SOCJOLOGIA W EUROPIE ŚRODKOWO

JANUSZ MUCHA
Wydział Humanistyczny
Akademii Górniczo-Hutniczej im. Stanisława Staszica
w Krakowie
SOCJOLOGIA W EUROPIE ŚRODKOWO-WSCHODNIEJ
CZY SOCJOLOGIA WSCHODNIOEUROPEJSKA?1
Streszczenie
Socjologia jako instytucja pojawiła się w Europie Zachodniej w połowie XIX
wieku i zmierzała do analizy tamtejszych społeczeństw, zwłaszcza ich procesów
industrializacji. Wraz z geograficzną ekspansją kapitalizmu i industrializmu,
socjologia zaczęła obejmować swymi analizami coraz szersze obszary świata.
Europa Środkowa i Wschodnia (ESW), a Polska jest tutaj jej głównym przykładem, była terenem opóźnionej industrializacji. Była obszarem, którym początkowo interesowała się badawczo raczej etnologia niż socjologia. Intelektualne
kręgi tego regionu były bardzo dobrze wykształcone i na ogół kosmopolityczne.
Inteligencja interesowała się wieloma ideami, które pojawiały się w Europie Zachodniej i jej część dążyła do wcielenia w życie tych idei w ESW. Równocześnie
jednak, część intelektualistów regionu silnie podkreślała odmienność ESW od
Europy Zachodniej.
W konsekwencji, w obrębie spectrum postaw dotyczących naukowej analizy społeczeństw ESW, da się wyróżnić wyraźnie odrębne dwa typy idealne.
1
Tekst ten jest przeredagowaną polską wersją referatu, wygłoszonego podczas zorganizowanej
przez Council for National Associations ISA konferencji “Challenges for Sociology in an Unequal
World” w marcu 2009 roku w Tajpej, w sekcji 1: “Facing the hegemony of northern sociologies,
and assessing alternatives that have emerged in different parts of the world (including the north
itself) in response to that hegemony”. Chciałbym podziękować Włodzimierzowi Wincławskiemu,
Julicie Pieńkosz, Kazimierzowi Z. Sowie, aktywnym uczestnikom sesji oraz Redakcji „Przeglądu
Socjologicznego” za uwagi, sugestie i inspiracje. Jak to zwykle bywa, skorzystać mogłem tylko
z niektórych. Naturalnie za tekst odpowiadam ja, a nie oni.
Według jednego typu postaw, możliwe było stworzenie socjologii akademickiej
w obrębie ESW i jej dotyczącej. Socjologia ta miałaby być oparta na regułach
uniwersalistycznej socjologii, w sensie przyjętym na uogólnionym Zachodzie.
Według drugiego typu postaw, trzeba było budować odrębną socjologię wschodnioeuropejską, opartą na specyficznych historycznych doświadczeniach regionu.
Wedle tej drugiej opcji, socjologia wschodnio- i środkowoeuropejska miała być
alternatywą dla socjologii zachodniej.
Artykuł ten koncentruje się na przypadku polskim, ale nie lekceważy innych
przykładów. Omawia zarówno sytuacje historyczne, jak i – w pewnej mierze
– sytuację, która pojawiła się po roku 1989. ESW stała się wówczas znacznie
bardziej niż poprzednio dostępna badawczo uczonym zachodnim, którzy prowadzą tutaj liczne studia we współpracy z “lokalnymi kolegami”. To, jak taka
współpraca jest postrzegana przez przynajmniej część „lokalnych badaczy”, jest
również przedmiotem tego tekstu.
Słowa kluczowe: początki socjologii, narodowe tradycje w socjologii, nauka
uniwersalna, Europa Środkowo-Wschodnia, Polska.
WŁODZIMIERZ WINCŁAWSKI
Uniwersytet im. Mikołaja Kopernika w Toruniu
DZIEJE SOCJOLOGII POLSKIEJ (1860–1939)
W ZWIERCIADLE BIBLIOMETRII
(Próba weryfikacji metody)
Streszczenie
Prezentujemy dzieje socjologii polskiej w okresie 1860–1939. Stosujemy
metodę bibliometryczną, pragnąc ocenić jej walory poznawcze. Stworzony został w tym celu indeks cytowań (podstawę stanowią wszystkie książki wydane
w tym okresie) oraz ukazano dynamikę rozwoju piśmiennictwa socjologicznego
w Polsce, porównując liczby wydawnictw prac autorów polskich z przekładami
z literatury obcej. Pozwoliło to na pokazania procesu indywidualizacji socjologii
w Polsce w latach 1918–1939 oraz na wskazanie charakteru powiązań socjologii
polskiej z nauką na świecie. Zastosowana metoda wydaje się mieć cenny walor
poznawczy, pozwala na dopełnienie obrazu dziejów o pewne istotne fakty.
