Pomoce dydaktyczne - Ogród Botaniczny Uniwersytetu Wrocławskiego

Pomoce dydaktyczne - Ogród Botaniczny Uniwersytetu Wrocławskiego

Jolanta Kochanowska
Tomasz Nowak
POMOCE DYDAKTYCZNE
DLA NAUCZYCIELI ODWIEDZAJĄCYCH
OGRÓD BOTANICZNY WE WROCŁAWIU
WROCŁAW 2003
Pomoce dydaktyczne dla nauczycieli odwiedzających
Ogród Botaniczny we Wrocławiu
Recenzenci
Współpraca
dr hab. prof. Danuta Kromer
dr hab. prof. Jerzy Piórecki
Elżbieta Bogaczewicz (EB) – plansza: Chamerops niski
Hanna Grzeszczak-Nowak (HG-N) – plansza: Bluszcz
Kunegunda Lorenc (KL) – plansza: Hurma kaukaska
Janusz Mazurek (JM) – plansza: Aksamitki
Magdalena Mularczyk (MM) – plansze: Próchnojady
Krystyna Ziemba (KZ) – plansze: Araukariowate, Cisowate,
Dyniowate, Fiołkowate, Lipowate, Lnowate, Szarłatowate,
Trojeściowate, Magnetyzm ziół, Mitologia roślin, Polska Czerwona
Księga Roślin, Rośliny aromatyczne, Rośliny okrywowe, Rośliny
w sztuce, Uprawa współrzędna
© Copyright by Ogród Botaniczny Uniwersytetu Wrocławskiego
WROCŁAW 2003
Wydanie I
Integralną częścią publikacji jest CD-Rom
ISBN
83-917818-9-5
Rysunek na okładce I
Suchodrzew pospolity (Lonicerea xylosteum)
rys. Aneta Panasiuk
Rysunek na okładce II
Agrest pospolity (Ribes grossularia) – fragment kwitnącej gałązki
rys. Anna Mamzer
Wydanie dofinansowane ze środków
Wojewódzkiego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej
we Wrocławiu
Łamanie
Druk
Wydawca
A. Duliba
Drukarnia ATLA 2
tel. +48 71 354 30 54
A.U.T. INTERIOR
54-058 Wrocław, ul. Stabłowicka 72a
tel./fax: +48 71 354 30 06, tel. kom. 601 792 995, 691 394 711
www.interior.net.pl, e-mail: [email protected]
wszelkie prawa zastrzeżone
Spis plansz
-przegląd rodzin:
Akantowate . . . . . . . . . . .
Aktinidiowate . . . . . . . . . .
Ananasowate . . . . . . . . . .
Araliowate . . . . . . . . . . . .
Araukariowate . . . . . . . . .
Astrowate . . . . . . . . . . . . .
Babkowate . . . . . . . . . . . .
Bażynowate . . . . . . . . . . .
Berberysowate . . . . . . . . .
Biegunecznikowate . . . . . .
Bignoniowate . . . . . . . . . .
Błotniowate . . . . . . . . . . .
Bodziszkowate . . . . . . . . .
Brzozowate . . . . . . . . . . . .
Bukowate . . . . . . . . . . . . .
Bukszpanowate . . . . . . . . .
Cisowate . . . . . . . . . . . . . .
Cyprysowate . . . . . . . . . . .
Cypryśnikowate . . . . . . . .
Cytryńcowate . . . . . . . . . .
Czystkowate . . . . . . . . . . .
Datiskowate . . . . . . . . . . .
Dawidiowate . . . . . . . . . . .
Dereniowate . . . . . . . . . . .
Dławiszowate . . . . . . . . . .
Dyniowate . . . . . . . . . . . .
Dziurawcowate . . . . . . . . .
Dzwonkowate . . . . . . . . . .
Eukomiowate . . . . . . . . . .
Euptelowate . . . . . . . . . . .
Faceliowate . . . . . . . . . . .
Fiołkowate . . . . . . . . . . . .
Flaszowcowate . . . . . . . . .
Gązewnikowate . . . . . . . .
Głowocisowate . . . . . . . . .
Goryczkowate . . . . . . . . . .
Goździkowate . . . . . . . . . .
Granatowcowate . . . . . . .
Gruboszowate . . . . . . . . . .
Grujecznikowate . . . . . . . .
5
5
6
6
7
7
8
8
9
9
10
10
11
11
12
12
13
13
14
14
15
15
16
16
17
17
18
18
19
19
20
20
21
21
22
22
23
23
24
24
Grzybieniowate . . . . . . . . .
Hebankowate . . . . . . . . . .
Jaskrowate . . . . . . . . . . . .
Jasnotowate . . . . . . . . . . .
Kaktusowate . . . . . . . . . . .
Kameliowate . . . . . . . . . . .
Kaparowate . . . . . . . . . . . .
Kapustowate . . . . . . . . . . .
Kasztanowcowate . . . . . . .
Kielichowcowate . . . . . . .
Klonowate . . . . . . . . . . . . .
Kłokoczkowate . . . . . . . . .
Kokornakowate . . . . . . . . .
Komosowate . . . . . . . . . . .
Kozłkowate . . . . . . . . . . . .
Krępieniowate . . . . . . . . . .
Krwawnicowate . . . . . . . .
Krzyżownicowate . . . . . . .
Kulnikowate . . . . . . . . . . .
Lipowate . . . . . . . . . . . . . .
Lnowate . . . . . . . . . . . . . .
Magnoliowate . . . . . . . . . .
Makowate . . . . . . . . . . . . .
Martyniowate . . . . . . . . . .
Marzanowate . . . . . . . . . .
Męczennicowate . . . . . . . .
Miesięcznicowate . . . . . . .
Miłorzębowate . . . . . . . . .
Miodlowate . . . . . . . . . . . .
Mirtowate . . . . . . . . . . . . .
Morwowate . . . . . . . . . . .
Mydleńcowate . . . . . . . . .
Nanerczowate . . . . . . . . . .
Nasturcjowate . . . . . . . . .
Niecierpkowate . . . . . . . . .
Nocnicowate . . . . . . . . . .
Nolanowate . . . . . . . . . . .
Obrazkowate . . . . . . . . . . .
Oczarowate . . . . . . . . . . . .
Oliwkowate . . . . . . . . . . . .
–3–
25
25
26
26
27
27
28
28
29
29
30
30
31
31
32
32
33
33
34
34
35
35
36
36
37
37
38
38
39
39
40
40
41
41
42
42
43
43
44
44
Oliwnikowate . . . . . . . . . .
Ołownicowate . . . . . . . . . .
Omżynowate . . . . . . . . . . .
Orszelinowate . . . . . . . . . .
Orzechowate . . . . . . . . . . .
Ostrokrzewowate . . . . . . .
Parolistowate . . . . . . . . . .
Pierwiosnkowate . . . . . . .
Pittosporowate . . . . . . . . .
Piwoniowate . . . . . . . . . . .
Platanowate . . . . . . . . . . .
Podokarpowate . . . . . . . . .
Pokrzywowate . . . . . . . . .
Portulakowate . . . . . . . . . .
Powojowate . . . . . . . . . . .
Przewiertniowate . . . . . . .
Przęślowate . . . . . . . . . . .
Przypołudnikowate . . . . . .
Psiankowate . . . . . . . . . . .
Rdestowate . . . . . . . . . . .
Rezedowate . . . . . . . . . . .
Rosiczkowate . . . . . . . . . .
Różowate . . . . . . . . . . . . .
Rutowate . . . . . . . . . . . . .
Sagowcowate . . . . . . . . . .
Sandałowcowate . . . . . . .
Saururowate . . . . . . . . . . .
Selerowate . . . . . . . . . . . .
Skalnicowate . . . . . . . . . .
Sosnowate . . . . . . . . . . . .
Strączkowate . . . . . . . . . .
Strzeligłogowate . . . . . . . .
Styrakowate . . . . . . . . . . .
Szakłakowate . . . . . . . . . .
Szarłatowate . . . . . . . . . . .
Szczawikowate . . . . . . . . .
Szczeciowate . . . . . . . . . .
Szkarłatkowate . . . . . . . . .
Szorstkolistne . . . . . . . . . .
Ślazowate . . . . . . . . . . . . .
45
45
46
46
47
47
48
48
49
49
50
50
51
51
52
52
53
53
54
54
55
55
56
56
57
57
58
58
59
59
60
60
61
61
62
62
63
63
64
64
Tamaryszkowate . . . . . . . .
Toinowate . . . . . . . . . . . . .
Trędownikowate . . . . . . . .
Trojeściowate . . . . . . . . . .
Ukośnicowate . . . . . . . . . .
Wawrzynkowate . . . . . . . .
Wawrzynowate . . . . . . . . .
Werbenowate . . . . . . . . . .
Wiązowate . . . . . . . . . . . .
Wiechlinowate . . . . . . . . .
Wielosiłowate . . . . . . . . . .
Wierzbowate . . . . . . . . . .
Wiesiołkowate . . . . . . . . .
Wilczomleczowate . . . . . .
Winoroślowate . . . . . . . . .
Woskownicowate . . . . . . .
Wrzosowate . . . . . . . . . . .
Zarazowate . . . . . . . . . . . .
65
65
66
66
67
67
68
68
69
69
70
70
71
71
72
72
73
73
- opis wybranych gatunków,
rodzajów i grup roślin:
Awokado . . . . . . . . . . . . . 74
Bambusy . . . . . . . . . . . . . . 74
Banan . . . . . . . . . . . . . . . . 75
Banan manilski . . . . . . . . . 75
Bluszcz - kolekcja narodowa 76
Błotnia leśna . . . . . . . . . . . 76
Burak zwyczajny . . . . . . . . 77
Cedr libański . . . . . . . . . . . 77
Chamerops niski . . . . . . . . 78
Cis pospolity . . . . . . . . . . . 78
Cypryśnik błotny . . . . . . . . 79
Dawidia chińska . . . . . . . . 79
Dyptam jesionolistny . . . . 80
Dzbaniwo . . . . . . . . . . . . . 80
Epifity . . . . . . . . . . . . . . . . 81
Figowiec pospolity . . . . . . 81
Filodendrony . . . . . . . . . . . 82
Głowocis . . . . . . . . . . . . . . 82
Gryka zwyczajna . . . . . . . . 83
Gunnera . . . . . . . . . . . . . . 83
Hurma kaukaska . . . . . . . . 84
Jednoliścienne . . . . . . . . . 84
Jednoliścienne - wybrane gat. 85
Kakaowiec właściwy . . . . 85
Kasztan jadalny . . . . . . . . .
Klon cukrowy . . . . . . . . . .
Kosaciec . . . . . . . . . . . . . .
Kukurydza zwyczajna . . . .
Len zwyczajny . . . . . . . . . .
Lilia . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Liliowiec . . . . . . . . . . . . . .
Magnolia drzewiasta . . . . .
Makadamia . . . . . . . . . . . .
Mamutowiec olbrzymi . . .
Melonowiec właściwy . . .
Metasekwoja chińska . . . .
Miłorząb dwuklapowy . . . .
Mimoza wstydliwa . . . . . .
Modrzewnik chiński . . . . .
Narcyz . . . . . . . . . . . . . . . .
Orzesznik pięciolistkowy . .
Piwonia . . . . . . . . . . . . . . .
Platan klonolistny . . . . . . .
Pnącza . . . . . . . . . . . . . . .
Pnącza sposoby wspinania się . . . .
Pnącza sposoby wspinania się (cz.II)
Poncyria trójlistkowa . . . .
Rącznik pospolity . . . . . . .
Rojniki . . . . . . . . . . . . . . . .
Różanecznik . . . . . . . . . . .
Sagowce . . . . . . . . . . . . . .
Skrzydłorzech kaukaski . . .
Słonecznik bulwiasty . . . .
Słonecznik zwyczajny . . . .
Sorgo zwyczajne . . . . . . . .
Sośnica japońska . . . . . . .
Tulipan . . . . . . . . . . . . . . .
Urodlin trójłatkowy . . . . . .
Wawrzyn szlachetny . . . . .
Wiktoria . . . . . . . . . . . . . .
Ziemniak . . . . . . . . . . . . . .
86
86
87
87
88
88
89
89
90
90
91
91
92
92
93
93
94
94
95
95
96
96
97
97
98
98
99
99
100
100
101
101
102
102
103
103
104
- opis wybranych zagadnień:
Aksamitki . . . . . . . . . . . . . 104
Biologiczna ochrona roślin 105
Czarny dąb . . . . . . . . . . . . 105
Hydroponiczna uprawa roślin 106
–4–
Kozioróg dębosz . . . . . . . . 106
Las liściasty . . . . . . . . . . . 107
Magnetyzm ziół . . . . . . . . . 107
Mitologia i rośliny . . . . . . . 108
Odlew pnia kopalnego widłaka 108
Owady pożyteczne . . . . . . 109
Pneumatofory . . . . . . . . . . 109
Polska Czerwona
Księga Roślin . . . . . . . . . . . . 110
Próchnojady . . . . . . . . . . . 110
Próchnojady (cz.II) . . . . . . 111
Roślinny telegraf . . . . . . . . 111
Rośliny aromatyczne . . . . . 112
Rośliny barwierskie . . . . . . 112
Rośliny chronione . . . . . . . 113
Rośliny miododajne . . . . . . 113
Rośliny okrywowe . . . . . . 114
Rośliny przyprawowe . . . . 114
Rośliny strefy subtropikalnej 115
Rośliny w sztuce . . . . . . . . 115
Skamieniałe pnie . . . . . . . . 116
Suchorosty . . . . . . . . . . . . 116
Sukulenty . . . . . . . . . . . . . 117
Uprawa współrzędna . . . . 117
- biologia i morfologia roślin:
Formy życiowe roślin . . . . 118
Kwiat . . . . . . . . . . . . . . . . 118
Kwiatostany . . . . . . . . . . . 119
Liściaki i gałęziaki . . . . . . . 119
Morfologia liścia . . . . . . . . 120
Ochrona przed
samozapylaniem . . . . . . . . 120
Owoce . . . . . . . . . . . . . . . 121
Pędy . . . . . . . . . . . . . . . . . 121
Rozsiewanie nasion . . . . . 122
System korzeniowy I . . . . 122
System korzeniowy II . . . . 123
Zapylanie roślin . . . . . . . . . 123
- notatki . . . . . . . . . . . . . 124
AKANTOWATE (Acanthaceae)
WYSTĘPOWANIE: zdecydowana większość w
obszarach tropikalnych całego świata (4 centra:
Indo-Malaje, Afryka, Brazylia, Ameryka Środk.).
Rodzina obejmuje ok. 240 rodzajów i 2600
gatunków.
MORFOLOGIA: trwałe rośliny zielne, krzewy,
rzadziej drzewa (często pnącza o zdrewniałych łodygach). Liście ułożone naprzeciwlegle, niepodzielone
lub pierzastowcinane bez przylistków.
KWIATY: grzbieciste, obupłciowe z podkwiatkami, zebrane zazwyczaj w wierzchotkowe
albo groniaste kwiatostany, opatrzone przykwiatkami. Korona zrosłopłatkowa, 5-łatowa,
zazwyczaj dwuwargowa. Przeważnie 4 pręciki,
wolne. Słupek górny, zbudowany z 2 owocolistków, o zalążni 2-komorowej. Rośliny owadojak i ptakopylne.
OWOCE: z reguły torebka, pękająca dwoma klapami; u kilku rodzajów pestkowiec.
UŻYTKOWANIE: mają niewielkie znaczenie dla
człowieka. Niektóre ozdobne: akant (Acanthus), tunbergia (Thunbergia). Inne gatunki lecznicze, np. barlerka (Barleria prionitis) stosowana jest w Indiach
jako lek przeciw malarii.
JK
AKTINIDIOWATE (Actinidiaceae)
WYSTĘPOWANIE: Azja Pd.-Wsch. od Sachalinu
po Jawę i Himalaje, Australia, Ameryka
tropikalna. Wyróżniamy 3 rodzaje: Actinidia
(ok. 50 gat.), Saurauia (ok. 300 gat.),
Clematoclethra (ok. 10 gat.).
MORFOLOGIA: drzewa, krzewy, zdrewniałe
pnącza o pędach nagich lub pokrytych szczeciniastymi włoskami. Rdzeń pędów pełny lub podzielony.
Liście pojedyncze, ułożone skrętolegle, bez przylistków.
KWIATY: obu- albo jednopłciowe (wtedy rośliny
dwupienne), zebrane w pęczki, wierzchotki, względnie wiechy. Okwiat podwójny, 5-krotny. Pręcików
10 i więcej. Słupek 1, z szyjkami zazwyczaj trwałymi, owocolistków 3-5 lub liczne. Zalążnia górna,
o tylu komorach ile owocolistków. Zalążki liczne,
odwrócone, w jednej osłonce.
OWOCE: jagoda lub skórzasta torebka. Nasiona
zwykle z dużym zarodkiem i obfitą tkanką odżywczą.
UŻYTKOWANIE: u nas ozdobne, szczególnie
piękna jest aktinidia pstrolistna (Actinidia kolomikta)
– liście osobników męskich przebarwiają się do
połowy na biało, różowo, później karminowoczerwono; natomiast w wielu krajach Azji Pd.-Wsch.
pnącza z rodzaju Actinidia uprawiane są jako krzewy
owocowe. Owoce zawierają b.dużo kwasu askorbinowego (wit.C). Powszechnie znane kiwi należy do
gatunku aktinidia smakowita (A. deliciosa).
JK
–5–
ANANASOWATE (Bromeliaceae)
WYSTĘPOWANIE: występują w Ameryce –
od pd. USA do Ziemi Ognistej, w Andach
dochodzą do wys. 4000 m n.p.m. Rodzina liczy ok.
50 rodzajów i 1600 gatunków (1 gat. rośnie
w Afryce Zach.).
MORFOLOGIA: są to głównie byliny rozetowe,
bardzo rzadko drzewa, z pękiem liści na wierzchołku, osiągające wraz kwiatostanem do 14 m
wys. (Puya raimondii). Większość gatunków to
epifity rosnące w wilgotnych lasach tropikalnych
i subtropikalnych. Niektóre z nich gromadzą wodę
w lejkowatych cysternach pośrodku rozety liściowej. Gatunki naziemne występują w rejonach
bardziej suchych.
KWIATY: przeważnie obupłciowe, najczęściej
promieniste, zebrane w gęste kwiatostany, opatrzone barwnymi liśćmi kwiatostanowymi.
Pręcików 6. Słupek 1, górny lub dolny.
OWOCE: torebka lub jagoda.
UŻYTKOWANIE: szeroko uprawiany jest
ananas jadalny (Ananas comosus). Włókna dostarcza zapylec magdaleński (Bromelia magdalena).
Wiele gat. bardzo ozdobnych, np. zwodnica zwisła
(Billbergia nutans) lub oplątwa brodaczkowata
(Tillandsia usneoides) – epifit przypominający
porost.
JK
„Według Chińczyków jest on
ARALIOWATE (Araliaceae)
lekarstwem par ex cellence,
WYSTĘPOWANIE: głównie strefa zwrotnikowa
acji, gdy inne leki zawodzą...”
z dwoma centrami: Indo-Malaje i tropikalna Ameryka. Rodzina obejmuje około 65 rodzajów i ponad 800
gatunków. W Polsce występuje tylko Hedera helix.
MORFOLOGIA: drzewa, krzewy, pnącza o zdrewniałych łodygach, liany – kolczaste lub pokryte gniazdkowatymi włoskami, wyjątkowo spotyka się rośliny
zielne. Liście ułożone przeważnie skrętolegle, o blaszkach b.różnie uformowanych. Wytwarzają (gł.
w tkankach korowych) przewody żywiczne lub przewody z sokiem mlecznym zawierającym gumy.
KWIATY: drobne, niepozorne, obu- lub 1-płciowe
(wtórnie), promieniste, w kwiatostanach. Kielich
zredukowany do ząbków. Korona wolnopłatkowa,
zwykle 5-płatkowa. Pręciki w 1 okółku przyczepione
do krążka miodnikowego. Słupek 1 o zalążni dolnej
zrośniętej z dnem kwiatowym. Zwykle owadopylne.
OWOCE: owoc pozorny, jagodo- lub pestkowcokształtny, czasem rozłupnia.
ostatnią deską ratunku w sytu-
G.Stuart, 1911
UŻYTKOWANIE: ozdobne: bluszcz (Hedera),
aralia (Aralia), kolcosił (Acanthopanax). Napar z liści
bluszczu pospolitego (H. helix) zawierających
saponiny służy do przemywania owrzodzeń i leczenia łupieżu. Korzeń żeń-szenia (Panax ginseng), z Azji
Wsch., zawiera glikozydy, olejki eteryczne, witaminy i różne inne subst. biologicznie czynne. Od
wieków używany jako wszechlek i dodatek kosmetyczny. Podobne zastosowanie ma w Ameryce Pn.
Panax quinquefolius.
CHRONIONE W POLSCE: bluszcz pospolity
(Hedera helix) rosnący w lasach liściastych.
JK
–6–
ARAUKARIOWATE (Araucariaceae)
WYSTĘPOWANIE: obszary tropikalne i subtropikalne półkuli płd. Rodzina obejmuje 2 rodzaje
i 32 gatunki. Rodzaj igława (Araucaria) – 19 gat.,
soplica (Agathis) – 13 gat. Najstarsi przedstawiciele
rodziny znani od okresu jurajskiego, przy czym występowali wówczas także na półkuli pn.
MORFOLOGIA: formy drzewiaste osiągające
pokaźne rozmiary (do 60 m wys.). Liście przeważnie
szpilkowe, czasami jednak płaskie i szerokie, do
20 cm dł.
KWIATY: wiatropylne, rozdzielnopłciowe, rozmieszczone przeważnie dwupiennie. Kwiaty męskie
zebrane w długie do 25 cm kwiatostany, żeńskie
w kuliste szyszki o średnicy do 30 cm. Szyszki
dojrzewają w 2 lub 3 roku. Obie łuski, tj. nasienna
i wspierająca, są ze sobą ściśle zrośnięte. Nasiona
nie posiadają skrzydełek (Araucaria) lub są jednostronnie oskrzydlone (Agathis).
KWIATY
UŻYTKOWANIE: cenne drewno budulcowe i
cenna żywica zwana kopalem (używana do wyrobu
lakierów, linoleum). Jadalne, mączyste nasiona
„piniones” i lecznicza żywica - igława chilijska (A.
araucana). Rośliny ozdobne m.in. uprawiana
w mieszkaniach igława wyniosła (A. excelsa)
zwana też jodełką pokojową.
JK, KZ
ASTROWATE (Asteraceae)
WYSTĘPOWANIE: we wszystkich strefach klimatycznych. Około 1300 rodzajów i 30 000 gatunków. W Polsce ok. 68 rodzajów i 270 gatunków.
MORFOLOGIA: rośliny zielne (jednoroczne,
dwu- lub wieloletnie), półkrzewy, krzewy, rzadko
drzewa. Formy różne: kserofity właściwe i sukulenty, epifity, pnącza, rośliny poduszkowe. Liście
bardzo zróżnicowane.
KWIATY: drobne, w koszyczkowatych kwiatostanach, przypominających pojedynczy kwiat;
rurkowe 5-krotne lub/i języczkowe. 5 pręcików jest
przyrośniętych nitkami do korony, a zrośnięte pylniki tworzą rurkę wokół owłosionej szyjki słupka.
Słupek dolny 2-krotny, jednokomorowy, z 1 zalążkiem. Znamię 2-dzielne. Kielich zredukowany,
często tworzy puch. Owadopylne, rzadko wiatropylne.
OWOCE: niełupki. Nasiona bezbielmowe, zawierają białka i tłuszcze.
UŻYTKOWANIE: warzywa – sałata (Lactuca
sativa), endywia (Cichorium endivia), wężymord
(Scorzonera hispanica), karczoch (Cynara scolymus)
i inne. Oleiste – słonecznik (Helianthus annuus).
Pastewne – topinambur (Helianthus tuberosus). Liczne
stosowane są w lecznictwie i przemyśle. Ozdobne.
CHRONIONE W POLSCE: arnika górska
(Arnica montana), aster ożota (Aster linosyris),
dziewięćsił bezłodygowy (Carlina acaulis), d. popłocholistny (C. onopordifolia), omieg górski (Doronicum
austriacum), ostrożeń panoński (Cirsium pannonicum),
szarotka alpejska (Leontopodium alpinum), wężymord
stepowy (Scorzonera purpurea).
–7–
JK
BABKOWATE (Plantaginaceae)
WYSTĘPOWANIE: głównie obszary o klimacie
umiarkowanym. Rodzina liczy 3 rodzaje: babka
(Plantago), brzeżyca (Litorella), Bougueria i około
265 gatunków. We florze polskiej występuje 9 gatunków, z których 8 należy do największego rodzaju
– babka, dziewiątym jest brzeżyca jednokwiatowa
(Litorella uniflora).
MORFOLOGIA: rośliny zielne. Liście skupione
są w przyziemnej różyczce lub skrętolegle ułożone
na łodydze, nie podzielone lub wcinane; unerwione
często pozornie równolegle, o pochwiastej nasadzie.
Niekiedy liście są silnie zredukowane.
KWIATY: drobne, zebrane w gęsty, kłosokształtny kwiatostan z szypułą kwiatostanową czyli
głąbikiem. Przeważnie obupłciowe, promieniste,
o koronie zrosłopłatkowej, tworzącej rurkę i 4 błoniaste łatki. Kielich rurkowaty 4-ząbkowy. Pręciki
4, o długich, daleko poza obręb korony sterczących
nitkach przyrośniętych do rurki korony. Słupek
górny z 1 owłosioną szyjką dwudzielną. Zalążnia 2komorowa. Występuje przedsłupność. Ze środkowych, jeszcze zamkniętych kwiatów, wystają
gotowe do zapylania szyjki słupków; kwiaty dolne
już je utraciły, ale za to rozwinęły długie pręciki.
Wiatropylne.
OWOCE: torebka lub nie pękający orzeszek.
Nasiona zawierają dużo śluzu.
UŻYTKOWANIE: babki wykorzystywane są
leczniczo; z niektórych pozyskuje się materiał
służący do apretury tkanin jedwabnych, usztywniania kapeluszy, nadawania połysku kolorowym
papierom.
JK
BAŻYNOWATE (Empetraceae)
WYSTĘPOWANIE: głównie w obszarach o klimacie umiarkowanym i chłodnym obu półkul. Do
rodziny należy 15 gatunków jednego rodzaju bażyna
(Empetrum). W Polsce rosną 2 gat.: bażyna czarnojagodowa (E. nigrum) i b. obupłciowa (E. hermaphroditum), na torfowiskach, wrzosowiskach, w sosnowych lasach na wydmach nadmorskich, a także w górach powyżej górnej granicy lasu. Relikty glacjalne.
MORFOLOGIA: niewielkie, wiecznie zielone,
płożące się krzewinki lub niskie krzewy o wrzosowatym pokroju; niekiedy dwupienne. Liście drobne,
skórzaste, błyszczące, równowąskie, dołem głęboko
podłużnie rowkowane, z silnie podwiniętym brzegiem;
ustawione skrętolegle lub w nieregularne okółki.
KWIATY: niepozorne, promieniste. Obupłciowe
lub wtórnie rozdzielnopłciowe; męskie – różowe,
żeńskie – purpurowe. Okwiat zróżnicowany na
kielich i koronę złożoną najczęściej z 3 wolnych
płatków. Pręcików tyle co płatków; wystają
wyraźnie poza koronę. Słupek górny o zalążni
podzielonej na 2-9 komór. Wiatropylne.
OWOCE: jagodokształtne, mięsiste pestkowce
z 6-9 pestkami. Średnica około 0,5 cm.
UŻYTKOWANIE: w pn. Azji owoce bażyny
zbierane są przez miejscową ludność, a w zimie
spożywane razem z fokowym tłuszczem. Stanowią
one również karmę dla ptaków i budzących się na
wiosnę ze snu niedźwiedzi. W medycynie ludowej
niektóre gatunki wykorzystuje się w leczeniu kamicy.
–8–
JK
BERBERYSOWATE (Berberidaceae)
WYSTĘPOWANIE: gł. w umiarkowanych i subtropikalnych rejonach półkuli pn. Rodzaj berberys
(Berberis) rośnie również na półkuli pd. Rodzina obejmuje 14 rodzajów i ok. 650 gatunków (berberys ok.500 gat., mahonia (Mahonia) – ok.110 gat.
W Polsce występuje 1 gat.–berberys zwyczajny
(Berberis vulgaris).
MORFOLOGIA: wieloletnie rośliny zielne,
krzewy, rzadko drzewa. Liście sezonowe lub zawsze
zielone; ogonki u nasady oskrzydlone lub z przylistkami. Zawierają alkaloidy, gł. berberynę (oprócz
owoców).
KWIATY: w kwiatostanach groniastych,
wiechowatych lub pojedyncze. Obupłciowe,
promieniste. Działek okwiatu 6-9, w 3 – 4 okółkach,
wyjątkowo brak.
OWOCE: jagody, torebki, rzadko orzeszki.
Nasiona z bielmem. Zjadają je ptaki i ssaki.
UŻYTKOWANIE: owoce pewnych gat. berberysów i mahonii używane są do wyrobu różnych
przetworów (soki, dżemy, wina, żele, rodzynki), np.:
Mahonia swaseyi – plantacje w Teksasie. Żółte
drewno berberysów używane jest w stolarce ozdobnej, a uzyskany z niego i z korzeni żółty barwnik
bywa stosowany do barwienia tkanin. Ozdobne.
Na liściach berberysu zwycz. rozwija się jedno z pokoleń rdzy zbożowej (pasożytniczego grzyba zbóż).
JK
BIEGUNECZNIKOWATE (Simaroubaceae)
WYSTĘPOWANIE: głównie obszary tropikalne,
nielicznie występują także w krainach o klimacie
umiarkowanym. Rodzina obejmuje 32 rodzaje i około
200 gatunków.
MORFOLOGIA: drzewa i krzewy. Liście ułożone
skrętolegle, pierzastozłożone (pojedyncze u Suriana).
W tkankach występują substancje gorzkie.
KWIATY: niepozorne, przeważnie obupłciowe
i promieniste, zebrane w pachwinowe grona,
wiechy lub kłosy. Korona zbudowana z różnej liczby
(3-8) wolnych płatków. Dobrze rozwinięty krążek
miodnikowy umieszczony jest między pręcikowiem,
złożonym z 2 okółków (pręcików jest więc 2 razy
tyle co płatków), a słupkowiem, złożonym najczęściej z 4-5 owocolistków tworzących u form prymitywnych wolne słupki (słupkowie apokarpiczne),
u reszty natomiast 1 słupek górny, o zalążni wielokomorowej.
OWOCE: bardzo różne, najczęściej typu pestkowca.
Orzeszki bożodrzewu (Ailanthus) otoczone skrzydełkiem opadają ruchem rotacyjnym.
UŻYTKOWANIE: bożodrzew gruczołkowaty
(Ailanthus altissima) często sadzony jest w parkach
jako drzewo ozdobne (odporny jest na zanieczyszczenia miejskie i przemysłowe). Różne gatunki
z rodzajów: gorzkla (Quassia) i biegunecznik (Simarouba) dostarczają substancji leczniczych i owadobójczych, natomiast gatunki z rodzaju irwingia
(Irvingia) mają jadalne owoce, a z nasion uzyskuje
się tłuszcze do wyrobu świec i gorszych gatunków
czekolady.
–9–
JK
BIGNONIOWATE (Bignoniaceae)
WYSTĘPOWANIE: obszary tropikalne i subtropikalne (gł. Ameryki Pd.), z jedynie niewieloma
przedstawicielami w krainach o klimacie umiarkowanym. Ponad 100 rodzajów i ponad 800
gatunków.
MORFOLOGIA: drzewa i krzewy, często
pnącza o zdrewniałych łodygach, rzadko rośliny
zielne. Liście bez przylistków, pojedyncze względnie pierzasto złożone (wówczas końcowy listek
przekształcony często w wąs), zwykle naprzeciwlegle ułożone.
KWIATY: duże, efektownie zabarwione, grzbieciste i w zasadzie 5-dzielne. Zrosłopłatkowa korona
jest od 5-łatkowej do wyraźnie dwuwargowej
(u większości). Pręciki od 5 z silną tendencją do 2.
Słupek górny o zalążni zwykle 2-komorowej.
OWOCE: przeważnie torebka o 2 odpadających
klapach, pozostawiających fałszywą przegrodę
z nasionami; rzadziej mięsiste niepękające.
UŻYTKOWANIE: ozdobne. W Polsce uprawiane północnoamerykańskie i chińskie gatunki
z rodzajów: Catalpa, Campsis, Eccremocarpus.
Uprawiane w krajach ciepłych dzbaniwo (Crescentia
cujete) wytwarza twarde okrywy owocowe używane
zamiast naczyń; kigelia (Kigelia africana), zwana
kiełbasianym drzewem, jest rośliną leczniczą; rząb
(Jacaranda) dostarcza cennego drewna, zwanego
palisandrem, oraz surowca farmaceutycznego.
JK
BŁOTNIOWATE (Nyssaceae)
WYSTĘPOWANIE: pd.-wsch. Azja i pd.-wsch.
część USA aż po Meksyk. Rodzina liczy zaledwie 9
gatunków. W USA drzewa z rodzaju błotnia (Nyssa)
stanowią charakterystyczny składnik lasów porastających błota i moczary, występują tam często
z cypryśnikiem błotnym (Taxodium distichum).
MORFOLOGIA: drzewa (często pokaźnych
rozmiarów), rzadziej krzewy. Liście ułożone skrętolegle, nie podzielone, bez przylistków.
KWIATY: drobne, niepozorne, zielonkawobiałe,
promieniste. Przeważnie rozdzielnopłciowe, męskie
zebrane w gęste kwiatostany, osadzone na długich
szypułkach; żeńskie pojedyncze, siedzące. W zasadzie
są 5-krotne, mają zredukowany do 5 niewielkich
ząbków kielich i niewielkie, wolne płatki korony
(w kwiatach żeńskich mogą ulec całkowitej redukcji). Dno kwiatowe płaskie lub wklęsłe. Pręcikowie w 2 okółkach, a więc jest tu najczęściej 10
pręcików (w rzadko spotykanych kwiatach obu-
płciowych liczba pręcików wzrasta czasem do 16!).
Słupek dolny, zbudowany z 2 owocolistków. Zalążnia 1-komorowa.
OWOCE: najczęściej pestkowiec. Nasiona
z tkanką odżywczą.
UŻYTKOWANIE: błotnia leśna (Nyssa silvatica)
jest czasami sadzona w celach ozdobnych
w parkach; jej liście jesienią przebarwiają się
wyjątkowo atrakcyjnie.
JK
– 10 –
BODZISZKOWATE (Geraniaceae)
WYSTĘPOWANIE: głównie w strefie umiarkowanej i ciepłej; 11 rodzajów i około 800 gat. Najliczniejsze rodzaje to bodziszek (Geranium) – ok. 400 gat.
i pelargonia (Pelargonium) – ok. 250 gat. W Polsce
rodzaje: bodziszek – 15 gat., iglica (Erodium) – 1 gat.
MORFOLOGIA: przeważnie rośliny zielne rzadziej krzewy do 3-4 m wys. Gatunki z obszarów
suchych przeważnie są kserofitami o zgrubiałych
łodygach i korzeniach (organy spichrzowe). Liście
skrętoległe lub naprzeciwległe z przylistkami. Blaszka palczasto lub pierzastosieczna o ząbkowanym
brzegu. U niektórych gatunków (Sarcocaulon) z nastaniem pory suchej odpadają blaszki liściowe, a ogonki przekształcają się w ciernie o dł. 3-5 cm. Występują
włoski gruczołowe, wydzielające olejki eteryczne.
KWIATY: 5-krotne, promieniste lub grzbieciste,
obupłciowe, zebrane w kwiatostany, czasami zredukowane do 1 kwiatu. Kielich zwykle wolny. Korona
wolnopłatkowa. Pręcików zwykle 10 (rzadziej 15 w 5
grupach) w dwóch okółkach. Słupek 5-krotny, 5komorowy, górny. Górna część płona, a w dolnej
w każdej komorze 1-2 zalążki, z których rozwija się
tylko jeden. Owadopylne lub zapylane przez ptaki.
OWOCE: rozłupki. Górna część słupka przekształca
się w urządzenie ułatwiające rozsiewanie nasion.
UŻYTKOWANIE: ozdobne, np.: pelargonie,
uprawiane w licznych odmianach jako rabatowe
i pokojowe, pochodzą głównie z południa Afryki.
JK
BRZOZOWATE (Betulaceae)
WYSTĘPOWANIE: 6 rodzajów, ok. 150 gatunków;
prawie wyłącznie na półkuli północnej. Najliczniejsze
rodzaje to: brzoza (Betula) – ok. 60 gatunków, grab
(Carpinus) – ok. 35 gat., olcha (Alnus) – ok. 35 gat.
W Polsce 4 rodzaje i 12 gat. Brzozowate wchodzą
w skład lasów mieszanych i iglastych, a miejscami
tworzą własne zbiorowiska; niektóre gatunki pioniersko wkraczają na jałowe siedliska.
MORFOLOGIA: drzewa i krzewy o liściach
sezonowych, skrętoległych. Przylistki obecne, lecz
szybko opadające. W korzeniach występują symbionty: grzyby, bakterie, promieniowce. Często powodują
one powstawanie charakterystycznych zgrubień.
KWIATY: jednopłciowe (rośliny jednopienne),
męskie w zwisających, kotkowatych kwiatostanach;
żeńskie kwiatostany siedzące lub wyprostowane.
Kwitną przed lub razem z rozwojem liści, wiatropylne.
OWOCE: małe orzeszki, często oskrzydlone, lub
duże, nieoskrzydlone. Nasiona bez bielma.
UŻYTKOWANIE: drewno na wyroby stolarskie.
Niektóre gatunki brzóz stosowane są przy rekultywacji gruntów. Leszczyna pospolita (Corylus avellana) dostarcza jadalnych orzechów laskowych. Sok
z naciętych na wiosnę pni brzóz i młode liście są
stosowane jako leki. Ozdobne.
CHRONIONE W POLSCE: brzoza karłowata
(Betula nana), brzoza niska (B. humilis), brzoza
ojcowska (B. x oycoviensis).
JK
– 11 –
BUKOWATE (Fagaceae)
WYSTĘPOWANIE: prawie cała kula ziemska
oprócz tropikalnej i pd. Afryki oraz obszarów
polarnych. Rodzina obejmuje 8 rodzajów i ok. 400 gat.
Najliczniejsze rodzaje: dąb – ok.450 gat., Lithocarpus
– ok.100 gat. W Polsce 2 rodzaje i 4 gatunki.
MORFOLOGIA: zwykle drzewa, dochodzące do
50 m wys., rzadziej krzewy i krzewinki mające 3040 cm wys. Liście skrętoległe, wyjątkowo okółkowe.
KWIATY: jednopłciowe. Męskie często w wyprostowanych lub zwisających kotkach. Żeńskie pojedyncze, otoczone łuskami tworzącymi kupulę, która
często drewnieje i może zamknąć owoc; zalążnia
b.zredukowana, dolna, 3-6-komorowa. Wiatropylne.
OWOCE: orzechy. Nasiona bez bielma.
UŻYTKOWANIE: ogromne znaczenie gospodarcze. Wiele gatunków (buki, dęby, Nothofagus)
dostarcza wysokiej jakości drewna używanego
w budownictwie, przemyśle meblowym, szkutniczym i stolarce. Drewno bukowe używane jest do
wyrobu węgla drzewnego. Kora dębu korkowego
(Quercus suber), rosnącego w zach. rejonie śródziemnomorskim, stanowi surowiec do produkcji
korka. Pozyskiwane są garbniki. Niektóre owoce są
jadalne, np. kasztan jadalny (Castanea sativa), buk
zwyczajny (Fagus sylvatica). Z żołędzi wyrabiano
dawniej mąkę.
JK
BUKSZPANOWATE (Buxaceae)
WYSTĘPOWANIE: obszary o klimacie umiarkowanym, subtropikalnym i tropikalnym. Rodzina
obejmuje 6 rodzajów z 60-oma gatunkami. Najliczniejsze rodzaje to bukszpan (Buxus) i runianka
(Pachysandra – z greckiego pachys = gruby i andros
= mężczyzna; ze względu na zgrubiałe nitki pręcików).
MORFOLOGIA: wiecznie zielone 1- albo 2pienne byliny i krzewy, rzadziej drzewa. Liście całe,
skórzaste, bez przylistków, zimozielone, ułożone
naprzeciwlegle lub skrętolegle.
KWIATY: drobne, rozdzielnopłciowe, promieniste,
zebrane w kłosy albo grona. Okwiat zredukowany,
składa się przeważnie z 4 listków zrośniętych nasadami.
W kwiatach męskich obok 4 zwykle pręcików znajduje
się często szczątkowy słupek, co dowodzi, że w tej
rodzinie kwiaty powstały z kwiatów obupłciowych na
skutek redukcji organów jednej płci (rozdzielnopłciowość jest wtórna). Kwiaty żeńskie mają 1 słupek
górny z 3 szyjkami, o zalążni 3-komorowej.
owoc
OWOCE: zwykle torebka, rzadziej pestkowiec.
UŻYTKOWANIE: ozdobne. Bukszpan – roślina
żywopłotowa i formowana na kształt zwierząt oraz
brył geometrycznych (topiary); runianka – roślina
okrywowa, zimozielona.
JK
– 12 –
KWIATY
CISOWATE (Taxaceae)
WYSTĘPOWANIE: rośliny zamieszkujące głównie półkulę pn. Rodzina obejmuje 5 rodzajów z ok. 20
gatunkami. W Polsce 1 rodzaj z 1 gatunkiem – cis
pospolity (Taxus baccata). Pochodzenie i pozycja
systematyczna do dziś nie są rozstrzygnięte.
MORFOLOGIA: krzewy lub niewielkie drzewa,
bezżywiczne (co u szpilkowych jest zjawiskiem
rzadkim). Liście ustawione zwykle spiralnie, szpilkowate, o charakterystycznej czarnozielonej barwie,
umieszczone na długopędach.
KWIATY: rozdzielnopłciowe, rozmieszczone dwupiennie, w kątach szpilek, wiatropylne. Kwiaty męskie złożone z kilku zarodnionośnych liści, k. żeńskie
występują pojedynczo (ewenement wśród szpilkowych) jako zalążki otoczone charakterystyczną
osnówką (arillus), która w miarę rozwoju nasienia
staje się mięsista i słodka, przybiera jaskrawoczerwoną barwę i służy do rozsiewania nasion przez
ptaki i jest jedyną częścią rośliny nie zawierającą
trującego alkaloidu taksyny.
PRZEKRÓJ
OWOCU
UŻYTKOWANIE: rośliny ozdobne w nasadzeniach parkowych i ogrodowych. Drewno ciężkie,
twarde, czerwonobrunatne cenione w przemyśle
meblarskim.
CHRONIONE W POLSCE: cis pospolity
(Taxus baccata) objęty w Polsce ochroną gatunkową
w 1423r. dekretem wydanym przez Wł. Jagiełłę.
JK, KZ
CYPRYSOWATE (Cupressaceae)
WYSTĘPOWANIE: we wszystkich strefach klimatycznych na całej kuli ziemskiej. Rodzina obejmuje
około 20 rodzajów z ponad 140 gatunkami. Najliczniejsze rodzaje: jałowiec (Juniperus) – ok. 60 gat.,
cyprys (Cupressus) – 15 gat. W Polsce 1 rodzaj z 3
gatunkami.
MORFOLOGIA: najczęściej krzewy, małe drzewa, rzadziej formy pokaźnej wysokości. Liście
młodociane szpilkowe, później łuskowate, drobne,
ustawione naprzeciwlegle lub po 3 w okółkach;
często silnie pachnące po roztarciu.
KWIATY: wiatropylne, rozdzielnopłciowe, rozmieszczone jednopiennie. Szyszki drobne, kuliste lub
jajowate, złożone z kilku do kilkunastu tarczowatych
łusek. Czasami 3 łuskowate liście (znajdujące się tuż
pod szyszkokształtnym kwiatostanem) przyrastają
intensywnie u nasady i po wewnętrznej stronie,
obrastają dojrzewające nasiona, stają się mięsiste
i tworzy się kulista, pokryta woskowym nalotem
szyszkojagoda, np. u jałowca.
kropelki zapylające
na zalążkach
UŻYTKOWANIE: głównie jako rośliny ozdobne
cenione w nasadzeniach parkowych i ogrodowych
(cyprys, jałowiec, żywotnik – Thuja). Drewno cenione
w meblarstwie (cyprys). Korzennie smakujące
szyszkojagody używane bywają jako przyprawa, a
także do zaprawiania wódek; a po ich fermentacji
otrzymujemy jałowcową brandy (np. Steinhäger).
– 13 –
JK
CYPRYŚNIKOWATE (Taxodiaceae)
WYSTĘPOWANIE: w dawnych epokach geologicznych szerokie, obecnie zasięg ograniczony –
gł. U.S.A. i Chiny. Obejmuje 10 rodzajów i 15 gatunków. Najsłynniejsze: metasekwoja chińska (Metasequoia glyptostroboides), mamutowiec olbrzymi
(Sequoiadendron giganteum), sekwoja wiecznie zielona (Sequoia sempervirens), cypryśnik błotny
(Taxodium distichum), sośnica japońska (Sciadopitys verticillata), szydlica japońska (Cryptomeria
japonica). Charakter reliktowy i często endemiczny.
MORFOLOGIA: zwykle zimozielone, często
wysokie i potężne, żywiczne drzewa. Kora bardzo
gruba, miękka, łuszcząca się podłużnymi pasmami.
Liście iglaste, łuskowate, szydlaste lub nawet –
u Sciadopitys – przypominające gałęziaki; ułożone
zwykle skrętolegle (u Metasequoia – nakrzyżlegle,
u Sciadopitys – w nibyokółkach).
KWIATY: jednopienne, łuski wspierające i nasienne w kwiatach żeńskich zrośnięte, na każdej
łusce 2-9 zalążków. Szyszki zdrewniałe, prawie
kuliste, o łuskach ułożonych spiralnie (poza Metasequoia)
UŻYTKOWANIE: dawniej rozpowszechnione
na półkuli pn. obecnie tworzą najważniejszy składnik
węgla kamiennego. Drewno sekwoi wiecznie
zielonej jest bardzo cenione w budownictwie i stolarstwie.
JK
CYTRYŃCOWATE (Schisandraceae)
WYSTĘPOWANIE: obszary o klimacie tropikalnym i subtropikalnym, wyjątkowo także tereny
o klimacie umiarkowanym. Do rodziny należą 2 rodzaje: cytryniec (Schisandra) – 25 gat. i Kadsura –
20 gat.
MORFOLOGIA: zdrewniałe 1- lub 2-pienne
pnącza. Liście pojedyncze, eliptyczne, ustawione
skrętolegle. Bardzo prymitywne promienie rdzeniowe.
KWIATY: promieniste, rozdzielnopłciowe i mają
przeważnie zmienną liczbę części kwiatu (listków
okwiatu 5-24, pręcików 4-80, słupków 12-300),
umieszczonych często spiralnie na wydłużonym
dnie kwiatowym, które bywa bardzo zmienione po
przekwitnięciu kwiatu - stożkowate lub cylindryczne
(Schisandra), albo jajowate (Kadsura).
OWOCE: złożone, podobne do jagód, utworzone
z silnie wydłużonego (do 50 razy) dna kwiatowego
i siedzących na nim czerwonych pestczaków.
UŻYTKOWANIE: mięsiste owoce używane są
często w lecznictwie ze względu na wysoką
zawartość witamin (zwłaszcza witaminy C). Owoce
cytryńca (Schisandra) wykorzystywane są spożywczo zamiast cytryn, ekstrakt używany jest do
pielęgnacji włosów.
JK
– 14 –
CZYSTKOWATE (Cistaceae)
WYSTĘPOWANIE: głównie obszar śródziemnomorski i Ameryka Północna. Rodzina liczy 8 rodzajów i około 175 gatunków. W Polsce występuje 5 gat.
z rodzaju posłonek (Helianthemum).
MORFOLOGIA: niewielkie krzewy, krzewinki lub
rośliny zielne. Pokryte są często gwiazdkowatymi
włoskami. Liście przeważnie naprzeciwległe ułożone, niepodzielone, z przylistkami.
KWIATY: duże, efektowne, pojedyncze względnie
zebrane w groniaste kwiatostany. Promieniste, obupłciowe, o okwiecie złożonym z wolnych: 5 działek
i 5 płatków. Liczne pręciki otaczają 1 słupek górny,
o zalążni przeważnie 1- komorowej (czasem przez
wrośnięcie łożyska pozornie 5-10- komorowa).
Owadopylne, także zapylenie autogamiczne.
OWOCE: skórzaste albo zdrewniałe, wielonasienne torebki otwierające się klapami.
posłonek
czystek
UŻYTKOWANIE: liczne gatunki z rodzaju czystek (Cistus) stanowią ważny składnik makii; niektóre
z nich dostarczają wonnej żywicy zwanej ladanum,
używanej do utrwalania zapachu perfum.
JK
DATISKOWATE (Datiscaceae)
WYSTĘPOWANIE: Europa Pd., Azja, Ameryka.
Do rodziny należą 4 rodzaje z małą ilością gatunków.
MORFOLOGIA: rośliny zielne lub małe drzewa,
zazwyczaj 2-pienne. Liście pojedyncze, albo pierzastozłożone bez przylistków, ustawione skrętolegle.
