Pobierz - Polska Asocjacja Ekologii Krajobrazu

Ostrowski Marek
Krajobraz w ujęciu
216
Marek Ostrowski
A. Cieszewska (red.) Płaty i korytarze jako
elementy struktury krajobrazu – możliwości i
ograniczenia koncepcji, 2004, Problemy Ekologii
Krajobrazu tom XIV, Warszawa
KRAJOBRAZ W UJĘCIU INFORMACJI OBRAZOWEJ
Landscape in expression of the image information
Krajobraz to odwzorowany w mózgu fragment przestrzeni środowiska przyrodniczego
wyrażony w postaci związków i relacji, które dostrzega człowiek. Podstawą kształtowania
krajobrazu jest struktura obrazu jako podstawowa forma przetwarzania informacji przez
zmysł wzroku. Na ukształtowaną naszym systemem widzenia fizjografię przestrzeni nakłada
się przestrzeń odbierana w kategoriach intelektualnych i wartościach: cywilizacyjnych,
estetycznych czy emocjonalnych.
Krajobraz odbieramy jako obiektywnie istniejącą przestrzeń, nie uświadamiając sobie, że
krajobraz jest obrazowym odbiorem (i w konsekwencji pojmowaniem) przestrzeni, naszą
wykształconą ewolucyjnie specyficzną zdolnością określania relacji między zewnętrznym
światem, a jego mózgowym odwzorowaniem.
Świadomość związków obrazowego odbioru przestrzeni w oparciu o utrwalone
ewolucyjnie struktury biologiczne uzmysławia nam nie tylko samo istnienie krajobrazu jako
weryfikowalnego odbioru i reprezentacji środowiska. Uzmysławia nam również ograniczenia
i stereotypy istniejące w określonych stałych warunkach rozpoznawania, które są niezbędne
do szybkiego odbioru informacji.
Dysonans między terminologią naukową w jednej dziedzinie, a interdyscyplinarnym
rozwojem innych nauk, odnosi się między innymi do rozumienia terminu krajobraz. Jego
konsekwencje ujawniają się nie tylko w daleko idących ograniczeniach poznawczych,
interdyscyplinarnym braku spójności, ale nawet w działaniach praktycznych, jak budowanie
dynamicznych interaktywnych baz danych.
W prostych bazach geograficznego systemu informacji o środowisku opartych o strukturę
map, na które nanoszone są informacje, dotychczasowe niespójne pojmowania krajobrazu
są jeszcze dopuszczalne. W strukturach baz danych uwzględniających obok fizjografii
środowiska również elementy wartości i estetyki konieczne jest zbudowanie pojęcia
krajobrazu opartego
na
atrybutach,
uwzględniających
jednoczesne
relacje między
środowiskiem a narzędziem poznawczym i tworzonym w konsekwencji wyobrażeniem.
Dotychczasowa terminologia i system pojęciowy nie spełniają tych norm.
Ostrowski Marek
Krajobraz w ujęciu
217
W terminologii dziedzin naukowych zajmujących się badaniami środowiska krajobraz
oznacza przestrzeń, którą można objąć spojrzeniem. Jest to określenie na tyle szerokie, że
każda z dziedzin naukowych odbiera je jako prawdziwe, nie wnikając w treść określenia i w
konsekwencji nie dostrzegając częstokroć sprzeczności.
We współczesnej nauce pojmowanie krajobrazu zdominowane zostało przez podejście
typowo morfogenetyczne, w którym krajobraz jest rozumiany dosłownie jako struktura
przestrzeni, niekiedy nawet jako przestrzeń podlegająca percepcji, ale nie jako obrazowe
odwzorowanie rzeczywistości. Takie pojmowanie bardzo ogranicza możliwości poznawcze.
Ponadto pojawiają się problemy podmiotowości, w tym przypadku rozróżnienia między
obiektem a jego odwzorowaniem wynikające z zastosowania narzędzi i metod poznawczych.
W naukach o Ziemi krajobraz rozumiany jest jako związek (system) materialnych form
związanych z powierzchnią Ziemi - jej ukształtowaniem, rzeźbą terenu, wodami, glebami,
roślinnością, atmosferą (Zonnefeld 1990). Podobne w swojej wymowie jest traktowanie
krajobrazu jako przestrzennego geokompleksu z charakterystyczną strukturą i wewnętrznymi
powiązaniami
będącego
fragmentem
epigeosfery
(Kondracki,
Rychling
1983).
