Pobierz

WYŚCIG ZBROJEŃ I IDEA STREFY BEZATOMOWEJ W AZJI POŁUDNIOWEJ
Joanna Skrzyńska-Kudełka, Agnieszka Skrzyńska, Karolina Tkaczyk
Akademia Obrony Narodowej w Warszawie, Wyższa Szkoła Zarządzania i Administracji w Zamościu
Streszczenie
Praca dotyczy problematyki wyścigu zbrojeń i posiadania broni atomowej przez kraje Azji Południowej.
Posiadanie broni atomowej ma znaczenie karty przetargowej w stosunkach państw regionu i wielkich
mocarstw. W pracy przedstawiono historię wyścigu zbrojeń i jego wpływ na kraje Azji Południowej.
Zobrazowano główne postanowienia Układu o nierozprzestrzenianiu broni jądrowej i historię układu na
subkontynencie indyjskim. Zilustrowano również podstawowe problemy rywalizacji państw o dominację
w regionie.
Pociski rakietowe, którymi dysponują Chiny, Korea, Indie, Pakistan i Wietnam nie licząc Rosji i USA,
sprawiają, że dotychczasowa bariera odległości w Azji straciła na znaczeniu, jednak ich użycie wydaje się
być mało prawdopodobne.
1. Ujęcie definicyjne wyścigu zbrojeń
Jedną z najbardziej charakterystycznych cech współczesnych stosunków międzynarodowych jest wyścig
zbrojeń. Zjawisko to występowało już w historii dziejów, ale nigdy w tak szerokiej skali, natężeniu oraz
przez tak długu czas. Podstawową przyczyną tego stanu rzeczy jest fakt, że typ współczesnych
stosunków międzynarodowych od początku miał charakter konfrontacyjny. Jego pełny obraz ujawnił się
zwłaszcza po II wojnie światowej, kiedy podstawowym elementem bezpieczeństwa stała się siła
militarna1.
Teoretyczną eksplanacją wyścigu zbrojeń jest dylemat bezpieczeństwa będący naturalną konsekwencją
zanarchizowania środowiska międzynarodowego i ciągłego braku poczucia bezpieczeństwa przez
państwo. Jego maksymalizacja polega na konwersji zasobów na potencjał militarny, co odbierane jest
1
Z. Cesarz, E. Stadtmuller, Problemy polityczne współczesnego świata, Wrocław 2002, s. 105.
www.think.wsiz.rzeszow.pl, ISSN 2082-1107, Nr 4 (8) 2011, s. 1-6
Wyścig zbrojeń i idea strefy bezatomowej w Azji Południowej
przez inne państwo bądź grupę państw jako potencjalne zagrożenie dla własnego bezpieczeństwa,
powodując reakcje w postaci zwiększenia środków na zbrojenia. Działania takie prowadzą więc do
ciągłego zwiększania bezpieczeństwa jednego z państw i reakcji drugiego, nakręcając w końcu
2.
irracjonalną spiralę zbrojeń
Za pierwszy wyścig zbrojeń uważa się okres przed I Wojną Światową, kiedy o supremację militarną
ubiegały się Niemcy, Wielka Brytania, Francja, Rosja i Austro-Węgry. Do wyścigu zbrojeń na
niespotykaną wcześniej skalę doszło po II Wojnie Światowej wraz z wybuchem Zimnej Wojny.
Uczestniczyły w nim aktywnie państwa Wschodu i Zachodu, a także państwa neutralne
i niezaangażowane, nie należące do bloków wojskowych. Objął on wszystkie regiony świata.
Charakteryzował się stałym wzrostem znaczenia sił nuklearnych oraz wprowadzaniem coraz to nowych
rodzajów broni (np. broń laserowa, rakietowa, elektroniczna). Na cele militarne przeznaczano coraz
większe środki finansowe - w 1986 roku globalne wydatki zbrojeniowe przekroczyły 900 miliardów
dolarów, z czego na USA i ZSRR przypadało 60%. Ponad 50 mln ludzi na świecie pracowało wówczas na
potrzeby sił zbrojnych.
