czytaj PDF - Endokrynologia Pediatryczna

czytaj PDF - Endokrynologia Pediatryczna

Vol. 4/2005 Nr 1(10)
Endokrynologia Pediatryczna
Pediatric Endocrinology
Poczucie wsparcia społecznego u nastolatków z cukrzycą typu 1
The sense of social support among adolescents with diabetes
1
1
2
Agata Olszewska, 1,2 Leszek Szewczyk
Zakład Psychologii Klinicznej Dzieci i Młodzieży Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego w Lublinie
Klinika Endokrynologii i Neurologii Dziecięcej Akademii Medycznej w Lublinie
Adres do korespondencji:
Agata Olszewska, Zakład Psychologii Klinicznej Dzieci i Młodzieży Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, Aleje Racławickie 14,
20–950 Lublin, e-mail:[email protected]
Słowa kluczowe: cukrzyca typu 1, wsparcie społeczne, nastolatki
Key words: diabetes type 1, social support, teenagers
STRESZCZENIE/
STRESZCZENIE/ABSTRACT
Cel badań. Ocena poczucia wsparcia społecznego u nastolatków z cukrzycą typu 1. Materiał i metody. Zastosowano
Skalę Wsparcia Społecznego K. Kmiecik-Baran w celu określenia rodzaju (emocjonalnego, informacyjnego,
wartościującego, instrumentalnego) i siły wsparcia, jakie jednostka otrzymuje od 3 grup społecznych: opiekunów,
rówieśników i personelu medycznego. Grupę eksperymentalną stanowiły dzieci w wieku 11–18 lat, przebywające
w sanatorium oraz w oddziałach szpitalnych. Grupę kontrolną tworzyli wybrani losowo uczniowie ze szkół:
podstawowych, gimnazjów i średnich. Grupy są równoliczne (N = 60). Wyniki. Z analizy statystycznej otrzymanych
danych wynika, że nastolatki z cukrzycą otrzymują najsilniejsze wsparcie emocjonalne od opiekunów (rodziców)
(M = 8,34), następnie od grupy rówieśniczej (M = 9,86) oraz wsparcie informacyjne ze strony opiekunów (M =
10,98). Znaczące różnice wystąpiły w otrzymywanym wsparciu: emocjonalnym i wartościującym ze strony personelu
medycznego – chore nastolatki czują się bardziej wspierane emocjonalnie (p = 0,15) i wartościująco (p = 0,015).
Wystąpiły różnice ze względu na płeć: chłopcy z cukrzycą czują się bardziej wspierani emocjonalnie (p = 0,025) i
wartościująco (p = 0,042) ze strony personelu medycznego w porównaniu z ich zdrowymi rówieśnikami.
The aim of the research was evaluation of the sense of social support among teenagers with diabetes type 1. Material
and methods. The Scale of Social Support by K. Kmiecik-Baran was applied in order to designate a kind (emotional,
informative, valuing and instrumental) and power of support, which an individual receives from 3 social groups: caregivers, peers as well as medical personnel. Children at the age of 11–18, being treated at sanatorium and hospital ward
constituted the experimental group. The monitored group was selected at random among students from elementary
school, gymnasium and secondary school. The groups are equal in number (N = 60). Results. On the basis of statistics
derived from the achieved results it is evident that adolescents affected by diabetes receive the most considerable
emotional support from their care-givers (parents) (M = 8.34), then from peers (M = 9.86) and informative support
from their care-givers (M = 10.98). Significant differences arose in the received emotional and valuing support
from medical personnel – affected adolescents fell more emotionally (p = 0.15) and according to values (p = 0.015)
Vol. 4/2005, Nr 1(10)
27
Praca oryginalna
Endokrynol. Ped., 4/2005;1(10):27-36
supported. Certain differences appeared concerning sex – boys with diabetes felt more emotionally supported (p =
0.025) and according to values (p = 0.042) by medical personnel in comparison to their healthy peers.
Wprowadzenie
Cukrzyca jest chorobą przewlekłą wpływającą
na funkcjonowanie człowieka. Osoby chore oceniają siebie przez pryzmat stanu swojego zdrowia. W
przypadku osób chorych czynnik zdrowia fizycznego i związanej z nim aktywności nabiera szczególnego znaczenia.