Wprowadzenie do teorii krajobrazu dostrzeganych elementów biologicznych w postaci
ekosystemów, ich powiązań i funkcjonowania (Forman, Godron 1986) rozszerzyło
poprzednie definicje o związki przyrodnicze. Był to istotny krok w rozumieniu przestrzeni, ale
stale jest to geograficzne pojmowanie przestrzeni bez zmiany punktu widzenia. Szeroki
przegląd pojęć krajobrazu znajduje się w opracowaniu poświęconym ekologii przestrzeni
(Richling, Solon 2002). Krajobraz jest nadal definiowany wąsko jako wycinek przestrzeni
geograficznej,
charakteryzujący
się
określoną
fizjonomią,
dynamicznym
sposobie
funkcjonowania, który – i to jest istota powyższych definicji - można przedstawić na mapie.
Należy równocześnie uświadomić sobie, że w prawodawstwie polskim krajobraz (Ustawa
o Ochronie Przyrody z 1991 r. oraz z 2001 r.) jest traktowany zupełnie inaczej – jako
w a r t o ś c i ekologiczne, estetyczne i kulturowe terenu oraz związane z nimi elementy
przyrodnicze, ukształtowane przez siły przyrody lub w wyniku działalności człowieka.
Krajobraz traktowany jest więc nie tyle fizjonomicznie, ale przede wszystkim w
subiektywnych kategoriach wartości, i odbioru tej wartości. Środowisko przyrodnicze składa
się z krajobrazów wraz z tworami przyrody nieożywionej, siedliskami przyrodniczymi oraz
występującymi w nich roślinami i zwierzętami, a więc krajobraz traktowany jest prawnie jako
jeden z równorzędnych elementów przestrzeni i należy do jednego zbioru równocennych
kategorii razem z między innymi wodami, górami, lasami, klimatem czy populacjami.
W niniejszym opracowaniu nie chodzi o klasycznie pojmowanie percepcji w ujęciu
gestaltyzmu (związków kształtowania się i nadrzędności form w poznawaniu) czy choćby
koncepcji opartych na prostym istnieniu systemów (kanałów ) percepcyjnych związanych z
odbiorem zmysłowym. Żadna z tych koncepcji nie uwzględnia dominującej w odbiorze i
Ostrowski Marek
Krajobraz w ujęciu
218
przetwarzaniu informacji struktury obrazowej. Tymczasem obraz jest wykształconą
ewolucyjnie strategią przyrodniczą, a jego konsekwencją jest informacja obrazowa.
Informacja obrazowa zdaje się być podstawą formowania nie tylko samej percepcji i naszego
widzenia, naszej wiedzy o krajobrazie, ale i naszego pojmowania przestrzeni.
Człowiek kontaktuje się ze środowiskiem poprzez narządy zmysłów. Odbiór przestrzeni
oparty na widzeniu nie sprowadza się jednak do prostej zmysłowej percepcji. Szczególne
znaczenie ma sposób kodowania informacji w formie, która nie ma sobie równej, jeżeli
chodzi o szybkość odbioru danych, pojemność informacyjną i dostępność. Tą formą jest
dwuwymiarowy obraz, a obrazowanie należy traktować jako zjawisko przyrodnicze - jedno z
najbardziej istotnych w ewolucji biologicznej i w konsekwencji w powstaniu cywilizacji.
Wszystkie geometryczne zależności istniejące w przestrzeni są w rzeczywistości
fizjologicznym efektem zjawiska obrazu.