KWIATY: 1-, rzadziej obupłciowe; promieniste, zebrane w pachwinowe pęczki albo grona. Kwiaty
męskie ze zrosłym 3-9-ząbkowym kielichem i 8 wolnymi płatkami, których niekiedy brak. Pręciki w różnej
ilości (4-25), często nadległe ząbkom kielicha, wolne,
o nitkach zazwyczaj krótkich. Kwiaty żeńskie ze
zrosłym kielichem (3-8 działek), płatków korony brak,
często posiadają prątniczki, czasem parę pręcików.
Słupek 1, z 3 rozdwojonymi szyjkami. Zalążnia dolna,
1-komorowa, zrośnięta z 3 owocolistków.
OWOCE: torebka pękająca szczytowo, pomiędzy
trwałymi szyjkami. Liczne nasiona z prostym zarodkiem i szczątkową tkanką odżywczą zawierającą
tłuszcz i białko.
owoce
UŻYTKOWANIE: brak. W ogrodach botanicznych często uprawiana jest Datisca cannabina ze
względu na ciekawy pokrój i piękne liście.
JK
– 15 –
DAWIDIOWATE (Davidiaceae)
WYSTĘPOWANIE: zachodnie Chiny – góry
prowincji Hupei i Syczuan. Do rodziny zaliczony jest
1 rodzaj i 1 gatunek: dawidia chińska (Davidia
involucrata). Została odkryta w 1869r. przez francuskiego misjonarza i przyrodnika Armanda Davida.
MORFOLOGIA: drzewo dorastające do wys.
20 m, gałęzie odchodzą od pnia prostopadle. Liście
szeroko jajowate, dł. do 14 cm, u nasady głęboko
sercowate, wyciągnięte w ostry wierzchołek, grubo
i regularnie piłkowane, pod spodem jedwabisto
owłosione. Na wiosnę brązowe, jesienią żółte.
KWIATOSTAN
NASIENIE
Ogonki liściowe dł. do 7 cm. Ustawione skrętolegle.
OWOC
PODSADKI
KWIATY: bezpłatkowe, zebrane w gęste, kuliste
główki, w których liczne kwiaty męskie otaczają OWOCE: pestkowce elipsoidalne, dł. do 2,5 cm,
1 kwiat obupłciowy. Te główkowate kwiatostany brązowozielone, 3-5 nasienne, osadzone na szypułpodparte są 2 dużymi, białymi, płatkowatymi pod- kach.
sadkami ustawionymi naprzeciw siebie i zwisają- UŻYTKOWANIE: ozdobne, piękne drzewo
cymi. Stąd potoczna nazwa: drzewo chusteczkowe. szczególnie w porze kwitnienia (podsadki) i w jeJedna z podsadek jest zawsze dłuższa (10-18cm), sieni, gdy liście przebarwiają się na złocisty kolor.
JK
druga mniej więcej o połowę krótsza.
DERENIOWATE (Cornaceae)
WYSTĘPOWANIE: umiarkowana strefa półkuli
pn., Afryka Pd. i Środk., Indonezja. 12 rodzajów i ok.
100 gatunków. W Polsce 1 rodzaj z 1 gat.: dereń
świdwa (Cornus sanguinea).
MORFOLOGIA: drzewa lub krzewy, rzadziej półkrzewy (w Arktyce). Liście zawsze zielone lub sezonowe, bez przylistków. Rodzaj Mastixia, występujący w Azji Pd.-Wsch., obejmuje drzewa osiągające
60 m wys. i 2,5 m średnicy pnia.
KWIATY: małe, 4-5-krotne, zwykle obupłciowe,
rzadko jednopłciowe, w szczytowych kwiatostanach. Niekiedy duże i białe liście kwiatostanowe
pełnią rolę powabni. Działki kielicha małe, w postaci
4-5 ząbków. Płatki korony wolne. Pręcików 4-5, wyrastających na skraju dysku miodnikowego.
OWOCE: pestkowce, zwykle jaskrawo zabarwione. Nasiona z bielmem.
UŻYTKOWANIE: bardzo twarde i ciężkie
drewno derenia (łac. cornu = róg) używane było
dawniej na drobne wyroby tokarskie. Niektóre
gatunki uprawia się jako ozdobne, np. dereń biały
(Cornus alba) - krzew o czerwonych pędach, dereń
kousa (C. kousa) i dereń kwiecisty (C. florida).
JK
– 16 –
DŁAWISZOWATE (Celastraceae)
WYSTĘPOWANIE: obszary tropikalne, subtropikalne i umiarkowane. Rodzina liczy blisko 50
rodzajów i około 860 gatunków. W Polsce występują: trzmielina zwyczajna (Euonymus europaeus)
oraz t. brodawkowata (E. verrucosus) osiągająca
u nas zachodnią granicę występowania.
MORFOLOGIA: drzewa, krzewy, pnącza o zdrewniałych łodygach, często cierniste. Liście niepodzielone, ułożone naprzeciwlegle lub skrętolegle.
KWIATY: przeważnie drobne i niepozorne, zielonawe, promieniste i najczęściej obupłciowe (ewentualnie wtórnie rozdzielnopłciowe) o podwójnym
okwiecie. Korona zwykle wolnopłatkowa, 4-5-dzielna. Pręciki najczęściej w jednym okółku; międzyległe z płatkami. Krążek miodnikowy, dobrze
rozwinięty, otacza zalążnię słupka. Słupek 2-5komorowy. Rośliny owado- i ptakopylne.
OWOCE: torebki, pestkowce, jagody, oskrzydlone niełupki. Nasiona otoczone są zwykle wyraziście zabarwioną osnówką (arillus).
przekrój podłużny
przez torebkę
UŻYTKOWANIE: trzmieliny są krzewami ozdobnymi, dostarczają też gutaperki – substancji
podobnej do kauczuku (20% w korze). Trzyskrzydlec
(Tripterygium wilfordii) jest składnikiem środków
owadobójczych. Rośliną o działaniu narkotycznym
(popularną wśród Arabów) jest czuwaliczka jadalna
zwana katą jadalną (Catha edulis), żute liście są
słodko-gorzkie. Dławisze (Celastrus) – piękne pnącza,
duszą niestety rośliny (drzewa również), po których
wspinają się.
JK
DYNIOWATE (Cucurbitaceae)
WYSTĘPOWANIE: obszary tropikalne i subtropikalne, nieliczne rosną dziko w strefie umiarkowanej. Rodzina obejmuje ok. 120 rodzajów
i ponad 800 gatunków. Liczniejszym rodzajem jest
Cucurbita – ok. 30 gat. W Polsce rośnie dziko tylko
1 rodzaj: przestęp (Bryonia).
MORFOLOGIA: głównie rośliny zielne, często
roczne płożące się lub pnące za pomocą wąsów
czepnych, rzadziej półkrzewy (Dendrosicyos)
względnie małe drzewa (Socotra). Liście zwykle
5-klapowe lub 5-dzielne, skrętoległe, bez przylistków.
KWIATY: przeważnie rozdzielnopłciowe, promieniste, 5-krotne. Okwiat zróżnicowany na kielich i koronę. Działki kielicha i płatki korony zrośnięte u podstawy. Pręcików 5. Zalążnia dolna, 3-komorowa.
Zalążki liczne. Rośliny owadopylne.
OWOCE: duże, jagodokształtne lub mięsiste
torebki.
UŻYTKOWANIE: ważne rośliny użytkowe.
Uprawiane są na całym świecie ze względu na
jadalne owoce. Najbardziej znane są gatunki z rodzajów: dynia (Cucurbita), ogórek (Cucumis), arbuz
(Citrullus). Owoce tykwy (Lagenaria) używane są na
naczynia, natomiast owoce trukwy (Luffa) po maceracji jako namiastka gąbki („gąbki roślinne”).
Biologicznie interesujący jest tryskawiec sprężysty
(Ecballium elaterium) wyrzucający nasiona z owocu
na duże odległości.
JK, KZ
– 17 –
DZIURAWCOWATE (Guttiferae)
WYSTĘPOWANIE: głównie w obszarach
tropikalnych i subtropikalnych, wyjątek stanowi
dziurawiec (Hypericum). Rodzina obejmuje 35 rodzajów z 400 gatunkami. W Polsce występuje
7 gatunków dziurawca, najpospolitszym jest d. zwyczajny (H. perforatum), spotykany na łąkach.
MORFOLOGIA: drzewa, krzewy, rzadko rośliny
zielne, czasem liany. Liście pojedyncze, ułożone
naprzeciwlegle albo okółkowo. Posiadają śródtkankowe zbiorniki żywicy lub olejków, widoczne
pod światło jako jasne punkty; liście robią wrażenie
podziurkowanych (stąd nazwa rodziny).
KWIATY: promieniste, obu- lub jednopłciowe, zebrane w szczytowe kwiatostany. W kwiatach męskich często występuje zmarniały słupek. Działki
i płatki okwiatu w różnej ilości (często 5-krotne),
ułożone są okółkowo względnie częściowo spiralnie.
Pręciki zwykle bardzo liczne, zebrane zwykle w 3-5
pęczków. Pyłek produkowany jest w znacznych ilościach. Słupek 1, zalążnia górna.
słupek i pęczek pręcików
OWOCE: torebka, jagoda, pestkowiec.
UŻYTKOWANIE: lecznicze, gł. dziurawca
pospolitego zwanego „zielem świętojańskim”.
Gatunki z tropikalnego rodzaju Garcinia hodowane
są dla pozyskania żywicy gutaperki, poza tym G.
mangostana i G. dulcis mają jadalne owoce. Drzewo
różane (Calophyllum inophyllum) dostarcza cennego
drewna stolarskiego. Amerykańska soczelica
(Vismia guaianensis) wydziela gumigutę składnik
farb drukarskich.
JK
DZWONKOWATE (Campanulaceae)
WYSTĘPOWANIE: we wszystkich strefach
klimatycznych na całym świecie. W tropikach
rosną przeważnie w górach. Rodzina obejmuje
ponad 80 rodzajów i 2300 gatunków. Najliczniejsze rodzaje: lobelia (Lobelia) – ponad 430 gat.;
dzwonek (Campanula) – ok. 350 gat. W Polsce występuje 5 rodz. i 25 gat.
MORFOLOGIA: większość to rośliny zielne,
wieloletnie. Dla alpejskiego piętra strefy tropikalnej
charakterystyczne są wysokie (do 10 m) gatunki
z rodzaju Lobelia. Liście zwykle skrętoległe, niepodzielone, całobrzegie lub ząbkowane. W tkankach
występują rurki z sokiem mlecznym. U większości
materiałem zapasowym jest inulina.
KWIATY: obupłciowe, rzadko jednopłciowe,
promieniste lub grzbieciste, najczęściej 5-krotne,
zebrane zwykle w szczytowe lub osiowe kwiatostany. Płatki korony zrośnięte, działki kielicha wolne.
Pręcików 5, czasem złączonych pylnikami. Słupek 5-,
3- lub 2-krotny, wielokomorowy, o zalążni dolnej
z licznymi zalążkami.
OWOCE: torebki, jagody, orzeszki.
UŻYTKOWANIE: głównie jako rośliny ozdobne.
Zgrubiałe korzenie dzwonka rapunkuła (Campanula
rapunculus) są jadalne.
CHRONIONE W POLSCE: lobelia jeziorna
(Lobelia dortmanna), zerwa kulista (Phyteuma
orbiculare).
JK
– 18 –
EUKOMIOWATE (Eucommiaceae)
WYSTĘPOWANIE: zachodnie i środkowe Chiny.
Do rodziny należy 1 gatunek – eukomia wiązowata
(Eucommia ulmoides).
MORFOLOGIA: drzewo wys. do 20 m, o nagich
pędach z listewkowato przerywanym rdzeniem.
Liście o blaszce niepodzielnej, ząbkowane, ułożone
skrętolegle, opadające na zimę, długości do 18 cm.
W całej roślinie zbiorniki soku mlecznego
zawierającego substancję zbliżoną do gutaperki,
dobrze widoczną w postaci cienkich, ciągliwych
nitek po przełamaniu pędu, liści czy też owocu.
Najwięcej gutaperki zawierają owoce (8-14%) oraz
kora korzeni (8-12%), najmniej liście (2-5%).
KWIATY: niepozorne, rozdzielnopłciowe i rozmieszczone dwupiennie. Promieniste, bez okwiatu,
zebrane w groniaste kwiatostany. Kwiaty męskie,
na szypułkach, z 4-10 pręcikami. Nitki krótkie,
wolne. Kwiaty żeńskie na krótkich szypułkach.
Słupek 1 z 2 szyjkami. Rozwijają się przed lub razem
z liśćmi z końcem kwietnia lub z początkiem maja.
OWOCE: oskrzydlona, płaska niełupka dł. do 4 cm.
Nasiona z obfitą tkanką odżywczą.
UŻYTKOWANIE: w swojej ojczyźnie eukomia
wiązowata została w znacznym stopniu wyniszczona na opał. Kora eukomii stosowana jest
w chińskiej medycynie ludowej w chorobach nerek
i wątroby. W obszarach umiarkowanych sadzona
jest jako roślina ozdobna.
JK
EUPTELOWATE (Eupteleaceae)
WYSTĘPOWANIE: wsch. Himalaje, Chiny –
Euptelea pleiosperma; Japonia – Euptelea polyandra. Do rodziny zalicza się tylko 1 rodzaj i 2 w/w
gatunki.
MORFOLOGIA: małe (do 10 m), wyprostowane, gęstogałęziste drzewa lub krzewy. Gałązki
szaro- lub czerwonobrązowe z dużymi, brązowymi,
błyszczą-cymi pączkami. Liście nietrwałe, ustawione skrętolegle, długoogonkowe, pierzasto unerwione, wyraźnie, ale nieregularnie ząbkowane (ząbki
mają 4 lub 15 mm). Młode liście są zaróżowione.
KWIATY: położone przeważnie po 6-12 w kątach
liści, obupłciowe, promieniste. Okwiat nieobecny
lub w formie szczątkowej (kształt filiżanki). Pręcików
8-18, pomarańczowo-czerwone lub czerwone. Słupek zbudowany jest z 8-18 owocolistków wolnych,
osadzonych na długich ogonkach. Kwiaty rozwijają
się przed ukazaniem się liści.
OWOCE: składają się z 1-3 niepękających owoc-
E. polyandra
E. pleiosperma
ków, wyposażone są w aparat lotny, podobny zewnętrznie do aparatu wiązowego.
UŻYTKOWANIE: ozdobne, mało popularne.
Jesienią liście przebarwiają się pięknie na kolor
czerwony i żółty.
JK
– 19 –
FACELIOWATE (Hydrophyllaceae)
WYSTĘPOWANIE: na wszystkich kontynentach
(gł. w Ameryce Pn.) z wyjątkiem Australii. Rodzinę
reprezentuje ok. 20 rodzajów z 265 gatunkami.
Najliczniejszym rodzajem, liczącym ok. 130 gat. jest
facelia (Phacelia). F. błękitna (Ph. tanacetifolia)
pochodząca z Kalifornii jest jedynym przedstawicielem rodziny w Polsce (uprawiana i dziczejąca);
roślina, która kiełkuje tylko w ciemności.
MORFOLOGIA: najczęściej rośliny zielne (krzewiaste w rodzaju Eriodiction). Gruczołkowato lub
szczeciniasto, szorstko owłosione. Liście pojedyncze,
całkowite, albo dłoniasto- względnie pierzastodzielne.
KWIATY: obupłciowe, promieniste najczęściej
5-krotne. Kielich 5-ząbkowy (u niektórych rodzajów
działki wolne). Korona 5-łatkowa talerzykowata lub
dzwonkowata, u jej podstawy łuskowate lub włosowate wyrostki. Pręcików 5. Słupek 1, górny.
OWOCE: torebka pękająca 2, rzadziej 4 klapami,
niekiedy owoc niepękający.
UŻYTKOWANIE: facelia błękitna (Ph. tanacetifolia) jest jedną z najlepszych roślin miododajnych wydajność miodowa: 300-400 kg/ha; wydajność
pyłkowa: 200-300 kg/ha. Miód faceliowy jest
jasnożółty, o delikatnym zapachu i smaku.
JK
FIOŁKOWATE (Violaceae)
WYSTĘPOWANIE: strefa umiarkowana, obszary tropikalne. Około rodzajów i ok. 1000 gatunków. Najliczniejszy rodzaj fiołek (Viola) – ok. 500
gat. W Polsce 1 rodzaj i 25 gat.
MORFOLOGIA: większość to rośliny zielne
wieloletnie. W tropikach, obszarze śródziemnomorskim i Ameryce Pn. spotykane formy krzaczaste.
Liście skrętoległe, zazwyczaj z przylistkami.
KWIATY: obupłciowe, grzbieciste lub promieniste, osadzone pojedynczo na szypułkach opatrzonych 2 przykwiatkami lub zebrane w rozmaitego rodzaju kwiatostany. Okwiat zróżnicowany na 5-działowy kielich (o działkach wolnych
lub prawie wolnych) oraz na 5-płatkową koronę.
W kwiatach grzbiecistych najniższy płatek często
opatrzony ostrogą. Pręcików 5. W kwiatach grzbiecistych oba wolne pręciki posiadają mieszczące
się w ostrodze miodniki. Słupek 1 z 1 szyjką.
Zalążnia górna, 1-komorowa. Kwiaty owado-
względnie samopylne (u Viola występuje często
kleistogamia).
OWOCE: torebka lub jagoda. Nasiona z bogatą
w tłuszcz tkanką odżywczą.
UŻYTKOWANIE: głównie jako rośliny ozdobne
i lecznicze (Viola tricolor). W perfumerii używany
olejek eteryczny otrzymywany z kwiatów fiołka
wonnego (Viola odorata).
JK, KZ
– 20 –
FLASZOWCOWATE (Annonaceae)
WYSTĘPOWANIE: głównie kraje tropikalne.
Liczy około 2100 gatunków.
MORFOLOGIA: drzewa, krzewy lub pnącza.
Liście pojedyncze, trwałe lub opadające, ustawione
skrętolegle, bez przylistków. Drewno i liście wonne.
KWIATY: z reguły duże, obupłciowe, o wydłużonym dnie kwiatowym. Okwiat zwykle 3-krotny,
wolny, ustawiony w 3-1 okółkach, z których
zewnętrzny jest kielicho-, a pozostałe koronokształtne. Pręciki liczne, wolne, ustawione spiralnie.
Ilość słupków od wielu do 1, zwykle wolne, ustawione spiralnie na płaskim lub wklęsłym dnie kwiatowym. Rodzina spokrewniona z Magnoliaceae
wykazuje jednocześnie szereg cech właściwych
jednoliściennym (stosunki liczbowe kwiatu, rozwój
ziaren pyłkowych).
OWOCE: mieszki, orzeszki lub jagody, w obu
ostatnich przypadkach często połączone w zbiór
owoców na zmięśniałym dnie kwiatowym. Nasiona
duże z drobnym zarodkiem i bardzo obfitą, porozrywaną tkanką odżywczą, niekiedy z osnówką.
UŻYTKOWANIE: rośliny z rodzaju Annona (100
gat.) oraz Uvaria (90 gat.) dostarczają jadalnych
owoców i dobrego drewna. Liście Xylopia aethiopica i X. aromatica używane są jako przyprawy. Olejki
eteryczne wydobywane z kwiatów Cananga odorata używane są do wyrobu perfum.
JK
GĄZEWNIKOWATE (Loranthaceae)
WYSTĘPOWANIE: gł. obszary tropikalne i subtropikalne z jedynie nielicznymi przedstawicielami
w krainach o klimacie umiarkowanym. Rodzina
obejmuje około 1400 gatunków. We florze polskiej
występują 3 gatunki z rodzaju jemioła (Viscum), pasożytujące na drzewach liściastych i iglastych.
MORFOLOGIA: wiecznie zielone półpasożyty
o zdrewniałych pędach, żyjące na gałęziach drzew,
bardzo rzadko półpasożyty korzeniowe (pobierające
substancje pokarmowe z korzeni żywiciela) i tylko
1 gatunek (Phrygilanthus aphyllus) jest bezzieleniowym pasożytem zupełnym. Liście ułożone są zwykle naprzeciwlegle, skórzaste i zimozielone.
KWIATY: drobne, przeważnie promieniste.
Okwiat złożony z 4 lub 6 zielonkawych lub żywo
zabarwionych listków ułożonych w 2 jednakowych
okółkach. Liczba pręcików równa jest liczbie listków
okwiatu. Słupek zrasta się całkowicie z kubeczkowato rozszerzonym dnem kwiatowym. Zalążnia 1-
komorowa, dolna. Charakterystyczną cechą jest
silna redukcja zalążków, nie wykształcają się one
właściwie w ogóle, a woreczek zarodkowy pogrążony jest w tkance słupka.
OWOCE: jagoda, rzadziej pestkowiec.
UŻYTKOWANIE: w medycynie ludowej oraz
obrzędach duże znaczenie odgrywa jemioła
(Viscum). Niektóre gatunki powodują ogromne
straty w gospodarce leśnej, np. arceutobium
(Arceuthobium).
JK
– 21 –
GŁOWOCISOWATE (Cephalotaxaceae)
WYSTĘPOWANIE: Japonia, Chiny, Korea, pn.
Indie. Rodzinę reprezentuje 1 rodzaj z 8 gatunkami.
Rosną w dolnym piętrze lasów górskich.
MORFOLOGIA: zimozielone, niewielkie drzewa
(do 15 m wys.) lub krzewy z gałęziami ułożonymi
naprzeciwlegle lub po kilka w okółkach. Żywiczne.
Pędy roczne i dwuletnie zielone. Igły na krótkich
ogonkach, z wyraźnie wystającym wąskim nerwem
na górnej stronie i zaostrzone, długość nawet do
9 cm, od spodu z szerokimi, białymi paskami
i b. wąskimi, zielonymi brzegami i nerwem; ułożone
dwustronnie prawie płasko albo podnoszące się do
góry.
KWIATY: zwykle dwupienne; męskie w główkowatych skupieniach na krótkich nóżkach
w kątach igieł (na pędach zeszłorocznych), pyłek
bez powietrznych pęcherzyków; kwiaty żeńskie
małe (widoczne już w jesieni), mają po kilka lub
więcej zalążków na końcach szypułek. Nasiona
NASIONA
podobne do owoców typu pestkowca, ok. 2,5 cm
dł., zielonkawe lub z fioletowym odcieniem, osadzone po 1-2 na szypułkach, dojrzewają w drugim
roku; duża pestka okryta jest miąższem.
UŻYTKOWANIE: ozdobne. W Japonii z nasion
głowocisa otrzymywano trującą woskopodobną
substancję, używaną m.in. do wyrobu świec, oraz
olej do produkcji farb i lakierów.
JK
GORYCZKOWATE (Gentianaceae)
WYSTĘPOWANIE: głównie krainy o klimacie
umiarkowanym i subtropikalnym, szczególnie licznie
w górach. Rodzina obejmuje ponad 70 rodzajów
i około 1100 gatunków. Najliczniejszym rodzajem
jest goryczka (Gentiana) – 425 gat. We florze polskiej występuje 26 gat., gł. w górach.
MORFOLOGIA: rośliny zielne, rzadziej krzewy,
niewielkie drzewa, a nawet bezzieleniowe roztocza
o zredukowanych liściach. Liście naprzeciwlegle
ułożone, całe i całobrzegie, często nasadami
zrośnięte. Dla goryczek charakterystyczne są modyfikacje pędu w zależności od intensywności oświetlenia oraz wydłużanie się pędu kwiatowego po
przekwitnięciu.
KWIATY: przeważnie promieniste (rzadko słabo
grzbieciste), obupłciowe, często duże i efektownie
zabarwione. Zebrane w 2- lub 1-ramienne wierzchotki. Zrosłopłatkowe: rurkowaty kielich i korona
mają najczęściej po 5 łatek. Pręciki zaś, w liczbie
równej łatkom, przyrośnięte są nitkami do rurki korony. Słupek górny, o zalążni zwykle 1-komorowej.
OWOCE: torebki lub rzadko jagody.
UŻYTKOWANIE: lecznicze; goryczki – ze
względu na zawartość związków goryczowych,
przede wszystkim glikozydu gencjopikryny (największa zawartość w korzeniu) pobudzają pracę
wątroby i żołądka.
CHRONIONE W POLSCE: goryczki (Gentiana
i Gentianella) – wszystkie gatunki, z wyjątkiem g.
trojeściowej (G. asclepiadea); niebielistka trwała
(Sweertia perennis).
JK
– 22 –
GOŹDZIKOWATE (Caryophyllaceae)
WYSTĘPOWANIE: na wszystkich kontynentach, w różnych siedliskach (na Antarktydzie 1–
Colobanthus quitersis). Liczne gat. w Arktyce.
W Himalajach do 6000 m n.p.m. Rodzajów 80 i ok.
2000 gat. Najliczniejsze goździki (Dianthus) – 300
gat. i lepnice (Silene) – 300 gat. W Polsce 27 rodzajów i ok. 100 gat.
MORFOLOGIA: większość to rośliny zielne,
nieliczne krzewy (rodzaj Schidea z Hawajów).
Niektóre gatunki siedlisk skrajnych mają formę
poduszkową, np.: Gypsophila aretioides z pd.
Kaukazu i pn. Iranu, osiągająca 2 m śr. Liście pojedyncze, całobrzegie.
KWIATY: zebrane w charakterystyczne dwuramienne wierzchotki. Promieniste, najczęściej 5-krotne.
Płatki korony wolne, często zwężone ku nasadzie.
Zwykle owadopylne, też wiatropylne lub samopylne.
OWOCE: torebki, orzeszki, rzadko jagody. Nasiona z bielmem.
UŻYTKOWANIE: głównie jako rośliny w ogrodach skalnych: goździk chiński (Dianthus chinensis),
g.brodaty (D.barbatus), firletka chalcedońska (Lychnis chalcedonica), f.kwiecista (L.coronaria), rogownica kutnerowata (Cerastium tomentosum), łyszczec wiechowaty (Gypsophila paniculata) i inne.
W szklarniach uprawiany jest w licznych odmianach
goździk ogrodowy (D.caryophyllus), pochodzący
z pd. Europy. Saponiny używane są jako detergenty.
CHRONIONE W POLSCE: lepnica litewska
(Silene lithuanica), łyszczec wiechowaty (Gypsophila paniculata) oraz wszystkie goździki oprócz
g. kartuzka (D.carthusianorum) i g. kropkowanego
(D.deltoides).
JK
GRANATOWCOWATE (Punicaceae)
WYSTĘPOWANIE: obszar śródziemnomorski
od Półwyspu Bałkańskiego po Indie oraz wyspę
Sokotrę. Rodzina obejmuje 1 rodzaj granat (Punica)
z 2 gat.: g. właściwy (P. granatum) i P. protopunica.
MORFOLOGIA: krzewy lub niewielkie drzewa.
Młode gałęzie kolczaste. Liście naprzeciwlegle
ułożone i nie podzielone, eliptycznolancetowate, 3-8
cm dł.
KWIATY: obupłciowe, promieniste, duże i okazałe, żywo czerwone. Osadzone po 1-3 na szczytach
gałązek. Kielich i korona 5-8-dzielne, a kubeczkowato
rozszerzone dno kwiatowe zrośnięte jest z zalążnią
słupka – słupek jest więc dolny. Pręciki liczne,
umieszczone w wielu leżących ponad sobą
okółkach. Zalążnia podzielona jest na komory
piętrowo.
OWOCE: mięsista jagoda przypominająca nieco
jabłko (zwana zresztą popularnie jabłkiem granatu).
Okrywa skórzasta, początkowo czerwona, później
brązowo zabarwiona, pęka w czasie dojrzałości. Nasiona liczne, purpurowoniebieskie, podczas dojrzałości otoczone czerwoną, soczystą okrywą.
UŻYTKOWANIE: granat właściwy (P. granatum) jest ważną rośliną uprawną dostarczającą
jadalnych owoców. Okrywa nasion ma
orzeźwiający, kwaskowaty smak; przyrządza się
z niego lemoniady, napój granadinę, sorbety
i niekiedy wino. W lecznictwie używane są kwiaty,
okrywa owoców oraz kora i korzenie. Z okrywy
owoców otrzymuje się barwnik do barwienia jedwabiu i garbnik do skóry (safian). Roślina użytkowana od 7000 lat (Palestyna).
– 23 –
JK
GRUBOSZOWATE (Crassulaceae)
a
WYSTĘPOWANIE: obszary suche i ciepłe,
także krainy o klimacie umiarkowanym; brak natomiast w Australii i strefie arktycznej. Dużo gatunków endemicznych występuje na wyspach
Kanaryjskich, niektóre na Maderze. Rodzina obejmuje ponad 30 rodzajów i około 1450 gatunków.
We florze polskiej występuje 14 gatunków,
z których 9 należy do rodzaju rozchodnik (Sedum).
MORFOLOGIA: prawie wyłącznie rośliny
o grubych, mięsistych liściach (sukulenty liściowe)
i łodygach zielnych albo zdrewniałych i wtedy mają
postać krzewów lub nawet niewielkich drzew.
Liście ułożone skrętolegle lub naprzeciwlegle, blaszki nie podzielone. Tropikalne Bryophyllum calycinum
znane są z bulwkowatych rozmnóżek.
KWIATY: promieniste, zwykle 5-krotne. Działki
kielicha i płatki korony zwykle wolne. Ilość płatków
korony jest u niektórych przedstawicieli bardzo
zmienna (nawet w obrębie 1 osobnika!). Pręcikowie
b
c
a) grubosz Crassula, b) rojnik Sempervivum, c) rozchodnik Sedum
składa się z 2 lub rzadziej 1 okółka przeważnie wolnych pręcików. Owocolistki, w liczbie równej liczbie
płatków korony, tworzą odrębne, zupełnie wolne lub
jedynie częściowo zrośnięte słupki (słupkowie
apokarpiczne). Zalążnie 1-komorowe. Rośliny zapylane są przez owady, ptaki (Cotyledon) lub są samopylne.
OWOCE: mieszek, wyjątkowo torebka.
UŻYTKOWANIE: ozdobne. W tej rodzinie sukulentów ciekawym wyjątkiem jest rodzaj uwroć
(Tillaea) – obejmujący roczne, zielne rośliny wodne.
CHRONIONE W POLSCE: wszystkie gatunki
rojników Sempervivum i rojniczków Jovibarba.
JK
GRUJECZNIKOWATE (Cercidiphyllaceae)
WYSTĘPOWANIE: Japonia, Chiny. 1 rodzaj i 2
gatunki: grujecznik japoński (Cercidiphyllum japonicum) i g. wspaniały (C. magnificum).
MORFOLOGIA: drzewa do 30 m wys., 2-pienne.
Korona szerokopiramidalna. Gałęzie zróżnicowane
na długo- i krótkopędy. Liście z opadającymi
przylistkami; 2-postaciowe: pierzasto unerwione,
okrągławe, z sercowatą nasadą, karbowanym
brzegiem i ustawione naprzeciwlegle na długopędach albo dłoniasto unerwione, jajowate,
całobrzegie i ustawione skrętolegle na krótkopędach. W jesienne, wilgotne dni opadłe liście pachną
słodkawo (ciastem?).
KWIATY: 1-płciowe, bez okwiatu, rozwijają się
przed, względnie równocześnie z liśćmi. K. męskie
siedzące, pręcików 8-13. K. żeńskie siędzące, zebrane są w szypułkowe kwiatostany; słupek o wydłużonej szyjce, zalążnia górna, 1-komorowa.
OWOCE: mieszki, nasiona drobne, oskrzydlone.
gałązka z owocami
UŻYTKOWANIE: ozdobne. Na wiosnę, gałązki
pokryte są czerwonawą „mgiełką” kwiatów i nieco
później młodymi czerwonobrązowymi lub fioletowymi listkami (wczesny rozwój). Jesienią liście stają
się soczystożółte, częściowo pomarańczowe, łososiowe i czerwone. Grujeczniki nadają się na formowane żywopłoty.
JK
– 24 –
GRZYBIENIOWATE (Nymphaeaceae)
WYSTĘPOWANIE: zbiorniki wodne całego
świata. Rodzina liczy około 60 gatunków, połowa
tworzy rodzaj grzybienie (Nymphaea). We florze polskiej występują 2 gatunki grzybienia (Nymphaea) i 2
gatunki grążela (Nuphar).
MORFOLOGIA: trwałe (za wyjątkiem rodzaju
Euryale) rośliny wodne i błotne, z sokiem mlecznym.
Mogą tworzyć rozmnóżki. Kłącza zakorzeniają się
w dnie zbiornika. Liście ustawione skrętolegle, często 2-postaciowe: zanurzone w wodzie pocięte na
cienkie, nieraz włosowate łatki i pływające lub
wynurzone duże, często tarczowate, długoogonkowe, niekiedy na dolnej stronie opatrzone kolcami (Euryale, Victoria); powierzchnia liści jest
nawoskowana.
KWIATY: osadzone na długich szypułkach sięgają powierzchni wody, zwykle duże, efektowne,
wonne. Promieniste, kielich 3-5-listkowy. Liczne
płatki korony, umieszczone spiralnie na dnie kwia-
towym i żywo zabarwione (białe, różowe, niebieskie
lub żółte). Wyraźnie widoczne jest stopniowe przejście od płatków korony do pręcików. Słupek1, duży,
wielokomorowy i przeważnie dolny.
OWOCE: jagodokształtne, gąbczasto mięsiste.
UŻYTKOWANIE: ozdobne w oczkach wodnych
i wodach parkowych. Leczniczo używany jest grążel
żółty (działa na funkcje układu pokarmowego).
CHRONIONE W POLSCE: grzybienie białe
(Nyphaea alba), g. północne (N. candida), grążel
żółty (Nuphar luteum), g. drobny (N. pumilum).
JK
HEBANKOWATE (Ebenaceae)
WYSTĘPOWANIE: obszary tropikalne i subtropikalne. Wyróżniamy ok. 5 rodzajów i 500 gatunków.
Najliczniejszy rodzaj to hurma (Diospyros) – 240 gat.
MORFOLOGIA: najczęściej 2-pienne drzewa
i krzewy o bardzo twardym, ciemno przeważnie
zabarwionym drewnie. Liście ułożone zwykle skrętolegle, nie podzielone, skórzaste, błyszczące.
KWIATY: promieniste, zwykle rozdzielnopłciowe,
pojedyncze, pachwinowe lub zebrane w małe wierzchotkowe kwiatostany (występuje kaulifloria).
Okwiat 3- do 7-krotny, zróżnicowany na kielich
o działkach zrosłych i zrosłopłatkową koronę (często
dzwonkowatą). Pręcikowie przeważnie w 2 okółkach złożone z 6-14 pręcików wolnych lub połączonych parami, przyrośniętych do korony. Słupek 1,
zbudowany z 2-8 owocolistków, o zalążni górnej,
podzielonej na wiele (do 20) komór. Owadopylne.
OWOCE: jagoda, często z zielonymi działkami
kielicha (osiąga pokaźne rozmiary).
UŻYTKOWANIE: hurma hebanowa (D. ebenum) dostarcza drewna czarnego, ciężkiego,
odpornego na butwienie, używanego do wyrobu
części instrumentów muzycznych, pomiarowych
i przedmiotów ozdobnych. Czarny heban i heban
kolorowy pochodzą też z innych gatunków hurmy.
Owoce hurmy wschodniej (D. kaki) i h. kaukaskiej
(D. lotus) są jadalne (surowe i przetworzone) i mają
niezrównany smak; sokiem nasyca się sieci rybackie
i drewno w celu zapobieżenia gniciu. Setki odmian
ogrodniczych
JK
– 25 –
JASKROWATE (Ranunculaceae)
WYSTĘPOWANIE: na wszystkich kontynentach oprócz Antarktydy, głównie w strefie umiarkowanej półkuli pn. Około 50 rodz. i ponad 2000 gat.
Najliczniejsze rodzaje: jaskier (Ranunculus) – ok.
600 gat., powojnik (Clematis) – ok. 400 gat., tojad
(Aconitum) – ok. 300 gat. W Polsce 21 rodz. i ok.
80 gat.
MORFOLOGIA: przeważnie byliny, rzadziej
rośliny jednoroczne i dwuletnie; także półkrzewy,
krzewy i pnącza. Blaszka liściowa różnie wykształcona.
KWIATY: w różnego typu kwiatostanach; rzadko
pojedyncze, najczęściej obupłciowe i promieniste.
Pręciki liczne, ułożone spiralnie, czasem część z nich
przekształcona w miodniki. Zwykle owadopylne.
OWOCE: orzeszki, mieszki, torebki, rzadziej jagody.
Nasiona z bielmem.
UŻYTKOWANIE: większość gat. zawiera
trujące alkaloidy i glikozydy. Kiedyś wykorzystywane leczniczo i do zatruwania strzał. Obecnie
niewielkie zastosowanie w medycynie. Nasiona
czarnuszki używane są jako przyprawa. Liczne
gatunki ozdobne.
CHRONIONE W POLSCE: miłek wiosenny
(Adonis vernalis), orlik pospolity (Aquilegia vulgaris), pełnik europejski (Trollius europaeus),
pluskwica europejska (Cimicifuga europea), powojnik prosty (Clematis recta), zawilec narcyzowy
i z. wielkokwiatowy (Anemone narcissiflora, A.sylvestris) oraz wszystkie gat. z rodzaju sasanka
(Pulsatilla) i tojad (Aconitum).
JK
JASNOTOWATE (Lamiaceae)
WYSTĘPOWANIE: prawie na całej kuli ziemskiej. Wiele gatunków występuje w ciepłym i suchym pasie od Wysp Kanaryjskich do zach.
Himalajów. Około 200 rodzajów i 3500 gatunków.
Najliczniejsze rodzaje: szałwia (Salvia) – ok. 700
gat., Hyptis – ok. 350 gat. W Polsce 25 rodzajów
i ok. 80 gatunków.
MORFOLOGIA: większość to rośliny zielne oraz
półkrzewy. W tropikach krzewy i drzewa (Hyptis –
do 15 m wys.) oraz pnącza. Łodygi gatunków zielnych 4-kanciaste, z pasmami kolenchymy na
krawędziach. Liście naprzeciwległe o wykształconej
blaszce. Włoski gruczołowe wydzielają wonne
olejki eteryczne.
KWIATY: grzbieciste, wargowe, 5-krotne, o działkach okwiatu zrośniętych. Dolna warga powstała ze
zrośnięcia 3, a górna 2 płatków. Kwiaty skupione
w kątach liści w siedzące wierzchotki. Owadopylne.
Pręciki 4 (czasem 2), dwusilne (jedna para dłuższa
od drugiej), przyrośnięte nitkami do rurki korony.
Słupek o zalążni górnej, 2-krotnej, 4-dzielnej.
OWOCE: 1-nasienne rozłupki. Nasiona z bielmem.
UŻYTKOWANIE: rośliny lecznicze i przyprawowe, np.: szałwia lekarska (Salvia officinalis),
majeranek (Origanum majorana), mięta (Mentha),
melisa (Melissa), lawenda (Lavandula), cząber
(Satureja), bazylia (Ocimum), hyzop lekarski (Hyssopus officinalis), rozmaryn lekarski (Rosmarinus
officinalis) i wiele innych. Liczne gatunki ozdobne.
JK
– 26 –
KAKTUSOWATE (Cactaceae)
WYSTĘPOWANIE: tropikalne i subtropikalne
suche obszary obu Ameryk (szczególne bogactwo
form w Meksyku i w Peru), kilka gatunków występuje w Afryce. Około 120 rodzajów i ponad 2000 gat.
MORFOLOGIA: od form drobnych po olbrzymy.
Większość to sukulenty łodygowe (reszta drzewa
i krzewy). Łodygi są kuliste, kolumnowe, żebrowane, spłaszczone, mięsiste – zawierają tkankę
magazynującą wodę; pokryte są gęsto cierniami
2
(przekształcone liście); przejęły asymilację CO (są
zielone i mają szparki). Liście asymilacyjne występują u prymitywnego rodzaju drzewidło (Pereskia).
KWIATY: duże, barwne, często mocno pachnące.
Promieniste i grzbieciste, prawie zawsze obupłciowe. Okwiat pojedynczy, wielolistkowy. Pręciki liczne, umieszczone nierzadko spiralnie na dnie kwiatowym. Słupek 1, dolny; u prymitywnych przedstawicieli słupki liczne, prawie wolne. Zapylane
przez owady, ptaki i nietoperze.
OWOCE: często mięsiste, czasem twarde,
pokryte zwykle kolącymi cierniami.
UŻYTKOWANIE: ozdobne. Są ulubionymi
obiektami uprawy doniczkowej i szklarniowej.
Szczególną rolę pełnią opuncje (Opuntia), dostarczają jadalnych owoców i używane są na żywopłoty. Największym kaktusem jest karnegia
olbrzymia (Carnegia gigantea) osiągająca 20 m,
rośnie gł. na pustyniach Arizony. Kaktusy dostarczają wody pitnej na obszarach bezwodnych
(„źródła pustyni”).
JK
KAMELIOWATE (Theaceae)
WYSTĘPOWANIE: kraje tropikalne i subtropikalne. Rodzina liczy około 30 rodzajów i 550 gatunków.
MORFOLOGIA: wiecznie zielone rośliny o zdrewniałych łodygach (drzewa i krzewy). Liście ułożone
skrętolegle, nie podzielone, skórzaste lub błoniaste.
KWIATY: duże i pachnące, najczęściej 5-dzielne.
Okwiat zróżnicowany na kielich i koronę. U prymitywnych przedstawicieli działki i płatki umieszczone
są spiralnie na osi kwiatu. Pręcikowie – zbudowane
z wielu pręcików, które u bardziej wyspecjalizowanych gatunków zrastają się z nasadami w 5 pęczków. Słupek przeważnie górny, o zalążni podzielonej
na tyle komór, ile jest owocolistków (3-5).
OWOCE: torebka lub pestkowiec.
UŻYTKOWANIE: najważniejszą dla człowieka
rośliną tej rodziny jest herbata (Thea), z jej liści
przyrządza się jeden z najpopularniejszych naparów
świata (2-4% teiny). Wyróżnia się 2 rodzaje surowca:
h. zieloną (nie fermentowaną) i h. czarną (fermentowaną) Przyrządzanie herbaty było już w Chinach
znane na 3000 lat p.n.e., jednak sposób, w jaki to
robimy obecnie, datuje się dopiero od XVw. Nasiona
kamelii (Camellia) zawierają do 70% tłuszczu,
z którego otrzymuje się wysokiej jakości olej.
– 27 –
JK
KAPAROWATE (Capparidaceae)
WYSTĘPOWANIE: kraje tropikalne i subtropikalne, nieliczni przedstawiciele sięgają do strefy
umiarkowanej. Rodzina obejmuje ok. 46 rodzajów
i ok. 900 gatunków.
MORFOLOGIA: rośliny zielne, krzewy, drzewa.
Ogruczolone albo opatrzone kolcami. Liście ułożone
skrętolegle, zawierające często komórki mirozynowe z enzymem myrozynazą rozkładającym
glikozyd glukokaparynę na glukozę i składniki olejku
metylogorczycowego o charakterystycznym smaku
i zapachu.
KWIATY: obupłciowe, zebrane w groniaste
kwiatostany. Zróżnicowane na kielich i koronę
(zwykle 4-dzielne), przeważnie grzbieciste. Szczególnym elementem jest różnej długości, wytworzony przez dno kwiatowe trzoneczek, na którym
umieszczony jest słupek wraz z pręcikami (androgynofor) albo tylko słupek (gynofor). Pręcików od 4
do wielu. Słupek górny, o zalążni 1-komorowej lub
podzielonej na komory fałszywymi przegrodami.
OWOCE: bardzo różnorodne, często łuszczyny,
czasem jagoda, torebka pękająca klapami lub
orzeszek.
UŻYTKOWANIE: kapar ciernisty (Capparis
spinosa) dostarcza pikantnej przyprawy zwanej
kaparami – są to niedorozwinięte pączki kwiatowe
solone, marynowane w occie lub konserwowane
w oliwie. Jest rośliną także leczniczą i paszową.
Namiastką kaparów są pączki kwiatowe nasturcji
wielkiej (Tropaeolum majus) i knieci błotnej (Caltha
palustris).
JK
KAPUSTOWATE (Brassicaceae)
WYSTĘPOWANIE: gł. w strefie umiarkowanej
półkuli pn. Około 380 rodzajów i 3200 gatunków.
W Polsce 41 rodzajów i około 95 gatunków.
MORFOLOGIA: rośliny zielne, półkrzewy, rzadziej krzewy do 2 m wys. oraz pnącza. Liczne
wysokogórskie tworzą poduszki. Liście często
tworzą przyziemną rozetę. Rośliny nagie lub pokryte
różnymi włoskami. Sok komórkowy zawiera związki
siarko-organiczne nadające roślinom ostry zapach
i smak.
KWIATY: dwusymetryczne, 4-krotne, zebrane
zwykle w szczytowe, bezlistne kwiatostany. Działki
kielicha i korony wolne.
OWOCE: łuszczyny wielonasienne, rzadziej jednonasienne lub przewęziste. Bielmo nieobecne.
UŻYTKOWANIE: warzywa: kapusta warzywna
(Brassica oleracea) wraz z odmianami – kapustą
głowiastą i włoską, kalafiorem, brokułem, kalarepą, brukselką, jarmużem; rzepa (Brassica rapa),
rzodkiew i rzodkiewka (Rhaphanus sativus). Przyprawowe: gorczyca biała i czarna (Sinapis alba,
S. nigra), chrzan (Armoracia lapatifolia). Oleiste:
rzepak (Brassica napus). Wiele gat. zawiera dużo
wit.C (niektóre lecznicze). Ozdobne, np.: lak
(Cheiranthus cheiri), lewkonia (Matthiola incana),
maciejka (Matthiola bicornis), miesiącznica roczna
(Lunaria annua).
CHRONIONE W POLSCE: warzucha polska
(Cochlearia polonica) – endemit polski (k/Olkusza).
– 28 –
JK
KASZTANOWCOWATE (Hippocastanaceae)
WYSTĘPOWANIE: strefy umiarkowane Europy,
Azji i w Ameryce sięgając do Wenezueli. Do rodziny
należą 2 rodzaje: kasztanowiec (Aesculus) – 25
gatunków i Billia – 2 gat. w tropikach.
MORFOLOGIA: drzewa lub krzewy. Liście dłoniastozłożone (z 5-9 listków), na długich ogonkach;
ustawione naprzeciwlegle. W tkankach występują
komórki wydzielnicze.
KWIATY: duże i efektownie zabarwione, grzbieciste, zebrane są w szczytowe grona. W tym
samym kwiatostanie mogą wystąpić 3 rodzaje
kwiatów (trimonoecja): męskie, żeńskie i obupłciowe. Okwiat zróżnicowany na 5-działkowy
u nasady zrośnięty kielich (działki wolne u Billia)
oraz najczęściej 4-5-płatkową wolną koronę.
Wykształcony jest często pozapręcikowy krążek
miodnikowy. Pręcików 5-9 wolnych. Słupek 1 górny.
Zalążnia 3-komorowa.
OWOCE: 1-komorowa, 1-nasienna skórzasta
torebka pękająca 3 klapami. Nasiona bez tkanki
odżywczej (zwane powszechnie, choć niesłusznie,
kasztanami), z dużym, kolistym znaczkiem (hilum).
UŻYTKOWANIE: ozdobne. Jako drzewa przydrożne i alejowe; wśród nich najczęściej pochodzący z Bałkanów kasztanowiec zwyczajny (A. hippocastanum) – jego uprawę rozpoczęto w Austrii,
gdzie został sprowadzony z Konstantynopola
w 1576r. Roślina lecznicza – w Turcji leczono nią
dawniej kaszel i dychawicę u koni, fakt ten wpłynął
zapewne na powstanie gatunkowej nazwy łacińskiej
hippocastanum, co znaczy „koński kasztan”.
JK
KIELICHOWCOWATE (Calycanthaceae)
WYSTĘPOWANIE: Ameryka Północna i Australia – rodzaj kielichowiec (Calycanthus) z 5
gatunkami; Chiny i Japonia – rodzaj zimokwiat
(Chimonanthus) z 4 gatunkami.
MORFOLOGIA: krzewy. Liście pojedyncze,
całkowite, krótkoogonkowe, ułożone naprzeciwlegle. Gałązki, liście, a zwłaszcza drewno kielichowca
wydają przyjemny, silny zapach korzenny.
KWIATY: okazałe, promieniste, silnie pachnące
(winnie), obupłciowe, o spiralnym ułożeniu części.
Dno kwiatowe wklęsłe (kubkowate), zgrubiałe; z jego
brzegów wyrasta wielolistkowy czerwonobrunatny
niezróżnicowany okwiat. Pręciki zwykle liczne (305), na ich końcach znajdują się białe ciałka zjadane
przez zapylające kwiaty chrząszcze. Słupki liczne
(20), wolne, wyrastające na wklęsłej części dna
kwiatowego. Zalążnia górna.
OWOCE: 1-nasienne niełupki otoczone powiększonym i zmięśniałym dnem kwiatowym (niby-
pylnik z ciałkiem
zjadanym przez chrząszcze
torebką). Nasiona z dużym zarodkiem, bez tkanki
odżywczej.
UŻYTKOWANIE: ozdobne. Kielichowiec jest
oryginalnym krzewem o niezwykłej barwie kwiatów
i pięknym zapachu; kwitnie od czerwca do sierpnia.
