docKonspekt numer 55 - Uniwersytet Pedagogiczny
download 
Reklamacja Transkrypt
Konspekt numer 55 - Uniwersytet Pedagogiczny
— Od redakcji — N iniejsze wydanie „Konspektu” jest pod kilkoma względami wyjątkowe. Rozpoczyna je rozmowa z JM Rektorem Uniwersytetu Pedagogicznego w Krakowie prof. Michałem Śliwą. W wywiadzie tym zostały poruszone zagadnienia związane z Jubileuszem siedemdziesięciolecia naszej Uczelni, który obchodzimy w roku akademickim 2015/2016, oraz z wieloletnią pracą prof. Michała Śliwy na stanowisku osoby reprezentującej Uniwersytet. Chcielibyśmy podkreślić, że to właśnie z inicjatywy JM Rektora w roku 1999 zostało utworzone pismo uczelniane „Konspekt”. Pragniemy ponadto zarekomendować Czytelnikom dwa interesujące artykuły odnoszące się do dorobku artystycznego osób szczególnie związanych z polską kulturą. Są to rozważania prof. Marka Pieniążka o twórczości poetyckiej Tadeusza Kantora oraz szkic dr. Tomasza Chomiszczaka o twórczości prozatorskiej wybitnego polskiego malarza, rzeźbiarza i fotografika Zdzisława Beksińskiego. Wielbicieli twórczości Beksińskiego zainteresuje zapewne opowiadanie Mistrza pt. Plac egzekucji, opublikowane w „Konspekcie” dzięki uprzejmości Dyrektora Muzeum Historycznego w Sanoku pana Wiesława Banacha. Na tym jednak nie koniec. Słuchaczom muzyki współczesnej chcielibyśmy polecić lekturę rozmowy ze znakomitym polskim muzykiem i kompozytorem Józefem Skrzekiem. Rozmowę tę przeprowadzili prof. Robert Stawarz oraz piszący te słowa w niezwykłym, nowoczesnym gmachu Narodowej Orkiestry Symfonicznej Polskiego Radia w Katowicach. Mamy nadzieję, że w tak specyficznym gatunku prasowym, jakim jest wywiad, udało nam się odzwierciedlić niezwykłą osobowość naszego rozmówcy a za sprawą zdjęć – magię miejsca, w którym odbyło się spotkanie. Tym razem „Konspektowi” towarzyszy płyta CD. Został na niej zarejestrowany koncert Marka Bilińskiego, który odbył się 22 maja br. na Rynku Głównym w Krakowie z okazji XV Festiwalu Nauki. Dzięki uprzejmości artysty możemy przekazać Państwu ten album, z życzeniami miłych wrażeń. Za pomoc okazaną przy opracowywaniu niniejszego numeru pisma pragniemy podziękować: JM Rektorowi UP prof. Michałowi Śliwie, mgr Iwonie Tomasik – Kierownik Biura Rektora, mgr. Piotrowi Kciukowi – Kierownikowi Biura Promocji i Karier UP oraz prof. Robertowi Stawarzowi. Szczególne podziękowania kierujemy do pana Marka Bilińskiego, który podzielił się z nami swoją wspaniałą muzyką. — W numerze — — W numerze — REDAKCJA Marcin Kania (redaktor naczelny) Ewa Bednarska-Gryniewicz PRZEWODNICZĄCY RADY PROGRAMOWEJ prof. Kazimierz Karolczak Prorektor ds. Nauki i Współpracy Międzynarodowej UP WSPÓŁPRACA Robert Stawarz Tomasz Chomiszczak Iwona Tomasik Piotr Kciuk ZDJĘCIA Marian Pasternak Mieczysław Więcławek Marcin Kania oraz Autorzy ŁAMANIE Krystyna Schneider PROJEKT OKŁADKI Marcin Kania Autor zdjęcia na okładce: Robert Stawarz WSKAZÓWKI DLA AUTORÓW Artykuły do 5 str. A4 (ok. 13 000 znaków) Sprawozdania do 3 str. A4 (ok. 7800 znaków) Times New Roman wielkość czcionki 12 pt, 1,5 wiersza interlinii Materiały ilustracyjne w formatach TIFF lub JPEG o rozdzielczości ponad 300 dpi. Redakcja zastrzega sobie prawo do skracania tekstów i zmian redakcyjnych. Pismo Uniwersytetu Pedagogicznego im. Komisji Edukacji Narodowej www.up.krakow.pl/konspekt 30-084 Kraków ul. Podchorążych 2, pok. 7p tel.: 12 662-61-28 e-mail: [email protected] Druk: Zespół Poligraficzny UP Nakład: 400 egz. W tym ważnym dla naszej społeczności momencie należałoby życzyć, aby zawsze w codziennej pracy badawczej, edukacyjnej, organizacyjnej przyświecała nam idea uniwersytetu jako wspólnoty oraz racjonalności w myśleniu i działaniu i by minione siedemdziesiąt lat stanowiło dobry i trwały początek rozwoju Uniwersytetu Pedagogicznego im. Komisji Edukacji Narodowej na wiele jubileuszowych stuleci. O jubileuszu 70-lecia Uniwersytetu Pedagogicznego w Krakowie oraz o wieloletniej pracy na stanowisku Rektora opowiada JM prof. Michał Śliwa 5 — Gość „Konspektu” — Warto przy tym podkreślić, że teksty autorstwa Tadeusza Kantora miały szczególny charakter. Były mocno związane z aktualnym stanem twórczym artysty, jego postawą, estetycznym zaangażowaniem, dynamiką poglądów. Jeśli w jednym ze swoich teatralnych manifestów zadeklarował, iż wszystko, co robił w sztuce, było wyrazem jego postaw i przeżyć, znaczy to także, że wszystko, co pisał, było integralną częścią jego sztuki. Twórczość poetycką Tadeusza Kantora, w roku poświęconym temu artyście, analizuje Marek Pieniążek 13 — Literatura — W archiwum sanockiego Muzeum Historycznego – spadkobiercy testamentu Mistrza – teczka z materiałami pisarskimi Beksińskiego liczy około 300 stron. Może to i niewiele – zaledwie objętość jednej powieści albo zbioru opowiadań. Ba, ale przecież te literackie próby to jednak dorobek nieoczekiwany, stanowiący „wartość dodaną” do znanego już portretu artysty w sile wieku. Nawet jeśliby potraktować jego pisanie tylko jako zabawę. Prozę wybitnego polskiego malarza Zdzisława Beksińskiego odkrywa przed czytelnikami Tomasz Chomiszczak 17 — Literatura — Przedstawiamy opowiadanie Zdzisława Beksińskiego Plac egzekucji 25 — Literatura — Muzyka pochodzi z nieba, jest darem Bożym. Trzeba sobie z tym darem radzić, pogodzić z nim życie prywatne. Muzykę utożsamiam z przyrodą. Grałem w górach, grałem nad wodą, grałem pod ziemią. Nigdy nie zapomnę koncertu na przystani w Sztynorcie, który zacząłem, kiedy promienie wschodzącego słońca musnęły taflę wody. Grałem w planetariach, czując nad sobą Wieczność i porządek Kosmosu, którego jesteśmy cząstką. O działalności grupy SBB, inspiracjach artystycznych i swoim bracie, znakomitym śląskim bluesmanie Janie „Kyksie” Skrzeku opowiada Józef Skrzek 30 — Rozmowy „Konspektu” — O minimalizmie we współczesnej sztuce użytkowej pisze Barbara Krasińska 59 — Grafika użytkowa — Pierwszy raz o Kambodży usłyszałam jako dziecko pod koniec lat siedemdziesiątych, gdy zbrodnie Pol Pota zostały ujawnione, a w dzienniku telewizyjnym epatowano obrazami wyludnionych miast i liczbami ofiar. Nie rozumiałam wówczas skomplikowanych stosunków wietnamsko-chińsko-kambodżańskich ze Stanami Zjednoczonymi i Związkiem Sowieckim w tle. Świat ten wydawał się tak odległy… Kambodżańskie notatki osobiste przedstawia Monika Andrasz-Mrożek 62 — Reportaż — O badaniu planet karłowatych opowiada Jacek Kruk 70 — Astronomia — fot. NASA W celu dokładnego zbadania Plutona Amerykanie wysłali na początku 2006 r. sondę New Horizons. Jest to prosta misja przelotowa, jaką stosowano do wstępnego badania planet w latach sześćdziesiątych i siedemdziesiątych XX w. Niecałe dwa lata później, we wrześniu 2007 r., również w USA, wysłana została sonda Dawn, przeznaczona do badania największych planetoid Westy i Ceres. — Spis treści — Refleksje przed Jubileuszem. Rozmowa z JM Rektorem Uniwersytetu Pedagogicznego w Krakowie prof. Michałem Śliwą . . . . . . . . . 5 MAREK PIENIĄŻEK, Tadeusz Kantor ‒ poeta . . . . . . . . . 13 TOMASZ CHOMISZCZAK, Zdzisław Beksiński: jak (nie) zostałem pisarzem 71 ZDZISŁAW BEKSIŃSKI, Plac egzekucji . . . . . . . . . . . 25 Muzyka pochodzi z nieba. Rozmowa z Józefem Skrzekiem, liderem grupy SBB 30 GABRIELA MEINARDI, Edith Piaf – sztuka i życie to jedno . . . . . 37 BEATA ANNA SYMOŁON, Chleb codzienny. Impresja na temat obrazu Jana Vermeera Mleczarka . . . . . . . . . . . . . . . . . 43 WANDA MATRAS-MASTALERZ, Potencjał terapeutyczny literatury i sztuki w procesie umacniania zdrowia . . . . . . . . . . . . . 45 MONIKA BEDNARCZYK, DOROTA KOCZOR, Kolekcjoner opowieści. Rozmowa o Gustawie Herlingu-Grudzińskim . . . . . . . . . . 51 MAREK KARWALA, Multiartystyczna dusza Marii Baster-Grząślewicz . . 55 BARBARA KRASIŃSKA, O minimalizmie we współczesnej grafice użytkowej 95 MONIKA ANDRASZ-MROŻEK, Kambodżańskie notatki osobiste . . . 62 JACEK KRUK, Badania planet karłowatych . . . . . . . . . . . 70 KRZYSZTOF MROCZKA, Zastosowanie i innowacje technologii Friction Stir Welding (FSW) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 76 MAREK GUZIK, BARTŁOMIEJ ZYŚK, Kumaki ‒ nasze najmniejsze, lecz najbardziej jadowite płazy . . . . . . . . . . . . . . . . 88 WŁADYSŁAW BŁASIAK, Definicje w nauczaniu przyrodniczym . . . 95 MAREK KARWALA, Czesław Michalski o sporcie na Politechnice Krakowskiej 97 KARINA OLESIAK, American dream, czyli „Noc w Bibliotece: Kultura amerykańska” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 99 TOMÁŠ KOZÍK, HENRYK NOGA, Wystawa „Techniczna twórczość studentów. Realizowane projekty prac końcowych”. Kraków–Nitra 2015 . . . . 102 MAREK GLOGIER, Rok bibliotecznych pożegnań na zawsze. Beata Pauli, Dorota Wilk, Teresa Wildhardt . . . . . . . . . . . . . . 106 Nowości Wydawnictwa Naukowego Uniwersytetu Pedagogicznego . . . . 111 MAREK BILIŃSKI, Refleksje po koncercie w Krakowie . . . . . . . 119 MAREK BILIŃSKI, Po drugiej stronie światła [płyta CD] . . . . okładka, s. 3 CD z zapisem koncertu Marka Bilińskiego Po drugiej stronie światła jest bezpłatnym dodatkiem do niniejszego numeru „Konspektu” i stanowi jego integralną część. — Gość „Konspektu” — Refleksje przed Jubileuszem Rozmowa z JM Rektorem Uniwersytetu Pedagogicznego w Krakowie prof. Michałem Śliwą Marcin Kania: Szanowny Panie Rektorze, w tym roku obchodzi Pan podwójny jubileusz – siedemdziesięciolecie Uniwersytetu Pedagogicznego i siedemdziesiąte urodziny… Jak się czuje osoba, która stoi na czele naszej Uczelni od ponad 15 lat? JM prof. Michał Śliwa: Rzeczywiście, jestem rówieśnikiem Uniwersytetu Pedagogicznego. Urodziłem się w styczniu 1946 roku, a 11 maja tego samego roku została powołana Wyższa Szkoła Pedagogiczna w Krakowie. Tak chciał los i myślę, że jest to dla mnie zaszczyt. Bardzo się cieszę, że byłem rektorem przez cztery kadencje. W tej chwili upływa trzynasty rok mojej pracy na tym stanowisku, a gdyby do tego doliczyć okres, kiedy byłem prorektorem, wychodzi w sumie szesnaście lat. To jedna piąta dziejów Uczelni. Trudno mi oceniać siebie samego, jestem bowiem osobą bezpośrednio zaangażowaną w bieg wydarzeń. Wydaje mi się jednak, że już na podstawie pobieżnej obserwacji można zauważyć, iż kondycja naszej Uczelni jest obecnie zadowalająca. Myślę, że każdy uczciwy obserwator przyzna, że w ciągu minionych lat dorobek Uniwersytetu w każdej dziedzinie znacznie się wzbogacił. Często mówię, że nie ma na Uczelni budynku, który nie zostałby wyremontowany, powstało też wiele nowych obiektów, JM Rektor Uniwersytetu Pedagogocznego im. Komisji Edukacji Narodowej w Krakowie prof. Michał Śliwa np.: nowy dom studencki przy ul. Armii Krajowej, nowe skrzydło budynku głównego przy ul. Podchorążych, Ośrodek Inicjatyw Edukacyjno-Społecznych przy ul. Jęczmiennej, Instytut Pracy Socjalnej na os. Stalowym w Nowej Hucie. Teraz kończymy rozbudowę 6 — Gość „Konspektu” — „Konspekt” 2/2015 (55) Uroczystość wmurowania kamienia węgielnego pod nowy budynek Uczelni, 27 IX 2010 r. Otwarcie nowego budynku Uczelni, 14 X 2011 r. „Konspekt” 2/2015 (55) — Gość „Konspektu” — Wśród studentów Otwarcie nowego budynku Uniwersytetu Pedagogicznego na os. Stalowym 17, 26 IX 2011 r. 7 8 — Gość „Konspektu” — „Konspekt” 2/2015 (55) Otwarcie Muzeum Podręcznika w Ośrodku Inicjatyw Edukacyjno-Społecznych, 4 IV 2014 r. Z doktorami honoris causa UP – Andrzejem Wajdą i Krystyną Zachwatowicz-Wajdą, 24 XI 2014 r. „Konspekt” 2/2015 (55) — Gość „Konspektu” — Wydziału Pedagogicznego przy ul. Ingardena. Znacznie poprawiły się warunki do pracy naukowej i studiowania. Nastąpiła w tym czasie wymiana kadry naukowo-dydaktycznej. Niewielu już pracuje na Uczelni naukowców z mojego pokolenia. Jestem chyba ostatnim profesorem z czasów Polski Ludowej, co dla mnie osobiście – ale i może dla moich rówieśników – jest zjawiskiem pozytywnym. Mam bowiem perspektywę porównawczą, gdyż żyłem w czasach zupełnie innego systemu polityczno-gospodarczego i teraz – w warunkach kapitalizmu. Nie muszę się wstydzić swojej przeszłości, i nie mam podstaw, by nie docenić obecnego postępu społeczno-gospodarczego. Podczas wymiany pokoleniowej samodzielnej kadry naukowo-dydaktycznej pomnożyliśmy jej zatrudnienie na Uczelni dwukrotnie. Gdy zostałem wybrany na rektora, pracowało tu około 130 profesorów i doktorów habilitowanych. Obecnie jest ich 261. Co roku habilitowało się 1–2 pracowników naukowych, dzisiaj – kilkunastu. Coraz większą wagę przywiązuje się do badań i awansów naukowych. To ważne. Co ciekawe, wśród kadry przeważają ludzie młodzi, trzydziesto- i czterdziestolatkowie. To świetna prognoza na przyszłość. Cała generacja młodych uczonych będzie dbać o przyszłość Uczelni, troszcząc się o swoje miejsce pracy i nauki. Spójrzmy jeszcze na dydaktykę. Daleki jestem od samozadowolenia, ale muszę wspomnieć, że kiedyś nasza oferta edukacyjna obejmowała kilkanaście klasycznych kierunków nauczycielskich. Teraz prowadzimy ponad 40 nowoczesnych kierunków studiów, trafiających w potrzeby społeczne i edukacyjne. W bieżącym roku uruchomiliśmy pięć nowych. Są to: animacja kultury w przestrzeni społecznej, prawo, psychologia, sztuka i media, turystyka historyczna i dziedzictwo kulturowe. Już teraz na tych kierunkach wypełnione są limity przyjęć kandydatów. Marzy mi się otwarcie kolejnych kierunków: bardzo potrzebnych studiów ekonomicznych w Instytucie Politologii oraz studiów z zakresu zarządzania 9 i przedsiębiorczości. Chciałbym, aby ten kierunek międzyobszarowy prowadził Instytut Techniki, wspierany między innymi przez socjologów, geografów i psychologów. Obok kierunków nauczycielskich warto tworzyć studia ogólnoakademickie. Nie ma już na Uniwersytecie Pedagogicznym instytutu, który by takich studiów nie prowadził. Które z wydarzeń w historii pełnienia funkcji rektora było dla Pana najważniejsze? W pierwszej kadencji, którą oceniam jako okres pionierski i czas wielkiego entuzjazmu, ważna była dla mnie intensywna modernizacja infrastruktury. Zaczęliśmy od remontu obiektu przy ul. Karmelickiej, potem zmodernizowaliśmy obiekty przy ulicach: Mazowieckiej, Podchorążych, Piekarskiej, Studenckiej, Ingardena. Miałem wtedy większe możliwości pozyskania środków finansowych. W Ministerstwie Nauki i Szkolnictwa Wyższego panowała wówczas sprzyjająca atmosfera. Dostrzegano potrzebę inwestowania w całe szkolnictwo wyższe, dawania szansy rozwoju wszystkim – silnym i słabszym – uczelniom na wyjście z marazmu i bylejakości. To wsparcie wyraźnie osłabło w ostatnich latach. Kierownictwo resortu zaczęło się bardziej skupiać na selektywnym rozwoju szkolnictwa wyższego i sprzyjać silnym uczelniom oraz instytucjom naukowym. W ramach działań reformatorskich sięgnięto do wzorów anglosaskich. Wprowadzono boloński model studiów i system parametryzacji jednostek naukowych, czego skutki, nie zawsze pozytywne, odczuwamy obecnie. Okazało się to przebudową fasady, nie treści. Finansowanie nauki zepchnięto na system konkursów, powiększając tym samym rozmiary i tak już rozrośniętej biurokracji. Obawiam się, że działania te miały charakter czysto formalny, wizerunkowy. Obecne coraz mniej liczy się to, co dany uczony sobą reprezentuje, co wnosi do dorobku naukowego. Liczą się punkty. Zanika 10 — Gość „Konspektu” — kultura badawcza, zatraca się etos uczonego, obniża się jakość prac naukowych. Poważnym wyzwaniem było również przekształcenie w 2008 r. Akademii Pedagogicznej w Uniwersytet Pedagogiczny. Dokonało się to nie bez oporu wielu różnych środowisk, osób i instytucji decydujących o kształcie szkolnictwa wyższego w kraju. Wymagało to jednocześnie wielkiego wysiłku intelektualnego i organizacyjnego całej społeczności akademickiej. Należało przekonać do potrzeby intensyfikacji badań naukowych i rozwoju kadry naukowo-dydaktycznej. Przyspieszyliśmy więc uzyskiwanie awansów naukowych ‒ habilitacyjnych i profesorskich, zwiększyliśmy wydatnie liczbę uprawnień doktorskich z ośmiu do trzynastu, habilitacyjnych ‒ z trzech do sześciu, poszerzyliśmy studia doktoranckie z czterech dyscyplin naukowych do dziesięciu, rozbudowaliśmy strukturę organizacyjną Uczelni o dwa nowe wydziały: Wydział Sztuki i Wydział Filologiczny oraz liczne instytuty, podjęliśmy też inne przedsięwzięcia wspierające badania naukowe i kształcenie studentów, np.: Europejskie Centrum Kształcenia Ustawicznego i Multimedialnego, Centrum Dokumentacji Zsyłek, Wypędzeń i Przesiedleń, Centrum Kultury i Języka Rosyjskiego, czasopismo uniwersyteckie „Konspekt”, Chór Mieszany Uniwersytetu Pedagogicznego „Educatus”, Radio Spektrum, Interdyscyplinarne Centrum Badań Edukacyjnych, Uniwersytet Dzieci i Rodziców. Dokonaliśmy poważnych zmian w administracji Uczelni, dostosowując ją do nowych zadań i potrzeb. Możemy szczycić się dziś Uniwersytetem Pedagogicznym, dziełem trzech pokoleń pracowników i niezliczonej rzeszy studentów oraz absolwentów. Co czeka naszą Uczelnię w najbliższych latach? Trudno prognozować. Zmniejsza się napływ młodzieży, trwa niż demograficzny. Nasila się konkurencja między uczelniami. W tej sytuacji nie będzie łatwo funkcjono- „Konspekt” 2/2015 (55) wać. Trzeba ugruntowywać swoją pozycję w środowisku naukowym i edukacyjnym. Rozwijać innowacyjne i oryginalne badania naukowe, bardziej zorientowane na potrzeby edukacyjne społeczeństwa, pozyskiwać granty badawcze, dbać o wysoki poziom kadry naukowej, kształcić na nowoczesnych kierunkach studiów. Od tego, jaką pozycję będzie miała nasza Uczelnia, będzie zależała jej przyszłość. W książce Rozmowy na jubileusz powiedział Pan: „Brakuje mi przeszłości, kiedy to pracownicy naukowi mieli dużo czasu dla studentów. Dzisiejsze masowe kształcenie przyniosło negatywne skutki w postaci osłabionych więzi wykładowca ‒ student”, a nawet mistrz. Jak Pana zdaniem zmieniła się rola mistrza i nauczyciela w XXI w.? Zrzucam to na karb poczynań „szlachetnych reformatorów” naszego systemu edukacji. Cieszy nas, że wyszliśmy z 10‒12% scholaryzacji na 50%, ale ponieśliśmy też widoczne koszty. Brakuje nieraz czasu na budowanie więzi ze studentami, pracownik naukowy obciążony jest ogromnymi obowiązkami administracyjnymi. Nie pomoże tworzenie uczelni flagowych i ich odpowiednie dotowanie. Problem polega na atmosferze, na pamiętaniu, że student przychodzi nie tylko po konkretną wiedzę, ale też do konkretnego człowieka, żeby ten wsparł go w samorozwoju, kształtowaniu osobowości i stawaniu się mądrzejszym. Oczywiście, możemy tu prezentować utylitarne, wąskie podejście, polegające na tym, że studia są po to, aby przyuczyć absolwenta do zawodu i pomóc mu szybciej wejść na rynek pracy. Nie można jednak myśleć w ten sposób, bo wówczas studia przestaną być procesem kształtowania osobowości. Dzisiaj liczy się nabywanie kompetencji, umiejętności… A co z rozwojem osobowości? Co z samodoskonaleniem? Co z przygotowaniem młodego człowieka do życia? Musimy o tym pamiętać. I pamiętamy. „Konspekt” 2/2015 (55) — Gość „Konspektu” — 11 Uniwersytet Pedagogiczny współcześnie W październiku bieżącego roku rozpoczynamy obchody jubileuszu siedemdziesięciolecia Uniwersytetu Pedagogicznego. Czy za pośrednictwem „Konspektu” zechciałby Pan Rektor przekazać naszemu środowisku akademickiemu ‒ pracownikom naukowym i administracyjnym, studentom, absolwentom oraz przyjaciołom Uczelni ‒ przesłanie na jubileusz? organizacyjnej przyświecała nam idea uniwersytetu jako wspólnoty oraz racjonalności w myśleniu i działaniu i by minione 70 lat stanowiło dobry i trwały początek rozwoju Uniwersytetu Pedagogicznego im. Komisji Edukacji Narodowej przez wiele jubileuszowych stuleci. W tym ważnym dla naszej społeczności momencie należałoby sobie życzyć, aby zawsze w codziennej pracy badawczej, edukacyjnej, Rozmawiał Marcin Kania Dziękuję za rozmowę. Fotografie: M. Pasternak, A. Karkoszka Odrestaurowany budynek Wydziału Sztuki UP, ul. Mazowiecka 43 12 — Gość „Konspektu” — Nowoczesny budynek Wydziału Pedagogicznego UP przy ul. R. Ingardena „Konspekt” 2/2015 (55) — Literatura — MAREK PIENIĄŻEK Tadeusz Kantor – poeta TYSIĄCE SPEKTAKLI – TYSIĄCE ZAPISANYCH STRON Nie jest powszechnie wiadomym, że Tadeusz Kantor, jeden z najbardziej znanych polskich artystów teatru, jest także autorem setek rozmaitych tekstów. Zbiór jego pism liczy łącznie kilka tysięcy stron, po części już wydanych (np. w obszernej trzytomowej edycji pod redakcją Krzysztofa Pleśniarowicza), po części wciąż pozostających w rękopisach. Przez całe lata swojej twórczości Kantor pisał manifesty, programy, partytury teatralne, artystyczne komentarze, a ze zgromadzonych notatek i plastycznych projektów tworzył rozbudowane wystawy. Warto przy tym podkreślić, że teksty autorstwa Kantora miały szczególny charakter. Były mocno związane z aktualnym stanem twórczym artysty, jego postawą, estetycznym zaangażowaniem, dynamiką poglądów. Jeśli w jednym ze swoich teatralnych manifestów zadeklarował, iż wszystko, co robił w sztuce, było wyrazem jego postaw i przeżyć, znaczy to także, że wszystko, co pisał, było integralną częścią jego sztuki. Mimo że teksty Kantora mogą być także czytane w oderwaniu od biograficznych kontekstów, w zdecydowanej większości stanowiły integralną część kolejnych etapów twórczych, były jednym z wielu środków i narzędzi współtworzących kolejne spektakle, happeningi, wydarzenia artystyczne, wystawy. Tak jak większość spektakli Kantora nie powstałaby bez ich tekstowego do- określenia i zaprojektowania, tak jego najważniejsze teksty nie powstałyby, gdyby nie perspektywa ich pozatekstowego dopełnienia w akcji, happeningu, wydarzeniu teatralnym, obrazie, przemówieniu czy po prostu... w poetyckiej wizji autora. Żadna z wyznaczanych przez estetyków granic między dziedzinami sztuki w twórczości Kantora nie jest łatwa do określenia. Niemniej granice między plastyką, teatrem, manifestem, wierszem, poematem, esejem, działaniem (na pozór) pozaartystycznym, osobistą ekspresją czy wywiadem są w jego przypadku nieistotne, gdyż w centrum każdej z tych aktywności zawsze znajdował się artysta i jego zaangażowanie w tworzenie własnego świata. Twórczość artystyczna pochłaniała Kantora tak bardzo, że jego podmiotowość w procesualny, plastyczno / teatralno / tekstowy sposób stawała się tym, co zapisane, naszkicowane, namalowane, odegrane, wykrzyczane, zainscenizowane. Jego spektakle, tysiące razy odegrane na scenach całego świata, były dowodem na performatywną i sprawczą siłę setek zapisanych przez niego stron. Słowa manifestów Kantora były swoistymi zapowiedziami, projekcjami i poetyckimi wizjami tych wydarzeń. Któż zatem nie zawierzyłby tak wyraziście manifestującej się mocy owych zapisów, któż nie zawierzyłby słowom tak łatwo „wychodzącym” z kartek i notatek wprost na światowe sceny, słowom tak swobodnie tworzącym i przekształcającym teatralny świat? 14 — Literatura — TADEUSZA KANTORA „CUD POEZJI” Szukając antropologicznego łącznika wszelkich czynności twórczych Kantora, trzeba się odwołać do całości jego dzieła. Dostrzeżemy wówczas szczególną cechę działań, która przez dziesiątki lat wielogatunkowej twórczości artysty napędzała całe jego dzieło. Wytropimy jej ślady w rękopisach, manifestach, w pełnych emocji i zaangażowania wypowiedziach twórcy, który bardzo trafnie racjonalizował swoje działania, a uciekał się do sfery pozaracjonalnej tylko w przypadkach granicznych, odsłaniających niewystarczalność dostępnego języka sztuki. Kantor był wszakże artystą wyjątkowo świadomym swych celów i metod. Owym głębokim i pełnym mocy centrum dzieła Tadeusza Kantora wydaje się POEZJA – rozumiana bardzo klasycznie i zarazem romantycznie. Łączy ona bowiem głęboki nurt oddziaływania jego sztuki z nieustającą podróżą tego wielkiego awangardzisty przez wielość sposobów wydarzania się na scenie tekstu i teatru. Momenty realizacji tak rozumianej poezji mogliśmy oglądać w rozmaitych aktywnościach Kantora wielokrotnie – czy to podczas odczytów poprzedzających wystawy, happeningi, spektakle, czy w czasie samych spektakli, gdy słowa Kantora były częścią jego występu jako kreatora wydarzenia. Zauważmy, że już w latach sześćdziesiątych XX w., gdy np. pisał Manifest Ambalażu, bardzo świadomie odwoływał się do poetyckiego statusu swojej twórczości: „użyłem przedmiotu [...], ale przeniosłem go w sferę wieloznaczności bezinteresowności = poezji”. To szczególne, że właśnie w poezji Kantor projektuje finalizację i spełnienie swoich gestów artystycznych. W tym ujęciu poezja okazuje się zjawiskiem wielozmysłowym, performatywnym, transmedialnym, wizją spełniającą się we wszystkich mediach i sztukach jednocześnie, a zarazem zintegrowaną z osobą artysty i aktywizowanego odbiorcy. „Konspekt” 2/2015 (55) To wizja poezji jako wydarzenia, spełnienia, urzeczywistnienia własnej prawdy, która staje się częścią świata i realności widzów, partycypujących w jej wydarzaniu się. Dodajmy, że jest to projekt dzieła ściśle bezinteresownego, poezja pojawia się w tekstach Kantora w kontekście odsłaniania wartości najwyższych w szczególnej estetyce tzw. realności najniższej rangi. W tradycji europejskiej bycie poetą zarezerwowane jest dla autorów tekstów poetyckich. Co prawda literaturoznawcy piszą także o prozie poetyckiej, a poetyczność w uwznioślającym znaczeniu bywa przypisywana zasługującym na takie wyróżnienie wszelkim wytworom kultury i technologii, poeta wciąż jednak utożsamiany jest z autorem wiersza, poematu, czyli tekstu ukształtowanego na własną miarę, a w każdym razie inaczej niż proza, artykuł, reportaż czy dramat. Czy zatem Tadeusz Kantor, znany na całym świecie twórca teatralny, reżyser, malarz, autor happeningów może być uznany za poetę? Biorąc pod uwagę liczbę napisanych przez niego tekstów, na pewno możemy go uznać za pisarza, dramaturga, autora manifestów, esejów, za kogoś, kogo teksty można czytać dla nich samych. Niedawno powstała na ten temat obszerna praca naukowa Pawła Stangreta, zatytułowana Kantor pisarz. „Lekcje mediolańskie” jako tekst literacki (Warszawa 2014). Kantor jest tutaj przedstawiany jako malarz i reżyser, który nie tylko tworzył spektakle i obrazy, ale precyzyjnie opisywał i analizował każdy z etapów swojej twórczości. Powstałe w ten sposób manifesty, komentarze teoretyczne, eseje, zebrane we względną całość, zajmują we wspomnianym wyżej trzytomowym wydawnictwie pod redakcją K. Pleśniarowicza grubo ponad tysiąc pięćset stron. A przecież mówimy tutaj o reżyserze i malarzu, nie zaś o pisarzu i nie o literacie. W pismach Kantora efekt dzieła jest synonimem doświadczenia absolutnie własnego, zindywidualizowanego, a zarazem niewyrażalnego inaczej niż właśnie przez poezję. Po- „Konspekt” 2/2015 (55) — Literatura — ezja w jego ujęciu bliska jest udziałowi w wydarzeniu tyleż niezwykłym, co autentycznym, w wydarzeniu, które łączy słowo z emocją, widzeniem, przestrzenią i wspólnotą doznań. Jest to głęboko ludzkie i artystyczne komunikowanie się z obszaru samotności z całym światem – przez poezję właśnie. Kantor szczególnie interesująco opisywał momenty spełniania się „cudu poezji”. W jego opisach to chwile, w których „można marzenie / spełnić, gdy się je / sprowadzi do / „«realnego»”1. Takie właśnie sprowadzanie do obiektywnej intersubiektywności poetyckiego doświadczenia dokonywało się na scenie Teatru Cricot 2 wielokrotnie. Kantor często pisał na ten temat, zarówno w poetyce manifestu, jak i w poetyce autorefeksyjnego wiersza, przypominającego późne utwory 1 T. Kantor, Meditations/illusion – reve, [w:] tenże, Dziś są moje urodziny. Rękopisy wszystkie, CD, oprac. M. Pieniążek, Archiwum Cricoteki, Kraków 2002. 15 Tadeusza Różewicza. W zapiskach artysty, zatytułowanych Meditations/illusion – reve, czytamy: Od moich początków byłem opętany ideą zbliżenia fikcji teatralnej do realnego życia: zbliżenia jak największego – zbliżenia niemal na zasadzie cudu. Miracle. Ten „cud”, miracle – konieczność cudu – to było istotą mego postępowania – twórczości. Chodziło przede wszystkim o „CUD”. Tamte pojęcia opozycyjne: fikcja Ośrodek Dokumentacji Sztuki Tadeusza Kantora CRICOTEKA (fot. M. Kania) 16 — Literatura — „Konspekt” 2/2015 (55) CRICOTEKA, widok od ul. Nadwiślańskiej (fot. M. Kania) i realność były tylko środkami aby stał się CUD. Powiedzmy ściślej: POEZJA. Poezja była zatem dla Kantora sposobem na sprowadzenie dwóch rzeczywistości: marzenia oraz realności do jednorodnej faktyczności. Poetycka wizja, jej zapis, a następnie jego teatralna realizacja i wspólne z publicznością przeżycie urealnionej POEZJI było głównym celem Kantora jako reżysera, malarza, performera i piszącego zarazem. Celem było poetyckie udzielanie się innym przez dzieło, konstruowanie zbiorowego wzruszenia, wytwarzanie wspólnoty emocji – pod każdą szerokością geograficzną, bez względu na kulturę i język... Takiego dzieła mógł dokonać tylko artysta o kompetencjach wielkiego poety. Artysta, który, znając moc słów i moc obrazów, tak skutecznie sprzęgał je z siłą powracających wspomnień, że przemieniał je w seanse doskonale zmediatyzowanej (czyli zdramatyzowanej i steatralizowanej) poezji. Kantor, zaczynając od słów, proces twórczy kończył na żywej, dzielonej z innymi, poetyckiej przestrzeni afektu. Większość tzw. poetów na słowach kończy. — Literatura — TOMASZ CHOMISZCZAK Zdzisław Beksiński: jak (nie) zostałem pisarzem „Wydaje mi się, że nigdy nie napiszę niczego przyzwoitego” – wyznaje zgorzkniały w dopisku na jednym z maszynopisów. Jest koniec października 1963 r. Owszem, wystuka na maszynie jeszcze kilkanaście opowiadań lub fragmentów, potem jednak będzie pisał coraz rzadziej i coraz mniej. Wreszcie już tylko ręcznie notuje kolejne pomysły, a charakter pisma zdradza jakby zniecierpliwienie. W listopadzie 1965 r. artysta rozrysuje sobie „plan filmowy” kolejnej fikcyjnej historii, po czym cały pisarski dorobek starannie spakuje do teczki i do prób pisarskich już nie powróci. Ale też literackich archiwaliów nie zniszczy. Może tak na wszelki wypadek? „CZYTAM NA BIEŻĄCO WSZYSTKO” Początek 1963 r. to dla Zdzisława Beksińskiego nadal okres „burzy i naporu”, ale jednocześnie czas poszukiwań i zwątpień. Sanocki artysta ma za sobą kilkuletni etap fotograficzny – dojrzały, nowoczesny nawet jak na obecne czasy, cóż, kiedy rozbrat z tą dziedziną sztuki był definitywny, bo „nic więcej nie da się tu osiągnąć”. Beksiński manifestacyjnie rezygnuje nawet z członkostwa w Związku Polskich Artystów Fotografików, by wstąpić do organizacji zrzeszającej plastyków. Tworzy teraz abstrakcyjne obrazy i reliefy, dużo rysuje, rzeźbi wystylizowane postacie ludzko-zwierzęce lub głowy-czaszki. Przeczuwa jednak, że i w tej działalności powoli się wypala. A może to obawa przed popadnięciem w akademizm, który ograniczałby go artystycznie? Trzeba spróbować czegoś nowego. Gdyby tak sięgnąć po zupełnie inną formę… Może na przykład ma talent literacki? Dla niego nie są to wcale odległe dziedziny twórczości. Autor jednej ze współczesnych monografii Beksińskiego pisze: „Jego działanie jako fotografika właściwie niewiele różniło się od tego, co robił w rysunku czy malarstwie. Beksiński był po prostu artystą”1. Potwierdzenie można zresztą znaleźć u źródła. Beksiński komentował po latach swoje przejście od rzeźby do malarstwa: […] być może te obrazy są jakby próbą zastąpienia jednego przez drugie, tzn. rzeźby przez malarstwo. Nie wykluczam, że tak jest. Ja nie widzę tego podziału tak wyraźnie jak ktoś z boku, bo to jest takie oglądanie własnego ucha bez użycia lustra2. Zatem pisarstwo. Podstawowe narzędzie pracy już opanował. Jego sprawność w pisaW. Banach, Zdzisław Beksiński 1929–2005, Olszanica 2012, s. 51. 2 Z. Beksiński, Poza sanocką kolekcją nie mam tak reprezentatywnych prac…, rozm. W. Banach, „Impresje Muzealne” 1999, nr 7, s. 2. 