Stan psychiczny człowieka ulega w ciągu życia wielu przemianom, zwłaszcza specyficzne przekształcenia obserwuje się u ludzi chorych. U różnych osób wykazują różne nasilenie i zasięg, a u
podłoża tych zmian znajdujemy wiele czynników,
które na ogół tworzą pewne zespoły przyczyn.
Pomaganie, wspieranie, opieka są postawami
charakteryzującymi się nastawieniami o charakterze prospołecznym, gdyż są nakierowane na optymalizację rozwoju, ochranianie, włączanie w zdrowe społeczeństwo, zaspokajanie potrzeb rozwojowych oraz tworzenie korzystnych warunków osobie chorej. Pomoc i wsparcie dotyczy zarówno ludzi chorych, samotnych, wszystkich tych, którzy
nie potrafią rozwiązać problemów hamujących ich
rozwój – człowieka jako indywiduum, jak też w kategoriach ogólnych – jako istoty gatunkowej oraz
funkcjonującego w różnych układach społecznych
[1–2].
Wsparcie społeczne
Problematyka wsparcia społecznego ma swój
rodowód praktyczny. Badania nad tym problemem
zapoczątkowano w latach 1960. Zostały zainspirowane „naiwną psychologią” oraz doświadczeniami pochodzącymi z terapii [3]. Starano się dociec naukowo, bez głębszej analizy teoretycznej,
czy wsparcie społeczne pełni przypisywane mu korzystne funkcje: czy sprzyja zdrowiu jednostki, czy
pomaga zmienić zachowania zdrowotne, radzić sobie z sytuacją trudną itd. Liczba badań dotyczących
wsparcia społecznego była imponująca, ale ich wyniki nie doprowadziły do jednoznacznych stanowisk i okazało się, że pod wspólną nazwą „wsparcie
społeczne” często ukryte są zupełnie różne sposoby
rozumienia tego zjawiska. Stwierdza się, że wsparcie społeczne jest pojęciem wielowymiarowym i że
mechanizmy wpływu wsparcia społecznego na stres
i zdrowie mogą być bardzo złożone.
28
W latach 1970. nastąpił wyraźny wzrost zainteresowania problematyką wsparcia społecznego [4–5]. Zagadnieniem tym zainteresowano się w
nurcie badań nad stresem jako zmienną pośredniczącą między stresującymi wydarzeniami życiowymi a zdrowiem.
W literaturze spotyka się różnorodność metod
badania wsparcia społecznego, koncentrujących się
na pomiarze wybranych elementów tego pojęcia, i
brak zgody między badaczami, które z nich są najistotniejsze [4, 6–8]. Do najczęściej wymienianych
można zaliczyć: kierunek – otrzymywane lub dawane wsparcie; źródło – od kogo wsparcie pochodzi;
zawartość funkcjonalną – specyfika wsparcia: czy
jest to wsparcie emocjonalne, informacyjne, praktyczne, oceniające czy inne; dyspozycję – uwzględnianie wsparcia otrzymywanego lub poszukiwanego; zadowolenie – czy dany poziom wsparcia i jego
jakość odpowiada potrzebom danej osoby.
Sarason I. G., Levine i Basham [6], Sarason I.
G., Sarason B. R., Shearin i Pierce [7] zrezygnowali w ogóle z wyróżniania szczegółowych rodzajów
wsparcia.
Według Sęk [9] wsparcie społeczne jest „rodzajem interakcji społecznej” podjętej przez jedną lub
dwie strony w sytuacji problemowej, w której dochodzi do wymiany informacyjnej, emocjonalnej
lub instrumentalnej.
Wymiana ta może być stała lub zmieniać się, być
jednostronna albo dwustronna. Zawsze istnieje osoba pomagająca i odbierająca wsparcie. Celem interakcji jest zbliżenie do rozwiązania problemu.
Wsparcie społeczne jest zazwyczaj definiowane
[6] jako obecność lub dostępność ludzi, na których
możemy polegać, ludzi, którzy dają nam odczuć,
że dbają o nas, szanują i kochają. Według Sarasona
[10] to pomoc dostępna dla jednostki w sytuacjach
trudnych, stresowych.
