachowego uzasadnienia wniosków końcowych uniemożliwia prawidłową ocenę jej mocy
dowodowej (wyrok SN z 7 grudnia 1994 r., II URN 43/94).
Jeżeli opinia biegłego jest tak kategoryczna i tak przekonywająca, że sąd określoną
okoliczność uznaje za wyjaśnioną, to nie ma obowiązku dopuszczania dowodu z dalszej opinii
biegłych (wyrok SA w Warszawie z 12 lutego 2013 r., I ACa 980/12).
Samo niezadowolenie strony z treści opinii nie uzasadnia przeprowadzenia kolejnego
takiego dowodu.
Także żądanie uzupełnienia dowodu z opinii instytutu naukowego jest bezpodstawne,
jeżeli sprawa została dostatecznie wyjaśniona. Sąd nie jest obowiązany dążyć do sytuacji, aby
opinią biegłego zostały przekonane również strony; wystarczy że opinia jest przekonująca dla
sądu, który też wiążąco ocenia, czy biegły wyjaśnił wątpliwości zgłoszone przez stronę (wyrok
SN, II UKN 483/99).
Dowód ten podlega takiej samej ocenie sądu, jak pozostały materiał. Zważywszy jednak
na specyfikę tego dowodu jego ocena to ocena wartości zawartego w niej rozumowania; kontrola
sądu dokonywana jest zatem z punktu widzenia zasad logicznego rozumowania, stopnia zaufania
do wiedzy biegłego, fachowości, rzetelności i logiczności.
Kryteria oceny opinii biegłych stanowią zgodność z zasadami logiki i wiedzy
powszechnej, poziom wiedzy biegłego, podstawy teoretyczne opinii, sposób motywowania oraz
stopień staranności wyrażonych w niej wniosków (SA w Katowicach, V ACa 668/12).
Środki dyscyplinujące
Przepisy przewidują:
grzywnę za:
- nieusprawiedliwione niestawiennictwo,
- nieuzasadnioną odmowę złożenia przyrzeczenia lub opinii albo
- nieusprawiedliwione opóźnienie złożenia opinii (art. 287 kpc);
Wysokość grzywny: do 5 000 zł (art. 163 kpc). Na postanowienie skazujące biegłego na
grzywnę przysługuje zażalenie (art. 394 § 1 pkt 5 kpc).
W terminie tygodnia od daty doręczenia postanowienia skazującego na grzywnę lub na
pierwszym posiedzeniu, na które zostanie wezwany, biegły może usprawiedliwić swe
niestawiennictwo (por. art. 275 w zw. z art. 289 kpc).
Biegły nie powinien podejmować się zadania, którego z określonych przyczyn nie jest
w stanie wykonać w terminie wynikającym z rodzaju zadania oraz obiektywnej potrzeby,
a w każdym razie powinien wnioskować o przedłużenie przez sąd wyznaczonego mu terminu,
jeśli uważa go za zbyt krótki do opracowania opinii (por. postanowienie SN z 21 sierpnia
1967 r., I PZ 1/67, LEX nr 6207).
zwrot kosztów wywołanych rażącą winą (art. 110 kpc) - ocena zachowania należy do
sądu, konieczne jest uprzednie wysłuchanie.
w oparciu o rozporządzenia w sprawie biegłych sądowych: zwolnienie z funkcji biegłego
i skreślenie z listy biegłych (§ 6 ust. 1 pkt 2, a także ust. 2).
Wynagrodzenie
Należności biegłych regulują art. 89 i 90 ustawy o kosztach sądowych w sprawach
cywilnych a tok postępowania związanego z ich przyznaniem - art. 92 i 93 tej ustawy (które
zastąpiły w postępowaniu w sprawach cywilnych odpowiednie przepisy dekretu z dnia
26 października 1950 r. o należnościach świadków, biegłych i stron w postępowaniu sądowym).
Określając wysokość należności należy wskazywać czas pracy niezbędny na wykonanie
zadania. Pamiętać należy, że nadmierne rozbudowanie opinii ponad potrzebę wynikającą
z odezwy może spowodować obniżenie wynagrodzenia. Jeżeli opinia jest powtórzeniem
poprzedniej (np. w podobnej sprawie) – ma to wpływ na wysokość kwoty wynagrodzenia i w
kolejnej, podobnej opinii może ono być niższe z uwagi na niższy nakład pracy potrzebny do jej
wykonania.
