REFERAT II
Transkrypt
REFERAT II
REFERAT II Joanna Grochowska- archeolog, pracownik Muzeum Ziemi Puckiej, członek Zrzeszenia KaszubskoPomorskiego Odział w Pucku Barbara Kos-Dąbrowska - historyk, pracownik Muzeum Ziemi Puckiej, członek Zrzeszenia KaszubskoPomorskiego Odział w Pucku WIELOKULTUROWOŚĆ POMORZA NA PRZYKŁADZIE MIESZKAŃCÓW ŻUŁAW I POWIŚLA Obszar Pomorza od najdawniejszych czasów zajmowany był przez różne organizmy kulturowe i polityczne, które różniły się miedzy sobą nie tylko nazwą, treścią społeczną, ale również zasięgiem terytorialnym. Mimo tego można dla Pomorza znaleźć ciągłość historyczną oraz wykazać, że istnieją podobne elementy stanowiące o jedności procesu dziejowego. Głównym elementem wspólnego dziedzictwa są zasoby naturalne regionu - przede wszystkim dostęp do morza, rzek oraz jezior. Budując swoją codzienność potrafili to wykorzystać łowcy fok, książęta pomorscy z rodu Gryfitów, a także mieszkańcy Żuław i Powiśla. ŻUŁAWY WIŚLANE Kraina geograficzna. Obszar - obejmuje rozległą deltę Wisły tworząc odwrócony trójkąt. Żuławy dzielą się na: Gdańskie, Wielkie i Elbląskie. Cechy charakterystyczne – gospodarcze znaczenie regionu dla wszystkich organizmów państwowych zajmujących ten teren, duża rola wybrzeża Bałtyku i Wisły, gospodarczo rozwinięty obszar, obecność architektury związanej z państwem krzyżackim – zamki, z menonitami – cmentarze, zbory, infrastruktura związana z melioracjami. Żuławy jest to region o zróżnicowanym geograficznym, historycznym i kulturowym charakterze. Obejmuje rozległą deltę Wisły tworząc odwrócony trójkąt. Żuławy dzielą się na: Gdańskie, Wielkie i Elbląskie. Najcenniejszym darem tej ziemi jest woda i żyzna gleba, którą od najdawniejszych czasów ludzie uczyli się wykorzystywać. Geneza słowa Żuławy może być wiązana z pruskim słowem „Solov” – wyspa, lub polskim „żuł” – czyli osad rzeczny. W użyciu nazwa ta pojawiła się w momencie wcielenie tej części Prus do Państwa Polskiego w 1454 r. Obszar Żuław zamieszkiwany był okresowo już od okresu neolitu, a znaczenia nabrał w czasie wpływów rzymskich, gdy rozwijał się i kwitł szlak bursztynowy. We wczesnym średniowieczu Wisła była granicą pomiędzy osadnictwem Słowian i Prusów, którzy założyli osadę handlową Truso (IX w.n.e.). Decydującym dla historii regionu był okres panowania krzyżackiego. Krzyżacy dążąc do opanowania i pełnej kontroli ujścia Wisły, stworzyli z Żuław zaplecze gospodarcze dla swego państwa. W XIV wieku podjęli oni intensywną akcję kolonizacyjną. Na prawie chełmińskim lokowanych zostało kilkadziesiąt nowych wsi, starym nadano nowe prawa i dodatkowo ustanowiono urząd do budowy wałów przeciwpowodziowych. Ich utrzymanie oraz naprawy były istotnym elementem powinności wsi żuławskich. Zapoczątkowany w czasach krzyżackich intensywny rozwój gospodarczy regionu trwał w okresie I Rzeczypospolitej. Gospodarowanie na żyznych glebach przynosiło dochody, starano się więc powiększać areał ziem uprawnych. Kosztem zwiększania obciążeń pańszczyźnianych budowano nowe urządzenia odwadniające – konne i wiatrowe przepompownie. Zbiegło się to w czasie z osadnictwem na tych terenach gmin menonickich, które chętnie zajmowały tereny zniszczone powodziami i trudne do zagospodarowania. Przybyli osadnicy wprowadzili nową formę organizacji wsi zwaną prawem holenderskim lub emfiteutycznym (długoletnia dzierżawa i czynsz zamiast innych świadczeń, dziedziczne prawo użytkowania gruntu). Wsie otrzymały nowy układ przestrzenny – gospodarstwa samotnicze, rozrzucone. Liczne wojny XVII w. i późniejsze, na krótko hamowały rozwój gospodarczy tych ziem. Po okresach niepokoju osadnicy wracali do naprawy zniszczonych w czasie działań wojennych elementów architektury związanej z melioracjami. Po II wojnie światowej został przerwana ciągłość osadnicza. Wysiedlono dotychczasowych mieszkańców, a w ich miejsce sprowadzono Polaków z Kresów oraz Ukraińców, ludność o innych tradycjach kulturowych. Tym samym przerwana została dotychczasowa wysoka kultura rolna i specyficzna, lokalna kultura wiejska. Krajobraz Żuław wyróżnia się ciekawą i niespotykaną na innym terenie architekturą. Głównym elementem jest rozpowszechniony typ zagrody, w której budynek mieszkalny, obora i stodoła połączone są ze sobą tworząc jedna, długą budowlę. Najbardziej reprezentacyjnym budynkami żuławskiej wsi (obok kościołów) były domy podcieniowe z ciesielskimi elementami dekoracyjnymi. Ważnym składnikiem, który wpływa na oryginalność i specyfikę Żuław są licznie zachowane cmentarze menonickie oraz zbory. Całość uzupełnia infrastruktura hydrologiczna - zachowane wały przeciwpowodziowe, mosty, kanały, przepompownie. POWIŚLE