Tardy [11] wymienia cztery rodzaje wsparcia,
jakie otrzymujemy: 1) wsparcie emocjonalne – dawanie komunikatów werbalnych i niewerbalnych
typu: „jesteś przez nas kochany”, „lubimy cię” itp.;
2) wsparcie wartościujące – dawanie jednostce komunikatów typu: „jesteś dla nas kimś znaczącym”,
„dzięki tobie mogliśmy to osiągnąć”; 3) wsparcie
instrumentalne – dostarczanie konkretnej pomocy,
świadczenie usług, np. pożyczenie pieniędzy; 4)
Olszewska A. i inni – Poczucie wsparcia społecznego u nastolatków z cukrzycą
wsparcie informacyjne – udzielanie rad, informacji,
które mają pomóc w rozwiązaniu problemu.
Wsparcie emocjonalne polega na przekazywaniu w toku interakcji emocji podtrzymujących,
uspokajających, odzwierciedlających troskę, pozytywne ustosunkowanie do osoby wspieranej, gdyż
zachowania te mają na celu stworzenie poczucia
przynależności, opieki i podwyższenie samooceny.
Osoby chore, przeżywające kryzys, mogą dzięki interakcji wsparcia uwolnić się od własnych napięć
i negatywnych uczuć, mogą wyrazić swoje obawy,
lęki i swój smutek. Poprawia to nie tylko samoocenę, ale wpływa też na samopoczucie. Odpowiedź na
potrzeby wspieranego w postaci trafnego zachowania osoby wspierającej wyzwala w ludziach poczucie nadziei. Ten rodzaj wsparcia występuje najpowszechniej i jest najbardziej oczekiwany [3].
Wsparcie informacyjne (niekiedy nazywa się
je też poznawczym) to wymiana takich informacji, które sprzyjają lepszemu zrozumieniu sytuacji
choroby, położenia życiowego i problemu. Chodzi tu także o dostarczenie informacji zwrotnych o
skuteczności podejmowania przez osobę wspieraną
różnych działań zaradczych. Wsparcie takie odpowiada także na potrzebę zrozumienia sensu stresowych wydarzeń i ich przyczyn [3].
Wsparcie instrumentalne to rodzaj instruktażu
polegającego na przekazywaniu informacji o konkretnych sposobach postępowania w sytuacji choroby; także forma modelowania skutecznych zachowań zaradczych. Pomoc ta może przyjąć formę
wymiany instrumentów (sposobów) postępowania,
zdobywania informacji i dóbr materialnych [3].
Opisany wyżej podział jest analogiczny u innych
autorów [12].
Górniewicz [1] również proponuje, by wsparcie rozpatrywać w czterech opisanych wyżej płaszczyznach (podobnie jak Tardy) oraz podkreśla asymetryczność relacji wsparcia: ktoś udziela wsparcia i ktoś wsparcia wymaga. Według tego autora
wsparcie autentyczne występuje wtedy, gdy system
wartości człowieka i udzielane przez niego formy
wsparcia mają ten sam kierunek.
Specyficzną sytuacją, wymagającą dostosowania się i wsparcia ze strony innych osób, jest cukrzyca typu 1. Wsparcie otrzymywane jest oceniane
obiektywnie lub subiektywnie przez nastolatka chorego na cukrzycę jako faktycznie otrzymywany rodzaj i ilość wsparcia. Spostrzegane i otrzymywane
wsparcie zależy od sytuacji trudnej, jaką jest choroba przewlekła, oraz potrzeb osób doświadczających
stresu przewlekłego.
Im silniejszy stres przeżywają osoby chore, tym
bardziej poszukują i oczekują wsparcia; tę zależność określa się jako model mobilizacji wsparcia.
Aktywne poszukiwanie pomocy jest optymalną i
adekwatną do zdarzenia formą zmagania się z trudną sytuacją, jaką jest choroba przewlekła, i może
uaktywnić własne, podmiotowe zasoby. Niekiedy
krytyczne wydarzenia mogą spowodować obniżenie lub utratę istotnych źródeł wsparcia. Taki układ
stres–wsparcie występuje np. w sytuacjach śmierci rodzica, rozwodu, gdy zanika poczucie bezpieczeństwa rodzinnego. W tych wypadkach mówi się
o modelu deterioracji wsparcia [3].