JK
– 29 –
KLONOWATE (Aceraceae)
WYSTĘPOWANIE: od subarktycznych rejonów
Europy i Alaski do tropików Ameryki Środk. (góry
Gwatemali). Acer laurinum dochodzi do 10°szer.
geogr. pd. (wyspa Timor). W Himalajach rosną do
3300 m n.p.m. Dwa rodzaje: klon (Acer, 150 gat.)
i Dipteronia (2 gat., środk. – wsch. Chiny). W Polsce
3 gat.: klon zwyczajny (Acer platanoides), klon
jawor (A. pseudoplatanus) i klon polny (A. campestre).
MORFOLOGIA: drzewa, rzadziej krzewy. Liście
naprzeciwległe, przeważnie sezonowe, bez przylistków, niepodzielone lub podzielone, wyjątkowo
złożone. W jesieni liście niektórych gatunków przebarwiają się na czerwono lub żółto.
KWIATY: małe, promieniste, obupłciowe,
zebrane w groniaste lub wiechowate kwiatostany.
Często w kwiatostanie występują kwiaty różnej płci
(poligamiczne). Kielich wolny 5 (4)-działkowy. Płatki
korony wolne, w liczbie 5-4, lub brak. Pręcików 8.
Słupek górny, 2-krotny i 2-komorowy, spłaszczony,
zwykle jest otoczony dyskiem miodnikowym.
Zalążki po jednym w każdej komorze.
OWOCE: rozłupnie rozpadające się na 2 spłaszczone i oskrzydlone orzeszki.
UŻYTKOWANIE: z klonu cukrowego (A. sacchrum) – Ameryka Pn. uzyskuje się syrop służący do
produkcji cukru. Ozdobne.
JK
KŁOKOCZKOWATE (Staphyleaceae)
WYSTĘPOWANIE: umiarkowane i umiarkowanie ciepłe obszary Eurazji oraz obu Ameryk.
Rodzina obejmuje około 50 gatunków. We florze polskiej występuje tylko 1 gat.: kłokoczka południowa
(Staphylea pinnata), rośnie w pd.–wsch. części
kraju oraz na nielicznych stanowiskach na Śląsku
i w Jurze Krakowsko – Częstochowskiej.
MORFOLOGIA: krzewy i niewielkie drzewa.
Liście ułożone skrętolegle lub naprzeciwlegle,
pierzasto- lub dłoniastozłożone, opatrzone są
przylistkami.
KWIATY: promieniste, obu- lub rozdzielnopłciowe, zebrane w zwisające grona lub wiechy.
Okwiat 5-krotny i zróżnicowany na kielich i koronę.
Działki kielicha często zabarwione podobnie jak
płatki. Pręcików przeważnie 5, zebranych w 1
okółku, znajdującym się po zewnętrznej stronie
krążka miodnikowego, ten ostatni występuje więc
między pręcikami a słupkiem. 2-3 owocolistki
wytwarzają u prymitywnych przedstawicieli swobodne słupki, u innych (bardziej wyspecjalizowanych) stopniowo zrastają się, tworząc w końcu 1
słupek górny, o zalążni podzielonej na komory.
OWOCE: rozdęta torebka lub jagoda.
UŻYTKOWANIE: z kłokoczką południową
związanych jest szereg zwyczajów ludowych, m.in.
z nasion wyrabia się różańce. Ozdobne.
CHRONIONE W POLSCE: kłokoczka południowa (Staphylea pinnata).
JK
– 30 –
KOKORNAKOWATE (Aristolochiaceae)
WYSTĘPOWANIE: głównie rejony tropikalne
i podzwrotnikowe, także obszary o klimacie umiarkowanym; w Polsce – kokornak powojnikowaty
(Aristolochia clematitis) – być może zawleczony
oraz kopytnik pospolity (Asarum europaeum).
Rodzina składa się z 6-7 rodzajów i ok. 600
gatunków.
MORFOLOGIA: krzewy, często pnącza, rzadko
rośliny zielne. Liście pojedyncze, nie podzielone, bez
przylistków, ustawione skrętolegle.
KWIATY: obupłciowe, żółtozielone lub czerwonobrązowe; promieniste z kilkoma nie zrośniętymi
słupkami (słupkowie apokarpiczne) – kopytnik
(Asarum) i grzbieciste, wysoko wyspecjalizowane
pułapkowe – kokornak (Aristolochia). Okwiat pojedynczy (podwójny u Saruma). Pręcików 6-12 (do
36). Słupek dolny, zrasta się zwykle z kubeczkowato rozszerzonym dnem kwiatowym.
OWOCE: torebka, często pękająca od podstawy.
Nasiona Asarum rozprzestrzeniane są przez mrówki,
płaskie nasiona licznych gatunków (300) z rodzaju
Aristolochia rozsiewane są przez wiatr.
UŻYTKOWANIE: lecznicze. Kokornak wielkolistny (A. macrophylla) dzięki silnemu wzrostowi
i gęstemu, dachówkowatemu ulistnieniu nadaje się
do okrywania altan, pergoli, kolumn i różnego rodzaju
ogrodzeń.
JK
KOMOSOWATE (Chenopodiaceae)
WYSTĘPOWANIE: głównie na stepach i pustyniach, często o zasolonej glebie (prerie i pampasy
Ameryki, „sołonczaki” środkowej Azji, zasolone
równiny Australii); liczne rodzaje rosną na brzegach
mórz: Czerwonego, Kaspijskiego i Śródziemnego;
wiele gatunków występuje w miejscach ruderalnych. Wyróżniamy ponad 100 rodzajów i około 1500
gat. W Polsce najważniejsze rodzaje to komosa
(Chenopodiaceae) i łoboda (Atriplex).
MORFOLOGIA: roczne albo trwałe rośliny
zielne, krzewy, rzadziej drzewa (Haloxylon), niekiedy
o pędach mięsistych, niemal bezlistnych. Liście
pojedyncze, mięsiste, względnie zredukowane do
łusek, ustawione są skręto- rzadziej naprzeciwlegle.
KWIATY: drobne, zebrane w gęste, o skomplikowanej budowie kwiatostany (wierzchotki),
promieniste, często z przykwiatkami; obu- albo 1płciowe (wówczas rośliny 2-pienne: Gragia, lub 1pienne: Sarcobatus). Okwiat pojedynczy, złożony
z 5-0 błoniastych listków. Pręcików 2-5. Słupek
1, górny. Zalążnia 1-komorowa. Wiatro- i owadopylne.
OWOCE: orzeszki opatrzone często wyrostkami.
UŻYTKOWANIE: gatunki i odmiany z rodzaju:
burak (Beta) i szpinak (Spinacia) jest uprawianych
jako warzywa lub na paszę. Podobnie niektóre
komosy, a także ze względu na nasiona bogate
w skrobię lub dla substancji aromatycznych;
również do celów leczniczych. Afrykański, drzewiasty kłączel bezlistny (Anabasis aphylla) jest
ważnym elementem w pożywieniu wielbłądów.
JK
– 31 –
KOZŁKOWATE (Valerianaceae)
WYSTĘPOWANIE: obszary o klimacie umiarkowanym półkuli północnej. Rodzina obejmuje 420
gatunków. We florze polskiej występuje 9 gat.,
m.in.: kozłek lekarski (Valeriana officinalis)
i roszpunka warzywna (Valerianella olitoria).
MORFOLOGIA: przeważnie rośliny zielne lub
(rzadko) krzewy. Liście ułożone naprzeciwlegle
i często pierzaste.
KWIATY: drobne, zebrane w różnego rodzaju
gęste kwiatostany, obupłciowe (1-płciowe i dwupienne u Valeriana). Osi symetrii zwykle nie ma;
jedynie kwiaty prymitywnych przedstawicieli są
promieniste (Patrinia). Okwiat podwójny. Korona
grzbiecista, zrosłopłatkowa i zwykle 5-dzielna, opatrzona u podstawy ostrogą (czasem jedynie jako
małe uwypuklenie). Kielich trwały, w czasie kwitnienia drobny. Pręcikowie ulega redukcji w związku
z utratą promienistej symetrii kwiatów, czasem
pozostaje tylko 1 pręcik (ostrogowiec – Centranthus). Słupek dolny, o zalążni 3-komorowej.
OWOCE: nasienie rozwija się w tylko 1 komorze,
stąd owoc jest 1-nasienną niełupką opatrzoną przekształconym w organ lotny lub czepny kielichem
(np. u kozłka kielich przekształcony jest w puch kielichowy czyli pappus).
UŻYTKOWANIE: roszpunka warzywna spożywana jest jak sałata (gł. we Francji). Leczniczo
wykorzystywane są gatunki z rodzaju kozłek (korzenie), ostrogowiec czerwony (Centranthus ruber).
JK
KRĘPIENIOWATE (Lardizabalaceae)
WYSTĘPOWANIE: Azja (Himalaje, Chiny i Japonia), Ameryka Pd. (Chile). Do rodziny należy
7 rodzajów z 20 gatunkami.
MORFOLOGIA: 1- lub 2-pienne zdrewniałe
pnącza, wyjątkowo krzewy (palecznik – Decaisnea).
Liście dłoniasto złożone (pierzasto u palecznika),
ustawione skrętolegle, bez przylistków.
KWIATY: rozdzielnopłciowe (obupłciowe u palecznika), promieniste, 3-krotne, stojące pojedynczo
lub zebrane w grona. Okwiat w 2 okółkach, złożony
z 3- do 6-działkowego kielicha i 6-płatkowej korony
lub jej brak. Kwiaty męskie z 6 pręcikami wolnymi
lub zrośniętymi u nasady. Zazwyczaj między
okwiatem a pręcikowiem wykształcone są miodniki.
Kwiaty żeńskie z 3-15 wolnymi słupkami o prawie
siedzących znamionach. Zalążnia górna, zazwyczaj
z licznymi zalążkami.
OWOCE: jagody lub mięsiste, oryginalnie barwne
torebki przy dojrzewaniu pękające podłużnie.
UŻYTKOWANIE: ozdobne. Palecznik ze względu na wyjątkowe owoce czyli walcowate, mięsiste
torebki, długości do 10 cm, niebieskie. Akebia pięciolistkowa (Akebia quinata) i a. trójlistkowa (A. trifoliata) – bardzo ozdobne pnącza, cenione ze względu
na długo utrzymujące się liście, owoce jadalne.
JK
– 32 –
KRWAWNICOWATE (Lythraceae)
kw. krótkoszyjkowy
WYSTĘPOWANIE: gł. w obszarach tropikalnych
i subtropikalnych, b. niewielka część w strefie klimatu umiarkowanego. Do rodziny należy ponad 20
rodzajów i ok. 500 gatunków. W Polsce rosną 3 gat.
krwawnicy (Lythrum) i bebłek błotny (Peplis portula).
MORFOLOGIA: drzewa, krzewy albo rośliny
zielne (czasem kolczaste: Lawsonia). Liście pojedyncze, przeważnie całkowite, ustawione naprzeciwlegle lub okółkowo.
KWIATY: często duże i efektowne. Obupłciowe,
promieniste, wyjątkowo grzbieciste – lepnota (Cuphea). Dno kwiatowe kubkowate lub rurkowate –
hypantium. Kielich zrosłodziałkowy, korona wolna
złożona z 4-16 płatków. Pręcików zwykle 2 razy tyle
co płatków, w 2 okółkach. Słupek 1, górny (dno
kwiatowe otacza zalążnię, ale nie zrasta się z nią).
U niektórych przedstawicieli, np. krwawnicy pospolitej (L. salicaria) występują kwiaty trójpostaciowe,
o różnym stosunku długości pręcików i szyjki słupka,
co decyduje o interesującej biologii zapylania.
kw. średnioszyjkowy
kw. długoszyjkowy
OWOCE: torebka.
UŻYTKOWANIE: ozdobne: gatunki lepnoty,
piękne drzewo Lagerstroemia indica, lawsonia
bezbronna (Lawsonia inermis) – dostarcza też henny
(barwnika używanego do włosów i brwi), z cienkich
pędów wyrabia się kosze, z nasion uzyskuje się olej
kosmetyczny. Lecznicze, np. krwawnica pospolita.
JK
KRZYŻOWNICOWATE (Polygalaceae)
WYSTĘPOWANIE: obszary o klimacie tropikalnym, subtropikalnym, a także umiarkowanym na
całej kuli ziemskiej (z wyjątkiem Nowej Zelandii).
Rodzina obejmuje około 900 gat. W Polsce rosną
dziko 4 gatunki z największego rodzaju krzyżownica
(Polygala).
MORFOLOGIA: drzewa (niewielkich rozmiarów), krzewy, pnącza o zdrewniałych łodygach,
rośliny zielne, a nawet kilka bezzieleniowych
pasożytów i roztocza. Liście o blaszkach nie podzielonych, różnie ułożone, z gruczołami
KWIATY: obupłciowe,, grzbieciste, zebrane
w groniaste kwiatostany; opatrzone 1 przysadką
i 2 podkwiatkami. Kielich złożony z 5 działek, 2 z nich
są często znacznie większe od pozostałych i barwne
(skrzydełka). Korona 5-płatkowa lub 2 płatkowa (redukcja następuje w celu przystosowania do owadopylności). Z trzech pozostałych jeden przekształca
się w czółenko (z postrzępionym przyrostkiem na
HETEROSTYLIA
d) jego przyrostek
e) boczne
płatki
korony
a) drobne działki kielicha
b) działki ("skrzydełka")
kielicha podobne do
płatków korony
c) dolny płatek korony
("czółenko")
szczycie), obejmujące pręciki i słupek. Pręcików
10-8 i mniej, które zrastają się nitkami w rurkę otaczającą słupek i zrośniętą przynajmniej częściowo
z czółenkiem. Słupek górny, zalążnia 2-komorowa.
Owadopylne, czasami autogamiczne.
OWOCE: torebka lub rzadziej orzeszek.
UŻYTKOWANIE: lecznicze: krzyżownica wirginijska (Polygala senega), k. gorzkawa (P. amarella).
JK
– 33 –
KULNIKOWATE (Globulariaceae)
WYSTĘPOWANIE: górzyste tereny obszaru
śródziemnomorskiego. Rodzina liczy około
20 gatunków. Najliczniejszy rodzaj to kulnik
(Globularia).
MORFOLOGIA: trwałe rośliny zielne lub małe
krzewy. Liście ustawione skrętolegle w rozetkach,
odwrotniejajowate, bez przylistków.
KWIATY: obupłciowe, grzbieciste, zazwyczaj
drobne, zebrane są w główkowate kwiatostany,
otoczone licznymi listkami okrywowymi. Kielich
rurkowaty 5-łatowy, promienisty albo słabo 2-wargowy. Korona niebieska, 4-, 5-łatowa, 2-wargowa
(dolna warga 2-łatowa często silnie zredukowana). Pręciki 4 (2) wolne, 2-silne. Krążek
miodnikowy często jest. Słupek 1. Zalążnia górna,
1-komorowa.
OWOCE: orzeszek otoczony trwałym kielichem.
Nasiona z prostym zarodkiem i mięsistą tkanką
odżywczą
rozcięta korona
UŻYTKOWANIE: cieszą oczy w stanie dzikim,
w ogrodach botanicznych i w ogródkach.
JK
LIPOWATE (Tiliaceae)
WYSTĘPOWANIE: obszary tropikalne i subtropikalne, także strefa umiarkowana. Rodzina obejmuje 48 rodzajów i ok. 720 gatunków. Najliczniejsze
rodzaje: Grewia – ok. 150 gat., lipa (Tilia) – ok. 45
gat., juta (Corchorus) – ok. 40 gat. W Polsce w stanie dzikim rosną dwa gatunki: lipa drobnolistna (Tilia
cordata) i l. szerokolistna (T. platyphyllos).
MORFOLOGIA: większość to drzewa i krzewy,
rzadziej rośliny zielne. Liście pojedyncze, całkowite
z przylistkami, długoogonkowe, ustawione skrętoniekiedy naprzeciwlegle.
KWIATY: pachnące, żółtawe lub białe, obupłciowe, rzadziej 1-płciowe, promieniste, o koronie
wolnopłatkowej, 5-ciokrotnej, skupione zwykle
w kwiatostany wierzchotkowe. Pręciki liczne, wolne
lub zrośnięte w pęczki. Słupek 1 z 1 szyjką o 2-10
znamionach. Zalążnia górna, wielokomorowa.
OWOCE: mięsiste lub suche; torebka, 1-nasienny
orzeszek lub rozłupnia.
UŻYTKOWANIE: cenne drewno używane
w snycerstwie i rzeźbiarstwie; miododajne i lecznicze kwiaty – lipa (Tilia); włóknodajne: juta torebkowa (Corchorus capsularis) i j. warzywna (C. olitorius) – młode pędy i liście jadalne; ozdobne; sadzona w parkach i ogrodach lipa oraz uprawiana
w mieszkaniach jeżatka afrykańska (Sparmannia
africana) – tzw. lipka pokojowa znana ze swoich
szczególnie wrażliwych pręcików.
JK, KZ
– 34 –
LNOWATE (Linaceae)
WYSTĘPOWANIE: obszary o klimacie umiarkowanym i subtropikalnym, nieliczni przedstawiciele w strefie tropikalnej. Rodzina obejmuje
15 rodzajów z ok. 300 gatunkami. Najliczniejszym
rodzajem jest len (Linum) – ok. 200 gat. W Polsce
2 rodzaje i 8 gatunków.
MORFOLOGIA: rośliny zielne, krzewinki i krzewy. Liście zwykle skrętoległe, rzadziej naprzeciwległe i okółkowe, pojedyncze całkowite z przylistkami lub bez; często z komórkami śluzowymi
w skórce.
KWIATY: obupłciowe, promieniste, zebrane
w 2-ramienne wierzchotki lub skrętki. Płatki korony
i działki kielicha wolne. Pręcików 5. Słupek 1 zalążnia górna zrośnięta z 5-ciu (rzadziej 3-4-ech) owocolistków i tyluż komorowa.
OWOCE: torebka.
UŻYTKOWANIE: w powszechnej uprawie jest
len zwyczajny (L. usitatissimum), znany od 6-ciu
wiązki włókna, złożone z wydłużonych u szczytu zaostrzonych
komórek, o zgrubiałych, lecz niezdrewniałych ściankach, ściśle ze
sobą spojonych
tysiącleci (Mezopotamia, Egipt), dostarczający
włókien i oleju (gł. do celów technicznych) oraz
nasion używanych w lecznictwie. Inne gatunki lnów
np.: len złocisty (L. flavum) – kwiaty złocistożółte,
l. trwały (L. perenne) – kwiaty liliowoniebieskie,
l. wielkokwiatowy (L. grandiflorum) – kwiaty ciemnokarminowe są cennymi bylinami rabatowymi
i parkowymi.
CHRONIONE W POLSCE: len złocisty (L. flavum), len włochaty (L. hirsutum).
JK,KZ
MAGNOLIOWATE (Magnoliaceae)
WYSTĘPOWANIE: najwięcej gatunków występuje w górskich lasach Azji Pd.-Wsch., w pd.-wsch.
części Ameryki Pn., w Ameryce Środk. i punktowo
w Brazylii. Rodzina ma charakter reliktowy.
Najstarsze kopalne szczątki znane są z kredy (135
mln lat temu). Obecnie rodzina liczy 12 rodzajów
i 230 gat.
MORFOLOGIA: drzewa, osiągające 60 m wys.,
rzadziej krzewy. Blaszka liściowa zwykle cała,
dochodzi do 1 m dł. (Magnolia macrophylla).
Przylistki obecne.
KWIATY: obupłciowe, wyjątkowo jednopłciowe,
okazałe, do 35 cm śr., owadopylne. Okwiat niezróżnicowany. Słupki i taśmowate pręciki liczne,
ułożone spiralnie na osi kwiatowej.
OWOCE: mieszki, orzeszki, ułożone spiralnie.
U niektórych gatunków ze zrośniętych słupków
powstają mięsiste owocostany. Nasiona z obfitym
bielmem zawierają do 50% tłuszczu.
UŻYTKOWANIE: bardzo ozdobne, najbardziej
znane są magnolie, kwitnące zwykle przed rozwojem liści. W naszym klimacie najodporniejsze gat.
to: magnolia japońska (M. kobus), m. wierzbolistna
(M. salicifolia), m. gwiaździsta (M. stellata), m.
czerwonokwiatowa (M. liliflora), m. Soulange'a
(M. x soulangeana) oraz tulipanowiec amerykański
(Liriodendron tulipifera). Drewno ma znaczenie
gospodarcze. W przemyśle perfumeryjnym wykorzystuje się kwiaty (Magnolia grandiflora). Niektóre
gatunki stosowane są w medycynie (M. officinalis).
JK
– 35 –
MAKOWATE (Papaveraceae)
a
WYSTĘPOWANIE: gł. w umiarkowanej strefie
półkuli pn., niewiele gat. rośnie w pd. Afryce i w Australii. Około 45 rodzajów i 700 gat. Najliczniejsze
rodzaje: kokorycz (Corydalis) – ok. 300 gat., mak
(Papaver) – ok. 100 gat. W Polsce 4 rodzaje i 16 gat.
Rosną w różnych siedliskach. Liczne endemity.
MORFOLOGIA: rośliny zielne, krzewy (Bocconia), niewielkie drzewa (Bocconia arborea z gór
Meksyku), też pnącza (Adlumia). Liście skrętoległe
lub tylko górne naprzeciwległe albo okółkowe;
l. przykorzeniowe często tworzą rozetę. Rośliny
mają zwykle sok mleczny lub wodnisty, zawierający
alkaloidy.
KWIATY: pojedyncze lub zebrane w szczytowe
kwiatostany, obupłciowe, promieniste (a) (podrodzina Papaveroideae), słabogrzbieciste (b) (Hypecooideae) lub grzbieciste z ostrogą (c) (Fumarioideae). Korona, jeżeli jest, 4-12- (rzadko 16-)
płatkowa; 2 okółki. Kielich 2-, 3-działkowy, szybko
b
c
odpadający. Pręciki liczne. Słupek 2-20-krotny, 1- lub
wielokomorowy, górny. Kwiaty od drobnych do
osiągających 20 cm średnicy (Romneya coulteri),
zwykle owadopylne.
OWOCE: torebki, orzeszki 1- lub 2-nasienne.
Nasiona z obfitym, zawierającym tłuszcze bielmem.
UŻYTKOWANIE: najważniejszy jest mak
lekarski (Papaver somniferum), pochodzący z Azji
Mniejszej. Z jego zestalonego soku (opium) uzyskuje
się kilka alkaloidów, m.in. morfinę. Nasiona
i wytłoczony z nich olej mają zastosowanie w przemyśle spożywczym. Wiele makowatych to rośliny
dekoracyjne.
JK
MARTYNIOWATE (Martyniaceae)
WYSTĘPOWANIE: tropikalna i subtropikalna
Ameryka Pd. i Ameryka Środk. Rodzina obejmuje
5 rodzajów i około 15 gatunków. Najciekawsze
rodzaje to: Martynia, Proboscidea, Ibicella.
MORFOLOGIA: roczne albo trwałe, lepko
omszone rośliny zielne. Łodygi i liście nieco mięsiste. Liście pojedyncze, całkowite, o blaszce często
pofalowanej i brzegu nieregularnie nierównym,
względnie klapowane. Ułożone naprzeciw- lub
naprzemianlegle, na końcach pędów.
KWIATY: obupłciowe, grzbieciste, czasem z 1 albo
2 podkwiatkami (często przy dojrzeniu mięśniejącymi). Zebrane w szczytowe, groniaste
kwiatostany. Kielich 5-krotny, korona 5-łatowa,
nieco 2-wargowa, z rurką często rozdętą i skośną.
Pręciki wolne, zazwyczaj 4, 2-silne z 1 prątniczkiem,
albo 2 z 2 prątniczkami (Martynia). Słupek 1, górny,
z wrażliwymi na dotyk łatami znamienia. Zalążnia
1-komorowa, zrośnięta z 2 owocolistków.
OWOCE: torebki z charakterystycznymi, zdrewniałymi, długimi, zagiętymi, ostro zakończonymi
hakami. Dzięki tym wyrostkom owoce wraz z nasionami roznoszone są przez zwierzęta (na okrywie
włosowej) – epizoochoria.
UŻYTKOWANIE: suche owoce wykorzystywane są w celach zdobniczych. Młode owoce niektórych gatunków są spożywane marynowane.
– 36 –
JK
MARZANOWATE (Rubiaceae)
WYSTĘPOWANIE: na całej kuli ziemskiej, gł.
jednak obszary tropikalne i subtropikalne. Rodzina
obejmuje 7000 gat. (połowa rodzajów jest 1-gatunkowa). W Polsce rośnie 25 gat. w 3 rodzajach:
przytulia (Galium), marzanka (Asperula), rolnica
(Sherardia).
MORFOLOGIA: drzewa i krzewy, liany (Manettia), a także liczne rośliny zielne. Liście naprzeciwlegle ułożone, nie podzielone, zawsze z przylistkami.
W rodzajach Pavetta i Psychotria na liściach tworzą
się niekiedy guzowate zgrubienia, w których żyją
bakterie wiążące azot.
KWIATY: zwykle promieniste, obupłciowe.
Kielich często słabo zaznaczony. Korona zrosłopłatkowa, 4-5 łatek. Pręcików 4-5, przyrośniętych
nitkami do rurki korony. Słupek dolny, zalążnia
2-komorowa.
OWOCE: różne, najczęściej torebki, jagody lub
pestkowce, czasem orzeszki lub rozłupnie.
UŻYTKOWANIE: spożywcze: kawa (Coffea) –
nasiona, Alibertia edulis – owoce. Farmaceutyczne:
chinowiec (Cinchona) – zawiera chininę, środek
przeciwmalaryczny, podobnie działa jutrzęczyn (Mitragyne speciosa); następka (Oldenlandia) – lek
przeciwastmatyczny; wymiotnica prawdziwa
(Cephaëlis ipecacuanha) – środek wykrztuśny;
yohimbina lekarska (Pausinytalia yohimbé) –
afrodyzjak. Barwierskie: marzanna barwierska
(Rubia tinctorum) – kolor czerwony, gardenia
(Gardenia) – kolor żółty. Biologicznie interesujące są
epifityczne krzewy z rodzaju mrówczelina
(Myrmecodia), produkujące kolczaste bulwy zamieszkiwane przez mrówki.
JK
MĘCZENNICOWATE (Passifloraceae)
WYSTĘPOWANIE: obszary tropikalne i subtropikalne głównie Ameryki i Afryki. Rodzina obejmuje 11 rodzajów i około 650 gatunków.
MORFOLOGIA: przeważnie pnącza o zielnych
lub zdrewniałych łodygach, opatrzonych wąsami
czepnymi pochodzenia pędowego. Liście ułożone
skrętolegle, o blaszkach przeważnie niepodzielonych lub wcinanych.
KWIATY: duże, efektownie zabarwione. Obupłciowe (rzadziej 1-płciowe – wówczas rośliny 1-pienne, albo jak Adenia 2-pienne). Okwiat zróżnicowany
na kielich i koronę (zwykle po 5 listków, płatki
mniejsze od działek), z dobrze wykształconym,
mięsistym przykoronkiem. Pręcików zwykle
5, umieszczonych często razem ze słupkiem na
krótszym lub dłuższym trzoneczku (androgynofor)
wyrastającym z dna kwiatowego; czasem na
trzoneczku znajduje się tylko słupek, nosi on
wówczas nazwę gynoforu. Słupek górny, zalążnia
1-komorowa. Owadopylne, przywabiają nektarem
i barwami.
OWOCE: torebka lub jagoda zawierająca wiele
nasion otoczonych mięsistą osnówką.
UŻYTKOWANIE: wiele gatunków z rodzaju męczennica (Passiflora) uprawia się w tropikach lub
w szklarniach (w strefie chłodniejszej) ze względu
na piękne kwiaty, jadalne owoce, a także właściwości lecznicze. W kwiatach upatruje się symboli i
narzędzi Męki Pańskiej.
JK
– 37 –
MIESIĘCZNIKOWATE (Menispermaceae)
WYSTĘPOWANIE: tropikalne lasy Ameryki
i Azji. Nieliczne gatunki dochodzą do wsch. części
obszaru śródziemnomorskiego. Do rodziny należy
około 70 rodzajów z 400 gatunkami.
MORFOLOGIA: najczęściej 2-pienne zdrewniałe
pnącza, niekiedy krzewy lub małe drzewa. Liście pojedyncze, całkowite, rzadziej dłoniastoklapowane.
Ustawione skrętolegle.
KWIATY: drobne, 1-płciowe, z reguły promieniste, 3-krotne z okwiatem kielichokształtnym,
ustawionym w wielu okółkach lub zróżnicowanym
na kielich i koronę (najczęściej po 6 działek i płatków, wolnych). Kw. męskie zazwyczaj z 6 pręcikami
po 3, w 2 okółkach. Kw. żeńskie często z prątniczkami, posiadają zazwyczaj 3-6 słupków, półksiężycowato wygiętych o bardzo krótkich szyjkach,
siedzących na dnie kwiatowym lub wyniesione
ponad nie.
OWOCE: pestkowiec lub orzeszek.
UŻYTKOWANIE: ozdobne. Wiele gatunków
zawiera silne trucizny (np. kurarę) używane przez
tubylców do zatruwania strzał.
JK
MIŁORZĘBOWATE (Ginkgoaceae)
WYSTĘPOWANIE: jedyny współczesny przedstawiciel miłorząb dwuklapowy (Ginkgo biloba)
rośnie na niewielkim stanowisku we wsch.
Chinach, w górach Tianmu Shan. Został odkryty
przez niemieckiego uczonego Engelberta Kaempfera
w Japonii w 1690 r. Najstarsze kopalne szczątki
pochodzą z triasu (225 mln lat temu).
MORFOLOGIA: osiąga 30 m wys. i 5 m śred.
pnia. Żyje ponad 1000 lat. Korona młodych drzew jest
piramidalna, a starych – rozłożysta. Gałęzie odchodzą
od pnia pod kątem prostym. Liczne krótkopędy.
Na pniach i na dolnej stronie konarów starych drzew
mogą pojawiać się narośla Czi-Czi, wydłużające się
geotropicznie na kształt stalaktytów; po osiągnięciu
ziemi zakorzeniają się i wypuszczają gałązki. Liście
sezonowe, o wachlarzowatym kształcie i widlastej
(dichotomicznej) nerwacji.
KWIATY: drzewo pierwszy raz zakwita w wieku
25-30 lat. Kwiaty rozdzielnopłciowe rozmieszczone
dwupiennie, wyrastają w maju z krótkopędów.
Męskie zebrane w kotki o dł. 3-4 cm. Żeńskie składają się z długiej szypułki, zakończonej zwykle
2 zalążkami, z których każdy otoczony jest u nasady
zgrubieniem. Najczęściej rozwija się tylko 1 i przekształca w zarodek otoczony pestką i mięsistą
łupiną, która po dojrzeniu wydziela ostry, nieprzyjemny zapach.
UŻYTKOWANIE: ozdobne. Jest drzewem
odpornym na zanieczyszczenia miejskie; nie atakują
go bakterie, grzyby ani owady. We wsch. Azji sadzony w pobliżu świątyń buddyjskich. Jądro pestki
jadalne.
JK
– 38 –
MIODLOWATE (Meliaceae)
WYSTĘPOWANIE: obszary tropikalne i subtropikalne, sporadycznie sięgają do krain o klimacie umiarkowanym. Rodzina liczy ok. 1400 gatunków.
MORFOLOGIA: drzewa i krzewy (rzadziej krzewinki). Liście zwykle drobne, pierzaste albo pojedyncze, ułożone skrętolegle. W tkankach występują
często komórki wydzielnicze.
KWIATY: przeważnie drobne, promieniste i obupłciowe lub wtórnie (tzn. przez zanik narządów jednej płci) rozdzielnopłciowe. Działki kielicha (4-5)
zrośnięte nasadami. Korona składa się z 4-5 przeważnie wolnych płatków. Zazwyczaj wykształcony
jest krążek miodnikowy. Pręciki, których jest
najczęściej 2 razy więcej niż płatków, zrastają się
nitkami w rurkę otaczającą luźno słupek razem
z szyjką. Słupek złożony z 4-5 owocolistków, górny,
o zalążni podzielonej na komory.
OWOCE: torebka, jagoda lub rzadziej pestkowiec.
UŻYTKOWANIE: wiele gat. drzew z ciepłych
krajów dostarcza cennego drewna, m.in. mahoniowiec (Swietenia); miodla pospolita (Melia
azedarach), wykorzystuje się również jej nasiona –
na różańce. Miodla indyjska (M. indica) jest świętym drzewem Hindusów, dostarczającym: kory
będącej lekiem przeciwko febrze, liści stanowiących
środek owadobójczy i soku ze zranionych gałęzi,
używanego do wyrobu orzeźwiającego napoju.
Drewno cedrzyka wonnego (Cedrela odorata)
używane jest do wyrobu pudełek do cygar.
JK
MIRTOWATE (Myrtaceae)
WYSTĘPOWANIE: głównie w strefie tropikalnej z 2 wiodącymi centrami występowania:
w Ameryce tropikalnej i w Australii. Do rodziny
należy około 80 rodzajów z ponad 3000 gatunków.
MORFOLOGIA: drzewa (osiągające nieraz
ogromne rozmiary), krzewy, rzadko rośliny zielne.
We wszystkich częściach wegetatywnych znajdują
się zbiorniki olejków eterycznych. Liście pojedyncze,
skórzaste. U eukaliptusów (Eucalyptus) młode
rośliny posiadają liście ułożone parami naprzeciwlegle, zazwyczaj nasadami zrośnięte, liście okazów
starszych są węższe, szablaste, w dół zwisające;
dzięki takiemu ustawieniu, lasy eukaliptusowe są
bardzo świetliste.
KWIATY: efektowne, promieniste, obupłciowe,
zebrane zwykle w kwiatostany. Okwiat 4-5-dzielny,
zróżnicowany na kielich i koronę, wolną (zrosłopłatkowa u Eucalyptus). Pręciki liczne o długich i często
żywo zabarwionych i zebranych w pęczki nitkach,
stanowiących powabnię, mieszczą się na brzegach
kubeczkowato rozszerzonego dna kwiatowego.
Słupek 1, zwykle dolny. Owado- i ptakopylne.
OWOCE: jagoda, pestkowiec, torebka albo niełupka.
UŻYTKOWANIE: ozdobne: mirt (Myrtus) i odmiany. Owoce i kwiaty Myrtus pseudocaryophyllus
są przyprawą tzw. „pieprz meksykański”. Pączki
kwiatowe goździkowca korzennego (Eugenia
caryophyllata) to znane „goździki”, a „ziele angielskie” to suszone owoce korzennika lekarskiego
(Pimenta officinalis). Smaczne, mięsiste owoce ma
gruszla właściwa (Psidium guajava) i wiele innych.
Z eukaliptusów szeroko wykorzystuje się drewno
i olejki eteryczne.
JK
– 39 –
MORWOWATE (Moraceae)
WYSTĘPOWANIE: kraje tropikalne i subtropikalne. Rodzina liczy ponad 1500 gat.
MORFOLOGIA: drzewa względnie krzewy, rośliny zielne (Dorstenia). Posiadają w łodygach i liściach
sok mleczny. Liście pojedyncze, całkowite, ząbkowane lub klapowate; ustawione zwykle skrętolegle.
KWIATY: 1- płciowe, drobne zebrane są w różnie
wykształcone kwiatostany wierzchotkowe. Okwiat
4- (2- do 6-) listkowy, zwykle wolny. Pręciki najczęściej
4, wolne. W kwiatach męskich występuje często
słupek szczątkowy. Słupek 1, górny. U niektórych
rodzajów (Ficus) oś kwiatostanowa tworzy kuliste
lub gruszkowate rozszerzenie, wewnątrz którego
znajdują się męskie kwiaty w górnej i żeńskie w dolnej części, względnie same tylko żeńskie. Figa (Ficus
carica) posiada kwiaty 2 - postaciowe: w jednych
kwiatostanach rozwijają się słupki długoszyjkowe
z wyraźnym znamieniem, w innych słupki krótkoszyjkowe. Owady zapylające (osy) składają jajka do
tych ostatnich, a rozwijające się larwy zjadają
zalążki i kwiatostany, stają się płonne. Z kwiatów
żeńskich długoszyjkowych rozwijają się normalne
owoce.
OWOCE: pestkowce lub orzeszki zebrane
w owocostany (łączeniem są mięsiste działki
okwiatu). Jadalna „figa” jest rozszerzonym dnem
kwiatowym.
UŻYTKOWANIE: morwy (Morus) są pokarmem dla jedwabników. Do celów spożywczych
uprawiane są: chlebowiec (Artocarpus), brosimum
mleczodrzew (Brosimum galactodendron). Papierówka chińska (Broussonetia papyrifera) dostarcza
łyka do wyrobów papieru. Liczne gatunki Cercopia
dostarczają kauczuku. Wiele gatunków ozdobnych
i leczniczych.
JK
MYDLEŃCOWATE (Sapindaceae)
WYSTĘPOWANIE: obszary tropikalne i subtropikalne. Rodzina liczy około 2000 gatunków.
MORFOLOGIA: drzewa i krzewy, nierzadko liany
z czepnymi wąsami, sporadycznie rośliny zielne.
Liście ułożone przeważnie skrętolegle, pierzasto
złożone. W tkankach często obecne są przewody
z sokiem mlecznym, żywice oraz saponiny – substancje trujące, pieniące się po zetknięciu z wodą
jak mydło. U tropikalnych lian z rodzajów Serjania
i Paullinia w łodydze występuje kilka walców drewna.
KWIATY: drobne, niepozorne, przeważnie lekko
grzbieciste, zebrane w złożone, wierzchotkowato –
groniaste kwiatostany; obupłciowe lub wtórnie rozdzielnopłciowe. 5-działkowy kielich i 5- płatkowa,
wolna korona otaczają dobrze wykształcony krążek
miodnikowy. Pręcików 8, stoją po wewnętrznej
stronie krążka. Słupek górny. Owadopylne.
OWOCE: bardzo różne: torebki, niełupki, rozłupnie
lub jagody.
przekrój
łodygi liany
UŻYTKOWANIE: liczne drzewa owocowe: liczi
chińskie (Litchi sinensis), longan (Euphoria longan),
jagodzian pulasan (Nephelium mutabile), j. rambutan (N. lappaceum), bligia pospolita (Blighia sapida).
Osmęta beczkowana (Paullinia cupana) dostarcza
nasion zawierających więcej kofeiny (6,5%) niż kawa. Owoce mydleńca właściwego (Sapindus saponaria) zawierają tak dużo saponin, że można ich
używać do prania zamiast mydła.
JK
– 40 –
NANERCZOWATE (Anacardiaceae)
WYSTĘPOWANIE: gł. obszary tropikalne i subtropikalne, niektóre występują w głębi krain o klimacie umiarkowanym. Rodzajów 73, gatunków 600.
MORFOLOGIA: wyłącznie rośliny o zdrewniałych łodygach (drzewa, krzewy, pnącza i krzewinki). Liście pierzaste, 3-dzielne, pojedyncze,
skrętolegle ułożone, zaopatrzone w zbiorniki z żywicą.
KWIATY: często rozdzielnopłciowe, drobne, zebrane w gęste kwiatostany. Korona przeważnie
promienista, składa się z 5 wolnych płatków,
niekiedy ulega redukcji i powstają kwiaty wtórnie
pojedynczookwiatowe (sam kielich). Pręcików 10, 5
lub zredukowane do 1. Słupek przeważnie1, z 1
szyjką i z 3 znamionami; u prymitywnych przedstawicieli występuje kilka wolnych słupków
(słupkowie apokarpiczne). Zalążnia zwykle górna.
Owadopylne.
OWOCE: pestkowiec, ale też niełupka lub torebka.
orzech i jabłko
nanerczowe
UŻYTKOWANIE: wiele ważnych tropikalnych
drzew owocowych: mango (Mangifera), nanercz
(Anacardium) – nasiona oraz soczyste jabłka nanerczowe powstałe z rozwiniętej szypułki, śliwiec
(Spondias), pistacja (Pistacia) – ponad 50%
tłuszczu. Liczne gatunki z rodzaju sumak (Rhus)
dostarczają garbników, produktów farmaceutycznych, substancji do produkcji laki i werniksu.
Pistacja kleista (P. lentiscus) dostarcza żywicy
mastyks o wszechstronnym zastosowaniu, także
garbników i barwników.
JK
NASTURCJOWATE (Tropaeolaceae)
WYSTĘPOWANIE: Ameryka Pd. (głównie
Andy). Rodzina liczy ponad 90 gatunków.
Najbardziej znane są gatunki z rodzaju nasturcja
(Tropaeolum).
MORFOLOGIA: wyłącznie rośliny zielne z wodnistym, cierpkim sokiem; często płożące się lub
pnące (organem czepnym jest ogonek liściowy).
Liście skrętolegle ułożone, zwykle tarczowate,
(ogonek liściowy przytwierdzony jest w środku
blaszki). Na liściach nasturcji występuje zjawisko
gutacji czyli aktywne wydzielanie wody przez szparki
wodne.
KWIATY: przeważnie duże i efektownie zabarwione. Stoją pojedynczo w kątach liści, rzadziej
zebrane są w baldaszki. Obupłciowe, grzbieciste,
o okwiecie podwójnym. Kielich składa się z 5
działek, przy czym jedna z nich opatrzona jest
workowatą wypustką, zwaną ostrogą. Płatków
korony 5, wolnych, niejednakowych (2 górne są
gutacja
większe od pozostałych). Pręcikowie, złożone z 8
pręcików, otacza słupek górny o zalążni 3-komorowej. Owado- i ptakopylne.
OWOCE: rozłupnia rozpadająca się na 3 rozłupki.
UŻYTKOWANIE: ze względu na piękne kwiaty
liczne gatunki uprawia się jako gatunki ozdobne.
Jadalne: nasturcja bulwiasta (T. tuberosum) – bulwy
skrobiowe, nasturcja większa (T. maius) – liście
spożywane są jak sałata, a niedojrzałe owoce
i pączki kwiatowe stanowią namiastkę kaparów;
przeciwdziała rozwojowi mszycy wełnistej.
JK
– 41 –
NIECIERPKOWATE (Balsaminaceae)
WYSTĘPOWANIE: głównie obszary tropikalne
Azji i Afryki, nieliczni przedstawiciele w krainach
o klimacie umiarkowanym. Rodzina obejmuje
2 rodzaje: niecierpek (Impatiens) – ok. 420 gatunków oraz Hydrocera z jednym bagiennym gatunkiem
na Indo-Malajach. W Polsce: niecierpek pospolity
(I. nolitangere) oraz zawleczone z Azji n. drobnokwiatowy (I. parviflora) i n. Roylego (I. glandulifera).
MORFOLOGIA: soczyste rośliny zielne (czasem
wodne) albo krzewiny, niekiedy zbliżone do sukulentów, rzadziej epifity. Liście pojedyncze. Mogą wytwarzać korzenie podporowe.
KWIATY: obupłciowe, grzbieciste, duże i efektownie zabarwione, owado- i ptakopylne. Kielich
zabarwiony jak korona składa się z 5 nierównych
działek (jedna z nich opatrzona jest pustą ostrogą).
Korona składa się zwykle z 5 płatków, zrośniętych po
2 (piąty wolny). Pręcikowie specyficzne: 5 pręcików
zrośniętych jest pylnikami w pierścień otaczający
szczyt słupka (górny). Zalążnia 5-komorowa.
OWOCE: torebka rozpadająca się gwałtownie na
5 części, co powoduje rozrzucenie nasion.
UŻYTKOWANIE: gatunki egzotyczne sieje się
w ogródkach jako rośliny ozdobne.
JK
NOCNICOWATE (Nyctaginaceae)
WYSTĘPOWANIE: przeważnie obszary tropikalne Ameryki. Rodzina liczy ok. 30 rodzajów i 300 gat.
MORFOLOGIA: krzewy i drzewa, a także rośliny
zielne. Liście pojedyncze, całkowite, ułożone najczęściej naprzeciwlegle. Liście kwiatostanowe często
powiększają swe wymiary i przybierają jaskrawe
zabarwienie, szczególnie efektowne u niektórych
pnączy, np. u bugenwilii (Bougainvillea) lub są drobne, kielichowate, zielone, np. u dziwaczka pospolitego (Mirabilis jalapa).
KWIATY: przeważnie duże, promieniste, oburzadziej 1-płciowe, zebrane w wierzchotki. Okwiat
pojedynczy, koronokształtny, efektownie zabarwiony
lub niepozorny. Pręciki umieszczone najczęściej
w 1 okółku – jest ich więc zwykle tyle co listków
okwiatu, czyli 5; ale bywa też 1-30. Słupek 1, górny. Zalążnia 1-komorowa. Rośliny owadopylne.
OWOCE: najczęściej torebka. U Okenia hypogaea
owoce dojrzewają pod ziemią (geocarpia).
UŻYTKOWANIE: ozdobne, np. dziwaczek
pospolity (Mirabilis jalapa); jest również rośliną
doświadczalną, zwłaszcza w badaniach nad dziedzicznością. Cierniste pnącza z rodzaju Bougainvillea
pochodzące z Ameryki Pd. świetnie przyjęły się w
obszarze śródziemnomorskim i także tutaj są
wyjątkowo efektowną ozdobą ogrodów.
JK
– 42 –
NOLANOWATE (Nolanaceae)
WYSTĘPOWANIE: zachodnia część Ameryki
Południowej (północne Chile, południowe Peru).
Rodzina obejmuje tylko 2 rodzaje: Nolana z blisko 60
gatunkami oraz Dolia z 6 gatunkami.
MORFOLOGIA: rośliny zielne lub krzewinki
(typowe albo płożące). Liście pojedyncze, najczęściej mięsiste, bez przylistków; ustawione skrętolegle (albo u szczytu naprzeciwlegle), czasami
w parach; siedzące lub ogonkowe.
KWIATY: obupłciowe, promieniste, stoją pojedynczo w kątach liści. Kielich 5-dzielny, korona 5i zrosłołatowa, dzwonkowata względnie lejkowata.
Pręcików 5 (3 długie, 2 krótkie), wyrastających
blisko nasady łat korony. Krążek miodnikowy wykształcony. Słupek 1 z 1 szyjką o 2- lub więcej- łatowym znamieniu, górny. Zalążnia 5-komorowa albo
przez wrastanie poprzecznych przegród, komór 2-3
razy więcej.
OWOCE: drobne 1-7-nasienne orzeszkowate
owocki odpowiadające poszczególnym owoco-
OBRAZKOWATE (Araceae)
WYSTĘPOWANIE: rosną głównie w strefie
tropikalnej i subtropikalnej. Obejmują około 110
rodzajów i ponad 2500 gatunków. Najliczniejsze
rodzaje to Anthurium – ok. 700 gat. i Philodendron –
ok. 350 gat. W Polsce 3 gatunki: tatarak zwyczajny
(Acorus calamus), czermień błotna (Calla palustris),
obrazki plamiste (Arum maculatum).
MORFOLOGIA: są to zwykle byliny kłączowe
lub bulwiaste, rzadziej epifity, a wyjątkowo rośliny
wodne – Pistia. Charakteryzują się mykoryzą, obecnością korzeni powietrznych oraz wodnistego lub
mlecznego soku; zwykle zawierają trujące alkaloidy.
KWIATY: liczne i drobne zebrane są w kolbowaty
kwiatostan, często otoczony pochwą, która barwą,
odorem i wysoką temperaturą wewnątrz zwabia
owady zapylające. U niektórych gatunków pochwa
wraz z kolbą tworzą czasową pułapkę dla owadów.
OWOCE: najczęściej jagody jednonasienne, czasem tworzy się owoc złożony, jak np. u monstery.
listkom, zazwyczaj z kamienną środkową warstwą
owocni (mezokarpium). Nasiona z obfitą tkanką
odżywczą.
UŻYTKOWANIE: Nolana paradoxa hodowana
jest jako roślina ogrodowa.
JK
Większość obrazkowatych
ma kwiaty
rozdzielnopłciowe
i całkowicie pozbawione okwiatu; kw.
męskie składają się
tylko z pręcików,
a kw.żeńskie ze
słupka!
UŻYTKOWANIE: wiele ma duże znaczenie dla
ludności miejscowej (Alocasia macrorhiza,
Colocasia antiquorum, Xanthosoma sagittifolium),
zjadane są gotowane bulwy, kłącza, ogonki i liście.
JK
– 43 –
OCZAROWATE (Hamamelidaceae)
WYSTĘPOWANIE: niektóre rejony Azji, Afryki
i Ameryki Pn. Rodzina ma charakter reliktowy, stąd
wiele rodzajów jednogatunkowych. Obecnie znamy
25 rodzajów i ok. 110 gatunków.
MORFOLOGIA: krzewy lub drzewa. Słynna
Altingia excelsa (60 m wys.) nazywana jest „królem
górskich lasów” (Sumatra i Jawa). Liście zwykle
skrętoległe, pojedyncze. Przylistki obecne.
KWIATY: bardzo różnie ukształtowane, najczęściej promieniste, zebrane w groniaste, kłosowate
lub główkowate kwiatostany. Okwiat zwykle podwójny, rzadziej pojedynczy (redukcja płatków
korony), 4-5-krotny. Płatki niezrośnięte. Kielich
zrośnięty z zalążnią. Pręciki 4 do 32. Zalążnia dolna,
rzadziej półdolna, 2-komorowa, 2-krotna.
OWOCE: zdrewniałe torebki, po dojrzeniu gwałtownie pękają i wyrzucają nasiona (autochoria).
UŻYTKOWANIE: niektóre gatunki uprawia się
w parkach i ogrodach, np.: oczar (Hamamelis), am-
browiec amerykański (Liquidambar styraciflua),
leszczynowiec (Corylopsis), fotergilla (Fothergilla).