1 18 — Literatura — niu na maszynie rośnie proporcjonalnie do ilości korespondencji ze znajomymi – przez następne lata powstaną już nie setki, a tysiące listów. Czytelnikiem też jest zagorzałym. Gorączkowo „przerabia” kolejne lektury, a w szeregu ulubionych pisarzy szybko ustawiają się: Schulz, Borges, Kafka i Poe (wiersz Sen we śnie tego ostatniego artysta wywiesi sobie później jako motto w warszawskiej pracowni). I oczywiście Gombrowicz, „jedyny rzeczywisty pisarz polski”, w którym Beksiński jest „od dzieciństwa nieszczęśliwie zakochany”, jak wyzna po paru latach w jednym z listów do Andrzeja Urbanowicza. Z Francuzów zwłaszcza Robbe-Grillet – mistrz „kombinacji czasowych”, poruszający w książkach „coś niewypowiedzianego” – oraz Ionesco, którego „wielkość jest taka, że Cortázara przy nim nie widać”; to wręcz „literatura spraw ostatecznych”. Do tego wybrane tytuły wielu innych klasyków: Becketta, Dostojewskiego, Czechowa, Tomasza Manna, Bradbury’ego, Orwella, Lema, Camusa, Rilkego, Meyrinka oraz fascynacje sezonowe, już niekoniecznie ściśle literackie – stąd choćby nieco późniejsze zainteresowanie dorobkiem Junga. Zwykle woli jednak nie wyróżniać ani pojedynczych pisarzy, ani tytułów; ucieka też od klasyfikacji gatunkowych. Na własny użytek stworzy sobie prosty podział: przed znajomym wyzna, że „z zaczerwienionymi uszami” czyta po prostu „konstrukcje” albo „wizje”. W tej sytuacji próba zmierzenia się Beksińskiego z warsztatem pisarskim musi być już tylko kwestią czasu. W marcu 1963 r. ten czas nadchodzi. „PROSTY TEMAT I SKOMPLIKOWANA NARRACJA” Zaczyna się od dwóch zupełnie różnych gatunkowo tekstów. I od razu od paradoksu, którym wprawiający się w pisaniu artysta będzie odtąd chętnie w swoich opowiadaniach operował. Oto otwarcie tekstu Kobieta „Konspekt” 2/2015 (55) z portretu: „Portret przedstawia kobietę siedzącą w fotelu na tle ściany i przysłoniętego częściowo jej głową okna”. A teraz końcówka: „Patrzę na obraz i widzę wyraźnie, że nie ma już na nim postaci kobiety”. Sprzeczność? Tak, ale pozorna. Zważywszy na żelazną logikę całego narratorskiego wywodu-monologu malarza, absurd obu stwierdzeń uderza tylko w ich bezpośrednim zetknięciu; gdy dzieli je kilkanaście stron opowiadania, przejście od „tezy” do „antytezy” jest gładkie i ma głęboki sens. Z kolei Wilk na drodze to, z jednej strony, nawiązanie do własnych plastycznych bestiariuszy, a z drugiej – zapowiedź ulubionego motywu osaczenia, jeszcze wyraźniej wyeksponowanego w niedokończonym opowiadaniu Wilki, które powstanie parę tygodni później i będzie bez wątpienia „sequelem”. Od początku zwraca uwagę właśnie to upodobanie autora do „przekonstruowywania” tematów, proponowania kolejnych – często zupełnie różnych – wariantów tych samych historii. Etap tworzenia, zabawy z formą wydaje się go interesować bardziej niż ostateczny kształt utworu. To zresztą jego ulubiona metoda pracy w każdej formie sztuki: uwielbia wielokrotnie przetwarzać wybrany temat przez improwizację, co przyrówna potem do tworzenia wariacji muzycznych. Albo też powołuje się na „przepis” Lema: „[…] im bardziej skomplikowany temat, tym bardziej prosta musi być narracja; im prostszy temat, tym bardziej skomplikowana może być narracja”, dodając już od siebie: „ja jestem raczej zwolennikiem prostego tematu i skomplikowanej narracji”. Beksiński tworzy więc czasami dość podobne warianty, a właściwie zaczyny pewnych historii, jakby tylko przepisując je na nowo i uzupełniając: tak rodzą się dwie wersje Szlabanu czy Weekendu na autostradzie – notabene pomysły z tego ostatniego opowiadania będą potem wykorzystane w innym tekście – w Bakteriach. Również Plac egzekucji powstaje z połączenia wielu wcześniejszych pomysłów. Ale niektóre warianty „Konspekt” 2/2015 (55) — Literatura — różnią się od siebie na tyle wyraźnie, że należałoby je uznać za odrębne teksty, składające się co najwyżej na jeden cykl, w którym powracają podobne motywy czy postaci. Tak powstają trzy różne opowiastki o władcy absolutnym Alfa i trzyczęściowa antymilitarna groteska Kronikarz wydarzeń. Podobnie jest z Bólem głowy – dwie wersje tekstu łączy tylko pierwsze zdanie, dalej podążają one zupełnie różnymi torami: opisowi surrealistycznej sytuacji w jednym z nich przeciwstawiona zostaje w drugim quasi-filozoficzna dysputa z pogranicza logiki i metafizyki. Z tego też powodu trudno jest zinwentaryzować te literackie wprawki. Czasami może i sam autor nie jest pewien, czy pisze tekst nowy, czy jedynie wariację na temat starszego. Pewna jest tylko liczba: wszystkich tekstów – opowiadań, fragmentów, wariantów – pozostało po Beksińskim czterdzieści. „WYPEŁNIANIE SZPAR W MURZE” W latach 1963–1964, dokładnie od marca do marca, powstaje niemal wszystko, co potem znajdzie się w archiwalnej teczce. Szczególnie płodny jest październik: Beksiński pisze wtedy dzień po dniu – łącznie kilkanaście tekstów; zdarza się nawet, że kilka utworów powstaje w ciągu jednej doby. Ta obfitość nie wyczerpuje jego inwencji, przeciwnie – szybko przychodzą mu do głowy kolejne pomysły. Nie do każdego potem powróci, ale przynajmniej stara się je skrupulatnie notować i opatrywać szczegółowymi datami. Druga twórcza fala pisarska przypada na styczeń następnego roku, przynosząc dziesięć nowych opowiadań, choć nie wszystkie zostaną dokończone. Już wiosną maszyna przestaje jednak hałasować w domu artysty. Na czerwiec szykuje się pierwsza wielka wystawa jego prac plastycznych, prestiżowa, bo to warszawskie Łazienki, Stara Pomarańczarnia. Wystawa ważna – niejako podsumowanie dotychczasowego dorobku, 19 a zarazem symboliczne zamknięcie pewnego etapu twórczości. O próbach literackich nie wie wtedy nikt postronny, zaledwie paru znajomych i rodzina. Oczywiście, parając się pisarskim rzemiosłem, artysta nie zaniechał dotychczasowych zajęć twórczych. Jest niespokojnym duchem, wciąż przerzuca się z jednego zajęcia na drugie, jakby nie mógł na dłużej zagrzać miejsca ani przy rzeźbie, ani przed sztalugami czy nad rysunkami. Ma chyba artystyczne ADHD. Nowe zajęcie – zabawa w literaturę – tylko podsyca jego zapał tworzenia, ale i przynosi więcej rozterek. Beksiński jest rozdarty pomiędzy wieloma twórczymi zachciankami. Układa sobie jak artystyczne puzzle dzienny i tygodniowy grafik, wypełniając go różnymi formami sztuki. W kwietniu 1963 r. pod opowiadaniem Wilki notuje: „Przerwa, na razie będę rysował”; już jednak w styczniu następnego roku na marginesie tekstu Bakterii dywaguje hamletycznie: „Nie wiem, czy pisać, czy rysować. Jestem zdezorientowany”. Na egzemplarzu innego opowiadania obwieszcza zamiar „lutowania nowych głów”, czyli powrotu do rzeźbiarstwa, ale od razu zapobiegawczo – dziwne, bo przecież pisze to dla siebie – dodaje: „Nie wiem, czy coś się nie zmieni”. Wydaje się, że wszystko jest możliwe, a ostateczny wybór drogi artystycznej pozostaje nadal otwarty. Stołeczna wystawa pochłania go bez reszty, a chyba i zainteresowanie odbiorców pokazanymi tam pracami skłania do ponownego przemyślenia dalszej kariery zawodowej. W każdym razie przez następne trzy kwartały nie usiądzie do maszyny. Pojedyncze fragmenty – w zasadzie tylko pomysły – powstaną dopiero na początku roku 1965, ale kolejna długa przerwa w pisaniu („rzuciłem i zabrałem się do rysowania”) zwiastuje nieuniknione zakończenie burzliwego, acz krótkiego romansu z pisarstwem. Ostatnie plany opowiadań, szkicowane jesienią tego roku, to łabędzi śpiew: Beksiński kapituluje jako pisarz, ale czyni to w myśl zasady 20 — Literatura — „ulec, aby zwyciężyć”. Poważniej zajmie się malarstwem, by w końcu odnaleźć własny styl, który przez następne kilkanaście lat będzie jego artystyczną wizytówką, znakiem rozpoznawczym. Także symbolem sukcesu komercyjnego, jakim okazał się najbardziej kojarzony z nazwiskiem Beksińskiego „okres fantastyczny”. „JEST TEGO NIEWIELE” W archiwum sanockiego Muzeum Historycznego – spadkobiercy testamentu Mistrza – teczka z materiałami pisarskimi Beksińskiego liczy około 300 stron. Może to i niewiele – zaledwie objętość jednej powieści albo zbioru opowiadań. Ba, ale przecież te literackie próby to jednak dorobek nieoczekiwany, stanowiący „wartość dodaną” do znanego już portretu artysty w sile wieku. Nawet jeśliby potraktować jego pisanie tylko jako zabawę. Ta względnie niewielka objętość przynosi zaskakująco dużą różnorodność tematyczną i gatunkową. Nawet tu Beksiński „wierci się”, poszukuje wciąż innych form, odwołuje się do kolejnych tradycji – tym razem literackich. Dokonuje przeglądu znanych mu z doświadczenia czytelniczego stylów i wątków. Poetyka oniryczna? Proszę bardzo. Opowiadanie Na końcu ogrodu to wyprawa w ciemne rejony własnych wspomnień przemieszanych ze snami i wyobrażeniami na jawie. Wszechobecna śmierć, wieloznaczny topos ogrodu, narracja konfesyjna, sugestywność obrazów rodem z koszmaru, gęstość i „lepkość” wizji. Dziesięć lat później ten tekst z powodzeniem mógłby dopowiadać niesamowite pejzaże i kreatury wyczarowane przez artystę na płótnie. Podobnie jak Lustra, Centrala snów czy oba warianty Godziny zero. To przestrzenie przerażające, puste, zwielokrotnione odbiciami lustrzanymi, zdradzające zafascynowanie geometrią. Najbardziej uderza to w Placu egzekucji – panoramie nienaturalnie wyludnionego mia- „Konspekt” 2/2015 (55) sta, gdzie jak w wielkiej pajęczynie wszystkie ulice zbiegają się w tytułowym miejscu, ich końce zaś giną w mgle. Inne teksty – wspomniane Bakterie, cykl opowiastek Kronikarz wydarzeń czy portrety władcy absolutnego Alfa – mogą się dziś kojarzyć z literaturą antyutopijną. Bakterie w wielu fragmentach grają z mitem amerykańskiej popkultury, nawiązują do obsesji wszechobecnego konsumpcjonizmu, wykorzystują stylistykę sloganów reklamowych. Śnieg i Piasek czerpią natomiast z estetyki dzieła kinematograficznego; narrator przyjmuje tu rolę i punkt widzenia operatora kamery, tworząc wystudiowane, czarno-białe „ujęcia” – to zapewne echo niespełnionego marzenia Beksińskiego o studiowaniu reżyserii filmowej. Kolejne – Podpalacz, Skrzyżowanie, Numer telefonu, Zamach – należą do literatury sensacyjnej: od gloryfikującej logikę działań odmiany detektywistycznej, przez klasyczny niemal thriller, kryminał, aż po historię szpiegowską. Idźmy dalej. Mamy sceny surrealistyczne, rozgrywające się „na rogatkach snu”, mieszające humor z okrucieństwem (Ból głowy), ale i takie, które w swym szaleństwie potrafią metodycznie wypunktować wszystkie brudy drobnomieszczańskiego światka (Bilardzista). Dalej opowiadanie, jak twierdzi sam autor, niemal „pornograficzne” (Manekiny). Wreszcie teksty, w których trudno ustalić, kto wypowiada słowa – tak wielka następuje w nich destrukcja narratora i postaci, ale też czasu i miejsca (Nie ma już o czym opowiadać, Ręka). Czy to w ogóle są jeszcze opowiadania? Wedle akademickiego podręcznika poetyki pewnie nie. Raczej „okruchy, bezużyteczne szczątki, niedojedzone przez czas resztki”, obrazy i sceny, które „z pozoru nie zawierają żadnych treści”. Lepiej, a na pewno bezpieczniej, byłoby je nazwać fragmentami, fikcjami, historiami. Może małymi prozami? Narrator, jak w „nowej powieści” francuskiej, pozostaje tu jedynie obserwatorem, który nie jest mądrzejszy i lepiej poinfor- „Konspekt” 2/2015 (55) — Literatura — mowany niż czytelnik. Więcej niż informacji mamy tu wątpliwości i pytań, które „przychodzą same”. Pozostają „hipotezy dalekie od jakiejkolwiek możliwości sprawdzenia”. Narrator, a za nim czytelnicy, muszą się nieustannie zastanawiać. Dekonstruować, kojarzyć i rekonstruować. Myśleć i domyślać. Domysły – właśnie takim tytułem planuje Beksiński opatrzyć część swoich tekstów. W razie gdyby… mu je wydano? Więc jednak myśli o tym? „ON SPORO ZERŻNĄŁ OD CIEBIE” Myśli jednak, bo „jakby tak…” – to może w końcu nie wszystko jest tu jedynie powtórzeniem, cytatem, aluzją? Beksiński pisze nowocześnie, czasami nawet za bardzo – nie ma przecież prawa wiedzieć, że wplątywanie metatekstu w fikcyjną opowieść to znak rozpoznawczy nowej prozy, która właśnie powstaje za Wielką Wodą. Nie ma prawa wiedzieć, bo tych tekstów jeszcze nikt w Polsce nie tłumaczył. Po prostu robi to intuicyjnie. „Chyba nie potrafię niczego «naprawdę», tylko «wprowadzam się w trans»” – zwierzy się kilka lat później przyjacielowi w jednym listów. Tenże to przyjaciel zauważy zdumiony, że tamten czy inny współczesny pisarz coś „zerżnął” z opowiadań Beksińskiego lub z jego poglądów na literaturę… Więc jak to jest z tymi „wpływami” i „przepływami”? Sanocki artysta pozostaje po urokiem wybranych mistrzów pióra – sam to przyznaje. Komentarze, którymi opatruje swoje utwory, zawierają pełne rozczarowania lub humoru uwagi. „To, co wyżej, to Kafka, ale taki zupełnie od siedmiu boleści” – pisze na marginesie opowiadania Informator. W Godzinie zero: „Styl jak u Mniszkówny”. Plac egzekucji – „to Borges”. Pod jednym z wariantów Kronikarza wydarzeń: „To wszystko trochę za bardzo w stylu Marka Twaina. Sam styl literacki znowu za bardzo pod Trans-Atlantyk Gombrowicza”. No i wreszcie, pod urwa- 21 nym tekstem Spotkanie, samokrytyka najmocniejsza, w stylu ówczesnych połajanek partyjno-branżowych; nawet słownictwo – mieszanka języka knajackiego i wysokiego stylu – odpowiednio dobrane: „Przykazanie nr 1: Nie będziesz usiłował, [tu wulgaryzm,] naśladować Schulza, bo w tym stylu dalej niż Schulz zajść niepodobna […]. A to sobie zachowaj na przestrogę. AMEN!” Tak więc sanoczanin podgląda tych wielkich i nawet umiejętnie ich „podrabia”. Zgoda. Ale czy tylko? Dobrym przykładem będzie jeden z jego literackich guru – Robbe-Grillet. Beksiński przeczytał dotąd tylko Gumy. Zachwyca się tą powieścią, bo historię kryminalną opowiedziano tu niejako „od tyłu”, a tożsamości postaci tak skutecznie zamazano, że w końcu śledczy sam staje się zabójcą. Artysta wykorzysta podobny pomysł w Śniegu. Ale innych powieści Francuza jeszcze znać nie może – tak jak nie zna wówczas Michaux, Arrabala czy Buzzatiego, którymi się wkrótce zachwyci, odkrywając pokrewieństwo dusz. Dom schadzek Robbe-Grilleta zostaje przełożony na polski dopiero w 1967 r. Beksiński, który wciąż ma w pamięci swój epizod pisarski, jest po tej lekturze zdruzgotany. Jeszcze dwa lata później w liście do przyjaciela opisze niewiarygodne podobieństwo formalne między powieścią francuską i własnymi wprawkami: „poszczególne fragmenty można by wymieniać i chyba nikt by tego nie spostrzegł […] lektura Domu schadzek wywoływała we mnie wybuchy obłędnego śmiechu, bo były tam fragmenty dosłownie takie same konstrukcyjnie”. Jakby nie zauważył, że przecież w tym przypadku zupełnie niezależnie od innych, przebywając na głębokiej prowincji, doszedł do podobnych rezultatów. Nie, żaden z niego prorok czy awangardzista. Ale faktem jest, że pewne pomysły fabularne lub formalne przychodzą Beksińskiemu do głowy niezależnie od tego, że w tym samym czasie wymyśla je także „reszta świata”; niektóre nawet wyprzedzają nowe rozwiązania o co najmniej kilka lat. Ot, choćby 22 — Literatura — „Konspekt” 2/2015 (55) „NIE MA JUŻ O CZYM OPOWIADAĆ” Okładka Opowiadań Zdzisława Beksińskiego, BOSZ 2015 Zamach: otwiera go scena niemal identyczna jak w napisanej kilkanaście lat później powieści Calvina Jeśli zimową nocą podróżny. A Obserwatorzy pełni są stwierdzeń, które demaskują iluzję sytuacji teatralnej jak cytaty z Publiczności zwymyślanej Handkego, Tyle że sztuka austriackiego pisarza powstanie dopiero w 1966 r., a na polski przekład czekała kolejne trzy lata. I cóż z tego, że wyobraźnia sanockiego artysty wydaje się nie mieć granic? Że jest on głodny nowych form, że ciężko pracuje nad pisarskim warsztatem, że do nowych efektów artystycznych dochodzi przeważnie samodzielnie? Wszystko na nic, skoro jemu samemu własna twórczość się nie podoba. To właśnie autor najbardziej wybrzydza, grymasi, wyklina. Właśnie tak: sam jest sobie winien. I nie ma co się zasłaniać „innymi”. Owszem, pokazuje czasem znajomym wybrane teksty, a ich odczucia okazują się co najmniej mieszane. Nic dziwnego: utwory są piekielnie „ciasno” skonstruowane, wymagają skupienia się na lekturze, odporności czytelnika na makabrę i chociaż odrobiny abstrakcyjnego humoru. W Polsce takiej literatury na razie jak na lekarstwo. Amator prozy popularnej nie ma tu czego szukać: zgubi trop narracyjny, zanim dojdzie do trzeciej strony. A co na te próby żona? Traktuje je z właściwym sobie dystansem, zdroworozsądkowo. I jak zwykle mówi szczerze. „Przeczytałem Zosi i powiedziała mi, że to «silenie się» na coś oryginalnego i wcale nie jest śmieszne, a ja nie mogłem czytać, tylko kilkakrotnie wybuchałem śmiechem. Chyba różnica poczucia humoru?” – notuje artysta w październiku 1963 r. pod drugim wariantem Kronikarza wydarzeń. Ale to nie tylko kwestia różnicy poczucia humoru: po prostu mało kto w jego otoczeniu myśli w podobny sposób o literaturze. „Paktu z czytelnikiem” nie uda się zawrzeć. To jednak sam Beksiński zadaje sobie największe cierpienia. Ledwo napisze kolejne opowiadanie, a już przystępuje do żmudnej redakcji i korekty. Czyta po wielokroć, wraca do tekstów po kilku tygodniach, nawet miesiącach. Maszynopisy pełne są skreśleń i dopisków. Czasami wypadają z nich całe zdania i akapity. To, co usunięte z tekstu, jest skrupulatnie zamazywane piórem, tak żeby nikt nigdy nie odczytał wersji pierwotnej. Ale ta iście benedyktyńska praca już nie zadowala autora. Dopisuje coraz więcej komentarzy. Dodajmy: komentarzy głównie wartościujących. Nie są one pochlebne. „Dłuższy fragment o nieustalonym tytule i w ogóle trochę albo całkiem do d***” – to adnotacja na stronie przekładkowej opowiadania Informator. I dopisek na końcu tegoż tekstu: „Nie będę „Konspekt” 2/2015 (55) — Literatura — kończył i trzeba przyznać, że jestem zdegustowany do pisania. Po kilku dniach zapału, na razie, od trzech czy czterech dni, brak wiary we własne siły”. Pod Śniegiem: „Pisałem to wczoraj i dziś, właściwie miało być dłuższe i bardziej rozbudowane, ale niechęć, zdegustowanie. Ogólne rozleniwienie i brak wytrwałości w robocie”. Również ze stycznia 1964 r. – Plac egzekucji: „To niby miało być to, ale nie bardzo, w trakcie pisania zmieniłem zamiar. Jest późny wieczór, jestem zmęczony jak wszyscy diabli”. I Bakterie: „To właściwie miało być jeszcze inaczej. […] Fragmenty dobre, ale w założeniu to miało być bardziej śmieszne […]”. Czasem już-już wydaje mu się, że jednak spłodził coś godnego uwagi. W październiku 1963 r. tli się w nim jakaś nadzieja, widoczna w dopiskach pod drugim wariantem Godziny zero: „Ten fragmencik może trochę lepszy niż to, co wczoraj pisałem. Dziś w ogóle jestem w lepszym nastroju i zaczynam wierzyć, że może coś z tego wyjdzie”. Cóż, kiedy trzy tygodnie później ideał sięga bruku. Albo Manekiny, połowa stycznia 1964 r.: artysta najpierw zastanawia się, czy tego „fragmentu większej całości” nie opracować oddzielnie i nie zadedykować przyjacielowi, a na początku marca udziela sobie nagany z detalicznym wpisem: „Nie, Markowi to się na pewno nie spodoba. Jest niedopracowane. Pomysł tego pornograficznego opowiadania jest niewątpliwie dobry, ale wykonanie gorsze niż w innych opowiadaniach. Należy całość rozbudować. Nie czuje się czasu. Przeskoki nazbyt szybkie, a równocześnie niepotrzebne «rozbudowywanie» poszczególnych fragmentów […]”. Inne teksty już w ogóle mu „się rozlazły”, więc nie widzi sensu pisania, bo „tylko się ośmiesza, traci czas i dobre samopoczucie”. W 1965 r., przeglądając ponownie niektóre wcześniejsze teksty, patrzy na nie „z obrzydzeniem”. Postanawia odrzucić je „na amen”. Fakt, w takich warunkach nie da się pracować. 23 „ZBYT MAŁO NA STWORZENIE HIPOTEZY” Nie można być jednocześnie twórcą i tworzywem, jak mawiał klasyk w Rejsie. Nie można zarazem pisać i być bezlitośnie kpiarskim, sarkastycznym krytykiem własnej twórczości. Nie można zabijać czegoś, co nie ujrzało jeszcze światła dziennego. Beksiński ignoruje wszystkie te zasady. Staje się katem własnego pisarstwa. I po raz kolejny – po fotografii – definitywnie porzuca jedną z form artystycznej działalności. Czyni to pod wpływem irytacji własną „niemożnością” dotarcia na wyższy poziom, a dodatkowo sfrustrowany odkrywanym co rusz naśladownictwem innych czy „powtarzaniem się”. To jego suwerenna decyzja i nie ma co się wymawiać potem „interwencjami kolegów i znajomych”. Nie ma co opowiadać po fakcie w listach, że „dobrzy ludzie mu to wyperswadowali”. Sam sobie ten los zgotował. Z perspektywy czasu decyzja Beksińskiego okazuje się pewnie słuszna. Miałby „bratać się” z wydawcami i redaktorami? Użerać się z urzędnikami przydzielającymi dodat- Zdzisław Beksiński w 1999 r., www.muzeum.sanok.pl 24 — Literatura — kowe ilości papieru? Zabiegać o dobre opinie krytyków, wypijając z nimi kolejne wódeczki w dalekiej stolicy? To zdecydowanie nie jego styl. Zaprzyjaźnia się ostrożnie, z domu wyjeżdżać nie lubi. Poza tym ceni swoje dwa metry kwadratowe przed sztalugą, które dają poczucie pełnej swobody twórczej. W następnej dekadzie potwierdzi się, że to właśnie malarstwo przynosi mu rozgłos i coraz większy sukces komercyjny. Więc chyba dobrze się stało, że pisarzem nie został? Nie został, ale i nie zapomniał. Nie zniszczył teczki z maszynopisami. Nawet w 1977 r., gdy w dziejach rodziny dochodzi do ważnego zwrotu: Beksińscy wyprowadzają się z rodzinnego Sanoka do Warszawy. Niemal w przeddzień wyjazdu Zdzisław postanawia dokonać symbolicznego odcięcia się od mniej chlubnej przeszłości: na podwórku starego rodzinnego domu pali wszystko, co w swojej twórczości uznaje za nieudane, mało ważne, przebrzmiałe. Opowiadań jednak nie ruszy – wędrują z nim do stolicy. Tam zdarzy mu się jeszcze kilka razy w prywatnych rozmowach wspomnieć o dawnych próbach pisarskich, lecz czyni to zwykle ze wstydem, czasem nawet ostentacyjnie lekceważąco. Marszandowi Piotrowi Dmochowskiemu, który w latach osiemdziesiątych dopytuje o zapomniane literackie wprawki, artysta odczyta w końcu parę fragmentów, ale robi to bardzo nieudolnie, zgrywa się – taka zamierzona autokompromitacja, pogardliwe rozprawienie się z dawnymi „wybrykami”. W wąskim gronie osób, do których ma zaufanie, zdarzy mu się w następnej dekadzie „Konspekt” 2/2015 (55) jednak przyznać do całkiem ludzkiego strachu: strachu przed utraceniem talentu plastycznego. „Co będzie, jeżeli się kiedyś obudzę i nie będę w stanie niczego namalować?” – pyta z lękiem swojego o parę lat starszego mentora Tadeusza Turkowskiego, też artystę i sanoczanina. A gdyby ta „czarna godzina” malarza nadeszła – zastanawia się dalej – czy wtedy właśnie literatura nie mogłaby być „ostatnią deską ratunku”? Nie ma okazji się o tym przekonać. Wciąż ma pomysły, wciąż odnajduje nowe inspiracje. Stara teczka z prozatorskimi tekstami spokojnie leży w schowku. Okazją do wydobycia jej z zapomnienia będzie więc nie nagła utrata talentu, lecz utrata życia. Tragiczna. Na mocy testamentu maszynopisy trafiają wraz z resztą ocalonej spuścizny artysty do sanockiego Muzeum Historycznego. Minie kolejnych dziesięć lat, zanim wybór tekstów zostanie wreszcie po raz pierwszy wydany drukiem. Ale czy warto? Podobnie pyta narrator w zakończeniu jego opowiadania Piasek. Najpierw zastrzega się: „Ja nie wierzę w tę szansę, ale mogę się mylić”, a potem wątpi: „Ale czy warto?” Cóż, dotychczasowemu wizerunkowi Beksińskiego z pewnością taka publikacja nie zaszkodzi; może raczej powiększyć grupę jego fanów. Oto znowu powraca na scenę on – nieprzeciętny, kontrowersyjny, wszechstronny talent. Twórca bez kompleksów, choć zarazem skromny i powściągliwy. Artysta niemal doskonały, który już do końca, nawet w stolicy, pozostał „samotnikiem z Sanoka”. — Proza — ZDZISŁAW BEKSIŃSKI Plac egzekucji* T o jest opis miasta. To jest opis miasta. Plac egzekucji jest w środku. Miasto zbudowane jest zapewne na planie kołowym, o ile takie plany nazywa się kołowymi; jest osiem ulic, których osie przecinają się w jednym punkcie, i jest bardzo wiele zamkniętych ulic okrężnych, otaczających coraz większymi kręgami teoretyczny punkt przecięcia się tych osi. W środku, koncentrycznie w stosunku do całego planu, znajduje się okrągły, lecz chyba niedostępny plac. Jest to plac egzekucji. Na ulicy okrężnej słychać kroki. Ulica okrężna jest przecięta w ośmiu równo od siebie oddalonych miejscach. Te przecięcia to ulice dośrodkowe zmierzające do centrum. Kroki zbliżają się do każdego z tych przecięć, zwalniają i następnie pokonują odległość dzielącą je od następnego przecięcia, gdzie znowu zwalniają. Z każdego przecięcia widać nieskończoną w obu kierunkach perspektywę ulic, których osie spotykają się w jednym punkcie i dlatego właśnie założenie, że miasto zbudowane jest na pla* Pierwotnie opowiadanie Z. Beksińskiego Plac egzekucji ukazało się w tomie: Z. Beksiński, Opowiadania, wybór i oprac. T. Chomiszczak, Wydawnictwo BOSZ, Olszanica 2015, s. 105‒116. Publikacja na łamach „Konspektu” była możliwa dzięki uprzejmości Dyrektora Muzeum Historycznego w Sanoku p. Wiesława Banacha, dr. Tomasza Chomiszczaka oraz Wydawnictwa BOSZ, za co redakcja pisma składa serdeczne podziękowania. Właścicielem praw autorskich do prozy Z. Beksińskiego jest Muzeum Historyczne w Sanoku. nie kołowym, wydaje się niezupełnie pewne, bo nie można sprawdzić, czy miasto posiada granice i czy w związku z tym jest kołem; wiadomo tylko, że okrągły jest plac egzekucji, który znajduje się w centrum, i [że] okrągłe są te ulice okrężne, które znajdują się stosunkowo blisko placu egzekucji; nie wiadomo, jakie są ulice, które znajdują się bardzo daleko od placu egzekucji, bo perspektywa ich ginie we mgle, krzywizna – o ile istnieje – jest niedostrzegalna, a odległości są tak wielkie, że sprawdzenie, czy ulica ta przecina się w ośmiu równo od siebie oddalonych punktach z ulicami dośrodkowymi, jak też i to, czy zamyka się na planie okrężnym, wydaje się niemożliwe. Sytuując jednak na zasadzie ekstrapolacji ulice dalsze na podobieństwo bliższych, można by było dojść do dość prawdopodobnego wniosku, iż ulice te są jednak kołami, olbrzymimi kołami, i zbudowane są tak jak i ulice bliskie centrum: na planie zamkniętym. Do wniosku tego jednak dojść można jedynie wtedy, gdy zna się plan całego miasta lub chociażby plan centrum, gdyż w przeciwnym wypadku wszelka ekstrapolacja jest absolutnie niemożliwa i odbijane płaskim echem kroki w nieskończoność krążyć mogą po jednej z bardzo dalekich ulic okrężnych, nie natrafiając nigdy na inne kroki ani na swe własne zapomniane ślady. Kroki słychać teraz na jednej z ulic okrężnych; kroki zbliżają się do każdego z ośmiu przecięć ulicy okrężnej, zwalniają i następnie pokonują odległość dzielącą je od następnego 26 — Proza — przecięcia. Nieznany jest czas pokonywania odległości pomiędzy przecięciami, nieznana jest odległość tych przecięć i nieznana jest ulica okrężna, na której słychać kroki. Być może na wszystkich ulicach okrężnych rozlegają się w tej chwili kroki, może rozlegają się tylko na niektórych ulicach okrężnych, może tylko na jednej ulicy; bez względu jednak na to, czy słychać je na jednej ulicy, czy na wielu, czy też na wszystkich (a wymyka się to już zupełnie wyobraźni) – są tak samo samotne i tak samo bezosobowe, kłapią monotonnie jak tykanie zegara, zwalniają przed przecięciami ulic, skąd widać by było plac egzekucji, gdyby nie olbrzymie odległości i brak jakichkolwiek drogowskazów, i przyspieszają natychmiast po ich przekroczeniu. Plac egzekucji znajduje się w centrum, a w jego centrum przecinają się osie ośmiu ulic dośrodkowych. Plac egzekucji jest niedostępny. Nawet ulice znajdujące się blisko placu egzekucji są niedostępne; może zresztą nie są niedostępne, lecz bardzo trudno osiągalne. Wśród olbrzymiej ilości ulic okrężnych, która być może mierzona jest nieskończonością, ulice leżące blisko placu egzekucji są ulicami szczególnymi i nielicznymi. Już dwudziesta – licząc od centrum – ulica okrężna jest ulicą bardzo odległą od placu egzekucji; cóż dopiero powiedzieć o ulicy dwusetnej i ulicy dwutysięcznej, a ulic tych jest jeszcze więcej i więcej, i wydaje się, że jeżeli nawet całe miasto ma wymiary skończone, to w każdym razie budują się gdzieś na peryferiach stale nowe ulice i stale nowe koncentryczne dzielnice i ich wzrost jest szybszy niż szybkość kroków; zresztą żadne kroki nie rozlegają się na ulicach dośrodkowych, które z równym skutkiem nazwać by można ulicami odśrodkowymi; kroki rozlegają się tylko na ulicach okrężnych, natomiast ulice dośrodkowe są puste, pozbawione dźwięku i ruchu, otwarte z jednej strony na prawdopodobną nieskończoność, z drugiej na plac egzekucji i swoje własne odbicie – ulicę przeciwległą, która ginie wreszcie we mgle, lecz nie wiadomo, czy gdziekolwiek „Konspekt” 2/2015 (55) się kończy. Plac egzekucji jest w środku i jest niedostępny. Ulice okrężne przecięte są w ośmiu miejscach ulicami dośrodkowymi, a w ośmiu innych miejscach wychodzą na nie okna korytarzy. Okna korytarzy są nieoszklone; stanowią one zakończenie korytarzy, które przewiercają centralnie wszystkie bloki zabudowań i których osie przecinają się na samym środku placu egzekucji, w tym samym punkcie, w którym przecinają się osie wszystkich ośmiu ulic dośrodkowych. Korytarze są zapewne niesłychanie mroczne; każdy z nich oświetlony jest zaledwie dwoma znajdującymi się po obu jego końcach nieoszklonymi oknami, które wychodzą na dwie leżące najbliżej siebie ulice okrężne i w perspektywie których widać okna wlotowe następnego korytarza sąsiadującego o jedną ulicę okrężną bloku; potem widać korytarz tego bloku i w perspektywie tego korytarza okno znajdujące się na jego końcu, a za nim okno korytarza znajdującego się po przeciwnej stronie następnej ulicy okrężnej, i w ten sposób coraz dalej i dalej, wśród niepozwalającego na odróżnienie szczegółów mroku, ciągnie się przerywany oknami i ulicami okrężnymi korytarz, w zamknięciu którego po obu stronach jak dwie gwiazdy lśnią ostatnie okna. Być może zresztą na końcu korytarza jest lustro i wobec tego jedna z tych gwiazd jest odbiciem; są to jednak hipotezy dalekie od jakiejkolwiek możliwości sprawdzenia. Po jednej stronie korytarzy znajdują się peryferie miasta lub być może nieskończoność, po drugiej stronie leży plac egzekucji; po jego przecięciu oś korytarza trafia na oś korytarza biegnącą od przeciwnej strony miasta, można więc przyjąć twierdzenie, iż po obu stronach korytarza widać gwiazdę świecącą na peryferiach miasta lub w nieskończoności. A może to tylko o trzy korytarze dalej stoi ktoś nieruchomy z zapaloną lampą w ręce? Nie można tego sprawdzić, żadne kroki nie rozlegają się w korytarzach, dostępne są one jedynie myśli; informacje na ich temat są niepewne choćby z tego powodu, że nie ma w korytarzach in- „Konspekt” 2/2015 (55) — Proza — formatorów i nikt na ulicach okrężnych nie czeka na informację. Z punktu widzenia korytarzy plac egzekucji wydaje się równie niedostępny i odległy jak z punktu widzenia ulic dośrodkowych i ulic okrężnych. Istnieje pewne wyobrażenie; naturalnie nie wiadomo, czy wyobrażenie to jest ścisłe lub czy w ogóle cokolwiek odpowiada temu wyobrażeniu. Wyobrażenie bowiem jest ekstrapolacją mającą zresztą charakter zaledwie przybliżony, a opartą na przeświadczeniu, iż układ, którego to wyobrażenie dotyczy, wygląda w ten sposób, jak zostało to przedstawione, a wiadomo, że nic nie jest absolutnie pewne; i nawet fakt, że ulice okrężne budowane są na planie zamkniętym, który ma kształt koła, że są względem siebie koncentryczne – ma (jeżeli idzie o ulice w znacznym stopniu odległe od placu egzekucji) charakter jedynie hipotetyczny jak szereg innych faktów, co w konsekwencji swojej powodować może, iż wspomniane wyobrażenie nie odpowiada prawdzie obiektywnej. Wyobrażenie to przedstawione w słowach brzmiałoby mniej więcej tak: plan miasta to pajęczyna, ulice dośrodkowe i korytarze to konstrukcja pajęczyny, ulice okrężne to jej umocnienie i zagęszczenie, ulice dośrodkowe prowadzą do placu egzekucji, plac egzekucji znajduje się w centrum. Na placu egzekucji znajduje się pająk. Tak brzmi treść wyobrażenia. Plac egzekucji znajduje się w centrum. W związku z wyobrażeniem powstają pytania, liczne wątpliwości, wyobrażenie otacza od początku jego powstania atmosfera niepewności i okrywa mrok. W którą stronę zwrócona jest głowa pająka? Jest osiem ulic dośrodkowych. Czy głowa pająka zwrócona jest w jedną z ośmiu ulic, czy też zwrócona jest w jeden z ośmiu korytarzy, a każda z jego ośmiu nóg wyrasta z jednej z ośmiu ulic? Czy kroki rozlegające się w ulicach okrężnych lub w jednej z ulic okrężnych pozostają w jakimś związku z pająkiem? Na pewno pozostają, o ile związane są w jakiś sposób z konstrukcją pajęczyny; nie wiadomo jednak, czy pozostają w bezpo- 27 średnim związku z pająkiem. Z pająkiem i jego zadaniem, gdyż – założywszy w centrum placu egzekucji istnienie pająka – nie można pominąć również tego, iż to umiejscowienie w centrum pajęczyny posiada określone zadanie, a tym zadaniem jest zaspokojenie głodu. Plac egzekucji jest niedostępny. Niedostępne lub prawie niedostępne są ulice leżące w pobliżu placu egzekucji. Fakt ten w olbrzymim stopniu utrudnia jakiekolwiek hipotezy na temat zamiarów, wyglądu i usytuowania pająka względem budynków i ulic, jak też samo stwierdzenie jego istnienia. Istnieje bowiem domniemanie oparte na przytoczonym wyżej wyobrażeniu, że pajęczyna jest niesłychanie stara, nierozbudowana i nieremontowana, a pająk, który znajduje się na placu egzekucji, jest nieżywy. Pajęczyna stara i już nieużywana byłaby na pewno w wielu miejscach uszkodzona, co byłoby naturalnie możliwe do sprawdzenia, pod warunkiem że odległości dzielące jedną ulicę okrężną od drugiej nie byłyby tak niesłychanie wielkie i że całość miasta będącego pajęczyną nie rozpościerałaby się na tak zawrotnych przestrzennie terenach. Naturalnie wszelkie domysły na temat trwającej stale na peryferiach permanentnej rozbudowy miasta byłyby w takiej sytuacji pozbawione podstaw. Inne domniemanie również oparte na wyobrażeniu o pajęczynie i pająku mówi, iż pająk jest wprawdzie żywy i okresowo zaspokaja swój głód, lecz w wyborze pożywienia kieruje się przypadkiem, procentowym odsiewem spośród wszelkich możliwości. Domniemanie to powiada, że pająk jest ślepy i pożywieniem jego staje się wyłącznie to, co wpada na niego bezpośrednio, że pająk nie jest zdolny do wyszukiwania pożywienia lub do ataku, znajduje się po prostu na placu egzekucji i czeka. Domniemanie to z pozoru pozostaje w sprzeczności z twierdzeniem, iż okolice placu egzekucji są niezwykle trudno osiągalne, a sam plac egzekucji jest niedostępny. Twierdzenie to jednak postawione było w związku z krokami, których dźwięk rozlega się na jednej z ulic okrężnych, a być 28 — Proza — „Konspekt” 2/2015 (55) Zdzisław Beksiński w sanockim mieszkaniu, ok. 1976 r. (fot. ze zbiorów z Muzeum Historycznego w Sanoku) może także i na innych ulicach okrężnych. Nic jednak nie wskazuje na to, że rozlegające się kroki pozostają w jakimkolwiek bezpośrednim związku z pająkiem i jego głodem. Muchy