Zgłoszenie żądania przyznania należności z tytułu wykonania obowiązków biegłego jest
niezbędnym warunkiem przyznania ich zwrotu. Wniosek o zwrot należności powinien być
złożony w formie pisemnej lub ustnie do protokołu posiedzenia (jeżeli czynność wiążąca się
z kosztami była podjęta na takim posiedzeniu) niezwłocznie, nie później niż w ciągu 3 dni od
dnia złożenia opinii (niezachowanie tego terminu prekluzyjnego powoduje utratę prawa do
zwrotu należności pod warunkiem uprzedniego pouczenia osób uprawnionych o skutkach
niezachowania terminu - art. 92 ust. 4 u.k.s.c.).
W doktrynie przeważa pogląd, iż stosunek prawny łączący sąd z biegłym nie jest
stosunkiem prawnym opartym na zasadzie równorzędności podmiotów. Jego złożoność polega na
występowaniu w nim zarówno elementów publicznoadministracyjnych (m.in. określenie sposobu
powołania biegłego, jego podległość sądowi w zakresie wyznaczonych zadań - por. uzasadnienie
uchwały SN z dnia 28 listopada 1974 r., III CZP 76/74, OSNC 1975, nr 7-8, poz. 108), jak
i cywilnoprawnych (m.in. uprawnienie biegłego do żądania zapłaty odsetek za opóźnioną wypłatę
wynagrodzenia - por. uchwała SN z dnia 19 marca 1996 r., III CZP 22/96, M. Praw. 1996, nr 8,
s. 290).
W związku z powyższym przyjmuje się, że sprawa o wypłatę wynagrodzenia dla biegłego
za sporządzoną opinię i stawiennictwo w sądzie nie ma charakteru sprawy cywilnej w świetle art.
1 (por. uzasadnienie uchwały SN z 28 listopada 1974 r., III CZP 76/74, OSNC 1975, nr 7-8, poz.
108; uzasadnienie postanowienia SN z 28 maja 1997 r., III CKU 24/97, OSP 1998, z. 3, poz. 61).
Na postanowienie sądu w kwestii wynagrodzenia biegłego przysługuje biegłemu i stronie
zażalenie (art. 394 § 1 pkt 9 kpc). Jeśli orzeczenie wydał referendarz – przysługuje skarga do
sądu.
Zażalenie podlega opłacie.
Wypłata należności może nastąpić po uprawomocnieniu się postanowienia o przyznaniu
biegłemu wynagrodzenia.
Jeżeli złożona przez strony zaliczka nie wystarcza na pokrycie pełnego wynagrodzenia
biegłego, a postępowanie w pierwszej instancji jest już zakończone, pozostałą kwotę
wynagrodzenia biegłego wykłada tymczasowo Skarb Państwa.
A nadto:
Rozp. Ministra Sprawiedliwości z dnia 9 marca 1968 r. w sprawie czynności komorników.
(Dz. U. z dnia 10 kwietnia 1968 r.)
§ 46. Biegły, który nie jest biegłym sądowym, przed przystąpieniem do czynności składa wobec komornika
zapewnienie sumiennego i bezstronnego spełnienia obowiązku według następującej formuły: "Świadomy znaczenia
mych słów i odpowiedzialności przed prawem zapewniam uroczyście, że powierzone mi obowiązki biegłego
wykonam z całą sumiennością i bezstronnością". O odebraniu zapewnienia komornik zamieści wzmiankę w aktach
sprawy.
§ 47. Jeżeli wezwany przez komornika biegły bez usprawiedliwionej przyczyny nie stawił się albo odmówił
złożenia zapewnienia sumiennego i bezstronnego spełnienia obowiązków lub odmówił złożenia opinii albo opóźnił
się z jej złożeniem, komornik zawiadomi o tym sąd.
§ 48. Wynagrodzenie biegłego ustala komornik, kierując się przepisami o wynagrodzeniu biegłych w
postępowaniu sądowym.