Kraina geograficzna. Obszar – teren nad dolną Wisłą na wschodnim brzegu, obecnie zajmujący obszar powiatów: kwidzyński, sztumski, częściowo malborski. Cechy charakterystyczne – pierwotnie zasiedlona przez plemiona Prusów i Słowian, zasiedlenie przez trzy główne grupy etniczne: polską, niemiecką, holenderską, duże znaczenie w przeszłości państwa krzyżackiego, architektura związana z obecnością Krzyżaków – gotyk, akcenty holenderskie – wiatraki, systemy hydrologiczne. Powiśle to kraina geograficzno-historyczna obejmująca obszary nad dolną Wisłą, na jej wschodnim brzegu. Swoim zasięgiem obejmuje obecne powiaty: kwidzyński, sztumski oraz częściowo malborski. Zawiera w sobie wielokulturowe bogactwo Pomorza, które wypływa z różnorodności tradycji i kultury. Ziemie Powiśla wchodziły dawniej w skład Prus Zachodnich, a społeczność tego regionu kształtowały trzy grupy etniczne: polska, niemiecka i holenderska. Dawniej obszar ten określano mianem Pomezanii. Nazwa ta pochodzi od pruskiego słowa: pomedian – czyli kraj pod lasami. Dla rozwoju regionu niebagatelne znaczenia miał szlak bursztynowy, dzięki któremu Powiśle znalazło się w kręgu oddziaływań Imperium Rzymskiego. W zamian za bursztyn, futra, wosk i miód pszczeli trafiały tu wyroby ze szkła, metalu, ceramika oraz monety i ozdoby z metali szlachetnych. W okresie wczesnego średniowiecza przenikały się tu dwie kultury: słowiańska i pruska. Śladem po obecności tych ludów są liczne grody wzniesione wzdłuż Wisły, część z nich to dzieła książąt pomorskich. 2 Zabezpieczały one wschodnią granicę ich państwa przed plemionami pruskimi, których obecność przetrwała do naszych czasów w szeregu nazw miejscowych. Nowy rozdział w dziejach Pomezanii wiąże się z chrystianizacją prowadzoną na Dolnym Powiślu przez zakon cystersów i biskupa Chrystiana w początkach XII wieku oraz ze sprowadzeniem przez Konrada Mazowieckiego Krzyżaków. Ci ostatni przemieszczając się wzdłuż Wisły zajmowali grody oraz zakładali nowe. Podbijali miejscową ludność zaszczepiając religię chrześcijańską oraz nowe prawo. Wraz z braćmi zakonnymi przywędrował gotyk zmieniając architektoniczny krajobraz regionu (zamek w Kwidzynie, zamek wójtowski w Sztumie). Przez Powiśle przebiegało kilka ważnych szlaków handlowych, co przyczyniało się do rozwoju gospodarczego regionu. Po II pokoju toruńskim w 1466 roku obszar Pomezanii został podzielony pomiędzy Prusy Królewskie i Prusy Zakonne zwane później Książęcymi. Kolejne wieki to okres licznych wojen. Terenów Dolnego Powiśla nie ominęły konflikty polsko szwedzkie z XVII wieku, wojna siedmioletnia w 2 połowie XVIII w., a także obecność w początku XIX w. wojsk francuskich dowodzonych przez Napoleona Bonaparte. W chwilach pokoju ludność odrabiała straty gospodarcze i ludnościowe. Efekty tych starań dało się zauważyć w 2 połowie XIX wieku. Ożywienie gospodarcze niosło ze sobą rozbudowę infrastruktury komunikacyjnej w postaci linii kolejowych i dróg, które z kolei dały szansę na rozwój obszarów miejskich i wiejskich. Przełomowym momentem dla Powiśla był rok 1920. Odbył się tu wówczas plebiscyt, który miał zdecydować o przynależności tego regionu do II Rzeczypospolitej. Wyniki nie były pomyślne dla Polaków i większość Powiśla znalazła się w granicach Prus Wschodnich. Stan ten uległ zmianie po II wojnie światowej, kiedy to dawna Pomezania znalazła się w granicach Państwa Polskiego. Na jej teren napłynęła różnorodna etnicznie i kulturowo ludność różnych regionów przed- i powojennej Polski tworząc niepowtarzalną społeczność. Omówione wyżej zagadnienia różnią się miedzy sobą wieloma aspektami od sporej rozpiętości chronologicznej, po kwestie położenia geograficznego. Łowcy fok pozyskiwali z morza żywność niezbędną do przetrwania, Gryfici budowali w oparciu o Bałtyk potęgę swojego rodu. Mieszkańcy Powiśla i Żuław gospodarczo wykorzystywali trudne do ujarzmienia tereny wzdłuż rzeki Wisły. Wspólnym mianownikiem dla nich jest więc obecność wody pod wieloma postaciami, która ukierunkowywała każdą działalność i każde istnienie na obszarze Pomorza. Literatura – referat I i II: Boras Z., Książęta Pomorza Zachodniego, Poznań 1978, Dzieje Pomorza Nadwiślańskiego od VII do 1945 roku, pod red. Odyniec W., Gdańsk 1978, Kizik E., Menonici w Gdańsku, Elblągu i na Żuławach Wiślanych w drugiej połowie XVII i w XVIII wieku. Studium z dziejów małej społeczności wyznaniowej, Gdańsk 1994, Danuta Król, Janina Kurowska, Pradzieje, [w:] Historia Pucka, pod. red. A. Grotha, Gdańsk 1998, s. 14-18, Obremska A., Kwidzyn, Gdańsk 2005, Żuławy i mierzeja. Moje miejsce na ziemi, pod red. Dekański D., Gdańsk 2001, Żuławy Wiślane, Gdańsk 1966. 3