Oczary charakteryzują się nietypowymi porami
kwitnienia, np.: oczar wirginijski (H. virginiana) kwitnie późną jesienią (IX-X), a o. omszony (H. mollis)
z końcem zimy (I-III). Z ambrowca wschodniego
(L. orientalis), rosnącego w pd.-zach. Azji, i ambrowca
amerykańskiego uzyskuje się aromatyczny balsam
mający właściwości antyseptyczne, używa się go
również w przemyśle perfumeryjnym i tytoniowym.
JK
OLIWKOWATE (Oleaceae)
WYSTĘPOWANIE: gł. w strefie tropikalnej
i subtropikalnej. Ok. 30 rodzajów i 600 gat. Najliczniejszy rodzaj: jaśmin (Jasminum) – ok. 200 gat.
Część rodzajów ma zasięgi ograniczone, a wiele –
rozerwane (dysjunkcje). W Polsce 2 gat: jesion
wyniosły (Fraxinus excelsior) i ligustr pospolity
(Ligustrum vulgare).
MORFOLOGIA: wyłącznie krzewy lub drzewa
o liściach naprzeciwległych (niektóre gatunki
jaśminów mają liście skrętoległe). Przylistków
brak.
KWIATY: zebrane w wiechowate kwiatostany.
Promieniste, obupłciowe, wyjątkowo jednopłciowe,
najczęściej 4-krotne. Płatki korony zazwyczaj zrośnięte, czasem brak ich zupełnie. Zwykle 2 pręciki,
przyrośnięte nitkami do korony. Słupek o zalążni
górnej, 2-krotny, 2-komorowy. Zalążki 2 lub więcej.
Kwiaty owadopylne, wyjątkowo wiatropylne.
OWOCE: torebki, rozłupnie, jagody, pestkowce.
UŻYTKOWANIE: wielkie znaczenie gospodarcze
ma oliwka (Olea europaea), uprawiana w rejonie
śródziemnomorskim od starożytności ze względu na
wartościowy olej. Obecnie znamy ponad 500 odm.
oliwki. Duże znaczenie mają również liczne gatunki
jesionów, dostarczające mocnego, sprężystego
i twardego drewna. Wiele gat. stosowanych jest
w medycynie, a z kwiatów niektórych uzyskuje się
olejki eteryczne. Gatunki, odmiany i mieszańce
forsycji (Forsythia), lilaka (Syringa), ligustru
(Ligustrum) i jaśminu (Jasminum) uprawia się jako
krzewy ozdobne.
– 44 –
JK
OLIWNIKOWATE (Elaeagnaceae)
WYSTĘPOWANIE: gł. obszary o klimacie umiarkowanym i subtropikalnym półkuli pn. Rodzina obejmuje 3 rodzaje: oliwnik (Elaeagnus), rokitnik
(Hippophaë), Shepherdia i ok. 50 gatunków.
W Polsce 1 przedstawiciel: rokitnik zwyczajny
(H. rhamnoides), ciernisty krzew tworzący trudne do
przebycia zarośla na urwistych brzegach Bałtyku.
Kserofity.
MORFOLOGIA: krzewy i (rzadziej) drzewa. Liście ułożone zwykle skrętolegle, lancetowate, pokryte charakterystycznymi, tarczowatymi włoskami.
KWIATY: drobne, obu- (Elaeagnus) albo 1płciowe (Hippophaë, Shepherdia), promieniste.
Okwiat pojedynczy, jego listki (zwykle 4) zrośnięte
są dolnymi częściami i tworzą wyraźną, długą rurkę,
do której przyrośnięte są pręciki (4). Słupek 1, ściśle
osłonięty dnem kwiatowym i rurką okwiatu, ale nie
zrasta się z nimi i dlatego jest górny. Owado- lub
wiatropylne.
włoski
OWOCE: suchy orzeszek otoczony mięsistą,
barwną warstwą (pestkowcokształtny).
UŻYTKOWANIE: ozdobne, atrakcyjne liście
i piękny, mocny zapach w czasie kwitnienia. Rokitnik zwycz. jest rośliną leczniczą; owoce zawierają
dużo wit. C, używane są do wyrobu marmolad i dżemów.
CHRONIONE W POLSCE: rokitnik zwyczajny
(Hippophaë rhamnoides).
JK
OŁOWNICOWATE (Plumbaginaceae)
WYSTĘPOWANIE: często suche i zasolone
tereny głównie obszaru śródziemnomorskiego
i środk. Azji, ale też krainy arktyczne i antarktyczne
– Armeria makloviana (Wyspy Falklandzkie)
i Armeria labradorina (Grenlandia i Labrador).
Rodzina liczy około 500 gat. We florze polskiej występuje zawciąg pospolity (Armeria vulgaris) – jest
rośliną galmanową, lubi gleby obfitujące w związki
cynku i ołowiu.
MORFOLOGIA: krzewy, krzewinki (czasem
pnącza) i trwałe rośliny zielne. Liście ułożone skrętolegle, pojedyncze, całkowite (szpilkowate
u Acantholimon).
KWIATY: obupłciowe. Zebrane w wierzchotki
albo skrętki (każda skrętka zredukowana do pojedynczych kwiatów u Plumbago), najczęściej skupione w główkowate (Armeria), kłosowate (Acantholimon), albo groniaste do wiechowatych
(Limonium) kwiatostany złożone. Promieniste, 5-
krotne, z podkwiatkami. Okwiat zróżnicowany na
okazały, zrosłodziałkowy, suchy kielich i koronę. Ta
ostatnia jest zrosłopłatkowa, czasem duża i efektownie zabarwiona. Pręcików 5. Słupek 1, górny,
z 5 szyjkami. Zalążnia 1-komorowa.
OWOCE: przeważnie orzeszek, 1-nasienny,
niepękający; niełupka, torebka.
UŻYTKOWANIE: ozdobnie wykorzystywane są
gatunki z rodzajów: zawciąg (Armeria), zatrwian
(Limonium), ołownica (Plumbago).
JK
– 45 –
OMŻYNOWATE (Buddleiaceae)
WYSTĘPOWANIE: strefa tropikalna i subtropikalna Azji, Ameryki, Afryki oraz Madagaskar.
Najważniejszy rodzaj to omżyn (Buddleia), który
skupia 100 gatunków (cała rodzina 120 gat.).
MORFOLOGIA: krzewy i drzewa. Liscie ułożone
zwykle naprzeciwlegle lub okółkowo, często z ząbkowanymi lub klapowanymi blaszkami; sezonowe
lub zimozielone. Bywają gruczołowato owłosione.
KWIATY: przeważnie promieniste, obupłciowe,
o koronie zrosłopłatkowej posiadającej 4, z rzadka
5 łatek; tyle samo pręcików przyrośniętych jest do
rurki korony. Słupek przeważnie górny o zalążni
zwykle 2-komorowej. Pachnące. Zwabiają liczne
motyle, stąd omżyn Davida (Buddleja davidii) zwana
jest „motylim krzewem”.
OWOCE: torebka pękająca 2 klapami z licznymi,
drobnymi nasionami; rzadko pestkowiec lub jagoda.
UŻYTKOWANIE: ozdobne. W naszych warunkach klimatycznych mogą rosnąć niektóre gatunki
omżynu; bardzo łatwo przemarzają, ale na wiosnę
odbijają z przyziemnych części okopczykowanych
pędów. Wyhodowano liczne odmiany o intensywnie
zabarwionych kwiatach. Należą do nielicznych
krzewów, których pora kwitnienia przypada na
przełom lata i jesieni.
JK
ORSZELINOWATE (Clethraceae)
WYSTĘPOWANIE: strefa tropikalna i subtropikalna Ameryki, Afryki, Azji i Australii. Najważniejszy
rodzaj orszelina (Clethra) liczy ponad 60 gatunków.
MORFOLOGIA: krzewy lub niskie drzewa. Pędy
zwykle gwiazdkowato owłosione. Liście pojedyncze, ustawione skrętolegle, bez przylistków,
również często spodem owłosione.
KWIATY: promieniste, obupłciowe, zwykle białe,
silnie pachnące, zebrane w szczytowe grona lub
wiechy. Okwiat podwójny, zróżnicowany na kielich
5-działowy pozostający podczas owocowania oraz
wielopłatkową, wolną koronę. Pręcików 10-12 wolnych, w 2 okółach. Ziarna pyłku pojedyncze. Słupek
1 z 1 szyjką i 3-płatowym znamieniem. Zalążnia górna, 3-komorowa; zalążki liczne.
OWOCE: torebki 3-komorowe, tkanka odżywcza
mięsista. Nasiona bardzo drobne, liczne.
UŻYTKOWANIE: ozdobne. Ze względu na małą
odporność na mróz, tylko w pd.-zach. części Polski
słupek
pręcik
można wysadzać niektóre gatunki orszelin; najbezpieczniej orszelinę olcholistną (C. alnifolia).
– 46 –
JK
ORZECHOWATE (Juglandaceae)
WYSTĘPOWANIE: gł. w umiarkowanej i subtropikalnej strefie półkuli pn. W tropikach rosną
przeważnie w górach, Juglans neotropica dochodzi
w Andach do 3000 m n.p.m. Liczne kopalne, trzeciorzędowe. Obecnie znamy 7 rodzajów i 60 gatunków.
MORFOLOGIA: przeważnie drzewa (Engelhardia – do 45 m wys. i 3 m śr. pnia), rzadko krzewy.
Liście zwykle sezonowe, złożone, zwykle skrętoległe,
bez przylistków, aromatyczne. Drewno z wyraźnymi
przyrostami rocznymi, twarde i różnie zabarwione.
KWIATY: jednopłciowe (rośliny jednopienne).
Męskie często w zwisających, kotkowatych kwiatostanach; 6-3 płatki korony, kielich zrośnięty z przysadkami, pręciki zwykle liczne, szczątkowa zalążnia
obecna. Żeńskie kwiatostany wyprostowane; kwiaty siedzące na osi, często z 2 przysadkami; kielich
zrośnięty z zalążnią (1-komorowa z 1 zalążkiem).
OWOCE: pestkowce lub rzadziej orzechy, często
z przyrośniętymi przysadkami. Nasiona bez bielma,
z silnie rozwiniętymi liścieniami.
UŻYTKOWANIE: drewno jest szeroko stosowane w budownictwie, stolarstwie i meblarstwie,
ze względu na dużą twardość, kolor i deseń. Liście
Juglans rupestris (Ameryka) i Engelhardia roxburghiana (Sumatra) ze względu na zawartość substancji paraliżujących używane są do połowu ryb.
Nasiona orzecha (Juglans) i orzesznika (Carya) są
jadalne. Kora i łupiny owoców bywają używane do
barwienia drewna i tkanin.
JK
OSTROKRZEWOWATE (Aquifoliaceae)
WYSTĘPOWANIE: gł. obszary tropikalne i subtropikalne, przedstawiciele sięgają jednak niejednokrotnie do krain o klimacie umiarkowanym obu
półkul. Rodzina obejmuje ok. 440 gatunków.
Najliczniejszy rodzaj to ostrokrzew (Ilex) – 295
gatunków. W Europie rośnie ostrokrzew kolczasty
(I. aquifolium).
MORFOLOGIA: drzewa i krzewy. Liście pojedyncze, skórzaste, często opatrzone po brzegach
kolczastymi zębami (stare liście ostrokrzewu
całobrzegie) i drobnymi przylistkami, ustawione
skrętolegle.
KWIATY: promieniste, drobne, zielonawe, obulub 1-płciowe; pojedyncze, zebrane też w pęczki lub
kątowe wierzchotki. Okwiat podwójny, korona
złożona zwykle z 3, rzadziej 5-9 płatków, zrastających się często nasadami. 1 okółek pręcików w ilości
płatków i z nimi naprzemianległych. Słupek 1, zalążnia górna. Brak krążka miodnikowego. Owadopylne.
OWOCE: jagoda.
UŻYTKOWANIE: ozdobnie wykorzystywane
w Europie Zach. i Ameryce Pn. Stosowane w medycynie. Drewno b. twarde, drobno- i równosłoiste
nadaje się na wyroby tokarskie. Ostrokrzew paragwajski (I. paraguariensis) zwany też herbatą paragwajską ma znaczenie w Ameryce Pd. podobne jak
herbata w Europie. Z pokruszonych i spreparowanych liści naparza się napój zwany mate,
używany przez Indian już w czasach przedkolumbijskich. Zawiera do 2% kofeiny i ok. 9% taniny oraz
witaminy. Zwiększa pracę serca i usuwa zmęczenie.
JK
– 47 –
PAROLISTOWATE (Zygophyllaceae)
WYSTĘPOWANIE: obszary tropikalne i subtropikalne, często suche i zasolone, w niewielkim
stopniu również krainy o klimacie umiarkowanym.
Rodzina liczy blisko 30 rodzajów i ponad 250
gatunków. We florze polskiej jedynie parolist
wschodni (Zygophyllum fabago) występował zdziczały na murach w Sandomierzu od wieków, obecnie najprawdopodobniej wyginął.
MORFOLOGIA: głównie krzewy i półkrzewy.
Liście najczęściej naprzeciwlegle ułożone i pierzastozłożone (wyjątkowo pojedyncze albo dwulistkowe).
KWIATY: przeważnie obupłciowe (1-płciowe,
a rośliny 2-pienne w rodzaju Neoleuderitzia)
i promieniste. Stoją pojedynczo, parami albo
zebrane są w wierzchotki. Okwiat podwójny, 5- lub
4-krotny, wolnodziałkowy. Pręciki umieszczone
w dwóch okółkach, jest ich więc 2 razy więcej niż
płatków korony; nitki pręcików są często rozsze-
rzone i spłaszczone. Słupek górny, o zalążni podzielonej na komory. Często wykształcony jest krążek
miodnikowy.
OWOCE: torebka.
UŻYTKOWANIE: gwajakowiec lekarski
(Guaiacum officinale) dostarcza leczniczej żywicy,
cennego, najtwardszego drewna i pachnącego
olejku. Ozdobnie wykorzystywane są gatunki
z rodzaju parolist (Zygophyllum). Ciekawi biologicznie są przedstawiciele rodzaju Parlieria, których
liście dają wyrazisty obraz reakcji na zmiany wilgotności i oświetlenia. Z poganka stepowego
(Peganum harmala) sporządza się wyciąg owadobójczy (na mszyce).
JK
PIERWIOSNKOWATE (Primulaceae)
WYSTĘPOWANIE: gł. w Eurazji i w Arktyce.
Najliczniejszy rodzaj, pierwiosnek (Primula) – ponad
500 gat., ma centrum występowania w Himalajach
oraz w górach pd.-zach. Chin i Azji Środk.; na półkuli
pd. rosną tylko 4 gat.: 1 na Jawie i 3 w pd. części
Ameryki Pd. W Polsce: 11 rodzajów i 26 gatunków.
MORFOLOGIA: przeważnie wieloletnie rośliny
zielne, często z rozetą liści i bezlistnym kwiatostanem. Nieliczne jednoroczne i krzewy. Rodzaj cyklamen (Cyklamen) ma bulwy do 10 cm średnicy
pochodzenia podliścieniowego. Liście zwykle całe,
bardzo rzadko pierzaste, bez przylistków, często
omączone.
KWIATY: obupłciowe, promieniste, najczęściej
5-krotne, zebrane zwykle w kwiatostany. Okwiat
zrosłodziałkowy. Kielich pozostaje przy owocach.
Pręcików 5, przyrośniętych nitkami do korony.
Słupek 5-krotny, 1-komorowy, o zalążni górnej;
heterostylia.
heterostylia
czyli
różnosłupkowość
OWOCE: torebki. Nasiona z obfitym bielmem.
UŻYTKOWANIE: gł. jako rośliny ozdobne.
Najczęściej spotyka się: pierwiosnek wyniosły
(Primula elatior), p. bezłodygowy (P. vulgaris), p. lekarski (P. veris), p. ząbkowany (P. denticulata), a w
mieszkaniach: pierwiosnek kubkowy (P. obconica)
i p. chiński (P. sinensis); cyklamen perski (C. persicum). Niektóre gatunki wykorzystywane są
w medycynie. Liście pewnych gatunków pierwiosnków zawierają dużo wit. C i mogą być
spożywane jako sałatka.
CHRONIONE W POLSCE: pierwiosnek
omączony (Primula farinosa), mlecznik nadmorski
(Glaux maritima).
JK
– 48 –
PITTOSPOROWATE (Pittosporaceae)
pręcik
WYSTĘPOWANIE: cieplejsze obszary, gł.
w Australii, brak w Ameryce. Do rodziny należy 9
rodzajów i 200 gatunków.
MORFOLOGIA: drzewa, krzewy, niekiedy
pnącza; czasami kolczaste. Cechą charakterystyczną dla rodziny są przewody żywiczne w korze.
Liście pojedyncze, często skórzaste, ułożone skrętolegle lub okółkowo, bez przylistków.
KWIATY: zazwyczaj promieniste (grzbieciste
u Cheiranthera), obupłciowe, rzadko rozdzielnopłciowe. Pojedyncze albo w baldachokształtnych
kwiatostanach. Okwiat podwójny, 5-krotny
o działkach i płatkach wolnych lub zrosłych nasadami.
Płatki z prostymi „paznokciami”, czasami stykającymi się. Pręciki wolne (zrośnięte u Marianthus)
o nitkach krótszych od pylników. Słupek 1 z krótką
szyjką. Zalążnia górna, 2- do 5-komorowa zrośnięta
z 2-5 owocolistków, z łożyskiem osiowym, albo 1komorowa, zrosła z 2 owocolistków; zalążki liczne.
owoc
nasienie
OWOCE: torebka albo jagoda. Nasiona zanurzone
w lepkim miąższu.
UŻYTKOWANIE: Pittosporum tobira i P. sollya
często hodowane są jako krzewy ozdobne.
Wąskosłojowe drewno Pittosporum jest cenione
w stolarstwie.
JK
PIWONIOWATE (Paeoniaceae)
WYSTĘPOWANIE: Europa Pd., Afryka Pn.
(Atlas), Azja, oraz zach. część Ameryki Pn. (2 gat.).
Rodzina zawiera tylko 1 rodzaj – piwonia, (Paeonia)
z około 40 gatunkami. Nazwa peonia została nadana
przez greckiego przyrodnika Teofrasta (370-287 r.
p.n.e.) na cześć lekarza Peona, który pierwszy zastosował kwiaty i kłącza piwonii w medycynie.
MORFOLOGIA: Zielne (byliny) lub krzewy do
2 m wys. Liście sezonowe, duże, podwójne lub
potrójnie pierzastodzielne. Korzenie zgrubiałe.
KWIATY: duże (do 20 cm śr.), pojedyncze, na
końcu łodygi; promieniste, obupłciowe. Okwiat 5krotny (rzadko do 10) o działkach wolnych, zróżnicowanych na kielich i koronę. Barwa płatków
w odcieniach czerwieni, rzadziej żółta lub biała.
Owadopylne.
OWOCE: mieszki. Nasiona kiełkują na 2 lub 3 rok
od wysiewu, a rośliny zakwitają zwykle po 4-7 latach.
UŻYTKOWANIE: dawniej piwonie były
stosowane w lecznictwie. Ich walory ozdobne poznano już w starożytnych Chinach. Obecnie znanych
jest ponad 10 000 ogrodowych odmian piwonii bylinowych i kilkaset odmian piwonii krzewiastych.
JK
– 49 –
PLATANOWATE (Platanaceae)
WYSTĘPOWANIE: Ameryka Pn., Półwysep
Bałkański i Himalaje. Rodzina obejmuje tylko
1 rodzaj – platan (Platanus), liczący – zależnie od
ujęcia taksonomicznego – 7-10 gatunków.
MORFOLOGIA: wysokie i potężne drzewa. Kora
jasna, cienka, która na pniu i na grubszych gałęziach
łuszczy się dużymi płatami. Liście dłoniastoklapowane, długoogonkowe, z błoniastymi przylistkami.
KWIATY: niepozorne, o silnie zredukowanym
okwiecie lub zupełnie bez okwiatu, rozdzielnopłciowe i zebrane w charakterystyczne, kuliste
kwiatostany zwisające na długich osiach. W kwiatach męskich znajdują się 4 pręciki, w żeńskich zaś
kilka (5-7) nie zrośniętych słupków (słupkowie
apokarpiczne), każdy z 1 zgiętą szyjką. Szczególnie
interesująca jest obecność w kwiatach żeńskich 34 prątniczków, które są nie funkcjonującymi pręcikami – dowodzi to, że przodkowie platanowatych
mieli jeszcze kwiaty obupłciowe.
słupkowie
pręcikowie
OWOCE: suchy, buławkowaty, jednonasienny
orzeszek, otoczony u nasady długimi, prostymi
włoskami. Kuliste owocostany utrzymują się na
drzewie w ciągu zimy i rozpadają na wiosnę, a poszczególne orzeszki roznoszone są przez wiatr.
UŻYTKOWANIE: ozdobne, platany sadzone są
zwykle w parkach i przy szerokich alejach. Z drewna wytwarza się okleinę meblarską, która nie
ustępuje okleinie z orzecha włoskiego.
JK
PODOKARPOWATE (Podocarpaceae)
WYSTĘPOWANIE: głównie na półkuli południowej, w obszarach górskich tropikalnych, na
półkuli północnej w Azji pd.-wsch., Am.Środk. i na
Antylach. Obejmuje ok. 110 gatunków. Najliczniejszy rodzaj: zastrzalin (Podocarpus)
MORFOLOGIA: wiecznie zielone drzewa (wys.
do 70 m) np.: Podocarpus dacrydioides z Nowej
Zelandii, P. usambrensis ze wsch. Afryki i krzewy
(1 m wys.) np.: P. alpinus z Tasmanii i Australii.
Liście b. różnorodne od szpilek do pokaźnych,
równowąskich lub lancetowatych blaszek (dł. do
30 cm). Przewody żywiczne wykształcone są tylko
w korze i w liściach.
KWIATY: rozmieszczone zwykle dwupiennie
w pachwinach liści lub na szczytach krótkich
pędów. Kw. męskie zebrane są czasem w kotkowate kwiatostany przypominające odpowiednie
organy kordaitów. Na ziarenkach pyłku występują
pęcherzyki powietrza. Kw. żeńskie tworzą luźne
KWIAT MĘSKI
WSPARTY PODSADKĄ
CZĘŚĆ KWIATU ŻEŃSKIEGO
Z DWOMA ZALĄŻKAMI
kwiatostany nie przypominające szyszek (zaznacza
się wyraźna tendencja do redukcji kwiatów do jednego). W czasie rozwoju nasienie zostaje obrośnięte
osłonką, zwaną epimacjum i dojrzałe wygląda jak
jagoda – jest miękkie i żywo, przeważnie czerwono
zabarwione.
UŻYTKOWANIE: drewno zazwyczaj żółtawe,
trwałe, pachnące, dobrze nadające się do impregnowania o dużym lokalnie znaczeniu gospodarczym.
Niektóre nasiona jadalne. Ozdobne, w tropikach jako
rośliny żywopłotowe.
JK
– 50 –
POKRZYWOWATE (Urticaceae)
WYSTĘPOWANIE: głównie kraje tropikalne,
także w obszarach o klimacie umiarkowanym,
a nawet chłodnym. Rodzina liczy około 850
gatunków. We florze polskiej występują jedynie
2 gatunki: pokrzywa zwyczajna (Urtica dioica),
żegawka (U. urens).
MORFOLOGIA: przede wszystkim rośliny
zielne, rzadko krzewy czy wysokie drzewa, niekiedy
pnącza. Brak przewodów mlecznych. Często na
organach wegetatywnych wykształcone są włoski
parzące; są to zamknięte rureczki, wypełnione
cieczą; twardy, ale kruchy, skrzemieniały wierzchołek włoska odłamuje się łatwo przy dotknięciu,
a zaostrzony koniec rurki wbija się wówczas w skórę, wlewając do rany parzącą zawartość komórki.
KWIATY: drobne, niepozorne. Okwiat zielonkawy, 4-5-listkowy, zwykle rozdzielnopłciowe. Kw.
męskie mają 4 nadległe listkom okwiatu pręciki,
żeńskie natomiast 1 górny słupek z 1 szyjką. Pręciki
parzący
włosek
w pączkach są napięte wskutek zagięcia ku środkowi, podczas rozkwitania nagle wyprostowują się
i rozsypują pyłek. Częste jest występowanie
szczątkowych organów płci przeciwnej, a nawet
zdarzają się kwiaty funkcjonalnie obupłciowe
(rozdzielnopłciowość jest więc wtórna).
OWOCE: najczęściej orzeszek, rzadziej pestkowiec.
UŻYTKOWANIE: szczmiel biały (Boehmeria
nivea) jest bardzo ważną rośliną włóknodajną
(rami). Wyciąg z pokrzywy zapobiega wypadaniu
włosów.
JK
PORTULAKOWATE (Portulacaceae)
WYSTĘPOWANIE: obszary tropikalne i subtropikalne kontynentu amerykańskiego, jedynie
nieliczni przedstawiciele występują w krainach o klimacie umiarkowanym. Rodzina liczy blisko 20 rodzajów i około 600 gatunków. W Polsce rosną 3 drobne
rośliny miejsc wilgotnych z rodzaju zdrojek (Montia).
MORFOLOGIA: rośliny zielne albo krzewiny.
Liście zwykle wyraźnie mięsiste, pojedyncze,
z błoniastymi, względnie orzęsionymi przylistkami
(brak u Claytonia), ustawione skręto- lub naprzeciwlegle, czasem zebrane w przyziemne różyczki.
KWIATY: drobne, obupłciowe. Promieniste, ustawione pojedynczo albo zebrane w wierzchotki lub
grona. Okwiat pojedynczy, o 4-5 listkach (2- u Calyptrydium, 3- u Montia), często żywo zabarwionych
(białych, żółtych lub czerwonych), a podkwiatki zrośnięte w okrywę przypominającą kielich. Pręcików
zwykle 4-5. Słupek 1, górny lub półdolny (Portulaca), z 2 do 5 szyjkami. Zalążnia 1-komorowa.
OWOCE: przeważnie wielonasienna torebka,
niekiedy okrężnie pękająca tj. puszka (Portulaca,
Lewisia). Nasiona z zarodkiem otaczającym obfitą
tkankę odżywczą – perisperm.
UŻYTKOWANIE: ozdobne, siane w ogródkach
ze względu na piękne kwiaty. Portulaka siewna
(Portulaca sativa) pochodzi przypuszczalnie z umiarkowanych stref Azji, u nas niekiedy uprawiana na
jarzynę.
JK
– 51 –
POWOJOWATE (Convolvulaceae)
WYSTĘPOWANIE: obszary tropikalne i subtropikalne, jedynie kilku przedstawicieli w krainach
o klimacie umiarkowanym. Rodzina liczy ok. 1700
gatunków. Bardzo bogaty jest rodzaj wilec
(Ipomoea) – ok. 400 gat. oraz powój (Convolvulus) –
ok. 250 gat. W Polsce rosną 2 gat.: wilec polny (I.
arvensis) i kielisznik zaroślowy (Calystegia sepium).
MORFOLOGIA: rośliny zielne (często pnącza),
krzewy lub nieduże drzewa. Nierzadko posiadają sok
mleczny. Liście pojedyncze, bez przylistków, ustawione skrętolegle (u kserofitów zredukowane).
KWIATY: duże, efektownie zabarwione. Obu- rzadziej jednopłciowe (wówczas rośliny dwupienne).
Na szypułkach z przykwiatkami, promieniste, 5krotne (z wyjątkiem słupkowia). Zebrane w wierzchotkach lub pojedyncze. Kielich o działkach wolnych, trwałych, korona zrosłopłatkowa, często
lejkowata. Między pręcikami znajduje się pierścieniowaty lub kubkowaty krążek miodnikowy. Słupek
1, zalążnia górna, 2-komorowa. Owadopylne, czasem samopylne.
OWOCE: torebki, rzadziej rozłupnie.
UŻYTKOWANIE: bardzo ważny jest tropikalny
wilec ziemniaczany zwany batatem (Ipomoea
batatas). Od czasów przedhistorycznych uprawiany
w Ameryce (obecnie znacznie szerzej). Jadalne
bulwy korzeniowe (do 4 kg) bogate są w skrobię
(20%) i słodkie. Wykorzystywany jest też w przemyśle. Liczne gatunki są surowcem farmaceutycznym, np. jalapa meksykańska (Exogonium purga)
przeczyszcza bez przerywania snu. Wiele ozdobnych
(głównie pnącza).
JK
PRZEWIERTNIOWATE (Caprifoliaceae)
WYSTĘPOWANIE: gł. na półkuli pn., w strefie
umiarkowanej i subtropikalnej. Niektóre gat. z rodzajów: bez (Sambucus), kalina (Viburnum), wiciokrzew
(Lonicera) rosną także na półkuli pd. Większość to
rośliny lasów. Około 15 rodzajów i 500 gat.
Najliczniejsze rodzaje: kalina i wiciokrzew – po ok.
200 gat. W Polsce 4 rodzaje i 8 gatunków.
MORFOLOGIA: przeważnie krzewy lub niewielkie drzewa. Liście sezonowe lub zawsze zielone,
naprzeciwległe. Przylistków brak lub liściokształtne,
łuskowate albo w postaci włosków i gruczołków.
KWIATY: najczęściej w kwiatostanach wiechowatych. Kielich 5-3-działkowy, z krótką rurką
zrośniętą z zalążnią. Korona zrosłopłatkowa, 5-3krotna, często 2-wargowa. Pręcików zwykle 5.
Kwiaty owadopylne.
OWOCE: jagody, pestkowce, torebki, niełupki.
UŻYTKOWANIE: owoce niektórych gat. są
jadalne: Lonicera edulis i pokrewne – Syberia,
Daleki Wschód; bez czarny i koralowy – wiele
rejonów; nasiona Triosteum perfoliatum służą jako
namiastka kawy – Ameryka Pn. Ozdobne, np.:
wiciokrzew, kalina, bez, krzewuszka (Weigela), kolkwicja (Kolkwitzja), śnieguliczka (Symphoricarpos).
Niektóre gatunki bzu i kaliny wykorzystywane są
w medycynie.
CHRONIONE W POLSCE: zimoziół północny
(Linnaea borealis), wiciokrzew pomorski (L. periclymenum).
– 52 –
JK
PRZĘŚLOWATE (Ephedraceae)
WYSTĘPOWANIE: okręg śródziemnomorski
oraz suche okolice azjatyckie i amerykańskie.
Jedyny rodzaj: przęśl – Ephedra liczy 40 gatunków.
MORFOLOGIA: nieduże krzewy o kseromorficznej budowie, z podziemnymi rozłogami lub bez
nich, miotlasto rozgałęzione, często pokładające się
na ziemi, także pnącza. Liście w formie błoniastych
łusek lub pochewek zrośniętych u nasady,
nakrzyżległe lub w okółkach. Pędy zielone, asymilujące (drewno wtórne posiada naczynia!).
KWIATY: dwupiennie rozmieszczone, w szyszeczkowatych kwiatostanach, na krótkich pędach
bocznych. Kwiaty męskie składają się z 1 trzoneczkowatego tworu (pręcika) i okwiatu złożonego
z 2 zrośniętych listków. Kwiaty żeńskie zbudowane
są z 2 łusek (okwiat) i zalążka z rurkowato
wyciągniętym integumentem (osłonką); wydzielają
krople zapylające, które chwytają pyłek. Wiatroi (rzadziej) owadopylne. Dojrzałe nasiona otoczone
KWIATOSTAN
KWIATOSTAN
są mięsistymi i żywo zabarwionymi (czerwonymi)
przysadkami co upodabnia je do owoców okrytozalążkowych.
UŻYTKOWANIE: rośliny trujące o licznych zastosowaniach leczniczych (alkaloid efedryna, stosowany m.in. jako środek dopingujący).
JK
PRZYPOŁUDNIKOWATE (Aizoaceae)
WYSTĘPOWANIE: głównie tropikalne i subtropikalne suche tereny Afryki, w mniejszym stopniu
Australii i Ameryki, wyjątkowo występują na
obszarze śródziemnomorskim; na zasolonych lub
piaszczystych wybrzeżach morskich oraz pustyniach.
Rodzina obejmuje 120 rodzajów i około 2500
gatunków.
MORFOLOGIA: roczne lub trwałe rośliny zielne
albo niskie krzewy, większość to sukulenty liściowe
o silnie mięsistych, wypełnionych tkanką magazynującą wodę liściach. Niektóre (Lithops) wykształcają podobne do kamieni formy – zjawisko
mimikry.
KWIATY: obupłciowe lub zebrane w wierzchotki,
przeważnie promieniste, duże. Kielich ma zwykle
5 działek, najczęściej mięsistych i zielonych. Korona
natomiast składa się z wielu barwnych płatków
(stanowią powabnię dla owadów). Liczba pręcików
zmienna: 4, 10 i więcej. Słupek 1.
ZJAWISKO
HIGROCHAZJI
OWOCE: najczęściej sucha torebka otwierająca
się po zwilżeniu (higrochazja), rzadko mięsista jagoda.
UŻYTKOWANIE: ozdobne ze względu na mięsiste, oryginalnie ukształtowane, barwne liście
i często duże (średnica do 12cm!), jaskrawo zabarwione kwiaty. Najciekawsze rodzaje to: przypołudnik (Mesembryanthemum), kamyk (Lithops),
konofyt (Conophytum), karpobrot (Carpobrotus).
JK
– 53 –
PSIANKOWATE (Solanaceae)
WYSTĘPOWANIE: w strefie tropikalnej, subtropikalnej i umiarkowanej; gł. w Ameryce Pd. i Śr.
Około 90 rodzajów i 2500 gat. Najliczniejszy rodzaj
to psianka (Solanum). W Polsce 7 rodzajów i 10 gat.
MORFOLOGIA: rośliny zielne, krzewy i niewielkie drzewa. Liście skrętoległe. Przylistków brak.
Bardzo wiele gatunków zawiera trujące alkaloidy.
KWIATY: zwykle w kwiatostanach, obupłciowe,
promieniste i słabo grzbieciste. Kielich 5-działkowy;
korona 5-płatkowa, zrośnięta; pręcików zwykle
5; słupek przeważnie 2-krotny, 2-komorowy. Zapylane przez owady, a w tropikach przez ptaki i ssaki.
OWOCE: torebki, jagody, pestkowce. Nasiona
z bielmem.
UŻYTKOWANIE: ogromne znaczenie gospodarcze. Warzywa i owoce: (znane w Europie od XVIw.)
ziemniak (Solanum tuberosum) i pomidor (Lycopersicon esculentum) pochodzące z Andów oraz papryka (Capsicum annuum) z Ameryki Śr. i Pd. Z Indii
pochodzi bakłażan (Solanum melongena). Liczne
lecznicze, np.: pokrzyk wilcza jagoda (Atropa belladonna), lulecznica (Scopolia), bieluń (Datura). Wiele
ozdobnych, np.: petunia (Petunia), psianka (Solanum), kolcowój (Lycium), miechunka (Physalis).
A spreparowane liście różnych gat. i odmian tytoniu
(Nicotiana), pochodzącego z Ameryki, to ohydna
używka.
CHRONIONE W POLSCE: lulecznica kraińska
(Scopolia carniolica), pokrzyk wilcza jagoda (Atropa
bella-donna).
JK
RDESTOWATE (Polygonaceae)
WYSTĘPOWANIE: szczególnie licznie w północnej strefie umiarkowanej; rosną w różnych
siedliskach, od Arktyki po pustynie. We wsch.
Himalajach do 5100m n.p.m. (Rheum nobile). Około
30 rodzajów i 800 gat. Najliczniejsze rdesty
(Polygonum) – ok. 300 gat. W Polsce 4 rodzaje i ok.
30 gatunków.
MORFOLOGIA: przeważnie rośliny zielne,
rzadziej krzewy, drzewa lub pnącza. Cechą charakterystyczną tej rodziny jest występowanie gatki,
powstałej z przylistków zrośniętych wokół łodygi.
Wszystkie gatunki zawierają garbniki.
KWIATY: małe, najczęściej obupłciowe, zebrane
w szczytowe kwiatostany. Okwiat niepozorny, złożony z 3-6 zielonych, białych lub barwnych działek,
czasem pozostających na owocach i służących do
rozsiewania nasion. Owadopylne lub wiatropylne.
OWOCE: graniaste orzeszki. Nasiona z bielmem.
UŻYTKOWANIE: duże znaczenie gospodarcze
ma gryka (Fagopyrum), pochodząca z Azji Śr. znana
od ponad 4000 lat. Z owoców gryki uzyskuje się
kaszę gryczaną; jest ona także cenną rośliną
miododajną. Młode liście szczawiu zwyczajnego
(Rumex acetosa) i ogonki liściowe rabarbaru
(Rheum undulatum) są jadalne, zawierają witaminy
i mikroelementy. W medycynie wykorzystuje się
m.in. glikozyd rutynę uzyskiwany z ziela gryki, rabarbar dłoniasty (Rheum palmatum) i rdest ptasi
(Polygonum aviculare). Niektóre gatunki dostarczają
barwników, np. rdest (Polygonum tinctoria) –
niebieskiego (indygo), szczaw (Rumex confertus) –
żółtego, a Rumex abyssinicus – czerwonego.
Niektóre ozdobne.
– 54 –
JK
REZEDOWATE (Resedaceae)
WYSTĘPOWANIE: głównie obszary o klimacie
zbliżonym do śródziemnomorskiego, nieliczne występują także w strefie klimatu umiarkowanego.
Rodzina obejmuje 6 rodzajów i ok. 70 gatunków.
We florze polskiej rosną 3 gat. z rodzaju rezeda
(Reseda).
MORFOLOGIA: rośliny zielne (byliny), rzadziej
krzewy. Liście ułożone skrętolegle, często pierzasto
podzielone. Zawierają komórki myrozynowe z enzymem myrozynazą.
KWIATY: zwykle obupłciowe, zebrane w kwiatostanach. Mają b. specyficzną budowę: są grzbieciste, o okwiecie zróżnicowanym na kielich i koronę.
Kielich składa się z 4-8 zielonych działek, korona z 28 płatków, często porozcinanych na równowąskie
łatki. Pręcikowie, złożone z 3-40 pręcików, oraz słupek umieszczone są na krótkim, wytworzonym przez
dno kwiatowe trzoneczku, zwanym androgynoforem. Słupek zbudowany jest z 2-7 owocolistków,
które są czasami zupełnie wolne (słupkowie
apokarpiczne), zwykle zaś tworzą 1 słupek o 1komorowej zalążni. Słupek jest często u góry
zupełnie otwarty – jest to jedyny znany taki przypadek u okrytozalążkowych. Mimo to pyłek kiełkuje
na słupku.
OWOCE: torebka, względnie jagoda.
UŻYTKOWANIE: ozdobne. Z pędów rezedy
żółtawej (Reseda luteola) pozyskuje się żółty barwnik
luteolinę do farbowania wełny, bawełny i jedwabiu.
W przemyśle perfumeryjnym używa się olejku
eterycznego z kwiatów rezedy wonnej (R. odorata).
JK
aldrowanda
pęcherzykowata
ROSICZKOWATE (Droseraceae)
WYSTĘPOWANIE: zarówno obszary o klimacie
tropikalnym, jak i obszary o klimacie umiarkowanym. Rodzina obejmuje 4 rodzaje (Drosera,
Dionaea, Drosophyllum, Aldrovanda) i około 100
gatunków. Najliczniejszy jest rodzaj rosiczka
(Drosera) – 80 gat.
MORFOLOGIA: rośliny zielne, mięsożerne.
Liście zebrane są zwykle skrętolegle w przyziemną
różyczkę; pokryte są gruczołowatymi włoskami
z lepką cieczą. Podrażniony mechanicznie liść reaguje
u rosiczki zakrzywieniem blaszki i włosków, u muchołówki (Dionaea) i Aldrovanda złożeniem albo
zamknięciem połówek blaszki liściowej. „Trawienie”
schwytanych drobnych owadów, następuje dzięki
wydzielanym enzymom. Ilość „akcji” jest ograniczona. Są samożywne i mogą obywać się bez pokarmu zwierzęcego.
KWIATY: obupłciowe, promieniste, w szczytowych, groniastych kwiatostanach. Kielich 4-5-
działowy, korona 5- i wolnopłatkowa. Pręcików 5-20
w jednym lub kilku 5-krotnych okółkach. Słupek 1
z 3-5 wolnymi szyjkami. Zalążnia górna.
OWOCE: torebka otwierająca się 3-5 klapami.
UŻYTKOWANIE: w medycynie i homeopatii
(rosiczki) przy kaszlu, kokluszu i zapaleniu oskrzeli.
Dawniej wyrabiano z nich nalewki zwane rosolisami
(ros solis – rosa słoneczna).
CHRONIONE W POLSCE: wszystkie
rosiczkowate: rosiczka okrągłolistna (D. rotundifolia), r. długolistna (D. anglica), r. pośrednia (D. intermedia) na torfowiskach i żyjąca w wodzie aldrowanda
pęcherzykowata (A. vesiculosa).
JK
– 55 –
RÓŻOWATE (Rosaceae)
1
3
2
4
WYSTĘPOWANIE: rosną we wszystkich strefach klimatycznych, głównie na półkuli pn. Około
100 rodzajów i 3000 gat. W Polsce ok. 20 rodz.
i 165 gat.
Rodzina dzieli się na 4 podrodziny: tawułowe(1)
(Spiraeoideae), różowe(2) (Rosoideae), jabłkowe(3) (Maloideae), śliwowe(4) (Prunoideae).
MORFOLOGIA: rośliny zielne, krzewy, drzewa.
Liście zwykle skrętoległe, podzielone lub nie.
KWIAT: kwiaty przeważnie obupłciowe, pojedyncze lub w kwiatostanach, większość wydziela
nektar i jest owadopylna. Okwiat podwójny,
promienisty, zwykle 5-krotny, o działkach wolnych.
Pręciki liczne lub zredukowane nawet do jednego.
Dno kwiatowe ma tendencję do rozszerzania się,
często staje się talerzykowate, kubeczkowate lub
silnie wypukłe.
OWOCE: bardzo różnorodne: torebki, pestkowce,
mieszki, orzeszki i owoce rzekome (jabłko).
UŻYTKOWANIE: gatunki owocodajne: truskawki (Fragaria), maliny i jeżyny (Rubus), jabłonie
(Malus), grusze (Pyrus), śliwy, wiśnie, czereśnie,
morele, brzoskwinie, migdałowce (Prunus) i inne.
Lecznicze: głóg (Crataegus), róża (Rosa), aronia
(Aronia) i wiele innych. Liczne ozdobne.
CHRONIONE W POLSCE: parzydło leśne
(Aruncus dioicus), malina moroszka (Rubus chamaemorus), jarząb szwedzki (Sorbus intermedia), j. brekinia (Sorbus torminalis), wiśnia karłowata (Prunus
fruticosa).
JK
RUTOWATE (Rutaceae)
WYSTĘPOWANIE: większość gatunków rośnie w pd. Afryce i suchych obszarach Australii.
Około 150 rodzajów i 900 gat. W Polsce tylko
dyptam jesionolistny (Dictamnus albus).
MORFOLOGIA: w większości zawsze zielone
drzewa lub krzewy, niekiedy pnącza. Liście zwykle
skrętoległe; wielkość zróżnicowana (od drobnych do
2,5 m dł.). Przylistków brak. W liściach występują
zbiorniki wonnych olejków eterycznych.
KWIATY: zebrane w szczytowe lub osiowe
kwiatostany, rzadko pojedyncze, zwykle promieniste, w większości obupłciowe. Okwiat podwójny,
4-5-krotny. Pręcików wiele.
OWOCE: rozłupnie, torebki, skrzydlaki, pestkowce,
jagody. Nasiona najczęściej bez bielma.
UŻYTKOWANIE: największe znaczenie ma
rodzaj Citrus pochodzący z Azji Pd.-Wsch. Do
najbardziej znanych przedstawicieli należą:
pomarańcza słodka (C.sinensis), pomarańcza gorzka
(C.aurantium), cytryna (C.limon), mandarynka
(C.reticulata), grejpfrut (C.paradisi), pompela
(C.grandis), cytron lub cedrat (C.medica), bergamota
(C.bergamia) – ze świeżych okryw owoców otrzymuje się olejek bergamotowy, Drewna dostarczają
tropikalne: Chloroxylon swietenia (Indie, Sri Lanka),
Fagara macrophylla (Afryka), Flindersia (Australia,
Nowa Gwinea). Liczne gatunki wykorzystywane są
w medycynie.
CHRONIONE W POLSCE: dyptam jesionolistny (Dictamnus albus).
– 56 –
JK
SAGOWCOWATE (Cycadaceae)
WYSTĘPOWANIE: tereny tropikalne i subtropikalne o zasięgu porozrywanym. Bardzo stara
rodzina, pojawiła się na początku ery mezozoicznej,
a wywodzi się z paleozoicznych paproci nasiennych.
Obecnie liczy 12 rodzajów i blisko 100 gatunków.
MORFOLOGIA: silny, zwykle nierozgałęziony,
często krótki pień dźwiga pióropusz wielkich,
ustawionych spiralnie, zwykle pojedynczopierzastych liści długości do 3 m (w młodości skręconych
pastoralnie).
KWIATY: rozdzielnopłciowe, pierwotne, bez
okrywy kwiatowej, zebrane w szyszkowate skupienia (strobile) wyrastające na szczycie lub z boku
pnia. Żeńskie strobile niektórych gatunków osiągają
ponad 1 m dł. i 40 kg. Zalążek w czasie zapylania
wydziela przez okienko „kropelkę zapylającą”, która
chwyta ziarna pyłku i wysychając wciąga je do
komory pyłkowej zalążka. Po upływie kilku miesięcy
dochodzi do zapłodnienia. Dokonują tego ruchome
kwiat
pień zagłębiony
całkowicie w ziemi
korzeń
plemniki (spermatozoidy) – największe w świecie
roślinnym i zwierzęcym, o średnicy 0,3 mm – opatrzone spiralną wstęgą rzęsek. Nasiona są bardzo
prymitywne, nie mają charakteru przetrwalnikowego.
UŻYTKOWANIE: rośliny przede wszystkim
ozdobne. Z rdzenia pnia niektórych gatunków otrzymuje się sago – jadalną mączkę skrobiową.
JK
SANDAŁOWCOWATE (Santalaceae)
WYSTĘPOWANIE: obszary tropikalne i subtropikalne (kilku przedstawicieli w strefie klimatu
umiarkowanego). Rodzina obejmuje ok. 400 gat. We
florze polskiej występuje 5 gat. z rodzaju leniec
(Thesium).
MORFOLOGIA: półpasożytnicze (zielone) i pasożytnicze (niezielone) krzewy, niewielkie drzewa
lub rośliny zielne żyjące na gałęziach innych drzew
albo pobierające substancje odżywcze z korzeni
innych roślin. Liście całkowite, najczęściej naprzeciwległe; u form skrajnie pasożytniczych zredukowane często do drobnych łusek.
KWIATY: drobne i niepozorne, zielonkawe,
promieniste. Dno kwiatowe kubeczkowato rozszerzone. Okwiat zwykle pojedynczy złożony przeważnie z 4-5 często mięsistych listków. Pręciki w 1
okółku (więc pręcików tyle co listków). Słupek często zespolony z dnem kwiatowym – dolny. Zalążnia
1-komorowa.
OWOCE: orzeszek lub pestkowiec.
UŻYTKOWANIE: drewno sandałowców
(Santalum), zwłaszcza sandałowca białego (S. album),
po wysuszeniu przyjemnie, słodkawo pachnie i używane jest w Azji do wyrobu drobnych przedmiotów
oraz kadzidła, które odgrywają ważną rolę w religii
buddyjskiej. Otrzymuje się z niego również olejek
stosowany w przemyśle perfumeryjnym i lecznictwie. Biologicznie interesujące są gatunki
z rodzaju facelaria (Phacellaria) pasożytujące na
gałązkach półpasożyta z rodzaju gązewnik
(Loranthus).
JK
– 57 –
SAURUROWATE (Saururaceae)
WYSTĘPOWANIE: południowo – wschodnia
część Ameryki Północnej i tropikalna Azja. Do
rodziny należą 3 rodzaje: Saururus (2 gatunki),
Anemopsis californica, Houttynia cordata. Występują zazwyczaj w siedliskach wilgotnych.
MORFOLOGIA: rośliny zielne o pędach wyprostowanych i szerokich (najczęściej owalnych).
Liście pojedyncze, ustawione skrętolegle, z przylistkami przyrośniętymi do ogonków liściowych.
KWIATY: obupłciowe, opatrzone przykwiatkami.
Zebrane w gęste, zwisające kłosy albo grona.
Okwiatu brak. Pręcików 6-8 (niekiedy wskutek niedorozwoju mniej), o nitkach wolnych lub przyrośniętych do zalążni. Słupków 3-4 z pojedynczymi szyjkami, o zalążniach wolnych, apokarpowych; albo
słupek 1 z 3-4 szyjkami. Zalążnia górna lub półdolna
z 2-10 prostymi zalążkami. Wiatropylne.
OWOCE: mieszek lub torebka (pękająca szczytowymi klapami) o nieco zmięśniałej zalążni. Nasiona z obfitą tkanką odżywczą.
UŻYTKOWANIE: ozdobne.
JK
SELEROWATE (Apiaceae)
WYSTĘPOWANIE: we wszystkich rejonach
klimatycznych, gł. w strefie umiarkowanej i subtropikalnej półkuli pn. Około 300 rodzajów i 3000
gatunków, w Polsce ok. 45 rodzajów i 72 gatunków.