Punktem wyjścia prezentowanego tu pojęcia krajobrazu jest koncepcja informacji
obrazowej i jej szerokie konsekwencje (Ostrowski 1992, 1997). Krajobraz w tym ujęciu jest
weryfikowalną mózgową reprezentacją przestrzeni opartą na przetworzeniach informacji
odbieranej ze środowiska przez nasze zmysły, z których zmysł wzroku jest zmysłem
dominującym. Zmysł wzroku odbiera sygnały ze środowiska i formuje je w postaci obrazu w
siatkówce oka. Obrazowa postać informacji, utrwalona ewolucyjnie jako najbardziej
efektywna, jest fundamentalną strukturą dalszych procesów myślenia. Nasze procesy
myślowe odnoszą się przede wszystkim do struktury obrazu i w takiej też postaci jesteśmy
zdolni pojmować przestrzeń. W konsekwencji w tym ujęciu krajobraz jest wyobrażeniem
przestrzeni, w którym dominującą rolę odgrywa informacja odebrana przez zmysł wzroku. W
trakcie ewolucji biologicznej nasze myślenie zostało zdominowane przez zmysł wzroku, więc
również dokonuje się w postaci form obrazowych. Obraz staje się nie tyle optycznym
odwzorowaniem rzeczywistości, ile sposobem myślenia. Termin krajobraz, jako sensoryczne
pojmowanie przestrzeni, jest więc dosłownym wyrażeniem tej zależności i jest właśnie jedną
z takich form.
Cechy obrazu, jego struktura fizyczna i biologiczna, jego powstawanie i przetwarzanie na
kolejnych poziomach dokonujące się w mózgu, do poziomu świadomości włącznie, w sposób
oczywisty determinują odwzorowanie przestrzeni i wpisują się w obiektywną dotąd
informację o środowisku. W mózgu powstaje subiektywne wyobrażenie środowiska, a
krajobraz jest jednym z najbardziej oczywistych zmysłowych odwzorowań przestrzeni.
Na ostateczną postać wrażenia wpływają zarówno cechy przestrzeni, jak i cechy narządu
zmysłu wzroku oraz algorytmy przetworzeń dokonujące się w mózgu człowieka.
W odbiorze przestrzeni nie jesteśmy zdolni rozdzielić zmysłowo cech obrazu od
fizycznych cech środowiska. Linie równoległe zawsze będziemy widzieć jako zbieżne, ale w
świadomości (na bazie naszej wiedzy) będą istniały jako linie równolegle. Można podkreślić,
Ostrowski Marek
Krajobraz w ujęciu
219
że jedna i druga cecha są jednakowo prawdziwe – tak bowiem naprawdę widzimy, a tak
wiemy. Podobnie jest z przestrzenią, która występuje w dwóch jednocześnie prawdziwych
postaciach - odbieranej zmysłowo i intelektualnie, sama pozostając przecież w stanie nie
zmienionym. Należy więc odróżniać reprezentację przestrzeni (obraz) od niej samej.
W takim ujęciu krajobraz jest zbiorem atrybutów przestrzeni, związanych z formami
przekształceń dokonującymi się w naszym mózgu na podstawie danych sensorycznych; jest
mózgową – zmysłową i intelektualną - reprezentacją przestrzeni, a nie przestrzennym i
materialnym wymiarem rzeczywistości czy też fizyczną częścią epigeosfery.
Przetworzeniom
informacji
dokonywanym
zarówno
na
poziomie
molekularnym,
biologicznym, jak psychicznym towarzyszy generowanie atrybutów - struktur, które opisują
przestrzeń (środowisko), ale same w niej obiektywnie nie występują. Mózg tworzy w wyniku
przekształceń informacji szereg biologicznych cech krajobrazu, będących wyłącznie
wrażeniami mózgowymi, które nie istnieją poza mózgiem w przestrzeni materialnej i nie są
elementem środowiska fizycznego. Należą one do różnych klas, począwszy od optycznych
po psychiczne i intelektualne, które ostatecznie współtworzą pojęcie krajobrazu.
Do kategorii atrybutów optycznych można zaliczyć wiele relacji przestrzennych i
spektralnych. Do najbardziej oczywistych, które nie występują w obiektywnej przestrzeni,
należą m.in. perspektywa, horyzont, panorama czy barwa. Do kategorii psychicznych należą,
w uproszczeniu, cechy związane przede wszystkim z uświadamianymi relacjami należącymi
do grupy analiz jakościowych. Są one charakterystyczne dla procesów wstępnego
przetwarzania informacji, które na poziomie świadomości odbieramy jako cechy typu: lekkieciężkie, harmonijne-dysharmonijne, ciepłe-zimne czy odległe-bliskie. Na tym poziomie
pojawiają się również oceny kompozycji i harmonii przestrzennej, czyli wrażenia estetyczne,
które są istotnym elementem krajobrazu i są przenoszone na obiektywną przestrzeń. Ich
rozwinięciem są analizy wartościowania. Towarzyszą one pierwszym wstępnym etapom
rozpoznawania, porządkowania, nadawania nazw i znaczeń oraz grupowania informacji,
zanim przekształci się ona w konkretną strukturę wiedzy. Do kategorii intelektualnych
zaliczyć można nakładane kategorie tematyczne: krajobrazy kulturowe (również zawodowe),
historyczne, ekonomiczne, filozoficzne etc., oparte na naszej wiedzy lub światopoglądzie, a
nie cechach środowiska.