Aby obraz sytuacji społecznej badanego był pełny, warto znać jego potrzeby wsparcia, jako stałe
właściwości. Niektórzy ludzie czują się lepiej, kiedy potrafią opanować trudności sami, bez udziału innych, i zwracają się o pomoc tylko w sytuacji
skrajnej. Inni czują się bardziej zależni i wyrażają silniejszą potrzebę wsparcia. Potrzeby te mogą
mieć charakter obiektywny ze względu na wiek czy
sytuację społeczną, uniemożliwiające samodzielne
radzenie sobie z trudnościami, lub być cechą osobowości zależnej. Niski poziom potrzeby wsparcia lub ujawniania jej spotykamy u osób z silną potrzebą autonomii i niezależności. Jest to także cecha często różniąca mężczyzn od kobiet. Naturalne
i dobrze rozwinięte potrzeby wsparcia i możliwości
ich ujawniania są podstawą poszukiwania wsparcia
społecznego.
Obserwacje wielu psychologów posłużyły za
punkt wyjściowy do sformułowania następującej definicji operacyjnej: „Wsparcie społeczne to
specyficzne zachowania skierowane przez osobę
wspierającą (nadawcę) do osoby wspieranej (odbiorcy), pojawiające się w sytuacji trudnej dla odbiorcy. Specyficzne zachowania wspierające to takie, które mają na celu ułatwienie odbiorcy radzenia sobie z sytuacją trudną. Osoby wspierające, stanowiące źródło wsparcia, to: opiekunowie, rówieśnicy i personel medyczny”.
Materiał i metody
Celem badań była analiza poczucia wsparcia
społecznego u chorych nastolatków w sytuacji choroby przewlekłej, jaką jest cukrzyca. Analizowano
zależności między długością trwania choroby, stopniem wyrównania metabolicznego, ocenianym za
pomocą hemoglobiny glikowanej (HbAlc), a określonym rodzajem wsparcia społecznego.
Grupę eksperymentalną stanowiły dzieci w wie29
Praca oryginalna
Endokrynol. Ped., 4/2005;1(10):27-36
ku 11–18 lat, przebywające w sanatorium (Rabka,
Kołobrzeg) oraz w oddziałach szpitalnych (Poznań,
Lublin). Grupę kontrolną tworzyli wybrani losowo uczniowie ze szkół: podstawowych, gimnazjów
i szkół średnich. Grupy są równoliczne (N = 60).
Długość trwania choroby wśród badanych nastolatków wynosi średnio 8 lat.
Zmienną zależną jest poczucie wsparcia społecznego.
mienne niezależne obejmują chorobę przewlekłą
– cukrzycę: długość trwania choroby; badany poziom hemoglobiny glikowanej.
Zastosowano Skalę Wsparcia Społecznego K.
Kmiecik-Baran w celu określenia rodzaju (emocjonalnego, informacyjnego, wartościującego i instrumentalnego) i siły wsparcia, jakie jednostka otrzymuje od 3 grup społecznych: opiekunów, rówieśników i personelu medycznego. Skala Wsparcia Społecznego opiera się głównie na koncepcji Tardy’ego, służy do badania rodzaju i siły wsparcia, jakie jednostka otrzymuje od określonych grup społecznych. Im niższy wynik otrzymany w poszczególnych rodzajach wsparcia, tym wyższe poczucie
otrzymanego wsparcia społecznego.
Wyniki
Poziom hemoglobiny glikowanej (HbAlc) chorych nastolatków wynosił: u 56% ≤ 7,5, zaś u 44%
≥ 7,5.
Z analizy statystycznej otrzymanych danych wynika, że nastolatki z obu badanych grup (N = 120)
otrzymują najsilniejsze wsparcie: emocjonalne od
opiekunów (rodziców) (M = 8,49) i od grupy rówieśniczej (M = 10,02); informacyjne ze strony opiekunów (M = 10,70) (tab. I)
Dzieci chore otrzymują najwięcej wsparcia:
emocjonalnego od rodziców (M = 8,34) i grupy rówieśniczej (M = 9,86); informacyjnego od rodziców (M = 10,98) i personelu medycznego (M =
11,07); emocjonalnego od personelu medycznego
(M = 11,97) (ryc. 1, 2, 3).