W przypadku państw Trzeciego Świata wymogi wyścigu zbrojeń oznaczały przeznaczanie na zbrojenia
bardzo dużej części budżetu (1/4 z nich przeznaczała na wojskowość 25%), co powodowało zaniedbanie
innych potrzeb. W konsekwencji rozbudowy potencjału nuklearnego stworzono sytuację "wzajemnie
gwarantowanej destrukcji", tj. zdolności do natychmiastowego wielokrotnego unicestwienia
przeciwnika, co oznaczało, że przeprowadzenie zwycięskiej wojny stało się niemożliwe3.
Efektem wyścigu zbrojeń było malejące realne bezpieczeństwo państw, wzrost poczucia zagrożenia
w społeczeństwach, dezorganizacja gospodarki przeciążonej wydatkami wojskowymi, wzrost napięcia
w regionach nagromadzenia sił zbrojnych, powstawanie konfrontacyjnych doktryn militarnych4.
2. Kontrola procesu zbrojeń
Duże znaczenie w procesie kontroli zbrojeń nuklearnych przywiązywano do porozumień
wielostronnych. Takim pierwszym znaczącym porozumieniem był zawarty w 1968 r. Układ
o nierozprzestrzenianiu broni jądrowej - NPT. Układ NPT wprowadzał dwie kategorie państw, tj.
mocarstwa nuklearne i pozostałe państwa. Jako mocarstwa nuklearne określono te państwa, które
wyprodukowały ładunki jądrowe i przeprowadziły próby jądrowe przed 1 stycznia 1967 r. wobec czego
zaliczały się do nich tylko Stany Zjednoczone, ZSRR, ChRL, Wielką Brytanię i Francję. Pozostałe państwa
nie miały tego statusu5.
Główne postanowienia traktatu zobowiązały sygnatariuszy będących mocarstwami nuklearnymi do
nieprzekazywania, pośrednio bądź bezpośrednio, i niepomagania innym państwom w pozyskaniu broni
jądrowej. Mocarstwom nuklearnym układ gwarantował także udostępnienie korzyści płynących
z pokojowego wykorzystania energii jądrowej. Sygnatariuszy nie będących mocarstwami nuklearnymi
układ obligował do nieprodukowania i niestarania się o pozyskanie broni jądrowej, a na mocy artykułu
2
P. Ostaszewski, Międzynarodowe stosunki polityczne, Warszawa 2008, s. 308.
http://www.stosunkimiedzynarodowe.info, z dnia 01.04.2011.
4
http://portalwiedzy.onet.pl, z dnia 01.04.2011.
5
M. Pietras, Międzynarodowe stosunki polityczne, Lublin 2006, s. 383.
3
2
Wyścig zbrojeń i idea strefy bezatomowej w Azji Południowej
III zobowiązywał je do współpracy z Międzynarodową Agencją Energii Atomowej (IAEA). Artykuł IV
stanowił jednocześnie, że postanowienia traktatu nie godzą w prawo do pokojowego wykorzystania
energii jądrowej.
Ustanowienie stref bezatomowych ma duże znaczenie, nie rozwiązuje jednak problemu zbrojeń
jądrowych. Choć oficjalnie istnieje pięć mocarstw atomowych - USA, Rosja, Francja, Chiny, Wielka
Brytania, a układ o nierozprzestrzenianiu broni jądrowej (NPT) obowiązuje 175 państw, bronią taką
6
dysponują inne państwa, które do niego nie przystąpiły .
3. Charakterystyka sytuacji w Azji Południowej
Gdy w latach 90. rysowała się tendencja ograniczenia zbrojeń związana z końcem zimnej wojny
i sukcesami rokowań rozbrojeniowych7, to miała ona głównie miejsce w krajach wysoko rozwiniętych.
W krajach rozwijających się tendencja ta była wręcz odwrotna.
W Azji Południowej – jednym z najludniejszych regionów świata, który tworzy głównie subkontynent
indyjski i obejmuje siedem krajów: Bangladesz, Bhutan, Indie, Malediwy, Nepal, Pakistan oraz Sri Lankę8
wydatki wojskowe wykazywały tendencję rosnącą, co było wynikiem trwających tam konfliktów.