nie przychodzą do pająka po nitkach pajęczyny, lecz lecąc prostopadle do niej, wpadają i rozdzierają ją swym impetem, a następnie dopiero, oplątane i zmęczone, padają łupem pająka. Jeśli pająk jest ślepy, mucha, aby zostać jego łupem, wpaść by musiała w samo serce placu egzekucji! Nie mogłaby wylecieć spod ziemi, spaść by musiała pionowo z nieba wprost na znajdującego się w centrum pająka. [Możliwe], że plan miasta nie jest zwykłą pajęczyną, lecz być może alegorią pajęczyny, parabolą niezwiązaną zbyt ściśle aluzją do stanu faktycznego, że pająk nie jest zwykłym pająkiem, takim jakiego spotyka się w zakurzonych kątach zwykłego świata, który być może znajduje się poza granicami miasta – o ile miasto w ogóle posiada granice i o ile w ogóle poza jego granicami znajduje się zwykły świat – lecz stanowi tylko ideę pająka, jest nieznaną siłą, która czeka na placu egzekucji na zaspokojenie głodu, na codzienną lub cogodzinną ofiarę, być może siłą już martwą lub znajdującą się aktualnie w stanie agonii; lecz ponieważ plac egzekucji jest niedostępny, nie można dowiedzieć się nic o charakterze tej siły, o jej wielkości i o tym, czy należy ona do teraźniejszości, czy do przeszłości, czy też może do przyszłości; nie można by się było o tym dowiedzieć nawet wtedy, gdyby na placu egzekucji znajdowali się informatorzy, bo i tak nie mieliby kogo informować. Na placu egzekucji nie ma jednak informatorów, plac egzekucji jest niedostępny, a w mieście nie ma tych, których można by było poinformować, a zresztą sam system informacji jest zapewne zniszczony, może nie został nigdy wybudowany, nie można nigdzie natknąć się na jego ślady, poprzecinane lub pozrywane druty, anteny nadawczo-odbiorcze, lustra słoneczne, strzępy gazet ze zwykłego świata, który być może znajduje się poza granicami miasta – o ile w ogóle miasto posiada granice i o ile cokolwiek się poza nimi znajduje. Jest zupełna pustka. Centrum miasta stanowi plac egzekucji, z którego w osiem stron rozchodzą się ulice odśrodkowe lub dośrodkowe i w osiem stron rozchodzą się korytarze budynków. „Konspekt” 2/2015 (55) — Proza — Wokół placu egzekucji koncentrycznie, w równych odstępach założone są na zamkniętych planach o kształcie koła ulice okrężne. Na jednej z nich lub na kilku, może na wszystkich – lecz nie wiadomo, czy można użyć określenia „wszystkie” – brzmią kroki, miarowe kroki jak tykanie zegara; kroki zwalniają, dochodząc do przecięcia ulicy okrężnej przez jedną z ulic dośrodkowych, i z powrotem przyspieszają po jej przekroczeniu. Nieznany jest czas pokonywania przez kroki odległości pomiędzy jednym przecięciem ulicy okrężnej przez ulicę dośrodkową a drugim, nieznany jest obwód ulicy okrężnej ani też odległości pomiędzy poszczególnymi przecięciami. Być może czas pokonywania poszczególnych odcinków pomiędzy przecięciami wzrasta w miarę wzrastania długości tych odcinków, a te z kolei wzrastają w miarę wzrastania odległości od placu egzekucji; nie jest to jednak zupełnie pewne. Pojęcie czasu jest bowiem bardzo względne. Kroki na innych dłuższych odcinkach mogą być szybsze, zlewając się wreszcie w jednostajny szmer przechodzący w gwizd. Zwalnianie kroków przed każdą ulicą dośrodkową słyszalne jest wtedy jak wycie syreny alarmowej, wysoki ton obniżający się i znowu podwyższający, nieustanne monotonne glissando syreny alarmowej przechodzące na jeszcze dalszych ulicach w syczenie, aż wreszcie poza barierą słyszalności, wspinające się coraz wyżej po drabinie niedo- 29 stępnego dla ucha dźwięku, aż do ostatecznej granicy prędkości światła. Równie dobrze kroki na dalszych ulicach mogą nie być szybsze, lecz, zachowując niezmienną szybkość, mogą zmieniać swą długość, pokonując jednym skokiem kilometrowe odległości, odległe jak wybuchy zbłąkanych granatów, oddzielone od siebie warstwami mgły, milionami płytek chodnikowych, deszczem i wiatrem. W ciemnych korytarzach nieustannie lśnią gwiazdy przewodnie, lecz może to tylko ktoś stoi z lampą w ręce, nigdy niezdemaskowany, bo korytarze są puste, nie brzmi w nich nawet echo kroków rozlegających się na ulicy okrężnej, a może na innych ulicach okrężnych, a może wszystkich ulicach okrężnych. Na środku układu, w centrum miasta, tam gdzie przecinają się osie wszystkich ulic dośrodkowych, tam gdzie przecinają się osie wszystkich korytarzy, tam gdzie urbanista projektujący ulice okrężne postawił nóżkę wielkiego cyrkla, znajduje się plac egzekucji. Wyobrażenie powiada, że na placu egzekucji czeka pająk. Być może jest martwy, być może jest ślepy, może dopiero przyjdzie, a może już świeci jak atomowe słońce nad centrum Hiroszimy. To jest opis miasta. To jest opis miasta. Należy pamiętać, że została już może tylko jedna godzina. Może jedna minuta. A może jedna sekunda. Może zresztą nie pozostało już nic. Opracował Tomasz Chomiszczak — Rozmowy „Konspektu” — Muzyka pochodzi z nieba Rozmowa z Józefem Skrzekiem, liderem grupy SBB Robert Stawarz: Jak można, w tak młodym wieku, stworzyć dzieła takie jak: Pamiętnik Karoliny (1978), Ojciec chrzestny Dominika (1980) czy Memento z banalnym tryptykiem (1980)? To jest muzyka na wskroś nowoczesna, odkrywcza, nieprzemijająca i świeża nawet teraz, 37 lat od premiery… Kiedy powstawały te albumy, miał Pan 30, 32 lata. Był Pan zatem w wieku, w którym wielu muzyków dopiero rozpoczyna swoje kariery… Józef Skrzek: Dary Boże! A przy tym pasja i nieustanne przebywanie w świecie muzyki. Dobrze, dary Boże. Ale przecież talent nie jest w stanie zastąpić znajomości instrumentarium… Zatem dary Boże oraz nieustanne ćwiczenie, kształcenie się, ciągłe obcowanie z muzyką. Ona towarzyszy mi niemal od maleńkości, jest częścią mnie samego. Uczyłem się jej w szkole, na studiach, uczę się jej cały czas. Codziennie ćwiczę. Jest takie powiedzenie: „Którędy do filharmonii? Przez ćwiczenia!” W Pana muzyce znaczącą rolę odgrywają teksty. Jak je Pan wybiera? Zaczęło się od mojego spotkania z Julianem Matejem, czyli Romualdem Skopowskim (ale niech zostanie Julian Matej, bo on tak chciał). To była michałkowicka, czyli miejscowa, znajomość. On zakochał się w pewnej Laurze, pięknej brunetce. Spotkaliśmy się, bo Laura była moją sąsiadką. Pewnego dnia pokazał mi swoją książeczkę, zbiorek wierszy. Przeczytałem je z uwagą i coś mnie tknęło. To nie było typowe pisanie o miłości, to było coś więcej… Matej pisał: „z miłości jestem / z których krwi krew moja / z miłości jestem albo z woli męża”… Memento z banalnym tryptykiem zostało napisane do gotowego tekstu, a słowa utworu Moja ziemio wyśniona powstały do muzyki. Matejowi ostatnio się dostało, bo jako młody prawnik został wciągnięty do pewnych kręgów PRL, z którymi znajomość nie mogła wyjść nikomu na dobre… Pan jednak buntował się przeciwko systemowi. Jak wyglądał muzyczny bunt młodych ludzi w latach siedemdziesiątych, a jak wygląda obecnie? Dziś bunt przejawia się w działalności raperów, którzy śpiewają „co to za miasto, po co mi to wszystko, ja nie chcę nic” i tak dalej. Mój brat dołączył do nich i zaśpiewał: „O mój Śląsku, umierasz mi w biały dzień” w rytmie rapu. Oczywiście miał rację. Ale ja śpiewam: „O ziemio niedobra, o ziemio przegrana / Jam ci wierny jak gołąb szybujący w niebo”. „Konspekt” 2/2015 (55) — Rozmowy „Konspektu” — 31 Robert Stawarz i Marcin Kania z Józefem Skrzekiem, budynek Narodowej Orkiestry Symfonicznej Polskiego Radia w Katowicach, lipiec 2015 r. To tekst napisany przez moją żonę Alinę. Jest romantyczny, sentymentalny, bo kobiety takie bywają i wtedy są nasze. Śląsk jeszcze w czasach mojego dzieciństwa był mocarstwem. Wojewodą był Jerzy Ziętek, powstał Stadion Śląski, park Śląski, gruby szły, orkiestry grały, to był fason! Żyliśmy w tyglu, który się nazywał PRL. I w tym czasie zaczęło się rodzić coś, co znakomicie wyraża tekst Marka Milika Freedom with Us: „I, I love freedom / You, you love freedom / Everyone, Everyone should love freedom”. Bo bez wolności nic nie może istnieć. Utwór Freedom był tak nośny, mocny, przenikliwy, że gdziekolwiek go graliśmy – czy w ozdobionej czerwonymi gwiazdami Czechosłowacji, czy w NRD – zawsze czuliśmy łączność ze słuchaczami. Na koncercie w NRD podchodzili do nas żołnierze niemieccy i mówili: „Solidarität ist gut”, ale wypowiadali to po cichu, bo bali się obecnych w tłumie tajnych służb… W tym czasie SBB wychodziło na scenę z mocą. Nie bali- śmy się. Dlatego też mieliśmy zakaz wjazdu do ZSRR. Nie mogliśmy w ogóle jeździć na Wschód, bo byliśmy za bardzo znani i poważani w świecie „zgniłego kapitalizmu”. Co ciekawe jednak, z ZSRR dostawaliśmy od słuchaczy wiele listów. Nasza muzyka docierała tam za pośrednictwem fal radiowych oraz przemycanych płyt. W roku 1978 SBB dało niezapomniany koncert w Roskilde w Danii… Tak! Jest 2 lipca 1978 r., obchodzę trzydzieste urodziny. Zapowiedziano, że gramy na jednej scenie z Bobem Marleyem, królem reggae. Żeby tam się dostać, musiałem przemycić naszego Greka Apostolisa Anthimosa. Wziąłem paszport technicznego i w ten sposób wjechaliśmy do Danii. Zagraliśmy koncert po Marleyu. Ktoś mu powiedział, że mam urodziny, zatem zaśpiewał Happy Birthday, po czym podał mi jakąś faję… 32 — Rozmowy „Konspektu” — „Konspekt” 2/2015 (55) W imponującej sali koncertowej NOSPR Sztachnąłem się, stanąłem jak wryty. Mówię: „Dajcie mi coś do picia, bo chyba tu padnę”. Koledzy cucili mnie colą… Potem zagraliśmy na sprzęcie Rolling Stonesów. To był europejski Woodstock, wielkie wydarzenie. Ekipa Boba Marleya próbowała nam zabrać polymooga, bo nie mogli uwierzyć, że muzycy zza żelaznej kurtyny mogą mieć taki sprzęt. Jaka była Pana droga do kariery? Wychowałem się w typowym śląskim domu, w rodzinie górniczej, gdzie ojciec robił na grubie, mama zaś zajmowała się domem. Ukończyłem Średnią Szkołę Muzyczną im. Mieczysława Karłowicza w Katowicach. Gdy umarł ojciec, byłem na drugim roku studiów w katowickiej Akademii Muzycznej. W domu bieda. Wtedy przyjąłem propozycję Tadeusza Nalepy i zacząłem grać z zespołem Breakout. Myślałem, że wystarczy na to urlop dziekański, ale los inaczej zadysponował moim talentem… Jestem zatem po drugim roku Akademii i nagle wchodzę na zawodową scenę muzyczną właśnie z Breakoutem. Nagrywamy album 70a (1970). Po czym schodzę do piwnicy i zaczynam grać z nieznanym wówczas zespołem Silesian Blues Band. Nie wracam już na studia, bo czuję, że mogę zrobić coś innego, nowego. Coś, o czym nie usłyszę w Akademii ani w innej szkole. Poznaję znakomitego gitarzystę Apostolisa Anthimosa i wspaniałego perkusistę Jurka Piotrowskiego. I zaczynam z nimi „młócić” po klubach. Gonią nas sprzątaczki, bo to larum jak pieron, w końcu lokujemy się u mnie w domu, w malutkiej piwniczce, i ćwiczymy, ćwiczymy, ćwiczymy… Nikt na razie nie myśli, co będzie dalej. W pewnym momencie jest już taka bieda, że pojawiają się wierzyciele a my nie mamy z czego żyć. I nagle dostaję telegram od Czesława Niemena. Czesław organizuje supergrupę, która ma nagrywać dla CBS – Columbia Records i chce, abym grał jako basista i keyboardzista. Po czym zwie- „Konspekt” 2/2015 (55) — Rozmowy „Konspektu” — 33 Moog Józefa Skrzeka (fot. R. Stawarz) rzam się Czesławowi, że od kilku miesięcy ćwiczę ze swoim zespołem. Moją propozycję popiera Helmut Nadolski. Czesław posłuchał naszego grania i wówczas SBB weszło w skład Grupy Niemen. Z Czesławem przeżyliśmy naprawdę wspaniałe lata. Daliśmy wiele koncertów, powstały niezapomniane płyty: Strange Is This World (1972), Ode to Venus (1973), Niemen Vol. 1 i Niemen Vol. 2 (tzw. Marionetki, 1973). W pewnym momencie nasze drogi zaczęły się jednak rozchodzić. Pojawił się Franciszek Walicki, który zauważył naszą grupę. Stwierdził, że SBB jako trio jest znakomite. Zinterpretował nazwę jako „Szukaj, buduj, burz” i powiedział: „Nagrywajcie!” W 1974 r. ukazał się nasz pierwszy album koncertowy SBB 1 (skorpion na okładce to pomysł Walickiego), zaś rok później – pierwszy album studyjny Nowy horyzont (1975). Piotr Szulkin… Oglądałem jego filmy z zapartym tchem i tak samo słuchałem obecnej w nich muzyki. Piotr pojawił się moim życiu gdy jeszcze pracował w telewizji. Lubił rozmawiać ze mną o różnych sprawach związanych z muzyką. Do Golema (1978) zatrudnił mnie na jeden utwór… Obejrzałem ten film wiele razy właśnie po to, by posłuchać Pana muzyki. Zastanawiam się jednak, dlaczego Pana muzyka nie jest tak mroczna jak filmy Szulkina. Przez lata nauczyłem się, że wizje reżyserów są bardzo osobiste i że nie można w nie ingerować. Ścieżkę dźwiękową do Wojny światów – następnego stulecia miałem realizować z SBB, ale grupa była już zmęczona latami tułaczki i nieustannego grania. Ciągłym byciem w drodze, w drodze i jeszcze raz w drodze… W końcu muzykę do filmu zrealizowałem w składzie: Tomasz Szukalski, Robert Gola, Janusz Ziomber, Hubert Rutkowski i mój brat Jan „Kyks” Skrzek, który znakomicie zagrał na harmonijce ustnej. Bo Jasio 34 — Rozmowy „Konspektu” — przedtem robił na kopalni. Panowie, jak Jasiek zagrał na harmonijce przez radiowęzeł, to wszystkie chłopy rzucały kilofy i słuchały. On kochał muzykę. Był Ślązakiem z krwi i kości, do rany przyłóż. Ale kontynuujmy naszą opowieść… Jakiś czas później zetknąłem się z Jurkiem Skolimowskim. Zaproponował mi napisanie muzyki do drugiej części filmu Ręce do góry (do części pierwszej muzykę napisał Krzysztof Komeda Trzciński). To był czas nowych kroków. Do słów Kazimierza Wierzyńskiego nagrałem też z Haliną Frąckowiak album Ogród Luizy (1981). Rok 1981, który zakończył się polityczną katastrofą, był dla mnie dobry. Wraz z Tomkiem Szukalskim nagrałem jeszcze płytę Ambitus Extended. Po wprowadzeniu stanu wojennego dostałem wiadomość od aktora i reżysera Andrzeja Chrzanowskiego, że w Teatrze Narodowym w Warszawie przygotowuje sztukę Caligula według dramatu Alberta Camusa. Jest stan wojenny, początek roku 1982, a oni chcą grać Caligulę! Dzwoni Chrzanowski i mówi: „Zrobiłbyś coś dla nas”. Odpowiadam: „Zagram na żywo”. Rozstawiłem sprzęt w teatrze i słyszę, jak Piotr Fronczewski mówi: „Od dziś będzie głód!” Pomyślałem: „Coś niesamowitego!” Sztukę oczywiście natychmiast zdjęto z afisza, bo ktoś się zorientował, że opowiada o dyktaturze. Zaczął się dla mnie okres ciszy. Irek Dudek zaproponował mi, żebym zagrał z nim na Śląsku. Była wiosna 1982. Mieliśmy grać w hali w Jastrzębiu. Dostałem oczywiście „ochronę”. W pewnym momencie słyszę rozmowę zza ściany: „Ty, Franek, przyślij mi tu kilka osinobusów z chłopakami, bo tu wiela młodzieży i można na nich potrenować”. Wyszedłem na scenę, udałem, że mi wzmacniacz nawalił. Powiedziałem do Irka: „Nie gram”. Zrozumiał. Od 1982 r. nastał dla mnie czas oczekiwania. Za granicą wszyscy byli mi przychylni. Poznałem Alinę, wspaniałą kobietę i do dzisiaj moją żonę. Jeździłem do Hamburga, Gettyngi, ale nie mogłem wyemigrować. Wracałem do Polski. „Konspekt” 2/2015 (55) Dowiaduję się, że jest katastrofa w kopalni. Powiedziałem: zagram mszę w kościele św. Michała w Michałkowicach. Pamiętam jak dzisiaj, pod koniec 1982 r. zagrałem epitafium dla naszych ukochanych górników. To było dla mnie coś nowego. Gram na organach, syntezatorach, gram w emocjach. Kończę, wychodzę, a tu kobiety gadają: „Józek, jok tyś groł…” „Co? Tak źle?” „Nie! Tak fajnie”. W lutym 1983 r. zagrałem w kościele Św. Krzyża w Warszawie. Marzyłem, żeby zagrać w miejscu, gdzie znajduje się serce Fryderyka Chopina. Zagrałem więc podczas mszy za ojczyznę, jednej z tych, po których na Krakowskim Przedmieściu zwykle odbywały się demonstracje. Kończę, na chórze sznur ludzi, na czele Adam Hanuszkiewicz. Bierze mnie na stronę i mówi: „Chłopie, coś ty zrobił…” Był tam także Marek Biliński. Nagle stwierdziłem, że znalazłem się w odpowiednim miejscu i odpowiednim czasie. Że jestem wśród swoich. Mogłem wyjechać, ale nie umiałem… Jestem Polakiem na ojcowiźnie. Podjąłem decyzję, że wracam do Michałkowic. Założyłem rodzinę. Mamy trzy córki: Karinę, Luizę i Elżbietę. Karina planuje założyć akademię małego artysty, Luiza kształci się w Szkole Filmowej w Łodzi, Elżbieta jest natomiast na trzecim roku prawa na Uniwersytecie Śląskim. To moje rodzinne zaangażowanie procentuje. Moim dzieciom przekazuję to, co przekazała mi moja mama. Jestem Polakiem, jestem Ślązakiem. Jestem z rodziny Skrzeków. Marcin Kania: Czym jest dla Pana muzyka? Muzyka pochodzi z nieba, jest darem Bożym. Trzeba sobie z tym darem radzić, pogodzić z nim życie prywatne. Muzykę utożsamiam z przyrodą. Grałem w górach, grałem nad wodą, grałem pod ziemią. Nigdy nie zapomnę koncertu na przystani w Sztynorcie, który zacząłem, kiedy promienie wschodzącego słońca musnęły taflę wody. Grałem w planetariach, czując nad sobą Wieczność „Konspekt” 2/2015 (55) — Rozmowy „Konspektu” — 35 i porządek Kosmosu, którego jesteśmy cząstką. Dar komponowania pochłania czas i energię. Muszę zatem nieustannie się pilnować, żeby nie odlecieć za daleko i nie wylądować w jakimś dziwnym miejscu. Pod tym względem jestem przygotowany do życia. Jestem Ślązakiem na ojcowiźnie, Polakiem w swoim kraju, kocham życie i świat, jestem otwarty na ludzi. Im więcej wiem, tym staję się bardziej pokorny. Robert Stawarz: Pana słowa napełniają mnie radością, ponieważ utwierdzają mnie w przekonaniu, że muzyka, która spotkała mnie w życiu, pochodzi od niezwykłego człowieka. Tak sobie Pana wyobrażałem. To najważniejsze dla mnie przeżycie osobiste. Pan na swojej muzyce wychował niejedno pokolenie. Pieronie! Dziękuję! Marcin Kania: Chciałbym jeszcze zapytać o Pana brata, znakomitego bluesmana Jana „Kyksa” Skrzeka. Jakim był człowiekiem, jakim artystą? Jaka łączyła was więź? Braterstwo wynieśliśmy z domu, gdzie w jednym pokoju spało nas aż troje: ja, Janek i siostra Terenia. Byliśmy bardzo biedni. Od małego rodzice uczyli nas dyscypliny. Było to przygotowanie do trudnego życia. Było bardzo ciężko, ale pomagaliśmy sobie nawzajem. Miałem pięć lat, gdy na świat przyszedł Janek, dziewięć – gdy urodziła się Terenia. Byliśmy zgranym rodzeństwem. Od maleńkości uczyliśmy się żyć w trudnych warunkach, ale żyć razem. Jeśli rodzina jest zgrana, to pokona wszystkie przeciwności losu. Potem rodzice zaczęli przygotowywać nas do różnych ról życiowych. Tato powiedział: „Józek, ty bedziesz muzykiem. Janek, ty idziesz na kopalnia”. Terenia wybrała sport. Nauczyliśmy się poświęcenia, lojalności i szacunku wobec siebie. Kiedy ja jeździłem z Czesiem Niemenem czy SBB, Janek opiekował się domem. Było dla niego momentami trudne. Józef Skrzek podczas koncertu w Kalwarii Zebrzydowskiej, sierpień 2015 r. (fot. R. Stawarz) 36 — Rozmowy „Konspektu” — Terenia została mistrzynią Polski w łyżwiarstwie figurowym w 1974 i 1975 r., ja wydawałem płyty i koncertowałem, a Janek pracował na grubie. Wyczuwałem, że on też szuka swojej drogi. W pewnym momencie powiedziałem: „Mama, niech on zagra”. Mama nieco protestowała, lecz ja byłem nieugięty. Widziałem, jak było mu ciężko w kopalni, i wziąłem go na scenę. Powiedziałem: „Zagraj”. Powoli zaczął wchodzić w świat muzyki. Zagrał ze mną na ścieżce dźwiękowej do Wojny światów Szulkina, pojawił się na płycie SBB Memento z banalnym tryptykiem oraz na moim autorskim albumie Józefina (1981). Następnie zaczął wydawać własne płyty: Górnik blues (1986) i Nikt nie zawróci kijem Wisły (1988). Miał niesamowite wyczucie muzyki. Kiedy grał w kopalni, robota ustawała. Wszyscy słuchali… „Nie ma chopa / A wczoraj był z nami”! No tak, bo dzisiaj zginął na kopalni. „Zjechoł na dół / Ostatni roz”. Janek był oryginalny i autentyczny. Był Ślązakiem, najbliższym tym wszystkich zmachanym, utyranym. Nie ma takiego drugiego. Zawsze spotykaliśmy się w Wigilię. Czasami różne życiowe sytuacje pozbawiały nas radości. Ale tak jest w każdej rodzinie. Wydaje mi się, że w ostatnim okresie czuł się trochę samotny. W grudniu 2014 r. zagraliśmy koncert w Tarnowskich Górach. W styczniu zaczęły się jego dolegliwości sercowe, potem okazało się, że to był wylew. Lekarze uratowali go na dwa tygodnie. „Konspekt” 2/2015 (55) Potem nastąpił drugi wylew… Bardzo mi go brakuje. Kiedy ruszyłem w zaległą trasę koncertową, grałem utwór Bracie mój. I kiedy zaczynałem go grać, czułem, że widownia wie, co chcę powiedzieć: „Bracie mój, bracie mój, / światło życia, kamień ciemności […] / znakiem czasu jesteś tu”. Janek zasługuje na takie upamiętnienie. Odszedł człowiek, została po nim wspaniała muzyka… W której żyje… W której żyje. Pozostawił jedyną córeczkę Basię oraz wnuczki Zosię i Jagodę. I to jest jego dopełnienie… Janek był radosnym człowiekiem, szczęśliwym, że żyje. Mógł chodzić w jednych butach, byle miał przy sobie harmonijkę. Grał na Rawie Blues, w Jarocinie… Gdy wyszedł na scenę i tupnął, od razu porywał słuchaczy! W świecie artystycznym jest tak, że możesz być niesiony, niesiony i nagle bach – spadasz na beton. Wtedy bardzo potrzebni są mądrzy przyjaciele. Z Jankiem zawsze trzymaliśmy się razem… Robert Stawarz: Dziękujemy za rozmowę. Rozmawiali Robert Stawarz i Marcin Kania Wywiad zarejestrowano 10 lipca 2015 r. w siedzibie Narodowej Orkiestry Symfonicznej Polskiego Radia w Katowicach. — Piosenka — GABRIELA MEINARDI Edith Piaf – sztuka i życie to jedno Śpiewanie to moja ucieczka w inny świat Rok 2015 jest we Francji ponownie rokiem Edith Piaf – w grudniu minie dokładnie sto lat od narodzin ikony francuskiej piosenki, która zapisała w jej historii ważną kartę. Nazywana „wróbelkiem”, prawie niewidoczna na wielkiej scenie, potrafiła zawładnąć uczuciami nie tylko swoich rodaków. Oprócz talentu, przyciągała też widzów otaczająca ją legenda, wynikająca z dosyć powikłanej przeszłości i nieudanych związków uczuciowych, które zwiększały wymowę jej recitali. Życie prywatne Piaf było bez reszty podporządkowane sztuce. Napisano wiele jej biografii, ale niektóre fakty z życia pieśniarki pozostają nadal tajemnicą. Urodziła się 19 grudnia 1915 r. jako Edith Giovanna Gassion w Paryżu, w XX dzielnicy, przy ul. Belleville 72. Na tym domu znajduje się dziś pamiątkowa tablica. Niektóre źródła precyzują, że przyszła na świat na schodach do budynku, inne podają adres szpitala Tenon przy ul. de la Chine 4. Jej ojcem był akrobata Louis Alphonse Gassion, a matką piosenkarka Annetta Maillard (pseudonim Line Marsa). Edith odziedziczyła po matce wspaniały głos i urzekający uśmiech. Opuszczona przez rodziców zaraz po urodzeniu, pozostawała pod opieką babć – najpierw babki ze strony mamy, a później matki ojca, znanej jako Maman Titine, właścicielki domu publicznego w Bernay Nationaal Archief Edith Piaf Edith Piaf (1915–1963) w Normandii. Jako dorosła chętnie wracała wspomnieniami do spędzonych tam lat, które przeżyła w cieple i dostatku. Ojciec po powrocie z wojska w 1922 r. zabrał ją do Paryża jako członka swojej trupy baletowej. Edith spędzała młodość, śpiewając na paryskich ulicach. W 1930 r. opuściła ojca i śpiewała na ulicy w duecie z Simone Bertaut, która stała się jej przyjaciółką. Dwa lata później spotkała swoją pierwszą miłość – Louisa Duponta, który został ojcem jej jedynej córeczki Marcelle, zmarłej dwa lata później na zapalenie opon mózgowych. 38 — Piosenka — ŻYCIE W BLASKACH I CIENIACH SŁAWY W latach sławy Piaf mawiała, że jej uniwersytetem była ulica. W 1935 r. talent pieśniarki został dostrzeżony przez impresaria Louisa Lepléego, który zatrudnił ją w swoim kabarecie Gernys na Champs Elysées. Występowała tam pod pseudonimem La Môme Piaf – mały wróbelek1. Nie miała wyszkolonego głosu, ale jego barwa wyróżniała ją spośród innych śpiewaczek. Teksty piosenek, które pisała Margueritte Monnot, opowiadały o nieszczęściu, nędzy i życiu ulicy (Mon légionnaire, Hymne à l’amour, Milord, Les amants d’un jour). W 1936 r. Piaf nagrała swoją pierwszą płytę Les Mômes de la cloche w wytwórni Polydor. Leplée zrobił z niej największą artystkę Paryża i otworzył przed nią nowy, wspaniały świat. W 1936 r. karierą Piaf zachwiała śmierć Lepléego, który został zastrzelony w swoim mieszkaniu. Artystka znalazła się w kręgu podejrzanych, a prasa francuska wywołała skandal, co źle wpłynęło na jej wizerunek. Dzięki pomocy Raymonda Asso, autora tekstów i kompozytora, wróciła do łask publiczności i odniosła kolejny sukces nowymi piosenkami Le Fanion de la légion i C’est lui que mon coeur a choisi. W marcu 1937 r. Piaf rozpoczęła występy w paryskim music-hallu ABC. Szybko stała się wielką gwiazdą francuskiej piosenki. Wykonywała swe utwory w sposób żywiołowy i nieokiełzany, jak nie śpiewał do tej pory nikt. W tym czasie spotkała Danielle Bonel, która została do końca życia jej sekretarką i powierniczką. Kolejny próg kariery artystycznej przekroczyła z łatwością. W 1940 r. zatriumfowała na deskach teatru w sztuce Le bel indifférent, napisanej specjalnie dla niej przez Jeana Cocteau. Piaf grała w spektaklu siebie – gwiazdę porzuconą przez kochanka. Z Cocteau 1 „Piaf ” nazwał ją Louis Leplée: „Jesteś prawdziwym paryskim wróbelkiem i powinnaś nazywać się Moineau. La Môme moineau już istnieje, ale wróbel w argot znaczy Piaf. Będziesz więc la Môme Piaf ”. „Konspekt” 2/2015 (55) od pierwszej chwili znajomości połączyła ją przyjaźń. Było to nie tylko pokrewieństwo dusz, a więź ta okazała się tak silna, że nie zerwała jej nawet śmierć. Okres okupacji ponownie pozostawił skazę na wizerunku Piaf. Podejrzewano ją o kolaborację, ponieważ występowała na prywatnych przyjęciach dla nazistów. W 1944 r., pracując w Moulin Rouge, promowała młody talent Yves’a Montanda, z którym połączył ją romans. Zerwała z nim, gdy stał się niemal tak sławny jak ona. Protegowanym Piaf był również Charles Aznavour. W tym samym roku umarł ojciec Edith, a w następnym – matka. W 1945 r. sama zaczęła pisać teksty do piosenek. Rok później nagrała swój najsłynniejszy utwór La vie en rose. Występowała też w Comédie Française. W 1948 r. odniosła sukces artystyczny w czasie tournée po Stanach Zjednoczonych, gdzie poznała miłość swojego życia – Marcela Cerdana, boksera, mistrza świata wagi średniej. Rok później Cerdan zginął w katastrofie lotniczej na trasie Paryż–Nowy Jork. Jego śmierć pogrążyła Piaf w głębokim żalu. Zadedykowała mu Le hymne à l’amour. Śmierć Marcela była dla Piaf katastrofą, załamała się psychicznie – wszystkie dramaty, o których śpiewała, stały się nagle jej udziałem. Zanim spotkała Marcela, sama prowokowała dramaty, które wzbogacały jej sztukę. Śmierć Cerdana stała się punktem zwrotnym. Odtąd Piaf żyła na krawędzi obłędu i świadomie zmierzała do kresu. Po jego śmierci w głosie Piaf zabrzmiała nowa nuta – tragiczna determinacja. Popadła w mistycyzm i powtarzała: śmierć to początek nowego życia2. Jej stan zdrowia zaczął się pogarszać, a głos – przeciwnie – stał się jeszcze bardziej dramatyczny i melancholijny. Nagrywała nadal w Paryżu, ale nie zaprzestała zagranicznych tournées. Znane są jej kolejne romanse, m.in. z Georges’em Moustakim, który był autorem tekstu do piosenki Milord. J. Rawik, Hymn życia i miłości, Warszawa 1991, s 110–111 2 „Konspekt” 2/2015 (55) — Piosenka — W latach pięćdziesiątych, pomimo pogarszającego się stanu zdrowia, nadal nagrywała nowe piosenki i święciła triumfy na scenie, nie tylko francuskiej. W 1961 r. wystąpiła w paryskiej Olympii, gdzie zaśpiewała słynne Non, je ne regrette rien do tekstu Charles’a Dumonta i Michela Vaucaire’a. W pozycji stojącej na scenie utrzymywała ją znaczna dawka morfiny, od której była już uzależniona. W 1962 r., w wieku 47 lat, chora i wyczerpana, poślubiła 26-letniego Theophanisa Lamboukasa, znanego jako Théo Sarapo. Razem jeszcze zdążyli zaśpiewać A quoi sert l’amour do tekstu Michela Emera. Na początku 1963 r. Piaf nagrała swoją ostatnią piosenkę L’Homme de Berlin, napisaną przez Francisa Lai i Michèle Vendôme. Wielka artystka zmarła 10 października 1963 r. w Grasse na Lazurowym Wybrzeżu na raka wątroby, w ramionach swojej sekretarki Danielle Bonel. Pragnęła umrzeć na scenie, jej zgon nastąpił jednak podczas wakacji. Wiadomość o śmierci artystki podano oficjalnie dopiero następnego dnia, a zwłoki przewieziono do Paryża w tajemnicy. Tego samego dnia ogłoszono śmierć jej wieloletniego przyjaciela Jeana Cocteau. Pieśniarka została pochowana na cmentarzu Père Lachaise u boku swoich najbliższych. Ze względu na tryb życia Piaf kardynał archidiecezji paryskiej odmówił odprawienia mszy żałobnej. Ojciec Thouvenin de Villaret udzielił jej pośmiertnego błogosławieństwa już nad grobem. Ostatnie słowa Edith Piaf ponoć brzmiały: „Musisz zapłacić za każdą głupotę popełnioną w życiu”. Do końca pragnęła pozostać wielka i tak się stało. Kiedy kurtyna nad życiem wielkiej pieśniarki opadła na zawsze, pozostał jej niepowtarzalny głos i ponadczasowe teksty piosenek. ŻYCIE NA EKRANIE I W LUDZKIEJ PAMIĘCI Piaf nie tylko śpiewała, była również aktorką. W 1938 r. zrealizowała swój pierwszy film La 39 Garçonne (Chłopczyca) w reżyserii Jeana de Limur. Jest to adaptacja popularnej w owym czasie powieści Victora Margueritte’a. Piaf zagrała w niej epizodyczną rólkę u boku sławnej Marie Bell. W 1941 r. wystąpiła w obrazie Montmartre sur Seine (Montmartre nad Sekwaną) Georges’a Lacombe’a z Paulem Meurisse’em, jej kolejnym partnerem. Film opowiadający historię małej kwiaciarki, która została gwiazdą, nie odniósł dużego sukcesu, ale pozwolił Piaf uwierzyć w siebie. Życie ikony francuskiej piosenki było wdzięcznym tematem dla filmowców. Po jej śmierci powstało kilka filmów biograficznych. W 1974 r. Guy Casaril nakręcił pierwszy film o jej życiu, zatytułowany po prostu Piaf, z udziałem Brigitte Ariel. Związek artystki z Cerdanem stał się tematem obrazu Edith et Marcel (1983) w reżyserii Claude’a Leloucha. Najsłynniejszy jest na pewno film z 2007 r. La Môme (tytuł polski Niczego nie żałuję – Edit Piaf) w reżyserii Oliviera Dakana, w którym główną rolę zagrała Marion Cotillard. Już w 1967 r. powstało w Paryżu Towarzystwo Przyjaciół Edith Piaf (Association Les Amis d’Edith Piaf), którego celem jest kultywowanie jej pamięci, założone przez Bernarda Marchois. Towarzystwo skupia wielbicieli głosu i piosenek artystki, propaguje też jej dorobek fonograficzny. Obecnie dyrektorem Towarzystwa, które liczy około 6000 członków zarówno we Francji, jak i za granicą, jest Jacqueline Boyer, pasierbica Edith Piaf. Jego członkiem honorowym jest też Towarzystwo Przyjaźni Polsko-Francuskiej. W 1977 r., również z inicjatywy B. Marchois, powstało muzeum poświęcone wielkiej artystce. Mieści się ono w Paryżu, w dzielnicy Ménilmontant przy Crespin du Gast nr 5. W dwupokojowym mieszkaniu znajdują się pamiątki – osobiste przedmioty gwiazdy: suknie, listy, plakaty, obrazy, rzeźby, płyty, kolekcja porcelany. Pośród obrazów można tu znaleźć portret Piaf śpiewającej w paryskiej Olympii, namalowany przez Alexandra 40 — Piosenka — Chaussata, i wiele plakatów Charles’a Kiffera. Jednym z najcenniejszych eksponatów jest własnoręcznie napisany testament Piaf, w którym zapisuje wszystko Théo Lamboukasowi, ostatniemu mężowi. Wszystko, co tu zgromadzono, przypomina życie artystki i sztukę, której je poświęciła. ŻYCIE JAKO POWIEŚĆ BIOGRAFICZNA Najnowsze prace badaczy życia Piaf świadczą o tym, że jej legenda często przemilcza fakty nie zawsze korzystne dla wizerunku artystki, która z dziecka ulicy stała się gwiazdą światowego formatu. Jej burzliwy życiorys, pełen sukcesów i upadków, stał się natchnieniem dla jej siostry Denise Gassion. W książce Piaf moja siostra3 odtworzyła ona szczegółowo koleje życia Edith. To wyjątkowa biografia. W jej zakończeniu autorka zamieściła wybrane listy siostry i przesłanie: C’est qu’Edith dorme désormais tranquille. Qu’elle repose en paix ! C’est la mon voeu le plus cher. Je suis sure qu’elle est de mon avis et qu’elle me sourit dans cette immensité qu’est le ciel. (s. 201) Niech Edith śpi odtąd spokojnie. Niech spoczywa w pokoju! To jest moje najważniejsze życzenie. Jestem pewna, że ona jest tego samego zdania, że uśmiecha się gdzieś tam w niebieskiej wieczności. (przeł. G. M.). Poza książką siostry ukazało się też wiele innych biografii we Francji i na świecie. Christie Laum, autorka jednej z nowszych, podkreśla szczególnie hojność i skromność artystki. Na scenie zawsze przypominała małą dziewczynkę w małej czarnej sukience. Symbolizowała atmosferę Paryża. „Edith była Paryżem, a Paryż był Edith” – pisze Laum4. Jej publiczność składała się z przed- stawicieli wszystkich grup społecznych – od najbiedniejszych do najbogatszych. Jej piosenki poruszały serca wszystkich. Mimo sukcesów był w niej jednak także smutek. Brakowało jej prawdziwej rodziny, którą wcześnie straciła. Polskie wydanie najnowszej biografii Edith i Teresa. Święta i grzesznica ukazało się w marcu 2015 r. nakładem poznańskiej oficyny Flos Carmeli55. Jej autorami są francuska dziennikarka Jacqueline Cartier i fotoreporter Hugues Vassal – przyjaciel Piaf w ostatnich sześciu latach jej życia. Książka opowiada o tym, co łączyło Piaf oraz św. Teresę z Lisieux, artystka uważała bowiem, że to jej zawdzięczała przywrócenie wzroku, a także sukcesy twórcze. W Polsce jednak najbardziej znana jest cytowana wcześniej książka piosenkarki Joanny Rawik pt. Hymn życia i miłości. Był to debiut pisarski autorki, a zarazem skromny hołd dla Artystki. Wybrańcy bogów umierają młodo. Piaf zapłaciła przedwczesną śmiercią za swoją sztukę. W śpiewie dokonywał się proces jej samounicestwienia – pisze w swojej książce Joanna Rawik, która umieściła w swoim repertuarze kilka piosenek Piaf i chętnie śpiewa je do tej pory, m.in. Je ne regrette rien… (Nie żałuję niczego). Wiadomość o śmierci Piaf w 1963 r. zaskoczyła ją podczas pobytu w Pradze. Kiedy później stanęła nad grobem pieśniarki na Père Lachaise, stała się ona jej jeszcze bliższa. Była też dumna, kiedy podczas swojego występu w paryskiej Olympii stanęła na legendarnej scenie, na której kiedyś śpiewała wielka Piaf. Śpiew Piaf jest, jak przed laty, przejmujący, głęboki, ludzki, a w swojej wielkiej prawdzie ponadczasowy. Ten śpiew to płonąca pochodnia J. Cartier, H. Vassal, Edith et Thérèse : la sainte et la pécheresse, Strasbourg 2012; przekł. polski: Edith i Teresa. Święta i grzesznica, przeł. K. Rogalska, Poznań 2015. 