Znaczące różnice między grupami badanych wystąpiły w otrzymywanym wsparciu: emocjonalnym
i wartościującym, ze strony personelu medycznego
– chore nastolatki czują się bardziej wspierane emocjonalnie (p = 0,15) i wartościująco (p = 0,015).
Obserwuje się różnice ze względu na płeć: chłopcy
z cukrzycą czują się bardziej wspierani emocjonal-
Tabela I. Wyniki średnie uzyskane w obu grupach ze względu na zmienną: wiek dziecka, długość trwania choroby, poziom HbAlc
oraz rodzaj i siłę wsparcia
Table I. Mean in both groups (variables: age, duration of the disease, kind and power of support, level of HbAlc
N
Średnia
Minimum
Maksimum
Odch.Std
Wiek dziecka
120
14,93
10,0
18,0
2,29
Długość trwania choroby
58
8,03
0,5
101,0
17,94
HbAlc
INF – rodzice
34
9,12
6,1
21,5
3,49
120
10,70
6,0
21,0
3,50
INS – rodzice
119
12,18
6,0
27,0
4,31
W– rodzice
120
13,77
6,0
30,0
4,20
EM – rodzice
120
8,49
6,0
26,0
4,22
INF – rówieśnicy
119
13,25
6,0
28,0
4,38
INS – rówieśnicy
120
14,67
6,0
26,0
4,24
W – rówieśnicy
120
12,76
6,0
30,0
4,47
EM – rówieśnicy
120
10,02
6,0
30,0
4,60
INF – personel medycz.
120
11,44
6,0
20,0
3,83
INS – personel medycz.
120
16,10
8,0
27,0
3,85
W – personel medycz.
120
15,83
6,0
29,0
3,91
E – personel medycz.
120
12,78
6,0
30,0
5,39
30
Olszewska A. i inni – Poczucie wsparcia społecznego u nastolatków z cukrzycą
Rycina 1. Porównanie średnich między grupami otrzymanego wsparcia od opiekunów
Figure 1. Mean between groups – social support from care-givers
Rycina 2. Porównanie średnich między grupami otrzymanego wsparcia od rówieśników
Figure 2. Mean between groups – social support from peers
31
Praca oryginalna
Endokrynol. Ped., 4/2005;1(10):27-36
Rycina 3. Porównanie średnich między grupami otrzymanego wsparcia od personelu medycznego
Figure 3. Mean between groups – social support from medical personnel
Tabela II. Porównanie wyników średnich między grupami chłopców
Table II. Mean between boys groups
Chore
Zdrowe
Test U. Manna-Whitney’a
M
sd
M
sd
zU
P
INFRO
11,15
3,77
11,24
3,11
-0,37
0,714
INSRO
11,92
3,63
12,68
3,94
-0,57
0,566
WRO
14,04
3,39
13,88
3,85
0,25
0,805
EMRO
7,83
2,78
9,12
3,88
-0,93
0,350
SWSRO
11,23
2,47
11,73
3,03
-0,34
0,735
INFRW
14,15
4,26
14,36
3,88
-0,10
0,917
INSRW
15,76
3,74
16,68
3,68
-0,89
0,374
WRW
13,21
4,60
13,68
3,36
-0,96
0,336
EMRW
10,07
4,53
10,84
3,86
-1,05
0,292
SWSRW
13,28
3,56
13,89
3,13
-0,80
0,426
INFPM
11,48
3,95
13,04
3,89
-1,30
0,193
INSPM
15,50
3,70
16,56
2,75
-1,13
0,260
WPM
14,93
4,14
16,80
2,68
-2,03
0,042*
EMPM
11,30
4,79
14,52
4,68
-2,24
0,025*
* p < 0,05;
32
** p < 0,01;
*** p < 0.001
Olszewska A. i inni – Poczucie wsparcia społecznego u nastolatków z cukrzycą
nie (p = 0,025) i wartościująco (p = 0,042) ze strony
