adam mickiewicz – dziady, część iii

ADAM MICKIEWICZ – DZIADY, CZĘŚĆ III
ARCYDRAMAT ROMANTYCZNY
Dziady, część III to szczególne dzieło w dziejach polskiej literatury. Mickiewiczowi udało się w nim zawrzeć niemal wszystkie najważniejsze hasła i problemy
epoki, pokazać skomplikowanie świata pełnego antynomii1. Utwór został napisany w 1832 r. w Dreźnie (stąd określenie Dziady drezdeńskie).
DZIADY, CZĘŚĆ III JAKO DRAMAT ROMANTYCZNY

Luźna, otwarta kompozycja2

Wieloprzestrzenność
Wieloczasowość






Synkretyzm konwencji i kategorii
estetycznych
Synkretyzm rodzajowy
Niesceniczność
1


zerwanie z zasadą trzech jedności:
 brak związków przyczynowo-skutkowych między scenami i wątkami
 akcja rozgrywa się w różnych miejscach (Wilno, Warszawa, dom pod Lwowem)
 obejmuje czas dłuższy niż jedna doba
brak zakończenia (wizja Gustawa-Konrada niczego nie rozstrzyga ani nie wyjaśnia)
przestrzeń realistyczna (np. cela Konrada w więzieniu)
przestrzeń symboliczna (np. cela Konrada jako grób – kolebka)
czas historyczny – konkretne daty, np. 1 listopada 1823 r.
czas mitu religijnego – cykliczny, mierzony świętami, np. Wigilia – scena pierwsza (więzienna), Improwizacja;
Wielkanoc – widzenie Księdza Piotra, powtórzenie losów Chrystusa
czas mitu agrarnego – cykl wegetacji roślinnej – bajka Goreckiego opowiedziana przez Żegotę
łączenie:
 fantastyki z realizmem (obrzęd dziadów, występowanie dobrych i złych duchów),
 tragizmu z komizmem (postać Nowosilcowa),
 patosu (Improwizacja), groteski3 (sceny z diabłami) i satyry (Salon warszawski)
mieszanie partii dramatycznych z fragmentami o charakterze epickim (np. opowieść o Cichowskim) i lirycznym
(Improwizacja)
przenoszenie się w obrębie jednej sceny do różnych miejsc
ANTYNOMIE
Sprzeczności; w filozofii: sprzeczność między wykluczającymi się dwiema tezami, wyprowadzanymi w sposób pozornie poprawny i pretendującymi – w obydwu przypadkach – do
prawdziwości, np. Świat ma początek w czasie i granice w przestrzeni (teza). Świat nie ma ani początku w czasie, ani granic w przestrzeni (antyteza).
2
KOMPOZYCJA OTWARTA
Budowa świata przedstawionego dzieła pozbawiona wyrazistych konturów (układu i powiązania elementów), tradycyjnych proporcji oraz zakończenia rozwiązującego fabułę.
3
GROTESKA
Jedna z najistotniejszych kategorii estetycznych, która polega na ukazywaniu świata przedstawionego w sposób zdeformowany. Groteska łączy elementy tragizmu, patosu, wzniosłości z
błazenadą, prymitywizmem, komizmem; posługuje się wyolbrzymieniem, przesadą, ironią, autoironią i satyrą. Cechują ją absurd, wynikający z braku jasnych zasad rządzących światem
przedstawionym, oraz zrywanie z przyjętymi konwencjami. Groteska może ujawniać się w literaturze, ale także w sztukach plastycznych, malarstwie, filmie.
Bohater romantyczny


indywidualista, poeta, postać tragiczna
przeobrażenie bohatera z jednostki skupionej na sprawach osobistych w bojownika poświęcającego się dla innych
(Gustaw–Konrad)
DZIADY, CZĘŚĆ III JAKO DRAMAT HISTORYCZNO-NARODOWY



nawiązanie do wydarzeń historycznych (np. proces filomatów, powstanie listopadowe, prześladowania młodzieży polskiej przez cara i jego zauszników,
wywózki na Sybir)
występowanie postaci historycznych (np. Sobolewski, Wysocki, Senator Nowosilcow, Generał – Wincenty Krasiński, Doktor – August Bécu, Tomasz
Zan, Ignacy Domeyko)
występowanie historycznych miejsc (np. klasztor Bazylianów w Wilnie, gdzie był więziony Mickiewicz)
DZIADY, CZĘŚĆ III JAKO DRAMAT METAFIZYCZNY