5 D. Gassion, Piaf, ma soeur, Paris 1977. 4 Ch. Laum, Le dernier amour Edith Piaf, Paris 2013. 3 „Konspekt” 2/2015 (55) „Konspekt” 2/2015 (55) — Piosenka — – napisała w przedmowie do swojej książki. Dalej wspomina: W ciele wulkan, w repertuarze dynamit. Cały geniusz mieścił się w jej głosie, była zwyczajna w interpretacji, po prostu stawała i śpiewała. W jej głosie na zawsze pozostała przestrzeń i brzmienie, które przychodzi do słuchacza z daleka. Śpiewając o miłości, przeczuwała mgliście jej piękno. Jej życie było jak powieść kryminalna. ŻYCIE PO ŚMIERCI – LEGENDA Rok 1988, ćwierć wieku po śmierci wielkiej artystki, ogłoszono po raz pierwszy rokiem Edith Piaf, aby uczcić jej pamięć. W 2003 r. mer Paryża Bertrand Delanoë odsłonił statuetkę pieśniarki na placu jej imienia, kilka metrów od szpitala Tenon. W Polsce popiersie Piaf autorstwa Pawła Cieśli zostało odsłonięte w Alei Sław na skwerze Harcerskim w Kielcach w 2006 r. Pół wieku po śmierci postać i piosenki Piaf żyją nadal w pamięci jej fanów i utwierdzają ich w przekonaniu, że pieśniarka ta była i jest zjawiskiem niepowtarzalnym i że nie pojawi się już nowa Piaf. W Polsce pamięć o artystce jest też ciągle żywa, szczególnie w Krakowie, gdzie od 2009 r. Towarzystwo Przyjaźni Polsko-Francuskiej organizuje Międzynarodowy Festiwal Piosenki Francuskiej, który gromadzi wielbicieli niedoścignionego talentu Piaf. Dyrektorem Festiwalu jest prezes TPPF Leszek Poznański. Wydarzeniu towarzyszą konferencje i wystawy, ale głównym jego punktem jest otwarty konkurs dla wokalistów, w którym biorą udział zarówno wykonawcy profesjonalni, jak i amatorzy. Międzynarodowe jury przyznaje od pięciu lat Grand Prix Edith Piaf, a także nagrody specjalne oraz wyróżnienia. Honorowym gościem i jurorem jest regularnie Bernard Marchois, założyciel i właściciel Muzeum Edith Piaf w Paryżu, a także ludzie z krakowskiego środowiska kulturalnego, m.in. Jacek Wójcicki, Mieczysław Święch. B. Marchois 41 z uznaniem mówił o organizacji festiwalu i chwalił poziom polskich wykonawców. Jest to jedyny taki festiwal poza Francją. Pięćdziesiąta rocznica śmierci Piaf w 2013 r. została w Polsce uczczona w Zielonej Górze, gdzie Lubuski Teatr przygotował trzygodzinny spektakl muzyczny Piaf, zrealizowany na podstawie sztuki angielskiej dramatopisarki Pam Gems w reżyserii Jana Szurmieja. Teksty piosenek zostały przetłumaczone na język polski przez Andrzeja Ozgę, a zaśpiewała je Anna Haba. W opinii recenzentów udanie wcieliła się w artystkę, zasłużyła też na uznanie za wykonanie piosenek. Zaśpiewała je we własnej interpretacji, nie próbując mierzyć się z legendą. Haba nie starała się być Piaf, opowiadała tylko jej historię, tworząc portret kobiety pełnej sprzeczności, jaką w rzeczywistości była artystka. Finał spektaklu – Niczego nie żałuję… – przypominał prawdziwą Piaf, co zgodnie odnotowali krytycy. Rok 2015 obfituje również w imprezy przygotowane z okazji setnych urodzin artystki. W Polsce miesiącem Piaf był marzec. Spektakl muzyczny Piaf! The Show, prezentujący największe przeboje francuskiej artystki, wystawiono cztery razy: w Krakowie, Warszawie, Łodzi i Poznaniu. Widowisko przenosi widza na urokliwe ulice paryskiego Montmartre’u, w czasy La vie en rose. Wszystkie piosenki wykonywane były przez Anne Carrere, młodą i utalentowaną wokalistkę, która zdobyła sobie serca francuskich fanów. „Jej głos i osobowość to wcielenie Piaf z najlepszych lat jej kariery” — stwierdziła Germaine Ricard, przyjaciółka pieśniarki z lat młodości. We Wrocławiu 13 marca 2015 r. w klubie Firlej utwory Piaf wykonywała francuska aktorka i piosenkarka Iris Munos. W Lublinie 14 marca przygotowano spektakl muzyczny Trzy razy Piaf, opowiedziany piosenkami Piaf według koncepcji, scenariusza i w reżyserii Artura Barcisia. W słynną artystkę wcieliły się trzy aktorki, reprezentujące trzy fazy jej burzliwego życia (młoda Anita Kostyńska, zakochana Patrycja Zywert-Szypka i zmęczona Anna Świetlicka). 42 — Piosenka — „Konspekt” 2/2015 (55) Grób Edith Piaf, jej ojca i męża na cmentarzu Pére Lachaise (fot. G. Meinardi) Choć Edith Piaf odeszła ponad 50 lat temu, pozostaje żywa wśród znakomitości piosenki we Francji i na świecie. Coraz młodsze generacje, które kochają muzykę, odkrywają zarówno jej wielki talent, jak i wielkie emocje, które emanowały z piosenek Piaf. Nie śpiewała dla sukcesu i pieniędzy – śpiewała, ponieważ było to jej przeznaczeniem, któremu pozostała wierna. Śpiew Piaf potrafił zniewalać i obezwładniać publiczność. W jej drobnym ciele mieściło się tyle nieludzkiej wprost siły, prawdy, żaru, bólu i rozpaczy. Jej śpiew dojrzewał z wiekiem i zaczął przypominać oratorium. – napisała Joanna Rawik. Hymn życia i miłości stał się biografią Edith Piaf, a jej dorobek artystyczny – potwierdzeniem, że życie i sztuka to jedno. — Malarstwo — BEATA ANNA SYMOŁON Chleb codzienny Impresja na temat obrazu Jana Vermeera Mleczarka N ajważniejszy jest chleb. Taki na wyciągniecie ręki. Okrągły bochen w wiklinowym koszu i swobodnie ułożone bułki o spiczastych brzegach. Wszystko wypieczone, chrupiące, posypane ziarenkami. Pachnące świeżością. Obok gliniany garnek o lakierowanych brzegach. Lśni. Nad nim płynąca spiralnie struga mleka. Z dzbanka trzymanego umiejętnie, choć jakby od niechcenia, sprawnymi dłońmi mleczarki. W ciszy poranka słychać delikatne uderzenie płynu o dno naczynia. I jeszcze jeden, tym razem zamknięty, ciemny dzban. Aż prosi się, aby był w nim miód. Tylko on może wytrzymać zestawienie z wiecznie świeżym chlebem i mlekiem. Kraina w mleko i miód obfitująca, a nade wszystko w chleb. To także opowieść holenderskich kafelków z rodzajowymi malunkami, snującymi się rzędem nad podłogą. Gliniane naczynia mają szerokie otwory. Jakby zachęcały do korzystania z zawartości ich wnętrza. Jakiż kontrast ze współczesnymi szczelnie zamykanymi naczyniami o niewielkich otworach! Formy, z których można czerpać, ale niczym ich nie napełniać. Jednokrotność w miejsce wielokrotności. Teraz mleko może popłynąć tylko raz. Na każdym kawałku pieczywa widać dotyk dłoni. Dotyk dłoni piekarza formującego kształt i okrągłe lub trójkątne de- Jan Vermer, Mleczarka (De Melkmeid), ok. 1658– –1661, Rijksmuseum w Amsterdamie tale. Dotyk dłoni garncarza… Sprawny, pieszczotliwy, zrównoważony. Dotyk dłoni szwaczki… Na sukiennym stroju mleczarki widoczny jest każdy sztych. Każde dolne i górne przeciągnięcie nitki. Dotyk dłoni mleczarki podwijającej rękawy i zakasującej fartuch. Dotyk dłoni pracy, która 44 — Malarstwo — „Konspekt” 2/2015 (55) Mleczarka, detal obrazu wyrzeźbiła to kobiece ciało. W mleczarce drzemie siła, teraz wyciszona. I spokój. Bije od niej ciepło. Jest obietnicą niegasnącego bezpieczeństwa. Wreszcie anielski dotyk pędzla Vermeera… Ciepłe są też kolory. Barwy ziemi: brązy, ugry, beże, biel wełny… Nawet granaty podbite zostały czerwienią. Wszystko oblewa miękkie światło dnia. Światło przenikające przez prostokątne szybki. Rzucające na ścianę pierwsze cienie. Rozświetlające po- łowę twarzy mleczarki i jej odsłonięte ręce. Omiatające cieniem jej spuszczone powieki. Wybielające plan za jej plecami. Światło dzielące obraz po przekątnej na dwa trójkąty. W ciemnym dzieje się wszystko. Jasny jest samą nadzieją. Ale to wystarczy do zachowania równowagi. Budzące się słońce, pachnący chleb i odgłos nalewanego mleka… Czyż potrzeba jeszcze czegokolwiek, by zacząć kolejny szczęśliwy dzień? — Medioznawstwo — WANDA MATRAS-MASTALERZ Potencjał terapeutyczny literatury i sztuki w procesie umacniania zdrowia LECZENIE PRZEZ MEDIA – WPROWADZENIE Czy media mogą leczyć? Odpowiedzi na tak postawione pytanie poszukiwano na I Interdyscyplinarnej Konferencji Naukowej „Media i psychologia: leczenie przez media”, zorganizowanej przez Ośrodek Badań nad Mediami, Katedrę Mediów i Badań Kulturowych Instytutu Filologii Polskiej oraz Instytut Informacji Naukowej i Bibliotekoznawstwa Uniwersytetu Pedagogicznego w Krakowie w dniach 11‒12 czerwca 2015 r. w budynku Uczelni. Sesji patronowało Polskie Towarzystwo Biblioterapeutyczne we Wrocławiu oraz krakowski Instytut Terapii i Edukacji Społecznej. Patronat medialny objęła TVP Kraków, a także czasopisma: „Charaktery. Magazyn psychologiczny” oraz kwartalnik Uniwersytetu Pedagogicznego „Konspekt”. Przedmiotem refleksji prelegentów, reprezentujących różne ośrodki naukowe w kraju, stały się zagadnienia: biblioterapii (dr Wanda Matras-Mastalerz), poezjoterapii (dr Wiktor Czernianin), roli książki w życiu osób starszych (dr Lidia Ippoldt), narracji autobiograficznych jako przedmiotu badań psychologicznych (prof. Agnieszka Ogonowska), telewizyjnych seriali paradokumentalnych jako doświadczenia społecznego (prof. Katarzyna Skowronek), leczniczej funkcji fotografii (dr dr Justyna Budzik, Mariusz Makowski), roli muzyki w terapii (mgr Jakub Kosek), internetowych grup wsparcia z perspektywy komunikacyjnej (dr Urszula Woźniak), gier offline jako form profilaktyki i terapii patologicznego korzystania z mediów (mgr Roman Solecki), inkluzji i wykluczenia osób z niepełnosprawnością w komentarzach internautów (dr Anna Bieganowska) oraz zakłócenia rytmu dobowego przez media (dr Łukasz Krzywoszański). Warsztaty „Subiektywna interpretacja rzeczywistości. O psychozie i zdrowieniu” poprowadzili dr hab. Hubert Kaszyński i mgr Elżbieta Leśniak, zaś zajęcia z zakresu biblioterapii – dr L. Ippoldt. Pierwszy dzień sesji zakończyła dyskusja na temat filmu Serafina (reż. Martin Provost, prod. Belgia/Francja 2008), moderowana przez dr. hab. H. Kaszyńskiego i lic. Marię Kozakowską. Drugi dzień konferencji wzbogaciły dwa spotkania autorskie, poprowadzone przez dr W. Matras-Mastalerz. Pierwszym rozmówcą, którego wypowiedzi koncentrowały się na autoterapeutycznej funkcji pisania, był Krystian Głuszko, autor książek Spektrum (2012) oraz Szukaj mnie wśród szaleńców (2014). Osobiste wyznania autora borykającego się z zespołem Aspergera zostały przyjęte przez słuchaczy owacją na stojąco. Podczas dru- 46 — Medioznawstwo — „Konspekt” 2/2015 (55) Prof. Agnieszka Ogonowska i dr Wanda Matras-Mastalerz – organizatorki konferencji (fot. A. Szmajdzińska) giego spotkania uczestnicy byli świadkami prezentacji poezji Pawła Kękusia, niepełnosprawnego krakowskiego poety, autora tomików wierszy: Wodospady miłości (2008), Na szlakach słowa (2010), Dusza pragnie skrzydeł (2011) i in. Wierszom w interpretacji Piotra Wojdyły (aktora, prezentera TV Kraków) i dr W. Matras-Mastalerz, z przedmową Beaty Anny Symołon (Radio Kraków), towarzyszył koncert w wykonaniu młodzieży z Duszpasterstwa Akademickiego „Na Miasteczku”. Podsumowania problematyki podejmowanej podczas dwudniowych obrad dokonały prof. A. Ogonowska (przewodnicząca Komitetu Naukowego) oraz dr W. Matras-Mastalerz (kierująca Komitetem Organizacyjnym). Organizatorzy przewidują wydanie drukiem przedstawionych referatów w formie monografii oraz (na prośbę uczestników) cykliczne organizowanie interdyscyplinarnych sesji o podobnej tematyce. BIBLIOTERAPIA WSPARCIEM ZDROWIA Biblioterapia jako proces dynamicznego oddziaływania zachodzącego pomiędzy osobowością czytelnika a literaturą, odbywającego się w licznych uwarunkowaniach psychosocjopedagogicznych, stała się przedmiotem wielu refleksji naukowych badaczy polskich i obcych1. Za podstawowy cel biblioterapii uznaje się wsparcie, „umacnianie” odbiorcy przez ukierunkowane czytanie. W procesie tym istotną rolę odgrywa pośrednik, biblioterapeuta, korzystający z metod wypracowanych przez psychoterapię, ale skupiający się głównie na doborze i wykorzystaniu odpowiedniej literatury w pracy z czytelnikiem. Etymologia wyrazu biblioterapia (gr. biblion ‛książka’, therapeia ‘pomoc, leczenie, przywracanie zdrowia’) wskazuje na jego funkcję i treść, czyli zastosowanie lektury książek jako środka wspomagającego leczenie. Sam termin został wprowadzony w 1916 r. przez 1 C. Shrodes, Bibliotherapy: A theoretical and clinical-experimental study, Berkeley 1950; R. J. Rubin, Using Bibliotherapy. A guide to theory and practice, London 1978; I. Borecka, Biblioterapia – nowa szansa ksiażki, Olsztyn 1992; B. Woźniczka-Paruzel, Biblioterapia w środowisku współuzależnionych z grup rodzinnych Al-Anon (od teorii do działań praktycznych), Toruń 2002; W. Czernianin, Teoretyczne podstawy biblioterapii, Wrocław 2008; M. J. Cyrklaff, Biblioterapia w edukacji z zakresu profilaktyki uzależnień i promocji zdrowia, Toruń 2014 i in. „Konspekt” 2/2015 (55) — Medioznawstwo — Amerykanina Samuela McChorda Crothersa, który w artykule zatytułowanym A Literary Clinic, wydrukowanym w „Atlantic Month”, opisał możliwości zastosowania literatury w leczeniu chorych2. Późniejsi badacze używali także innych określeń w celu uwypuklenia potencjału terapeutycznego tekstu. W literaturze anglojęzycznej, prócz terminu bibliotherapy, pojawiły się również takie określenia, jak: reading therapy, therapy through literature, bibliolinking, literatherapy, poetry therapy, bibliohelp, w publikacjach polskich pisano natomiast o: „leczeniu książką”, „terapii czytelniczej”, „bibliopsychologii”, „czytelnictwie terapeutycznym”, „czytelnictwie ukierunkowanym”, „logoterapii” oraz „literaturoterapii” (obejmującej węższe zakresowo pojęcia: „poezjoterapię”, „bajkoterapię” i „baśnioterapię”). Wielu autorów wskazywało, że historia biblioterapii sięga czasów antycznych, bo przecież już starożytni Grecy nazywali swoje biblioteki „lecznicami duszy” (psyches jatrejon), co opisał w swoim czterdziestotomowym dziele historyk i podróżnik Diodor z Sycylii, autor Bibliotheca historica3. Owo „lekarstwo dla duszy” zainspirowało polskiego bibliofila ks. Leopolda Szersznika, który na początku XIX w. ufundował bibliotekę publiczną w Cieszynie i polecił ozdobić fronton jej gmachu identycznie brzmiącym napisem. Janusz Dunin w monografii Pismo zmienia świat. Czytanie. Lektura. Czytelnictwo napisał, że „do wartości terapeutycznej książki trzeba przekonywać jedynie tych, którzy nie zetknęli się z biblioterapią osobiście ani nie poznali możliwości, jakie ona stwarza”4. Połączenie biblioterapii z działaniem na rzecz umacniania zdrowia wydaje się zabiegiem naturalnym. W obydwu aktywnościach najPor. R. J. Rubin, Przedmowa, [do:] Bibliotherapy Sourcebook, red. R. J. Rubin, London 1978, s. 4‒12. 3 Za: W. Szulc, Biblioterapia. Powrót do źródeł, „Przegląd Biblioterapeutyczny” 2011, nr 1 (1), s. 6‒29. 4 J. Dunin, Pismo zmienia świat. Czytanie. Lektura. Czytelnictwo, Warszawa–Łódź 1998, s. 62. 2 47 ważniejszy jest człowiek, jego kondycja, stan psychiczny i zdrowie fizyczne. Istota ludzka, jako jedność bio-psycho-społeczna, potrzebuje zarówno zdrowej „somy”, jak i prawidłowo funkcjonującej „psyche”. I chociaż terapeutyczne funkcje literatury znane były już w starożytności, to późniejszym badaczom chodziło nie tylko o zbliżenie do siebie dwóch źródeł poznania, jakimi są literatura i rozum, ani o uzasadnienie wiarygodności literatury, ale o pełne zaangażowanie intelektu w jej funkcję terapeutyczną. Przez myślenie narracyjne i projekcję wewnętrzną możliwe są zrozumienie i interpretacja zdarzeń występujących w świecie społecznym, do czego przyczyniają się dialog wewnętrzny, refleksja, wgląd w siebie. Literatura sprawia, że odbiorca przeżywa emocje razem z bohaterami, mogąc jednocześnie obserwować własne reakcje intelektualne i emocjonalne. Dzięki temu może rozwijać samoświadomość i poszerzać wiedzę o sobie, a poznanie postaci literackich staje się pełniejsze i głębsze5. Atrakcyjność, ale i trudność opisywania biblioterapii jako nauki wiąże się z jej interdyscyplinarnością. Przenikają się w jej obrębie literaturoznawstwo, bibliologia, psychologia, pedagogika, socjologia, filozofia, etyka, historia, antropologia, a także nauki medyczne. Z tej przyczyny biblioterapia była omawiana najczęściej z punktu widzenia dyscyplin współtworzących i odmawiano jej naukowego charakteru. Synteza zróżnicowanych, a jednocześnie zazębiających się zagadnień należących do refleksji humanistycznej może przekształci się w zestaw elastycznych narzędzi, dodać siły i skuteczności tak „obudowanej” i wzmocnionej dyscyplinie. Aby tak się stało, konieczne jest określenie naukowych i praktycznych ram biblioterapii oraz wypracowanie struktury, metod i języka odpowiadających wymogom stawianym samodzielnym dyscyplinom na5 Por.: W. Czernianin, H. Czernianin, Psychologia literatury w świetle biblioterapii, „Przegląd Biblioterapeutyczny” 2012, nr 2 (1), s. 5‒42. 48 — Medioznawstwo — ukowym. Należy przy tym pamiętać, że biblioterapia korzystająca z osiągnięć medycyny rodziła się w bibliotekach szpitalnych przy zastosowaniu metod wypracowanych na gruncie psychologii i wiedzy o książce. Umiejscowienie biblioterapii w sferze zasięgu problemów medycyny i jednocześnie spraw szeroko rozumianej kultury (kulturoterapii) i sztuki (arteterapii) niesie ze sobą niebezpieczeństwo braku należytego poziomu i gruntowności badań naukowych. Jeśli jednak będą one przeprowadzone rzetelnie, to w efekcie otrzymamy głęboko ukorzenioną, w pełni samodzielną dyscyplinę, zakotwiczoną w nauce i mającą potwierdzenie w badaniach empirycznych. O UZDRAWIAJĄCEJ MOCY DZIEŁA LITERACKIEGO Wieloaspektowe powiązania pomiędzy przeżyciem estetycznym następującym podczas odbioru dzieła literackiego a psychoterapią opisała Caroline Shrodes, autorka pierwszej naukowej monografii na temat biblioterapii6. Badaczka zaakcentowała rolę osoby udzielającej pomocy biblioterapeutycznej (helper) oraz zwróciła uwagę na potrzebę odpowiedniego kształcenia w tej dziedzinie. Zauważyła, że identyfikacje czytelników z postaciami literackimi bądź z sytuacjami i wydarzeniami mogą doskonalić proces terapeutyczny. C. Shrodes wnikliwie opisała psychodynamiczny model biblioterapii oraz występujące w nim główne fazy postępowania biblioterapeutycznego. F. M. Berry w artykule zamieszczonym w Bibliotherapy Sourcebook (pod red. R. J. Rubin) wysunął postulat wyraźnego wyodrębnienia biblioterapii klinicznej, stosowanej w grupach pacjentów z problemami psychiatrycznymi, emocjonalnymi i behawioralnymi, oraz biblioterapii wychowawczo-humaniC. Shrodes, Implication for Psychotherapy, [w:] Bibliotherapy Sourcebook…, dz. cyt., s. 130‒142. 6 „Konspekt” 2/2015 (55) stycznej (rozwojowej), kierowanej do osób, które potrzebują wsparcia psychicznego na polu samopoznania, samorealizacji i osiągania dojrzałości emocjonalnej7. W obydwu wypadkach przeżycia zastępcze odbiorcy pozwalają mu mówić o swoich uczuciach pod pozorem rozmowy o bohaterze, podnoszą próg tolerancji na frustrację i stres, pomagają znosić chorobę, cierpienie oraz przeciwności losu. Odmienność obydwu typów terapii polega na różnicach w potrzebach adresatów, z którymi wiążą się odrębne cele i metody. Z tego powodu różna jest też rola biblioterapeuty i konieczność profesjonalnego, kompetentnego przygotowania go dopełnienia tej funkcji8. Biblioterapia to nie tylko czytanie tekstu, ale także różnorodne metody i formy pracy z nim w celu wspierania rozwoju jednostki i osiągania lepszej jakości życia. Prof. Jerzy Woy-Wojciechowski, wieloletni prezes Polskiego Towarzystwa Lekarskiego, w przedmowie do książki Być lekarzem, być pacjentem. Rozmowy o psychologii relacji napisał, że „jest taki rodzaj leku, który podaje się przez ucho: to nadzieja i dobre słowo”9. Słowa wypowiadane i zapisane mogą wspierać, dodawać sił i wiary w możliwość przezwyciężenia trudności, wzmacniać, „podnosić na duchu”, działać niczym „balsam”, ale potrafią też ranić, być powodem doznawania przykrości i smutku. Wsparcie za pomocą ukierunkowanego czytelnictwa może stanowić przydatne narzędzie wspomagające higienę psychiczną człowieka oraz jego rozwój osobisty. Pojawiające się w literaturze przedmiotu określenie „książek na receptę” (books on prescription) używane było raczej w znaczeniu metaforycznym. Ciekawą i godną zaszczepienia na gruncie Szerzej: F. M. Berry, Contemporary Bibliotherapy. Systematizing the Field, [w:] Bibliotherapy Sourcebook…, dz. cyt., s. 185‒190. 8 Szerzej: W. Matras-Mastalerz, Biblioterapeuta i jego warsztat biblioterapeutyczny, [w:] O potrzebie biblioterapii, red. K. Hrycyk, Wrocław 2012, s. 43‒60. 9 W. Eichelberger, I. A. Stanisławska, Być lekarzem, być pacjentem, Warszawa 2013, s. 4. 7 „Konspekt” 2/2015 (55) — Medioznawstwo — polskim inicjatywą wydają się działania amerykańskiej organizacji non profit Reach Out and Read (ROR), założonej w 1989 r. w szpitalu w Bostonie przez lekarzy pediatrów Barry’ego Zuckermana i Roberta Needlmana oraz pedagoga dziecięcego Kathleen Fitzgerald-Rice. ROR, dzięki środkom otrzymanym z Amerykańskiego Departamentu Edukacji, od 2001 r. dostarcza rocznie około 6 mln książek do 4500 klinik i ośrodków zdrowia w USA. Mali pacjenci oraz ich rodzice prócz tradycyjnych metod leczenia objęci zostali programem promocji czytelnictwa. Podczas pobytu w placówce leczniczej mogą bezpłatnie korzystać ze zgromadzonej literatury, a na kolejnym etapie terapii, opuszczając mury szpitala, otrzymują „receptę” z wykazem książek zalecanych do przeczytania oraz kilka nowych egzemplarzy sugerowanych w spisie pozycji10. AFIRMACJA ŻYCIA W KONTEKŚCIE BIBLIOTERAPII Jaki sens ma nasze życie? Czy można cieszyć się nim pomimo pojawiających się trudności, chorób i dramatów? Czym jest „dobre życie” lub jego brak? Jak wypracować sobie pozytywną postawę i zgodę na różnorodność oraz nieprzewidywalność codziennych wydarzeń? Te i inne pytania stawiają sobie uczestnicy zajęć biblioterapeutycznych poświęconych wzmacnianiu poczucia dobrostanu i afirmacji życia. Uczestniczą w nich osoby z niską samooceną, ludzie przewlekle chorzy, niepełnosprawni, borykający się ze stanami depresyjnymi i utratą dobrego samopoczucia. Afirmacja w terapii przez tekst służy przede wszystkim „przeprogramowaniu” czytelnika w celu osiągnięcia zamierzonych rezultatów. Stefan Szuman w Afirmacji życia podkreślał, że „sens życia jako immanentna jego treść przeżywany jest wtedy, gdy wzbudza Zob. S. Pinker, Recepta na bliskość, „Charaktery. Magazyn psychologiczny” 2015, nr 7 (222), s. 10. 10 49 ono ciekawość i zainteresowanie człowieka, gdy wzrusza go do głębi, gdy jest tajemnicą, którą pragnie objąć, zrozumieć i zgłębić”11. Afirmacja wykorzystuje mechanizm autosugestii w celu wzmacniania poczucia akceptacji u osoby ją stosującej. Postawa taka opiera się na założeniach biofilii, przez którą Erich Fromm rozumiał miłość życia, przedkładanie w stosunkach międzyludzkich radości, empatii, asertywności nad pesymizm i egoizmem. Biofil, w myśl teorii niemieckiego filozofa, to człowiek, który kocha życie, jest pełen ciepła, zaraża innych optymizmem, jest otwarty na nowe doświadczenia. Poznając siebie, staje się bardziej tolerancyjny dla swoich i cudzych wad, a jednocześnie czuje potrzebę pracy nad sobą, dąży do rozwoju12. Dojrzała afirmacja życia jest aktywnym działaniem, realizowaniem marzeń, celów i zadań, doskonaleniem osobistych cnót i zalet, a także troską o własny rozwój duchowy. Wpisane jest w nią nie tylko zadowolenie i optymizm, ale również dostrzeżenie sensu cierpienia13. Afirmację życia można pojmować też jako wierność i przywiązanie do wartości, które współtworzą kulturę i cywilizację. Ludzie, postępując zgodnie z tymi wartościami, nadają sens swojemu życiu. Angielska pisarka Margaret Silf w książce zatytułowanej W poszukiwaniu mądrości życia zamieściła opowiadanie Tylko nasiona14. Główny bohater utworu wyrusza w podróż w poszukiwaniu pokoju, radości i miłości. Wędrując, spotyka jednak głównie choroby, wojny, kłótnie, odrzucenie i podziały. OdS. Szuman, Afirmacja życia, Lwów 1938, s. 5. Zob. E. Fromm, O sztuce miłości, przeł. A. Bogdański, wstęp M. Czerwiński, Warszawa 1971; tenże, Niech się stanie człowiek. Z psychologii etyki, przeł. R. Szaciuk, Warszawa–Wrocław 1994. 13 Problem ten porusza J. Haidt w książce Szczęście. Od mądrości starożytnych po koncepcje współczesne (przeł. A. Nowak, Gdańsk 2007). 14 Tylko nasiona, [w:] W poszukiwaniu mądrości życia. 100 opowiastek z całego świata, wybór. i oprac. M. Silf, przeł. J. Grzegorczyk, Poznań 2005, s. 162‒163. 11 12 50 — Medioznawstwo — wiedza miejsca, w których ludzie im więcej posiadają, tym bardziej są do siebie wrogo nastawieni, im intensywniej muszą się bronić, tym mocniej atakują. Tęskniąc za pokojem, szykują się do wojny, marząc o miłości, otaczają się murem braku zaufania i barierami lęku, próbując wydłużyć i uprzyjemnić sobie życie, pogrążają się w śmierci. Pewnego ranka wędrowiec wszedł do sklepu, w którym sprzedawca zadeklarował posiadanie wszystkiego, czego tylko pragnie. Pielgrzym głęboko się zamyślił, bo przecież tyle życzeń chciałby zrealizować: Pragnął pokoju dla swojej rodziny, narodu i świata, chciał zrobić coś dobrego w swoim życiu, marzył żeby chorzy wyzdrowieli, a samotni mieli przyjaciół, aby głodni mieli dość jedzenia, a dzieci otrzymały szansę należytej edukacji, aby wszyscy na Ziemi żyli, ciesząc się wolnością. Kiedy opowiedział o tych wszystkich oczekiwaniach, sklepikarz zamyślił się na chwilę i odrzekł: „Przepraszam, powinienem był od razu wyjaśnić: nie mamy tu owoców, tylko nasiona…”15 Każdy człowiek otrzymał w życiu (i wciąż dostaje) takie „osobiste ziarna” zdolności, predyspozycji, możliwości i to od niego zależy, które z nich zakiełkują, wyrosną i wydadzą owoce, a które – zapomniane – może wciąż czekają na swój czas... Czasami w „pielęgnowaniu nasion” pomaga mu ktoś bliski, członek rodziny lub przyjaciel, bywa też, że „motorem napędowym” staje się osoba pełniąca funkcję nauczyciela, terapeuty czy psychologa lub ktoś spotkany przypadkowo. „Wzrost”, „zmianę” może także spowodować zasłyszana historia lub przeczytana książka, bo – jak napisał Marcel Proust – „Szczęśliwe znalezienie dobrej książki może zmienić przyszłość duszy”. TERAPIA PRZEZ TEKST Niniejszy artykuł stanowił próbę ukazania możliwości wykorzystania odpowiednio 15 Tamże, s. 163. „Konspekt” 2/2015 (55) dobranej literatury w procesie umacniania dobrostanu człowieka. Celem terapii przez tekst jest wprowadzenie korzystnej zmiany w stanie zdrowia, samopoczuciu i jakości życia odbiorcy. I chociaż biblioterapia wciąż boryka się jeszcze z problemem nieuznawania jej za samodzielną dyscyplinę naukową, to z roku na rok rośnie zainteresowanie jej zastosowaniem w pracy z dziećmi, młodzieżą, dorosłymi i seniorami. Badacze zajmujący się terapią przez książkę wypracowali już odpowiednie modele biblioterapii, wyjaśnili pojęcia i pokazali, jak stosować ją w praktyce. Obcowanie z dziełem literackim może mieć właściwości terapeutycznie wtedy, gdy pomiędzy utworem a odbiorcą powstaną relacje oparte na trzech zasadniczych funkcjach: sprawiania przyjemności, łagodzenia napięcia psychicznego oraz dążenia do rozwoju (przemiany). Książki mogą stanowić remedium na indywidualne problemy emocjonalne i prowadzić do pozytywnego przewartościowania negatywnych doświadczeń przez dostarczanie wzorców osobowych oraz treściowych matryc do interpretacji. Odpowiednio dobrany tekst działa niczym katalizator, „pokazuje” uczestnikowi procesu biblioterapeutycznego jego problem, a ostatecznie – prowadzi do przemiany. Pojawiające się przeżycie emocjonalne oraz towarzyszące mu odreagowanie psychicznych napięć i blokad wzmacnia postawę afirmatywną wobec życia i innych ludzi oraz umożliwia kompensację niezaspokojonych potrzeb. Jan Tomkowski w eseju zatytułowanym Zamieszkać w bibliotece słusznie zauważył: „[…] droga do książek prowadzi przez inne książki”16. Warto poszukiwać lektur, dzięki którym „rozsmakujemy się” w czytaniu, co niewątpliwie umocni nasze dobre samopoczucie i skutecznie zregeneruje zasoby osobiste. J. Tomkowski, Zamieszkać w bibliotece, Ossa 2004, s. 59. 16 — Rozmowy „Konspektu” — MONIKA BEDNARCZYK, DOROTA KOCZOR Kolekcjoner opowieści Rozmowa o Gustawie Herlingu-Grudzińskim 24 marca 2015 r. w Instytucie Neofilologii Uniwersytetu Pedagogicznego w Krakowie odbyło się piąte spotkanie Międzyuniwersyteckiej Sekcji Dyskusyjnej, działającej przy Kole Naukowym Doktorantów Wydziału Filologicznego. Wyjątkowo przybrało ono formę seminarium mistrzowskiego. Zaproszenie Sekcji przyjął bowiem dr Paweł Panas, adiunkt w Ośrodku Badań nad Literaturą Religijną KUL. SPOTKANIA DOKTORANTÓW Międzyuniwersytecka Sekcja Dyskusyjna powstała z myślą o integracji środowiska doktoranckiego, czego wyrazem mają być cykliczne spotkania poświęcone badaniom prowadzonym przez młodych naukowców. Do tej pory zorganizowano siedem seminariów, podczas których referaty wygłosili prelegenci z Uniwersytetu Pedagogicznego, Śląskiego oraz Wrocławskiego. Jedno ze spotkań odbyło się w Katowicach, w Instytucie Nauk o Literaturze Polskiej im. Ireneusza Opackiego. Tematyka prezentowanych odczytów była różna i wykraczała poza ramy literaturoznawstwa, kierując się ku obszarom sztuki i teologii. Jest to bowiem zgodne z celami, jakie stawiają sobie członkowie Sekcji, która, choć założona przez filologów, świadomie otwiera się na interdyscyplinarność. Paweł Panas (fot. Marcin Butrym) Zorganizowanie seminarium mistrzowskiego stało się kolejnym etapem rozwoju Sekcji Dyskusyjnej. Dzięki niemu doktoranci, którzy zmagają się z opracowywaniem tematów swoich dysertacji, mogli wysłuchać wykładu osoby mającej to już za sobą. Doktor Paweł Panas zgodził się poprowadzić zgromadzonych słuchaczy ścieżkami swojej analizy opowiadania Gustawa Herlinga-Grudzińskiego Święty Smok. Badanie tegoż tekstu stało się jednym z elementów jego pracy doktorskiej, poświęconej twórczości pisarza. Wyłonione w trakcie spotkania cechy szczególne tekstu ukazały mapę myśli samego interpretatora. 