MORFOLOGIA: rośliny zielne, monokarpiczne
lub byliny, często o wielkich rozmiarach, rzadziej
krzewy lub formy drzewiaste. Gat. wysokogórskie
często tworzą poduszki. Łodygi zwykle wzniesione,
podzielone na węzły i puste międzywęźla. Liście
najczęściej skrętoległe, bez przylistków. Blaszka liściowa przeważnie podzielona. We wszystkich
organach znajdują się kanały sekrecyjne
zawierające olejki eteryczne i żywicogumy. Wiele
gat. zawiera alkaloidy.
KWIATY: małe, 5-krotne, promieniste, zebrane
w baldachy pojedyncze, a te zwykle w baldachy złożone (k.brzeżne-grzbieciste). U niektórych rodzajów
baldachy proste przekształcone są w główki. Rzadko
kwiaty pojedyncze. Kielich zredukowany do ząbków.
Płatki korony wolne. Pręcików 5. Słupek dolny, 2krotny, 2-komorowy, z 1 zalążkiem w każdej komorze.
2 szyjki słupka otoczone dyskiem miodnikowym.
OWOCE: dwunasienne rozłupnie. Nasiona z silnie
rozwiniętym bielmem.
UŻYTKOWANIE: wiele gatunków ma duże zastosowanie jako warzywa i przyprawy. Liczne
gatunki używane w medycynie i technice.
CHRONIONE W POLSCE: arcydzięgiel litwor
(Angelica archangelica ssp. archangelica), mikołajek nadmorski (Eryngium maritimum).
JK
– 58 –
SKALNICOWATE (Saxifragaceae)
WYSTĘPOWANIE: krainy o klimacie umiarkowanym i chłodnym (nawet arktycznym), szczególnie
często w górach. Rodzina obejmuje około 600
gatunków. We florze polskiej występuje 20
gatunków, z których większość należy do rodzaju
skalnica (Saxifraga) i występuje jedynie w górach.
MORFOLOGIA: rośliny zielne, przeważnie
byliny, krzewy lub nieduże drzewa. Liście skrętolegle ułożone lub umieszczone w odziomkowej
różyczce; mogą być mięsiste. Do rozmnażania
wegetatywnego służą rozłogi.
KWIATY: obupłciowe i przeważnie promieniste,
zebrane w kwiatostany. Okwiat podwójny, przeważnie 5-, rzadziej 4- do12-krotny. Działki kielicha
czasem większe od płatków korony, przeważnie
zrosłe, niekiedy barwne (niekiedy płatków brak –
śledziennica – Chrysosplenium). Pręciki w 2 lub
rzadziej w 1 okółku. Często występują prątniczki
albo gruczoły miodnikowe. Przeważnie 1 słupek
o zalążni górnej. Wyjątkowo słupkowie apokarpiczne.
1
2
4
3
Różne wykształcenie osi kwiatowej i ustawienie
zalążni: 1-Saxifraga stellaris, 2-S.granulata, 3-Ribes
rubrum, 4-R.uva-crispa.
OWOCE: torebka, rzadko jagoda.
UŻYTKOWANIE: ozdobne. Grube kłącza
bergenii (Bergenia) dostarczają taniny, kwasu gallusowego, hydrochinonu. Jadalne są owoce
porzeczek (Ribes) i agrestu (Ribes grossularia).
JK
SOSNOWATE (Pinaceae)
WYSTĘPOWANIE:
większość gatunków
w strefie umiarkowanej półkuli pn. Rodzina obejmuje
10 rodzajów z około 240 gatunkami i należą do niej
najważniejsze drzewa leśne strefy umiarkowanej.
Najliczniejsze rodzaje: sosna (Pinus) – ok. 100 gat.,
jodła (Abies) – ok. 50 gat., świerk (Picea) – ok. 40
gat., modrzew (Larix) – 12 gat.
MORFOLOGIA: w większości żywiczne drzewa,
dużych rozmiarów. Liście szpilkowe umieszczone na
długo- i krótkopędach, skrętolegle; zimozielone, rzadziej sezonowe – modrzew.
KWIATY: wiatropylne, rozdzielnopłciowe,
rozmieszczone jednopiennie. Kwiaty męskie
składają się z kilku łuseczek i licznych, spiralnie
ustawionych pręcików. Kwiaty żeńskie zebrane
w typowe szyszki, na łusce nasiennej 2 zalążki.
Nasiona przeważnie z błoniastymi skrzydełkami
ułatwiającymi rozsiewanie.
UŻYTKOWANIE: cenny materiał budulcowy,
szerokie zastosowanie w stolarstwie. Z żywicy
uzyskuje się terpentynę i kalafonię, ze szpilek
i pączków olejki eteryczne, działające wykrztuśnie
i odkażająco. Kora świerka dostarcza garbników.
Nasiona limby i niektórych gatunków sosen są
jadalne. Ozdobne.
CHRONIONE W POLSCE: limba (Pinus cembra), kosodrzewina (Pinus mugo), sosna błotna
(Pinus uliginosa).
JK
– 59 –
STRĄCZKOWATE (Fabaceae)
WYSTĘPOWANIE: szeroko rozpowszechnione
na całej kuli ziemskiej. Dzielą się na 3 podrodziny:
mimozowe(1) (Mimosoideae) i brezylkowe(2)
(Caesalpinioideae) (strefa tropikalna i subtropikalna)
oraz motylkowe(3) (Faboideae). Ok. 700 rodzajów
i 17000 gatunków. W Polsce 24 rodzaje i ok. 100 gat.
MORFOLOGIA: rośliny zielne, półkrzewy,
krzewy i drzewa. Formy od poduszkowych (górskie
i arktyczne) do drzew osiągających 80 m. Liczne są
kserofity i pnącza (listki przekształcone w wąsy
czepne). Liście zwykle pojedynczo lub podwójnie
złożone, czasami pojedyncze lub liściaki (fyllodia).
Przylistki obecne. Na korzeniach większości
motylkowych (ok. 70% gat.), części mimozowych
i brezylkowych występują brodawki z symbiontami
bakteryjnymi (rodzaj Rhizobium). Przekształcają one
azot atmosferyczny na związki dostępne dla roślin.
KWIATY: zwykle obupłciowe; 4-krotne w główkowatych kwiatostanach (mimozowe) lub grzbieciste, 5-krotne poj.; u motylkowych kielich bywa
1
2
3
zrośnięty, a 2 zrośnięte płatki korony tworzą
łódeczkę. Niekiedy wyrastają z pnia (kaulifloria).
Zapylane są przez owady i ptaki.
OWOCE: strąki (czasami przewęziste) wielonasienne, rzadko jednonasienne. Nasiona bezbielmowe.
UŻYTKOWANIE: pastewne- koniczyna, lucerna, wyka, łubin; jadalne nasiona- fasola, bób, groch,
soja, soczewica, orzech ziemny; oleiste- soja,
orzech ziemny; gumo- i żywicodajne- akacja;
miododajne. Stosowane w medycynie i przemyśle.
Ozdobne.
CHRONIONE W POLSCE: groszek wschodniokarpacki (Lathyrus laevigatus), ostrołódka kosmata (Oxytropis pilosa), szczodrzeniec zmienny
(Cytisus alnus).
JK
STRZELIGŁOGOWATE (Flacourtiaceae)
WYSTĘPOWANIE: kraje tropikalne i subtropikalne; rodzina obejmuje 89 rodzajów i 1250 gatunków.
MORFOLOGIA: wiecznie zielone krzewy i niewielkie drzewa, czasem pnącza. Liście trwałe, nie
podzielone, skórzaste, ułożone skrętolegle.
KWIATY: obupłciowe, niewielkie, promieniste,
pojedyncze lub zebrane w wiechowate kwiatostany.
Często wonne. Okwiat zróżnicowany na kielich i koronę (u form prymitywnych występuje spiralne ułożenie płatków i działek), bywa stopniowe przejście
między nimi. Listków okwiatu zwykle po 3-6. Płatki
korony zawsze wolne. Pręcików b. dużo. Słupek 1
o zalążni 1-komorowej, przeważnie górnej.
OWOCE: najczęściej torebka, rzadziej jagoda lub
pestkowiec.
UŻYTKOWANIE: liczne gatunki uśpianu
(Hydnocarpus) z obszaru indomalajskiego dostarczają oleju czaulmoogrowego używanego w leczeniu
trądu (w Indiach od tysiąca lat). Lecznicze są też
nasiona Gynocardia odorata. Gatunki z rodzaju
strzeligłóg (Flacourtia) dostarczają jadalnych owoców i są powszechnie uprawiane w tropikach.
– 60 –
JK
STYRAKOWATE (Styracaceae)
WYSTĘPOWANIE: krainy subtropikalne i tropikalne, nieliczne gatunki sięgają południowych
krańców obszarów umiarkowanych. Rodzina liczy
około 10 rodzajów i 150 gatunków.
MORFOLOGIA: drzewa i krzewy, zazwyczaj
omszone albo pokryte przylegającymi łuseczkami.
Liście ułożone skrętolegle, nie podzielone, skórzaste.
KWIATY: drobne, zebrane w groniaste lub wierzchotkowate kwiatostany. Promieniste, obupłciowe.
Okwiat zróżnicowany na 4- do 5-ząbkowy rurkowaty
kielich i najczęściej 5- (4- do 6-) płatkową koronę,
o płatkach zrośniętych nasadami. Pręcików 8-12,
ustawionych parami w 1 okółku naprzeciw płatków.
Słupek 1, z 1 szyjką o 1-5 znamionach, górny (półdolny, dolny u Halesia, Pterostyrax). Komora w górnej części 1-komorowa, w dolnej 3-5-komorowa.
Owadopylne.
OWOCE: torebka, rzadziej orzech lub pestkowiec.
UŻYTKOWANIE: gatunki z rodzaju styrak
(Styrax) dostarczają wonnej żywicy i substancji do
wyrobu środków owadobójczych. Niektóre gatunki
sadzone są w parkach i ogrodach jako rośliny
ozdobne, np.: ośnieża (Halesia carolina).
JK
SZAKŁAKOWATE (Rhamnaceae)
WYSTĘPOWANIE: gł. obszary tropikalne i subtropikalne, z nielicznymi przedstawicielami
w krainach o klimacie umiarkowanym. Rodzina obejmuje około 900 gatunków. We florze polskiej dziko
rosną 2 gatunki: szakłak pospolity (Rh. cathartica)
i kruszyna pospolita (Rh. frangula).
MORFOLOGIA: często cierniste drzewa i krzewy, czasem pnącza (także o zdrewniałych łodygach), wyjątkowo krzewinki, a zupełnie wyjątkowo
rośliny zielne. Liście zwykle skrętoległe i nie
podzielone. Niekiedy w tkankach występują komórki
śluzowe.
KWIATY: drobne i niepozorne, żółtawe i zielonkawe. Zebrane w pachwinowe baldachogrona lub
wierzchotki. Przeważnie obupłciowe, promieniste,
najczęściej 5-dzielne, o podwójnym okwiecie. Pod
każdym wolnym płatkiem korony jest 1 pręcik.
Pomiędzy nasadami pręcików a słupkiem znajduje
się dobrze wykształcony krążek miodnikowy. Słupek
górny, półdolny lub dolny (istnieją tu wszelkie formy
przejściowe między słupkiem wolnym a zrośniętym
z dnem kwiatowym). Zalążnia 2-3-komorowa.
OWOCE: pestkowiec, niepękający orzeszek i inne.
UŻYTKOWANIE: liczne gatunki jujuby
(Zizyphus) dostarczają jadalnych owoców. Z szypulatki słodkiej (Hovenia dulcis) spożywa się mięsiste
szypułki. Drewno wielu gatunków szakłakowatych
wykorzystywane jest m.in. w stolarstwie. Rodzaj
puzyrnik (Ceanothus) jest składnikiem gęstych
zarośli na kalifornijskim wybrzeżu Pacyfiku (chaparral). Kora kruszyny pospolitej stosowana w lecznictwie, a drewno do wyrobu prochu strzelniczego.
Ozdobne.
JK
– 61 –
SZARŁATOWATE (Amaranthaceae)
WYSTĘPOWANIE: obszary o klimacie tropikalnym. Wiele obecnie gatunków, gł. dzięki
człowiekowi, rośnie na całym świecie jako rośliny
ruderalne i chwasty. Rodzina obejmuje ponad 60
rodzajów i ok. 900 gatunków. Najliczniejsze rodzaje:
krąglatka (Alternanthera) – ok. 200 gat., wiecznik
(Gomphrena) – 100 gat., grzebionatka (Celosia) – 60
gat., szarłat (Amaranthus) – 50 gat. W Polsce 1
rodzaj z 6 ruderalnymi gatunkami.
MORFOLOGIA: większość to jednoroczne lub
wieloletnie rośliny zielne, rzadko krzewy. Liście pojedyncze, całkowite, bez przylistków, ustawione skrętowzględnie naprzeciwlegle.
KWIATY: drobne, obupłciowe, okwiat pojedynczy 3-5-listkowy, czasem żywo zabarwiony, ale
suchy („papierowy”). Pręcików 5. Słupek 1 z 1-3
szyjkami. Zalążnia górna, 1-komorowa. Rośliny
wiatropylne.
OWOCE: torebki, orzeszki, rzadko jagody.
UŻYTKOWANIE: głównie jako rośliny ozdobne,
np. grzebionatka – w jej b. gęstych, pierwotnie
wiechowatych kwiatostanach poszczególne
rozgałęzienia i szypułki uległy staśmieniu i wraz
z okwiatami licznych kwiatów utworzyły gruby,
pofałdowany, mięsisty grzebień. Uprawiane też ze
względu na nasiona zastępujące zboża (w Ameryce
Pd. i w pd. Azji), np. szarłat zwisły (Amaranthus caudatus) i szarłat wiechowaty (A. paniculatus).
Niektóre gatunki dostarczają jadalnych liści, np.
szpinak chiński (Amaranthus lividus var. ascendens).
JK, KZ
SZCZAWIKOWATE (Oxalidaceae)
WYSTĘPOWANIE: gł. obszary tropikalne i subtropikalne (szczególnie w Ameryce Pd. i Środk. oraz
w pd. Afryce), nieliczni przedstawiciele sięgający
krain o klimacie umiarkowanym. Około 7 rodzajów
i 1000 gatunków. W Polsce rośnie dziko szczawik
zajęczy (Oxalis acetosella), zawleczone są sz. żółty
(O. stricta) i sz. rożkowaty (O. corniculata).
MORFOLOGIA: przeważnie rośliny zielne
(najczęściej byliny o podziemnych organach zapasowych w postaci bulw i cebul, mięsistych kłączy),
rzadziej krzewy lub niewielkie drzewka. Liście zwykle
ułożone skrętolegle, z dłoniasto złożonymi blaszkami.
Liczne rośliny z tej rodziny mają zdolność wykonywania ruchów turgorowych (np. szczawik zajęczy
wykonuje ruchy nyktynastyczne (senne), tj. stula
listki po zapadnięciu zmroku). U niektórych
gatunków występują gałęziaki.
KWIATY: obupłciowe, zwykle promieniste, o podwójnym okwiecie. Korona złożona z 5 (4) wolnych
ruchy nyktystatyczne
wyrzucanie nasion
płatków. Pręcikowie na ogół w 2 okółkach (pręcików
więc 10); dość częsta jest heterostylia (różna
długość szyjki słupka). Słupek górny, o 5 szyjkach.
Zalążnia 5-komorowa. Owado- i samopylne.
OWOCE: torebka, rzadziej mięsista jagoda.
UŻYTKOWANIE: peruwiański szczawik bulwiasty (O. tuberosa) uprawiany jest ze względu na
jadalne bulwy. Azjatyckie gatunki Averrhoa bilimbi
i karambola (A. carambola) są dużymi drzewami
o nieparzystopierzastych liściach, często hodowanymi dla mięsistych, kwaśnych, jadalnych owoców.
JK
– 62 –
SZCZECIOWATE (Dipsacaceae)
„wanienka” ze
zrośniętych
nasadami liści
główka
WYSTĘPOWANIE: głównie obszar śródziemnomorski i zach. Azja, nieliczni przedstawiciele
w krainach o klimacie umiarkowanym. Zarośla, łąki,
lasy. Rodzina liczy około 300 gat. We florze polskiej
występuje 12 gat, np. świerzbnica polna (Knautia
arvensis).
MORFOLOGIA: rośliny zielne (przeważnie
byliny, rzadziej rośliny roczne), a także półkrzewy
(niektóre Scabiosa). Liście naprzeciwlegle ułożone,
o nie podzielonych lub pierzasto wcinanych blaszkach.
KWIATY: przeważnie drobne, obupłciowe, grzbieciste, zebrane w gęste, główkowate (kw. brzeżne
powiększone) lub kłosokształtne kwiatostany. Każdy
kwiat ma oprócz kielicha i zrosłopłatkowej korony
(po 4-5 listków) suchobłoniasty tzw. kieliszek, który
powstał przez zrośnięcie się 2 podkwiatków. Pręcików 4 lub mniej. Słupek dolny, zbudowany z owocolistków, o zalążni 1-komorowej. Owadopylne.
kieliszek
kielich
owoc
OWOCE: niepękający orzeszek opatrzony
organem lotnym lub czepnym powstałym
z rozrośniętego kielicha lub kieliszka (Scabiosa,
Pterocephalus).
UŻYTKOWANIE: rośliną przemysłową jest
szczeć sukiennicza (Dipsacus sativus), kwiatostany
używane są do gręplowania wełny. Głowaczek
syryjski (Cephalaria syriaca) dostarcza oleistych
nasion, które zmielone i zmieszane z mąką nadają
wypiekom specyficzny smak i powodują długie
zachowanie świeżości. Wiele gatunków ozdobnych.
JK
SZKARŁATKOWATE (Phytolaccaceae)
WYSTĘPOWANIE: krainy tropikalne, zwłaszcza
kontynentu amerykańskiego. Rodzina liczy około 17
rodzajów i 120 gatunków. Największym rodzajem
jest szkarłatka (Phytolacca) – około 35 gat.
MORFOLOGIA: rośliny bardzo różnorodne pod
względem pokroju, drzewa, krzewy, rośliny zielne,
czasem liany. Liście pojedyncze, całkowite, ustawione skrętolegle.
KWIATY: bardzo zróżnicowane. Drobne, niepozorne (mimo to owadopylne), zebrane w groniaste
lub wierzchotkowate kwiatostany. Okwiat przeważnie pojedynczy, 4-5-listkowy. Pręciki ułożone
zwykle w 2 okółkach (jest ich 2 razy więcej niż
listków okwiatu). U prymitywnych form owocolistki
często tworzą odrębne, nie zrośnięte ze sobą słupki
(słupki apokarpiczne). U większości jest jeden
słupek, górny, z licznymi szyjkami. Zalążnia 1- do
wielokomorowa.
OWOCE: jagoda, torebka lub niełupka.
kwiat
wolne słupki
zbudowane
z pojedynczych
owocolistków
owoc
kwiat
owoc
UŻYTKOWANIE: szkarłatka amerykańska (Ph.
americana) uprawiana jest jako roślina barwierska
(sok z jagód używany jest do barwienia na czerwono
w przemyśle cukierniczym i spirytusowym), lecznicza (korzeń), jadalna (młode pędy) i jako ozdobna
bylina parkowa.
JK
– 63 –
SZORSTKOLISTNE (Boraginaceae)
WYSTĘPOWANIE: cała półkula północna,
bardzo dużo reprezentantów w obszarze śródziemno- osklepki
morskim i w przypacyficznej Ameryce Pn. 100 rodzajów i 2000 gatunków. W Polsce rośnie 31 gat., część
w lasach, na łąkach, reszta jako rośliny ruderalne.
MORFOLOGIA: rośliny zielne, krzewy, też drze1-8 kolejność zakwitania
wa i pnącza. Liście ułożone skrętolegle i niepodzieOWOCE: rozłupnia.
lone. Całe rośliny pokryte są sztywnymi włoskami.
KWIATY: obupłciowe, i przeważnie promieniste, UŻYTKOWANIE: ozdobne: heliotrop (Heliorzadko niewyraźnie grzbieciste – żmijowiec tropium), miodunka (Pulmonaria), niezapominajka
(Echium). Zebrane są w wierzchotkowate kwiato- (Myosotis). Żywokost (Symphytum) to wartościowa
stany typu skrętka. Korona zrosłopłatkowa, o naj- pasza. Alkanna barwierska (Alkanna tinctoria)
częściej 5-ciu płatkach, opatrzona często w gardzieli dostarcza czerwonego barwnika (w starożytności
fałdami lub charakterystycznymi wyrostkami – używana do wyrobu szminki), lecznicza. Ogórecznik
osklepkami. Pręcików tyle, co łatek korony i przy- lekarski (Borago officinalis) ma walory głównie kosrośniętych nitkami do niej. Słupek górny, szyjka na metyczne. Owoce drzew tropikalnych są jadalne
szczycie lub u spodu zalążni 2-komorowej (w czasie (Cordia).
dojrzewania wyrasta często fałszywa przegroda i zaro- CHRONIONE W POLSCE: żmijowiec czerdnia staje się 4-komorowa). Przeważnie owadopylne. wony (Echium rubrum).
JK
ŚLAZOWATE (Malvaceae)
WYSTĘPOWANIE: gł. w strefie tropikalnej
i subtropikalnej, mniej w umiarkowanej. W wysokich górach (do 4600 m n.p.m.) występuje tylko
rodzaj Malvastrum z Ameryki Pd. Około 85 rodzajów
i 1600 gatunków. W Polsce 3 rodzaje i 7 gatunków.
MORFOLOGIA: rośliny zielne, krzewy, niewielkie
drzewa. Wysokogórskie gatunki Malvastrum tworzą
darnie. Liście skrętoległe z przylistkami, o blaszce
wycinanej, rzadko całej. Występują gwiazdkowate
włoski, a we wszystkich tkankach zbiorniki śluzu.
KWIATY: zwykle promieniste, obupłciowe,
5-krotne, o działkach wolnych. Częsta obecność
kieliszka. Płatki korony połączone nasadą z rurką
pręcikową utworzoną ze zrośniętych nitek licznych
pręcików (2 okółki), na końcach rozdwojonych.
Słupek wielokrotny (3-5 do 50), o zalążni górnej.
OWOCE: jednonasienne rozłupki, torebki.
UŻYTKOWANIE: ogromne znaczenie gospodarcze mają gatunki i odmiany bawełny (Gossypium),
uprawiane ze względu na puch nasienny nadający
się do przędzenia. Znana 3000-2000 lat p.n.e. Inne
ślazowate dostarczają mocnego włókna z łodyg,
np.: kenaf (Hibiscus cannabinus), uprawiany
w Afryce i Azji, oraz Abutilon theophrasti, uprawiany
w Chinach. Nasiona wielu gatunków dostarczają
oleju technicznego. Niektóre stosowane są w medycynie, np.: prawoślaz lekarski (Althaea officinalis).
Liczne gatunki ozdobne.
– 64 –
JK
TAMARYSZKOWATE (Tamaricaceae)
WYSTĘPOWANIE: gł. subtropiki, a w mniejszym stopniu także umiarkowane obszary Starego
Świata. Rodzina obejmuje ok. 90 gat. We Polsce
występuje tylko września pobrzeżna (Myricaria germanica), rośnie na żwirowiskach potoków na Podkarpaciu.
MORFOLOGIQA: drzewa i krzewy, rzadziej
byliny; pokrojem przypominają wrzos. Liście drobne,
igiełkowate lub łuskowate (wówczas funkcje asymilacyjne obejmują zielone, najmłodsze pędy).
W mezofilu liści występują cewki magazynujące
wodę.
KWIATY: promieniste, białawe lub czerwonawofioletowawe, obupłciowe, zebrane zwykle w gęste,
kłosokształtne kwiatostany. Okwiat zróżnicowany
na kielich i koronę, złożony najczęściej z 4-5 wolnych działek i płatków. Pręcikowie składa się zwykle z 2 lub 1 okółka pręcików, rzadziej jest ich wiele.
Słupek górny, o zalążni 1-komorowej. Owadopylne.
OWOCE: torebki (czasem z fałszywymi przegrodami całkowitymi albo niekompletnymi). Nasiona
często pokryte są jednokomórkowymi włoskami.
UŻYTKOWANIE: liczne gatunki z rodzaju
tamaryszek (Tamarix), występujące na pustyniach
i miejscach zasolonych, uprawia się jako rośliny
ozdobne. U nas: t. drobnokwiatowy (T. parviflora),
t. francuski (T. gallica), t. odeski (T. odessana),
t. pięciopręcikowy (T. pentandra). Kora i galasówki
dostarczają garbników; z gałęzi wyrabia się cybuchy
do fajek. Pędy T. mannifera (Synaj) wydzielają na
wiosnę, po nakłuciu przez czerwce, słodkawą
wydzielinę, która tężeje w białawe, słodkie grudki
(biblijna manna).
JK
TOINOWATE (Apocynaceae)
WYSTĘPOWANIE: obszary tropikalne i subtropikalne z paroma przedstawicielami w zasięgu klimatu umiarkowanego. W rodzinie 300 rodzajów
i 1500 gat. W Polsce: barwinek pospolity (Vinca
minor).
MORFOLOGIA: drzewa i krzewy, pnącza o zdrewniałych łodygach, rzadziej rośliny zielne. Liście
pojedyncze, całobrzegie, najczęściej bez przylistków, ustawione zwykle naprzeciwlegle.
W tkankach występują często przewody z sokiem
mlecznym.
KWIATY: obupłciowe, promieniste i 5-dzielne,
zwykle pojedyncze. Kielich składa się z 5 zrośniętych
działek, korona z 5 również zrośniętych, ale przeważnie śrubowato skręconych w pączku płatków.
Słupek 1 opatrzony 1 wspólną szyjką, która pod
znamieniem ma charakterystyczne zgrubienie, do
którego przylepione są pylniki pręcików (5) –
zjawisko herkogamii czyli przestrzenne rozdzielenie
znamion od pylników, ma to na celu obronę przed
samozapyleniem, wobec równoczesnego dojrzewania ziaren pyłku i zalążków. Pyłek ziarnisty.
OWOCE: jagody, pestkowce, torebki, mieszki.
UŻYTKOWANIE: okrywowe – barwinek posp.
Liczne gat. lecznicze i trujące: strofant (Strophanthus) dostarcza glikozydu nasercowego strofantyny,
oleander (Oleander) – też ozdobny, zgrzyn
(Rauwolfia serpentina) dostarcza rezerpiny leczącej
nadciśnienie. Kauczuk dają np. afrykańskie rodzaje
Funtumia i Landolphia, brazylijskie Hancornia, malajska liana Willoughbya; jeszcze inne włókna i barwniki.
CHRONIONE W POLSCE: barwinek pospolity (V.minor).
JK
– 65 –
TRĘDOWNIKOWATE (Scrophulariaceae)
WYSTĘPOWANIE: szeroko rozpowszechnione.
Około 250 rodzajów i 3000 gatunków. W Polsce 18
rodzajów i ok. 100 gat. Najliczniejsze rodzaje:
gnidosz (Pedicularis) – ok. 600 gat. (w Himalajach
ok. 300 endemicznych), pantofelnik (Calceolaria) –
ok. 300 gat., trędownik (Scrophularia) – ok. 300 gat.
MORFOLOGIA: gł. rośliny zielne. Jednoroczne
stanowią ok. 30% wszystkich gat. Wiele gatunków
rośnie na skałach i usypiskach; na stepach i półpustyniach – kserofity; roślin wodnych niewiele.
Ciekawe jest w tej rodzinie przejście od autotrofów,
przez półpasożyty do wyspecjalizowanych pasożytów pozbawionych chlorofilu, jak np. łuskiewnik
różowy (Lathrea squamaria) – pasożyt drzew.
KWIATY: obupłciowe, zwykle 5-krotne, o różnych
odmianach grzbiecistości; korona zrosłopłatkowa.
Często duże i efektowne.
OWOCE: przeważnie torebki, rzadko jagody,
a wyjątkowo pestkowce. Nasiona z bielmem.
UŻYTKOWANIE: niektóre stosowane w medycynie np.: naparstnica purpurowa (Digitalis purpurea) i n. wełnista (D. lanata). Kilkanaście gat.
ozdobnych, uprawianych np.: wyżlin większy czyli
lwia paszcza (Antirrhinum majus), pantofelnik
(Calceolaria), nemezja (Nemesia), penstemon
(Penstemon).
CHRONIONE W POLSCE: gnidosz królewski
(P.sceptrumcarolinum), g.rozesłany (P.sylvatica),
naparstnica zwyczajna (D.grandiflora).
JK
TROJEŚCIOWATE (Asclepiadaceae)
pylniki
pręciki znamię pręciki
WYSTĘPOWANIE: głównie obszary tropikalne
i subtropikalne, nieliczne gatunki w strefie umiarkowanej. Rodzina obejmuje ok. 3000 gatunków. Ilość
rodzajów i gatunków jest do tej chwili kwestią
sporną. W Polsce 1 gatunek: ciemiężyk białokwiatowy (Vincetoxicum officinale).
MORFOLOGIA: rośliny zielne, pnącza o zdrewniałych łodygach, a także (choć rzadko) krzewy
i niewielkie drzewa. Liście całkowite, pojedyncze,
trwałe lub opadające, ustawione naprzeciwrzadziej skrętolegle lub okółkowo. W pędach często przewody z trującym sokiem mlecznym.
Niektóre gatunki mają postać bezlistnych sukulentów.
KWIATY: obupłciowe, promieniste o zrosłopłatkowej koronie, często wonne. Kielich i korona
złożone z 5 listków. Pręcików 5 zrosłych ze słupkiem
w tzw. prętosłup. Słupek z 2 owocolistków. Zalążnia
górna, 2-komorowa. Kwiaty wykazują skrajne przys-
zalążnia
tosowanie do zapylania przez owady (uczepka –
połączenie pyłkowin dwóch sąsiednich pręcików).
OWOCE: mieszki, torebki.
UŻYTKOWANIE: rośliny włókno-, kauczukodajne, i miododajne np. trojeść amerykańska (Asclepias syriaca) – z jej włókien robi się sznury, puch
nasienny, który jest niezwilżalny stosuje się do
wyrobu pasów ratunkowych, na opakowania, a sok
mleczny zawiera 10% kauczuku, jest też surowcem
farmaceutycznym; podobnie jak tojowiec kondurango
(Marsdenia condurango). Liczne gatunki ozdobne,
szczególnie o charakterze sukulentów, np. brudnota
(Stapelia).
JK, KZ
– 66 –
UKOŚNICOWATE (Begoniaceae)
WYSTĘPOWANIE: kraje tropikalne, gł. Ameryki
Pd. Rodzina liczy ok. 1000 gatunków. Połowę tworzy
rodzaj Begonia.
MORFOLOGIA: pokrojowo b. różne, prawie
wyłącznie byliny, wyjątkowo epifity, liany lub niewielkie krzewy. Liście często duże, mięsiste z charakterystyczną niesymetryczną nasadą, pojedyncze
względnie dłoniasto podzielone, z przylistkami, ustawione skrętolegle.
KWIATY: rozdzielnopłciowe, promieniste lub
lekko grzbieciste, mają zwykle pojedynczy okwiat,
złożony z różnej liczby (często z 5) listków. Pręcików
wiele. Słupek 1, z 2-5 wolnymi albo u podstawy
zrosłymi szyjkami. Zalążnia dolna z najczęściej
3-ema charakterystycznymi skrzydełkami. Tworzenie
nektaru w kwiecie jest rzadkie.
OWOCE: koścista torebka, rzadziej jagoda.
UŻYTKOWANIE: ozdobne. W rodzaju Begonia
b. interesująca jest zdolność regeneracji: z części
liścia z nieuszkodzonymi skórkami – górną i dolną,
można otrzymać nową roślinę.
JK
WAWRZYNKOWATE (Thymelaeaceae)
WYSTĘPOWANIE: prawie cała kula ziemska,
ale głównie na kontynentach Starego Świata.
Rodzina liczy około 40 rodzajów i 500 gatunków.
We florze polskiej występują 3 gatunki: 2 wawrzynki (Daphne) i wilczypieprz roczny (Lygia passerina).
MORFOLOGIA: przeważnie krzewy, rzadziej
drzewa i rośliny zielne. Liście ułożone skrętolegle lub
naprzeciwlegle, nie podzielone.; niektóre po roztarciu nieprzyjemnie pachną. Wiele gatunków trujących.
KWIATY: przeważnie promieniste, zwykle
zebrane w groniaste kwiatostany. Mogą wyrastać
wprost na gałęziach (kaulifloria). U niektórych przedstawicieli kwiaty rozwijają się przed liśćmi. Okwiat
pojedynczy, zrosłolistkowy i żywo zabarwiony.
Liczba listków od 3 do 6. Pręciki w 1 lub 2 okółkach.
Słupek górny, zalążnia podzielona na komory. Często
wykształcony jest krążek miodnikowy. Owadopylne.
OWOCE: różne, mięsiste jagody lub pestkowce.
UŻYTKOWANIE: ozdobne. Znane w lecznictwie ludowym i homeopatycznym.
CHRONIONE W POLSCE: wawrzynek wilcze
łyko (Daphne mezereum), wawrzynek główkowy
(Daphne cneorum).
JK
– 67 –
WAWRZYNOWATE (Lauraceae)
WYSTĘPOWANIE: lasy krain tropikalnych,
szczególnie Ameryki i Azji (Malezja). Jedynie
nieliczni przedstawiciele rosną poza tym
obszarem. Rodzinę reprezentuje około 3000
gatunków.
MORFOLOGIA: drzewa i krzewy. Liście ułożone przeważnie skrętolegle, pojedyncze, skórzaste. Zawierają w miękiszu liczne gruczołki z olejkami eterycznymi.
KWIATY: drobne, zebrane w gęste kwiatostany.
Promieniste, 3-krotne (2- do 5-krotne), o okwiecie
zwykle niezróżnicowanym na kielich i koronę, zielonożółte. Często funkcjonalnie rozdzielnopłciowe (występują w nich pręciki i słupki, ale tylko jedne z tych
organów są normalnie wykształcone). Pręcików
przeważnie 9, otwierających się klapkami. Słupek 1,
umieszczony luźno w kubeczkowato rozszerzonym
dnie kwiatowym, górny. Zalążnia 1.
OWOCE: różne, gł. mięsiste jagody lub pestkowce.
UŻYTKOWANIE: spożywcze: awokado (Persea
americana) – owoce zawierają 10-30% tłuszczu;
cynamonowiec cejloński (Cinnamomum zeylandicum) – przyprawa kuchenna (kora); c. kamforowy (C. camphora) – olejek kamforowy wykorzystywany jest w przemyśle chemicznym, a cenne
drewno m.in. w stolarstwie; wawrzyn szlachetny
(Laurus nobilis) – liście „bobkowe” są znaną
przyprawą; sasafras lekarski (Sassafras albidum) –
z kory i korzeni otrzymuje się olejek sasafrasowy
stosowany w produktach perfumeryjnych, z drewna
(jego zapachu nie znoszą mole) wyrabia się meble.
JK
WERBENOWATE (Verbenaceae)
WYSTĘPOWANIE: gł. obszary tropikalne i subtropikalne, jedynie nieliczne gatunki występują
w krainach o klimacie umiarkowanym. Rodzina
obejmuje około 100 rodzajów i 3000 gatunków. We
florze polskiej występuje 1 gatunek – werbena
pospolita (Verbena officinalis), rosnąca w miejscach
suchych w całym kraju.
MORFOLOGIA: drzewa, krzewy i rośliny zielne.
Liście zwykle naprzeciwlegle ułożone, nie podzielone lub dłoniasto- albo pierzastozłożone (Vitex).
Łodyga często czterokątna.
KWIATY: obupłciowe, grzbieciste (bywają promieniste), zebrane w 2-promienistych wierzchotkach. Korona 5- i zrosłopłatkowa, zwykle z długą rurką, do której wnętrza przyrośnięte są nitki 5, 4, 2 pręcików. Słupek górny o zalążni podzielonej na komory,
czasami z wrastającymi fałszywymi przegrodami.
OWOCE: pestkowiec, rzadziej rozłupnia rozpadająca się na 2 lub 4 części, orzeszek.
UŻYTKOWANIE: drewno tekowego drzewa
(Tectona grandis) jest b. cenne, trwałe (ponad 200
lat), używane gł. do budowy statków; miłowonka
trójlistkowa (Lippia citriodora) dostarcza „olejku
werbenowego”; niepokalanek (Vitex agnus-castus)
dostarcza namiastki pieprzu („pieprz mnisi”)
i uważany jest za antyafrodyzjak. Ozdobne: szczęślin
(Clerodendron) sadzony na żywopłoty. Biologicznie
interesujące są gatunki z rodzaju awicenia
(Avicennia) – krzewy namorzynowe (posiadają
korzenie oddechowe).
JK
– 68 –
WIĄZOWATE (Ulmaceae)
U. glabra
WYSTĘPOWANIE: na obszarach tropikalnych
(gł. półkuli północnej), ale również w krainach o klimacie umiarkowanym. Rodzina liczy ponad 200 gat.
We florze polskiej rosną 3 gat. z rodzaju wiąz
(Ulmus): w. górski (U. glabra), w. polny – brzost U. laevis
U. minor
(U. minor), w. szypułkowy – limak (U. laevis).
MORFOLOGIA: drzewa i krzewy. Liście ułożone
przeważnie skrętolegle, o blaszkach często w nasadzie niesymetrycznych, pokryte szorstkimi włoskami. Wiąz szypułkowy posiada charakterystyczne,
deskowato rozszerzone nasady głównych korzeni. natomiast znajduje się 1 słupek, górny, z 2 szyjkami
Wiąz polny rosnący w miejscu suchym ma gałęzie i 2 znamionami. Zalążnia zazwyczaj 1-komorowa.
pokryte listwami korkowymi.
OWOCE: najczęściej charakterystycznie oskrzydKWIATY: drobne, wiatropylne i przeważnie lony orzeszek, rzadziej pestkowiec.
rozdzielnopłciowe (przez niedorozwój 1 płci), obu- UŻYTKOWANIE: wiązy dostarczają cenne
płciowe – Ulmus, zebrane w wierzchotkowate drewno do wyrobu wozów, części maszyn rolkwiatostany. Okwiat promienisty, nie zróżnicowany, niczych, do budowli wodnych, w meblarstwie.
złożony zwykle z 4-5 zrośniętych nasadami listków. Wiązowiec (Celtis) posiada wysokiej jakości
Kw. męskie mają 4-5 pręcików, a w kw. żeńskich drewno i jadalne owoce.
JK
WIECHLINOWATE (Poaceae)
WYSTĘPOWANIE: na całej kuli ziemskiej; 1 gat.
Teoretyczny narys kwiatowy
na Antarktydzie – Deschampsia antarctica. Ok. 750
rodzajów i 10000 gat. W Polsce 52 rodzaje i 160 gat.
MORFOLOGIA: rośliny jednoroczne lub wieloletnie, źdźbła okrągłe w przekroju, wyjątkowo
kwadratowe (Chimonobambusa quadrangularis),
podzielone na węzły i przeważnie puste międzywęźla. Tworzą kępy, kłącza i rozłogi. Wys. od kilku
cm do ponad 30 m (Dendrocalamus brandisii). Liście
ustawione dwurzędowo, składają się z pochwy liściowej, obejmującej źdźbło i zgrubiałej u nasady
(kolanko), oraz z długiej blaszki. System korzeniowy
wiązkowy.
KWIATY: wiatropylne, zebrane w wielokwiatowe, lub jednokwiatowe kłoski, a te w wiechowaty
lub kłosowaty kwiatostan. Przeważnie obupłciowe.
Pręciki 3, rzadziej 1-6, do 170. Słupek 1-komorowy
z 1 zalążkiem, zakończony 2 piórkowatymi znamionami.
Schemat budowy trójkwiatowego kłoska
1
2
3
4
5
6
7
8
9
- oś główna kwiatostanu
- oś kłoska
- plewa dolna
- plewa górna
- plewka dolna
- plewka górna
- łuszczki
- słupek
- wewnętrzny okółek pręcików, który w kwiatach
traw zwykle nie istnieje
10 - zewnętrzny okółek pręcików
(funkcjonujących)
11 - wewnętrzny okółek listków
okwiatu złożony z łuszczek
12 - zewnętrzny okółek listków
okwiatu, z których jeden
zaginął, a dwa utworzyły
plewkę górną
OWOCE: najczęściej niełupki zwane ziarniakami,
rzadziej jagody lub orzeszki. Bielmo silnie rozwinięte,
bogate w skrobię.
UŻYTKOWANIE: ogromne znaczenie gospodarcze mają zboża. Z soku trzciny cukrowej
(Saccharum officinarum) uzyskuje się cukier trzcinowy. Liczne trawy pastewne. Surowiec na plecionki.
CHRONIONE W POLSCE: turówka wonna
(Hierochloë odorata) i wszystkie gatunki ostnic
(Stipa).
– 69 –
JK
WIELOSIŁOWATE (Polemoniaceae)
WYSTĘPOWANIE: głównie obszary o klimacie
umiarkowanym i subtropikalnym, z przeważającą
liczbą gatunków w przypacyficznej strefie Ameryki
Pn. Rodzina obejmuje około 15 rodzajów i 320 gatunków. W Polsce występuje tylko 1 gatunek – wielosił błękitny (Polemonium coeruleum), głównie na
niżu pn. i wsch.
MORFOLOGIA: rośliny zielne, rzadziej krzewy,
liany o zdrewniałych łodygach lub nawet niewielkie
drzewa. Liście ułożone skrętolegle lub naprzeciwlegle.
KWIATY: promieniste (bardzo rzadko lekko grzbieciste – Loesella i Bonplandia). Obupłciowe, często
duże i efektownie zabarwione. Kielich 5-ząbkowy.
Korona zrosłopłatkowa, z 5 łatkami i przeważnie
długą rurką, do której przyrośnięte są nierównej
długości nitki 5 pręcików. Słupek górny o zalążni
3-komorowej. U podstawy zalążni znajduje się
krążek miodnikowy. Kwiaty niektórych gatunków
(np. Cobaea scandens) zapylane są przez nietoperze
(kw. chiropterogamiczne) – obficie wydzielają pyłek
i nektar oraz specyficzną woń; mają silną budowę.
OWOCE: torebka.
UŻYTKOWANIE: wiele roślin ma znaczenie
ozdobne, np. gatunki z rodzaju floks (Phlox), zazierka
(Gilia) oraz sępota (Cobaea scandens). Lecznicze.
CHRONIONE W POLSCE: wielosił błękitny
(Polemonium coeruleum).
JK
WIERZBOWATE (Salicaceae)
WYSTĘPOWANIE: obszary o klimacie umiarkowanym północnej półkuli. Rodzina obejmuje 3
rodzaje i około 400 gat. W Polsce rośnie dziko około
30 gat. należących do 2 rodzajów: topola (Populus)
– 3 gat. i wierzba (Salix) – reszta gatunków.
MORFOLOGIA: rośliny o zdrewniałych pędach,
drzewa i krzewy, a także drobne krzewinki, wysokości zaledwie kilku centymetrów. Liście opadające na
zimę, ułożone skrętolegle, o nie podzielonej blaszce
(co najwyżej dłoniasto wcinanej).
KWIATY: silnie uproszczone, 1-płciowe, drobne
i zebrane w gęste, kotkowate kwiatostany o osi
zwisającej lub sztywnej (skierowanej w górę).
U wiatropylnych przedstawicieli (topola) kw.
męskie mają do 60 pręcików, tkwiących w kubeczkowatym utworze, wspartym postrzępioną
przysadką. Kw. żeński podobnie, w przysadce tkwi
słupek. Kwiaty owadopylnych (wtórnie!) przedstawicieli (większość wierzb) są jeszcze prostsze:
owoc
męskie mają 2 pręciki, żeńskie zaś 1 słupek.
Wszystkie zawierają drobne miodniki. Słupek górny,
zalążnia 1-komorowa.
OWOCE: torebka. Nasiona opatrzone włoskami.
UŻYTKOWANIE: ozdobne. Z licznych gatunków topoli pozyskuje się miękkie drewno, a z wierzby
wiciowej (S. viminalis), w. purpurowej (S. purpurea)
i innych surowiec koszykarski.
CHRONIONE W POLSCE: wierzba
borówkolistna (Salix myrtilloides), w. lapońska
(S. lapponum).
JK
– 70 –
WIESIOŁKOWATE (Onagraceae)
WYSTĘPOWANIE: obszary o klimacie umiarkowanym i subtropikalnym. Rodzina liczy ok. 20
rodzajów i 650 gat. Najwięcej gatunków (200) liczy
rodzaj wierzbownica (Epilobium). We florze polskiej
występują 22 gat., m.in.: wiesiołek dwuletni
(Oenothera biennis), wierzbówka kiprzyca (Chamaenerion angustifolium), 14 gat. wierzbownicy
(Epilobium), 3 gat. czartawy (Circaea).
MORFOLOGIA: głównie rośliny zielne, rzadko
krzewy (Fuchsia), a nawet drzewa (Houya). Liście
niepodzielone, przeważnie ułożone naprzeciwlegle.
KWIATY: często duże, efektownie zabarwione.
Promieniste, rzadko grzbieciste (Lapezia), obupłciowe i najczęściej 4-krotne. Korona wolnopłatkowa.
Płatki opatrzone najczęściej paznokciem. Dno kwiatowe (hypanthium) tworzy zwykle długą rurkę zrastającą się z zalążnią słupka, który w ten sposób
staje się dolny. Rurka często wybiega jeszcze wysoko ponad zalążnię, tak że okwiat i nasady pręcików
hypanthium
miodnik
mogą być znacznie wyżej osadzone niż słupek. Pręcików tyle co płatków lub 2 razy tyle w 2 okółkach.
Słupek o długiej zalążni 4-komorowej. Rośliny owado-, ptako- względnie samopylne.
OWOCE: różne: torebki, orzeszki, jagody.
UŻYTKOWANIE: ozdobne, np.: ułanka (Fuchsia),
dzierotka (Clarkia) i wiesiołek (Oenothera), znany
także jako obiekt badań genetycznych; olej z jego
nasion ma działanie lecznicze.
JK
WILCZOMLECZOWATE (Euphorbiaceae)
WYSTĘPOWANIE: głównie w Afryce, Ameryce Pd., Australii, Azji Pd. i Pd.-Wsch. W strefie
umiarkowanej są wyłącznie zielne. Około 300 rodzajów i ponad 7500 gatunków. Najliczniejszy rodzaj
wilczomlecz (Euphorbia) liczy ok. 2000 gat. W Polsce 2 rodzaje: wilczomlecz – ok. 20 gat. i szczyr
(Mercurialis) –2 gat.
MORFOLOGIA: bogactwo form życiowych.
Wysokie drzewa lasów tropikalnych i bardzo podobne do kaktusów (konwergencja) sukulenty łodygowe, głównie w Afryce. Niewiele roślin wodnych.
Liście zwykle skrętoległe, pojedyncze. Przylistki
zwykle obecne, niekiedy przekształcone we włoski,
gruczołki lub ciernie. Większość gatunków ma sok
mleczny.
KWIATY: jednopłciowe, bardzo zróżnicowane.
Okwiat podwójny, o działkach wolnych, często
ulega redukcji do jednego okółka, lub zanika.
Pręcików 1-20 (do 400). Słupek zwykle 3-krotny
i 3-komorowy z 2 lub 1 zalążkiem w każdej komorze.
Silnie zredukowane kwiaty zebrane są w charakterystyczny kielichowaty kwiatostan – cyathium
(gr. kyathos = kielich), złożony z 1 kwiatu żeńskiego
i 4 lub 5 grup jednopręcikowych kwiatów męskich.
OWOCE: torebki, pestkowce. Nasiona z bielmem.
UŻYTKOWANIE: ogromne znaczenie mają
drzewa kauczukowe z rodzaju Hevea. Z nasion tungowca Forda (Aleurites fordii) otrzymuje się olej tungowy do produkcji farb. Duże znaczenie w tropikach
ma maniok (Manihot esculenta) dostarczający
tapioki. Wiele gatunków ozdobnych, np.: wilczomlecz nadobny (Euphorbia pulcherrima) – gwiazda
betlejemska.
JK
– 71 –
WINOROŚLOWATE (Vitaceae)
WYSTĘPOWANIE: gł. obszary tropikalne i subtropikalne, ze stosunkowo nielicznymi przedstawicielami w krajach o klimacie umiarkowanym.
Rodzina liczy ponad 10 rodzajów i 700 gatunków.
MORFOLOGIA: rośliny o pędach zdrewniałych,
często pnącza, rzadziej krzewy lub drzewa. Liście
ułożone skrętolegle, proste (i wówczas blaszki często dłoniasto klapowane) lub złożone pierzasto albo
dłoniasto. Wykształcone wąsy czepne pochodzenia
pędowego, zwykle rozgałęzione, ułatwiają wspinanie się po podporach. Osobliwą właściwością
wąsów jest ich wrażliwość na dotyk chropowatych
powierzchni powodujących ich wygięcie w kierunku
podpór (gaptotropizm); niektóre wąsy tworzą przylgi.
KWIATY: promieniste, drobne, niepozorne i zwykle wtórnie rozdzielnopłciowe. Kielich drobny, zredukowany. Korona składa się najczęściej z 4-5
płatków zrośniętych niekiedy szczytami (wówczas
tworzą „kapturek”, który wcześnie odpada – Vitis).
pączek
kwiatowy
kwiat zrzucający
„kapturek”
przekrój
owocu
Nadległe płatkom pręciki przymocowane są do
zewnętrznego brzegu krążka miodnikowego, który
zrasta się z zalążnią słupka. Słupek górny, o zalążni
2-komorowej. Dziko rosnące gatunki są owadopylne, natomiast hodowane gatunki Vitis są wiatroi samopylne.