akcja rozgrywająca się zarówno na płaszczyźnie historycznej (bal u Nowosilcowa, przebywanie aresztowanych filomatów i filaretów w więzieniu), jak i
mistycznej (pojawianie się duchów, które walczą o duszę Konrada, podsycają jego bunt przeciwko Bogu)
przedstawienie walki dobra ze złem, Boga z szatanem, aniołów z diabłami – uniwersalnych antytez tkwiących w świecie
88. ADAM MICKIEWICZ – DZIADY, CZĘŚĆ III
ALFABET DZIADÓW, CZĘŚCI III
A JAK AUTOBIOGRAFICZNY CHARAKTER DRAMATU
W III cz. Dziadów zostały opisane wydarzenia z życia Mickiewicza: przede wszystkim jego przynależność do filomatów i filaretów.



Grupa filomatów (‘miłośników nauki’) została utworzona w 1817 r. przez studentów Uniwersytetu Wileńskiego: Józefa Jeżowskiego, Tomasza Zana,
Adama Mickiewicza i Onufrego Pietraszkiewicza.
W 1820 r. Towarzystwo Filomatyczne powołało zależny od siebie związek filaretów (‘miłośnicy cnoty’ w znaczeniu renesansowym), na których czele
stanął Zan.
W latach 1823–1824 r. z inicjatywy kuratora wileńskiego okręgu szkolnego Mikołaja Nowosilcowa obie tajne organizacje patriotyczne zostały rozbite,
a ich członkowie uwięzieni (Adam Mickiewicz spędził w więzieniu ok. pół roku). Po procesie część z nich uwolniono, inni trafili na zesłanie (np.
Pietraszkiewicz, Mickiewicz) i do więzień carskich (np. Zan).
Bohaterami sceny pierwszej (więziennej) Dziadów cz. III są właśnie wileńscy studenci, filomaci i filareci.
B JAK BAJKA ŻEGOTY – SENS MĘCZEŃSTWA POLSKIEJ MŁODZIEŻY
W scenie pierwszej (więziennej) Żegota (Ignacy Domeyko, jeden z filomatów, uwolniony po procesie, opowiada bajkę Antoniego Goreckiego Diabeł i zboże. Car został w
niej porównany do szatana pragnącego pokrzyżować plany Boga. Podejmuje działania, które obrócą się przeciwko niemu: stara się zniszczyć ziarno, ale ono kiełkuje i
odradza się do życia. Ziarno symbolizuje młodzież polską. Ta opowieść jest znana pod nazwą mitu agrarnego.
C JAK CICHOWSKI – MĘCZENNIK NARODOWY
 Bohater opowieści Adolfa ze sceny siódmej (Salon warszawski). Młody, wesoły człowiek aresztowany przez władze carskie (jego młodej żonie
powiedziano, że się utopił). Po dwóch latach, gdy więźniów przenoszono z klasztoru do Belwederu, jeden z ulicznych świadków obserwujący konwój
zapytał o ich imiona. Okazało się, że był wśród nich Cichowski. Żona próbowała mu pomóc, ale bezskutecznie. Po kolejnych trzech latach
przywieziono go pod drzwi domu i kazano podpisać orzeczenie, że dotarł żywy. Lata przesłuchań zmieniły Cichowskiego: napuchł, jego twarz zrobiła
się żółta i trupioblada, wyrażała przeżyte cierpienia, nie potrafił odnaleźć się w rzeczywistości.
 Inny przykład męczeństwa (martyrologii): Wasilewski. Okrutnie bity podczas śledztwa, nie mógł iść o własnych siłach, spadł z pierwszego stopnia
schodów. Niesiony do kibitki przez żołnierza „nie zemdlał, nie zwisnął, nie ciążał, ale jak padł na ziemię prosto, tak otężał”. Ręce Wasilewskiego
układają się tak, jakby był ukrzyżowany. Jego cierpienie zostało poddane sakralizacji – sugeruje analogię między cierpieniem Chrystusa na krzyżu a