Utrzymywał się też wyścig zbrojeń pomiędzy Koreą Południową a Północną9. Efektem prowadzonych
działań jest posiadanie przez te kraje broni jądrowej.
W okresie zimnej wojny państwa te były w dużej mierze uzależnione od mocarstw – sprzymierzeńców.
Rozwój globalizacji i procesy globalizacji sprawiły, że państwa azjatyckie mają coraz większe możliwości
unowocześnienia i dozbrajania swoich armii. Usamodzielniają się w tej dziedzinie, wysyłają własne
satelity, unowocześniają systemy łączności i rozpoznania. W państwach tych powstają kompleksy
militarno-przemysłowe, prowadzi się badania nad nowymi technologiami wojskowymi10. Zmianom tym
towarzyszy redukcja sił lądowych ze względu na potrzebę dostosowania się do nowej rzeczywistości11.
Jako pierwsze do grona mocarstw atomowych w regionie dołączyły Chiny, które pierwszą bombę
atomową skonstruowali już w 1964 r., co popchnęło Indie do współpracy z ZSRR, Chiny zaś zaczęły
wspierać Pakistan. Subkontynent indyjski charakteryzuje się bowiem długotrwałym napięciem między
Indiami a Pakistanem z tytułu rywalizacji o status mocarstw regionalnych.
Chiny bardzo długo opierały się przystąpieniu do traktatu NPT. Stały na stanowisku, że w pierwszej
kolejności redukcji arsenałów nuklearnych powinny dokonać USA i ZSRR. W 1992 r. przyjęły na siebie
zobowiązania wynikające z układu NPT. Chiny opowiedziały się jednak za stworzeniem
międzynarodowych mechanizmów gwarantujących nieproliferację broni masowego rażenia. Kluczową
rolę zdaniem Pekinu powinna odgrywać ONZ. Władze Chińskiej Republiki Ludowej oświadczyły, że
włączą się do wszelkich porozumień międzynarodowych, które będą dotyczyły nieproliferacji broni
jądrowej, chemicznej oraz biologicznej. Strategia ta jest zawarta w Białej księdze. W dokumencie tym
6
Por. A. Ciupiński, K. Malak (red.), Bezpieczeństwo polityczne i wojskowe, Warszawa 2004, s. 165.
http://www.stosunkimiedzynarodowe.info, z dnia 01.04.2011.
8
http://ksng.gugik.gov.pl, z dnia 31.03.2011.
9
Por. Z. Cesarz, E. Stadtmuller, Problemy…, dz. cyt., s. 107.
10
A. Ciupiński, K. Malak (red.), Bezpieczeństwo…, dz. cyt., s. 166.
11
Tamże, s. 167.
7
3
Wyścig zbrojeń i idea strefy bezatomowej w Azji Południowej
wprowadzono również nowe zasady kontroli eksportu materiałów i technologii, mogących mieć
wojskowe zastosowanie12.
W niedługim czasie do grona posiadaczy arsenałów nuklearnych dołączyła Korea Północna, Indie
i Pakistan. Istnieje także duże prawdopodobieństwo, że w przeciągu kilku najbliższych lat dołączy do
nich Iran13.
Korea Północna mimo, że była sygnatariuszem traktatu 10 styczni 2004 roku poinformowała, że
wycofuje się z traktatu NPT. Wznowiła swój program nuklearny oraz produkcję plutonu. Usunęła także
inspektorów MAEA.
Z układu NPT Phenian chciał wystąpić już w 1993 r. jednak sytuację załagodziły Stany Zjednoczone14.
Wyrażając zgodę na pomoc gospodarczą w zamian za rezygnację ze zbrojeń. Korea Północna chce
powtórzyć sytuację z 1993 r. Mimo, że USA nie są skłonne dalej podtrzymywać rządu Korei Północnej,
nie chcą rozwiązywać kryzysu siłą. Phenian posiada czwartą co do wielkości armię świata, broń
biologiczną (wąglik, jad kiełbasiany, bakterie dżumy) i chemiczną (sarin, VX, fosgen, gaz musztardowy).
Istnieje przypuszczenie, że nałożenie sankcji Korea Północna potraktuje nie jako ostrzeżenie, ale jako
wypowiedzenie przez Waszyngton wojny.