personelu medycznego. (tab. II)
Stwierdzono istotną zależność między wiekiem
dziewczynek z cukrzycą a otrzymywanym wsparciem emocjonalnym ze strony personelu medycznego: im starsza jest chora dziewczynka, tym mniejsze ma poczucie otrzymywanego wsparcia ze strony personelu medycznego (p = 0,048). (tab. III)
Istotną statystycznie zależność stwierdzono również między czasem trwania choroby u nastolatek z
cukrzycą a otrzymywanym wsparciem emocjonalnym i wartościującym ze strony rodziców: im dłuższe zachorowanie na cukrzycę, tym mniejsze poczucie otrzymywanego wsparcia emocjonalnego (p
= 0,049) i wartościującego (p = 0,039) ze strony rodziców. (tab. III)
Tabela III. Współczynniki korelacji ρ Spearmana dotyczące
wieku dziewczynek chorych na cukrzycę, czasu trwania
choroby i poziomu HbAlc z uwzględnieniem rodzaju i siły
wsparcia
Table III. Spearman’s rank correlations analysis between
age/duaration of the disease/level of HbAlc/kind and power of
support among ill girls
wsparcie emocjonalne, tym niższy poziom hemoglobiny glikowanej. (tab. IV)
Tabela IV. Współczynniki korelacji ρ Spearmana dotyczący
wieku chorych chłopców na cukrzycę, czasu trwania choroby
i poziomu HbAlc z uwzględnieniem rodzaju i siły wsparcia
Table IV. Spearman’s rank correlations analysis between
age/duaration of the disease/level of HbAlc/kind and power of
support among ill boys
WIEK
LATA
INFRO
0,08
0,09
HbAlc
-0,13
INSRO
0,04
0,08
-0,20
WRO
0,23
0,04
-0,26
EMRO
0,05
-0,09
-0,10
SWSRO
0,22
0,05
-0,19
INFRW
0,29
-0,23
-0,19
INSRW
-0,10
-0,05
0,02
WRW
-0,01
-0,18
0,38
EMRW
0,20
-0,19
-0,07
SWSRW
0,09
-0,22
0,03
INFPM
0,37
0,32
-0,45
WIEK
LATA
INFRO
0,18
-0,13
HbAlc
-0,07
INSRO
0,25
-0,35
-0,18
INSPM
-0,10
0,28
-0,49
WRO
-0,06
-0,37**
0,00
WPM
-0,02
0,11
-0,51
EMRO
0,11
-0,35**
-0,03
EMPM
SWSRO
0,23
-0,31
-0,13
INFRW
-0,13
-0,16
-0,11
INSRW
-0,26
-0,34
-0,09
WRW
0,01
-0,05
-0,08
EMRW
-0,15
-0,11
-0,31
SWSRW
-0,11
-0,20
-0,21
INFPM
-0,05
0,02
0,16
INSPM
-0,10
-0,11
-0,13
WPM
-0,23
-0,16
0,01
EMPM
-0,35*
-0,10
-0,12
* p < 0,05;
** p < 0,01;
*** p < 0,001
W grupie chorych chłopców stwierdzono istotny związek między stopniem wyrównania metabolicznego a siłą wsparcia emocjonalnego otrzymanego ze strony personelu medycznego. Im większe
0,19
* p < 0,05;
0,01
-0,58*
** p < 0,01;
*** p < 0,001
Dyskusja
Znaczące różnice między grupami badanych wystąpiły w otrzymywanym wsparciu emocjonalnym i
wartościującym, ze strony personelu medycznego:
chore nastolatki czują się bardziej wspierane emocjonalnie (p = 0,15) i wartościująco (p = 0,015).
Wystąpiły różnice ze względu na płeć: chłopcy z
cukrzycą czują się bardziej wspierani emocjonalnie (p = 0,025) i wartościująco (p = 0,042) ze strony
personelu medycznego.