męką narodu polskiego. Cara przedstawiono jako tyrana i mordercę, przyrównano do Heroda, a jego czyny do rzezi niewiniątek (niewiniątkami jest
młodzież polska).
D JAK DEDYKACJA – MARTYROLOGIA POLSKIEJ MŁODZIEŻY
Mickiewicz zadedykował utwór filaretom skazanym na zesłanie za działalność narodowowyzwoleńczą („Świętej pamięci Janowi Sobolewskiemu, Cyprianowi
Daszkiewiczowi, Feliksowi Kółakowskiemu, spółuczniom, spółwięźniom, spółwygnańcom za miłość ku Ojczyźnie prześladowanym, z tęsknoty ku Ojczyźnie
zmarłym w Archangielu, na Moskwie, w Petersburgu narodowej sprawy męczennikom”). W czasach, gdy Mickiewicz pisał III część Dziadów, żadna z
wymienionych w dedykacji osób już nie żyła. Miało to wpływ na tytuł dzieła i jego klimat.
E JAK EGZORCYZMY – MISTERIUM OCZYSZCZENIA (KIM NAPRAWDĘ JESTEM)
W scenie trzeciej Ksiądz Piotr rozpoznaje opętanie Konrada przez diabła i odprawia egzorcyzmy. Szatan, który natchnął bohatera do buntu przeciw Bogu, drwi
z kapłana, chcąc zmylić go w modlitwie. Bernardyn nie zwraca na to uwagi, modli się, zmusza Ducha do ujawnienia, jak ocalić duszę nieszczęśnika i wydobyć
ze stanu szaleństwa.
F JAK FRENEZJA4 ROMANTYCZNA – SZALEŃSTWO KONRADA
Scena druga (Improwizacja) ujawnia zamiary Konrada, który w imię wolności ojczyzny i narodu ulega namiętnościom, kpi i odrzuca wartości, a ponadto zostaje opętany
przez moce piekielne. Konradowska frenezja romantyczna widoczna jest, gdy żąda od Boga władzy nad ludźmi (,,daj mi rząd dusz”). Bohater oskarża Boga o nieczułość na
los Polski i cierpienia ludu. Uważa, że Stwórca kieruje się tylko rozumem. Ogarnięty szaleństwem Konrad wierzy w swą wielkość jako poety i przywódcy narodu. Posuwa się
niemal do bluźnierstwa wobec Boga, po czym pada zemdlony.
G JAK GUSTAW – KONRAD, CZYLI PRZEMIANA BOHATERA ROMANTYCZNEGO
Gustaw to romantyczny kochanek, bohater IV części Dziadów (bohater werteryczny). W Prologu III części Dziadów jako tajemnicza,
bezimienna postać przebywa w przerobionym na więzienie klasztorze Bazylianów, znajdującym się w Wilnie przy ulicy Ostrobramskiej. Tu,
mamiony wizjami przyszłości przez Duchy z Prawej Strony i Duchy z Lewej Strony, przeistacza się z nieszczęśliwego kochanka w
bojownika o wolność (bohatera bajronicznego – zbuntowanego indywidualistę).
H JAK HIEROFANIA – OBJAWIENIE ŚWIĘTOŚCI
W świecie przedstawionym Dziadów, części III widoczne jest wielokrotne wkraczanie sacrum w sferę profanum. Bajka Goreckiego,
opowiadanie Sobolewskiego (wyjście ludzi z kościoła, aby w milczeniu solidaryzować się z dziećmi zakutymi w łańcuchy i wywożonymi na
Sybir, heroizm Janczewskiego czy męczeństwo Wasilewskiego), improwizacja Konrada (aniołowie walczący o duszę bohatera), scena
wSalonie warszawskim (historia Cichowskiego) – wszystko to dowodzi, że elementy świętości nieustannie ingerują w despotyczne
profanum.
I JAK IMPROWIZACJA – MANIFEST POETYCKI
W Dziadach mamy do czynienia z dwiema improwizacjami:
Mała Improwizacja(zakończenie sceny
pierwszej)




Wielka Improwizacja(scena druga)