52 — Rozmowy „Konspektu” — GLOSY DO SEMINARIUM MISTRZOWSKIEGO Przenosząc dyskusję w „kuluary” spotkania, chcielibyśmy teraz wspólnie z dr. Pawłem Panasem pochylić się nad wybranymi punktami przedstawionej analizy opowiadania Herlinga-Grudzińskiego, co posłuży zarówno jako komentarz do spotkania, jak i przyczynek do dalszej refleksji. Sekcja: Gustaw Herling-Grudziński był nie tylko pisarzem, lecz również, jak Pan powiedział podczas spotkania, kolekcjonerem opowieści. Oznacza to, że badacz jego twórczości nie może pozostać obojętny wobec możliwych źródeł inspiracji pisarza. Nie oznacza to jednak utraty przez prozę Grudzińskiego autonomicznego charakteru. Wybór pisarza okazuje się, jak sądzę, kluczowy? Dr Paweł Panas: Rzeczywiście. Warto zauważyć, iż pisarstwo Herlinga-Grudzińskiego jest silnie zakorzenione w swoiście rozumianej historyczności, która stanowi rezerwuar gotowych fabuł, stających się w rękach twórcy szkieletem przyszłego dzieła. Tyle i aż tyle. Powiedzmy to bowiem od razu: intertekstualny wymiar prozy autora Innego świata nie ma charakteru retorycznego, rzadko staje się przedmiotem narracyjnych gier, nigdy nie stanowi dla pisarza celu samego w sobie. Jak zatem w przypadku twórczości Herlinga rozumieć potrzebę oraz zasadę funkcjonowanie pre-tekstów? Możliwe są tutaj dwie odpowiedzi, obie istotne i ze sobą powiązane. Najprościej rzecz ujmując, można powiedzieć, że pierwsza próba wyjaśnienia owego fenomenu odwołuje się bezpośrednio do specyfiki procesu twórczego. Trochę już na ten temat powiedziano, a i sam pisarz kilkakrotnie powracał do zagadnienia (chociażby w Dzienniku pisanym nocą), kreśląc subiektywnie rozumiane trudności z tworzeniem całkowicie fikcyjnych i w tym sensie auto- „Konspekt” 2/2015 (55) nomicznych opowieści. Grudziński wskazywał w tym kontekście także innych twórców, m.in. Dostojewskiego, który w poszukiwaniu oryginalnych historii z uporem wertował kroniki w codziennych gazetach. Druga próba odpowiedzi sięga nieco głębiej, odwołując się do rozumienia przez Herlinga istoty pisarstwa oraz twórczego powołania. Zagadnienia te są niezwykle istotne i jako takie wymagają oczywiście osobnych studiów. Tymczasem, z braku miejsca i czasu, chciałbym jedynie krótko zasygnalizować tę problematykę. Atrofia sztuki fabulacji – oto według autora Innego świata największe niebezpieczeństwo, jakie zawisło nad współczesną prozą. Skoro powinnością pisarza jest stawanie w obronie wartości, to najczystsze w swej formie opowiadanie okazuje się doskonałym narzędziem walki z wszechobecnym bełkotem i pustosłowiem, pozwala bowiem pokazać tragiczne losy ludzkości bez ryzyka nadmiernej estetyzacji lub też pogrążenia się w tak powszechnym dziś banale. Prawda o człowieku ukryta jest zatem nie w analizach, ale w obrazach, nie w traktatach, ale w kronikach – wielokrotnie i na różne sposoby powtarzał pisarz w swoim Dzienniku. Stąd u Herlinga wyraźna fascynacja pewnymi wzorami narracyjnymi, chociażby podpatrzonymi u wielkiego Stendhala, tzw. opowieściami „zasłyszanymi” (poświeciłem tym zagadnieniom osobną rozprawę, która ukazała się w 2013 r. we włoskim piśmie „Europa Orientalis”). Pytanie o konsekwencje dla naszego aktu lekturowego wspomnianych tu cech pisarstwa Herlinga pozostaje oczywiście otwarte. Nie sądzę, żebym mógł na ten temat powiedzieć coś odkrywczego. Procedury analityczne w moim rozumieniu mają bowiem charakter ściśle pragmatyczny i w tym sensie trudno tu o jakąkolwiek standaryzację. Jedyne, co można, a nawet trzeba powiedzieć, to to, że za każdym razem w analizowanym utworze znajduje się dyspozycja uruchomienia zewnętrznego kontekstu, która nie stanowi domeny badawczej dowolności. Krótko mówiąc: jeżeli tekst wymaga od nas odwo- „Konspekt” 2/2015 (55) — Rozmowy „Konspektu” — łania się do pre-tekstu (tego szczególnego przypadku dotyczyło zadane pytanie), to nie widzę powodów, żeby tego nie robić. Jeżeli takiej dyspozycji nie odnajdujemy, to owa procedura nie jest najwyraźniej konieczna, choć zapewne mogłaby coś dodatkowego powiedzieć nam o niektórych aspektach samego procesu powstawania dzieła. Nie sądzę, aby opowiadania Herlinga wyróżniały się pod tym względem w jakiś szczególny sposób. Są one różnorodne, choć oczywiście znajdziemy i takie utwory, gdzie odwołanie do pewnych źródeł, z których czerpał pisarz, wydaje się nieodzowne dla lepszego zrozumienia tekstu. Nie ma ich zbyt wiele, ale z pewnością zaliczyłbym do nich szczególnie interesującego nas Świętego Smoka. „Pewnej nocy – czytamy w opowiadaniu Święty Smok – w roku 1930 Scuro miał objawienie”. Mężczyzna, który do tej pory nie znał judaizmu, na skutek tej właśnie nocy stanie się jego zagorzałym wyznawcą. Fakt ten okaże się osią konfliktu zarysowaną w opowiadaniu. Elena Cassin na określenie źródła analizy faktu historycznego, które Pan przytoczył, przywołując słowa tegoż mężczyzny, nie używa jednak słowa „objawienie”, lecz „wizja”. Czy różnica w wydźwięku, w konotowanych zjawiskach i emocjach w przypadku tych dwóch pojęć nie ustanawia właśnie znaku autonomii pisarza i nie otwiera pola do śmielszej interpretacji? Jak by je Pan skomentował w kontekście kategorii takich, jak prawda, poznanie, dialog z Bogiem? Czy objawienie nie uprawomocnia do zyskania świadomości dotąd obcej? Trudno budować lekturę tekstu Herlinga wyłącznie na podstawie semantyki jednego słowa, ale jest to – jak się wydaje – właściwy kierunek myślenia. Kiedy porównamy opis historycznych wydarzeń Eleny Cassin z ich literacką transpozycją w Świętym Smoku, okaże się, że zasadnicza różnica pomiędzy obydwiema narracjami polega na odmien- 53 nych motywacjach fabularnych. Fascynującą historię Żydów z San Nicandro w całości można wytłumaczyć na poziomie racjonalnym, co oczywiście w niczym nie umniejsza niezwykłości tych wypadków. Senna wizja apulijskiego chłopa Donata Manduzia miała bezpośredni związek z jego zainteresowaniami ludyczną magicznością, a dopiero wtórnie, po dłuższym czasie, w kontekście kolejnych studiów i następnych wizji, została zreinterpretowana przez niego w duchu religijnym. W opowiadaniu Herlinga rzeczy mają się natomiast inaczej. Można powiedzieć, że to, co spotyka Scura, jest prawdziwym objawieniem, ponieważ we śnie otrzymuje on informacje, których – jeśli ujmiemy rzecz racjonalnie – nie miały prawa mu się przyśnić. Pozostajemy tutaj wyłącznie w przestrzeni opowiadania. Dlatego też motywacja fabularna zawarta w tekście Świętego Smoka ma charakter nadprzyrodzony. Wskazują na to również inne elementy konstrukcji świata przedstawionego, które szczegółowo omawiam w mojej próbie analizy. Wszystkie one stają się elementami świadomej gry pisarskiej, którą w pełni można dostrzec dopiero wtedy, kiedy uda się dotrzeć do pre-tekstu Herlingowej opowieści, do czego zresztą pośrednio zachęcał i sam pisarz. Jak pokazuje jednak historia odczytań opowiadania, nikt do tej pory nie pokusił się o podobne poszukiwania i w tym sensie zaproponowana przeze mnie lektura przynosi coś zupełnie nowego. Wybitnie palimpsestowy charakter opowiadania Grudzińskiego obliguje do śledzenia relacji pomiędzy konstytuującymi go tekstami oraz poszukiwania znaczeń zarówno w tym, co odrzucone, jak i w tym, co powtórzone. Zapożyczony w całości z relacji włoskiego dziennikarza Giovanniego Russa opis objawienia, jakiego doznał Scuro, osadza Pan jednak przede wszystkim w kontekście potencjalnych lektur autora Innego świata (np. Czarownicy Jules’a Micheleta), wyznaczając tym samym kierunek interpretacji, w której nawiedzająca 54 — Rozmowy „Konspektu” — mieszkańca San Dragone kobieta odziana w zieloną szatę jednoznacznie kwalifikowana jest jako wysłanniczka sił zła. Czy utożsamiając objawienie Scura z działaniem osobowego zła, nie demonizuje Pan gestu dokonanej w utworze apostazji, pomijając zarzewie konfliktu, które tli się nie tylko u konwertytów, ale i u chrześcijan? Jak owo interpretacyjne rozstrzygnięcie wiąże się z problemem teodycei w twórczości Herlinga? W pytaniu pojawiła się teza, która jest jednak nieuprawniona. Społeczny wymiar rodzącego się w San Dragone konfliktu jest oczywisty, leży – by tak powiedzieć – na powierzchni tekstu. Pisali o tym inni interpretatorzy, sporo mówił również sam pisarz w rozmowie z Włodzimierzem Boleckim. Oddaję sprawiedliwość wszystkim moim poprzednikom, sygnalizując ich dokonania, nie widzę jednak sensu w powtarzaniu ustalonych już spraw. Założeniem, które przyjąłem w analizie, jest próba objaśnienia kluczowego dla opowiadania wydarzenia – snu Scura. Tego nikt do tej pory nie zrobił. O tym, że wydarzenie to główną osią całego tekstu, nie muszę chyba nikogo przekonywać – doskonale widać to zarówno na poziomie fabuły, jak i w kompozycji świata przedstawionego. Nie jest też tak, że formułuję definitywną odpowiedź na temat źródeł objawienia Scura. Raczej zbieram różne tropy, rekonstruuję poszlaki, stawiam pytania. Po pierwsze, dlatego że nie to było moim celem, po drugie, dlatego że takiej definitywnej odpowiedzi nie przynosi nam tekst opowiadania. Ostatecznie zostajemy sami wobec wielkiej tajemnicy: tajemnicy egzystencjalnej i tajemnicy dzieła sztuki. Kto czytał Dziennik pisany nocą, ten rozpoznaje tu Herlingowy ideał literatury, w którym to właśnie tajemnica ma do odegrania kluczową rolę. Dlaczego Michelet i jego Czarownica? Sprawa jest dosyć prosta. Kiedy dostrzeżemy kluczową rolę w całym opowiadaniu sennej wizji Scura, od razu pojawi się py- „Konspekt” 2/2015 (55) tanie, kim była owa kobieta w zielonej sukni i to niezależnie od jej statusu bytowego w świecie przedstawionym. Co ciekawe, podobną postać znajdujemy w niezwykle ważnej dla pisarza lekturze, jaką była właśnie Czarownica, a wielość różnych analogii – niektóre z nich wskazałem – jest wręcz uderzająca. Teraz rzecz chyba najważniejsza. Gdyby całe rozumowanie miało się opierać wyłącznie na jednym, nawet najbardziej intrygującym podobieństwie, próżny byłby nasz trud interpretatorski. Dlatego też nie buduję swojego wywodu, opierając się wyłącznie na tym jednym element. Jest on tylko kolejnym, wieńczącym całość fragmentem znacznie większej układanki. Krok po kroku staram się odkrywać tę całość tak, aby w zgodzie ze zdroworozsądkowym kryterium ekonomiczności interpretacji i objąć swoim oglądem możliwie najwięcej elementów tekstowych. Problematyka zła jest jedną kluczowych w myśleniu Herlinga. Poświęciłem tym zagadnieniom dwa rozdziały pracy, pisali na ten temat także inni interpretatorzy. Trudno w kilku słowach odpowiedzieć na tak sformułowane pytanie, warto jednak przywołać dwie najważniejsze dla samego pisarza tezy. Po pierwsze, trzeba za Wolterem z pełnym przekonaniem raz jeszcze powtórzyć: na świecie istnieje zło. Jest to zło wielowymiarowe, zawsze jednak niezwykle konkretne, egzystencjalnie doświadczalne, zło istniejące w naturze, zło ludzkich uczynków, ale także zło demoniczne. Po drugie, kiedy myślimy i mówimy o złu, dotykamy wielkiej tajemnicy, tajemnicy mysterium iniquitatis. Jej częścią jest również rola i odpowiedzialność Boga, choć trzeba przyznać, że nie to najbardziej frapowało autora Innego świata. Wszystkich zainteresowanych tymi zagadnieniami mogę natomiast odesłać do mojej książki Doświadczenia religijne w twórczości Gustawa Herlinga-Grudzińskiego (Lublin 2012). Rozmawiały Monika Bednarczyk i Dorota Koczor — Galeria „Konspektu” — MAREK KARWALA Multiartystyczna dusza Marii Baster-Grząślewicz W tytule tego szkicu nie ma cienia przesady, określenie „multiartystyczna” nie jest też hiperbolą ani spotykaną niekiedy przy takich okazjach, tzn. gdy pisze się o „swoich”, chęcią wyolbrzymienia ich zasług. Do osobowości Marii Baster-Grząślewicz znakomicie pasowałaby tylko z pozoru banalna etykieta – człowiek renesansu. Ona sama mówi skromnie: Bywają ludzie, którzy od dzieciństwa wiedzą, co chcą w życiu robić, i odrzucają wszystko, co mogłoby ich rozpraszać. Są inni, którzy przechodzą przez życie spokojnie, kalkulując realne szanse i wybierając tylko najrozmaitsze warianty. Są też tacy, którzy ciągle czegoś szukają, ciągle czują się niespełnieni, ciągle odkrywają coś nowego, ciekawego, ważnego, czemu nie mogą się oprzeć. Oni najczęściej do niczego „nie dochodzą” i „źle kończą”. Zawsze podejrzewałam, że najbliżej mi do tych ostatnich… Miałam w młodości różne pomysły na życie. Myślałam o aktorstwie, malarstwie, biologii, filozofii… Wybrałam fizykę i wcale tego nie żałuję, ale te inne fascynacje odzywają się we mnie co jakiś czas tak silnie, że nie mogę i nie chcę ich ignorować. Wydają mi się niezbędnym dopełnieniem, a nie przeszkodą w moim życiu. Tak zarysowujący się portret wypada uzupełnić jeszcze kilkoma szczegółami. Otóż Maria Baster-Grząślewicz po ukończeniu studiów z fizyki na Uniwersytecie Jagiel- Maria Baster-Grząsiewicz lońskim związała się zawodowo z ówczesną Wyższą Szkołą Pedagogiczną (później AP, obecnie UP) im. KEN w Krakowie. W swojej wyuczonej dziedzinie uzyskała doktorat. Na lata siedemdziesiąte ubiegłego wieku przypadł czas bujnego rozkwitu Młodej Kultury. Z tego ruchu nasza bohaterka czerpała bardzo wiele, ale też równie wiele mu ofiarowała. Tańczyła w Zespole Pieśni i Tańca „Słowianki”, była współtwórczynią i aktorką Studenckiego Teatru „Pleonazmus”. Gdy uczestniczyła w międzynarodowych festi- 56 — Galeria „Konspektu” — walach folklorystycznych i teatralnych, dane jej było poznać wiele krajów, co wtedy dla większości Polaków stanowiło jedynie przedmiot marzeń. Zwiedziła zatem m.in.: Anglię, Francję, Włochy, Jugosławię, Związek Radziecki, Szwajcarię, NRF… Studencka działalność kulturalna nie była poddawana wówczas tak ostrej cenzurze jak kultura w ogóle, z czego młodzież skwapliwie korzystała, często zatem zdarzało się „przemycać” zjawiska nie zawsze będące w zgodzie z oficjalną linią ideologiczną totalitarnego państwa. Pleonazmus należał wtedy do czołówki teatrów studenckich – obok tak znanych „firm”, jak: Teatr STU, Kalambur, Teatr 77, Teatr Ósmego Dnia, Akademia Ruchu… Na spektaklach pojawiała się żywo reagująca publiczność, współprzeżywająca z aktorami tę namiastkę wolnej sztuki, ale też twórcy profesjonalni, reżyserzy, aktorzy, scenografowie, krytycy. Wtedy to właśnie Maria Baster-Grząślewicz została – jak to się mówi – dostrzeżona, a skutkiem tego była przez kilka lat trwająca jej przygoda z filmem. Najważniejszym jej osiągnięciem na tym polu było zagranie głównej roli kobiecej w filmie Andrzeja Kondratiuka Głowy pełne gwiazd. Dzisiaj, z perspektywy czasu, uważa ona wszak, że najbardziej cenne są dla niej kreacje w alternatywnym teatrze studenckim. Burzliwe lata osiemdziesiąte rozbudziły jej kolejną pasję – chęć angażowania się w działalność społeczną. Wspomina to tak: Rok osiemdziesiąty rzucił mnie w środek działań tworzącej się Solidarności. Byłam przewodniczącą Komitetu Założycielskiego NSZZ Solidarność Wyższej Szkoły Pedagogicznej, a potem członkiem różnych komisji koordynacyjnych wyższych uczelni, delegatem na zjazdy Solidarności na szczeblach regionalnych i krajowym. Na terenie WSP byłam członkiem Senatu i Rady Wydziału Matematyczno-Fizyczno-Technicznego. Wspaniałe to były czasy, pełne wiary, że wszystko, co dobre, jest możliwe… Ten czas „pierwszej Solidarności” zapoczątkował w moim życiu kilkunastoletni okres intensywnej działalności w zakresie szkolnictwa wyższego i systemu edukacji na poziomie krajowym, a nawet „Konspekt” 2/2015 (55) międzynarodowym. Przez trzy kadencje byłam przewodniczącą Komisji Dydaktyki Rady Głównej Szkolnictwa Wyższego, wiceprzewodniczącą Komisji ds. Akredytacji, członkiem Państwowej Komisji Akredytacyjnej, członkiem grupy roboczej Komisji Europejskiej „Mobility and European Cooperation” oraz członkiem wielu innych komisji ministerialnych, zajmujących się np. reformą edukacji. *** Rozwój naukowy i działalność społeczna to bez wątpienia dwie pasje Marii Baster-Grząślewicz, ale jej prawdziwą miłością zawsze pozostawała sztuka. Była już mowa o jej aktywności w studenckim ruchu kulturalnym lat siedemdziesiątych, pora zatem wspomnieć pokrótce także o osiągnięciach w dziedzinie plastyki i literatury. Rysowała i malowała praktycznie od dziecka, ale lata siedemdziesiąte – a więc okres fascynacji teatrem – praktycznie nie pozostawiły jej czasu na realizowanie się w tej dziedzinie. Cóż, stare porzekadło o tym, że ciągnie wilka do lasu, potwierdziło się i w jej przypadku. Po kilkunastu latach przerwy znowu sięgnęła po narzędzia charakterystyczne dla sztuk plastycznych, poszerzając znacznie diapazon stosowanych wcześniej technik. Możemy w jej dorobku znaleźć wypowiedzi zrealizowane: olejem, akrylem, tuszem, pastelem oraz technikami mieszanymi. Zwykle posługuje się pędzlem, ale równie chętnie sięga po ołówek, piórko, a nawet patyk. W pracach malarskich jest zdecydowaną, odważną kolorystką, ale nie gorzej porusza się w przestrzeni czarno-białej (rysunki). Tematyka jej prac jest nie mniej bogata niż stosowane techniki. Prezentuje pejzaże, portrety, architekturę, martwe natury… Można zatem rzec, że zarówno repertuar rozwiązań warsztatowych, jak i podejmowane tematy czynią z Marii Baster-Grząślewicz artystkę transmutacyjną. Bazą tych prac, punktem wyjścia, jest zawsze figuratywność, ale zastosowane rozwiązania metaforyczne, ekspresjonistyczne deformacje, odejścia od czysto zewnętrznej prawdy obiektu prowadzą je ku planom symbolicznym, otwierają pola docie- „Konspekt” 2/2015 (55) — Galeria „Konspektu” — kań odległe od realistycznych, dosłownych relacji na linii dzieło – odbiorca, otwierają możliwość czytania „naddanego”. Oddajmy głos artystce, której słowa precyzyjnie definiują sens i kierunek jej działań: Czym dla mnie jest malarstwo? Myślę, że tak jak każda sztuka jest formą wypowiedzi. Uważam, że istotą sztuki jest ekspresja, umiejętność wyrażania własnych emocji i własnego stosunku do rzeczywistości. W obrazach staram się raczej przedstawiać ideę obiektów niż ich fotograficzny opis, raczej wyrażać własne przeżycia w zetknięciu z przedmiotami i ludźmi niż rejestrować obiektywne obrazy zdarzeń. By zachować faktograficzny porządek, wypada w tym miejscu jeszcze dodać, że bohaterka tego szkicu od kilku lat należy do Stowarzyszenia Plastyków Nieprofesjonalnych Ziemi Krakowskiej, a obecnie pełni funkcję prezesa tego stowarzyszenia. Ma w dorobku kilkanaście wystaw indywidualnych oraz udział w kilkudziesięciu ekspozycjach zbiorowych. *** Obszar tematyczny wierszy Marii Baster-Grząślewicz jest podobnie rozległy jak jej wypowiedzi ikoniczne. Można wśród nich spotkać: utwory autobiograficzne i autotematyczne, konterfekty bliskich jej postaci i osób spotkanych przypadkowo, refleksje filozoficzne obok wierszy nasyconych emocjami. Intymnym, prywatnym wyznaniom towarzyszą obrazy przeżyć pokoleniowych, teraźniejszość przegląda się w lustrze historii; wiele z nich można potraktować jako dociekania metafizyczne… Wiersze dawniejsze są jeszcze stosunkowo rozbudowane, nowsze cechuje natomiast daleko posunięta kondensacja. Widać, że poetka umiejętnie „wyczyściła” formę, zrezygnowała z elementów zbędnych na rzecz właściwych, których siła oddziaływania została w ten sposób wzmocniona. Jej miniatury są programowo niejednorodne, co otwiera dodatkowe pola interpretacyjne. Niektóre podążają ku japońskiemu haiku, inne no- 57 szą znamiona zdań gnomicznych, jeszcze inne nawiązują do konwencji tradycyjnego epigramatu, ale wszystkie one układają się w spójny krąg lirycznych mgnień, wyrażających czytelny system aksjologiczny. Pojedyncze utwory Maria Baster-Grząślewicz publikowała w czasopismach: „Res Publika”, „Arka”, „Dziennik Polski” oraz w wydawnictwach bezdebitowych w stanie wojennym. Kilka z nich było prezentowanych pod pseudonimem Kinga w trakcie spektakli Teatru Podziemnego. Całkiem niedawno poetka zdecydowała się zebrać swoje teksty liryczne i opublikować je w dwu tomikach, obficie okraszonych jej rysunkami: O srebrnych kolorach (Kraków 2014; zebrane tu zostały wiersze dawniejsze) oraz Traktat o dziurze (Kraków 2014; liryki nowsze). Tytułem ilustracji przytoczmy kilka z nich: DYLEMAT Zniknąć jak znikają kolorowe ptaki czy pozostać tutaj i umrzeć gołębiem nie lubię kolorowych ptaków lecz jak oddychać w odgadniętym labiryncie przeżyć tu gdzie omszałe kamienie wspólnych spraw znaczą wieczność Miejsca kochane bolą bo duszą jak kurz i porastają mchem tym który trawi kamienie 58 — Galeria „Konspektu” — „Konspekt” 2/2015 (55) POKOLENIE BRAK Ból jak tęczowe rozpryski na jeziorze gier wniknął w nasze istnienia i trwa Nie ma we mnie nic, prócz wielkiego braku. Jest on tak gęsty, że zapełnia sobą moje wnętrze. To ból rozdwojenia jaźni w szkołach krzywych zwierciadeł kolejnych pomyłek historii Uczeni od dzieciństwa wierzyć w nieprawdę aby przetrwać nauczeni nie wierzyć nikomu i niczemu wśród rozbitych zwierciadeł wierzyliśmy znów NIESPODZIANIE białe wylęgło się z czarnej rozpaczy SPOWIEDŹ NIHILISTKI zachłysnęłam się pustką jak śmiechem któryż to już raz i poczułam coś nagle stan wojenny 1981 dziwnego W MARSZU To idzie starość spróchniałej wierzbie wyrosła nowa zielona gałązka jakby jednak istniało coś więcej niż odwieczne pytanie dlaczego — Grafika użytkowa — BARBARA KRASIŃSKA O minimalizmie we współczesnej grafice użytkowej O d kilku lat w sztuce użytkowej zaobserwować można tendencje do projektowania w duchu minimalizmu – sztuki, która przy wykorzystaniu jak najmniejszej liczby środków ma budzić u odbiorcy jak najsilniejsze emocje1. Jak powszechnie wiadomo, minimalizm, znany jako minimal art, odnosi się do konkretnego ruchu artystycznego, powstałego w Ameryce we wczesnych latach sześćdziesiątych XX w.2 i opiera się na sprowadzaniu układów/dzieł do form „najprostszych”. Nurt ten odrzucał wiele środków, którymi wcześniej operowała sztuka, dominowały w nim uproszczone formy geometryczne (koło, kwadrat, trójkąt), a powierzchnia obrazu pozostawała gładka. Za głównych przedstawicieli minimalizmu uznaje się: Sola LeWitta, Roberta Morrisa, Donalda Judda, Carla Andre’a czy Roberta Durana. Pomimo że nurt ten przeżył swój moment krytyczny (Lucy Lippard, historyk i teoretyk sztuki, za ów moment uznaje 1 Funkcjonuje teoria, która informuje, iż minimalizm, jako pojęcie formalnie nie istniał, sam termin zaś zrodził się napotrzeby klasyfikacyjne, m.in. historii sztuki. 2 K. Wróbel, Minimalizm w sztukach wizualnych, rynekisztuka.pl/2012/10/11/minimalizm-w-sztukach-wizualnych-minimalizm-w-sztukach-wizualnych/11 października 2012 (dostęp: 11 IX 2015). Logotyp siedemdzięsiąciolecia UP rok 19663), można zaryzykować stwierdzenie, iż minimalizm był i jest wiecznie żywy. Mało tego – dzisiaj jest głównym nurtem oraz tendencją, zgodnie z którą powstają lub wręcz rewitalizowane są elementy współczesnej sztuki użytkowej. Zaobserwować to można przede wszystkim w popularnym w ostatnich latach nurcie rebrandingu znanych powszechnie znaków komercyjnych. Marką, która jako jedna z pierwszych zdecydowała się na zmianę swojego logotypu, była Pepsi. Najnowsza forma logotypu (jedenasta z kolei w 115-letniej historii marki) wprowadzona została w 2008 r. 3 Tamże. 60 — Grafika użytkowa — Akcję rebrandingową, która trwała trzy lata i kosztowała 1,2 mln dolarów, organizowała agencja reklamowa Arnell Group. W efekcie pojawiła się uproszczona forma logotypu. Inne światowe marki decydujące się na „unowocześnienie” swoich znaków firmowych (oczywiście w duchu minimalizmu), to Microsoft, który zdecydował się na zmianę logo po 25 latach, oraz eBay (międzynarodowy internetowy serwis aukcyjny), dla którego była to pierwsza zmiana logotypu w 17-letnich dziejach4. W Polsce rebranding objął markę PZU, którego nowe logo, autorstwa Michała Łojewskiego (z White Cat Studio), funkcjonuje obecnie, a uproszczona forma nowego znaku nawiązuje do poprzedniego, będącego w użyciu od 1952 r. Ciekawy przykład stanowi tu logotyp innej znanej polskiej marki – Poczty Polskiej, która w 2010 r. zdecydowała się na zmiany wizerunkowe. W transformacji tej nastąpiło przekształcenie dominującej kolorystyki z granatu na czerwień, uproszczono przy tym znak rogu pocztowego oraz typografię – zastosowano powszechnie dostępny, darmowy font Calibri5. Jedną z ostatnich doniosłych zmian w dziedzinie rebrandingu jest nowa identyfikacja wizualna międzynarodowej wyszukiwarki Google. Jest to największa transformacja w historii firmy od 1999 r. Obecnie używane logo stało się prostsze, bardziej płaskie, pozbawione cieni i gradientów, nadano mu nowe, bardziej pastelowe barwy. Jak informuje Google na swoim blogu, ta zmiana identyfikacji wizualnej ma związek nie tylko z nową formą samej firmy, lecz także ze zmianami dokonującymi się w cyfrowym świecie. Dzięki nowemu, bezszeryfowemu krojowi pisma Google ma prezentować się teraz o wiele nowocześniej i prościej6. 4 P. Wiśniewski, Im mniej tym lepiej, czy zawsze?, http://zsah.blox.pl/2013/04/IM-MNIEJ-TYM-LEPIEJ-CZY-ZAWSZE.html (dostęp: 15 VII 2015). 5 Tamże. 6 P. Krzyżanowski, Niecały miesiąc po potężnej restrukturyzacji Google firma prezentuje swoje nowe „Konspekt” 2/2015 (55) Zapewne na stylistykę znaków firmowych wpłynął także rozwój technologii mobilnej, która niejako wymusza na projektujących trzymanie się określonych ram kompozycyjnych. Nowoczesne technologie, a dokładniej – nośniki ich przekazywania wymagają maksymalnego uproszczenia prezentacji. Designer Bill Garden przyznaje, że sama skalowalność logotypu nie wystarcza, musi być on maksymalnie spłaszczony, a linie i obramowania – cienkie7. Współczesne logotypy (przeznaczone do wyświetlania głównie na telefonach) cechuje przede wszystkim prostota. Bazują one na cienkich liniach, bez wypełnienia, w centrum uwagi znajduje się typografia: ważny jest krój czcionki, rozmieszczenie (głównie w formie klocków); wykorzystuje się odręczne pismo (pisanki), „niedokończone” litery (a właściwie ich zarys), „płaskie” 3D, kształty geometryczne, fale, motywy zwierząt, sześciokątów, drutów, połączeń, symbole ruchu i mobilności, użycie kilku kolorów lub monochromatyczność; bardzo popularne są także znaki ikoniczne8. Logotyp jubileuszu siedemdziesięciolecia naszej Uczelni autorstwa Elwiry Król z Wydziału Sztuki UP można wpisać w ów trend grafiki użytkowej. Cechuje go prosta forma, brak gradientów, przejrzystość, zdecydowane barwy oraz harmonijna kompozycja – wszystko to sprawia, iż spełnia on wszystkie wymogi stawiane współcześnie tworzonym znakom komercyjnym. Dzięki prostej formie może być on poddawany bezstratnemu skalowaniu i wyświetlany na najpopularniejszych w tej chwili czytnikach elektronicznych. Wielkim atutem logotypu jest także wykorzystanie kolorów. Są to bowiem cztery proste (bez gradientów), zdecydowane barlogo, które ma odzwierciedlać jej nową rzeczywistość, http://www.komputerswiat.pl/nowosci/wydarzenia/2015/35/google-ma-nowe-logo-zobacz-jak-wyglada.aspx (dostęp: 1 IX 2015). 7 Logo pod czujnym okiem smartfona, http://www. admonkey.pl/logo-pod-czujnym-okiem-smartfona-27126.html (dostęp: 21 VII 2015). 8 Tamże. „Konspekt” 2/2015 (55) — Grafika użytkowa — wy, niepowodujące problemów przy obróbce poligraficznej. Popularność „uwspółcześnionych” znaków nie przeszkadza temu, iż są one przez niektórych praktyków i teoretyków „czarnej sztuki” określane mianem form „emotikonowych” lub wręcz infantylnych (ich minimalistyczna forma kojarzy się z prostotą znaków drogowych). Oszczędność formy może być w tym wypadku oczywiście wadą, ale również (w moim mniemaniu) zaletą, ujawniającą się podczas recepcji treści przez odbiorcę, kiedy liczy się czas zdekodowania 61 informacji. Minimalistyczne kreacje robią dzisiaj furorę, bo zawierają tylko elementy istotne, dzięki czemu przekazują komunikat w sposób nieskomplikowany i szybki9. Oszczędna forma święci triumf w dobie social media, gdy liczy się przede wszystkim szybkość oraz celność przekazu – można jednak dyskutować o tym, za jaką cenę spełnia tę funkcję. 9 Wiktoria Kuźniak, Minimalizm – nowy trend w reklamie, http://blokreklamowy.blogspot.com/2015/05/ minimalizm-nowy-trend-w-reklamie.html (dostęp: 22 VII 2015). — Reportaż — MONIKA ANDRASZ-MROŻEK Kambodżańskie notatki osobiste P ierwszy raz o Kambodży usłyszałam jako dziecko pod koniec lat siedemdziesiątych XX w., gdy zbrodnie Pol Pota zostały ujawnione, a w dzienniku telewizyjnym epatowano obrazami wyludnionych miast i liczbami ofiar. Nie rozumiałam wówczas skomplikowanych stosunków wietnamsko-chińsko-kambodżańskich ze Stanami Zjednoczonymi i Związkiem Sowieckim w tle. Świat ten wydawał się tak odległy… W dorosłym życiu młodzieńcze dylematy wyblakły, a z racji wykształcenia historia stała się klarowniejsza. Gdy przyjrzymy się wydarzeniom w Polsce i w Kambodży, znajdziemy wiele analogii. Zmiany ustrojowe i tu, i tam nadeszły na przełomie lat osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych. I Polska, i Kambodża z olbrzymim bagażem krzywd i ofiar stanęły przed wyzwaniem budowy społeczeństwa na nowo. Wojenne rany Kambodżan jednak były świeższe. Dla pokolenia, z którego pochodzę, wojna i jej ofiary to tylko fraza w książce, obraz na fotografii, inscenizacja w filmie. Zobaczenie na własne oczy dziedzictwa Czerwonych Khmerów, bezpośrednie doświadczenie ograniczeń wynikających z wojny, nie pozostawia nikogo obojętnym, nie można przejść nad tym do porządku dziennego jak nad notatką prasową o wydarzeniach odległych o kilka tysięcy kilometrów. A przecież Kambodża to był kraj dostatni i piękny. Historia i kultura khmerska jest starsza od polskiej, tu rodziła się cywilizacja, Świątynia Ta Prohm, wybudowana na przełomie XII i XIII w. za panowania Jayavarmana VII. Miejsce „uwiecznione” w filmie przygodowym Tomb Raider z Angeliną Jolie w roli Lary Croft. Gdy byliśmy po raz pierwszy w Kambodży w 2006 r., bez większego problemu zrobiliśmy to zdjęcie. W 2009 r. przez teren świątyni nie dało się przejść, a okno było oblegane przez turystów. Magia miejsca i... magia kina (fot. M. Andrasz-Mrożek, 2006) „Konspekt” 2/2015 (55) — Reportaż — 63 Banteay Srei ‒ jedna z najpiękniejszych świątyń khmerskich. Wybudowana w drugiej połowie X w. Ze względu na niezwykle precyzyjne i wyrafinowane zdobienia oraz niewielki rozmiar nazywana jest „kobiecą cytadelą” lub „zamkiem miłości” (fot. M. Andrasz-Mrożek, 2009) Świątynia Prasat Pram w Koh Ker. Jeszcze niedawno kompleks ten nie był dostępny dla zwiedzających. Teraz rozminowane miejsce zaprasza chętnych do zwiedzania. Na razie dociera tu niewielu turystów, przede wszystkim z powodu odległości od centrum Siěm Réab (fot. M. Andrasz-Mrożek, 2014) 64 — Reportaż — „Konspekt” 2/2015 (55) Piramida w Koh Ker (fot. R. Mrożek, 2014) gdy na ziemiach polskich funkcjonował system plemienny. Rozkwit i zmierzch państwa Khmerów to w naszej części Europy czasy formowania się państwowości polskiej, później rozbicia dzielnicowego i kształtowania się na nowo Korony. W czasach nam bliższych Kambodża, nim została wplątana w drugą wojnę indochińską, była państwem w miarę zasobnym, bez głodu, z nowoczesną – jak na tamte lata – siecią dróg, z miastami bez slumsów. Potem o Khmerów upomniała się wielka polityka, zamach Lon Nola w 1970 r. obalający rządy księcia Sihanouka, amerykańskie misje wojskowe, marsz Czerwonych Khmerów na stolicę, reżim Pol Pota, śmierć blisko dwóch milionów ludzi, okupacja wietnamska ‒ to dziedzictwo, z którym boryka się dzisiejsza Kambodża. Po raz pierwszy przyjechałam tam w 2006 r. jako turystka, z grupą wycieczkową z Polski, na tydzień. Nie zastanawiałam się, do jakiego kraju jadę, kogo i co mogę tam spotkać. Wyjechałam zaś z przeświadczeniem, że muszę tam wrócić i to nie raz, i na pewno na dłużej niż trwa wycieczka oferowana przez biuro podróży. W 2006 r. przekraczanie granicy tajlandzko-kambodżańskiej w Paôypêt było zmianą „rzeczywistości” drogowej. Zarówno sprawna organizacja agencji turystycznych przy przewozie, jak i drogi w Tajlandii mogłyby stanowić wzór dla wielu polskich biur podróży i dróg. Zadbany, równy asfalt, potem przejście graniczne… i tu opuściliśmy wygodny autokar, po czym po krótkim posiłku i dłuższych załatwianiach wizowych znaleźliśmy się w państwie Khmerów. Na placu, pełniącym funkcję czegoś w rodzaju dworca autobusowego, zupełnie jak ten stary krakowski, czekaliśmy przez ponad godzinę w upale, aż kambodżańska agencja turystyczna podstawi autobus, a raczej nieco zdezelowany busik, z siedzeniami przystosowanymi do wzrostu Azjatów, a nie rosłych Europejczyków czy Amerykanów. Z kolanami pod brodą, upchani jak sardynki w puszce, ruszyliśmy na spotkanie z cywilizacją Khmerów. Towarzystwo w busie było mieszane, oprócz naszej skromnej polskiej grupki byli też bracia Słowianie zza Buga, popijający podczas drogi wódeczkę i żywo, aczkolwiek cicho, „Konspekt” 2/2015 (55) — Reportaż — dyskutujący o rosyjskiej polityce. Obrazu dopełniała grupa szwedzkich studentów oraz ojciec i córka z Izraela. Prędkość naszego krążownika szos nie przekraczała 20‒30 km/h. Zamiast asfaltowej szosy poruszaliśmy się po bitej czerwonej drodze z licznymi dziurami. Wszystko pokryte było czerwonym pyłem. Tuż przed wjazdem do Siěm Réab pojawił się asfalt i towarzyszył nam przez większość czasu podczas jazdy do świątyń w dżungli – ot, takie udogodnienie dla turystów. Potem, by uniknąć ciężkiej drogi, wybraliśmy płynięcie szybką łodzią wzdłuż jeziora TÔnlé, by przy wtórze warkotu silników obserwować życie na nabrzeżach jeziora. Już wtedy wokół Siěm Réab powstawała powoli sieć dróg asfaltowych, finansowana, o dziwo, przeważnie przez Koreańczyków, którzy upodobali sobie to miejsce. Wiele obiektów wokół kompleksu świątyń starożytnego Angkoru zostało wybudowanych właśnie przez nich, a w samym mieście koreańskie restauracje są doprawdy bardzo liczne. Do konkurencji stanęli również Chińczycy i Wietnamczycy. Sami Khmerowie nie mają wystarczających środków, więc godzą się na tę zagraniczną pomoc, często kosztem miejscowej ludności. Niedawno, by uskutecznić wietnamską inwestycję, wysiedlono całe khmerskie wsie w okolicy Siěm Réab, nie muszę dodawać, że bez żadnego zadośćuczynienia dla ich mieszkańców. Samo Siěm Réab wraz z kompleksem świątyń to luksusowa kapsuła, urządzona na potrzeby masowego ruchu turystycznego. Z roku na rok liczba turystów przybywających, by podziwiać świątynie w dżungli, rośnie bowiem w tempie błyskawicznym. W ciągu ośmiu lat, gdy trzykrotnie odwiedziliśmy Kambodżę, dało się zauważyć, że miejsca, które za pierwszym naszym pobytem były oazą ciszy i spokoju, za drugim i trzecim stały się tłocznym targowiskiem próżności – swoistą licytacją, jak najlepiej uwiecznić się na tle malowniczych ruin. W 2009 r. sieć dróg wokół miasta znacznie się powiększyła, a do granicy prowadziła już piękna, nowa asfaltowa szosa. W 2014 r. 65 Muzeum min lądowych koło Siěm Réab. Instytucja ta, prowadzona przez wolontariuszy, gromadzi kolekcję min i wszelkich niewypałów – pozostałości po wieloletniej wojnie. To zbiór prezentowany ku przestrodze (fot. R. Mrożek, 2006) przemierzaliśmy autobusem trasę z Siěm Réab do Phnom Penh (odległość jak z Krakowa do Warszawy, a czas jazdy osiem godzin). „Dobry” asfalt kończył się tuż za Siěm Réab, a zaczynał tuż przed stolicą. Między nimi rozpościerał się trakt z pozostałościami asfaltowej drogi; żwir, dziury oraz uszkodzenia po monsunie, który niedawno się skończył, nie pozwalały na rozwinięcie szybkości (trzeba przypomnieć, że Kambodża przed 1970 r. mogła się pochwalić zupełnie niezłą siecią dróg). Widok się powtórzył, gdy zmierzaliśmy do granicy z Wietnamem. Tam po przekroczeniu granicy wjechaliśmy na dwupasmową, dobrze utrzymaną szosę. Ale podróż po Wietnamie to już inna historia… Ruch turystyczny przynosi ważną cześć dochodu narodowego Kambodży. Formal- 66 — Reportaż — „Konspekt” 2/2015 (55) Świątynia przy Polach Śmierci niedaleko Siěm Réab, wybudowana dla upamiętnienia wielkiej tragedii. Buddyści wierzą, że medytacja może zmienić złą energię, która wiąże się z tą ziemią. W stupie na terenie świątyni umieszczono czaszki ofiar reżimu Pol Pota, odnalezione na pobliskich polach (fot. R. Mrożek, 2006) ności wizowe to przyjemność, rząd kambodżański jako pierwszy w Azji wprowadził możliwość otrzymania wizy elektronicznej; piętnaście minut przed komputerem i na maila przychodzi piękna, kolorowa wiza, tylko wydrukować i przedstawić przy kontroli paszportowej. Kambodża jest również jedynym krajem w regionie, gdzie można otrzymać wizę na rok bez wcześniejszego dokumentowania swojego statusu materialnego; nie