Stwierdzono istotną zależność między wiekiem
dziewczynek z cukrzycą a otrzymywanym wsparciem emocjonalnym ze strony personelu medycznego: im starsza chora dziewczynka, tym mniejsze
poczucie otrzymywanego wsparcia ze strony personelu medycznego (p = 0,048). Prawdopodobnie
dziewczynki potrzebują nowej wiedzy i umiejętności oraz motywacji psychoemocjonalnej, by uzy33
Praca oryginalna
skać partnerską interakcję pacjent–lekarz, co pozwala skuteczniej leczyć cukrzycę. Stwierdza się
pozytywny związek potrzeby wsparcia ze wsparciem otrzymywanym (ok. 0,30) [13]. Dla skuteczności działania wsparcia najistotniejsze znaczenie
ma to, czy oferowana pomoc jest dostosowana do
potrzeb, trafna jakościowo i ilościowo. Nietrafna
pomoc otoczenia może bardzo szybko przemienić
się w dodatkowe obciążenie [3].
Istotną statystycznie zależność stwierdzono
również między czasem trwania choroby u nastolatek z cukrzycą a otrzymywanym wsparciem
emocjonalnym i wartościującym ze strony rodziców: im dłuższe zachorowanie na cukrzycę,
tym mniejsze poczucie otrzymywanego wsparcia
emocjonalnego (p = 0,049) i wartościującego (p
= 0,039) ze strony rodziców. Stosunki w rodzinie,
a szczególnie percepcja rodziców przez dziecko,
stają się niezwykle istotne w okresie dorastania
[14]. Na płaszczyźnie psychicznej dziecko dąży
silnie do autonomii i wolności, następuje kształtowanie się jego poglądów, występuje kryzys autorytetów, bunt i różnicowanie się życia uczuciowego. W sferze intelektu zdolność do abstrakcyjnego myślenia rozwija się dynamicznie, ujawniają się zainteresowania zawodowe, społeczne. Nastolatki zaczynają ustalać nowe zasady z otoczeniem: dystans wobec rodziców, bliskość emocjonalna (miłość, przyjaźń, koleżeństwo) z rówieśnikami. Nastolatki poszukują aktywności zaspokajającej potrzebę sensu życia, zaangażowania się, a
sytuacja choroby przewlekłej w oczywisty sposób
ją może utrudniać. Jeśli choroba nałoży się na konflikty intrapersonalne nastolatka z cukrzycą i wewnątrzrodzinne, staje się też sytuacją traumatyczną dla członków rodziny.
Choroba przewlekła, co podkreślają autorzy
licznych badań [15–18], nie tylko zakłóca czynności organizmu dziecka, ale wpływa niekorzystnie na
jego życie psychiczne oraz narusza funkcjonowanie
rodziny i jego pozarodzinne relacje społeczne. Zależności między przebiegiem choroby, rozwojem
dziecka a rodzajami wpływów środowiskowych
tworzą system wzajemnych interakcji ze stałym
sprzężeniem zwrotnym. Jeśli czynniki pozachorobowe stanowią układ korzystny, dziecko otrzymuje wsparcie adekwatne do własnych potrzeb, to należy spodziewać się złagodzenia wpływu choroby
na jego rozwój. Celem pediatrów i rodziny jest takie poprowadzenie dziecka przez dzieciństwo, by w
życiu dorosłym osiągnęło ono maksimum swoich
możliwości.
34
Endokrynol. Ped., 4/2005;1(10):27-36
L. Szewczyk [15] nadmienia, iż choroby somatyczne okresu rozwojowego mogą na dłuższy czas
zakłócić czynność organizmu oraz rzutować na zachowanie. Zaburzenia somatyczne mogą wpływać
niekorzystnie na rozwój psychiczny dziecka, powodując zaburzenia czynności organizmu, odbijające się na czynności ośrodkowego układu nerwowego. Niekorzystna sytuacja spowodowana chorobą może utrudniać zaspokajanie ważnych dla dziecka potrzeb życiowych.
Hurlock [19] zauważa, że postawa rodziny i grupy społecznej jest o wiele bardziej życzliwa w stosunku do dziecka zdrowego niż chorego. Dzieci
chore oczekują od innych osób okazywania im pewnych względów i reagują ostro, jeśli tego nie otrzymują. Ponieważ nie mogą brać udziału w aktywności swych zdrowych rówieśników, pojawia się
u nich poczucie krzywdy. Zmęczenie i drażliwość
rzutują na jakość interakcji z otoczeniem. Choroby
przewlekłe są nadto przyczyną braku stałości emocjonalnej, emocji o silnym zabarwieniu negatywnym i zależności uczuciowej od otoczenia.