OWOCE: jagoda.
UŻYTKOWANIE: ozdobne: winobluszcz (Parthenocissus) ma fantastycznie przebarwiające się
liście jesienią. Spożywcze: winorośl (Vitis), uprawiana od tysięcy lat dla owoców służących gł. do
produkcji wina; z suszonych owoców otrzymujemy
rodzynki.
JK
WOSKOWNICOWATE (Myricaceae)
WYSTĘPOWANIE: głównie kraje tropikalne,
rosną również na obszarach o klimacie umiarkowanym. Rodzina liczy ponad 50 gatunków.
W Polsce występuje 1 gat. – woskownica europejska (Myrica gale). U nas przebiega pd.-wsch. granica jej zasięgu wzdłuż wybrzeży Bałtyku, od
Uznamu po Mierzeję Wiślaną. Rośnie na torfowiskach i w wilgotnych nadmorskich lasach sosnowych.
MORFOLOGIA: krzewy lub niewielkie drzewa
o liściach pokrytych charakterystycznymi włoskami
wydzielającymi silnie pachnące olejki. Wiąże azot
dzięki symbiozie z promieniowcami.
KWIATY: drobne, niepozorne, pozbawione
okwiatu. Rozdzielnopłciowe, zestawione w kotkowate kwiatostany (żeńskie 2 razy krótsze od męskich). Kwiaty męskie mają przeważnie 4 pręciki,
żeńskie zaś 1 słupek o 2 długich szyjkach.
OWOCE: drobne pestkowce, pokryte woskiem
owoc
i gruzełkami żywicy w szyszeczkowatych owocostanach.
UŻYTKOWANIE: wosk wygotowywany z owoców północnoamerykańskich woskownic był
używany przez europejskich kolonizatorów do
wyrobu świec. Liści używano do aromatyzowania
piwa („gale beer”). Ozdobne, bardzo dekoracyjne
w jesieni.
CHRONIONE W POLSCE: woskownica
europejska (Myrica gale).
– 72 –
JK
WRZOSOWATE (Ericaceae)
WYSTĘPOWANIE: szeroko rozpowszechnione,
(oprócz stepów i pustyń), w tropikach głównie
w górach. Około 100 rodzajów i ponad 3000
gatunków. Najliczniejszy rodzaj: różanecznik
(Rhododendron) – ok. 1000 gat. W Polsce 9 rodzajów i 12 gat.
MORFOLOGIA: rośliny o pędach zdrewniałych:
krzewinki, krzewy lub drzewa. Gatunki wysokogórskie i arktyczne często tworzą darnie i poduszki,
niektóre tropikalne są epifitami. Liście przeważnie
zawsze zielone, skrętoległe. Różnej wielkości
i kształtu: od małych łuskowatych i igiełkowatych
(2mm dł.) do dużych (prawie 1m dł. i 0,3m szer.).
KWIATY: obupłciowe, promieniste, zwykle 5krotne. Kielich o działkach wolnych. Korona
zrosłopłatkowa. Kwiaty wydzielają dużo nektaru,
zapylane są przez owady i ptaki.
OWOCE: torebki, jagody, pestkowce. Nasiona
małe.
UŻYTKOWANIE: duże znaczenie mają jagody
np. borówki i żurawiny (Vaccinium). Ozdobne, szczególnie gatunki i odmiany z rodzajów: różanecznik,
wrzos (Calluna) i wrzosiec (Erica).
CHRONIONE W POLSCE: chamedafne
północna (Chamaedaphne calyculata), różanecznik
żółty (Rhododendron luteum), wrzosiec bagienny
(Erica tetralix).
JK
ZARAZOWATE (Orobanchaceae)
zaraza
kwiat
WYSTĘPOWANIE: przede wszystkim obszary
o klimacie umiarkowanym półkuli pn. (gł. Starego
Świata). Rodzina obejmuje kilkanaście rodzajów
i około 160 gatunków. Najliczniejszym rodzajem jest
zaraza (Orobanche) – 90 gat.; w Polsce występuje
14 gat. zarazy, m.in. z. drobnokwiatowa (O. minor)
pasożytująca zwłaszcza na koniczynie i z. gałęzista
(O. ramosa) pasożytująca na konopiach i lnie.
MORFOLOGIA: roczne lub trwałe, nieco mięsiste rośliny zielne, na ogół całkowicie pozbawione
chlorofilu, bezwzględne pasożyty korzeniowe.
Kiełkują dopiero w zetknięciu z korzeniami żywiciela.
Pędy kwiatowe czerwono-brązowe, żółto-purpurowe albo białawe wyrastają z wnętrza podziemnej bulwy korzeniowej, która przez haustorium jest
ściśle połączona z korzeniami żywiciela. Liście
łuskowate, ułożone skrętolegle.
KWIATY: grzbieciste, obupłciowe, zebrane
w szczytowe, groniaste kwiatostany. Kielich 2- do
żywiciel
kiełkowanie zarazy na żywicielu
5-łatowy. Korona 5-cio- i zrosłopłatkowa, prawie
zawsze wyraźnie dwuwargowa. Pręciki 4,
przytwierdzone są nitkami do rurki korony. Słupek
górny, o zalążni prawie zawsze 1-komorowej.
OWOCE: skórzasta torebka (często okryta
trwałym kielichem) zawierająca wiele drobniutkich
nasion.
UŻYTKOWANIE: brak. Rośliny bardzo szkodliwe gospodarczo.
JK
– 73 –
AWOKADO (Persea americana Mill.)
Rodzina: Wawrzynowate (Lauraceae)
Awokado czyli smaczliwka właściwa w stanie dzikim rośnie w górskich lasach Ameryki Środk.
Jest drzewem dochodzącym do 20 m wys.
Podłużne, zawsze zielone liście osiągają 30 cm
długości. Małe, zielonożółte kwiaty zebrane są
w wiechy na końcach pędów. Owocem jest duży,
gruszkowaty pestkowiec, barwy ciemnozielonej lub
brązowej, z bardzo dużą pestką. Gruba skórka
owocu łatwo oddziela się od zielonkawego,
miękkiego i tłustego (do 30% tłuszczu) miąższu,
bogatego również w białko, smacznego i aromatycznego.
Owoce jadane są na surowo i przyrządzane w różny
sposób. Już Aztekowie znali i cenili awokado. Z ich
języka pochodzi nazwa rośliny -ahuacacuahuitl, co
znaczy dosłownie „jądrowe drzewo” – od rzekomych własności wzmagania popędu płciowego.
W Europie awokado pojawiło się w 1653r. przywiezione przez Hiszpanów. Obecnie uprawia się je
w strefie subtropikalnej, zwłaszcza w Izraelu,
Kalifornii i Ameryce Pd.
JK
BAMBUSY
Rodzina: Trawy (Poaceae)
KWIAT
Grupa roślin z podrodziny bambusowych (Bambusoideae). Obejmuje 50 rodzajów i ponad 600 gatunków.
Bambusy rosną dziko w tropikalnych i subtropik.
obszarach Azji Pd.-Wsch., Afryki, Ameryki Śr. i Pd.
Łodygi (źdźbła), tak jak i u innych traw, są podzielone
na puste międzywęźla i pełne węzły. W przekroju są
okrągłe, rzadko kwadratowe (Chimonobambusa
quadrangularis). Dzięki zdrewnieniu tkanek osiągają
bardzo dużą wytrzymałość. Ich wysokość dochodzi
do ponad 30 m (Dendrocalamus brandisii), a średnica
do 30 cm. Rosną nadzwyczaj szybko, nawet 7080 cm na dobę. Nieliczne gatunki kwitną w pierwszym roku, większość po upływie 30-100 lat. Po przekwitnięciu i wytworzeniu owoców pędy zamierają.
Bambusy służą jako materiał budowlany (domy, mosty, rusztowania), stolarski (meble), do wyrobu róż-
MŁODY PĘD
nych przedmiotów użytkowych (wiadra, wędki,
laski itp.) i do produkcji papieru, a zewnętrzne
warstwy źdźbła do wyplatania koszyków. Niektóre
gatunki używane są na żywopłoty i sadzone jako
rośliny ozdobne. Młode pędy są jadalne.
JK
– 74 –
PRZEKRÓJ OWOCU
1 -wiązki włókien
2 -rurki z garbnikiem
3 -zdegenerowane
zawiązki nasion
BANAN (Musa sp.L.)
Rodzina: Bananowate (Musaceae)
Rodzaj banan obejmuje ok. 40 gat. rosnących
w pasie międzyzwrotnikowym, w pd.-wsch. Azji,
Afryce i w pn. Australii.
Z bulwiastego kłącza wyrastają liście obejmujące
się pochwami na kształt pnia. Blaszka liściowa
osiąga do 10 m dł. i 1 m szer. Gdy w kłączu zgromadza się odpowiednie zapasy asymilatów (7-12
miesięcy), ze stożka wzrostu rozwija się pęd
kwiatonośny przerastający wnętrze niby-pnia.
Kwiaty zapylane są przez ptaki i nietoperze.
Większość uprawnych gatunków wykształca pyłek
niezdolny do zapylenia, wskutek czego rozwijają się
owoce bez nasion (partenokarpia). Owocem jest
3-komorowa jagoda, dojrzewająca w ciągu 3-4
miesięcy. Aromat powodowany jest obecnością
kwasu izowalerianowego. Po wydaniu owoców
pęd nadziemny ginie. Pozostające pod ziemią kłącze
ŁODYGA
3
1
2
POCHWY LIŚCIOWE
ZAWIĄZEK PĘDU
PRZEKRÓJ KŁĄCZA
wykształca nowe pędy. Plantacja użytkowana jest
przez 10-20 lat.
Banan karłowaty (Musa acuminata), powszechnie
uprawiany, pochodzi z Płw. Malajskiego. Gatunek
niski (1-2 m) ma b. smaczne owoce z cienką okrywą.
JK
BANAN MANILSKI (Musa textilis Née)
Rodzina: Bananowate (Musaceae)
Bylina kłączowa do 8 m wys., dźwigająca na szczycie pióropusz wielkich liści o unerwieniu pierzastym.
Pochwy liściowe tworzą niby-pień. Kwiatostan wyrasta na szczycie pędu kwiatonośnego, przerastającego przez wnętrze niby-pnia. Z grzbiecistych kwiatów, zapylanych przez ptaki i nietoperze, rozwijają
się bogate w garbniki (i przez to niejadalne) owoce
(5-10 cm dł.); zawierają twarde, czarne nasiona.
Surowcem do produkcji włókna są pochwy liściowe. Włókno techniczne ma 1-3 m dł., duży połysk
i barwę od białej do brunatnej. Jest ono bardzo
wytrzymałe na rozerwanie, przewyższając pod tym
względem bawełnę 3-krotnie, a sizal 2-krotnie.
Samozryw wynosi 18-36 km.
Manila stosowana jest głównie do wyrobu doskonałych lin okrętowych (duża odporność na działanie
wody morskiej). Lepsze gatunki (jaśniejsze)
używane są na tkaniny dekoracyjne i plecionki;
z gorszych wyrabia się płyty budowlane i papier.
Plantacje użytkowane są przez 10-15 lat. Plon
włókna wynosi 1,2-1,8 t/ha. Głównymi producentami
włókna banana manilskiego są: Filipiny, Indonezja,
Malezja i Kostaryka.
JK
– 75 –
KOLEKCJA NARODOWA RODZAJU BLUSZCZ (Hedera L.)
Ilość taksonów – 200, w tym gatunków – 10, pozostałe to odmiany ogrodnicze.
Rodzaj bluszcz obejmuje około 15 gatunków pnączy
występujących we wsch. Azji, na Kaukazie, w Europie i pn. Afryce – w Polsce na naturalnych stanowiskach rośnie tylko bluszcz pospolity (H. helix L.),
jedyne krajowe zawsze zielone pnącze.
Wspinają się dzięki przybyszowym korzonkom czepnym, wyrastającym na pędach wegetatywnych, od
strony podpory. Charakterystyczne dla bluszczy,
rzadkie w przyrodzie, jest zjawisko tworzenia dwojakiego rodzaju pędów (heterofilia): wegetatywnych
(a – liście podzielone, 3-5-klapowe), generatywnych
(b – liście całobrzegie, jajowate). Kwiaty drobne, 1-3
mm, zielonkawożółte, 5-krotne i miododajne, rozwijają się we IX-X. Owocem jest jagoda, 4-7 mm,
dojrzewająca w następnym roku.
Bluszcze są długowieczne, żyją nawet 500 lat.
HG-N, JK
krążek miodnikowy
a
b
Zmienność liści gatunków i odmian uprawnych
H. helix 'Kurios'
H. helix 'Fluffy Ruffles'
H. canariensis 'Variegata'
H. pastuchovii
H. helix 'Pedata'
BŁOTNIA LEŚNA (Nyssa silvatica L.)
Rodzina: Błotniowate (Nyssaceae)
Występuje w płd.-wsch. części Ameryki Płn. Rośnie
zwykle na stanowiskach podmokłych. Jest komponentem ok. 35 typów lasów. Rozmnaża się z nasion
i odrostów korzeniowych.
Drzewo wys. 20-30 m., Charakteryzuje się umiarkowanym tempem wzrostu (w ciągu 10 lat średnica
zwiększa się 20 cm). Kora tworzy łuskowate płytki
(„grzbiet krokodyla”). Korona jest gęsta i szeroka,
konary twarde i pokrzywione.
Brzeg liścia podwinięty jest pod spód. Nerwy zakrzywione i wypukłe. Ogonek krótki. Jesienią liście
przebarwiają się wyjątkowo pięknie na kolor czerwony. Drzewo dwupienne, kwiaty niepozorne i zielonkawe osadzone są pojedynczo lub w główkowatych gronach. Kwitnie od IV do VI. Owoce – podłużne pestkowce (13 mm), niebieskoczarne z niewyraźnie żeberkowaną pestką. Wiszą na długich szypuł-
kach. Opadają na ziemię od X do XI i rozsiewają się,
również z pomocą zwierząt.
Drzewo parkowe, szczególnie dekoracyjne jesienią.
Miododajne, jego owoce i kiełki stanowią pożywienie dla zwierząt (jelenie). Drewno zwarte, jasne,
o taśmowym wzorze wykorzystywane jest gospodarczo w niewielkim stopniu.
– 76 –
JK
BURAK ZWYCZAJNY (Beta vulgaris L.)
Rodzina: Komosowate (Chenopodiaceae)
Za przodka odmian uprawnych uznaje się burak dziki
(B. maritima), rosnący na wybrzeżach Morza
Śródziemnego i solniskach w głębi Azji.
Od czasów starożytnych służył za pokarm, lecz dzisiejsze formy powstały znacznie później. Najwcześniej uprawiano burak liściowy (boćwinę), ze względu na jadalne liście o grubych, mięsistych
ogonkach. Szeroko rozpowszechnił się burak
ćwikłowy, nazywany czerwonym. Ma bulwiasty
organ spichrzowy, utworzony z podliścieniowej
części łodygi – hypokotylu, grubiejący przez przyrosty wtórne miazgi i miękiszu, jasne i ciemne na
przemian. Zawiera m.in. 8% węglowodanów, 1,6%
białka, sole mineralne, kwasy organiczne i witaminy. Barwa miąższu może być biała, czerwona lub
purpurowofioletowa (obecność barwnika betaniny
i antocyjanu).
ĆWIKŁOWY PASTEWNY
CUKROWY
H-HYPOKOTYL
K-KORZEŃ
Burak pastewny, otrzymany w XVIIw. w Nadrenii,
służy jako pasza treściwa. W 1747 r. berlińczyk Andreas Marggraf odkrył w burakach pastewnych 3-4%
cukru, a jego uczeń, Franz Carl Achard opracował
metodę ekstrakcji i około 1800 r. zbudował w swoich dobrach w Kunern (Konary) na Dolnym Śląsku,
pierwszą na świecie cukrownię. Dziś odmiany Buraka cukrowego zawierają do 25% cukru, a cukier
z buraków stanowi ok. 40% globalnej produkcji cukru. Uprawia się je tylko w strefie umiarkowanej.
JK
CEDR LIBAŃSKI (Cedrus libani subsp. libani A. Rich.)
Rodzina: Sosnowate (Pinaceae)
Rośnie tylko w górach Taurus (Turcja) i w górach
Libanu, którego jest drzewem herbowym.
Cedr libański osiąga 50 m wysokości i do 2 m średnicy
pnia. Korony starych drzew mają kształt parasolowaty, z poziomo odstającymi, płasko ułożonymi
gałęziami. Wieloletnie igły zebrane są w pęczki na
krótkopędach, podobnie jak u modrzewia. Szyszki
(do 10 cm dł.) stoją na gałęziach pionowo do góry.
Dojrzewają w 2 lub 3 roku od kwitnienia i po dojrzeniu rozsypują się na drzewie.
Do Europy został sprowadzony w 1683r. Jest drzewem wymagającym dużej wilgotności powietrza
i gleby. Wytrzymuje krótkie obniżenie temperatury
nawet do -30°C, lecz źle znosi długie zimy. W Polsce może przetrwać tylko w niektórych rejonach
w zachodniej części kraju. Okaz rosnący w Wojsławicach został posadzony w 1965 r. Pierwsze szysz-
ki zawiązał w 1989 r., jednak ponad 95% nasion było
płonnych.
W starożytności z drewna cedru libańskiego budowano okręty, świątynie i pałace. Wiele setek pni
użyto do budowy świątyni Salomona w Jerozolimie.
Meble i rzeźby cedrowe znajdowano w grobach faraonów. Żywicę używano do balsamowania zwłok.
– 77 –
JK
CHAMEROPS NISKI, Karłatka europejska (Chamaerops humilis L.)
Rodzina: Palmy (Arecacea)
Nazwa od: chamaí - przy ziemi, ópsis - wygląd.
Jedyna palma rosnąca dziko w Europie: na Płw. Iberyjskim, Płw. Apenińskim, we Francji i w Afryce Pn.
Pokrój krzewiasty. Wydaje odziomkowe boczne odrosty. Dorasta do 8 m (w mieszkaniach do 1,5 m).
Starsze rośliny, w miarę jak opadają stare liście,
wytwarzają krótki pień. Szarozielone liście mają
kształt wachlarza o śr. 60-90 cm., pierwsze wyrastają
wprost z ziemi. Ogonki liściowe zaopatrzone w kolce. Roślina dwupienna, kwiaty niepozorne, żółte,
zebrane w dość duże kwiatostany. Owoc – jagoda.
Włókno z pnia jest materiałem wyściółkowym przy
produkcji mebli. Z młodych liści sporządza się koszyki,
maty i worki. Wierzchołki pędów są jadalne.
Palma łatwa w uprawie. Znosi temperatury dość niskie od 0°C do 10°C, okresowo do -9°C, jednak optymalna temperatura zimą to ok. 12-15°C. Lubi
pomieszczenia jasne i raczej chłodne, dobrze rośnie
też w miejscach lekko zacienionych. Podłoże musi
być żyzne i przepuszczalne. Rozmnaża się ją z nasion
lub ukorzeniając boczne odrosty.
Prezentowana palma jako bardzo młoda roślina została posadzona od razu w terenie otwartym Ogrodu
i od początku przyzwyczajała się do naszych niskich
temperatur. Jest szczególnie starannie okrywana na
zimę i co roku obserwujemy jej dalszą aklimatyzację.
EB,JK
CIS POSPOLITY (Taxus baccata L.)
OWOC
PRZEKRÓJ IGŁY
Rodzina: Cisowate (Taxaceae)
Jedyny przedstawiciel swojej rodziny rosnący w Europie; w Polsce naturalne stanowiska cisa pospolitego są rozproszone, głównie w części zach. i pn.
Poza Europą rośnie w pn. Afryce (Atlas) i zach. Azji.
Należy do najwolniej rosnących drzew iglastych.
Wysokość pnia dochodzi do 32 m (Kaukaz), a obwód w pierśnicy do 9,3 m (Wyspy Brytyjskie).
Dożywają do 1500 lat (Fortingall, Anglia). W Polsce
cis pospolity objęty jest ochroną gatunkową; najstarszym jest okaz rosnący w Henrykowie na Dolnym
Śląsku, ma on około 1250 lat.
Wymaga gleb wapiennych i dużej wilgotności powietrza. Jest drzewem rozdzielnopłciowym. Kwitnie
wczesną wiosną (III-IV), pierwszy raz w wieku około
20 lat. Nasiona, otoczone czerwoną, zawierającą
dużo cukru osnówką, dojrzewają w lecie i są chętnie
zjadane przez ptaki. Drewno, nie zawierające żywicy,
jest mocne, elastyczne i bardzo trwałe. Było używane do wyrobu łuków i kołków zastępujących
gwoździe.
Wszystkie tkanki, oprócz czerwonej osnówki, zawierają trujący alkaloid – taksynę. W starożytności
wierzono, że przebywanie w jego pobliżu grozi
chorobą, a nawet śmiercią. Gałązki służyły do
wyplatania wianków żałobnych.
JK
– 78 –
CYPRYŚNIK BŁOTNY (Taxodium distichum (L.) Rich.)
Rodzina: Cypryśnikowate (Taxodiaceae)
Gatunek reliktowy. Jego historia zaczyna się w erze
mezozoicznej. W trzeciorzędzie rósł na rozległych
bagnach Europy, Azji i Ameryki Pn. Obecnie tworzy
jednogatunkowe lasy na podmokłych terenach
w rejonie Zatoki Meksykańskiej. Wiek najstarszych
okazów oceniany jest na 1000 lat.
Do Europy został sprowadzony przez angielskiego
ogrodnika Johna Tradescanta w 1640 r.
Jest drzewem o luźnej koronie, osiągającym 45 m
wys. Okazy rosnące na bagnach mają charakterystycznie zgrubiałą nasadę pnia oraz tworzą liczne korzenie oddechowe (pneumatofory). Ich zadaniem
jest dostarczanie powietrza do systemu korzeniowego. Osiągają ponad 1 m wys.
Igły są miękkie, jasnozielone. W jesieni brązowieją
i opadają wraz z całymi krótkopędami. Kwiaty rozdzielnopłciowe; męskie i żeńskie na tym samym
drzewie. Rozwijają się na wiosnę. Szyszki są małe,
okrągłe, zawierające czerwoną żywicę.
Drewno po wysuszeniu miękkie i nietrwałe, natomiast bardzo trwałe, jeżeli jest stale wilgotne. Zawiera substancje żywiczne odstraszające termity
i dlatego używane jest w budownictwie na terenach, gdzie występuje plaga tych owadów.
JK
DAWIDIA CHIŃSKA (Davidia involucrata Baill.)
Rodzina: Dawidiowate (Davidiaceae)
Została odkryta w 1869 r. przez francuskiego przyrodnika i misjonarza, Armanda Davida, w górach zachodnich Chin. Do Europy została sprowadzona
w 1897 r. przez Paula Fargesa.
Rośnie w mieszanych lasach zach. i środk. Chin, na
wysokości od 1600 do 2500 m n.p.m. Jest drzewem
do 20 m wysokości i 1 m średnicy pnia, z prostopadle odchodzącymi gałęziami. Liście szerokojajowate, 8-14 cm długie, zaostrzone, ząbkowane.
Kwiaty, rozwijające się w maju, zebrane w gęste
główki, są otoczone dwiema białymi podsadkami
o długości ponad 10 cm; stąd potoczna nazwa: drzewo chusteczkowe. Owocem jest zielonkawo zabarwiony pestkowiec z 3-5-nasienną pestką.
Dawidia to piękne drzewo ozdobne, szczególnie
w porze kwitnienia (duże, białe podsadki) i w jesieni, gdy liście przebarwiają się na złocisty kolor.
NASIENIE
KWIATOSTAN
OWOC
PODSADKI
W Polsce jest rzadko spotykana. Najlepiej rośnie na
wilgotnych, próchnicznych glebach i w klimacie
o większej wilgotności powietrza niż u nas.
JK
– 79 –
DYPTAM JESIONOLISTNY (Dictamus albus L.)
Rodzina: Rutowate (Rutaceae)
Występuje w pd., środk. i wsch. Europie, na Syberii,
w pn. Chinach i w rejonie Himalajów. W Polsce
należy do najrzadszych składników flory i podlega
całkowitej ochronie. Stanowiska jego znajdują się
w rezerwacie Kulin k/Włocławka na nasłonecznionych zboczach doliny Wisły, i w rezerwacie
Grabowiec k/Pińczowa w lasach dębowograbowych.
Dyptam jesionolistny jest okazałą byliną
dochodzącą do 1,2 m wys. Górna część łodygi
pokryta jest czarnymi gruczołkami. Liście naprzeciwległe, nieparzystopierzaste. Kwiaty różowe z ciemniejszymi żyłkami, o średnicy 5 cm, zebrane w wydłużony kwiatostan. Kwitną w maju i czerwcu.
Owocem jest 5-komorowa torebka o długości 1cm.
Dyptam zawiera - jak wszystkie rutowate, do których należą także owoce cytrusowe – dużą ilość olej-
GRUCZOŁKI NA NITCE
PRĘCIKA
ków eterycznych. W gorące dni wydzielane są tak
intensywnie, że przesycone jest nimi powietrze
wokół rośliny, co jest skuteczną ochroną przed nadmiernym wyparowywaniem wody. W krajach o cieplejszym klimacie dochodzi niekiedy do samozapalenia. Zjawisko to spowodowało, że dyptam zwany
jest „krzewem Mojżesza”. Roślina lecznicza, dziś
używana tylko w homeopatii.
JK
DZBANIWO (Crescentia cujete L.)
Rodzina: Bignoniowate (Bignoniaceae)
Nazwa rodzaju nadana została dla uczczenia Pietro
Crescenzi (1230-1321), Włocha, autora „Dzieła
o prawach rolniczych”.
Roślina pochodzi z obszarów tropikalnych i subtropikalnych Ameryki Południowej.
Dzbaniwo to drzewo do 12 m wys. o rozłożystej koronie. Liście ułożone naprzemianlegle, pojedyncze
lub złożone, podłużnie jajowate, do 15 cm dł.
Kwitnie i owocuje dopiero po osiągnięciu dużych
rozmiarów. Kwiaty pojedyncze, duże, do 5 cm dł.
Korona dzwonkowata, żółtawa z czerwonofioletowymi żyłkami. Kwiaty rozwijają się bezpośrednio na
pniu i gałęziach - zjawisko kauliflorii. Owoce są
zwykle kuliste, bardzo duże, do 30 cm średnicy. NIEJADALNE! Skórka zdrewniała, gładka, barwy od
żółtej do czarnej; po usunięciu pulpy wykorzystywana przez tubylców do wyrobu różnorodnych
KWIATY
naczyń kuchennych poczynając od kubków, a
kończąc na wazach. Miąższ i nasiona stosowane są
w medycynie ludowej.
Drzewo szeroko uprawiane w Ameryce Pd. i Afryce.
JK
– 80 –
EPIFITY
Epifity (z gr.: epi = na, phyton = roślina) to grupa
roślin żyjących na pniach lub gałęziach drzew. Nie
są jednak pasożytami. W ten sposób uzyskują lepsze warunki świetlne. Wodę i sole mineralne zdobywają z opadów i z rozkładających się szczątków
organicznych. Dlatego najbardziej sprzyjające
warunki rozwoju znajdują w wilgotnych lasach
tropikalnych.
Epifity mają specjalne przystosowania do chwytania
i gromadzenia wody deszczowej: lejki utworzone
przez nasady liści rozetowych (epifity cysternowe);
urny i nisze powstałe z liści, w których gromadzi się
również humus (epifity urnowe i niszowe); korzenie
powietrzne i włoski wchłaniające wilgoć z powietrza; bulwy pędowe napełniające się wodą w czasie
deszczu. U niektórych gatunków, np. u pewnych
storczyków, pęd ulega redukcji, a funkcję asymilacyjną przejmują długie, płaskie, zielone korzenie.
Najwięcej epifitów spotyka się w rodzinach: storczykowatych, ananasowatych i obrazkowatych oraz
wśród paproci. W strefie umiarkowanej epifity reprezentowane są wyłącznie przez mszaki, porosty
i glony.
JK
FIGOWIEC POSPOLITY (Ficus carica L.)
Rodzina: Morwowate (Moraceae)
Rośnie w rejonie śródziemnomorskim i Azji Zach.
Jest krzewem lub niewielkim drzewem (do 10 m
wys.). Liście są sztywne, szorstkie, 3-5-klapowe.
Drobne kwiaty osadzone są na wewnętrznych
ściankach wydrążonej, mięsistej osi kwiatostanowej, z której powstaje owoc pozorny zwany figą.
Dojrzała figa ma kształt gruszkowaty i barwę od zielonkawej do ciemnofioletowej. Wewnątrz niej znajdują się orzeszki będące właściwymi owocami.
Istnieją 3 rodzaje drzew: drzewa dające figi jadalne
bez zapylenia; drzewa mające tylko kwiaty żeńskie
i zawiązujące figi jadalne w wyniku zapylenia przez
błonkówki (Blastophaga psenes) oraz drzewa dające
„owoce” niejadalne, tzw. kozie figi – ich kwiatostany, złożone z kwiatów męskich i żeńskich, służą wyłącznie jako wylęgarnia błonkówek i źródło pyłku.
Figowiec pospolity jest uprawiany na całym świecie
w klimacie ciepłym. Figi zawierają dużo fruktozy; są
spożywane w stanie świeżym, suszone i w przetworach.
JK
– 81 –
FILODENDRONY
Rodzina: Obrazkowate (Araceae)
Znamy ok. 350 gatunków rosnących w tropikalnej
Ameryce Środk. i Pd.
Są to niewielkie drzewa lub bezłodygowe byliny, ale
przede wszystkim pnącza wspinające się po drzewach (z gr. philos = przyjaciel, dendron = drzewo).
Cechą charakterystyczną są wyrastające z łodygi
korzenie powietrzne, nieraz bardzo długie, które służą do czepiania się podpory i pochłaniania pary wodnej z powietrza. Ze zranionego miejsca wycieka sok
mleczny.
Kształt liści jest różny, od jajowatych do głęboko
podzielonych. Ich wielkość jest również zróżnicowana, od małych (kilkanaście cm) do dużych,
osiągających 2,5 m długości (Philodendron eichleri).
Bardzo liczne gatunki uprawiane są w szklarniach
i mieszkaniach jako rośliny ozdobne.
PHILODENDRON MELANOCHRYSUM
JK
GŁOWOCIS (Cephalotaxus sp. Sieb. et Zucc.)
Rodzina: Głowocisowate (Cephalotaxaceae)
Rodzaj głowocis obejmuje 8 gatunków. Są to
zawsze zielone, niewielkie (do 15 m wys.) drzewa
i krzewy, przeważnie dwupienne. Rosną jedynie
w Azji: w pn.-wsch. Indiach, Chinach, na Tajwanie,
w pd. Korei i w Japonii, na wys. 300-3300 m n.p.m.
Potrzebują ciepłego, wilgotnego klimatu i cienistych
siedlisk.
Osobliwością rodziny są kuliste głowopodobne
kwiatostany męskie, stąd jej nazwa (z gr. kephale =
głowa, taxus = cis). Są one rozmieszczone na krótkich nóżkach wzdłuż osi zeszłorocznych pędów.
Długie igły (do 9 cm), z jasną żyłką pośrodku, mają
pod spodem dwa białe paski, szersze niż zielone
brzegi. Wydzielają żywiczny aromat. Dojrzałe nasiona (do 3 cm dł.), barwy czerwonawej lub oliwkowobrunatnej, przypominają wyglądem pestkowiec –
owoc okrytonasiennych.
NASIONA
Najbardziej znane są dwa gatunki: C.harringtonia,
rosnący w środk. Chinach i Japonii, sprowadzony
do Belgii w 1829 r., oraz C.fortunei, rosnący w górach środk. i pd. Chin, przywieziony w 1848 r. do
Anglii.
W Japonii z nasion głowocisa otrzymywano trującą
woskopodobną substancję, używaną m.in. do wyrobu świec, oraz olej do produkcji farb i lakierów.
– 82 –
JK
GRYKA ZWYCZAJNA (Fagopyrum esculentum Moench.)
Rodzina: Rdestowate (Polygonaceae)
Pochodzi z Azji, być może z dorzecza Amuru.
Roślina roczna, zaliczana do zbóż. Łodyga czerwonawa, wys. 60 cm, drewnieje pod koniec wegetacji.
Liście sercowate, czerwonawe w okolicach nerwów. Kwiat drobny, biały lub różowy. Owoc to trójgraniasty orzeszek, ciemnobrunatny lub srebrzysty.
Gryka kwitnie przez cały lipiec. Kwiaty rozwinięte
rano, wydzielają nektar do południa; na ich dnie znajdują się miodniki. Ciemnobrązowy miód gryczany
ma mocny smak i aromat.
Ziarno przerabia się na kaszę gryczaną, grysik i bezglutenową mąkę; z ziaren prażonych i grubo zmielonych powstaję „kaszka krakowska”. Dostarcza paszy
zielonej już w kilka tygodni po zasiewie. Stosowana
jako roślina zagłuszająca chwasty, przeciwperzowa.
Jest niezbyt wymagająca. Obecnie uprawiana na
niewielkim areale w Europie oraz w Japonii. W Pol-
ORZESZEK
DYMORFIZM KWIATÓW
sce znana od średniowiecza, być może przywleczona przez Tatarów.
JK
GUNNERA (PARZEPLIN) (Gunnera manicata Lindl.)
Rodzina: Parzeplinowate (Gunneraceae)
Rodzaj Gunnera (od nazwiska norweskiego biskupa
i botanika J.E. Gunnerusa, 1718-1773) obejmuje ok.
50 gat. szeroko rozpowszechnionych na półkuli
południowej. Wszystkie gatunki rosną na terenach
bagiennych i w wilgotnych górskich lasach. Są to
rośliny wieloletnie, o pełzającym kłączu lub
tworzące rozłogi. Liście długoogonkowe o blaszce
liściowej sztywnej, szorstkiej i bruzdowatej,
wielkości od 5 cm do prawie 3 m! G.manicata,
pochodząca z Brazylii, ma niezwykle kolczaste pędy
i liście, jedne z największych wśród roślin
lądowych. Kwiaty są drobne, dwupłatkowe,
zebrane w bezlistne kłosy lub wiechy, dochodzące do
prawie 2 m u form wielkolistnych. Owocami są
jaskrawo zabarwione pestkowce, często zjadane
przez ptaki lub ryby. Nasiona z bielmem.
Praktyczne zastosowanie tych roślin jest niewielkie.
TKANKA Z GLONAMI
(SINICAMI Z RODZAJU NOSTOC)
SYMBIOZA DOBROTLIWA
MŁODY PĘD GUNNERY,
Z KTÓREGO ODCIĘTO
OGONKI LIŚCIOWE
Pewne znaczenie mają garbniki uzyskiwane z kłącza
(do 9% suchej masy). Wywar z G.perpensa stosowany jest w Afryce jako środek uspokajający dla
dzieci. Ogonki liściowe niektórych gatunków używane są do przyrządzania sałatek owocowych.
W naszej strefie klimatycznej najodporniejsza jest
G.magellanica (darniowa, 7 cm wys.). Inne wymagają bardzo dobrego zabezpieczenia na zimę.
– 83 –
JK
HURMA KAUKASKA (Diospyros lotus L.)
Rodzina: Hebankowate (Ebenaceae)
Występuje na Dalekim Wschodzie, w Himalajach
i na Kaukazie.
Drzewo osiąga 12-15 m. Pień idealnie prosty, prawie
jednakowej grubości. Kora popielata, z wiekiem brunatnieje; jest charakterystycznie, głęboko spękana.
Daje odrosty korzeniowe.
Liście owalne do lancetowatych, dł. 6-20 cm, szer.
4-9 cm, błyszczące, ciemnozielone (od spodu
szarozielone), młode owłosione. Ogonki liściowe
krótkie. Drzewa dwupienne. Kwitną w VII. Drobne,
dzbankowate, białokremowe kwiaty męskie wyrastają bardzo licznie na króciutkich szypułkach
w pęczkach po 3-5 (wyraźnie widoczne jedynie od
spodu gałązek). Kwiaty żeńskie (2-3 cm średnicy)
osadzone są w kątach liści. Płatki korony kremowe
do brązowych. Łatki kielicha dł. 7-8 mm, gęsto,
czerwonawo-owłosione od wewnątrz; powiększają
owoc
się wraz z rozrastającym się owocem. Owoce
owalne (do 2 cm), żółtopomarańczowe do brązowych, pokryte niebieskim nalotem. Jadalne, po
przemrożeniu smaczne.
Roślina ozdobna; stosowana też jako podkładka. Dostarcza cennego drewna – hebanu, choć niższej
wartości niż inne gatunki hebanowców.
Leżący pień jest pozostałością po powalonym przez
wichurę drzewie w październiku 1999 roku.
JK, KL
Klasa: JEDNOLIŚCIENNE (Monocotyledones)
Klasa ta stanowi ok. 25% podgromady okrytozalążkowych. Większość gatunków to rośliny zielne, bez
przyrostu wtórnego na grubość. Najbardziej charakterystyczną cechą jednoliściennych jest wytwarzanie zarodków kiełkujących tylko jednym liścieniem. Pędy nadziemne są słabo rozgałęzione
(z wyjątkiem kwiatostanów). Na przekroju poprzecznym łodygi wiązki przewodzące są rozproszone.
Korzeń główny obumiera wkrótce po wykiełkowaniu
i zastąpiony zostaje przez liczne korzenie boczne,
mniej więcej równej wielkości. Liście, często bezogonkowe, osadzone są na osi szeroką nasadą lub
pochwą z reguły skrętolegle; są zwykle pojedyncze,
całobrzegie, równowąskie lub jajowate i mają
nerwację równoległą. Kwiaty zbudowane są przeważnie z 3-krotnych okółków. Jako formy życiowe
grają wybitną rolę zimujące w ziemi byliny oraz
rośliny wodne.
Prezentowane gatunki roślin jednoliściennych
należą do rodzin:
~
~
~
~
~
~
~
~
~
~
~
~
~
~
~
~
~
~
– 84 –
AGAWOWATE Agavaceae
AMARYLKOWATE Amaryllidaceae
CIBOROWATE Cyperaceae
Colchicaceae
CZOSNKOWATE Alliaceae
JEŻOGŁÓWKOWATE Sparganiaceae
KOLCOROŚLOWATE Smilacaceae
KOMELINOWATE Commelinaceae
KOSAĆCOWATE Iridaceae
LILIOWATE Liliaceae
LILIOWCOWATE Hemerocallidaceae
ŁĄCZNIOWATE Butomaceae
OBRAZKOWATE Araceae
PAŁKOWATE Typhaceae
SITOWATE Juncaceae
SZPARAGOWATE Asparagaceae
TRAWY Poaceae
ZŁOTOGŁOWOWATE Asphodelaceae
JK
Klasa: JEDNOLIŚCIENNE (Monocotyledones)
Wybrane gatunki
~ Tulipa tarda Stapf – pochodzi z Turkiestanu, kwitnie w maju, 1-6 żółto-białych kwiatów na jednej łodydze, lubi lekkie, piaszczyste gleby.
~ Czosnek karatawski (Allium karataviense Rgl.)
– rośnie w Azji Środk., gł. w Turkiestanie, sprowadzony do Europy w 1878 r., atrakcyjne łukowato
wygięte liście i kuliste kwiatostany.
~ Kosaciec bucharski (Iris bucharica M.Foster)
–rośnie na kamienistych, trawiastych stokach
wzgórz w Azji Środk., sprowadzony do Europy
w 1902 r., zwykle 7 pachnących! kwiatów, roślina
niewymagająca.
~ Tatarak zwyczajny (Acorus calamus L.) –
pochodzi ze zbiorowisk wodnych i błotnych płd.wsch. Azji, do Europy zawleczony w średniowieczu
podczas najazdów tatarskich, owocem jest czerwona jagoda (w Polsce nie owocuje), kłącza silnie
aromatyczne.
~ Pseudosasa japonica Mak. – Japonia i płd.
Korea, strzelisty cienioznośny bambus (5 m wys.)
tworzący zwarte kępy, pochwy liściowe brązowe
i szorstko omszone, z węzłów wyrastają pojedyncze, pionowo stojące pędy boczne o dł. 20-30
cm, roślina długowieczna, faza wegetatywna może
trwać nawet 80 lat, po kwitnieniu cała roślina
zamiera lub odbijają nowe źdźbła z kłączy podziemnych.
JK
KAKAOWIEC WŁAŚCIWY (Theobroma cacao L.)
Rodzina: Zatwarowate (Sterculiaceae)
Drzewo do 15 m wys., o zawsze zielonych, dużych
(do 30 cm) liściach. Kwitnie i owocuje przez cały
rok. Kwiaty małe, zebrane w pęczki, wyrastają
bezpośrednio z pnia i starszych gałęzi (zjawisko
kauliflorii, łac. caulis = łodyga, flos = kwiat).
Zapylane są przez drobne owady. Owoce typu
jagody, czerwone, do 25 cm dł. Nasiona białe,
wielkości bobu, zawierają ok.55% tłuszczu i ok.1,5%
alkaloidu teobrominy. Kakaowiec pochodzi z Ameryki Środk. Znany był Aztekom, którzy nazywali go
cacauatl. Z jego nasion wytwarzali rytualny napój
zwany chocolatl.
Do Europy dotarł w latach dwudziestych XVIw.
Obecnie uprawiany w różnych rejonach strefy tropikalnej, głównie w Ghanie i Brazylii. Nasiona poddaje się obróbce, i wtedy brunatnieją, a następnie
odtłuszcza się je i miele. Tłuszcz (masło kakaowe)
ma zastosowanie w przemyśle spożywczym, kosmetycznym i farmaceutycznym. Proszek używany jest
do produkcji czekolady.
JK
– 85 –
KASZTAN JADALNY (Castanea sativa M.)
Rodzina: Bukowate (Fagaceae)
Pochodzi z Kaukazu i Azji Mniejszej. Rozpowszechniony w starożytności przez Greków i Rzymian
w obszarze śródziemnomorskim, a później przez zakonników chrześcijańskich na północ. Obecnie owocujące kasztany spotyka się nawet w Norwegii
i Danii; jednakże warunkiem dobrego wzrostu (do 30
m wys.) i owocowania jest ciepły klimat.
Korona szeroka, gęsta. Kora początkowo gładka, oliwkowobrązowa, później szarobrązowa, spękana.
Liście skórzaste, błyszczące, z wierzchu ciemnozielone, spodem jasnozielone, (10-20 cm dł.). Kwiaty
zapylane przez owady, co jest wyjątkowe w rodzinie
bukowatych. Owocami są opatrzone dzióbkiem jednonasienne orzechy (2-3 cm dł.) w bardzo kolczastej
okrywie, która po dojrzeniu pęka czterema klapami.
Orzechy, bogate w skrobię, cukry, białka, tłuszcze
oraz wit. B i K, są ważnym składnikiem pożywienia
w niektórych krajach. Zjada się je surowe, pieczone,
gotowane, wędzone; mielone są także na mąkę.
Plantacja owocuje zwykle 75 lat.
Wysokiej jakości drewno kasztana jadalnego wykorzystywane jest w meblarstwie, przemyśle stoczniowym oraz do produkcji oklein i beczek.
JK
KLON CUKROWY (Acer saccharum Marsh.)
Rodzina: Klonowate (Aceraceae)
Gatunek wielopostaciowy – liczne podgatunki traktowane są czasem jako odrębne gatunki. Występuje
we wsch. części Ameryki Płn. Lubi miejsca nad rzekami i jest skrajnie cieniolubny. Żyje do 400 lat.
Drzewo do 40 m wys. Kora szara, płytko spękana.
Liście średnicy 10-15 cm, od spodu szarobiałe.
Klapy (3 lub 5) długokończyste z 1-2 parami dużych,
tępych zębów, zatoki zaokrąglone. Ogonek bez soku
mlecznego. Blizny liściowe z długimi brunatnymi
włoskami na górnej krawędzi. Kwiaty rozdzielnopłciowe, z kielichem, ale bez korony, zielonkawożółte, zwisają na długich, wiotkich szypułkach
w baldachogronach. Rozkwitają w IV-V, tuż przed
rozwojem liści. Owoce (dł. 3-4 cm) to podwójne
skrzydlaki -orzeszki ze skrzydełkiem ustawione
w stosunku do siebie pod kątem prostym lub prawie
równolegle.
W Ameryce Płn. pozyskiwany jest z nawierconych
otworów w pniach sok, który zawiera 3-8 % cukru
i zagęszczony, spożywany jest powszechnie w postaci jasnobrązowego syropu klonowego, znanego
Indianom od wieków. Drewno jest wysoko cenione
(meble, instrumenty muzyczne). Często stosowany
jako drzewo uliczne w USA ze względu na atrakcyjne jesienne przebarwienia. Rysunek liścia uwieczniony został na fladze Kanady.
– 86 –
JK
KOSACIEC (Iris sp. L.)
Rodzina: Kosaćcowate (Iridaceae)
Rodzaj ten obejmuje ponad 250 gatunków, występujących na półkuli północnej w strefie klimatu umiarkowanego, w ogromnej różnorodności siedlisk.
Nazwa Iris, oznaczająca tęczę, została nadana przez
greckiego przyrodnika Teofrastesa ze względu na
wielobarwność kwiatów. Kwiaty są wielkości
2-25 cm; płatki zewnętrzne odgięte w dół, wewnętrzne skierowane ku górze. Słupek rozcięty na
3 łatki. U irysów bródkowych na płatkach dolnych
wzdłuż ich osi wyrastają włoski. Liście mają kształt
lancetu lub kosy – stąd kosaćce. Rozmnażają się
przez przyrosty kłączy (i. kłączowe) lub cebule przybyszowe (i. cebulowe), a także z nasion – łatwo się
zapylają i krzyżują, i rośliny potomne odznaczają się
dużą zmiennością. Tę naturalną właściwość wykorzystano w hodowli.
Wśród irysów kłączowych najpiękniejsze są bródko-
K. BRÓDKOWY
K. BEZBRÓDKOWY
we (kilkadziesiąt tysięcy odmian). Najwcześniej –
w kwietniu – kwitną niskie Iris pumila. Wśród
bezbródkowych najbardziej znane są irysy syberyjskie, japońskie i irysy Luizjany.
Irysy cebulowe zdobyły popularność w Anglii i Holandii; odmiany holenderskie zakwitają wcześniej.
W starożytnym Egipcie, Grecji i na Krecie uprawiano je ze względu na właściwości lecznicze
i mocny zapach. W średniowiecznej Europie irysy
rosły w ogrodach klasztornych i pałacowych. Stały
się motywem w sztuce i kwiatem herbowym („lilia”
Burbonów). Od końca XVII w. są w obiegu handlowym.
JK
KUKURYDZA ZWYCZAJNA (Zea mays L.)
Rodzina: Trawy (Poaceae)
Udomowiono ją w Meksyku przed 7 tysiącami lat.
Jest rośliną ciepło- i światłolubną.
Źdźbło, długie do 3 m i podzielone na międzywęźla,
wypełnia gąbczasty rdzeń. U podstawy wyrastają
korzenie przybyszowe. Liście szerokolancetowate,
dł. do 120 cm. Na szczycie rośliny wiechy kwiatostanów męskich; żeńskie tworzą kolby, z których
zwisa pęk nitkowatych znamion. Kolba dojrzewa
okryta liściastymi pochwami. Owocem jest ziarniak
o barwie żółtej, natomiast u odmian – od białej poprzez gamę barw do czarnej. Zawiera 66% skrobi,
14% białka, 8% tłuszczu.
Początki uprawy związane są z kulturami Majów
i Azteków, gdzie kukurydza, uważana za roślinę bogów, była podstawowym pokarmem. W Europie zasiano ją po raz pierwszy w 1494 r. w Sewilli; potem
w kraju Basków, Portugalii, Francji i Włoszech. Tak-
ZIARNIAKI RÓŻNYCH ODMIAN KUKURYDZY
ROGOWEJ (WOSKOWEJ)
CUKROWEJ
MĄCZYSTEJ
ZWYCZAJNEJ
KOŃSKIEGO ZĘBU
PĘKAJĄCEJ
że w Egipcie i Turcji, skąd dotarła na Bałkany pod
nazwą „zboża tureckiego”. Dziś uprawiana na
wszystkich kontynentach, jest od kilku dziesięcioleci trzecią co do znaczenia rośliną na świecie.
JK
– 87 –
LEN ZWYCZAJNY (Linum usitatissimum L.)
Rodzina: Lnowate (Linaceae)
Prawdopodobnie pochodzi od lnu wąskolistnego
(L. angustifolium) rosnącego w rejonie śródziemnomorskim i Azji Zach.
Jest rośliną roczną, wrażliwą na suszę i zachwaszczenie. Liście lancetowate, kwiaty 5-krotne, zwykle
jasnobłękitne, zebrane w szczytowe wiechy. Owocem jest torebka z kilkoma brunatnymi, płaskimi nasionami (siemię lniane).
Liczne odmiany można podzielić na 3 grupy:
U len krótkopędowy, krzaczasty, 20-50 cm wys.,
o licznych kwiatach (140-150) oraz dużych torebkach i nasionach – 38-44% oleju;
U len długopędowy, 70-120 cm wys., o nierozgałęzionej łodydze z rozwiniętymi pęczkami włókien,
z których otrzymuje się przędzę;
U odmiany oleisto-włókniste o cechach pośrednich.