Pierwszy wybuch atomowy w Indiach miał miejsce w 1974 r. Prace nad rozbudową potencjału
nuklearnego i środków jego przenoszenia przyśpieszono po przewrocie wojskowym w Pakistanie
w 1977 r. i rozwoju ideologii islamskiej w tym kraju.
W latach dziewięćdziesiątych Pakistan prowadził prace zmierzające do budowy arsenału jądrowego.
Wywołało to sprzeciw Stanów Zjednoczonych i ograniczenie pomocy finansowej dla tego kraju.
Amerykańskie inicjatywy utworzenia na subkontynencie indyjskim strefy wolnej od broni jądrowej nie
powiodły się ze względu na brak akceptacji dla traktatu NPT, zarówno ze strony Indii, jak i Pakistanu.
Próby jądrowe tych państw w maju 1998 r. potwierdziły przypuszczenia o posiadaniu przez nie tej broni
i programów nuklearnych15. Mimo sankcji nałożonych przez Radę Bezpieczeństwa ONZ państwom tym
udało się wejść do klubu atomowego tylnymi drzwiami. W wyniku starań USA Indiom przyznano nawet
status specjalny – mogą one otrzymywać wsparcie z zagranicy w pracach nad pokojowym
wykorzystaniem energii atomowej. Ten przywilej przysługuje zwykle jedynie państwom nienuklearnym,
które poddały się pełnej kontroli Międzynarodowej Agencji Energii Atomowej (MAEA)16.
Ambicje mocarstwowe Indii i Pakistanu w połączeniu z kontrowersjami i incydentami wokół sporu
terytorialnego o Kaszmir, mogą doprowadzić do kolejnego wybuchu wojny między nimi, wobec której
z reguły nie pozostaną obojętne Chiny Ludowe jako kolejny regionalny rywal Indii oraz tradycyjny
sojusznik Pakistanu. Próby atomowe Indii w maju 1998 r. zademonstrowały niechęć do porozumienia
amerykańsko-chińskiego, wykazały dążenia do utworzenia przeciwwagi dla dominacji Chin w regionie.
Sytuację bezpieczeństwa komplikuje dodatkowo przedłużająca się wojna domowa w Sri Lance, wobec
której nie mogą być obojętne Indie17. Przyszłym obszarem konfliktu może stać się także Ocean Indyjski,
uważany przez Indie za ich wewnętrzny akwen. Tymczasem Chińczycy wybudowali bazy morskie
12
Tamże, s. 165-166.
P. Ostaszewski, Międzynarodowe…, dz. cyt., s. 312.
14
A. Ciupiński, K. Malak (red.), Bezpieczeństwo…, dz. cyt., s. 165.
15
Tamże, s. 166.
16
http://www.polityka.pl, z dnia 02.04.2011.
17
Por. E. Ciomer, L. W. Zyblikiewicz, Zarys współczesnych stosunków międzynarodowych, Warszawa-Kraków 2000, s. 148.
13
4
Wyścig zbrojeń i idea strefy bezatomowej w Azji Południowej
w Pakistanie i Birmie, stawiają stacje radarowe na birmańskich wyspach w pobliżu indyjskiego wybrzeża
i rozmawiają o zainstalowaniu bazy wojskowej na Seszelach. Jednocześnie Pekin prowadzi ekspansję
gospodarczą i polityczną w Afryce, z powodzeniem obłaskawiając afrykańskich przywódców. Należy
także podkreślić, że Indie to obecnie jeden z najbardziej perspektywicznych nabywców uzbrojenia na
świecie18.
Na początku 1996 r. bogate kraje Azji Południowo-Wschodniej (ASEAN) rozpoczęły konsultacje na temat
utworzenia regionalnego bloku wojskowego. Miał on ułatwić rozwiązywanie wszelkich sporów
i konfliktów w regionie, stać się nowym elementem zrównoważenia stosunków w całej strefie.
W rezultacie celem ASEAN jest przyspieszenie wzrostu gospodarczego, wzrost dobrobytu społecznego,
rozwój kultury pomiędzy członkami organizacji, ochrona pokoju i stabilności w regionie oraz
zapewnienie możliwości do pokojowej dyskusji w kwestiach drażliwych19.