daje ona co prawda możliwości pracy, ale już można zainwestować i prowadzić własną działalność gospodarczą. Khmerowie starają się ściągnąć jak najwięcej kapitału zagranicznego. Dolar amerykański jest – obok narodowego riela – oficjalną walutą w Kambodży, wypłacaną normalnie w bankomatach. W ośrodkach turystycznych i handlowych powstają sieci supermarketów, gdzie można kupić żywność ze wszystkich kręgów kulinarnych. Rzecz jasna, dla większości Kambodżan jest ona z powodu cen nieosiągalna. W Phnom Penh zajadaliśmy się ogórkami małosolnymi – to jeden z wielu znaków licznej obecności Rosjan w Kambodży. Inny to Russian Market (Rosyjski Targ), który powstał w latach dziewięćdziesiątych, kiedy tłumnie w tym miejscu handlowali Rosjanie (pamiętajmy, że w tym samym czasie u nas w Polsce Rosjanie też intensywnie sprzedawali towary na placach targowych). W Phnom Penh nie ma już handlujących Rosjan, przenieśli się na plaże Preah Sihanuk w celach – powiedzmy – rozrywkowych. Tam kwitnie biznes turystyczny, z naciskiem na usługi erotyczne. Nazwa targu w stolicy się ostała, jak i ogórki kiszone w supermarkecie. „Konspekt” 2/2015 (55) — Reportaż — 67 Nowoczesne centrum stolicy Phnom Penh: hotele, urzędy, restauracje na nabrzeżu rzeki TÔnlé Sap, miejsce niezwykle popularne wśród turystów (fot. M. Andrasz-Mrożek, 2006) Na tym samym nabrzeżu po drugiej stronie bulwaru toczy się prawdziwe życie dzisiejszych Khmerów w łodziach lub chatach zbudowanych z każdego dostępnego materiału (fot. M. Andrasz-Mrożek, 2006) 68 — Reportaż — „Konspekt” 2/2015 (55) Tuktuk ‒ wygodny pojazd na krótsze dystanse. Spędziliśmy w nim godziny – i choć potem włosy i oczy mieliśmy pełne kurzu, za nic nie zrezygnowalibyśmy z przyjemności, jaką daje przejażdżka tuktukiem, zwłaszcza, kiedy kierowca zgubi drogę… (fot. R. Mrożek, 2009) Polacy też zaznaczyli swoją obecność w Kambodży, choć nie za sprawą działalności handlowej. Kiedy zwiedzaliśmy Srebrną Pagodę w Phnom Penh, jeden z opiekujących się statuą Buddy zapytał, skąd jesteśmy. „Z Polski” – odpowiedziałam. – „Z Polski?! Ja znam ludzi z Polski, oni wiele tu dobrego zrobili, pomogli nam odnawiać zabytki. To dobrzy ludzie”. Jedziemy z północy na południe. Wzdłuż kambodżańskiej drogi wsie i miasteczka. Im dalej od dużych ośrodków, tym biedniejsze zabudowania. Znikają reklamy w języku angielskim, ale wszędzie znajdziemy reklamy Angkor Beer – narodowego piwa kambodżańskiego. Wokół miasta rozrastają się slumsy, niespotykane w Kambodży przed 1970 r. Zamach Lon Nola i usunięcie księcia Sihanouka zmieniły architekturę miast. Wojna spowodowała nagły napływ ludności wiejskiej, nie trzeba było więc długo czekać, żeby stolica Phnom Penh dorobiła się wła- snych slumsów. Wyludnienie miast za rządów Pol Pota tylko na kilka lat przerwało ich istnienie. Gdy dojeżdżaliśmy do przystani przy Tônlé Sap w Siěm Réab, mijaliśmy – nazwijmy to eufemistycznie – domostwa ludzi, którzy przybyli tu ze wsi za pracą i chlebem. Na bambusowych kijach rozpostarte płachty folii lub innego materiału, w środku klepisko, kilka tobołków złożonych w rogu, garnek, zwinięte legowisko. To jest miejsce do życia kilkuosobowej rodziny. Dwa światy z dwóch odrębnych planet. Młody tuktukarz w stolicy, który nas wiózł do hotelu, z zazdrością wypytywał, skąd jesteśmy, co robimy, i z marzycielską nutką w głosie powiedział, że bardzo chce pojechać do Europy. Odowiedziałam, że nigdy nie wiadomo, co człowieka spotka w życiu. Gdy byłam w jego wieku, też było nie do pomyślenia, że przyjadę tutaj, do jego kraju. Równie dobrze mogłam marzyć o podróży w kosmos, a jednak po dwudziestu latach stało „Konspekt” 2/2015 (55) — Reportaż — się. Kto wie, może i dla młodych Khmerów los będzie łaskawy? Tymczasem jednak krajobrazem ulicy rządzą tuktukarze: „Tuk tuk, Sir!? Tuk tuk, Maam?!” – słychać, gdy tylko wyjdziemy na zewnątrz; kraj tuktuków – wydaje się, że każdy młody mężczyzna trudni się tym zawodem. W hotelu w Kambodży po raz pierwszy spotkaliśmy się z zapisem o zakazie wnoszenia broni do pokoju. Broń jest wszechobecna, tak jak miny. Od czasów wojen, bo mówimy tu przecież o kilku wojnach, Kambodża stała się jednym z najbardziej zaminowanych krajów na świecie. Powszechnym widokiem są osoby okaleczone przez przypadkowe wybuchy. Jeden ze znajomych podróżników opowiadał mi, że gdy jeszcze pod koniec lat dziewięćdziesiątych zwiedzał świątynie w dżungli, chcąc skorzystać z toalety po drodze, nie wchodził do lasu, bo miny były wszędzie, nawet w przydrożnym rowie. Teraz większość kompleksów w dżungli udo- 69 stępnionych do zwiedzania jest już bezpieczna. Ale widzieliśmy ślady po niedawnych wybuchach oraz tabliczki ostrzegające przed zejściem z drogi. O wiele gorsza sytuacja jest na prowincji, gdzie do dzisiaj ofiarami min przeciwpiechotnych padają przede wszystkim dzieci i domowe zwierzęta. Ale Khmerowie, tak jak każde inne społeczeństwo, chcą żyć spokojnie i normalnie, wyjść z cienia doświadczeń wojennych. Reżim Pol Pota zabrał blisko dwa miliony istnień ludzkich, przede wszystkim inteligencji, i to zapewne spowalnia rozwój. Późniejsza okupacja wietnamska też nie pozwoliła na szybką odbudowę kraju. Nałożyła się na to konsumpcyjna ekspansja państw zachodnich, z całym „dobrodziejstwem inwentarza”: seksturystyką i niewolniczą pracą dla koncernów produkujących dobra dla „Pierwszego” świata. Kwiecień 2015 — Astronomia — JACEK KRUK Badania planet karłowatych K ategoria „planet karłowatych” została wprowadzona w roku 2006 dla ciał Układu Słonecznego, które stanowią jakby ogniwo pośrednie między planetoidami i planetami. Planetoidy uchodzą za pozostałości pierwotnej materii, z której około 4,5 mld lat temu utworzyły się planety. Planetoidy stanowią nieregularne bryły o rozmiarach od kilkuset metrów do kilkuset kilometrów. Ten sam pierwotny materiał we wnętrzach planet uległ znacznym przemianom wskutek grawitacyjnego ściskania i przetopienia, budowa wewnętrzna planet jest silnie zróżnicowana w zależności od odległości od Słońca i masy danego ciała. Planetami karłowatymi nazwano obiekty krążące wokół Słońca (ale nie wokół planet) i mające dostatecznie dużą masę, by przybrać pod wpływem własnej grawitacji kształt kulisty. Ponadto na orbicie planety karłowatej nie powinny okrążać Słońca inne ciała. Te warunki spełnia bardzo niewiele obiektów Układu Słonecznego. Międzynarodowa Unia Astronomiczna oficjalnie uznała za karłowate tylko pięć planet: największą z planetoid pasa głównego – Ceres, ostatnią z planet – Plutona i trzy obiekty pozaplutonowe o nazwach Haumea, Makemake i Eris. Przypadek zdarzył, że dwa najbardziej znane obiekty nowej kategorii: eks-planetoida Ceres i eks-planeta Pluton stały się prawie jednocześnie celem dla amerykańskich sond kosmicznych Dawn i New Horizons. Ceres znana jest od roku 1801, Pluton – od 1930. Średnica Ceres wynosi 950 km, karło- wata planeta okrąża Słońce pomiędzy orbitami Marsa i Jowisza w średniej odległości 414 mln km i w czasie 4 lat 221 dni. Pluton okazał się planetą podwójną – jego księżyc Charon (odkryty w 1978 r.) jest niewiele od niego mniejszy – średnice wynoszą odpowiednio 2370 i 1206 km. Pluton obiega Słońce w ciągu 248 lat po nietypowej dla planet orbicie – silnie wydłużonej i znacznie nachylonej do ekliptyki (płaszczyzny orbity Ziemi). W punkcie odsłonecznym oddala się na 7,4 mld km, zaś w peryhelium zbliża się do Słońca na 4,3 mld km, czyli bardziej niż Neptun. Zderzenie Plutona z Neptunem nie jest możliwe właśnie z powodu dużego nachylenia orbity Plutona (17˚), ale według niektórych badaczy wzajemne położenie orbit oraz rezonans 3 : 2 w ich ruchu orbitalnym wskazuje na genetyczny związek Plutona z Neptunem. Istnieje hipoteza mówiąca, że Pluton z Charonem to zbiegłe księżyce Neptuna… O obu planetach karłowatych całkiem sporo zdołaliśmy się dowiedzieć z obserwacji naziemnych, a także dzięki kosmicznemu teleskopowi Hubble’a. Wprawdzie nawet jego 2,4-metrowe zwierciadło nie pozwala dostrzec szczegółów powierzchni, ale jeszcze przed epoką sond kosmicznych wiedzieliśmy o Ceres, że ma kształt kulisty i z pewnych obszarów emituje wodór, co z kolei może sugerować obecność lodu pod powierzchnią eks-planetoidy. U Plutona udało się zaobserwować cztery mniejsze księżyce, które otrzy- „Konspekt” 2/2015 (55) — Astronomia — mały nazwy: Hydra, Nix, Kerberos i Styks. Ponadto sam układ Pluton–Charon okazał się dość unikalnym grawitacyjnym tworem w całym systemie słonecznym. Oba ciała tworzą ciasną parę (ich odległość wynosi zaledwie 18 tys. km), zarówno Charon, jak i Pluton zwracają ku sobie zawsze tę samą stronę. To przypomina nieco układ Ziemi i Księżyca (również traktowanych niekiedy jako planeta podwójna), Księżyc bowiem zawsze zwraca ku Ziemi jedną półkulę, jego oddziaływanie grawitacyjne jest jednak za słabe, by zmusić do tego samego Ziemię. Warto zauważyć również, że środek masy układu Pluton–Charon (barycentrum) leży poza Plutonem, w związku z czym on także musi krążyć wokół tego punktu. W celu dokładnego zbadania Plutona Amerykanie wysłali na początku 2006 r. sondę New Horizons. Jest to prosta misja przelotowa, jaką stosowano do wstępnego badania planet w latach sześćdziesiątych i siedemdziesiątych XX w. Niecałe dwa lata później, we wrześniu 2007 r., również w USA, wysłana została sonda Dawn, przeznaczona do badania największych planetoid Westy i Ceres. W tej pionierskiej misji po raz pierwszy doszło do wprowadzenia sondy na orbity wokół dwóch różnych ciał niebieskich. Dawn używa napędu jonowego, który jest bardzo oszczędny w zużyciu paliwa (jest nim ksenon), ale potrzeba dużo czasu na rozpędzenie sondy, a więc również na osiągnięcie celu. Sonda Dawn badała Westę z orbity w latach 2011–2012, po czym odleciała w kierunku Ceres. Pole grawitacyjne planety karłowatej przechwyciło ją 6 marca; a 24 kwietnia silniki jonowe wprowadziły sondę na pierwszą orbitę obserwacyjną o promieniu 13,5 tys. km, a na początku czerwca – 4430 km. Obrazy przekazane na Ziemię w trakcie zbliżania się i po osiągnięciu orbity ukazały powierzchnię do złudzenia przypominającą nasz Księżyc – tysiące mniejszych i większych kraterów będących pozostałością „wielkiego bombardowania” z epoki formowania się Układu Słonecznego (ryc. 1). 71 Ryc. 1. Powierzchnia Ceres na zdjęciu z 26 VI 2015 r. Ceres ma jednak też pewne cechy unikatowe, powiemy o nich nieco dalej, pora przyjrzeć się bowiem misji New Horizons. Sonda zmierzająca do Plutona była przez większość swej podróży zahibernowana, ale 6 grudnia 2014 r. jej instrumenty pokładowe zostały zaktywizowane i rozpoczęto przygotowania do spotkania, mającego nastąpić 14 lipca br. Sonda regularnie nadsyłała zdjęcia Plutona i jego pięciu księżyców, lecz aż do połowy czerwca obrazy nie były lepsze od najlepszych zdjęć z teleskopu Hubble’a. Spodziewano się odkrycia kolejnych małych księżyców, ale nic takiego na szczęście nie nastąpiło. Trasa przelotu sondy przez układ Plutona została zaplanowana tak, by New Horizons przeleciała między Plutonem a orbitą Charona; minimalna odległość od planety karłowatej wynosiła 12,5 tys. km (ryc. 2). Obecność nieznanych dotąd księżyców mogła zakłócić przelot sondy, a zderzenie z drobiną wielkości ziarnka ryżu oznaczałoby katastrofę – przy prędkości sondy prawie 14 km/s nastąpiłby efekt eksplozji granatu… 72 — Astronomia — „Konspekt” 2/2015 (55) Ryc. 2. Schemat przelotu New Horizons przez system Plutona: A – zbliżenie do Plutona, B – zbliżenie do Charona, C – zasłonięcie przez Plutona Słońca i Ziemi, D – zasłonięcie przez Charona Słońca i Ziemi; czas uniwersalny (UT) Ryc. 3. Fotografia Plutona z 13 VII 2015 r. Dodajmy, że wobec ogromnej odległości od Ziemi (obecnie 4,7 mld km) żadne gwałtowne manewry sondy nie wchodziły w grę, wystarczy przypomnieć, że sygnał od Plutona do Ziemi leci aż 4 godziny 26 minut, a więc kontakt dwustronny zajmuje blisko 9 godzin… Całą sekwencję pracy kamer, detektorów i magnetometrów trzeba było dokładnie zaprogramować przed zbliżeniem i liczyć się z tym, że dane, na które w napięciu czeka cały naukowy świat, będą spływać przez wiele miesięcy po przelocie. Jak dotąd, misja New Horizons przebiega niezwykle pomyślnie. Sonda przesłała zaledwie kilka procent danych naukowych, ale już one są sensacyjne. Przede wszystkim stwierdzono, że powierzchnia półkuli Plutona skierowana ku Charonowi wyraźnie różni się od półkuli przeciwnej, zaś sam Charon jest znacznie ciemniejszy od Plutona. Na zdjęciach przysłanych w przeddzień spotkania można było stwierdzić, że powierzchnia Plutona jest niemal pozbawiona „Konspekt” 2/2015 (55) — Astronomia — 73 Ryc. 4. Powiększenie lodowego „serca” Plutona na zdjęciu z 14 VII 2015 r. Ryc. 5. Charon – półkula skierowana ku Plutonowi Ryc. 6. Tajemnicze białe plamy wewnątrz krateru na Ceres 74 — Astronomia — „Konspekt” 2/2015 (55) Ryc. 7. Zagadkowa piramida widoczna na skraju tarczy Ceres kraterów uderzeniowych, co świadczy o jej stosunkowej młodości (w skali geologicznej). Na stronie odwróconej od Charona, do której zbliżyła się sonda w trakcie przelotu 14 lipca, dominującym obszarem okazał się lądolód w kształcie serca (ryc. 3), który nieformalnie został nazwany Tombaugh Regio, od nazwiska odkrywcy Plutona Clyde’a Tombaugha (1906‒1997). Dodajmy przy okazji, że odrobina prochów odkrywcy znalazła się na pokładzie sondy New Horizons. W pierwszych dniach po przelocie NASA opublikowała dwa szczegółowe zdjęcia powierzchni Plutona i zdjęcie Charona w wysokiej rozdzielczości. Towarzysz Plutona również odznaczał się młodą powierzchnią o bardzo zróżnicowanych formach (ryc. 5). Planetolodzy spodziewali się, że powierzchnię Plutona i Charona stanowi lód, a jego głównym składnikiem będzie zestalony azot z domieszkami innych gazów, wymrożonych w skrajnie niskich temperaturach (od 40 do 50 K, czyli od –233 do –223ºC). Do takich wniosków skłaniały badania Trytona – największego księżyca Neptuna, które w 1989 r. przeprowadziła sonda Voyager-2. Jeśli Pluton i Charon były kiedyś księżycami Neptu- na, to ich podobieństwo do Trytona powinno być czymś naturalnym. Młody wygląd powierzchni Plutona i Charona świadczy o tym, że procesy kształtujące wnętrza tych maleńkich globów nie ustały miliardy lat temu, a zdjęcia sugerujące działalność kriogejzerów (ryc. 4) mogą dowodzić utrzymującej się nadal aktywności. Zagadką pozostaje źródło energii napędzającej te procesy geologiczne – u aktywnych księżyców wielkich planet (jak np. jowiszowa Io) tym źródłem są siły pływowe pochodzące od przyciągania grawitacyjnego planety. W przypadku układu Pluton–Charon pływy są zaniedbywalnie małe wobec znikomej masy obu ciał. Uczeni z niecierpliwością oczekują na kolejne informacje z sondy New Horizons, tymczasem ona sama mknie ku peryferiom Układu Słonecznego, by go opuścić na zawsze. Zanim to nastąpi, przewidziane jest jeszcze jedno spotkanie z niewielką planetoidą tzw. Pasa Kuipera; wybrano kilka obiektów, a spotkanie może nastąpić na początku roku 2019. Wróćmy zatem do Ceres, bo jej badania nabierają tempa wraz ze zbliżaniem się Dawn do powierzchni eks-planetoidy. Najbardziej intrygującym szczegółem powierzchni, „Konspekt” 2/2015 (55) — Astronomia — 75 Ryc. 8. Sonda Dawn – wizja artysty, NASA 2009 dostrzeżonym na zdjęciach jeszcze przed wejściem sondy na orbitę, okazała się grupa białych plam wewnątrz jednego z kraterów na Ceres (ryc. 6). Od tego czasu plamy te były wielokrotnie fotografowane z coraz większą rozdzielczością, odnaleziono ponadto znacznie więcej pojaśnień, choć nie tak wyraźnych jak pierwsza grupa. Nadal jednak nie wiemy, czym one są, choć większość badaczy skłania się ku przypuszczeniu, że mogą to być warstwy lodu wodnego odsłonięte przez uderzenia meteorów lub jakieś czynniki wewnętrzne. Obecność lodu na Ceres sugerowała już, oprócz wspomnianej wcześniej emisji wodoru, niewielka gęstość planety – zaledwie 2,1 g/cm3 (dla porównania: gęstość Księżyca wynosi 3,34 g/cm3). Woda w każdej postaci jest zawsze mile widziana wszędzie poza Ziemią, gdyż, po pierwsze, sugeruje możliwość występowania jakichś form życia, po drugie zaś – w przyszłości może znacznie ułatwić ewentualną eksplorację danego ciała niebieskiego przez człowieka. Innym intrygującym elementem okazało się spore wzniesienie – 6 km ponad otaczającym terenem. Jego geneza jest niejasna wobec braku na powierzchni planety łańcuchów górskich (ryc. 7). W najbliższych miesiącach – aż do połowy roku 2016 – możemy się spodziewać coraz dokładniejszych obrazów obu planet karłowatych. Sonda Dawn (ryc. 8) osiągnęła niedawno orbitę o wysokości 1470 km, a od grudnia 2015 r. będzie krążyć na wysokości zaledwie 375 km nad powierzchnią Ceres. New Horizons będzie natomiast stopniowo przesyłać dane zgromadzone w pamięci elektronicznej, odsłaniając kolejne sekrety Plutona, a także Charona i pozostałych księżyców. Wszystkie fotografie w tekście pochodzą z archiwum NASA. — Technika — KRZYSZTOF MROCZKA Zastosowanie i innowacje technologii Friction Stir Welding (FSW) M ateriały metaliczne (metale i ich stopy) posiadają liczne właściwości fizykochemiczne, które umożliwiają ich przetwarzanie. Do podstawowych zalicza się zdolność do odkształcania plastycznego, tj. zmiany kształtu i/lub wymiarów danego elementu w wyniku działania sił, z zachowaniem ciągłości materiału, czyli bez powstania w nim dekohezji, pęknięć, porów itp. Plastyczność materiałów wykorzystuje się w produkcji wielu elementów konstrukcyjnych, np. karoserii samochodów, których Ryc. 1. Schemat procesu FSW poszczególne składowe są najpierw walcowane (wytworzenie blachy), a następnie metodą tłoczenia nadaje się im pożądany kształt, np. maski, błotnika, dachu. Obróbka plastyczna następuje za pomocą narzędzi, np. walców, które podczas pracy redukują grubość materiału. Siły wywołujące odkształcenie działają więc na powierzchnię (na zewnątrz) obrabianego elementu. Na przełomie lat osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych w The Welding Institute w Cambridge w Wielkiej Brytanii rozważano inne „Konspekt” 2/2015 (55) — Technika — Ryc. 2. Przyrost liczby udzielonych licencji w latach 1995–2012 [2] Ryc. 3. Liczba zgłoszonych i przyznanych patentów w poszczególnych regionach [2] 77 78 — Technika — podejście do wywołania odkształcenia plastycznego – narzędzie wprowadzano do wewnątrz materiału. W tym przypadku energia powodująca wzrost temperatury materiału i jego odkształcenie plastyczne jest efektem złożonego ruchu narzędzia: ruchu obrotowego i jednocześnie linowego (schemat procesu pokazano na ryc. 1; w podstawowej wersji Vt = Vw). Takie oddziaływanie narzędzia nie powoduje znaczącej zmiany kształtu obrabianego elementu ani jego wymiarów, wywołuje jednak istotne zmiany w mikrostrukturze. Celem tych badań było opracowanie metody zgrzewania elementów aluminiowych, za pomocą której powstawałoby ich lokalne odkształcenie plastyczne przez wymieszanie składników i utworzenie zgrzeiny – połączenia. Metodę nazwano Friction Stir Welding (FSW) i opatentowano w 1991 r. [1]. W terminologii polskojęzycznej metoda ta znana jest jako zgrzewanie tarciowe z mieszaniem (lub przemieszczaniem) materiału zgrzeiny. Ta rozbudowana nazwa, mająca charakter opisowy, jest niepraktyczna, co było prawdopodobną przyczyną utrwalenia się jej anglojęzycznej wersji w postaci akronimu FSW. Zainteresowanie technologią FSW systematycznie rośnie, co łatwo zauważyć, analizując dane dotyczące liczby udzielonych licencji na jej stosowanie oraz liczby patentów odnoszących się do FSW, np. modyfikacji ruchu narzędzia, jego kształtu oraz materiałów wykorzystywanych do ich wytworzenia. Na ryc. 2 i 3 pokazano przyrost liczby udzielonych licencji w latach 1995– –2012 oraz przyrost liczby patentów zgłoszonych i przyznanych w poszczególnych regionach przemysłowych [2]. Łącznie licencji do celów badawczych i wdrożeniowych udzielono ponad 280 instytucjom. Efektem tego jest zgłoszenie ponad 3 tys. wniosków patentowych, z których ponad 1400 zostało do 2013 r. rozpatrzonych pozytywnie. FSW stosowana jest głównie w przemyśle transportowym; korzystają z niej firmy: Hitachi, Boeing, Kawasaki Heavy Industries „Konspekt” 2/2015 (55) (KHI), Honda, Mazda, Nippon Sharyo, a także producenci aluminium SLM i NLM oraz przemysł ciężki reprezentowany przez firmę Mitsubishi Heavy Industries. FSW znajduje zastosowanie również w produkcji na potrzeby militarne (Lockheed Martin, Boeing [3]) oraz w przemysle kosmicznym (National Aeronautic and Space Administration (NASA) [4]). Jednym z największych ośrodków rozwijających tę technologię jest również China FSW Center, AVIC Beijing FSW Technology Co., Ltd., gdzie z metody tej korzysta się zarówno przy zgrzewaniu elementów płaskich, jak i owalnych, a także tych o kształcie złożonym. Opracowano tam różne rodzaje urządzeń przeznaczonych do zgrzewania elementów o wymiarach kilkunastu centymetrów oraz segmentów wielkogabarytowych, np. paneli o długości 22 m ze stopów aluminium, stosowanych do budowy wagonów. Przykładowy panel pokazano na ryc. 4 [5]. Założenia dotyczące zastosowania tej metody przewidywały zgrzewanie niespawalnych konwencjonalnie (czyli metodą tradycyjnego spawania) stopów aluminium o dużej wytrzymałości, głównie serii 2xxx i 7xxx. Stopy te są wykorzystywane w produkcji różnych konstrukcji, szczególnie w przemyśle lotniczym, ze względu na dużą wytrzymałość (większą od wytrzymałości zwykłych stali konstrukcyjnych). Następnie opracowano narzędzia i parametry umożliwiające zgrzewanie wszystkich rodzajów stopów aluminium serii 1xxx–8xxx oraz stopów magnezu. Łatwość uzyskania dużego uplastycznienia przy relatywnie niskich temperaturach (400– –500oC) dla obu rodzajów materiałów wiąże się z względnie niskimi temperaturami ich topnienia (aluminium – 660oC, magnez – 650oC). To powoduje, że narzędzie stosowane do zgrzewania może być wykonane ze stali (najczęściej szybkotnącej), czyli materiału łatwego w obróbce oraz stosunkowo taniego. Kolejny etap rozwoju technologii to opracowanie metod wykonywania zgrzein różnoimiennych, głównie zastosowanych w stopach aluminium, w różnych zestawieniach „Konspekt” 2/2015 (55) — Technika — 79 Rys. 4. Segmenty aluminiowe o długości 22 m, zgrzewane metodą FSW np.: 5182/6016, 2024/7075, 2014/6061, 7075/6056, 2024/6065, 6082/2024, 5083/6082, oraz z udziałem innych materiałów metalicznych (6061/stop Mg AZ91D), nawet o znacznie wyższej temperaturze topnienia, m.in.: miedzi, stali, tytanu, masywnego szkła metalicznego [6–10]. Zalety metody FSW oraz opracowanie narzędzi o lepszych właściwościach mechanicznych – szczególnie wytrzymałości i odporności na znacznie wyższe temperatury, umożliwiło rozszerzenie zastosowania jej do innych grup materiałów metalicznych, np. do miedzi i jej stopów (mosiądze, brąz) oraz niklu (Inconel). Dużym wyzwaniem jest stosowanie FSW do zgrzewania stopów na osnowie żelaza, gdyż podczas tego procesu temperatura osiąga około 1200oC, przy znacznym stanie naprężenia. Z powodzeniem jednak wykonuje się zgrzeiny FSW różnych rodzajów stali, m.in.: niskowęglowych, wysokowęglowych, austenitycznych, bainitycznych, duplex, oraz stopu na osnowie żelaza z udziałem tytanu, a także złącza różnoimienne, np. zgrzewanie stali austenitycznej z niskowęglową [11, 12, 10]. Inną grupą materiałów metalicznych zgrzewanych za pomocą FSW są kompozyty, szczególnie na osnowie stopów aluminium, np.: Al + TiB2, 6061 + TiC, silumin (9% krzemu) + SiC, 2024/2014 + Al2O3 [13, 10]. Można wskazać wiele przykładów zastosowania technologii FSW w różnych gałęziach przemysłu, głównie w przemyśle transportowym. W skali przemysłowej metodę tę wykorzystuje się przede wszystkim do zgrzewania stopów aluminium. Wytwarzane konstrukcje mają różne przeznaczenie oraz różny stopień skomplikowania, od relatywnie prostych, jak np. kratownice z wyciskanych paneli ze stopu aluminium 6005A (Sapa Technology, Sweden), po zaawansowane systemy konstrukcyjne w samolotach, np. układy kasetonów i użebrowania skrzydeł w środkowej części samolotu (EADS Innovation Works i Airbus Operations SAS, Al–Cu–Li 2050) czy konstrukcje złożone z ram, belek, słupków i użebrowania, m.in. 80 — Technika — w skrzydłach, w korpusie (tzw. beczce), w stateczniku pionowym oraz obudowie silników (Constellium oraz Constellium CRV, France [14]); w obu przypadkach zgrzewano stop aluminium 2050 (Al–Cu–Li). Już w ubiegłej dekadzie firmy Lockheed Martin oraz Boeing wykorzystywały metodę FSW do produkcji elementów ze stopów aluminium o dużej wytrzymałości, a więc odpowiednio: podłóg w samolocie C-130 oraz podłóg i rampy załadowczej w samolocie transportowym C-17, na potrzeby armii USA [15]. W małych samolotach odrzutowych Eclipse 500 busisnes jet (produkowanych przez firmę Eclipse) oprócz użebrowania skrzydeł i konstrukcji podłogi zastosowano FSW do łączenia elementów poszycia samolotu [15, 10]. Innym przykładem użycia metody FSW do produkcji zaawansowanych konstrukcji jest zgrzewanie elementów zbiorników kriogenicznych na ciekły wodór oraz tlen, wykonanych ze stopów 2219, 2195 (Al–Li) na potrzeby przemysłu rakietowego, w tym kosmicznego (NASA [16], MT Aerospace Ryc. 5. Segment Cu, China FSW Center „Konspekt” 2/2015 (55) AG Germany). Przewidywana temperatura pracy zgrzein to około –253°C (20 K). Ponadto w laboratoriach agencji kosmicznej NASA metodą FSW zgrzewa się również elementy kopuły systemu osłony termicznej ze stopów aluminium 2014 i 2219 [16]. Konstrukcje ze stopów aluminium, zgrzewane przy zastosowaniu technologii FSW, wykorzystywane są również w przemyśle samochodowym. Nowatorskim produktem jest pod tym względem samochód marki Mercedes SL, którego karoseria (z wyjątkiem ramy stalowej utrzymującej przednią szybę) oraz płyta podłogowa z dodatkowymi elementami wykonane są ze stopów aluminium. Na całą konstrukcję składają się blachy, odlewy oraz elementy wyciskane, w tym również ze stopu 6016. Cała gama różnego rodzaju konstrukcji i elementów ze stopów aluminium zgrzewanych FSW produkowana jest przez China FSW Center w Pekinie. Są to zarówno elementy wielkogabarytowe (np. panele, zob. ryc. 5) wykonywane na potrzeby przemysłu transportowego, jak i iczne elementy o wy- „Konspekt” 2/2015 (55) — Technika — miarach od kilkudziesięciu centymetrów do kilku metrów. Na ryc. 5 pokazano segment chłodnicy wykonany z miedzi, który zespolono metodą FSW; droga przemieszczania się narzędzia oznaczona jest strzałkami i kończy się na płycie wybiegowej, na której pozostał otwór po trzpieniu narzędzia (u dołu zdjęcia). Zastosowanie płyty wybiegowej pozwala uniknąć pozostawienia otworu w produkcie. Jak wspomniano, technologia FSW jest perspektywiczną metodą spajania, która w przyszłości może wypierać spawanie konwencjonalne. Zainteresowanie tą metodą potentatów przemysłu lotniczego, a nawet ciężkiego, oraz możliwość zastosowania jej do spajania kolejnych, nowych grup materiałów (w tym stali) są ściśle związane z wieloma innowacyjnymi rozwiązaniami, jakie opracowano dla metody w stosunku do jej pierwotnej wersji. Główna grupa nowych koncepcji dotyczy samego narzędzia FSW – kształtu trzpienia (elementu pracującego wewnątrz materiału) oraz wieńca opory (część narzędzia pracująca na powierzchni zgrzewanych elementów; zob. ryc. 1). Kształt trzpienia zmieniał się od prostego walca z naciętym spiralnym rowkiem (gwintem), stosowanego najczęściej do spajania łatwo zgrzewalnych materiałów, takich jak aluminium lub stopy aluminium serii 6xxxx, przez ścięty stożek, a także ścięte ostrosłupy o podstawie trójkąta, czworokąta oraz sześciokąta. Na bazie tych podstawowych kształtów wykonywano kolejne modyfikacje, np. ścinano krawędzie powierzchni bocznych i nacinano na nich rowki. Przykładowe narzędzie, opracowane w China FSW Center, prezentuje ryc. 6. Najbardziej zaawansowaną modyfikację zastosowano w narzędziach o zastrzeżonych nazwach TrifluteTM oraz A-SkewTM, opracowanych w The Welding Institute w Cambridge. Zostały one pokazane na ryc. 7 i 8. Dzięki takiemu rozwiązaniu zakres działania narzędzia (w wyniku ruchu obrotowego) jest podobny do zakresu działania jego pełnej wersji, lecz jego faktyczna objętość jest znacznie mniejsza, a ponadto 81 intensywność mieszania materiału jest większa ze względu na kształt trzpienia sprzyjający dodatkowym przepływom. Zmiany kształtu wieńca opory są mniej zaawansowane i najczęściej sprowadzają się do wykonania na mającej kontakt ze zgrzewanym materiałem powierzchni różnego rodzaju rowków, żłobień lub zagłębień. Przełomową modyfikacją było opracowanie narzędzia szpulowego (Bobbin-tool; zob. ryc. 9), które umożliwia zgrzewanie profilów zamkniętych lub elementów o złożonych (niepłaskich) kształtach dzięki zastosowaniu drugiego wieńca opory, który zamyka od dołu obszar zgrzewania. Ten typ zgrzewania sferycznych paneli stopu aluminium serii 2xxx, realizowany w układzie pionowym, stosowany jest w laboratoriach FSW NASA w Huntsville w stanie Alabama (USA). W Polsce badaniami nad FSW zajmuje się kilka ośrodków. W badaniach nad FSW stopów lekkich jako wiodący wskazać można Instytut Spawalnictwa w Gliwicach, z którym ściśle współpracuje Instytut Techniki Uniwersytetu Pedagogicznego w Krakowie. W Instytucie Spawalnictwa opracowano prototypową głowicę, która umożliwia kolejną ważną modyfikację, polegającą na stosowaniu różnej prędkości obrotowej trzpienia wobec wieńca opory (ryc. 1; Vt ≠ Vw). Jak dowodzą wyniki wspólnie prowadzonych prac badawczych, takie rozwiązanie (o nazwie Dual-speed) znacznie poprawia jakość zgrzein oraz zwiększa tzw. pole parametrów i warunków zgrzewania, pozwalając uzyskać bardziej zadowalając efekty. Pomimo że wieniec opory odgrywa ważną rolę w kontroli temperatury materiału uzyskiwanej podczas zgrzewania, możliwy jest proces z nieruchomym (statycznym) wieńcem. Ta modyfikacja związana jest z wykonywaniem zgrzein pachwinowych, tj. zgrzewania elementów zestawionych wobec siebie pod kątem prostym, a spojenie wykonane jest wzdłuż linii styku ich powierzchni. Podczas takiego zgrzewania wieniec opory nie może wykonywać ruchu obrotowego. Prze- 82 — Technika — Ryc. 6. Przykładowe narzędzie FSW na bazie ściętego stożka Ryc. 7. Narzędzie TrifluteTM [10] – a) proste, b) prawe, c) lewe „Konspekt” 2/2015 (55) „Konspekt” 2/2015 (55) — Technika — Ryc. 8. Narzędzie A-SkewTM w trzech fazach ruchu narzędzia [10] Ryc. 9. Narzędzie szpulowe Bobbin-tool [10] 83 84 — Technika — Ryc. 10. Głowica FSW podczas zgrzewania Ryc. 11. Urządzenie FSW do zgrzewania elementów długich (do 22 m) „Konspekt” 2/2015 (55) „Konspekt” 2/2015 (55) — Technika — Ryc. 12. Głowica FSW z oprzyrządowaniem do kontroli położenia, trakcji i innych parametrów procesu Ryc. 13. Robot przemysłowy z głowicą FSW 85 86 — Technika — suwa się jedynie po powierzchniach zgrzewanych elementów, odpowiednio pozycjonując położenie obracającego się trzpienia. Wraz z nowymi koncepcjami związanymi z samym procesem FSW, tj. sposobem oddziaływania na materiał, pojawiają się nowe potrzeby w zakresie urządzeń umożliwiających realizację procesu, szczególnie w warunkach przemysłowych. Istotne jest nie tylko zapewnienie odpowiedniej prędkości obrotowej i liniowej narzędzia, ale również mocy i stabilności zadanych parametrów. Wyjątkowo trudne jest zgrzewanie elementów wielkogabarytowych (gdy długość zgrzeiny wynosi kilkanaście metrów). W takim przypadku urządzenie zgrzewające powinno być wyposażone w system kontroli trakcji, tj. układ śledzący położenie narzędzia w stosunku do krawędzi zgrzewanych elementów. W artykule przedstawiono kilka przykładowych rozwiązań opracowanych i stosowanych w China FSW Center w Pekinie. Na ryc. 10 pokazano głowicę wykonującą proces zgrzewania. Po obu stronach widoczne są klamry sterowane hydraulicznie, które stabilizują położenie zgrzewanych elementów. Na ryc. 11 przedstawione zostało urządzenie FSW, które umożliwia zgrzewanie kształtowników lub płyt o długości 22 m. W tym przypadku inaczej rozwiązano system mocowania zgrzewanych elementów oraz przesuwu głowicy z narzędziem. Na ryc. 12 pokazano z kolei głowicę z oprzyrządowaniem do kontroli ruchu narzędzia oraz monitorowania innych parametrów procesu. Postęp w przebiegu procesu FSW wiąże się również z robotyzacją. Na ryc. 13 zaprezentowano robota przemysłowego wyposażonego w głowicę FSW. Urządzenie umożliwia wykonywanie zgrzewania elementów o dowolnie zmiennej krzywiźnie. PODSUMOWANIE Wytwarzanie coraz bardziej zaawansowanych konstrukcji o dużym stopniu złożono- „Konspekt” 2/2015 (55) ści, dostosowanych do potrzeb i oczekiwań odbiorców, jest możliwe nie tylko ze względu na postęp w inżynierii materiałowej (zastosowanie nowych, lepszych materiałów), ale również z uwagi na wprowadzanie innowacyjnych metod, które umożliwiają skuteczne łączenie materiałów. Technologię FSW można zaliczyć do kluczowych odkryć ostatnich lat w dziedzinie inżynierii spajania. Umożliwia ona spajanie materiałów niespawalnych, a także takich, których metalurgiczne łączenie było bardzo ograniczone ze względu na duże różnice właściwości fizykochemicznych (np. aluminium ze stalą lub miedzią). Technologia FSW jest również konkurencyjna dla najpopularniejszej metody łączenia metali – spawania. Umożliwia wykonywanie tych samych rodzajów złącz (doczołowych, nakładkowych, typu T itd.), a jednocześnie wywołuje mniej skutków ubocznych ze względu na znacznie mniejszą ilość energii cieplnej wprowadzanej do materiału podczas procesu. Potencjał technologii FSW został zauważony przez największe koncerny światowe, szczególnie z sektora transportowego (samoloty, samochody, kolej, a nawet przemysł kosmiczny), choć w ostatnich latach znacznie rozwinięto tę metodę pod kątem zgrzewania m.in. rurociągów przesyłowych ropy i gazu. Rozwój FSW to innowacje w zakresie narzędzi, realizacji procesu, ale również urządzeń i oprzyrządowania zwiększających wydajność oraz jakość przy ograniczaniu kosztów. Swój udział w badaniach nad FSW w Polsce ma również Instytut Techniki UP, współpracujący z Instytutem Spawalnictwa w Gliwicach (m.in. w ramach wspólnie realizowanych grantów). Prace dotyczą zastosowania FSW do zgrzewania stopów aluminium. Częściowe wyniki oraz szeroki opis technologii FSW znajdują się w pracy K. Mroczki Charakterystyka mikrostruktury i właściwości zgrzein FSW wybranych stopów aluminium [10]. „Konspekt” 2/2015 (55) — Technika — PODZIĘKOWANIA Autor artykułu składa wyrazy wdzięczności za udostępnienie danych dyrektorowi Instytutu Spawalnictwa w Gliwicach dr. inż. Adamowi Pietrasowi. W artykule wykorzystano również informacje udostępnione przez Welding Institute w Cambridge oraz Marshall Space Flight Center – NASA w Huntsville. Zdjęcia (m.in. urządzeń FSW) wykonano za zgodą dyrekcji China FSW Center w Pekinie, za co składam serdeczne podziękowania. Wyjazdy badawcze sfinansowano ze środków pozabudżetowych Uniwersytetu Pedagogicznego, w tym z grantu habilitacyjnego nr NN 508 618940, oraz ze środków własnych. BIBLIOGRAFIA [1] Thomas W. M., Nicholas E. D., Needham J. C., Church M. G., Templesmith P., Dawes C. J., International Patent Application No. PCT/ GB92/02203 and GB Patent Application No. 9125978.9, 1991. [2] Materiały uzyskane od The Welding Institute w Cambridge (Wielka Brytania), 2013. [3] Wang Yisong, Tong Jianhua, Li Congqing, Application of Friction Stir Welding on the Large Aircraft Floor Structure, [w:] Conference proceedings. 