Słowa kluczowe: historia socjologii polskiej, metoda bibliometryczna
MICHAŁ GŁUSZKOWSKI
Uniwersytet im. Mikołaja Kopernika w Toruniu
[email protected]
WPŁYWY ROSYJSKIE W SOCJOLOGII
LUDWIKA KRZYWICKIEGO
Streszczenie
Myśl socjologiczna Ldwika Krzywickiego rozwijała się w czasach, kiedy
terytorium Polski było rozdzielone między sąsiednie mocarstwa, a jej znaczna
część znajdowała się pod rosyjską dominacją. Było kilka możliwych kanałów,
poprzez które rosyjska socjologia oddziaływała na polską w II połowie XIX
i na początku XX wieku: polskie tłumaczenia rosyjskich prac socjologicznych,
odwołania do prac rosyjskich socjologów w dziełach polskich uczonych, odbiór
rosyjskich przekładów zachodnich prac socjologicznych w Polsce, Polacy studiujący na rosyjskich uniwersytetach i osobiste kontakty z rosyjskimi socjologami.
Rosyjska socjologia wpływała na kształt myśli społecznej Krzywickiego od
samego początku jego zainteresowań naukowych. Uczył się w rosyjskiej szkole
średniej, a nastepnie studiował na Cesarskim Uniwersytecie Warszawskim. Były
mu znane rosyjskie prace socjologiczne i socjalistyczne. Kiedy został wydalony
z uniwersytetu i wyemigrował, współpracował z rosyjskimi socjologami, m.in.
z Piotrem Ławrowem. W swoich pracach Krzywicki odwoływał się do twórczości
wielu rosyjskich socjologów, filozofów, antropologów i etnologów. Współpracował także z kilkoma czasopismami w Paryżu i Warszawie, w których rosyjska
socjologia była obecna w wielu artykułach, nie tylko autorstwa Krzywickiego,
ale również wielu innych uczonych.
Słowa kluczowe: Ludwik Krzywicki, socjologia rosyjska, wpływy rosyjskie,
socjalizm, czasopisma.
JOANNA BIELECKA-PRUS
Wyższa Szkoła Przedsiębiorczości i Administracji w Lublinie
SPOŁECZNE ROLE SOCJOLOGÓW W PRL
Streszczenie
W artykule przedstawione są sposoby definiowania przez socjologów
swoich społecznych ról w latach 1945–89. Definicje te nie były stałe, lecz ewoluowały wraz ze zmianą warunków społeczno-politycznych, dlatego też wprowadzono periodyzację uzasadnioną zdarzeniami historycznymi. Analizowano także,
jaka była faktyczna możliwość uprawiania socjologii w tym okresie, sposobów
w jaki socjologowie neutralizowali swój udział w budowaniu reżimu, a także technik uników i „legalnej krytyki” sytemu. Materiałem badawczym są wypowiedzi
znanych socjologów na łamach prasy oficjalnej oraz w publikacjach książkowych
z tego okresu, w których precyzują swoje stanowisko w następujących kwestiach:
funkcja socjologii i zadania socjologa w państwie socjalistycznym oraz miejsce
socjologii wśród innych nauk i doktryn politycznych.
Słowa kluczowe: socjologia polska, społeczna rola socjologów, intelektualiści publiczni
DANIEL WICENTY
Instytut Pamięci Narodowej Gdańsk
Uniwersytet Gdański
ZJAZD ZAPOMNIANY – ZJAZD OBSERWOWANY.
O V OGÓLNOPOLSKIM
ZJEŹDZIE SOCJOLOGICZNYM W KRAKOWIE
(22–25 STYCZNIA 1977 R.)
Streszczenie
Autor rekonstruuje przebieg V Ogólnopolskiego Zjazdu Socjologicznego
z perspektywy politycznych interesów Służby Bezpieczeństwa oraz Polskiej
Zjednoczonej Partii Robotniczej. Zjazd miał miejsce w środku ery Edwarda
Gierka, oficjalnie otwartego na środowiska akademickie. Polityka pozornej
otwartości oraz gwałtownej modernizacji zaowocowała zresztą w akademickiej
socjologii pewnymi instytucjonalnymi zdobyczami (np. założono nowe instytuty
badawcze), z drugiej strony jednak sprowadziła nauki społeczne do narzędzia politycznej legitymizacji. Z tego punktu widzenia to, czego nie powiedziano podczas
V Ogólnopolskiego Zjazdu Socjologicznego, staje się najbardziej interesujące.
Trudno odnaleźć jakiekolwiek kontrowersje czy gorące debaty podczas Zjazdu,
choć trzeba mieć świadomość, że Zjazd poddany był systematycznej infiltracji
ze strony SB wyczulonej na każdy krytyczny głos. Autor wykorzystuje materiały
archiwalne Instytutu Pamięci Narodowej.
Słowa kluczowe: historia socjologii; ograniczenia autonomii naukowej
w reżimach komunistycznych; instytucjonalne otoczenie polskiej socjologii
w latach siedemdziesiątych; polska socjologia a SB.