W proponowanym ujęciu krajobrazu, którego podstawą jest koncepcja informacji
obrazowej, mieszczą się zarówno fizyczne elementy przestrzeni, relacje między nimi, jak i
sposób ich odbioru. Odbiór przestrzeni w postaci obrazu zawiera informacje wzbogacone na
poszczególnych etapach przetwarzania o relacje emocjonalne, intelektualne, a także
filozoficzne, określające relacje wartości, atrakcyjności czy sensu.
Zjawisko kodowania i przetwarzania informacji w postaci obrazu jest jednym z
donioślejszych aspektów ewolucji biologicznej.
Każdy mózg, każda populacja, każdy
Ostrowski Marek
Krajobraz w ujęciu
220
gatunek zwierząt tworzy odrębne krajobrazy (odwzorowania) tej samej przestrzeni. I tylko tak
jesteśmy zdolni pojmować przestrzeń. W postaci krajobrazu.
Krajobraz można więc traktować jako element fizjologiczny, psychiczny i cywilizacyjny, a
nie
strukturę
rzeczywistości
istniejącą
obiektywnie
wynikającą
ze
w
zdolnością
przyrodzie.
do
Jest
zmysłowego
mózgową
odbioru
reprezentacją
i
możliwości
intelektualnego przetwarzania informacji przez Homo sapiens. Przy czym człowiek jest
jednym z elementów cywilizacji.
Summary
Landscape in expression of the image information
A landscape is an expanse of natural scenery that can be seen in a single view and is expressed in
the form of associations and relations perceived by man, since the foundation of a landscape is
shaped by the strategy of the human sense of vision. The nature of space determined by our visual
system is superimposed on by space as perceived in intellectual categories and values: aesthetic,
emotional or those related to civilization. At the base of these associations is the concept of image
information.
The awareness of relations of the image perception of space based on evolutionary fixed biological
structures makes us realize not only the existence of a landscape as a verifiable perception and
representation of the environment. It also makes us realize the limitations and stereotypes that exist
under specific constant conditions of recognition that are indispensable for the rapid receiving of
information.
LITERATURA
Ciołkosz. A, Ostrowski M.,1995. Atlas zdjęć satelitarnych Polski. Warszawa 1995, Wyd. SCI-ART
Forman R.T.T., Godron M., 1986. Landscape Ecology, ed. J. Wiley and Sons, New York
Kondracki J., Richling A., 1983 Próba uporządkowania terminologii w zakresie geografii fizycznej
kompleksowej. Przegląd Geogr. 55. 1
Krzymowska-Kostrowicka A., 1993. Krajobraz jako przedmiot badań w ujęciu aksjologicznym.
Dokumentacja Geograficzna 5-6
Ostrowski M. (red.) 1992 Informacja obrazowa. Wydawnictwa Naukowo-Techniczne Warszawa
Ostrowski M. 1997. Image Information - the Strategy of Evolution? Wydawnictwo SCI-ART Warszawa
Ostrowski M. 2004. „Opus Hominis – dzieło człowieka” w serii „Polska z lotu orła”. SCI-ART Warszawa
Ostrowski M. Dokumentacja fotograficzna-Archiwum Lotnicze
Richling A., Solon J., 2002, Ekologia krajobrazu, wyd. 4. Wydawnictwo PWN. Warszawa
Ustawa o ochronie przyrody z 16.10.1991 art 2a pkt 14b, Prawo ochrony środowiska z 27.04.2001.
Zonnenfeld J.I.S. 1990, Introduction to “Cultural aspects of landscape” First Inf. Conf. of the IALE ed.
H. Svobodowa. Wageningen