9th International Symposium Friction Stir Welding, Huntsville (Alabama, USA) 2012. [4] Jones R. E., Robotic Manufacturing of 5.5 Meter Cryogenic Fuel Tank Dome Assemblies for the NASA Ares I Rocket, [w:] 9th International Symposium Friction Stir Welding, Huntsville (Alabama, USA) 2012, session 2A-3. [5] Materiały własne uzyskane w China FSW Center w Pekinie, 2014. [6] da Silva A. A. M., Arruti E., Janeiro G., Aldanondo E., Alvarez P., Echeverria A., Material Flow and Mechanical Behaviour of Dissimilar AA2024-T3 and AA7075-T6 Aluminium alloys Friction Stir Welds, „Materials and Design” 32, 2011, s. 2021–2027. 87 [7] Mroczka K., The Effect of FSW Parameters on the Microstructure and Properties of 2017A/ AlSi9Mg Aluminium alloy Welds, „Inżynieria Materiałowa” 4 (194), 2013, s. 328–331. [8] Mroczka K., Pietras A., Dutkiewicz J., Characterization of Joints of Friction Stir Welded 2017A and 7075, 6013 Aluminum alloy Sheets, [w:] 8th International Symposium Friction Stir Welding, Timmendorfer (Germany) 2012, session 4B-1. [9] Chen C. M., Kovacevic R., Joining of Al 6061 alloy to AISI 1018 Steel by Combined Effects of Fusion and Solid State Welding, „International Journal of Machine Tools & Manufacture” 44, 2004, s. 1205–1214. [10] Mroczka K., Charakterystyka mikrostruktury i właściwości zgrzein FSW wybranych stopów aluminium, Prace Monograficzne 710, Kraków 2014. [11] Esmailzadeh M., Shamanian M., Kermanpur A., Saeid T., Microstructure and Mechanical Properties of Friction Stir Welded Lean Duplex Stainless Steel, „Materials Science & Engineering” A561, 2013, s. 486–491. [12] Mironov S., Sato Y. S., Kokawa H., Inoue H., Tsuge S., Structural Response of Superaustenitic Stainless Steel to Friction Stir Welding, „Acta Materialia” 59, 2011, s. 5472–5481. [13] Vijay S. J., Murugan N., Influence of Tool Pin Profile on the Metallurgical and Mechanical Properties of Friction Stir Welded Al–10 wt.% TiB2 Metal Matrix Composite, „Materials and Design” 31, 2010, s. 3585–3589. [14] Bordesolules I., Bigot A., Hantrais C., Odievre T., Laye J., Aircrafts Structure Parts Demonstrators Manufactured Using Friction Stir Welding, [w:] Conference Proceedings: 9th International Symposium Friction Stir Welding, Huntsville (Alabama USA) 2012, session 6A-1. [15] Wang Y., Tong J., Li C., Application of Friction Stirwelding on the Large Aircraft Floor Structure, [w:] Conference Proceedings: 9th International Symposium Friction Stir Welding, Huntsville (Alabama, USA) 2012, session 6A. [16] Jones R. E., Robotic Manufacturing of 5.5 Meter Cryogenic Fuel Tank Dome Assemblies for the NASA Ares I Rocket, [w:] Conference Proceedings: 9th International Symposium Friction Stir Welding, Huntsville (Alabama, USA) 2012, session 2A-3. — Poznaj ‒ polubisz — MAREK GUZIK, BARTŁOMIEJ ZYŚK Kumaki ‒ nasze najmniejsze, lecz najbardziej jadowite płazy P łazy są kręgowcami, które nie posiadają wytworów skórnych. Ryby i gady mają łuski, choć ich pochodzenie i budowa są różne, ptaki mają pióra, a ssaki włosy. Płazy, wychodząc z wody na ląd, musiały zmniejszyć ciężar ciała, w efekcie czego utraciły łuski, a ich skóra stała się naga. Nie są jednak bezbronne, dysponują nadzwyczaj skutecznym sposobem obrony, jakim są specyficzne wydzieliny skórne – różnego rodzaju jady charakterystyczne dla danego gatunku. Ogólnie jady są toksycznymi substancjami organicznymi wydzielanymi przez niektóre organizmy żywe, a ich skład chemiczny i działanie są zależne od „producenta”. Jady są zróżnicowane pod względem toksyczności i sposobu działania. Należą do nich np.: neurotoksyny, działające na układ nerwowy ofiary, hemotoksyny, zatruwające krew, hepatotoksyny, niszczące wątrobę. Najsilniejszym jadem wśród obecnie żyjących płazów dysponuje jeden z najmniejszych płazów bezogonowych, południowoamerykański liściołaz żółty (Phyllobates terribilis), gatunek z rodziny drzewołazowatych (Dendrobatidae), nazywany też liściołazem złocistym lub straszliwym. Toksyny zawarte w wydzielinie skóry tego płaza są wykorzystywane przez Indian Embre i Choco do zatruwania strzał. Ten jad może zabić 50 tapirów lub kilka słoni, a więc gatunek ten jest jednym z najbardziej trujących zwierząt na Ziemi. Polskie płazy również posiadają w skórze silne jady. Najsilniejszym jadem dysponują najmniejsze z nich, piękne i tajemnicze kumaki, które potrafią się łatwo ukryć przed mało wprawnym okiem, dlatego są znane tylko nieznacznej liczbie wnikliwych obserwatorów przyrody. Jad, którym dysponują, to frynolicyna. Jej obecność w skórze kumaków powoduje, że zwierzęta te mają niewielu naturalnych wrogów. W Polsce występują dwa gatunki kumaków: spotykany prawie w całym kraju kumak nizinny (Bombina bombina) i żyjący wyłącznie na terenach podgórskich i górskich kumak górski (Bombina variegata). KUMAK NIZINNY BOMBINA BOMBINA (L.) Kumak nizinny jest jednym z naszych najmniejszych płazów. Samice i samce rzadko osiągają 6 cm długości. Najczęściej spotykane osobniki mają długość od 4 do 5 cm. Jest to płaz delikatny. Ciało ma wyraźnie grzbietobrzusznie spłaszczone. Usytuowanie kończyn wyraźnie po bokach ciała powoduje, że tułów kumaka nie jest uniesiony nad podłoże. Pomaga to zwierzęciu płasz- „Konspekt” 2/2015 (55) — Poznaj ‒ polubisz — 89 Fot. 1. Źrenica kumaka Fot. 2. Plamy na grzbiecie kumaka w okolicy łopatkowej Fot. 4. Refleks (reakcja obronna) kumaka Fot. 5. Brodawki skórne kumaka 90 — Poznaj ‒ polubisz — Fot. 3. Brzuszna strona kumaka nizinnego czyć się na powierzchni ziemi. Jego kończyny tylne są stosunkowo krótkie i słabo umięśnione, a ich ułożenie po bokach tułowia sprawia, że skoki kumaków są krótkie i niezdarne. Oczy wyraźnie wystają nad powierzchnią głowy. Źrenice są trójkątne lub w kształcie serca (fot. 1). Skóra na grzbietowej stronie ciała kumaka nizinnego jest gęsto pokryta brodawkami. Są one wyraźnie widoczne, choć spłaszczone, a na ich szczytach znajduje się ujście gruczołów jadowych i śluzowych. Zawarta w nich frynolicyna należy do najsilniejszych jadów płazów europejskich. U kumaka nizinnego cechą dymorficzną jest obecność u samców modzeli godowych. Występują one na przedramieniu i dwóch wewnętrznych palcach kończyny przedniej. Samiec ma ponadto niewielkie rezonatory w części podgardzielowej, więc wydaje głos, silnie nadymając płuca. W ten sposób wabi samice. Wygląda wtedy jak nadęty balonik. „Konspekt” 2/2015 (55) Ubarwienie grzbietu kumaka nizinnego jest ciemno-szaro-zielone, z wyraźnymi, różnokształtnymi, ciemniejszymi plamami. Plamy mogą mieć różne zabarwienie — od brązowych, przez oliwkowe, do rzadko występujących zielonych. Często plamy w okolicy łopatkowej są wydłużone i łukowato wygięte (fot. 2). U młodszych osobników występują niekiedy jasne plamy. Jaskrawsze i bardziej kontrastowe ubarwienie ma brzuszna strona ciała kumaka nizinnego. To właśnie tu zlokalizowana jest charakterystyczna plamistość. Na ciemnym lub popielatym tle, pokrytym licznymi białymi punktami, występuje wiele oddzielonych od siebie pomarańczowych lub ceglasto-czerwonych plam. Pokrywają one mniej niż połowę powierzchni brzucha. Na brzuchu plamy są różnokształtne i różnej wielkości, różnie rozrzucone, przez co tworzą indywidualny wzór u każdego osobnika (fot. 3). Kilka plam występuje symetrycznie, są one ułożone w określonych miejscach. Są to plamy mostkowe, obojczykowe i miedniczne. Na podgardlu pojawiają się zazwyczaj trzy oddzielone od siebie plamy. Plamy na kończynach też nie łączą się ze sobą, końce palców są ciemne. Ubarwienie kumaka ma charakter ochronno-ostrzegawczy. Ponieważ jest on płazem wybitnie wodnym i żyje w porośniętych zbiornikach, maskujące ubarwienie brzucha chroni go przed drapieżnikami wodnymi. Plamistość sprawia wrażenie plamek słonecznych przedzierających się przez roślinność. Kumak na ląd wychodzi rzadko i porusza się po nim mało sprawnie, więc ubarwienie grzbietu maskuje go na lądzie. Jeśli jednak zostanie zauważony przez drapieżnika, leżąc na brzuchu unosi do góry głowę i zakłada na nią kończyny przednie, a kończyny tylne wygina i zakłada na grzbiet. Łukowato wygięty, prezentuje napastnikowi swoje kontrastowe ubarwienie, które – podobnie jak u salamandry – ma charakter ostrzegawczy: „Uwaga, jestem niejadalny!” Reakcja ta nosi nazwę refleksu kumaka (fot. 4). „Konspekt” 2/2015 (55) Fot. 6. Modzele godowe kumaka — Poznaj ‒ polubisz — Fot. 7. Plamistość brzucha Fot. 8 i 9: Kumak górski preferuje różnorodne zbiorniki wodne, zwłaszcza te bogate w roślinność 91 92 — Poznaj ‒ polubisz — Jak wspomniano, kumak nizinny jest płazem wodnym. Po zimie, którą spędza na lądzie, w kwietniu pojawia się w zbiornikach wodnych. Preferuje te o bogatej roślinności – niewielkie stawy, starorzecza, rozlewiska czy stawy rybne, choć występuje również w jeziorach i dużych stawach, gdzie trzyma się miejsc płytszych o dobrze nagrzanej wodzie. Samce po wejściu do wody zaczynają wydawać charakterystyczny głos, który rozbrzmiewa głównie w godzinach popołudniowych i wieczornych. Jego uchwyt godowy, czyli amplexus, to typ pachwinowy, co oznacza, że samiec trzyma samicę przed kończynami tylnymi. Pora godowa jest wyjątkowo długa i trwa od maja do lipca. W tym czasie samica kilkakrotnie składa od kilku do kilkudziesięciu jaj, zapładnianych każdorazowo przez innego samca. Jaja przyklejane są w niewielkich pakietach do gałązek, łodyg lub liści zatopionych w wodzie. Po złożeniu jaj para rozłącza się, a kumaki intensywnie żerują. W tym czasie w jajnikach samic dojrzewają kolejne porcje jaj. Składanie jaj jest wyraźnie skorelowane z opadami deszczu. Samica składa łącznie ponad 300 jaj. Kumak nizinny często zmienia miejsce pobytu albo w obrębie tego samego dużego zbiornika wodnego, albo wędrując pomiędzy zbiornikami. Wędrówki odbywa głównie nocą i po deszczu. Kumak nizinny występuje na nizinnych terenach całego kraju. Na Pogórzu dochodzi do około 400 m n.p.m. W tym rejonie, gdzie jego zasięg pokrywa się z zasięgiem kumaka górskiego, tworzy się strefa mieszańców, oba te gatunki bowiem często się krzyżują. KUMAK GÓRSKI BOMBINA VARIEGATA (L.) Kumak górski jest naszym najmniejszym płazem bezogonowym, choć największe osobniki są tylko nieznacznie mniejsze od kumaka nizinnego. Najczęściej spotykane kumaki górskie mają długość 4–5 cm. Budo- „Konspekt” 2/2015 (55) wą ciała kumak górski bardzo przypomina kumaka nizinnego, lecz jego ciało, bardziej krępe niż u kumaka nizinnego, sprawia wrażenie mniej delikatnego. Wynika to stąd, że brodawki skórne są większe, zaostrzone, przez co skóra wydaje się grubsza, a kształt masywniejszy (fot. 5). Gruczoły skórne również u tego gatunku wytwarzają frynolicynę – pienistą, białą substancję o przyjemnym zapachu, będącą jednak silnym jadem. Substancja ta działa drażniąco na śluzówki, ale także przy dłuższym działaniu np. na skórze rąk powoduje jej podrażnienie i łuszczenie. Cechą dymorficzną kumaka górskiego są modzele godowe. Występują u samców na przedramieniu (fot. 6), trzech wewnętrznych palcach kończyn przednich oraz na jednym lub trzech palcach kończyn tylnych. Samce nie mają worków rezonacyjnych, przez co ich głos jest bardziej cichy niż głos kumaka nizinnego. Ubarwienie grzbietu kumaka górskiego to różne odcienie szarości i brązu, czasem zielonkawe, częściej niż w wypadku kumaka nizinnego spotyka się osobniki szaropopielate. Na tym tle występują ciemne plamy, niekiedy w odcieniu oliwkowozielonym. W okolicy łopatkowej, oprócz łukowato wydłużonych ciemnych plam, występują plamy jasne, owalne. Zaobserwować można dużą, nieregularną, żółtą plamę, pokrywającą ponad połowę powierzchni brzucha. Plamy mostkowe, obojczykowe i miedniczne łączą się z nią, a także z plamami na kończynach i pojedynczą, dużą plamą na podgardlu. Powoduje to, że na brzusznej stronie kumaka górskiego dominuje barwa żółta (fot. 7). Na jej tle występują niewielkie nieregularne ciemne plamy w kolorze sinoniebieskim, szarym lub zielonkawym, z niewielką liczbą białych punktów. Końce palców są żółte. Ubarwienie ma również charakter ochronno-ostrzegawczy, a wykonywany w sytuacji zagrożenia refleks kumaka chroni go skutecznie przed wrogami. Długość życia kumaków nie jest do końca znana, ale znakowane kumaki górskie znaj- „Konspekt” 2/2015 (55) — Poznaj ‒ polubisz — Fot. 10. Amplexus pachwinowy kumaka górskiego dowano po 21 latach od momentu ich oznaczenia. Kumak górski, podobnie jak nizinny, jest płazem o wybitnie wodnym trybie życia, preferuje jednak bardziej różnorodne zbiorniki, przeważnie o bogatej roślinności wodnej, ale także kałuże, koleiny wypełnione wodą (fot. 8), różne zamulone, okresowe zbiorniki, pozbawione całkowicie roślinności, a także silnie zanieczyszczone zbiorniki przy gospodarstwach. W zbiornikach takich występują kumaki w różnym wieku, a więc o różnej wielkości (fot. 9). Kumak górski dużo czasu spędza również na lądzie, gdzie intensywnie żeruje, ale zawsze w pobliżu wody, w której chroni się w razie niebezpieczeństwa. Gdy kałuża wysycha, kumaki chętnie podejmują wędrówki lub czekają w pobliżu na opady deszczu. Pora godowa tego gatunku jest bardzo wyraźnie skorelowana z opadami deszczu. Po każdym większym opadzie praktycznie w każdej kałuży można spotkać godujące osobniki. Amplexus, podobnie jak u kuma- Fot. 11. Niewielki pakiet jaj kumaka 93 94 — Poznaj ‒ polubisz — ka nizinnego, ma typ pachwinowy (fot. 10). Pora godowa jest wyjątkowo długa i trwa od maja do sierpnia. W tym czasie składanie jaj odbywa się kilka, a nawet kilkunastokrotnie przez tą samą samicę, często w różnych zbiornikach wodnych. Jaja w niewielkich pakietach (fot. 11) zazwyczaj są przyczepiane do roślin wodnych, jeśli jednak nie ma innej możliwości, skrzek składany jest bezpośrednio na dnie zbiornika; często są to pojedyncze jaja. W sumie samica składa w ciągu pory godowej około 200 jaj, z których jakaś część nie może się rozwinąć z uwagi na charakter zbiornika, do którego zostały złożone (np. szybko wysychające koleiny czy kałuże). Jaja złożone pod koniec pory godowej, szczególnie na terenach górskich, też nie mają szans na zakończenie rozwoju przed nadejściem chłodów. Kumak górski występuje w południowej części Polski. Liczny jest na Pogórzu Karpackim, a także w Sudetach. W niektórych rejonach – od Beskidu Sądeckiego do Bieszczadów – jest obok traszki górskiej najczęściej spotykanym płazem. W górach docho- „Konspekt” 2/2015 (55) dzi do 1600 m n.p.m. Tam, gdzie jego zasięg pokrywa się z zasięgiem kumaka nizinnego, występują płodne krzyżówki tych gatunków. Osobniki te mają cechy pośrednie, szczególnie ubarwienie brzusznej strony ciała. Występuje u nich np. duża plama pokrywająca brzuszną stronę ciała (cecha kumaka górskiego), ale o barwie pomarańczowej (cecha kumaka nizinnego). Kumaki są gatunkami bardzo wrażliwymi na zanieczyszczenie środowiska, szczególnie wodnego, w którym spędzają większość życia aktywnego. Problemem jest również zasypywanie niewielkich zbiorników wodnych, szczególnie na terenach nizinnych. W wielu krajach Europy Zachodniej kumaki wyginęły lub są skrajnie zagrożone. Obydwa gatunki podlegają więc szczególnej ochronie, czyli mają status gatunków naturowych. Mimo że mało znane, kumaki są pięknymi, choć wyposażonymi w zdolność produkowania silnego jadu skórnego płazami. Ich ochrona, podobnie jak wszystkich płazów, jest naszym obowiązkiem. W tekście wykorzystano fotografie autorstwa: M. Łaciak, M. Olszowskiej, M. Guzika — Recenzje — WŁADYSŁAW BŁASIAK Definicje w nauczaniu przyrodniczym Jan Rajmund Paśko, Znaczenie definicji w edukacji przyrodniczej, Uniwersytet Pedagogiczny im. Komisji Edukacji Narodowej w Krakowie–Instytut Biologii–Zakład Chemii i Dydaktyki Chemii, Kraków 2013, 76 s. O tożsamości danej dyscypliny naukowej decyduje jej tematyka badawcza, metodologia badań, a także język, którym się ona posługuje. Pośród nauk przyrodniczych fizyka oraz chemia uznawane są powszechnie za nauki o najlepiej rozwiniętej metodologii, zaś ich język uważa się za wyjątkowo ścisły. Tym (między innymi) różnimy się od humanistów, że uważnie definiujemy pojęcia, które są istotą naszych badań. Staramy się w miarę możliwości precyzyjnie je definiować po to, aby uniknąć niejednoznaczności w opisie realnego świata. Definicje używanych pojęć przysparzają nam kłopotów, ale równocześnie są naszym orężem w dążeniu do naukowej precyzji i jednoznaczności. Książka znanego dydaktyka chemii, wieloletniego profesora UP dr hab. Jana Rajmunda Paśki jest poświęcona definicjom w nauczaniu przyrodniczym. Autor uważa, że „prawidłowe formułowanie definicji czyni proces komunikacji i edukacji bardziej łatwym i zrozumiałym”. Omawia rolę definicji w procesie edukacji, rodzaje definicji, a także relacje pomiędzy rozwojem intelektualnym dziecka a percepcją definicji. Zajmuje się szerokim aspektem wykorzystania definicji w procesie edukacji. Niewielka, siedemdziesięciosześciostronicowa monografia, poświęcona definicjom w edukacji przyrodniczej, jest 96 — Recenzje — unikatową pozycją dotyczącą tej niezwykle ważnej tematyki. Książka, napisana przystępnym językiem, zawiera bardzo wiele przykładów wykorzystania definicji w praktyce szkolnej. Jej adresatami są nauczyciele przedmiotów przyrodniczych, metodycy nauczania przyrody (fizyki, chemii, biologii, geografii). Sądzę, że będzie cenna pomocą dla autorów programów kształcenia oraz podręczników szkolnych do nauczania przedmiotów przyrodniczych. W swoich Rozważaniach o nauczaniu przyrody1 pisałem o tym, że nauki przyrodnicze pozwoliły nam przybliżyć się do zrozumienia ogromu zjawisk otaczającego nas świata, a także przyczyniły się istotnie do polepszenia standardu życia milionów ludzi. Zrewolucjonizowały nie tylko technikę i gospodarkę, ale również wywarły ogromny wpływ na 1 W. Błasiak, Rozważania o nauczaniu przyrody, Kraków 2011, 176 + 1 s. „Konspekt” 2/2015 (55) technikę, medycynę, a nawet na sztukę i filozofię. Rewolucja naukowa pozostawiła nietknięte tylko nieliczne dziedziny działalności ludzkiej i z tego właśnie powodu nazwiska tak wielu naukowców i wynalazców można znaleźć na listach rankingowych postaci, których działalność najbardziej wpłynęła na losy ludzkości. Historia magistra vitae est. Pasmo sukcesów nauk przyrodniczych wynika ze stosowania metody, eksperymentalnego weryfikowania modeli opisywanej rzeczywistości oraz z precyzji stosowanego języka. Definiowanie pojęć to jedno z najważniejszych zadań edukacji przyrodniczej. Sądzę, że książka prof. Jana Rajmunda Paśki będzie wartościową lekturą nie tylko dla nauczycieli przedmiotów przyrodniczych, ale także dla pedagogów oraz nauczycieli przedmiotów humanistycznych, dla których precyzja języka ma istotne znaczenie i którym chodzi o to, „aby język giętki powiedział wszystko, co pomyśli głowa”. — Recenzje — MAREK KARWALA Czesław Michalski o sporcie na Politechnice Krakowskiej O bchodzącej w bieżącym roku siedemdziesięciolecie istnienia Politechnice Krakowskiej towarzyszy cykl inicjatyw jubileuszowych, z których na uwagę zasługuje wydany właśnie bardzo starannie, opatrzony wieloma barwnymi ilustracjami album, zatytułowany Sport na PK. Najważniejsze wydarzenia sportowe, olimpijczycy, mistrzowie i medaliści, zasłużeni ludzie kultury fizycznej, rozwój bazy naszej uczelni. Ten nieco przydługi podtytuł oddaje dość precyzyjnie zawartość tego obszernego, liczącego ponad trzysta stron tomu, zredagowanego przez grono kilkunastu osób. W komitecie redakcyjnym znalazły się m.in. tak znane i zasłużone dla świata nauki oraz sportu akademickiego postacie, jak profesorowie: Stefan Piechnik, Zbigniew Mendera czy Zbigniew Porada. Do prac redakcyjnych został także zaproszony emerytowany pracownik naszej Uczelni, ceniony historyk i kronikarz sportu akademickiego, autor dwutomowego opracowania poświęconego krakowskiemu AZS-owi, dr Czesław Michalski. Przyczynił się on do powstania trzech istotnych rozdziałów tego wydawnictwa. Wespół ze Stefanem Piechnikiem napisał kompetentny rys historyczny o rozwijającym się w ciągu kilkudziesięciu lat sporcie wyczynowym i rekreacyjnym na Politechnice Krakowskiej; samodzielnie opracował obszerny rozdział, będący prezentacją 70 sylwetek wybitnych sportowców PK oraz – wspólnie z Jackiem Majką – zredagował konterfekty 70 ludzi związanych ze sportem na PK (dawnych sportowców, a potem trenerów, instruktorów, działaczy sportowych, oddanych społeczników). W tym miejscu należy także dodać, że Czesław Michalski przewodniczył gremium, które wybierało najlepszych sportowców siedemdziesięciolecia tej zasłużonej krakowskiej uczelni. Palmę pierwszeństwa przyznano w tej klasyfikacji prof. Wojciechowi Zabłockiemu, wybitnemu szermierzowi, czterokrotnemu uczestnikowi igrzysk olimpijskich (1952, 1956, 1960, 1964), trzykrotnemu medaliście olimpijskiemu; druga pozycja przypadła Andrzejowi Bachledzie-Curusiowi, znakomitemu alpejczykowi, dwukrotnemu uczestnikowi olimpiad (1968, 1972), zdobywcy czołowych lokat w zawodach Pucharu Świata; trzecia zaś – Jerzemu Woynie-Orlewiczowi, również alpejczykowi, uczestnikowi Zimowych Igrzysk Olimpijskich w Innsbrucku w 1964 r. Politechnika może poszczycić się bogatą galerią sław, których udziałem stały się sukcesy sportowe na arenie krajowej i międzynarodowej, a po zakończeniu karier zawodniczych wyróżniły się one w życiu zawodowym i społecznym, stając się autorytetami. 98 (fot. ze strony: czeslawmichalski.pl) — Recenzje — „Konspekt” 2/2015 (55) Bliższych rekomendacji nie wymagają przecież chociażby takie postacie, reprezentujące różne pokolenia, jak: Roman i Jerzy Ciesielscy, Czesław Marchewczyk, Danuta Straszyńska, Tadeusz Parpan, Zbigniew Janiszewski, Piotr Sobotta, Zbigniew Pierzynka, Ewa Pawlikowska, Wiesław Glos, Andrzej Sztolf, Zbigniew Król, Piotr Ogrodnik i wielu innych. Podczas uroczystej, znakomicie zorganizowanej Gali Sportu, która odbyła się w hali przy ul. Kamiennej, władze Politechniki Krakowskiej wyróżniły Czesława Michalskiego osobnymi podziękowaniami. W zbliżającym się 2016 r. również nasza Uczelnia będzie obchodzić siedemdziesiątą rocznicę powstania i chociaż jej progów nie przekroczyło tylu wybitnych sportowców co w PK, to przecież analogiczne wydawnictwo mogłoby się okazać bardzo interesującym przedsięwzięciem. — Życie Uczelni — KARINA OLESIAK American dream, czyli „Noc w Bibliotece: Kultura amerykańska” Z iemia obiecana. Arkadia. Zachwyt skrywany w sercach i marzeniach. Tak przez lata Ameryka była postrzegana przez Europejczyków. Fascynowała ona szczególnie tych, którzy nigdy nie mieli sposobności jej odwiedzić. Czy nadal kusi nas mit Ameryki jako potęgi gospodarczej, ojczyzny wielkiego przemysłu i kinematografii? Czy wciąż marzymy, by spełnić swój sen i wyjechać do Stanów Zjednoczonych w poszukiwaniu „lepszego życia”? Na te i wiele innych pytań próbowaliśmy odpowiedzieć podczas szóstej już edycji projektu naukowo-kulturalnego Noc w Bibliotece. Tematem tegorocznego przedsięwzięcia edukacyjnego, realizowanego przez Bibliotekę Główną Uniwersytetu Pedagogicznego w dniach 20‒21 kwietnia 2015 r., była kultura amerykańska. Spotkanie miało na celu propagowanie i rozwijanie zainteresowań związanych z amerykańskim kręgiem kulturowym oraz promowanie i kształtowanie twórczych postaw dzieci i młodzieży za pomocą aktywnych form działania, inspirowanych przez doświadczonych naukowców a także popularyzację książki i czytelnictwa. Przedsięwzięcie stanowiło efekt współdziałania zespołów Biblioteki Głównej, Konsulatu Generalnego USA oraz zaproszonych do współpracy partnerów, wśród których na- leży wymienić jednostki naszego Uniwersytetu: Instytut Geografii, Instytut Neofilologii, Instytut Filologii Polskiej, Instytut Biologii, Instytut Historii, Wydział Sztuki, Centrum Języków Obcych oraz partnerów zewnętrznych: Instytut Amerykanistyki i Studiów Polonijnych UJ, Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej UJ, firmę Dragon Harley-Davidson, grupę sportową Kraków Kings, firmę Preria.Net, Krakowskie Studio Tańców Swingowych Swing & Sway, Boba Jazz Band oraz Zespół Muzyki Hawajskiej Adama Hliniaka, restauracje Taco Mexicano i Ambasada Pacyfiku oraz pana Roberta Draka. Honorowy patronat nad wydarzeniem objęli: JM Rektor UP prof. Michał Śliwa, Prezydent Miasta Krakowa, Małopolski Kurator Oświaty, Radio Kraków, Radio Spectrum, czasopismo „Konspekt” oraz TV Kraków. Idee wsparli finansowo dziekani Wydziałów: Filologicznego, Geograficzno-Biologicznego, Humanistycznego i Pedagogicznego, Kwestor, Biuro Promocji i Karier, Centrum Sportu i Rekreacji, Główna Księgarnia Naukowa, księgarnia Polanglo, Kancelaria Prezydenta Miasta Krakowa – Biuro Współpracy Zagranicznej, którym należą się szczególne podziękowania. Podczas dwudniowych spotkań zainteresowani mieli okazję poznać wiele tajemni- 100 — Życie Uczelni — czych i pięknych zakątków Ameryki anglosaskiej. Wędrówkę rozpoczęliśmy od wizyty na Alasce, czyli w jednym z największych i najbardziej dziewiczych stanów USA. Uczestnicy mogli uzyskać wiedzę na temat niecodziennych zjawisk przyrody, takich jak zorza polarna czy nietypowe gatunki flory i fauny. Oddzielny panel dyskusyjny został poświęcony Kanadzie, prowincji Quebec i szczególnej roli zbiorowości Franko-Kanadyjczyków w rozwoju społeczeństwa kanadyjskiego. O pewnych powierzchownych podobieństwach pomiędzy Kanadą a USA i zarazem o całkowicie odmiennych wzorcach kulturowych i zróżnicowaniu obu społeczeństw opowiadali nam pracownicy Instytutu Neofilologii UP oraz Instytutu Geografii i Gospodarki Przestrzennej UJ. W programie nie zabrakło również prezentacji najbardziej charakterystycznych miast Stanów Zjednoczonych, począwszy od stolicy – Waszyngtonu, przez Nowy Jork, Los Angeles, a kończąc na San Francisco. Nasi prelegenci przedstawili również największe, najbardziej różnorodne i najpiękniejsze parki narodowe Stanów Zjednoczonych, takie jak: Yellowstone, Yosemite, Death Valley i Wielki Kanion Rzeki Kolorado. W kolejnym panelu omówiono specyfikę amerykańskiego wymiaru sprawiedliwości oraz charakter kampanii wyborczych. Zagadnienia związane z funkcjonowaniem common law, wpływem sądownictwa na życie społeczne, polityczne oraz zasady działania ławy przysięgłych poruszył w swoim wykładzie prof. Paweł Laidler z Instytutu Amerykanistyki i Studiów Polonijnych UJ. Zanalizował on cechy wyróżniające system prawny USA, sięgając do wyników badań komparatystycznych, a także do kazusów tamtejszego Sądu Najwyższego. Ważnym wydarzeniem w życiu społeczeństwa amerykańskiego są wybory. O najważniejszych zasadach formalnych prawyborów, roli mediów oraz determinacji, jaka towarzyszy kandydatom spektaklu wyborczego, mówił dr Maciej Turek z IAiSP UJ. „Konspekt” 2/2015 (55) Nasi słuchacze mieli również okazję poznać Meksyk, ojczyznę rozwiniętych indiańskich cywilizacji, która przed uzyskaniem niepodległości w XIX w. przez trzy wieki znajdowała się pod panowaniem hiszpańskim. Niezwykle bogatą historię i kulturę tego kraju poznawaliśmy, kosztując smaków kuchni meksykańskiej, które zawdzięczaliśmy meksykańskiemu specjaliście Gabrielowi Dallidetowi Jimenezowi z restauracji Taco Mexicano. Niezwykła różnorodność potraw przygotowanych przez naszego kucharza rozpaliła zmysły każdego poszukiwacza nowych wrażeń kulinarnych. Interesującym elementem życia kulturalnego Ameryki są tradycje i obyczaje Indian – rdzennych mieszkańców tego kontynentu. Plemienny świat Indian Lakota, Blackfeet, Crow i Cheyenne przybliżył nam pasjonat i znawca „czerwonoskórych” mieszkańców Ameryki, Marek Ptasiński z firmy Preria. Ogromnym powodzeniem cieszył się wykład inauguracyjny Konsula Davida Cummingsa Beyond Washington and New York. Frekwencja zdecydowanie dopisała, na spotkanie tłumnie przybyli uczniowie szkół średnich, a także studenci krajowi i zagraniczni. Prelegent wielką pasją opowiadał o mniej znanych symbolach USA. Nie zabrakło również anegdot z jego życia prywatnego, wspomnień o przeżyciach związanych z Nowy Jorkiem oraz z rodzinnym stanem Kolorado. Główną atrakcją Nocy w Bibliotece był koncert jednego z najlepszych polskich zespołów jazzu tradycyjnego Boba Jazz Band. Występ ubarwił pokaz tańców swingowych w wykonaniu artystów z Krakowskiej Szkoły Swing & Sway. Na zakończenie dnia przygotowaliśmy coś dla kinomanów, którzy towarzysząc poszukiwaniom Arki Przymierza i Świętego Graala, mieli szansę na przeżycie niezapomnianej przygody z amerykańskim kinem. Wykład prof. Bogusława Skowronka o Kinie Nowej Przygody wzbogaciła projekcja filmowa. „Konspekt” 2/2015 (55) — Życie Uczelni — 101 Wykład Kamili Ziółkowskiej-Weiss (fot. P. Milc) Wystep Boba Jazz Band (fot. P. Milc) Wśród atrakcji przygotowanych na Noc w Bibliotece znalazły się również warsztaty tańców swingowych, a nasi młodsi goście mogli poznać autentyczne zabawy, tańce i wierzenia północnoamerykańskich plemion indiańskich, uczestnicząc w zajęciach warsztatowych. Spotkaniu towarzyszyły wystawy plastyczne i fotograficzne, a także prezentacje książek. W ramach projektu zorganizowano: konkurs wiedzy o historii i kulturze Stanów Zjednoczonych (prowadzony w języku angielskim, z udziałem Konsul ds. Prasy i Kultury z Konsulatu Generalnego USA), przeznaczony dla uczniów szkół ponadgimnazjalnych, oraz konkurs literacki „American Dream”. Ku ogromnej radości organizatorów wszystkie wydarzenia cieszyły się dużym zainteresowaniem. Dwudniowy cykl imprez zgromadził blisko 2500 uczestników. Mamy nadzieję, że kolejne odsłony Nocy w Bibliotece przyciągną jeszcze więcej odwiedzających. Zapraszamy do współpracy wszystkich, którym jest bliska idea takiego popularyzowania kultury i nauki. Jesteśmy otwarci na współpracę i ciekawe pomysły. — Życie Uczelni — TOMÁŠ KOZÍK, HENRYK NOGA Wystawa „Techniczna twórczość studentów. Realizowane projekty prac końcowych” Kraków–Nitra 2015 E dukacja techniczna stwarza przestrzeń dla rozwoju twórczego myślenia nie tylko samych studentów, którzy przygotowują się do zawodu nauczyciela przedmiotów technicznych, ale również dla nauczycieli akademickich. Wszelka działalność techniczna, nawet ta najprostsza, wymaga twórczego podejścia osoby, która się jej podejmuje. Weryfikacja twórczych zdolności studentów, a także umiejętności, które przyswoili sobie w toku studiów na wyższej uczelni, następuje podczas przygotowania do formułowania tematów prac końcowych. Wynikiem twórczego podejścia studentów i ich promotorów jest często stosowanie nietradycyjnych, unikatowych rozwiązań, których efekty odznaczają się świeżością i oryginalnością, a ich realizacja jest wyrazem dużej inwencji pomysłodawców. Mając na uwadze powyższe aspekty, pedagodzy Katedry Technologii i Technik Informacyjnych Wydziału Pedagogicznego Uniwersytetu Konstantyna Filozofa w Nitrze oraz Instytutu Techniki UP w Krakowie zdecydowali się, przy wsparciu władz wydziałów obu instytucji, na realizację idei publicznego zaprezentowania prac końcowych studentów obu uczelni w formie wystawy. Urządzając wspólną wystawę trójwymiarowych, funkcjonalnych modeli i urządzeń technicznych, powstałych jako prace końcowe studentów, organizatorzy zamierzali przedstawić odbiorcom dojrzałość zawodową, kompetencje, wysoki poziom i pełen profesjonalizm absolwentów obu wydziałów. Prezentowane prace studentów demonstrują zdolności i kompetencje ich twórców, a także kreatywność w rozwiązywaniu problemów technicznych i metod nauczania. W uroczystym otwarciu wystawy, które odbyło się 23 czerwca 2015 r. na Uniwersytecie