PĘCZKI WŁÓKNA
Len uprawiany był już w neolicie. W IV-III w. p.n.e.
w Egipcie, Mezopotamii, Grecji i Rzymie używano
lnianej odzieży. Obecnie powstają tkaniny techniczne, dekoracyjne, bieliźniane – od brezentu do batystu; nici i sznury. Ze schnącego oleju wyrabia się
farby, pokost, linoleum, itp. Len jest też rośliną pastewną (wytłoki) i leczniczą. Uprawiany na wszystkich kontynentach w klimacie umiarkowanym.
JK
LILIA (Lilium sp. L.)
Rodzina: Liliowate (Liliaceae)
Lilie znane są człowiekowi od ponad 4000 lat. Początkowo ich cebule były pokarmem i środkiem
leczniczym, później kwiaty zdobiły posągi bogów
i ogrody władców. Przedstawiano je na malowidłach i rzeźbach. Były atrybutem wielu bogiń.
W czasach chrześcijańskich ceniono lilie białe
(Lilium candidum), jako symbol niewinności. Na
Dalekim Wschodzie lilie uprawiane były przez
mnichów buddyjskich, wyhodowali oni wiele
pięknych odmian. W Europie zainteresowanie liliami
zaczyna się pod koniec XVI wieku i trwa do dziś
(znanych jest kilka tysięcy odmian).
Dzikie gatunki lilii rosną na półkuli północnej – Europa,
Azja, Ameryka Pn. Znamy ich około 100. Najwięcej
gatunków rośnie w Chinach i Japonii. W Polsce
rosną: lilia złotogłów (Lilium martagon) – chroniona
oraz lilia bulwkowata (Lilium bulbiferum).
JK
– 88 –
LILIOWIEC (Hemerocallis sp. L.)
Rodzina: Liliowcowate (Hemerocallidaceae)
Nazwa liliowiec pochodzi od greckiego hemera –
dzień i kallos – piękny. Rodzaj liczy 20 gat., ich ojczyzną są umiarkowane obszary Azji. Od wieków
traktowane w Chinach jako rośliny ozdobne i użytkowe. Ilustrację liliowców znajdujemy w materiałach z czasów dynastii Sung (1059 r. p.n.e.),
w roku 304 p.n.e. powstała pierwsza książka im
poświęcona. W tradycji chińskiej pączki kwiatowe
stosuje się jako dodatek do potraw mięsnych
i sałatek, a suszone kim-choi (złota kapusta) jest
przyprawą. W medycynie ludowej wywar z korzeni
działa antydepresyjnie, i stanowi antidotum na
zatrucie arszenikiem.
Liczne kwiaty rozwijają się stopniowo, ale pojedynczy kwitnie tylko 1 lub 2 dni.
Od lilii odróżnia je m.in. brak cebul, inny typ kwiatostanu, nikły zapach.
W XVI w sprowadzone do Europy, a dalej przez kolonistów do Ameryki Pn. W XX w. w uprawie
i hodowli liliowców przodują Amerykanie. AHS
(American Hemerocallis Society) rejestruje rocznie
kilkaset nowych odmian.
W naszej kolekcji odmiany o polskich nazwach pochodzą z hodowli prowadzonej przez Brata Stefana
Franczaka.
JK
MAGNOLIA DRZEWIASTA (Magnolia acuminata L.)
Rodzina: Magnoliowate (Magnoliaceae)
Pochodzi ze wschodniej części Ameryki Płn.
Drzewo do 30 m wys., w Polsce znane są okazy 20metrowe. Pień prosty, pokryty drobno spękaną korowiną o pomarańczowym odcieniu. Korona gęsta,
za młodu stożkowata. Główne konary odchodzą od
pnia pod kątem prostym. Pędy nagie lub w młodości
skąpo owłosione, czerwonobrązowe, połyskujące.
Na otwartej przestrzeni gałęzie dotykają ziemi.
Liście naprzemianległe, duże, dł. do 25 cm, szerokoeliptyczne lub jajowate, pofałdowane na brzegach, na
szczycie zaostrzone, od spodu miękko owłosione.
Kwitnie po rozwinięciu się liści. Kwiaty dzwonkowate,
średn. 6-8 cm; płatki wąskie, skupione, zielonkawożółte na zewnątrz, białawe od wewnątrz; bezwonne,
mało zauważalne – ukryte wśród liści. Owoce
szyszkokształtne, cylindryczne, nieforemne, efektowne
ostrą koralowoczerwoną barwą (zimą pozostają na
drzewie). Spożywane są przez zwierzęta.
Dekoracyjne drzewo, przede wszystkim z liści (jesienią brązowożółtych lub żółtych). Bardzo dobrze cieniuje. Sprowadzone do Europy już na początku
XVIII w. Odznacza się dość dużą wytrzymałością na
niskie temperatury, suszy nie lubi. W parkach spotykane stosunkowo rzadko, ze względu na niewielką
ilość nasion oraz trudne pielęgnowanie siewek.
– 89 –
JK
MAKADAMIA (Macadamia integrifolia Meiden & Betche)
Rodzina: Srebrnikowate (Proteaceae)
Dziko rośnie w deszczowych lasach w stanie Queensland – Australia, gdzie została odkryta przez botanika Waltera Hilla w 1857 r. On też nadał jej nazwę
od nazwiska swego przyjaciela McAdama.
Jest to zawsze zielone drzewo do 18 m wys., o szerokiej koronie. Kwiaty drobne, białe, zebrane
w kwiatostany (do 25 cm dł.). Owocami są okrągłe
zielone pestkowce, pękające po dojrzeniu, zwykle
z jednym nasieniem (2-3 cm średnicy) o brązowej
i bardzo twardej łupinie. Nasiona zawierają do 77%
tłuszczu. Po wysuszeniu, suszy się je i praży otrzymując tzw. orzechy australijskie. Mają one przyjemny
słodki smak podobny do czekolady i należą do najdroższych na świecie.
Makadamię uprawia się w Australii (gdzie jest jedynym szeroko uprawianym rodzimym drzewem
owocowym), w Ameryce Środk. i Afryce Pd.; szczególnie duże plantacje znajdują się na Hawajach.
JK
MAMUTOWIEC OLBRZYMI (Sequoiadendron giganteum Lindl.)
Rodzina: Cypryśnikowate (Taxodiaceae)
Rośnie tylko na zachodnich stokach Sierra Nevada
w Kalifornii, (900-2200 m n.p.m.). Pozostało 70
zgrupowań mamutowca, przy czym starych i wielkich drzew jest ok. 1000.
Jest jednym z największych drzew na Ziemi. Osiąga
do 95 m wys., chociaż rekordzista miał 135 m wys.
Średnica pnia do 10 m. Kora czerwonobrązowa,
włóknista i gąbczasta, (50 cm grubości!), chroni
drzewo przed wysoką temperaturą w czasie pożarów. Szyszki do 8 cm dł., dojrzewają w 2 roku, ale
często pozostają przez wiele lat zamknięte na gałęziach. Mamutowiec żyje do 1500 lat, a wiek pojedynczych okazów oceniany jest nawet na 3500 lat.
Do Europy pierwsze nasiona zostały przywiezione
w 1853 r. do Szkocji i Anglii. W Polsce jest tylko 1
stare drzewo w okolicy Szczecina i wiele młodych
w zachodniej części kraju. Jest wrażliwy na duże
spadki temperatury i wysuszające mroźne wiatry.
W celu ochrony przed rabunkowym wyrębem prowadzonym przez białych osadników, w 1890 r.
utworzono Park Narodowy Sekwoi. Pozostałością
po tych czasach są wielkie pniaki. Najwięcej jest ich
w Kotlinie Wielkich Pniaków.
JK
– 90 –
MELONOWIEC WŁAŚCIWY, Papaja (Carica papaya L.)
Rodzina: Melonowcowate (Caricaceae)
Bylina o pokroju drzewiastym, do 10 m wys. Liście
dłoniaste, 7-klapowe, długoogonkowe. Łodyga jest
pusta w środku (z wyjątkiem węzłów). Kwiaty jednolub obupłciowe, zebrane w kwiatostany wyrastające z kątów liści. Rośliny zwykle dwupienne.
Owocem jest gruszkowata, żółtopomarańczowa
jagoda o długości do 30 cm. Nasiona niejadalne.
Papaja pochodzi prawdopodobnie z Ameryki Środk.
Uprawiana jest od najdawniejszych czasów dla
smacznych, bogatych w witaminy owoców. Z soku,
poddanego fermentacji, uzyskuje się napój alkoholowy. Owoce, zwłaszcza niedojrzałe, a także sok
mleczny (lateks), występujący w całej roślinie, zawierają wspomagający trawienie enzym – papainę.
Używa się go do klarowania piwa i do aromatyzowania sera, ma również zastosowanie w medycynie.
JK
METASEKWOJA CHIŃSKA (Metasequoia glyptostroboides L.)
Rodzina: Cypryśnikowate (Taxodiaceae)
Znaleziono ją w 1941 r. w Chinach, gdzie nazywana
była przez miejscową ludność wodną jodłą.
W 1946 r. została zaliczona jako jedyny współczesny gatunek do kopalnego rodzaju Metasequoia.
W okresie największego rozkwitu rodzaju (oligocen,
38 mln lat temu) lasy z udziałem metasekwoi pokrywały ogromne obszary półkuli północnej. Gatunki
kopalne przystosowane były do siedliska bagiennego.
Obecnie rośnie na niedużej powierzchni w górach
między prowincjami Hupeh i Szechwan na wys.
700-1350 m n.p.m. Wiele drzew liczy 600 i więcej
lat, osiągając 30-35 m wys. i do 2 m średnicy pnia.
Metasekwoja wyraźnie różni się od innych przedstawicieli rodziny ułożeniem igieł i szyszkami. Igły,
osadzone naprzeciwlegle na krótkopędach, zrzucane
są wraz z nimi w jesieni. Niewielkie szyszki
(do 25 mm średnicy) dojrzewają w pierwszym roku
i nie rozpadają się.
Do Polski nasiona metasekwoi dotarły w 1949 r.
(Kraków, Kórnik, Warszawa).
– 91 –
JK
MIŁORZĄB DWUKLAPOWY (Ginkgo biloba L.)
Rodzina: Miłorzębowate (Ginkgoaceae)
Jest jedynym współczesnym gatunkiem należącym
do tej rodziny, ta z kolei należy do osobnego rzędu
(Ginkgoales), a rząd do osobnej klasy (Ginkgopsida)
wśród nagonasiennych (Pinophyta). Został odkryty
przez niemieckiego uczonego Engelberta Kaempfera
w Japonii w 1690 r. Do Europy sprowadzono go około
1730 r., a do Polski w latach 1770-1780.
Osiąga 30 m wys. i 3 m średnicy pnia. Żyje ponad
1000 lat. Korona młodych drzew jest piramidalna,
a starych – rozłożysta. Liście sezonowe, o wachlarzowatym kształcie i widlastej nerwacji. Drzewo
dwupienne. Kwiaty jednopłciowe; pierwszy raz
kwitnie w wieku 25-30 lat. Nasiona otoczone są
mięsistą, bursztynowożółtą osnówką wielkości
małej śliwki, która rozkładając się wydziela intensywny zgniły zapach (kwas masłowy).
Najstarsze kopalne szczątki pochodzą z triasu
(225 mln lat temu). W jurze i kredzie kilkadziesiąt
gatunków miłorzębów rosło na całej kuli ziemskiej,
głównie w strefie umiarkowanej ciepłej półkuli pn.
Obecnie ten jeden gatunek rośnie na niewielkim stanowisku we wsch. Chinach, w górach Tianmu Shan.
W warunkach miejskich jest drzewem odpornym na
zanieczyszczenie środowiska. Nie atakują go bakterie, grzyby ani owady.
JK
MIMOZA WSTYDLIWA (Mimosa pudica L.)
Rodzina: Strączkowe (Fabaceae)
Cechą charakterystyczną tej rośliny są ruchy liści
wywołane bodźcami mechanicznymi – sejsmonastia.
Każdy liść (1) zbudowany jest z 4 pierzasto
złożonych listków (1a). U nasady ogonków liściowych (2) oraz listków pierwszego (1a) i drugiego
(1b) rzędu znajdują się poduszeczkowate stawy
(3 i 4). Pod wpływem dotyku (również bodźców
cieplnych lub elektrycznych) małe listki składają się
parami ukośnie do góry, a ogonek liściowy opuszcza
się w dół. Szybkość tych ruchów wzrasta z temperaturą i wilgotnością. Od zadziałania bodźca do
wystąpienia reakcji mija ok. 0,08 s. Pobudzenie rozchodzi się z prędkością 4-30 mm/s. Po kilku minutach liście wracają do pierwotnego położenia.
Mechanizm reakcji sejsmonastycznej polega na
nagłym obniżeniu się ciśnienia soku komórkowego
w komórkach stawu.
Mimoza wstydliwa jest półkrzewem, rośnie w krajach tropikalnych obu półkul.
– 92 –
JK
MODRZEWNIK CHIŃSKI (Pseudolarix amabilis (F.J.Nelson) Rehder)
Rodzina: Sosnowate (Pinaceae)
Odkryty w 1849 r. przez Roberta Fortune'a, okazał się
gatunkiem reliktowym i endemicznym. Rośnie w
górskich lasach wschodnich Chin, 300-1200
m n.p.m. Jego kopalne szczątki znaleziono na północy Eurazji i w Ameryce Pn. w osadach dolnej kredy.
Osiąga 40-50 m wysokości. Ma gruby pień (do 1,5
m średnicy) i szeroką, nisko osadzoną koronę z cienkimi gałązkami. Igły sezonowe, długie (do 7 cm), osadzone na długopędach skrętolegle, a na charakterystycznych krótkopędach zebrane w pęczki.
W jesieni przebarwiają się na piękny, złocistożółty
kolor. Na tym samym drzewie powstają kwiaty
męskie – w pęczkach i żeńskie – pojedynczo.
Szyszki nieduże (5-7 cm), dojrzewają w pierwszym
roku i rozpadają się na drzewie, odróżnia je to od
szyszek modrzewia, które pozostają na drzewie
przez 2-3 lata.
Drewno żółtawocynamonowe, lekkie, z wyraźnymi
przyrostami, bez kanałów żywicznych.
W Polsce sadzony rzadko, tylko w zachodniej części
kraju. Wymaga wilgotnej, kwaśnej gleby oraz
słonecznego, osłoniętego miejsca.
JK
TYPY KWIATÓW NARCYZÓW OGRODOWYCH
NARCYZ (Narcissus sp. L.)
Rodzina: Amarylkowate (Amaryllidaceae)
40 gatunków narcyzów rośnie na Płw. Iberyjskim,
w Europie Pd., Afryce Pn. i Azji Wsch. (1gat.). Kwiaty większości gatunków rozwijają się wiosną.
Nazwę rodzaju utworzył Hipokrates od greckiego
narke = usypiam, gdyż wiele gatunków ma słabe
własności narkotyczne. Z tym kwiatem związany jest
mit o pięknym młodzieńcu Narkissosie (Narcyzie),
który odrzucił miłość górskiej nimfy Echo. Za pychę
ukarała go Artemida. Sprawiła, że zakochał się
w swym odbiciu w strumieniu tak bardzo, że z rozpaczy przebił się sztyletem. Krew wsiąkła w ziemię
i wyrosły z niej białe narcyzy z czerwoną koroną –
symbole zimnej i nieczułej urody.
Narcyzy uprawiano już w starożytnej Grecji i Persji.
W Europie zostały docenione w XVI w. Obecnie Anglia i Holandia przodują w hodowli nowych odmian.
TRĄBKOWY
WIELKOPRZYKORONKOWY
O MAŁYM PRZYKORONKU
PEŁNY
O ROZSZCZEPIONYM PRZYKORONKU
– 93 –
CYCLAMINEUS
JONQUILLA
TAZETTA
POETICUS
TRIANDRUS
JK
ORZESZNIK PIĘCIOLISTKOWY (Carya ovata L.)
Rodzina: Orzechowate (Juglandaceae)
Rośnie w północnych rejonach USA. Lubi miejsca
nasłonecznione i jest wytrzymały na mróz. Tworzy
lasy mieszane z dębami, jesionami i wiązami.
Dorasta do 40 m. Korona wąska i wyniosła. Kora na
starszych pniach charakterystyczna, popielatoszara,
łuszczy się wąskimi, podłużnymi pasmami, odstającymi łukowato na końcach. Pędy dość grube, owłosione lub nagie, rdzeń ciągły. Pąki duże, pękate,
okryte kilkoma bardzo ciemnymi łuskami. Liście do
65 cm dł., pierzaste, złożone z 5 listków – eliptycznych lub eliptycznolancetowatych, dużych, szerokich, brzegiem piłkowanych, u nasady orzęsionych,
na brzegu z kępkami włosków, spodem drobno
owłosionych lub nagich; końcowy listek zwykle największy i najszerszy, niekiedy do 30 cm dł. Kwiaty
drobne; męskie – w kotkach (po 3 na jednej szypułce),
żeńskie – po kilka w szczytowych kłosach. Owocem
(IX) jest kulisty pestkowiec (3-6 cm dł.) z grubą,
b. twardą okrywą, pękającą na 4 części i z żebrowaną (4), szarobiałą pestką („orzechem”). Nasiona
są oleiste, jadalne, pożywne i smaczne.
Ważne drzewo owocowe w USA. Owoce mogą być
przechowywane nawet przez trzy lata. Drewno
twarde i elastyczne, cenne, używane do wyrobu
mebli, fornirów, łodzi i nart hikorowych. Do Europy
sprowadzony w 1689 r. Sadzony w parkach jako
drzewo ozdobne.
JK
TYPY KWIATÓW PIWONII ZIELNYCH
PIWONIA (Paeonia sp. L.)
Rodzina: Piwoniowate (Paeoniaceae)
Znamy ok. 40 gat. piwonii. Głównie są to rośliny
zielne, światłolubne, rozprzestrzenione w umiarkowanych i subtropikalnych rejonach Azji i w rejonie
M.Śródziemnego; 2 gatunki rosną w Ameryce Pn.
(na zach. wybrzeżu). Niektóre są krzewami, wys. do
2 m, gubiącymi liście na zimę; rosną w lasach liściastych na obszarze Chin, Tybetu i Japonii.
Część nadziemna piwonii zielnych corocznie obumiera. Część podziemna – karpa, złożona jest ze
zgrubiałych korzeni bulwiastych oraz korzeni cienkich. Przy nasadzie pędów podziemnych tworzą się
pąki odnawiające, z nich roślina odradza się każdej
wiosny. Mogą rosnąć bez przesadzania nawet 100
lat.
Uprawę piwonii rozpoczęto b. dawno w Chinach.
Ponad 300 odmian piwonii drzewiastych pochodzi
od chińskiej P.suffruticosa o kwiatach różowo-
POJEDYNCZY
PÓŁPEŁNY
PÓŁPEŁNY
PEŁNY
białych z fioletową plamą u nasady płatków. Wśród
10000 odmian piwonii zielnych większość pochodzi
od P.lactiflora – przybyła ona z Chin do Europy
w XVIII w.. Okazałe białe, różowe lub czerwone
kwiaty o przyjemnym zapachu, kwitną w czerwcu.
Przekształcenie licznych pręcików w płatki dało
odmiany pełne i półpełne.
Europejski gatunek P.officinalis to roślina lecznicza.
– 94 –
JK
PLATAN KLONOLISTNY (Platanus acerifolia (Aiton) Willd.)
Rodzina: Platanowate (Platanaceae)
Nazwę platan zaczerpnięto z greckiego platos – rozłożysty. Jest mieszańcem platana wsch. (P.orientalis)
z pd.-wsch. Europy, zach.-środk. Azji i platana zach.
(P.occidentalis) z Am. Pn.
Najlepiej rośnie w miejscach ciepłych i nasłonecznionych na głębokich, wilgotnych glebach. Jest
bardziej wytrzymały na mróz i suszę niż gatunki
rodzicielskie. Dobrze znosi miejskie zanieczyszczenie
powietrza.
Drzewo do 35 m wys. o masywnym pniu i wielkiej
rozłożystej koronie. Rosnąc samotnie imponuje rozmiarami. Kora szaro- lub żółtobrązowa, łuszczy się
nieregularnymi płatami odsłaniając jasne pola.
Liście duże (12-25 cm dł.), podobne do liści klonu,
ale ułożone skrętolegle. Kwiaty rozdzielnopłciowe,
niepozorne, zebrane w kuliste kwiatostany (V).
Owocami są drobne, owłosione orzeszki, zebrane
PLATAN ZACHODNI
PLATAN KLONOLISTNY
MIESZANIEC
PLATAN WSCHODNI
w kule, zwisające najczęściej po dwie na długiej
szypułce i rozpadające się na drzewach wiosną.
Drewno jest żółtawobrązowe, o oryginalnym ozdobnym rysunku, wykorzystywane na okleinę meblową. Dostarcza również aromatycznej gumiastej
subst., stosowanej m.in. jako środek przeciwkatarowy i dodatek do gumy do żucia.
W Polsce największym okazem jest platan rosnący
w Dobrzycy (woj. poznańskie), ma 20 m wys., 9 m
obwodu oraz koronę o średnicy 35 m.
JK
PNĄCZA
Rośliny zakorzeniające się w glebie, o łodygach zielnych lub zdrewniałych, silnie wydłużonych i elastycznych, które dla wzrostu na wysokość wymagają
różnego rodzaju podpór.
Najwięcej pnączy (ok. 2 tys. gat.) występuje w strefie tropikalnej i subtropikalnej, b. licznie w lasach
Afryki, Ameryki Pd. i na Wyspach Antylskich.
W strefie klimatu umiarkow. występuje ich mało.
Z dwuliściennych licznie reprezentowane są w rodzinach winoroślowatych (Vitaceae), bignoniowatych
(Bignoniaceae) i mydleńcowatych (Sapindaceae),
z jednoliściennych należą tu niektóre palmy
(Palmae) i obrazkowate (Araceae). Rzadko występują wśród nagozalążkowych i paproci.
Wiele pnączy wykorzystywanych jest jako rośliny
ozdobne. Tworzą odrębną, charakterystyczną grupę
zieleni tzw. zieleń płaszczyzn pionowych. Ich atrak-
cyjność wynika z bujnego, a zarazem lekkiego
wzrostu, pięknych kwiatów, okazałego i efektownego ulistnienia, które daje interesujące efekty
kolorystyczne w okresie jesiennym oraz z barwnych
owoców i owocostanów utrzymujących się przez
zimę.
Pnącza mają wiele ciekawych cech morfologicznych i anatomicznych. Ich łodygi charakteryzują
się m.in. bardzo szerokimi naczyniami i rurkami
sitowymi. W związku z tym mają zdolność b. szybkiego przewodzenia wody i produktów przemiany
materii na dużą wysokość. Najciekawszą jednak
cechą pnączy jest ich sposób umocowywania się
na podporach.
– 95 –
JK
PNĄCZA – sposoby wspinania się
pnącza wspierające się – nie są w istocie typowymi pnączami, ponieważ nie wytworzyły specjalnych organów umożliwiających im aktywne czepianie się podpór oraz nie wykazują ruchów rotacyjnych (wijących). Ich b. długie pędy wspierają się
biernie na podporach przy pomocy kolców i cierni
(palmy z rodzaju Calamus mają pierzaste liście z górnymi odcinkami zamienionymi na zwrócone w dół
ciernie). Do grupy tej zalicza się liczne gatunki z rodzaju róża (Rosa), forsycja (Forsythia), jeżyna (Rubus), irga (Cotoneaster), jaśmin (Jasminum).
(Campsis), przy czym tutaj rozwój korzeni nie jest
zależny od kontaktu z podporą. Taką zależność
można zaobserwować w przypadku hortensji pnącej
(Hydrangea petiolaris) gdzie rośliny rosnące bez
podparcia nie wytwarzają korzeni czepnych.
Korzenie czepne niektórych roślin mogą przywierać
do powierzchni gładkich, nawet szkła. Na takich
powierzchniach końce korzeni rozpłaszczają się
i wydzielają specyficzne substancje przyczepne (np.
Ficus pumila, F. radicans). Korzenie czepne ma
również przywarka japońska (Schizophragma).
pnącza korzenioczepne – czepiają się podpór
za pomocą korzeni przybyszowych (powietrznych)
tworzących się na pędach zwłaszcza po stronie
zwróconej ku podporze. Korzenie mogą występować całymi szeregami, np. u bluszczu (Hedera)
lub w skupieniach, zwłaszcza w węzłach, jak u milinu
pnącza czepiające się za pomocą ogonków liściowych – mają normalnie rozwinięte blaszki liściowe, a ich ogonki chwytają podpory i owijają się
dookoła nich. W ten sposób czepiają się powojniki
(Clematis), a częściowo także kokornak (Aristolochia) i miesięcznik (Menispermum).
pnącza wijące się – charakteryzują je pędy
długie, intensywnie rosnące i owijające się dookoła
podpór po linii zbliżonej do spirali. Kierunek wicia
może być dwojaki: 1/ prawoskrętny – czyli z lewej
strony na prawą, niezgodnie z ruchem wskazówek
zegara; 2/ lewoskrętny – z prawej strony na lewą,
zgodnie z ruchem wskazówek zegara. Prawoskrętnie wiją się: akebia (Akebia), aktinidia (Actinidia),
dławisz (Celastrus), glicynia chińska (Wisteria
sinensis), kokornak (Aristolochia), miesięcznik
(Menispermum). Lewoskrętnie wiją się: cytryniec
(Schizandra), glicynia kwiecista (Wisteria floribunda),
wiciokrzew (Lonicera). Łodygi charakteryzują się
wydłużeniem strefy wzrostu, długimi międzywęźlami, silnym zmniejszeniem liści w kierunku wierzchołkowym.
gicznie mają różnorodne pochodzenie. Mogą być
przekształconymi pędami, np. winorośl (Vitis),
winobluszcz (Parthenocissus); liśćmi, np. groszek
(Lathyrus), groch (Pisum); lub przylistkami, np. smilaks (Smilax), kolcowój (Lycium). Wąsy mogą owijać się na podporze albo przyrastać do niej specjalnymi ssawkami (przylgami). Osobliwą właściwością wąsów jest ich wrażliwość na dotyk twardych,
chropowatych powierzchni powodujący wygięcie
ich w kierunku podpór (gaptotropizm). Wąsy są
z reguły liczne i mocne. Silne wąsy wykonujące
ruchy wijące ma winorośl. Wąsy niektórych roślin
nie wykonują ruchów wijących, po zetknięciu się
z twardą, płaską powierzchnią tworzą przylgi i zwijają się spiralnie przyciągając pęd do podpory, np.
winobluszcz. Wąsy powstałe przez całkowite przeobrażenie blaszki liściowej posiada np. Lathyrus
aphaca. Czynności asymilacyjne przejęły duże,
strzałkowate przylistki. Zdarza się, że tylko górna
część liścia zamienia się w wąs, tak jest u wielu
motylkowatych czy u egzotycznej gloriozy.
pnącza czepiające się podpór za pomocą wąsów – wąsy to twory walcowatego kształtu, zwykle rozgałęzione, przypominające łodygę. Morfolo-
JK
– 96 –
PONCYRIA TRÓJLISTKOWA (Poncirus trifoliata L.)
Rodzina: Rutowate (Rutaceae)
Pochodzi z północnych rejonów Chin, w Japonii zadomowiona; zwana „japońską gorzką pomarańczą”.
Małe drzewo lub krzew, do 5 m wys., gałązki ciemnozielone odchodzące kątowo, cierniste. Liście trójlistkowe, ciemnozielone, nieco skórzaste. Poncyria
jako jedyny gatunek cytrusowy zrzuca liście na zimę.
Kwiaty wyrastają w kątach cierni, białe, do 5 cm
śred., płatki (5) szeroko rozpostarte, pręciki liczne,
słupek 1. Kwitną późną wiosną i czasem powtórnie
jesienią. Owocem jest duża, do 3-5 cm śred. żółtozielona, z wierzchu omszona jagoda; okrywa
owocowa nieprzyjemnie pachnie, miąższu niewiele.
Poncyria jest bardzo odporna na mróz (wytrzymuje
do -18°C), służy jako podkładka oraz do otrzymywania mieszańców (np.: cytranga – mieszaniec
poncyrii i pomarańczy słodkiej).
Używana do produkcji herbaty i w leczeniu układu
moczowego. Ozdobna, tworzy zaporowe, formowane
żywopłoty jej ciernie są liczne, twarde i ostre.
Według starej chińskiej legendy zagniewani
bogowie wypędzili niegdyś jedną z mandarynek na
północ od rzeki Yang-tse-kiang. Biedna mandarynka
utraciła z żalu wszystkie liście, a tak przy tym
zaniedbała swój wygląd, że cała porosła straszliwymi cierniami.
JK
RĄCZNIK POSPOLITY (Ricinus communis L.)
Rodzina: Wilczomleczowate (Euphorbiaceae)
W Afryce tropikalnej i Azji dziko rosnące, silnie rozgałęzione drzewo o wys. do 13 m; w strefie umiarkowanej uprawna krzewiasta roślina jednoroczna.
Liście duże (do 1 m średnicy), 5-11-klapowe, długoogonkowe. Kwiatostany umieszczone na końcach
pędów; górna część ma kwiaty żeńskie o purpurowych znamionach, dolna żółte kwiaty męskie.
Wiatropylna. Owocem jest 3-komorowa i 3-nasienna,
pokryta miękkimi kolcami torebka. Nasiona
błyszczące, brązowe z jasnym marmurkowym
wzorem; zawierają trujące związki oraz 36-70% oleju
o wysokiej temperaturze wrzenia.
Oleju używano już 4000 lat p.n.e. w Egipcie, do lamp
oliwnych i w celach leczniczych. Obecnie otrzymuje
się niewysychający techniczny olej m.in. jako smar
do wysokoobrotowych silników i płyn do maszyn
hydraulicznych. Używany w medycynie i kosmetyce.
KWIAT ŻEŃSKI
KWIAT MĘSKI
NASIENIE
ELAJOSOM – WYROSTEK
BIAŁKOWY CHĘTNIE
ZJADANY PRZEZ MRÓWKI
Trujące wytłoki nadają się tylko na nawóz.
W Polsce rycynus uprawiany jest dla ozdoby,
zwłaszcza odmiany o czerwonych lub pstrych liściach.
JK
– 97 –
KWIATOSTAN
ROJNIKI
Rodzina: Gruboszowate (Crassulaceae)
Rojniki są sukulentami liściowymi. Gromadząc
wodę w liściach wytrzymują suszę i mogą rosnąć
w trudnych warunkach siedliskowych. Wile z nich
to endemity. Ojczyzną ich są góry Europy (większość z około 30 gat.), Azji Mniejszej, Kaukaz, Atlas
(Afryka Pn.). Łacińska nazwa Sempervivum
pochodzi od semper vivo = wiecznie żyję, co odnosi
się do ich dużej zdolności odnawiania. Do rojników
należy również rodzaj Jovibarba, różniący się
budową kwiatów. W Polsce rosną 3 gatunki objęte
całkowitą ochroną: rojnik górski (S.montanum),
rojnik pospolity (J.sobolifera) i rojnik kolczasty
(J.hirta).
Rojniki są roślinami monokarpicznymi tzn. rozetka
po osiągnięciu odpowiedniego wieku zakwita,
wydaje nasiona i zamiera – kwitnie więc 1 raz
w życiu. Rozmnażają się łatwo przez rozetki potomne.
LIŚCIE ŁODYGOWE
ROZETKA OBUMIERAJĄCA
ROZETKA MACIERZYSTA
LIŚCIE
ROZETKOWE
ROZŁOGI
ROZETKA
POTOMNA
Szczególnie atrakcyjne w ogródkach skalnych są
liczne odmiany ozdobne: intensywnie czerwone,
osnute pajęczynką lub o dużej średnicy rozetek – do
30 cm. Niektóre gatunki zawierają subst. trujące.
Kiedyś sądzono, że rojniki rosnące na dachach domów chronią przed uderzeniami piorunów.
JK
RÓŻANECZNIK (Rhododendron sp. L.)
Rodzina: Wrzosowate (Ericaceae)
Rodzaj Rhododendron (z greckiego rhodon=róża
i dendron=drzewo) obejmuje prawie 1000 gatunków, z których najwięcej rośnie w górach pd.-wsch.
Azji (~800), na Nowej Gwinei (~200), w Ameryce
Pn. (~30), w Europie (7), w Australii (1).
Wysokość różaneczników jest zróżnicowana: od
drobnych (5 cm) krzewinek tworzących darnie
w Himalajach na wys. nawet 5400 m n.p.m. (Rh.
nivale), przez krzewy do drzew osiągających 25 m
(Rh. arboretum).W deszczowych lasach pd.-wsch.
Azji i Nowej Gwinei występują gatunki epifityczne.
Gatunki zrzucające liście na zimę nazywane są
popularnie azaliami. Kwiaty zwykle pięciokrotne,
o średnicy od 12 mm do 15 cm, różnobarwne
i zwykle wonne. Kwitną od lutego do września
(w Polsce: V – VI). Owocem jest torebka z licznymi
nasionkami.
Rhododendron decorum
Różaneczniki należą do wyjątkowo atrakcyjnych
krzewów ozdobnych. Wymagają wilgotnego, próchnicznego i kwaśnego podłoża oraz dużej wilgotności
powietrza.
– 98 –
JK
SAGOWCE
Stanowią odrębną klasę – Cycadopsida, należącą do
roślin nagozalążkowych.
To bardzo stara grupa roślin, wywodzi się od paleozoicznych paproci nasiennych (szczątki znaleziono
w pokładach dolnego permu sprzed ok. 270 mln lat.).
Obecnie znamy 12 rodzajów, które obejmują ok.
100 gat. rosnących w strefie tropikalnej i subtropik.
Mają najczęściej nierozgałęziony, krótki pień, pokryty
nasadami ogonków liściowych i wyrastającymi
spomiędzy nich łuskami. Dźwiga on pióropusz wielkich złożonych liści o dł. do 3 m.; w młodości
zwiniętych jak u paproci. Rozdzielnopłciowe kwiaty,
zebrane w szyszkowate skupienia (strobile), wyrastają na szczycie lub z boku pnia. Żeńskie strobile
niektórych gatunków osiągają ogromne rozmiary
i masę do 40 kg. Zapłodnienia dokonują ruchome
plemniki, największe w świecie roślin i zwierząt
(ok. 0,3 mm).
GATUNKI CYCAS W AUSTRALII PÓŁNOCNEJ
Sagowce to rośliny przede wszystkim ozdobne.
Z rdzenia pnia niektórych gatunków otrzymuje się
sago – jadalną mączkę skrobiową.
JK
SKRZYDŁORZECH KAUKASKI (Pterocarya fraxinifolia Spach)
Rodzina: Orzechowate (Juglandaceae)
Występuje na Kaukazie, w płn.-zach. Iranie oraz we
wsch. i płd. Turcji., najchętniej na wilgotnym stanowisku. Często wydaje liczne odrosty korzeniowe,
tworząc w ten sposób malownicze grupy. W ciągu
10 lat może osiągnąć 6 m wys. Żyje do 200 lat.
Drzewo wysokości do 30 m., zwykle wielopniowe.
Kora ciemnoszara z płytki bruzdami. Korona kopulasta. Pędy z szerokim, pustym rdzeniem, podzielonym poprzecznymi przegrodami. Pączki bezłuskie,
rudawobrązowe. Liście do 60 cm dł., nieparzysto
pierzastozłożone. Listki jajowato wydłużone lub
lancetowate, siedzące, dł. do 15 cm (środkowa para
jest największa), brzegiem piłkowane. Ogonki nagie.
Kwiaty zebrane w długie kotki: męskie (grube, żółte)
i żeńskie (zielonkawe, 30 cm dł.), na tym samym
pędzie. Kwitnie jednocześnie z rozwijaniem się
liści: w końcu IV i w V. Owocem jest wypukły, jasno-
orzeszek
zielony orzeszek szer. do 2 cm, otoczony dwoma
skórzastymi skrzydełkami (przypomina głowę
afrykańskiego słonia). Owocostany osiągają do 60
cm dł.
Drewno miękkie i lekkie, niezbyt trwałe, bez większego znaczenia gospodarczego. W środk. Europie
jest drzewem ozdobnym.
JK
– 99 –
SŁONECZNIK BULWIASTY (Helianthus tuberosus)
Rodzina: Złożone (Asteraceae)
Potocznie zwany topinamburem, bulwą, „karczochem jerozolimskim”. Pochodzi z Ameryki Pn., udomowiony przez Indian. Do Europy trafił prawdopodobnie w 1612 r. W Polsce był znany wcześniej niż
ziemniaki, potem całkowicie ustąpił im miejsca. Natomiast we Francji zapełnił ogrody warzywne i jako
wykwintna jarzyna serwowany jest do dzisiaj.
Łodyga prosta, włóknista, o dł. 1-3,5 m. Liście na długich ogonkach, duże, sercowate z grubo piłkowanym brzegiem. Żółte koszyczki kwiatowe mają
średnicę 4-8 cm. Ponieważ w klimacie umiarkowanym kwitną późno (IX-X), owoce (niełupki) nie
zdążą dojrzeć i roślina nie wydaje nasion. Na końcach krótkich podziemnych rozłogów tworzą się
wrzecionowate bulwy z wieloma oczkami, żółte,
brązowe lub czerwone, wewnątrz białe. Zawierają
79% wody, 15,8% węglowodanów i 2,4% białka.
Pozostawione w ziemi są niewrażliwe na mróz i z łatwością odradzają się wiosną. Raz posadzony topinambur, daje plon przez kilkadziesiąt lat. W okresie
szybkiego wzrostu (VII-VIII) potrzebuje dużo wody
i ciepła.
Uprawiany jest w Ameryce, Europie i pn. Chinach.
W lasach sadzi się go jako karmę dla zwierzyny.
Bulwy, ze względu na małą zawartość skrobi i cukru,
nadają się na potrawy dla chorych na cukrzycę.
JK
SŁONECZNIK ZWYCZAJNY (Helianthus annuus L.)
Rodzina: Złożone (Asteraceae)
Uprawiany w wielu rejonach świata, pochodzi z obPRZEKRÓJ KWIATOSTANU SŁONECZNIKA
szarów stepowych Ameryki Pn.
Jest rośliną jednoroczną o mocnej łodydze wys.
KWIATY RURKOWATE
2,5-5 m z gąbczastym rdzeniem, pokrytej wraz z liśćmi
twardymi włoskami. Liście duże, sercowate, na
długich ogonkach. Na szczycie pędu talerzykowaty
koszyczek ze złocistożółtymi kwiatami języczkowymi naokoło. Środek wypełniają drobne obupłciowe
KWIATY
DNO KWIATOSTANU
kwiaty rurkowe, z których powstają owoce – nie- JĘZYCZKOWATE KOMORA
łupki. Wewnątrz, bezbielmowe nasienie zawiera 4065% tłuszczu, 24-40% białka oraz witaminę E.
Z oleistych nasion korzystali od wieków Indianie. ściowy olej spożywczy; a jako szybkoschnący techW 1510 r. słonecznik przybył do Hiszpanii i stał się niczny olej służy do wyrobu farb i lakierów. Wytłoki
w Europie rośliną ozdobną. Do Rosji wprowadził stanowią cenną paszę. Uprawiany jest też na zielonki
go Piotr Wielki ze względu na smaczne nasiona. i kiszonki. Nasiona to przysmak dla ludzi i ptaków.
Od XIX w. słonecznik hoduje się jako roślinę oleistą. Żółte kwiaty języczkowe suszy się do celów leczniZ dojrzałych nasion wytłaczany jest wysoko warto- czych. Roślina miododajna.
JK
– 100 –
SORGO ZWYCZAJNE (Sorghum vulgare Pers.)
Rodzina: Trawy (Poaceae)
Rodzaj Sorghum charakteryzuje się wielką zmiennością wskutek trwającej od wieków selekcji.
Trudno określić, który z 60 taksonów jest gatunkiem
a który odmianą. Uważa się, że dzisiejsze odmiany
pochodzą od dzikiego afrykańskiego Sorhum arundinaceum. Najstarszym ośrodkiem uprawy (4000 lat
p.n.e.) była prawdopodobnie Etiopia, skąd sorgo
rozprzestrzeniło się m.in. do Egiptu, Chin, i do Europy Pd. Z afrykańskimi niewolnikami dostało się do
USA. Sorgo jest trawą do 5 m wys. Źdźbło wypełnia
gąbczasty rdzeń; z dolnych węzłów wyrastają
niekiedy korzenie podporowe. Wiecha kwiatostanu
dł. 10-60 cm. Kłoski mają po 2 kwiaty, ale rozwija
się 1. Owoce – ziarniaki (4 mm), zawierają do 70%
węglowodanów, do 18% białka, ok. 5% tłuszczu
i dużo witamin. Spożywane są w postaci kasz
i płatków.
ZIARNIAK
KŁOSKI
WIECHA
Zbożem chlebowym w Afryce jest sorgo murzyńskie
(S.durra). Także s.alepskie (S.halepense) i japońskie
(S.japonicum) są roślinami zbożowymi i pastewnymi, a słoma służy do wyrobu mat i krycia dachów.
Z odmian zawierających sacharozę (S.saccharatum),
(S.dochna) otrzymuje się syrop; ziarniaki innych
służą do wyrobu piwa. W USA uprawia się wysokoplenne krzyżówki dające doskonałą paszę.
JK
SOŚNICA JAPOŃSKA (Sciadopitys verticillata (Thunb.) Sieb.&Zucc.)
Rodzina: Cypryśnikowate (Taxodiaceae)
Gatunek reliktowy. Kopalne szczątki znaleziono
w warstwach kredowych Grenlandii, Norwegii,
Uralu i Japonii. Współcześnie występuje tylko
w trudno dostępnych wąwozach na japońskich
wyspach Hon-shu, Shikoku i Kyushu (600-1000 m
n.p.m.).
Jest to okazałe drzewo do 40 m wysokości i do 3 m
obwodu, o pięknej piramidalnej koronie. Charakterystyczne są igły, zrośnięte po 2 w jedną całość (dł.712 cm). Z wierzchu błyszczące, od spodu matowe
z dwoma białymi paskami. Zebrane są po 20-30 sztuk
w parasolowatych okółkach na końcach pędów.
Takiego układu igieł nie spotyka się u żadnego innego drzewa iglastego. Stąd w wielu językach nazywana jest sosną parasolowatą (gr. skiados=parasol,
pitys=sosna). Igły pozostają na drzewie tylko 2 lata.
Szyszki dł. 6-10 cm dojrzewają w drugim roku.
PRZEKRÓJ IGŁY
W 1861r sprowadzono do Europy pierwsze egzemplarze; obecnie, w parkach, szeroko uprawiane.
W Polsce należy do unikatów – łatwo przemarza.
W ojczyźnie uznane za święte.
Drewno sośnicy ma piękną czerwonożółtą barwę
i wykorzystywane jest w Japonii do wyrobu przedmiotów gospodarstwa domowego i do budowy łodzi.
– 101 –
JK
TULIPAN (Tulipa sp. L.)
Rodzina: Liliowate (Liliaceae)
Ojczyzną tulipanów jest Azja, kilka gatunków rośnie
w Europie Pd. i w Afryce Pn.
OWALNE
KIELICHOWE CZARKOWE
LILIOKSZTAŁTNE
Perska nazwa tulipant znaczy turban.
Poznano przeszło 100 gatunków tulipanów dziko
rosnących, z których większość występuje w okolicach pustynnych. Podczas długiego lata część nadPEŁNE
PAPUZIE
GWIAŹDZISTE
ziemna zasycha, a roślina może przetrwać dzięki
zmagazynowanym w cebuli substancjom pokarmoFORMY KWIATÓW
wym. Jesienią przy dużej ilości opadów, cebula
ukorzenia się i zawiązuje się nowy pęd kwiatowy.
zrobił szwajcarski botanik Konrad Gesner w 1591 r.
Na Bliskim Wschodzie uprawiano tulipany od kilku- Jego nazwiska użył Linneusz, 200 lat później,
set lat, zwłaszcza na dworach sułtańskich; w Persji tworząc nazwę systematyczną Tulipa gesneriana.
były nawet symbolem miłości.
W Holandii tulipany upowszechnił Karol Clusius,
W 1554 r. August Ghislain de Busbecq, poseł cesar- prof. botaniki na uniwersytecie w Lejdzie w latach
ski w Konstantynopolu, przysłał do Wiednia nasiona 1593-1609. Zyskały wielką popularność w całej
i cebulki. Po 5 latach tulipany kwitną w ogrodach Zach. Europie. W poł. XVII w. uprawiano 500 odmian,
Fuggerów w Augsburgu. Pierwszy rysunek i opis obecnie ich liczba wynosi prawie 10 000.
JK
URODLIN TRÓJŁATKOWY (Asimina triloba L.)
Rodzina: Flaszowcowate (Annonaceae)
Występuje w płd.-wsch. części Ameryki Płn., często
wzdłuż rzek okresowo wylewających. Wytrzymuje
mrozy do -25°C.
Małe drzewo do 10 m wys. lub duży krzew. Korona
gęsta. Kora ciemnobrązowa do szarej, cienka,
gładka z wiekiem punktowo spękana. Młode pędy
brązowo owłosione, zgniecione – nieprzyjemnie
pachną. Pąki liściowe – wydłużone, kwiatowe –
guzikowate, jedwabiście owłosione. Liście skrętoległe, do 30 cm dł., odwrotniejajowato wydłużone,
całobrzegie. Po roztarciu pachną jak zielone kielichy
pieprzu.
Kwiaty zapylane są przez nocne owady (IV-V). Zwisają pojedynczo na grubych szypułkach z kątów liści.
Kielich 3-działkowy, owłosiony; korona złożona z 6-ciu
purpurowobrązowych płatków: 3 wewn. są wyprostowane, zaostrzone, a 3 zewn. – większe, po-
marszczone, zaokrąglone, mięsiste, o odwiniętych
brzegami. Średnica do 5 cm. Pręciki liczne. Owoce
mają do 15 cm dł. i ważą ok. 30 dkg., pokryte są
grubą skórą i wypełnione białym lub żółtym miąższem o konsystencji budyniu.
Uprawiany jest w kilkudziesięciu odmianach dla jadalnych, aromatycznych, słodkich owoców i dla celów leczniczych. Indianie nazywają go pawpaw.
JK
– 102 –
WAWRZYN SZLACHETNY (Laurus nobilis L.)
Rodzina: Wawrzynowate (Lauraceae)
Pochodzi prawdopodobnie z Azji Mniejszej, lecz już
w starożytności był uprawiany i rozprzestrzenił się
w całym obszarze śródziemnomorskim i Azji Zach.
Jest krzewem lub niewielkim drzewem o gęstej,
stożkowatej koronie, osiągającym 20 m wys. Liście
zawsze zielone, twarde, skórzaste i błyszczące, do
10 cm dł. Kwiaty (po 4-6) w drobnych baldaszkach.
Owocem jest jagoda, czarna i błyszcząca.
Liście i gałązki były symbolem zwycięstwa i sławy.
Wieńcami laurowymi zdobiono posągi bogów,
głowy zwycięzców, poetów i dostojników państwowych.
Obecnie w krajach o ciepłym klimacie szeroko uprawia się wawrzyn jako drzewo ozdobne. Nadaje się
na żywopłoty, gdyż dobrze znosi cięcie. Wysuszone
liście są znaną przyprawą – liście bobkowe. Także
sproszkowane owoce wchodzą w skład przypraw.
KWIAT ŻEŃSKI
KWIAT MĘSKI
PĘD
Z KWIATAMI
ŻEŃSKIMI
I OWOCAMI
OWOC
Olejki eteryczne wykorzystuje się w przemyśle
perfumeryjnym i farmaceutycznym.
JK
WIKTORIA (Victoria sp. Lindl.)
Rodzina: Grzybieniowate (Nymphaeaceae)
Rodzaj nazwany na cześć angielskiej królowej
Wiktorii. Liczy 2 gatunki (V.cruziana i V amazonica)
rosnące w tropikalnej Ameryce Pd.
Są to rośliny wieloletnie, ale uprawiane w szklarniach zachowują się zwykle jak jednoroczne.
Wielkie pływające liście są podobne do ogromnych
tac. Ich średnica dochodzi do 2 m. Brzegi, ustawione
prostopadle do powierzchni wody, mają 5-20 cm
wys. Dolna powierzchnia pokryta jest wystającymi
nerwami tworzącymi mocną konstrukcję, zdolną
unieść ciężar małego dziecka. Wszystkie nerwy,
a także ogonki liściowe pokryte są licznymi kolcami
chroniącymi roślinę przed zwierzętami wodnymi.
Duże kwiaty (30-40 cm śred.) otwierają się po południu i zamykają rano, kwitną przez dwa dni. Pierwszego dnia są kremowobiałe, drugiego ciemnoróżowe. Owocem jest duża kolczasta jagoda z licznymi,
ciemnobrązowymi, jadalnymi nasionami.
DOLNA STRONA LIŚCIA
W Europie pierwszy kwitnący okaz został wyhodowany w szklarniach księcia Devonshire w 1849 r.,
pierwszy kwiat prezentowany był królowej Wiktorii.
– 103 –
JK
ZIEMNIAK (Solanum tuberosum L.)
Rodzina: Psiankowate (Solanaceae)
Rodzaj Solanum obejmuje ok. 1700 gat., z których
10% wytwarza bulwy. Rośliny jednoroczne, z wyjątkiem gatunków dzikich występujących w Andach.