4
nieudana próba przeniknięcia przyszłości przez geniusz poety
motyw lotu; pojawienie się czarnego kruka plączącego myśli Konrada
Konrad jako śpiewak, mistrz wprawiający siłą ducha gwiazdy w ruch
pragnienie uczynienia Polaków wolnymi i szczęśliwymi („Ja kocham cały naród!” – Konrad czuje się jego ojcem, opiekunem, przywódcą
gotowym poświęcić życie dla wyzwolenia kraju)
bunt przeciwko Bogu – żądanie władzy nad światem
bluźnierstwo – zarzucanie Najwyższemu, że jest jedynie mądrością (a nie miłością)
niedoskonałość stworzonej przez Boga rzeczywistości – świat jest pełen zła i cierpienia, a Bóg nie jest jego ojcem, ale… carem
(dopowiada diabeł)
FRENEZJA
Występująca zwłaszcza w romantyzmie tendencja do wprowadzania w utworach mrocznych, krwawych motywów (zbrodnia, szaleństwo, czarna magia, demony, satanizm). Bohaterowie
frenetyczni na ogół owładnięci są silnymi namiętnościami (np. żądzą władzy, chorą miłością), pod których wpływem popełniają odrażające czyny. Przykłady: ballada Lilie Adama Mickiewicza i
II część Dziadów (krwawy upiór), tragedia Juliusz Słowackiego Balladyna.
J JAK JANCZEWSKI – HEROIZM DO KOŃCA
Bohater opowieści Sobolewskiego w scenie pierwszej (więziennej):


przykład męstwa i niezłomnej siły (mimo tortur nie zdradził nikogo podczas śledztwa)
wzór patriotyzmu – trzykrotnie krzyknął z wyciągniętą wysoko ręką „Jeszcze Polska nie zginęła”
Sobolewski, mówiąc o Janczewskim, podkreśla jego dumę i szlachetność charakteru. Można pójść dalej w interpretacji tej postaci i uogólnić postawę tego
bohatera jako wyraz wiary w nieśmiertelność i niezniszczalność Polski.
K JAK KSIĄDZ PIOTR – CICHY BOHATER ROMANTYCZNY
Ksiądz Piotr, bernardyn, to uniżony sługa Boga, człowiek, którego prośby Najwyższy wysłuchuje. Jest skromny, nazywa siebie „marnym prochem”. Doznaje łaski, jakiej nie
otrzymał dumny Konrad: ogląda wizję przyszłości Polski i świata, opisaną w scenie piątej (Widzenie Księdza Piotra). Ukazują mu się trzy obrazy: wywózka polskiej
młodzieży na Sybir i jedno dziecko, które uszło z życiem; naród polski dręczony i przybity do krzyża na podobieństwo Chrystusa przez trzech oprawców: Rakusa (Austriaka),
Borusa (Prusaka) i Moskala; wyzwolenie i zmartwychwstanie po latach ucisku. Podane zostaje imię tajemniczego obrońcy i wskrzesiciela, do dziś będące przedmiotem
różnych interpretacji:
Patrz! – ha! – to dziecię uszło – rośnie – to obrońca!
Wskrzesiciel narodu, –
Z matki obcej; krew jego dawne bohatery,
A imię jego będzie czterdzieści i cztery
L JAK LAWA – „NASZ NARÓD JAK LAWA, […] PLWAJMY NA TĘ SKORUPĘ I
ZSTĄPMY DO GŁĘBI”
Lawa, czyli Opowieść o „Dziadach” Adama Mickiewicza to film Tadeusza Konwickiego (premiera 6
listopada 1989 r.). Rolę Konrada (starego i młodego) zagrali odpowiednio Gustaw Holoubek i Artur
Żmijewski. Film nie zachowuje kolejności poszczególnych części cyklu Mickiewiczowskiego, dlatego
należy go traktować bardziej jako esej aniżeli wierną ekranizację Dziadów. Reżyser dokonał
swobodnego połączenia poszczególnych części dramatu, akcentując treści społeczne i narodowe
utworu, zwłaszcza dotyczące cech narodowych Polaków.
M JAK MESJANIZM – POLSKA NARODEM WYBRANYM
Mesjanizm – nawiązujący do starożydowskiej i chrześcijańskiej koncepcji Mesjasza pogląd o wyjątkowym (płynącym z nadprzyrodzonych źródeł)
posłannictwie narodu uważanego za wybrany.
W Dziadach, części III ideę mesjanizmu polskiego, upowszechnianego przez Mickiewicza po upadku powstania listopadowego, głosi Ksiądz Piotr. Wyraża się
ona w sformułowaniu: „Polska Chrystusem narodów”. Dzieje Polski są zatem powtórzeniem losów Chrystusa: Polska cierpi tak jak Chrystus i tak jak On
zmartwychwstanie i przyniesie wolność ujarzmionym narodom. Problem ten analizuje Alina Witkowska:
Pojawi się w Dziadach mesjanizm jako problem etyczny i jako sposób myślenia o historii, przede wszystkim o przyszłości narodu. Podstawowa dla
mesjanizmu wiara w zbawczy sens ofiary poddawała szczególnej sakralizacji cierpienie, wiedząc w nim samoistną wartość oczyszczającą i odkupicielską. Akt
zbawienia miał treści zupełnie historyczne, odnoszące się do zmartwychwstania Polski. Zakres mesjanistycznego zbawienia był znacznie szerszy, dotyczył w
ogóle moralnego porządku świata, bo właśnie odkupiona ludzkość miała także zmienić dotychczasowe narzędzia szatana – politykę, przesycając ją
moralnością1.
1
Alina Witkowska, Wielcy romantycy polscy. Sylwetki, Wiedza Powszechna, Warszawa 1980.
N JAK NOWOSILCOW – PORTRET ZABORCY
Senator Mikołaj Nowosilcow:







postać historyczna, delegat cara przy rządzie Królestwa Kongresowego
odpowiedzialny za śledztwo i proces przeciw wileńskim organizacjom młodzieżowym w roku 1823
scharakteryzowany w scenach: szóstej (Sen Senatora) oraz ósmej (Bal u Senatora)
człowiek okrutny, porywczy i żądny zaszczytów, dla którego kariera (władza, zaszczyty, brylowanie w towarzystwie) stanowi motor wszelkich działań
bezwzględnie oddany carowi, panicznie boi się jego niełaski
otacza się ludźmi zakłamanymi, przekupnymi, zdemoralizowanymi (Doktor, Pelikan, Bajkow)
jego cel: „wziął naprzód na męki dzieci i młodzież, aby nadzieje przyszłych pokoleń w samym zarodzie wytępić” (z Przedmowy)
P JAK PROMETEIZM – WIZJA POETY
Prometeizm – bunt przeciwko wyrokom boskim w imię dobra ogółu, poświęcenie się jednostki dla dobra ogółu.
Taką heroiczną postawę przyjmuje w Dziadach Konrad. Pragnie szczęścia narodu i chce je wywalczyć sam, tak jak tytan Prometeusz, który dla ludzi wykradł
bogom ogień z Olimpu, za co został okrutnie ukarany. U Mickiewicza można mówić o prometeizmie narodowowyzwoleńczym – Konrad jest buntującym się
przeciwko Bogu artystą, a powodem jego buntu jest panujące zło, które wyraża się w zniewoleniu polskiego narodu. Ponosi jednak klęskę w walce z Bogiem –
nie otrzymuje odpowiedzi na zarzuty stawiane Bogu. Po jego duszę przychodzi szatan. Od potępienia ratuje go Ksiądz Piotr (egzorcyzmy). Ratunek możliwy
jest dlatego, że Konrad zbuntował się przeciw Bogu z wzniosłych pobudek.
R JAK ROLLISONOWA I JEJ SYN, JAN – TRAGIZM MATKI
Pani Rollisonowa to kluczowa postać sceny ósmej Pan Senator:




błaga Senatora o łaskę dla swego niesłusznie aresztowanego syna, który jest jej opiekunem i żywicielem
niewidoma wdowa (widzi oczyma duszy) i nieszczęśliwa matka mówiąca czule o swym dziecku
liczy na zrozumienie i pomoc Senatora; do oprawców syna początkowo odnosi się ze spokojem, ale w trakcie trwania sceny, czując, że jest
okłamywana, przeklina Senatora i jego otoczenie
los tej bohaterki symbolizuje cierpienia wszystkich matek, których dzieci były prześladowane przez carską władzę
S JAK SALON WARSZAWSKI – PODZIAŁ W SPOŁECZEŃSTWIE POLSKIM POD ZABORAMI
Akcja sceny siódmej rozgrywa się w salonie hrabiego Wincentego Krasińskiego, ojca romantycznego wieszcza, Zygmunta.
Scena pokazująca wyraźny podział społeczeństwa polskiego:




Towarzystwo stolikowe
damy, urzędnicy,
oficerowie, sympatycy
Senatora
kosmopolici rozmawiający
po francusku
lojalni wobec władzy
carskiej
niezainteresowani sprawami
narodowymi