Ważnym osiągnięciem w dziedzinie kontroli i redukcji zbrojeń było przyjęcie Traktatu o Całkowitym
Zakazie Prób Jądrowych - CTBT. Celem układu jest wprowadzenie całkowitego zakazu przeprowadzania
prób z bronią jądrową lub innych próbnych eksplozji jądrowych. Warunkiem wejścia w życie CTBT jest
jego podpisanie i ratyfikacja oraz czterdzieści cztery imiennie określone państwa, na których terytorium
znajdują się reaktory jądrowe i/lub jądrowe reaktory badawcze. Indie, Pakistan i KRL-D go nie podpisały
wobec czego do dzisiaj nie został ratyfikowany20.
4. Wpływ sytuacji w regionie Azji Południowej na stabilność i bezpieczeństwo całego świata
Pociski rakietowe, którymi dysponują Chiny, Korea, Indie, Pakistan i Wietnam nie licząc Rosji i USA,
sprawiają, ze dotychczasowa bariera odległości w Azji straciła na znaczeniu. Na azjatyckiej szachownicy
zaczyna brakować miejsca. Między innymi to sprawia, że obecność broni jądrowej w regionie nie grozi
bezpośrednio rozpoczęciem takiego konfliktu. Wytwarza to raczej sytuację patową, w której żadna ze
stron nie będzie chciała użyć tej broni jako pierwsza21.
Ogólnie można zauważyć, iż napięcia i konflikty na półwyspie indyjskim rzutują na labilny podsystem
w całym regionie Oceanu Indyjskiego, który jest łącznikiem między Środkowym Wschodem a Azją
Południowo-Wschodnią22. Układ o nierozprzestrzenianiu broni jądrowej nie odpowiada już swoim
postanowieniom powstałym po zakończeniu „zimnej wojny”. Mocarstwa nuklearne nie są w skłonne do
rozbrojenia nuklearnego, do którego zostały zobowiązane w Układzie23. Ponadto kontrola i redukcja
zbrojeń nie objęła taktycznej broni jądrowej, tj. o zasięgu poniżej 500 km. Bardzo duże
niebezpieczeństwo stanowi możliwość pozyskania ładunków jądrowych lub budowa bomby
radiologicznej przez struktury pozapaństwowe – organizacje terrorystyczne24.
Posiadanie broni atomowej ma obecnie znaczenie karty przetargowej w stosunkach państw regionu
i wielkich mocarstw25.
18
http://www.goldenline.pl, z dnia 02.04.2011.
http://www.msz.gov.pl, z dnia 02.04.2011 .
20
M. Pietras, Międzynarodowe…, dz. cyt., s. 384.
21
A. Ciupiński, K. Malak (red.), Bezpieczeństwo…, dz. cyt., s. 167.
22
E. Ciomer, L. W. Zyblikiewicz, Zarys…, dz. cyt., s. 148.
23
M. Pietras, Międzynarodowe…, dz. cyt., s. 384.
24
Tamże, s. 385.
19
25
A. Ciupiński, K. Malak (red.), Bezpieczeństwo…, dz. cyt., s. 167.
5
Wyścig zbrojeń i idea strefy bezatomowej w Azji Południowej
Bibliografia
1. Cesarz Z., Stadtmuller E., Problemy polityczne współczesnego świata, Wrocław 2002.
2. Ciomer E., Zyblikiewicz L. W., Zarys współczesnych stosunków międzynarodowych, WarszawaKraków 2000.
3. Ciupiński A., Malak K.(red.), Bezpieczeństwo polityczne i wojskowe, Warszawa 2004.
4. Ostaszewski P., Międzynarodowe stosunki polityczne, Warszawa 2008.
5. Pietras M., Międzynarodowe stosunki polityczne, Lublin 2006.
6. http://www.goldenline.pl,
7. http://ksng.gugik.gov.pl,
8. http://www.msz.gov.pl,
9. http://www.polityka.pl,
10. http://portalwiedzy.onet.pl,
11. http://www.stosunkimiedzynarodowe.info,
6