Kwiaty są białe lub fioletowe i zebrane w kwiatostany. Owocem jest mięsista jagoda z licznymi nasionami, zielonawa do czerwonawej. Z podziemnych
części łodyg wyrastają stolony – bezchlorofilowe
pędy, których wierzchołki przekształcają się w bulwy.
Z powodu wartości odżywczych bulw, ziemniaki
uprawiano w Ameryce Pd. od 8000 lat. Do Europy
trafił w XVI w., traktowany początkowo jako osobliwość botaniczna, roślina ozdobna, a nawet lecznicza. Dzisiejszy gatunek uprawny ssp. tuberosum,
dostosowany do warunków długiego dnia, wyselekcjonowano w Europie 300 lat temu. Stad rozprzestrzenił się w całej strefie klimatu umiarkowanego,
stając się obecnie uniwersalną rośliną uprawną,
czwartą co do znaczenia na świecie.
JK
AKSAMITKA (Tagetes sp.)
Rodzina: Astrowate (Asteraceae)
Pochodzi z Ameryki Śr. i uprawiana była tam już
w starych czasach przedkolumbijskich. Do Europy
sprowadzona została w 1573 r. W Polsce uprawia
się ze względu na efektowne koszyczki kwiatowe,
odmiany gł. dwóch gatunków, znane pod popularną
nazwą śmierdziuszki:
– aksamitki rozpierzchłej (T. patula)
– aksamitki wyniosłej (T. erecta)
Roślina roczna. Wysokość 30-75 cm. Pędy są silnie
rozgałęzione i ulistnione. Umieszczone szczytowo
koszyczki kwiatowe składają się z kwiatów języczkowych i rurkowych – żółtych (u T. erecta
wyłącznie), pomarańczowych, brunatnych. Kwitnie
od czerwca do jesieni.
Mają bardzo małe wymagania co do gleby, byle by
nie była zbyt sucha i jałowa.
Woń aksamitek oraz specyficzne wydzieliny
korzeniowe stanowią skuteczną broń przeciwko
różnym szkodnikom.
Rośliny rzadko padają ofiarą owadów, a miejsc
gdzie rosną, unikają nicienie glebowe. Nicienie
wnikają do korzeni aksamitek i aktywują w nich
określone substancje czynne (m. in. α-terthienyl),
które je unieszkodliwiają. Ponieważ substancje te
występują tylko w roślinie i nie rozprzestrzeniają się
w glebie, aksamitkami należy bardzo gęsto obsiewać lub obsadzać inne uprawy. Aby osiągnąć
wystarczająco dobre efekty powinny one pozostać
na powierzchni gleby przez trzy do czterech miesięcy.
– 104 –
JK, JM
BIOLOGICZNA OCHRONA ROŚLIN
Orius insidiosus
Dacnusa sibirica
Leptomastix dactylopii
Phytoseiulus persimilis
Harmonia axyridis
Cryptolaemus montrouzieri
JK
CZARNY DĄB
Botanicy przyjmują, że dęby pojawiły się na ziemiach polskich ok. 9000-8000 lat temu. „Czarne
dęby” to powalone, potężne pnie, które przebywały
pod wodą wiele tysięcy lat (wg niektórych badaczy
minimum 3000 lat) i nabrały hebanowej barwy oraz
prawie kamiennej twardości. Znajdowano je w Polsce już od dawna i wydobywano z koryt prawie
wszystkich większych rzek. Najstarszy „czarny dąb”
znaleziono w Lublinku k/Łodzi – wiek ok. 9000 lat.
Prezentowane tutaj pnie, należące do gatunku Quercus robur, znalezione zostały pod Aleją Kasprowicza,
na głębokości 3,5-5 m. Spoczywały w warstwie piasku pochodzenia rzecznego, który wypełnia dawną
dolinę Odry. Ich średnica waha się od 0,3 do 1,4 m,
niektóre okryte są jeszcze korkiem. Na odsłoniętym
drewnie stwierdzono ślady żerujących niegdyś owadów, szczątki muszli skójek, a w bezpośredniej bliskości drobne gałązki osiki (Populus tremula), wierzby (Salix sp.), a także niewielki fragment pnia buka
(Fagus silvatica). Odnalezienie w drobnoziarnistym
piasku na głębokości 2,5 m igieł jodły (Abies alba),
która dotarła do Polski 5000-4000 lat temu, świadczy o znacznie późniejszym wieku odnalezionych pni.
Kompleksowe badania prowadzone są w Oddziale
PAN we Wrocławiu.
Na podst. opracowania „Czarne dęby” dr. M. Lorenca i dr. A. Chlebickiego.
– 105 –
JK
HYDROPONICZNA UPRAWA ROŚLIN
Uprawa w wodnym roztworze soli mineralnych (pożywce). Rośliny znajdują oparcie w warstwie obojętnego chemicznie i odżywczo materiału (gruby
żwir, rozdrobniony żużel, włókna syntetyczne)
umieszczonego np. na siatce. Poniżej siatki znajduje
się warstwa powietrza zapewniająca dostęp tlenu
do korzeni. Dolną część naczynia zajmuje pożywka,
w której zanurzone są tylko końce korzeni.
Wynalazcami kultury wodnej byli W. Knop i J. Sachs
w 1860 r.
Zalety uprawy hydroponicznej to: optymalny dostęp
tlenu, optymalne nawodnienie i nawożenie przy wyeliminowaniu gleby z jej właściwościami sorpcyjnymi i czynnikami chorobotwórczymi. W kulturze
wodnej można uprawiać rośliny ozdobne, warzywa,
zboża, krzewy i rośliny wodne. Wśród roślin ozdobnych szczególnie dobrze nadają się do tej uprawy
gatunki z rodziny obrazkowatych (Araceae), pandanowatych (Pandanaceae), ananasowatych (Bro-
Skład pożywki:
Makroelementy:
* fosforan wapniowy
* azotan wapniowy
* azotan potasowy
* siarczan magnezowy
* siarczan żelazawy
Mikrolelementy:
Stężenie soli:
* siarczan cynkowy
0,05-1%
* siarczan manganawy
* siarczan miedziowy
pH=5,5-6,5
* kwas borowy
* molibdenian amonowy
meliaceae). Wrocławską metodę uprawy hydroponicznej roślin opracowała Zofia Gumińska.
JK
KOZIORÓG DĘBOSZ (Cerambyx cerdo)
Jest pięknym i okazałym chrząszczem. Dorosły
osobnik ma dł. 5,5 cm, nie licząc czułków, które
u samca są półtora razy dłuższe od ciała. Płaska
głowa zaopatrzona jest w potężne szczęki, którymi
owad może uszczypnąć osobę nieumiejętnie biorącą
go w rękę. Koziorogi poruszają się powoli, a latają
niechętnie i na niezbyt wielkie odległości.
Wyłącznym miejscem rozwoju tego chrząszcza są
pnie i konary wiekowych, odsłoniętych dębów.
Samica wtyka jaja w szczeliny grubej kory. Młode
larwy żerują najpierw w korze, później głębiej,
w drewnie. Żer starszych larw hamuje przepływ
substancji między korzeniami a koroną drzewa. Po
kilkudziesięciu latach drzewo ginie. Wyrośnięta larwa
kozioroga dorasta niemal do 10 cm. Przepoczwarza
się w owada dorosłego, który opuszcza drzewo żywicielskie po 3-4 latach rozwoju.
Owad ten występuje rzadko i lokalnie. W 1952 r.
wprowadzono go na listę zwierząt prawnie chronio-
nych. Szkopuł jednak w tym, że najchętniej zasiedlane są przez kozioroga samotne, odsłonięte,
wiekowe dęby, które same zwykle są pod ochroną
prawną.
JK
– 106 –
LAS LIŚCIASTY
Las jest ekosystemem, którego głównym komponentem są drzewa. Wszystkie zamieszkujące go
rośliny, grzyby, zwierzęta i mikroorganizmy powiązane są siecią skomplikowanych zależności. Typ
lasu uwarunkowany jest rodzajem podłoża, klimatem oraz geograficznym zasięgiem gatunków
drzew.
Dawniej lasy pokrywały prawie całą powierzchnię
Niżu Europejskiego, obecnie znaczną ich część
zajęły pola uprawne. W Polsce lasy zajmują ok. 20%
pow. kraju. Większość to lasy silnie przekształcone
przez wprowadzenie obcych gat. i monokultur równowiekowych.
Głównymi drzewami lasotwórczymi w Polsce są:
buk, dąb szypułkowy, grab, sosna pospolita
i świerk. Podszyt składa się z krzewów i młodych
drzew. Runo najbogatsze jest w lasach liściastych
i mieszanych, wyjątkowo bujne wiosną, kiedy dno
lasu nie jest zacienione przez ulistnione korony
drzew. Lasy liściaste
odznaczają się rocznym rytmem rozwoju roślinności.
Mały fragment lasu
rosnący w Ogrodzie
ma jedynie dać ogólny obraz struktury
i różnorodności lasu
liściastego. Zabiegi są
tu ograniczone do
niezbędnego
minimum. W drzewostanie
widzimy takie gatunki
jak: buk zwyczajny, grab zwyczajny, lipa drobnolistna i dąb szypułkowy. Wiosną w runie kwitną m.in.
śnieżyce, śnieżyczki, obrazki plamiste, szczyr
trwały, zawilec gajowy, miodunka ćma i piżmaczek
wiosenny.
JK
MAGNETYZM ZIÓŁ
Bogactwo flory „ku pożytkowi ludzkiemu stworzone”.
Rośliny zielarskie od co najmniej kilkudziesięciu stuleci związane są z dziejami ludzi, a historia zielarstwa jest niemal tak długa jak historia ludzkości.
Zioła wywołują różnorodne skojarzenia: przyrodnicze,
kulinarne, lekarskie, kosmetyczne, artystyczne.
To rośliny były pierwszym pożywieniem człowieka,
to one służyły do przebłagania bóstw lub uleczenia
z ciężkiej niemocy. Towarzyszyły wyprawom wojennym, egzorcyzmom i modlitwie. Były i są symbolem
odradzającego się każdej wiosny życia. Przenikały
jako wzorce do literatury, malarstwa, rzeźby, architektury.
Przez wieki wokół roślin zielarskich narastały określone tradycje, legendy i obyczaje.
„...W każdym marnym ziółeczku jakiś dar ukryty”
„...Ot Absinthium vulgare – piołun pospolity
A od febry jedyny! Ot garstka rumianku
Jak od licznych chorób leczy bez ustanku
Żywokost na ból w piersi cudownie pomaga
Na wścieklizny wyborna Alisma plantaga
Ślaz pomagał od kaszlu w najdawniejsze czasy
Kmin wyborny do chleba – majran do kiełbasy
Mięta na ból w żołądku, choćby Bóg wie jaki
A tomka i bławatek – pyszne do tabaki...”
/Wł. Syrokomla/
KZ, JK
– 107 –
MITOLOGIA I ROŚLINY
Od wieków mity towarzyszyły ludziom w życiu codziennym, a mitologie będące zbiorem baśni o bogach i bohaterach są jednym z najpiękniejszych
tworów ludzkiej wyobraźni.
Człowiek odczuwając wokół siebie potężne i niezrozumiałe siły przyrody, każdemu zjawisku nadawał
patrona. Bóstwom stawiano posągi, uwieczniając je
na licznych malowidłach, opiewano w poematach.
Od imion bogów i herosów wywodzą swe łacińskie
nazwy liczne rośliny np. miłek (Adonis sp.), kosaciec
(Iris sp.), narcyz (Narcissus sp.), hiacynt (Hyacinthus sp.), hebe (Hebe sp.), krwawnik (Achillea sp.),
słonecznik (Helianthus sp.), nemezja (Nemesia sp.).
Inne rośliny poświęcano i przypisywano bogom
i bohaterom. Starożytni Grecy uważali goździk
(Dianthus sp.) za kwiat boski i składali go w hołdzie
ojcu niebios Zeusowi, (dianthos – kwiat Zeusa).
Róże poświęcone były bogini miłości Wenus,
podobnie jak mirt (Myrtus sp.). Atenie przypisywano
oliwkę (Olea sp.), Dionizosowi bluszcz (Hedera sp.)
i winorośl (Vitis sp.), Dianie melisę (Melisa sp.),
a drzewem Apollona był laur (Laurus sp.). Rojnik
ludziom sprezentował Jupiter, aby chronił od
gromów, ognia, złych zaklęć. Hades zamienił swą
ukochaną nimfę w miętę (Mentha sp.), aby ratować
ją przed zemstą swej żony; piękna boginka Syrinks
stała się trzciną (Phragmites sp.), uciekając w ten
sposób przed zalotami bożka Pana. Wśród starożytnych Greków krążyły legendy na temat tojadów
(Aconitum sp.) zwanych wtedy „roślinnym
arszenikiem”, które jakoby wyrosły ze śliny psa
Cerbera strzegącego wrót Hadesu.
KZ, JK
ODLEW PNIA KOPALNEGO WIDŁAKA DRZEWIASTEGO
Z RODZAJU SYGILARIA (Sigillaria)
Sygilarie żyły w okresie od górnego karbonu
(ok. 320 mln lat temu) do dolnego permu (ok. 270
mln lat temu).
Były to drzewa osiągające 20 m wysokości i do 1 m
średnicy pnia. Równowąskie liście, dochodzące do
1 m długości i zaledwie 1 cm szerokości, skupione
były na szczycie rośliny na kształt pióropusza.
Starsze części pnia pokrywały blizny po opadłych
liściach, ułożone w pionowe rzędy. Blizny te są
dobrze widoczne na powierzchni odlewu. Dlatego
sygilarie nazywane są drzewami pieczęciowymi
(łac. sigillum = pieczęć).
Eksponowane okazy zostały znalezione w pokładach
węgla kamiennego Dolnośląskiego Zagłębia Węglowego.
JK
– 108 –
OWADY POŻYTECZNE
Pożyteczne owady likwidują szkodniki i zapylają
kwiaty. Niestety, wiele z nich to gatunki zagrożone
wyginięciem. Niektóre składają jaja w małych
otworach i rurkowatych kanalikach. Ich mieszkaniem były niegdyś słomiane strzechy oraz zakamarki w drewnianej bądź glinianej wiejskiej zabudowie, dziś rzadko spotykanej. Co zrobić, aby
zwabić owady do ogrodu? Najlepiej zostawiać
w kącie ogrodu stare, zmurszałe pnie, stosy kamieni
i gałęzi; a w ogrodach uporządkowanych można
wykonać „mieszkania zastępcze dla owadów”.
Domki pozostawiamy przez cały rok na zewnątrz!
Przenoszenie ich zimą w cieplejsze miejsca grozi
przedwczesnym wylęgiem (niektóre owady zimują
w swych gniazdach).
Największą grupę owadów pożytecznych stanowią
dzikie pszczoły. Od dobrze nam znanych pszczół
miodnych różnią się samotnym trybem życia i tym,
że nie produkują miodu – ale podobnie jak one zapylają kwiaty. Najczęściej spotykana i znana z pracowitości jest murarka ruda, rzadziej – zadrzechnia fioletowa. Niektóre owady są tępicielami insektów,
uporczywych dla ludzi i roślin. Ofiarami dorosłych
łowików są muchy, szarańczaki i osy; z kolei ich
larwy żywią się rozkładającą się substancją organiczną. Pokarmem larw złotooków są mszyce.
Budując owadzie schroniska możemy lepiej poznać
ich życie i pozbyć się uprzedzeń, a wykorzystując
naturalne zachowania owadów eliminować
stosowanie preparatów chemicznych szkodliwych
dla środowiska i ludzi.
JK
PNEUMATOFORY
Wyłaniające się spod powierzchni ziemi guzowate
narośla to korzenie oddechowe cypryśnika błotnego. Jego naturalnym siedliskiem są bagna
w rejonie Zatoki Meksykańskiej i w dolinie Missisipi.
Pneumatofory wyrastają na płytko położonych korzeniach podziemnych. Powietrze wnika do nich
przez otwory podobne do przetchlinek i poprzez porowatą tkankę miękiszową dostaje się do korzeni
zwykłych. Twory te są charakterystyczne dla roślin
żyjących na glebie podmokłej, ubogiej w tlen, w tropikalnych i subtropikalnych formacjach namorzynowych. Są to zawsze zielone lasy przybrzeżne porastające bagniste tereny w zatokach i przy ujściach
rzek, zalewane w czasie przypływu przez morze.
JK
– 109 –
POLSKA CZERWONA KSIĘGA ROŚLIN
Na całym świecie ubożeją zasoby dzikiej fauny i flory. Pustoszeje biosfera, a zmniejszająca się różnorodność biologiczna zagraża stabilności wielu ekosystemów. Problem wymierania rodzimych gatunków absorbuje wielu przyrodników, w licznych krajach opracowano Czerwone Księgi Roślin i Zwierząt.
Są to listy gatunków wymarłych w XIX i XX wieku
oraz zagrożonych wyginięciem.
Polska Czerwona Księga obejmuje paprotniki i rośliny kwiatowe wymarłe na terenie Polski lub
zagrożone. Łącznie znalazło się na niej ponad 200
taksonów w randze gatunku, co stanowi blisko 10%
polskiej flory naczyniowej. Przyczyna wysokiego
stopnia zagrożenia naszej flory tkwi głównie
w niszczeniu lub naturalnym zanikaniu siedlisk, dlatego też wiele gatunków zamieszczonych w polskiej
Czerwonej Księdze Roślin to gatunki o wysokim stopniu specjalizacji, bardzo wąskiej amplitudzie ekologicznej i specyficznych wymaganiach siedliskowych.
„Dola kwiatów, ludzi, ptaków
Ze sobą jest sprzęgnięte:
Jednaką spójnią los je spina...”
/J. Kasprowicz/
babka pierzasta
Plantago coronopsus
Niepokojąco wysoka jest w Polsce również liczba
gatunków ginących. Należą tu gatunki o bardzo izolowanych, często reliktowych stanowiskach lub
mające nieliczne stanowiska leżące na granicy ich
zasięgu.
W uprawie zachowawczej na terenie wrocławskiego Ogrodu Botanicznego znajduje się aktualnie 29 gatunków umieszczonych w polskiej Czerwonej Księdze Roślin. Materiał do uprawy pozyskano
z naturalnych stanowisk, z populacji polskich.
JK, KZ
PRÓCHNOJADY
Obumarłe drewno służy wielu organizmom jako pokarm i środowisko życia. Proces rozkładu drewna,
w wyniku którego materia powraca do gleby, można
podzielić na 3 fazy: zasiedlanie, rozpad, humifikację; w każdej z nich występuje określona fauna
owadów. Szacuje się, że gdyby nie owady, rozkład
drewna trwałby dwa razy dłużej.
1. Zasiedlanie świeżego drewna. Gatunki pionierskie wnikają w głąb świeżo „zabitego” drewna. Są
to często organizmy odżywiające się korą lub bielem
określonych gatunków drzew. Do tych ksylobiontów
pierwotnych należą przede wszystkim różne rodziny
chrząszczy, jak powszechnie znane kornikowate
(Scolytidae), kózkowate (Cerambycidae), bogatkowate (Buprestidae), drwionkowate (Lymexylonidae), kołatkowate (Anobiidae) czy trzpiennikowate (Siricidae). Ponieważ drewno jest dość ubogie w składniki pokarmowe, rozwój larw
kózkowatych ciągnie się często przez wiele lat,
niekiedy z pomocą symbiotycznych grzybów.
Organizmy pionierskie oddzielają korę od drewna
i drążąc kanały otwierają drogę innym owadom oraz
grzybom. Przerobiony materiał (mączka drzewna,
odchody) jest łatwiejszy do dalszego przetwarzania
przez kolejne organizmy. Już w pierwszej fazie
rozpoczyna się także rozkład mikrobiologiczny. Faza
ta trwa zazwyczaj około 2 lat.
2. Rozpad drewna. W fazie drugiej drewno zaczyna
się rozpadać, gałęzie i konary odpadają, kora oddziela się od pnia. Grzyby i bakterie rozpoczynają
destrukcję drewna. Zestaw owadów ulega zmianie.
– 110 –
Pojawiają się gatunki, które żyją w już wydrążonych
korytarzach albo wykorzystują częściowo rozłożone
drewno, albo jako drapieżne odżywiają się ksylobiontami pierwotnymi, albo wykorzystują jako
pokarm grzyby. W tej fazie dominują, podobnie jak
w poprzedniej, liczne rodziny chrząszczy, np.:
ogniczkowate (Pyrochroidae), jelonkowate (Lucanidae), czarnuchowate (Tenebrionidae), sprężykowate (Elateridae), żukowate (Scarabaeidae). Poza
tym w chodnikach i w próchnie rozwijają się liczne
gatunki muchówek (Diptera), np. bzygowate
(Syrphidae), koziułkowate (Tipulidae), oraz błonkówek (Hymenoptera), np. mrówkowate (Formicidae). Ta grupa owadów nazywana jest ksylobiontami wtórnymi. Na początku drugiej fazy, trwającej
10-20 lat, obecne są jeszcze niektóre ksylobionty
pierwotne.
3. Od próchna do próchnicy. W ostatniej fazie
drewno rozkłada się i stopniowo zamienia się
w próchnicę (humifikacja). Substrat składa się
w dużej części z odchodów dotychczasowych
mieszkańców. Obok pozostałych jeszcze ksylobiontów wtórnych w próchnie żyją teraz przede wszystkim larwy muchówek (Diptera), skoczogonki
(Collembola) i roztocze (Acari). Właściwe organizmy
glebowe (rozmaite robaki, ślimaki, stonogi, wije,
nicienie) wchodzą do próchniejącego drewna. Ta
„mezofauna” rozdrabnia cząstki i czyni je łatwiej
dostępnymi dla mikroorganizmów. Większość
odżywia się właściwymi ksylobiontami trzeciego
rzędu, które zamieniają próchno w próchnicę.
Również niektóre gatunki muchówek potrafią
przetwarzać celulozę, ligninę i in.
Martwe drewno to nie tylko środowisko życia, ale
także element krajobrazu. Stojące lub leżące drzewa
przyczyniają się do stabilizowania zboczy, a w lasach, szczególnie górskich, są niezbędne do
samoistnego odnawiania drzewostanu.
W porównaniu do minionych okresów ewolucyjnych, starego i martwego drewna jest teraz bardzo
mało. Martwe drzewa są potrzebne w każdym
zdrowym lesie!
JK, MM
„ROŚLINNY TELEGRAF” Desmodium motorium (Houtt.) Merr.
Rodzina: Motylkowe (Fabaceae)
Naturalnym środowiskiem występowania Desmodium motorum są subtropikalne i tropikalne rejony
Azji i Ameryki Środkowej.
W tych wilgotnych siedliskach, w nasyconym parą
wodną powietrzu transpiracja jest zmniejszona. Aby
ją wzmóc, dwa listki boczne (znacznie mniejsze od
szczytowego) wykonują cykliczne, koliste, dość szybkie ruchy autonomiczne. Czas pełnego obrotu listka bocznego wynosi od 2 do 5 minut. Trzeci, duży
listek porusza się wahadłowo (6-20° w ciągu 10180 s). Mechanizm ruchu listków związany jest z cykliczną zmianą ciśnienia turgorowego (wewnątrzkomórkowego) w poduszeczkach liścia bocznego. Ze
względu na zdolność liści do wykonywania tych rytmicznych ruchów Desmodium jest nazywane „roślinnym telegrafem”.
JK
– 111 –
ROŚLINY AROMATYCZNE
Wonne olejki eteryczne zwane też olejkami lotnymi
produkuje ok. 2000 gatunków roślin, zwłaszcza
z rodzin: sosnowatych (Pinaceae), baldaszkowatych
(Apiaceae), mirtowatych (Myrtaceae), wawrzynowatych (Lauraceae), rutowatych (Rutaceae), jasnotowatych (Lamiaceae) i złożonych (Asteraceae).
Olejki te to wieloskładnikowe, aromatyczne mieszaniny związków naturalnych, a ich właściwymi frakcjami zapachowymi są alkohole, aldehydy, estry, fenole i nitryle. Ogółem wyodrębniono z nich ponad
500 różnych związków chemicznych. Powstają we
wszystkich organach rośliny, najczęściej w liściach,
kwiatach i owocach. Wytwarzane są w specjalnych
komórkach gruczołowych. Można je wyodrębnić
z materiału roślinnego przez destylację z parą wodną.
W temperaturze pokojowej (ok. 18°C) mają konsystencję oleju, są bezbarwne, jasnożółte lub zielone.
Olejki lotne otrzymują zwykle nazwy od roślin w których występują i z których są pozyskiwane. Wyróż-
niamy olejek anyżowy, bergamotowy, cedrowy, cytrynowy, cynamonowy, geraniowy, kminkowy, kolendrowy, lawendowy, majerankowy, miętowy,
migdałowy, sandałowy, sosnowy, szałwiowy, tymiankowy i wiele innych. Wszystkie rośliny
lecznicze, przyprawowe, kosmetyczne zawierają
olejki eteryczne o różnorakich właściwościach (zapachowych, przeciwbakteryjnych, uspokajających i in.)
KZ, JK
ROŚLINY BARWIERSKIE
Barwniki roślinne to ogromne bogactwo kolorów.
Otrzymujemy je gotując świeże lub suszone rośliny
zawierające barwnik. Używane są przy tym odpowiednie zaprawy, które utrwalają farbowanie, nadając czystość i jasność kolorom.
U Dziurawiec zwyczajny (Hypericum perforatum) –
kwiaty: żółty do wełny (w połączeniu z ałunem),
fioletowoczerwony do jedwabiu (w poł. z alkoholem).
U Farbownik lekarski (Anchusa officinalis) – korzenie:
mocny czerwony.
U Janowiec barwierski (Genista tinctoria) – kwiaty:
zielonożółty.
U Krokosz barwierski (Carthamnus tinctorius) –
kwiaty: żółty (żółć saflorowa) i czerwony (kartamina). Suszone kwiaty: namiastka szafranu do ciasta.
U Lebiodka pospolita (Origanum vulgare) – cała
roślina: purpura do farbowania wełny.
U Marzana barwierska (Rubia tinctorum) – korzenie:
rdzawoczerwony (alizaryna) do tkanin oraz do pro-
dukcji farb graficznych, olejnych i akwarelowych.
U Marzanka barwierska (Asperula tinctoria) – korzenie: czerwony.
U Nagietek lekarski (Calendula officinalis) – płatki
kwiatowe: kremowożółty do beżowego.
U Rezeda żółtawa (Reseda luteola) – cała kwitnąca
roślina: żółty i zielonożółty.
U Serdecznik pospolity (Leonurus cardiaca) – cała
roślina: ciemnozielony do wełny.
U Szkarłatka kalifornijska (Phytolacca americana) –
sok z jagód: do barwienia produktów spożywczych (win, likierów, słodyczy).
U Urzet barwierski (Isatis tinctoria) – mocny odwar
z liści: błękit.
– 112 –
JK
ROŚLINY CHRONIONE
Intensywny rozwój wszystkich form gospodarki oraz
eksploatacja zasobów naturalnych powodują nieodwracalne zmiany w środowisku przyrodniczym. Giną
pojedyncze gatunki roślin i zwierząt, zagrożone są
również całe ekosystemy.
Jednym z elementów ograniczających ten proces
jest ochrona roślin, podyktowana głównie potrzebami
naukowymi, dydaktycznymi i estetycznymi. Ochronie gatunkowej podlegają rośliny rzadkie, rosnące
w zanikających zbiorowiskach, mające na terenie
Polski granice swych zasięgów, relikty i endemity.
Chronione są też rośliny o okazałych kwiatach,
zwłaszcza kwitnące wczesną wiosną, ze względu na
swoją atrakcyjność narażone na masowe zrywanie.
Pierwszym w Polsce aktem chroniącym rośliny był
zakaz ścinania cisa zwanego „drzewem wielkiej
ceny” wydany przez Władysława Jagiełłę w 1423 r.
Obecnie podstawą ochrony gatunkowej roślin jest
rozporządzenie Ministra Leśnictwa i Przemysłu
Drzewnego z dnia 30 kwietnia 1983 r. Zawiera ono
wykaz 215 gatunków roślin (+275 gat. porostów)
i 25 gat. grzybów znajdujących się pod całkowitą
ochroną oraz 18 gatunków (+wszystkie grzyby)
pod ochroną częściową. Należą do nich rośliny lecznicze i przemysłowe, których zbiór podlega pewnym
ograniczeniom.
JK
ROŚLINY MIODODAJNE
Gatunki roślin, których kwiaty wydzielają dużo łatwo
dostępnego nektaru, podstawowego surowca do
produkcji miodu. Należą tu także rośliny, na których
żyją mszyce, czerwce, miodówki wydzielające
spadź – ciecz o zawartości cukrów do 90% suchej
masy. Pyłek kwiatowy przerabiany jest na tzw. pierzgę, będącą pożywieniem białkowym dla pszczół.
Nektar wydzielany jest w miodnikach (nektariach).
Mają one zwykle postać tarczek. Występują w różnych częściach kwiatów (gł. na dnie kwiatowym).
Istnieją także miodniki pozakwiatowe, np. na ogonkach liści czereśni, na przylistkach wyki, przykwiatkach bławatu itd. Czysty nektar jest bezwonny,
owady postrzegają go optycznie lub smakowo. Zawiera 30-90% wody, 5-70% cukrów, kwasy organiczne, olejki eteryczne, witaminy i inne. Ilość nektaru, w przeliczeniu na 80% roztwór cukru, produkowana w ciągu sezonu, czyli tzw. wydajność miodowa może wynosić od kilku do kilkuset kg/ha.
Wartość użytkowa roślin miododajnych jest spotęgowana, jeśli człowiek ma z nich jeszcze inny pożytek. Dotyczy to np.: jabłoni, wiśni, koniczyny białej,
rzepaku, gryki. Ale bywają i takie, których wartość
użytkowa polega tylko na ich dużej wydajności miodowej, np. facelia (300-400 kg/ha).
Najlepsze rośliny miododajne: farbownik lekarski
(ok.400 kg/ha), gryka zwyczajna (80-500 kg/ha), mikołajek płaskolistny (ok.700 kg/ha), szałwia lekarska
(ok.400 kg/ha), trojeść amerykańska (ok.600 kg/ha).
– 113 –
JK
ROŚLINY OKRYWOWE
Rośliny okrywowe to rośliny zielne, krzewinki lub
niskie krzewy, które w sposób zwarty pokrywają
powierzchnię gleby chroniąc ją przed zachwaszczeniem, erozją i degradacją. Poza funkcjami biologicznymi rośliny okrywowe odgrywają również rolę
estetyczną. Wprowadza się je z powodzeniem na te
miejsca, gdzie tradycyjne rozwiązanie, takie jak
kwietniki czy trawniki, nie dają zadowalających efektów. O przydatności poszczególnych gatunków
stosowanych jako rośliny okrywowe decydują
m. in. następujące kryteria:
- tworzenie trwałego i zwartego runa,
- szybkie i łatwe mnożenie,
- szybkie rozrastanie się i równy wzrost roślin,
- brak objawów szybkiego biologicznego starzenia się
roślin,
- duża odporność na mróz, choroby i szkodniki,
- niewielkie wymagania życiowe i pielęgnacyjne,
- tworzenie efektu ozdobnego w masie,
- zdolność do samoodnawiania się bez lub przy minimalnej ingerencji człowieka.
Zadanie roślin okrywowych spełniają m. in. barwinek pospolity (Vinca minor), runianka japońska
(Pachysandra terminalis), bodziszek korzeniowy
(Geranium macrorhizum), kopytnik pospolity
(Asarum europaeum) i inne.
Na terenie wrocławskiego Ogrodu Botanicznego
w wielu miejscach, np. w arboretum czy w dziale
systematyki roślin różne gatunki roślin okrywowych
zastępują tradycyjny trawnik.
JK KZ
ROŚLINY PRZYPRAWOWE
Zwane również ziołami aromatycznymi są cennymi
dodatkami do wielu potraw. Umiejętnie stosowane
mogą zmienić zwykły posiłek w danie o niepowtarzalnym smaku i aromacie.
O wartości i zastosowaniu każdej przyprawy decydują specyficzne substancje organiczne tzw. olejki
eteryczne, będące mieszaniną różnych związków
lotnych o intensywnym zapachu i oleistej konsystencji. Występują one w różnych częściach roślin.
Najczęściej i najobficiej w rodzinach: wargowych
(Lamiaceae), baldaszkowatych (Apiaceae) i złożonych (Asteraceae).
Cynamon, pieprz, imbir, goździki, gałka muszkatołowa pochodzą z pd. Azji; ziele angielskie, wanilia,
papryka z Karaibów i Ameryki Środk.; kolendra, fenkuł,
kozieradka, mak, gorczyca z basenu M. Śródziemnego; kminek, koper, jałowiec ze strefy umiarkowanej.
Przypraw używano od tysięcy lat. W celu ich zdobycia organizowano liczne wyprawy morskie i lądowe,
„Mówi się o ziołach, że są duszą kuchni“
a handel nimi i związane z tym spory były przyczyną
długoletnich i krwawych wojen.
JK
– 114 –
ROŚLINY STREFY SUBTROPIKALNEJ
Zgromadzone tu gatunki stanowią część kolekcji
roślin zimnoszklarniowych. Zimą wymagają temperatury nieco powyżej zera, a od wiosny – po ustąpieniu przymrozków – sprzyja im przewiew i słońce.
Prezentowane drzewa, krzewy i byliny występują
w naturze w chłodniejszej części strefy podzwrotnikowej.
1 Mirt zwyczajny (Myrtus communis). Zimozielony
krzew lub drzewo do 5 m wys. o jadalnych
korzennosłodkich owocach. Z liści pozyskiwany
leczniczy olejek mirtowy. Roślina biblijna. Obszar
śródziemnomorski.
2 Mastykowiec miękkowłosy (Schinus molle).
„Drzewo pieprzowe”. Aromatyczne liście i owoce
zastępują pieprz. Lecznicza. Ameryka Pd.
3 Kazuaryna (Casuarina sp.). „Australijska sosna”.
Drzewo o szczególnym pokroju i zredukowanych
liściach; fotosynteza zachodzi w „skrzypowatych”
gałązkach. Drewno ciężkie, zbite, twarde i tonie
w wodzie.
4 Brachychiton acerifolius. Częste w uprawie,
dekoracyjne drzewo zwane „płonącym drzewem”
ze względu na obfite kwitnienie w kolorze czerwonym. Z silnych włókien kory Aborygeni
wyplatają kosze i liny. Australia.
5 Wawrzyn szlachetny (Laurus nobilis). Suszone
liście (l. bobkowe) tego krzewu są powszechnie
stosowaną przyprawą. Pozyskiwany z owoców
olejek stosuje się w lecznictwie i w przemyśle
mydlarskim. Azja Mniejsza.
6 Dracena smokowiec (Dracena draco). Sukulent.
Czerwona żywica zwana smoczą krwią, po
zestaleniu używana jest w kosmetyce, do wyrobu
werniksów i czasem w lecznictwie. Wyspy
Kanaryjskie.
JK
NIE TYLKO SŁONECZNIKI....roślinne motywy w sztuce
Rośliny od wieków przenikały jako wzorce do literatury, malarstwa, rzeźby i architektury. Początkowo
była to szeroko pojęta sztuka ludowa, skąd motywy
roślinne różnymi drogami trafiły do sztuki elitarnej.
Literatura, a szczególnie poezja np. doby romantyzmu czy poezja młodopolska, często posługują się
symboliką roślinną dla wyrażenia przeżyć wewnętrznych człowieka, jego życia emocjonalnego
wyznaczonego biegunami miłości i śmierci. I tak róża
(Rosa) symbolizowała tematykę miłosną, a mak
(Papaver) był symbolem ciszy, snu i śmierci. Podobne
florystyczne zainteresowania obserwować można w
późniejszych utworach literackich np. w „Kwiatach
Polskich” J.Tuwima czy współczesnej liryce.
Świat roślin był inspiracją dla malarzy i rzeźbiarzy
różnych epok. Ogród jako raj często spotykamy
w malarstwie średniowiecznym, motywy roślinne
wykorzystywane były do zdobienia inicjałów
w średniowiecznych rękopisach.
ornamenty Stanisława Wyspiańskiego
Rośliny są również tematem wielu obrazów, np.
malarzy impresjonistów, sławne „Słoneczniki” van
Gogha czy „Nenufary” Moneta. Barwne, bajeczne
pejzaże ogrodowe pojawiają się często w malarstwie naiwistów.
Oryginalną stylizację motywów roślinnych
wprowadziła secesja.
Bogaty świat roślin nadal inspiruje i jest obecny
w dziełach wielu artystów współczesnych.
JK, KZ
– 115 –
SKAMIENIAŁE PNIE
Rośliny iglaste pojawiły się na Ziemi w górnym karbonie (ok. 300 mln lat temu). Najstarszym ich przedstawicielem jest rodzaj Walchia (dawniej
Dadoxylon), obecnie rozbity na rodzaje: Lebachia
(14 gat.) i Ernestiodendron (1 gat.). Ówczesne drzewa osiągały 30 m wysokości i przypominały dziś
żyjące gatunki araukarii. Igły, na przekroju poprzecznym, miały zarys czworokątny, a ich powierzchnia
pokryta była licznymi włoskami jednokomórkowymi
– jest to cecha niespotykana u innych iglastych.
Stanowiska Walchii znane są z całej niemal Europy,
z Ameryki Pn., Grenlandii, Afryki Pn. oraz Azji;
z terenu Polski opisano ją z kilku miejsc na Dolnym
Śląsku.
Prezentowane fragmenty pni (z widoczną budową
tkankową) zostały znalezione przez paleobotanika
prof. Heinricha R. Göpperta w Czechach w pobliżu
Rudnik.
Lebachia hypnoides
CZĘŚĆ GAŁĘZI Z SZYSZKAMI MĘSKIMI
JK
SUCHOROSTY (KSEROFITY)
Suchorosty to rośliny klimatu suchego i gorącego,
ale spotyka się je też w strefie umiarkowanej, na
dalekiej północy oraz wysoko w górach. Zespół ich
cech przystosowawczych to kseromorfizm.
Istnieją dwa typy kserofitów, odmiennie przystosowane do życia w suchym środowisku: sklerofity
(kserofity właściwe) oraz sukulenty.
Sklerofity często przybierają charakterystyczną „rózgowatą” postać. Posiadają silnie rozwinięty palowy
system korzeniowy, sięgający nawet 30 m w głąb.
Liście drobne, zgrubiałe, skórzaste, niekiedy silnie
zredukowane (wtedy ich funkcje przejmują spłaszczone ogonki liścioweÆ liściaki lub łodygiÆ gałęziaki).
Przed nadmierną transpiracją chroni woskowy nalot
lub gęsty kutner, stąd szarozielonkawe zabarwienie
pędów. Gdy wody jest pod dostatkiem, transpirują
ją przez liczne szparki; sklerofity nie gromadzą wody.
W liściach często występują wonne olejki eteryczne
(np. Salvia, Artemisia, Lavandula). Kwiaty przeważnie
GAŁĘZIAKI
LIŚCIAKI
drobne i liczne, często jaskrawo zabarwione.
Kserofity rosną wyjątkowo powoli.
Sukulenty gromadzą znaczne ilości wody w tkankach łodyg, liści lub korzeni, korzystając z niej
w okresach suszy. Sukulentami są m.in. rozchodniki, rojniki, kaktusy, agawy, aloesy, grubosze.
JK
– 116 –
STOŻEK WZROSTU
SUKULENTY - rośliny gruboszowate
Sukulenty (łac. succus = sok) występują na
obszarach suchych. Posiadają zdolność do magazynowania wody w mięsistych organach
zawierających specjalną tkankę wodną, tzw. miękisz wodny. Wyróżniamy sukulenty łodygowe, np.
kaktusy, liczne wilczomlecze, stapelie; sukulenty
liściowe, np. rozchodniki, rojniki, agawy, aloesy;
sukulenty korzeniowe, np. niektóre baldaszkowate, dyniowate, trojeściowate czy pelargonie.
Sukulenty charakteryzują się znacznie ograniczoną
transpiracją, a ich system korzeniowy jest z reguły
słabo rozwinięty i płytki.
Typowe sukulenty łodygowe -kaktusy- liczą ponad
2000 gatunków. Dziko rosną prawie wyłącznie
w tropikalnej i subtropikalnej części obu Ameryk.
Długie okresy suszy znoszą dzięki mięsistym łodygom, kształtu kulistego, kolumnowego lub spłaszczonego (opuncje), zwykle pokrytymi cierniami
powstałymi z przekształconych krótkopędów i liści.
LIŚCIE
ŁODYGA
KAKTUS
W PRZEKROJU
WIĄZKA
PRZEWODZĄCA
Wielkość kaktusów jest znacznie zróżnicowana,
obok form drobnych występują prawdziwe giganty,
np. karnegia olbrzymia osiąga 20 m wysokości.
Kwiaty kaktusów są zwykle duże i barwne, zapylane
przez owady, ptaki i nietoperze. Kaktusy dostarczają
wody pitnej w obszarach bezwodnych.
JK
UPRAWA WSPÓŁRZĘDNA
Obecnie coraz większą uwagę zwraca się na biologiczne metody zwalczania szkodników i patogenów
roślin. Wiele z tych metod wykorzystuje owadobójcze właściwości wyciągów, odwarów wodnych
i proszków sporządzanych z różnych roślin. Szerokie
zastosowanie na świecie znalazły m. in. preparaty
sporządzane z kwiatostanów Chrysanthemum
cinerariaefolium i Ch. coccineum (pyretryny). Innym
sposobem wykorzystującym te właściwości roślin
są uprawy współrzędne polegające na odpowiednim doborze gatunków sąsiadujących ze sobą. Taka
zróżnicowana wielogatunkowa uprawa ogranicza
występowanie licznych chorób i szkodników.
Rośliny chronią się wzajemnie oraz poprawiają
warunki swego rozwoju. Uprawy współrzędne od
dawna były znane i niegdyś powszechnie stosowane, a świadczy o tym np. opis ogrodu w „Panu
Tadeuszu”, gdzie konopie rosną „na każdym
przykopie” a „ich liście i woń służą grzędom za
obronę, bo przez ich liście nie śmie przecisnąć się
żmija, a ich woń gąsienice i owad zabija”.
Przykłady właściwego zestawienia roślin do uprawy
współrzędnej w ogrodzie warzywnym:
- fasola z kukurydzą, ogórkiem, cukinią
- marchew z grochem, cebulą, porem
- czosnek i por z truskawkami
- koper z fasolą, ogórkiem, pomidorem
Nagietki (Calendula) i aksamitki (Tagetes) zapobiegają występowaniu nicieni, a nasturcja (Tropaeolum) sadzona wokół grządek chroni je przed ślimakami, stanowiąc dla nich barierę nie do przebicia.
– 117 –
JK, KZ
FORMY ŻYCIOWE ROŚLIN
W zależności od długości życia pędów oraz od położenia pączków odnawiających i sposobu ich
ochrony w czasie niekorzystnych pór roku rośliny
wyższe dzieli się na 5 form.
n FANEROFITY (jawnopączkowe) – pączki odnawiające zimują wysoko nad powierzchnią gleby drzewa i krzewy
o CHAMEFITY (niskopączkowe) – pączki odnawiające zimują 10-30 cm od powierzchni gleby –
niskie krzewy i krzewinki
p HEMIKRYPTOFITY (naziemnopączkowe) –
pączki odnawiające zimują na poziomie gleb – byliny
rozetkowe, rozłogowe i o kłączach pełzających po
powierzchni gleby
q KRYPTOFITY (skrytopączkowe) – pączki odnawiające ukryte pod powierzchnią gleb (geofity),
wody (hydrofity), błota (helofity) – byliny cebulowe i kłączowe
r TEROFITY (rośliny roczne) – przeżywają okresy
niekorzystne dla wegetacji w postaci nasion
JK
KWIAT zmodyfikowany pęd o ograniczonym wzroście,
służący do rozmnażania płciowego.
UMIESZCZENIE SŁUPKA NA DNIE KWIATOWYM
SYMETRIA KWIATÓW I NARYSY KWIATOWE
JK
– 118 –
KWIATOSTANY
WIERZCHOTKOWE
GRONIASTE
JK
LIŚCIAKI I GAŁĘZIAKI
U wielu roślin środowisk suchych liście są zredukowane, a ich funkcje asymilacyjne pełnią inne
części pędu.
LIŚCIAKI (fyllodia): spłaszczone ogonki liściowe,
upodobnione do liści
AKACJA
GROSZEK LIŚCIAKOWY
GAŁĘZIAKI (fyllokladia): krótkopędy przekształcone
w płaskie twory przypominające liście
RUSZCZYK KOLCZASTY
– 119 –
SZPARAG
JK
MORFOLOGIA LIŚCIA
LIŚCIE POJEDYNCZE (PROSTE)
LIŚCIE ZŁOŻONE
USTAWIENIE LIŚCI
SKRĘTOLEGŁE
NAPRZECIWLEGŁE
OKÓŁKOWE
JK
OCHRONA PRZED SAMOZAPYLANIEM
W przyrodzie rośliny z reguły unikają zapylenia własnym pyłkiem. Istnieją różnego rodzaju zabezpieczenia,
uniemożliwiające ten proces.
SAMOPŁONNOŚĆ:
BARIERA PRZESTRZENNA:
ziarna pyłku nie kiełkują na znamionach słupków tej
samej rośliny. Jest to cecha uwarunkowana genetycznie.
BARIERA CZASOWA:
nierównoczesne dojrzewanie słupków i pręcików
w tym samym kwiecie:
PROTOGYNIA (przedsłupność) – wcześniejsze
dojrzewanie słupków;
PROTANDRIA (przedprątność) – wcześniejsze
dojrzewanie pylników i wysypywanie się pyłku.
MONOECJA (jednopienność) – na tej samej
roślinie występują kwiaty rozdzielnopłciowe;
DIOECJA (dwupienność) – na jednych osobnikach powstają tylko kwiaty męskie, na
innych tylko żeńskie;
HETEROSTYLIA (różnosłupkowość) – w
obrębie gatunku występują kwiaty różniące
się długością szyjki słupka. Słupki są dłuższe
lub krótsze od pręcików, co uniemożliwia
samozapylenie.
JK
– 120 –
OWOCE POJEDYNCZE MIĘSISTE
OWOCE
OWOCE POJEDYNCZE SUCHE
OWOCE ZBIOROWE (POZORNE)
OWOCOSTANY
ŁUSZCZYNA
ŁUSZCZYNKA
JK
PĘDY
PĘDY PODZIEMNE
PĘDY NADZIEMNE
JK
– 121 –
ZOOCHORIA
ROZSIEWANIE NASION PRZEZ ZWIERZĘTA
ROZSIEWANIE NASION
AUTOCHORIA
SAMORZUTNE ROZSIEWANIE NASION PRZEZ ROŚLINĘ
Niektóre nasiona mają niewielkie wyrostki – elajosomy,
obfitujące w cukier, tłuszcz lub
białko. Najważniejszym składnikiem jest wabiący mrówki
kwas rycynolowy. Przyniesione
do mrowiska nasiona, po zjedzeniu elajosomów wynoszone
są na zewnątrz. Nieraz mrówki
zjadają elajosomy po drodze,
a nasiona porzucają, rozsiewając je w ten sposób.
ANEMOCHORIA
ROZSIEWANIE NASION PRZEZ WIATR
MYRMEKOCHORIA
ROZSIEWANIE NASION PRZEZ MRÓWKI
JK
SYSTEM KORZENIOWY I
Głównymi funkcjami korzeni są: pobieranie wody
i soli mineralnych z gleby oraz przytwierdzenie rośliny do podłoża. Dodatkowo funkcją u roślin dwui wieloletnich jest magazynowanie substancji po-
karmowych. Korzenie boczne i przybyszowe mogą
także przekształcać się w organy spichrzowe. Powstają wtedy bulwy korzeniowe, magazynujące
substancje pokarmowe na okres zimy.
JK
– 122 –
SYSTEM KORZENIOWY II
Korzenie niektórych roślin tworzą układy symbiotyczne z mikroorganizmami (bakterie, promieniowce). Zjawisko to szczególnie często występuje
u roślin motylkowych, których korzenie współżyją
z bakteriami z rodzaju Rhizobium. Bakterie te, zwane
korzeniowymi, mają zdolność przyswajania wolnego
azotu z powietrza i dostarczania go roślinie w postaci związków łatwo przyswajalnych, w zamian za
produkowane przez roślinę związki organiczne. Żyją
one w charakterystycznych brodawkach korzeniowych.
JK
ZAPYLANIE ROŚLIN
Zapylenie to przeniesienie ziaren pyłku na znamię
słupka.
AUTOGAMIA (samopylność) = zapylenie odbywa
się w obrębie tego samego kwiatu, który czasem
pozostaje zamknięty (kw. klejstogamiczny).
ANEMOGAMIA (wiatropylność) = lepki i sypki
pyłek przenoszony jest przez wiatr. Wytwarzają go
w dużej ilości niepozorne kwiaty, często pozbawione okwiatu.
ENTOMOGAMIA (owadopylność) = w zapylaniu
pośredniczą różne owady, m.in.: motyle dzienne
i motyle nocne (ćmy), pszczoły, trzmiele.
Rośliny owadopylne mają liczne przystosowania do
zwabiania owadów:
-barwny okwiat
-duże ilości pyłku, często lepkiego (kwiaty pyłkowe)
-duże ilości nektaru (kwiaty nektarowe)
-silny zapach
-barwne liście przykwiatowe
-aparaty przyczepne
-kwiaty pułapkowe
-kwiatostany zwabiające
JK
– 123 –
notatki
– 124 –