Towarzystwo przy drzwiach
głównie młodzi Polacy, np. Adolf Niemojewski
zbuntowani wobec władzy cara
patrioci opowiadający o martyrologii Polaków (m.in. o losach Cichowskiego)
przeświadczeni, że naród polski ma w sobie siłę do walki
słowa Piotra Wysockiego jako podsumowanie sceny: „Nasz naród jak lawa, / Z wierzchu zimna i twarda, sucha i
plugawa, / Lecz wewnętrznego ognia sto lat nie wyziębi; / Plwajmy na tę skorupę i zstąpmy do głębi” (lawa to
pozbawione patriotyzmu elity, wewnętrznym ogniem są patrioci, prześladowani spiskowcy)
T JAK TRAGIZM BOHATERA
Konrad jest postacią tragiczną. Ten indywidualista, poeta, pragnie „rządu dusz”, silnej władzy nad ludźmi. Do jego klęski przyczynia się to, że w działaniu
bardziej niż miłością do narodu, kieruje się pychą i przekonaniem o własnej wyższości:


mówi o uszczęśliwieniu narodu, ale traktuje ludzi z pogardą despoty narzucającego innym swoją wolę
wierzy w Boga, a zarazem Go przeklina, odrzuca


bieg jego myśli i uczuć prowadzi nie sprawiedliwość, ale opętanie szatańskie – o jego duszę rozgrywa się walka (psychomachia5)
działa sam, nie potrafi zjednoczyć się z innymi w słusznej sprawie
U JAK USTĘP DZIADÓW, CZĘŚCI III
 Cykl wierszy epickich (Droga do Rosji, Przedmieścia stolicy, Petersburg, Pomnik Piotra Wielkiego,Przegląd wojska, Oleszkiewicz), wydanych wraz z
III częścią Dziadów.
 Bohater literacki, a zarazem narrator, którego oczyma pokazana jest Rosja za panowania Mikołaja I, to najpewniej zesłaniec polityczny – być może
Konrad już po wyroku, może konspirator, który nakazuje działać podobnie jak Wallenrod (w dołączonym do Ustępu wierszu Do przyjaciół
Moskalinapisano: „pełzając milczkiem jak wąż łudziłem despotę”).
 Rosja jako państwo despotyczne (drogi pełne kibitek wywożących skazanych na Północ; morderczo wyczerpujące przeglądy wojska; wspaniałe
budowle stolicy wzniesione niewolniczą pracą).
 Wyrazem solidarności z narodem rosyjskim – podobnie cierpiącym pod despotyczną władzą – jest wiersz Do przyjaciół Moskali.
Z JAK ZEMSTA – WAMPIRYCZNA PIEŚŃ KONRADA
Pragnienie odwetu wyraża w scenie pierwszej pieśń Konrada z refrenem: „Tak, zemsta, zemsta, zemsta na wroga, / Z Bogiem – i choćby mimo Boga”. Bohater
wzywa swych rodaków do walki na śmierć i życie (tyrteizm).
Jak zauważa Maria Janion:
Właściwie akcją tej pieśni […] stało się poetyckie przedstawienie kolejnych faz wampirycznego procederu: najpierw wampiryzacja braci rodaków. Ukąszony
przez wampira musi stać się wampirem („Komu tylko zapuszczę kły w duszę, Ten jak ja musi stać się upiorem”). W ten sposób najlepiej wytworzyć można
przymusową wspólnotę wampirów-mścicieli. Teraz pojawia się swoisty paradoks wampiryzmu: trzeba kąsać, wypijać krew, uśmiercać wroga, ale i zapobiegać
temu, aby od owych ukąszeń nie stał się wampirem, gdyż wtedy – w walce wampirów między sobą – szanse się wyrównają, a idzie wszak o osiągniecie
bezwzględnej wyższości nad wrogiem1.
Maria Janion, Wobec zła, Verba, Chotomów 1989.
1
5
PSYCHOMACHIA
Alegoryczny topos walki o ludzką duszę, prowadzonej między siłami dobra i zła. Po raz pierwszy pojawił się w dziele rzymskiego poety Prudencjusza (IV–V
w.) Psychomachia, ale szczególną popularność zyskał w kulturze średniowiecznej.