Pedagogicznym w Krakowie, wzięła udział Dziekan Wydziału PF UKF w Nitrze prof. PhDr. Eva Szórádová, CSc., która w krótkim przemówieniu skierowanym do zgromadzonych doceniła działalność pedagogów z obu uczelni oraz starania włożone w przygotowanie wystawy prac końcowych studentów. Jak podkreśliła, przegląd prac końcowych absolwentów studiów o zbliżonym programie nauczania i ukierunko- „Konspekt” 2/2015 (55) — Życie Uczelni — 103 Uroczyste otwarcie wystawy. Od lewej: prof. Tomáš Kozík – Dyrektor Katedry Techniki i Informatycznych Technologii UKF w Nitrze, prof. Jerzy Jura – Dyrektor Instytutu Techniki UP w Krakowie, Dziekan Wydziału Matematyczno-Fizyczno-Technicznego UP prof. Władysław Błasiak oraz Dziekan Wydziału Pedagogicznego UKF prof. Eva Szórádová waniu umożliwia nie tylko porównanie ich poziomu, ale również stwarza przestrzeń do refleksji pracowników obu uniwersytetów na temat poziomu nauczania i innowacyjnego podejścia do projektów zawartych w studiach kształcenia technicznego. Na zakończenie swojego przemówienia prof. E. Szórádová podziękowała organizatorom i wszystkim osobom, które uczestniczyły w przygotowaniu wystawy oraz wręczyła listy z podziękowaniami dla JM Rektora UP w Krakowie prof. Michała Śliwy, Dziekana Wydziału Matematyczno-Fizycznego prof. Władysława Błasiaka, Dyrektora Instytutu Techniki prof. Jerzego Jury, poprzedniego Dyrektora Instytutu prof. Kazimierza Jaracza i prof. Henryka Nogi, wyrażając uznanie za ich wkład w rozwój współpracy pomiędzy UKF w Nitrze i UP w Krakowie, starania oraz podejmowanie współpracy na polu pedagogicznym i naukowo-badawczym, a także wsparcie związane z przygotowaniem i realizacją wystawy. Zgromadzonych gości przywitał Prorektor UP prof. Jan Suchanicz. W krótkim przemówieniu podkreślił znaczenie i wpływ tego typu wydarzeń na życie Uczelni. Złożył też podziękowania organizatorom wystawy. Dziekan Wydziału Matematyczno-Fizyczno-Technicznego prof. W. Błasiak w swoim przemówieniu stwierdził, że traktuje prezentację prac jako motywację dla studentów do poznawania zjawisk i procesów opisywanych w naukach przyrodniczych i technicznych. Wyraził przekonanie, że pomoce dydaktyczne zajmują szczególne miejsce w procesie nauczania, również w środowisku uniwersyteckim. Ich tworzenie, z jednej strony, zwraca uwagę na umiejętności autorów w zakresie wyrażania myśli technicznej, ukazywania idei i zjawisk na realnych modelach, z drugiej zaś – stanowi impuls do dalszego, innowacyjnego działania. Prezentowane prace są doskonałym przykładem twórczości technicznej studentów i ich nauczycieli, pokazują specyfikę kształcenia techniczno- 104 — Życie Uczelni — „Konspekt” 2/2015 (55) Oficjalne przemówienia podczas otwarcia wystawy Prof. Tomáš Kozík przedstawia projekty realizowane w Katedrze Techniki i Informatycznych Technologii UKF w Nitrze „Konspekt” 2/2015 (55) — Życie Uczelni — -informatycznego, która na obu uniwersytetach ma swoją tradycję i podlega ciągłemu rozwojowi, a ponadto ma swój wyjątkowy, interdyscyplinarny wymiar. Na zakończenie prof. J. Suchanicz podziękował organizatorom wystawy za inicjatywę i wyraził przekonanie, że podobne wydarzenia będą miały miejsce także w następnych latach. Podziękował prof. E. Szórádovej i wręczył jej list od Dziekana Wydziału z wyrazami wdzięczności za rozwijanie i wsparcie współpracy pomiędzy obiema uczelniami na polu pedagogicznym i naukowym oraz pomoc przy organizacji wystawy. Listy z podziękowaniami za długoletnie starania w umacnianiu i rozwijaniu współpracy w sferze pedagogicznej i naukowo-badawczej pomiędzy oboma ośrodkami kształcenia wręczył również emerytowanemu Kierownikowi Katedry Technologii i Technik Informacyjnych PF UKF w Nitrze prof. Tomášovi Kozíkovi, szefowej Katedry Technologii i Technik Informacyjnych PF UKF w Nitrze doc. Janie Depešovej oraz pracownicy Katedry Technologii i Technik Informacyjnych PF UKF w Nitrze doc. Márii Vargovej. Na otwarciu wystawy byli także obecni prof. Czesław Kuś oraz Prodziekan Wydziału 105 Matematyczno-Fizycznego UP w Krakowie dr Anna Stolińska. Swym udziałem zaszczycili to wydarzenie także goście z Instytutu Pedagogicznego w Nowym Sączu, z dr Beatą Lisowską na czele, właściciele firmy Biomed z Wrocławia – Dariusz Tuchowski i Robert Kozłowski, przedstawiciele Urzędu Miasta Krakowa, innych Instytutów UP oraz studenci. Przybyłych na otwarcie wystawy prac końcowych studentów Wydziału Pedagogicznego UKF w Nitrze i Wydziału Matematyczno-Fizyczno-Technicznego UP w Krakowie z prezentowanymi modelami zapoznali ich autorzy oraz kuratorzy wystawy prof. T. Kozík i prof. H. Noga. Po oficjalnym otwarciu wystawy zgromadzeni goście mieli okazję w miłej i przyjaznej atmosferze obejrzeć prezentowane prace. Spotkały się one z uznaniem i pochwałami obecnych, którzy docenili znaczenie wydarzenia dla promocji kształcenia technicznego. Wiele osób wyraziło pozytywne zdanie na temat korzyści płynących z tego typu międzynarodowych projektów i doceniło ich rolę w pogłębianiu współpracy na polu kształcenia i badań pomiędzy UKF w Nitrze i UP w Krakowie. — Odeszli — MAREK GLOGIER Rok bibliotecznych pożegnań na zawsze Beata Pauli, Dorota Wilk, Teresa Wildhardt R ok 2014/2015 zapisał się w pamięci uczelnianej służby bibliotecznej nie tylko jako sześćdziesiąty dziewiąty rok akademicki, ale też jako rok nagłych, niespodziewanych i zaskakujących pożegnań bibliotekarzy, ściślej – bibliotekarek, a jeszcze ściślej – pracownic służby biblioteczno-informacyjnej, które dekady swej pracy zawodowej spędziły w Bibliotece Głównej Uniwersytetu Pedagogicznego im. KEN. Dyrektor (Teresa Wildhardt – 16 lat pracy na UP), kierownik oddziału (Dorota Wilk – 27 lat pracy) oraz starszy bibliotekarz-magazynier zbiorów (Beata Pauli – 27 lat na UP). Różne zakresy zadań, różne temperamenty, różne osobowości. Jedna wspólna idea służby krakowskim studentom i środowisku naukowemu. Tym razem autor, archiwista i dokumentalista życia uniwersyteckiego, przybliża – w roku jubileuszowym siedemdziesięciolecia naszej Uczelni – osoby, które całe swe życie poświęciły pracy wspomagającej dydaktykę szkoły wyższej oraz – w ramach swych kompetencji – naukę polską, przemierzając drogę kariery zawodowej od przysłowiowej szarej myszki bibliotecznej po reprezentowanie środowiska na międzynarodowych sympozjach branżowych. Opracowanie przybliża wizerunki osób, które być może tylko pozornie bardzo dobrze znaliśmy. Być może będą to ich jedyne biogramy w piśmiennictwie uczelnianym… BEATA MARIA PAULI (8 I 1956 Kraków–14 IX 2014 Kraków) – bibliotekarz (1978–2014). Ojciec, Jerzy Pauli, wywodził się z rodziny mieszczan lwowskich, matka, Krystyna Uleniecka – z kresowej rodziny ziemian złoczowskich. Matka w okresie PRL była zatrudniona w Polskiej Akademii Nauk, w Pracowni Reedycji Bibliografii Karola Estreichera. Ciotka, historyk sztuki Wanda Pauli-Dziugan, była dyrektorem Liceum Bibliotekarskiego w Krakowie (1947–1960). Beata ukończyła w 1971 r. Szkołę Podstawową nr 1 w Rabce, następnie I Liceum Ogólnokształcące dla Pracujących w Krakowie. Po maturze (1976), jako chora na hemofilię, nie została przyjęta do klasztoru Norbertanek na Zwierzyńcu. W 1977 r. podjęła studia pedagogiczne na UJ, przerwane ze względu na stan zdrowia. W 1979 r. ukończyła roczne studium bibliotekarskie w Państwowym Ośrodku Kształcenia Bibliotekarzy im. Joachima Lelewela w Jarocinie. W 1982 r. – kwalifikacyjny kurs bibliotekar- „Konspekt” 2/2015 (55) — Odeszli — ski w Centrum Kształcenia Ustawicznego Bibliotekarzy w Warszawie. W 1985 r. kurs uniwersalnej klasyfikacji dziesiętnej w Centrum Informacji Naukowej, Technicznej i Ekonomicznej w Warszawie. W 2010 r. – kurs komputerowy „Narzędzia informacyjno-komunikacyjne w administracji”, prowadzony przez Europejskie Centrum Kształcenia Ustawicznego i Medialnego UP w Krakowie. W 1978 r. została zatrudniona na Uniwersytecie Jagiellońskim (prace zlecone w Zakładzie Bibliografii Polskiej XIX w. Karola Estreichera seniora). Od września 1979 do sierpnia 1986 r. pracowała jako bibliotekarz w Bibliotece Głównej AGH: w Oddziale Udostępniania (pięć lat), Oddziale Czasopism oraz Oddziale Zbiorów Specjalnych. Od września 1986 do sierpnia 1987 r. była zatrudniona jako nauczyciel-instruktor prowadzący bibliotekę w Pałacu Młodzieży im. dr. Henryka Jordana (ul. Krowoderska 8). Od września 1987 r. – jako bibliotekarz w Oddziale Udostępniania Biblioteki Głównej Uniwersytetu Pedagogicznego im. KEN. Od sierpnia 1995 r. pracowała w Oddziale Magazynów i Konserwacji Zbiorów. W styczniu 2002 r. została mianowana starszym bibliotekarzem. Na stanowisku tym pracowała do czasu hospitalizacji w marcu 2014 r., wywołanej stwardnieniem zanikowym bocznym (SLA). W lipcu 2014 r. na wniosek własny (notarialnie uwiarygodniony odciskiem palca, choroba bowiem uniemożliwiała jej już złożenie własnoręcznego podpisu), przyznano jej rentę (bez rokowań na poprawę stanu zdrowia) i nagrodę jubileuszową za 35 lat pracy zawodowej. Zmarła w Hospicjum św. Łazarza w Nowej Hucie, w niedzielny poranek katolickiego święta Podwyższenia Krzyża, dwa miesiące po rozwiązaniu umowy o pracę. Nie miała krewnych i własnej rodziny, więc pogrzeb zorganizowali pracownicy Uczelni oraz grono przyjaciół z Kręgu Biblijnego przy klasztorze Franciszkanów-Reformatów. Pochowana została w grobie rodzinnym w starej części cmentarza Rakowickiego (kwatera 107 Beata Maria Pauli (1956–2014) LXXVIII, rząd 11, miejsce 77). Pracowała w czasach dyrekcji Mariana Niziołka oraz Teresy Wildhardt. Była wieloletnim członkiem Stowarzyszenia Bibliotekarzy Polskich, uhonorowanym 27 kwietnia 2007 r. przez Zarząd Główny „Medalem uznania za zasługi dla bibliotekarstwa i SBP”. DOROTA WILK, z domu Doniec (20 II 1962 Kraków–21 XI 2014 Kraków) – bibliotekarz (1987–2014). Uczęszczała w latach 1969–1977 do Szkoły Podstawowej nr 58 im. Francesco Nullo (obecnie im. Tadeusza Kościuszki), a w latach 1977–1982 do XII Liceum Ogólnokształcącego w Krakowie. Następnie studiowała (1982–1987) bibliotekoznawstwo i informację naukową w Wyższej Szkole Pedagogicznej im. KEN. Pracę magisterską „Płomyczek” w latach 1927–1939 napisała pod kierunkiem prof. Jerzego Jarowieckiego (recenzent: dr Maria Jazowska-Gumulska). W roku 1989 ukończyła w WSP dodatkowo studia podyplo- — Odeszli — (fot. M. Więcławek) 108 Dorota Wilk (1962–2014) mowe z bibliotekoznawstwa; w 2010 r. – na okoliczność objęcia funkcji kierowniczej – kurs komputerowy „Narzędzia informacyjno-komunikacyjne w administracji UP”. Od września 1987 do listopada 2014 r. była zatrudniona w bibliotekach UP: w latach 1987–2009 w Bibliotece Instytutu Bibliotekoznawstwa i Informacji Naukowej, a w latach 2009–2014 w Bibliotece Głównej. Przeszła kolejno wszystkie szczeble awansu zawodowego – jako młodszy bibliotekarz (XI 1987–III 1991), bibliotekarz (III 1991– –VII 1994), starszy bibliotekarz (VIII 1994– –XII 1997), kustosz (I 1998–VI 2009), kustosz dyplomowany (VII 2009–XI 2014), nauczyciel akademicki – dyplomowany bibliotekarz na stanowisku kierownika Oddziału Informacji Naukowej Biblioteki Głównej UP. W ramach zainteresowań własnych prowadziła badania nad szkoleniem zdalnym (e-learning) w działalności edukacyjnej bibliotek szkół wyższych oraz nad dziejami księgozbioru Państwowego Pedagogium (1928–1945). „Konspekt” 2/2015 (55) Brała udział w licznych szkoleniach, seminariach, pracach badawczych i konferencjach naukowych. Opublikowała w periodykach uczelnianych, głównie UP, 15 artykułów, sprawozdań i referatów pokonferencyjnych, dotyczących funkcji bibliotek i wybranych zagadnień księgoznawstwa, oraz hasło Edward Chełstowski w trzecim suplemencie Słownika pracowników książki polskiej. Opracowywała dziesiątki niepublikowanych kartotek i zestawień (prace dyplomowe absolwentów bibliotekoznawstwa, nowości wydawnicze, kwerendy na zamówione tematy dydaktyczne itd.). Przygotowała ponad 100 scenariuszy wystaw bibliotecznych. Tworzyła bibliografie tematyczne zawartości czasopism i wydawnictw zbiorowych. Prowadziła szkolenia biblioteczne dla studentów pierwszego roku i opiekę nad praktykantami krajowymi oraz zagranicznymi, przybywającymi na uczelnię w ramach programu „Erasmus”. W latach 2009–2014 zajmowała się także pracą dydaktyczną (zajęcia dla studentów filologii polskiej poświęcone źródłom informacji i warsztaty dla studentów bibliotekoznawstwa dotyczące współczesnych baz danych oraz podstaw technologii informacyjnej). Została uhonorowana Nagrodą Rektora w latach 1996, 2003, 2009. Zmarła podczas operacji serca. Pozostawiła męża Zbigniewa. Została pochowana na parafialnym cmentarzu Białoprądnickim. TERESA WILDHARDT, z domu Łamasz (12 X 1940 Krysowice k. Sambora (Ukraina)–15 IV 2015 Kraków) – bibliotekarz (1969–2008). Ukończyła w Krakowie szkołę podstawową, w 1958 r. VII Liceum Ogólnokształcące, a w 1960 r. – Państwową Szkołę Ekonomiczną. W latach 1961–1964 studiowała filologię angielską na Uniwersytecie Jagiellońskim; w latach 1971–1976 – bibliotekoznawstwo i informację naukową na Wydziale Filologicznym Uniwersytetu Wrocławskiego im. Bolesława Bieruta, gdzie uzyskała w 1976 r. tytuł magistra bibliotekoznawstwa i informacji naukowej na — Odeszli — podstawie pracy Towarzystwo Miłośników Książki w Krakowie. Działalność w latach 1922–1962 (promotor: dr Stanisław Gruszczyński; recenzent: Anna Mendykowa). W roku 1977 uzyskała uprawnienia bibliotekarza dyplomowanego. Po maturze pracowała jako referent w Biurze Dozoru Technicznego (1960–1961), w WPH „Arged” (1964–1965), następnie jako nauczyciel języka angielskiego w Szkole Podstawowej nr 33 w Krakowie (1966–1968) oraz jako ekonomista w PRE „Elektromontaż” (1968– –1969). W latach 1969–1992 przeszła wszystkie szczeble awansu bibliotecznego jako: bibliotekarz, starszy bibliotekarz, adiunkt, kustosz dyplomowany oraz starszy kustosz dyplomowany w Bibliotece Instytutu Mechaniki Górotworu Polskiej Akademii Nauk w Krakowie. Karierę zawodową zakończyła jako dyrektor Biblioteki Głównej Uniwersytetu Pedagogicznego im. KEN (IX 1992– –IX 2008), objąwszy funkcję po dr. Marianie Niziołku. Utworzyła Zespół ds. Automatyzacji Biblioteki Głównej (1993), zorganizowała od podstaw Oddział Czasopism i Wydawnictw Ciągłych oraz osobną Czytelnię Czasopism (1994), Mediatekę oraz stałą galerię malarstwa i innych form artystycznych (1995). W 1993 r. wprowadziła do Biblioteki Głównej WSP (jako jednej z pierwszych uczelnianych w Krakowie) Internet. Uruchomiła elektroniczny katalog zbiorów on-line oraz e-wypożyczalnię. W 1995 r. utworzyła Bibliotekę Wydziału Pedagogicznego (po scaleniu rozproszonych księgozbiorów kilku pedagogicznych zakładów dydaktycznych). Wprowadziła stałe seminaria, mające na celu permanentne kształcenie pracowników całego systemu bibliotecznego, obejmującego 14 bibliotek instytutowych. Uczestniczyła w pracach zespołu ds. utworzenia w Polsce Międzynarodowej Szkoły Bibliotekarskiej przy Uniwersytecie Toruńskim (1997). Była członkiem Zespołu Doradców ds. Rozbudowy Biblioteki Głównej AGH (1999). Rozwinęła wymianę publikacji i współpracę z bibliotekami w Brukseli, Fryburgu, Moskwie 109 (fot. M. Więcławek) „Konspekt” 2/2015 (55) Teresa Wildhardt (1940–2015) i Waszyngtonie. Uczestniczyła w polsko-brytyjskim projekcie rozwoju bibliotek szkół wyższych, finansowanym przez rząd brytyjski (1998–1999). Uczestniczyła w pracach ogólnopolskiego Zespołu ds. Standardów dla Bibliotek Naukowych. W ramach badań własnych prowadziła studia nad organizacją i zarządzaniem biblioteką naukową szkoły wyższej. Autorka 20 publikacji, zamieszczonych w zbiorach materiałów pokonferencyjnych, w uczelnianych wydawnictwach seryjnych, w kwartalniku UP „Konspekt”, w czasopismach anglojęzycznych. Współredaktor (z Ivorem Kempem) książki Zarządzanie biblioteką. Najnowsze kierunki w bibliotekarstwie brytyjskim. Wybór tekstów, Warszawa 1998 (223 s.). Publikacja ta to zbiór przekładów fachowych tekstów anglojęzycznych wydanych w serii SBP „Nauka– –Dydaktyka–Praktyka” (t. 31). W 1988 r. otrzymała Brązowy Krzyż Zasługi, w 2002 r. – Złoty Krzyż Zasługi, ponadto kilkakrotnie Nagrodę Rektora UP (1993, 1996, 1998, 2000, 110 — Odeszli — 2003, 2005). Staż zagraniczny odbyła w Wielkiej Brytanii (X–XI 1991 w: British Library (Londyn), Bodleian Library (Oksford), Politechnik Library (Glasgow) i Scottish Science Library (Edynburg) W 1994 r. realizowała wizytę studyjną w bibliotekach Fryburga i Heidelbergu (RFN). Brała aktywny udział w konferencjach międzynarodowych w: Budapeszcie (1996), Waszyngtonie (1998) oraz Toronto (1999). W latach 1994–1995 prowadziła zajęcia dydaktyczne w języku angielskim w Katedrze Bibliotekoznawstwa i Informacji Naukowej UJ oraz w języku polskim w Katedrze Bibliotekoznawstwa i Informacji Naukowej WSP. Była członkiem Stowarzyszenia Bibliotekarzy Polskich, International Association of Social Science Information Service and Technology, ZNP (1969–1980) i NSZZ „Solidarność” (1980–2008). Zmarła po długiej i ciężkiej chorobie. Spoczywa na cmentarzu Bronowickim (na Pasterniku), pośród bohaterów Wesela Stanisława Wyspiańskiego: Lucjana Rydla, Włodzimierza Tetmajera, Jakuba Mikołajczyka (Kuby). Pozostawiła syna Artura (ur. 1966) – bibliotekarza, od 2005 r. „Konspekt” 2/2015 (55) zatrudnionego w Sekcji Angielskiej Biblioteki Instytutu Neofilologii UP im. KEN. Zamiast barwnej narracji typu wspomnieniowego o osobach znanych w środowisku uczelnianym autor zaproponował tym razem faktograficzną lekturę biogramów w stylu encyklopedycznym. Jest to przykład i zarazem propozycja haseł do Leksykonu bibliotekarzy Uniwersytetu Pedagogicznego im. Komisji Edukacji Narodowej w Krakowie (1946– –2016). Podwaliny pod to przyszłe dzieło, niekoniecznie ilustrowane, które zawierałoby kilkaset „kapsułek informacyjnych” o czynnych, emerytowanych i zmarłych bibliotekarzach, zostały już położone w postaci publikacji udostępnionej środowisku podczas poprzedniego jubileuszu. Jest nią opracowanie Agnieszki Folgi i Anny Sobol Skład osobowy pracowników systemu biblioteczno-informacyjnego Uniwersytetu Pedagogicznego w Krakowie 1946–2010 (w: Służą i chronią. 65 lat Biblioteki Głównej Uniwersytetu Pedagogicznego w Krakowie, red. M. Pidłypczak-Majerowicz, S. Skórka, D. Wilk, Kraków 2011, s. 253–262). Nowości Wydawnictwa Naukowego Uniwersytetu Pedagogicznego przedstawia Jolanta Grzegorzek ul. Podchorążych 2 30-084 Kraków tel./fax (12) 662-63-83 tel. (12) 662-67-56 www.wydawnictwoup.pl e-mail: [email protected] ALICJA UNGEHEUER-GOŁĄB, MAŁGORZATA CHROBAK, MICHAŁ ROGOŻ (red.) Instytut Filologii Polskiej, Instytut Informacji Naukowej i Bibliotekoznawstwa O tym, co Alicja odkryła… W kręgu badań nad toposem dzieciństwa i literaturą dla dzieci i młodzieży Książka powstała z inspiracji drogą naukową i osobowością twórczą prof. Alicji Baluch, znakomitej badaczki literatury, autorki przełomowej pracy Archetypy literatury dziecięcej. Na tom składają się artykuły przyjaciół, współpracowników i uczniów A. Baluch, nawiązujące do inspiracji naukowych i literackich badaczki, a także wynikające z obserwacji dwóch wielkich tematów kultury współczesnej – dziecka i dzieciństwa. Zawartość: I. O tym, co Alicja odkryła… II. Okruchy dzieciństwa. III. Uważne czytanie. IV. Co kryje ogród? V. Dziecko i jego światy Prace Monograficzne 723, format B5, twarda oprawa, 416 s. 112 — Nowości wydawnicze — „Konspekt” 2/2015 (55) TADEUSZ BUDREWICZ Instytut Filologii Polskiej Rymowane spory. Asnyk Praca jest propozycją odmiennego spojrzenia na postać Adama Asnyka i na jego twórczość. Tadeusz Budrewicz otwarcie deklaruje, że pragnie dostrzec w poecie nie tylko wielkiego mistrza – posągowego klasyka, poetę nastroju i filozoficznej refleksji, ale przede wszystkim twórcę aktywnie uczestniczącego w najważniejszych debatach swej epoki; artystę, którego poezja, będąca reakcją na świat, sama stawała się bodźcem wywołującym reakcję innych twórców. Zawartość: Muza marzenie; Szkoda – nie szkoda; Portrety trumienne; „Dzieci wieku bez miłości”; Czas uderzyć w strunę drugą; Posępny tłum…; O, wieku ów…; Dwa oblicza Fatum; Groby na Parnasie; Daremne śpiewy – fałszem wtór; „Gdzie się szczęście znajduje?”; Głód i pieśń; Poezja a ulica; Widoki z okna i z loży; Zamiast zakończenia, czyli z wiązanki amatorskich wierszy od Adama Asnyka Prace Monograficzne 727, format A5, 210 s. STANISŁAW BURKOT Instytut Filologii Polskiej W poszukiwaniu tożsamości. Szkice o współczesnej literaturze, o dziełach i autorach Teksty zgromadzone w tym tomie publikowane były w różnych miejscach w latach 2000–2014. Autor przybliża autorów i dzieła, w których dostrzec można i krytyczne myślenie o nas samych i odwagę publicznego mówienia o naszych zaniedbaniach. Przedmiotem analiz są m.in. utwory: Tadeusza Różewicza, Wiesława Myśliwskiego, Tadeusza Nowaka, Manueli Gretkowskiej, Mariusza Sieniewicza, Wojciecha Kuczoka. Zawartość (wybór): Różewicz o podróży; Wisława Szymborska: Nie być bokserem, być poetą…; Powieściowe światy Wiesława Myśliwskiego; Proza Manueli Gretkowskiej; Jerzego Stuhra historie rodzinne Prace Monograficzne 722, format A5, 400 s. „Konspekt” 2/2015 (55) — Nowości wydawnicze — PATRYCJA WŁODEK Instytut Filologii Polskiej „Świat był przemoczoną pustką”. Czarny kryminał Raymonda Chandlera w literaturze i filmie Książka Patrycji Włodek jest monograficznym ujęciem fenomenu twórczości Raymonda Chandlera. Dokonania amerykańskiego pisarza osadzone są w bardzo szerokich kontekstach. Autorka pisze nie tylko o tradycji literatury z gatunku hardboiled, ale także bardzo szczegółowo wyjaśnia jej pochodzenie. Koncentruje się m.in. na prozie Chandlera i zawartych w niej obserwacjach oraz diagnozach świata współczesnego pisarzowi. Zawartość: I. Od łamigłówek, zagadek i hieroglifów do wielkiego, złotego miejsca; II. „Zrobiłem swoje dla powieści kryminalnej”. Czarny kryminał Raymonda Chandlera w literaturze; III. „Film jest potężnym przemysłem. Nie tylko zaś sztuką, która poniosła klęskę”. Czarny kryminał Raymonda Chandlera i kino Prace Monograficzne 694, format B5, 326 s. DANUTA ŁAZARSKA Osoba ucznia w świadomości studentów polonistyki. O związku literaturoznawstwa z dydaktyką Autorka rozprawy koncentruje uwagę na relacji: nauczyciel – uczeń – literatura – szkoła – wyższa uczelnia. Konfrontuje perspektywę teoretyczną z empirią, dokonując gruntownej analizy tej ostatniej. Jako główną filozoficzną podstawę swoich poglądów autorka wskazuje personalizm powiązany z kierunkami antropologicznymi oraz z nurtem nowoczesnej dydaktyki filologicznej. Zawartość: Od celów kształcenia nauczycieli polonistów do osoby ucznia; Nurty refleksji nad postrzeganiem osoby ucznia; Osoba ucznia i spotkania z Innym w refleksji studentów – przyszłych polonistów; O roli studiów nad literaturą w odkrywaniu przez studenta samego siebie i osoby ucznia; Uczeń jako nieukierunkowany odbiorca utworów: Andersena, Mrożka i Wilde’a; Studencka interpretacja świadectw uczniowskiego odbioru literatury Prace Monograficzne 725, format B5, 346 s. 113 114 — Nowości wydawnicze — „Konspekt” 2/2015 (55) MIROSŁAWA MOSZKOWICZ, BERNADETA STANO (red.) Instytut Sztuki Dziedzictwo awangardy a edukacja artystyczna. Pomiędzy dziełem, zdarzeniem i doświadczeniem Publikacja dotyczy edukacji artystycznej w kontekście sztuki nowoczesnej i współczesnej, oglądanej z perspektywy teoretyków, artystów, praktyków i edukatorów reprezentujących różne dyscypliny, tendencje i nurty w sztuce. W opracowaniu znajdują się propozycje warsztatów twórczych i projektów artystyczno-edukacyjnych, które mogą zainspirować do przygotowania własnych propozycji. Do książki dołączona jest płyta CD z materiałem wizualnym uzupełniającym niektóre artykuły poświęcone artystom. Zawartość: I. Awangarda dzisiaj? II. Sztuka i edukacja jako zdarzenie w przestrzeni publicznej. III. Doświadczenia twórczej edukacji Prace Monograficzne 709, format A4, 284 s. RAFAŁ SOLEWSKI Instytut Sztuki Skrytość piękna. Idealizm i problem tożsamości w sztukach wizualnych na przełomie XX i XXI wieku Autor rozważa kondycję piękna jako wyznacznika sztuki w czasach najnowszych. Pyta o możliwość współczesnego odsłaniania absolutnego Jedna przez sztukę i jej dotąd istniejące oraz nowe rodzaje, gatunki i typy dzieł. Zawartość: Idealizm i sztuka; Wymykające się Jedno. Jawne i skrywane trwanie klasycznego piękna w epoce „końca sztuki”; Grafika i czasy rewolucji cyfrowej. Odsłanianie jedności; Tęsknota za symbiotycznością. Odsłaniana cecha ideału instalacji; Reklama jako inny Prace Monograficzne 731, format A5, 228 s. „Konspekt” 2/2015 (55) — Nowości wydawnicze — DANUTA WOLSKA Instytut Pedagogiki Specjalnej Umiejętności życiowe jako wyznacznik aktywizacji zawodowej dorosłych z głębszą niepełnosprawnością intelektualną Autorka przedstawia teoretyczne i empiryczne podstawy modyfikacji procesu rehabilitacji zawodowej osób z niepełnosprawnością intelektualną, szczególnie głębszą, pozwalające na zmniejszenie dystansu pomiędzy niepełnosprawnymi a sprawnymi na rynku pracy. Lektura tej pracy może być inspirująca dla pedagogów specjalnych, studentów pedagogiki specjalnej, nauczycieli, terapeutów i z pewnością także dla rodziców osób niepełnosprawnych. Zawartość: 1. Praca i jej znaczenie w życiu osób z niepełnosprawnością intelektualną; 2. Kształtowanie umiejętności życiowych u osób niepełnosprawnych jako element przegotowania do pełnienia ról w dorosłym życiu; 3. Założenia metodologiczne badań własnych; 4. Poziom i struktura umiejętności życiowych badanych osób w kontekście ich aktywizacji zawodowej; 5. Występowanie różnic w poziomie umiejętności życiowych beneficjentów pracujących i niepracujących po zakończeniu projektów i osób z niepełnosprawnością intelektualną, które nie uczestniczyły w projektach zatrudnienia wspomaganego; 6. Umiejętności życiowe a aktywizacja zawodowa z perspektywy modelowania strukturalnego; 7. Umiejętności życiowe a funkcjonowanie beneficjentów w roli pracownika; 8. Doświadczenie i wiedza o pracy beneficjentów projektów zatrudnienia wspomaganego w kontekście ich aktywizacji zawodowej; 9. Poziom umiejętności życiowych badanych osób z niepełnosprawnością intelektualną a ich doświadczenie zawodowe i antycypacja siebie w roli pracownika; 10. Aktywizacja zawodowa w perspektywie indywidualnych przypadków; 11. Umiejętności życiowe a aktywizacja zawodowa osób z niepełnosprawnością intelektualną – próba syntezy Prace Monograficzne 726, format B5, 274 s. 115 116 — Nowości wydawnicze — „Konspekt” 2/2015 (55) RAFAŁ ABRAMCIÓW Katedra Psychologii Emocja jako odpowiedź na wartość. Psychologiczne aspekty teorii emocji Jeana Paula Sartre’a Praca wyszła spod pióra tłumacza dwu ważnych książek Jeana Paula Sartre’a. Ma charakter metateoretyczny oraz systematyczny i składa się z trzech części. Część pierwsza poświęcona jest analizie pojęcia „emocja”, część druga stanowi prezentację fenomenologicznej teorii emocji J. P. Sartre’a. W części trzeciej, obok prezentacji psychologicznych teorii emocji i ich zestawienia z fenomenologiczną teorią J. P. Sartre’a, przedstawiono możliwy kierunek jej rozwoju oraz zastosowania w szeroko rozumianej psychoterapii. Zawartość: Językowe znaczenie pojęcia emocji; Emocja w ujęciu psychologii fenomenologicznej Jeana Paula Sartre’a; Jeana Paula Sartre’a źródła inspiracji psychologicznymi teoriami emocji Prace Monograficzne 729, A5, 144 s. EDYTA CHROBACZYŃSKA-PLUCIŃSKA Instytut Historii Mussolini – Hitler – Franco. Ich polityka wewnętrzna i zagraniczna w świetle polskiej prasy politycznej dwudziestolecia międzywojennego Autorka skupia się na polskiej recepcji przemian, których inspiratorami byli faszystowscy przywódcy Włoch, Niemiec i Hiszpanii. Spojrzenie na wydarzenia o historycznym znaczeniu przez pryzmat współczesnej im prasy, przeniesienie się w tamtą epokę dzięki oryginalnym tekstom, poznanie poglądów obserwatorów i komentatorów sceny politycznej – to interesujące i pouczające doświadczenie. Zawartość: Benito Mussolini – Duce i jego polityka w świetle prasy polskiej 1922–1939; Adolf Hitler – Führer i jego polityka w świetle prasy polskiej 1922–1939; Francisco Franco – Caudillo i jego polityka w świetle prasy polskiej 1922–1939 Prace Monograficzne 714, format A5, 304 s. „Konspekt” 2/2015 (55) — Nowości wydawnicze — IRENEUSZ KAWECKI, SŁAWOMIR TRUSZ, ANNA KWATERA, BOŻENA MAJEREK Instytut Nauk o Wychowaniu, Studium Kształcenia Nauczycieli Dzieci migrantów zarobkowych – obywatele Europy czy eurosieroty? Migracja to nie tylko problem demograficzny, socjologiczny czy ekonomiczny. Autorzy analizują edukacyjne i społeczno-emocjonalne konsekwencje euromigracji zarobkowych rodziców w kontekście funkcjonowania dzieci w rodzinie, w szkole i grupie rówieśniczej. W badaniach wykorzystano metodę wywiadu swobodnego. Zawartość: Obraz sytuacji edukacyjnej dzieci migrantów wahadłowych w publikacjach prasowych i naukowych; Świat osób badanych: opisy przypadków; Motywy migracji cyrkularnych i ich uwarunkowania; Rodzinne decyzje migracyjne; Edukacyjne i społeczno-emocjonalne konsekwencje euromigracji zarobkowych rodziców dla jakości funkcjonowania dzieci; Szkoła wobec dzieci po wyjeździe rodziców za granicę: działania edukacyjne i formy udzielanego przez nią wsparcia; Ścieżki edukacyjne dzieci migrantów wahadłowych Prace Monograficzne 718, format A5, 234 s. KAROLINA CZERWIEC Instytut Biologii Problemy biologii człowieka. Implikacje społeczne i edukacyjne Monografia ma charakter przeglądowo-eksperymentalny; dotyczy zagadnień związanych z seksualnością i płciowością człowieka oraz miejsca tej tematyki w programach kształcenia na wszystkich etapach edukacji w różnych okresach transformacji społecznych w Polsce i na świecie. Wybór tematu badań podyktowany został potrzebą stworzenia modelu edukacyjnego oraz listy praktycznych rozwiązań dydaktycznych, które umożliwią podniesienie efektywności wprowadzonych reform, uwzględniają też aktualny stan wiedzy i potrzeby społeczne oraz zostaną ukierunkowane na zmianę skrajnych postaw wobec edukacji seksualnej w szkole. Zawartość: Problemy biologii człowieka w zakresie płci w świetle dotychczasowych badań; Cele opracowania; Główne założenia metodologiczne badań; Wyniki badań Prace Monograficzne 693, format B5, 194 s. 117 — Nowości wydawnicze — „Konspekt” 2/2015 (55) SŁAWOMIR DOROCKI Instytut Geografii Struktury regionalne Francji Galia, Frankonia, wreszcie Francja – terytorium już od czasów starożytnych wyraźnie określone geograficznie – było mocno zróżnicowane etnicznie, gospodarczo, historycznie, a także administracyjnie. W dziejach tego państwa i – z czasem narodu – tendencje unifikacyjne ścierały się z licznymi podziałami patrymonialnymi czasów merowińskich, potem z rozdrobnieniem lennym. Konsekwencji tych podziałów nie zatarł monarszy absolutyzm ani reformy wielkiej rewolucji, a potem Trzeciej Republiki. Pozostał utrzymujący się do naszych czasów regionalizm. Czym był i czym jest? Temu właśnie zagadnieniu autor poświęcił swoje studium. Zawartość: Region i regionalizm; Regiony geograficzne Francji; Regiony polityczne i administracyjne; Regiony kulturowo-demograficzne; Regiony ekonomiczne; Regiony współczesne a regiony historyczne – wnioski Prace Monograficzne 733, format B5, 330 s. katalog 2015/2016 118 — Koncert — MAREK BILIŃSKI Refleksje po koncercie w Krakowie dniu 22 maja bieżącego roku miałem przyjemność wystąpić na Rynku Głównym w Krakowie podczas piętnastej edycji Festiwalu Nauki. Szczególnie ucieszyłem się z tego, że odbiorcami mojego koncertu byli licznie zgromadzeni studenci krakowskich uczelni. Starałem się zatem wybrać kompozycje, których melodyka, dynamika oraz aranżacja będą odpowiadały gustowi młodej publiczności. Zaprezentowałem utwory: Ucieczka z tropiku, Strumień iskier, Szalony koń, a także Po drugiej stronie światła i Dom w dolinie mgieł. Czymś niezwykłym była dla mnie możliwość zagrania utworu E ≠ mc² w nowej aranżacji. Wyjątkowość tego wykonania polegała na tym, że obok mnie na scenie znalazła się duża grupa pełnych radości młodych artystów, którzy zaśpiewali do mojej muzyki. Pod batutą Jolanty Grygielskiej połączyły się dwa chóry akademickie – „Educatus” i „Dominanta”, które stworzyły nową jakość brzmieniową. Wraz z chórem wykonany został także utwór Początek światła. Cały koncert zarejestrowano techniką cyfrową. Poddaję Państwa ocenie swój pierwszy album koncertowy. Nosi on tytuł Po drugiej stronie światła, co stanowi nawiązanie zarówno do moich artystycznych poszukiwań, jak i do hasła przewodniego tegorocznego Festiwalu Nauki. Podczas występu na żywo artysta z jeszcze większą fantazją i emocją prezentuje swoją twórczość. Jest inspirowany kontaktem (fot. A. Maciaś) W z publicznością oraz innymi wykonawcami. Szczególną rolę w prezentowanych tu aranżacjach odgrywa chór. Godne podziwu jest to, że ludzie z pokolenia wychowanego na konsolach do gier potrafią tak pięknie śpiewać i tak fantastycznie funkcjonować w dużej grupie, w której dzielą z innymi swoje pasje artystyczne. W rezultacie otrzymujecie Państwo moją muzykę w zupełnie nowej odsłonie. Zapraszam do posłuchania… 120 — Koncert — „Konspekt” 2/2015 (55) Jani Konstantinovski Puntos, Marek Biliński i Martin Tigermaan podczas wizyty na Uniwersytecie Pedagogicznym w Krakowie (fot. M. Kania) Jani Konstantinovski Puntos i Marek Biliński wypełniają Kraków światłem oraz dźwiękiem (fot. R. Stawarz)