Nastolatki z cukrzycą są obciążone w dwójnasób: przeżywają nie tylko problemy okresu dojrzewania, ale również choroba przewlekła powoduje u
nich problemy emocjonalne spowodowane leczeniem i kontrolą.
W obu grupach badanych stwierdzono, iż najwięcej wsparcia emocjonalnego nastolatki otrzymały od opiekunów i rówieśników oraz informacyjnego ze strony opiekunów. Rodzina jest grupą
pierwotną, opartą na bliskich kontaktach emocjonalnych pomiędzy jej członkami [20]. Jeżeli funkcjonuje prawidłowo jako system i w stopniu odpowiednim zaspokaja potrzeby, zwłaszcza kontaktu
emocjonalnego, stwarza warunki do prawidłowego rozwoju dziecka. Uzyskane w badaniach silne
wsparcie emocjonalne znalazło odzwierciedlenie w
rodzinie i grupie rówieśniczej, co sprzyja poczuciu
bezpieczeństwa, budowaniu zaufania oraz podnoszeniu samooceny u dziecka, łagodzi sytuację traumatyczną, jaką jest cukrzyca. Skinner i in. [21] podkreślają, że przyjaciele i rodzina są ważnym źródłem wsparcia dla nastolatków chorych przewlekle.
Te rodzaje wsparcia są także wyznacznikiem lepszego przestrzegania diety.
Badania La Greca i in. [22] podkreślały znaczenie wsparcia ze strony grupy rówieśniczej i rodziny.
Rodzina bardziej wspierała cukrzyków w trzech zadaniach: iniekcjach insuliny, kontroli cukru we krwi i
posiłków. Więcej niż od rodziny nastoletni cukrzycy
otrzymali wsparcia emocjonalnego od rówieśników.
Olszewska A. i inni – Poczucie wsparcia społecznego u nastolatków z cukrzycą
Większe wsparcie ze strony rodziny dotyczyło młodszych dzieci z krótszą historią choroby oraz lepszym
przestrzeganiem zasad leczenia. Z wcześniejszych
badań La Greca [23] również wynika, że wsparcie
grupy rówieśniczej było silniejsze od rodzinnego
– przyjaciele chorych byli bardziej zorientowani, jak
im pomóc i wesprzeć niż członkowie rodziny.
Lawler i in. [24] stwierdzili, że nastoletni pacjenci z cukrzycą, którzy postrzegali swoje matki
jako niewspierające, doświadczali gorszej kontroli
diabetologicznej. Florian [25] uważa, że poczucie
upoważnienia (empowerment) matek cukrzyków i
ich wiedza wpływa na stosowanie zasad leczenia i
kontroli metabolicznej nastolatków z cukrzycą.
Istotny jest fakt, iż dzieci chore mają poczucie
otrzymania silnego wsparcia od grupy rówieśniczej, gdyż podkreśla się często fakt osamotnienia
dziecka w szkole, związany z różnorodnością zjawisk społecznych i nowymi zagrożeniami młodzieży [26]. Nastoletnie dzieci przeżywają dramat w sytuacji zdiagnozowania cukrzycy, czują się gorsze,
skazane na chorobę i wsparcie w okresie, w którym
akceptacja grupy rówieśniczej odgrywa kluczową
rolę, jest niezmiernie potrzebna.
Każdy rodzaj wsparcia, szczególnie emocjonalnego, łagodzi traumatyzującą sytuację nastolatka z
cukrzycą, który ma świadomość zagrożenia własnego życia. E. Wielgosz uważa [27], że choroba przewlekła dziecka zmienia zasadniczo sytuację rodziny, jej strukturę i wzajemne relacje między członkami. Prawie zawsze oznacza wstrząs dla rodziców,
a jej trwanie stanowi trudną próbę dla całej rodziny. Rodzina i przyjaciele to naturalne (spontaniczne) sieci wsparcia, które działają skuteczniej i korzystniej dlatego, że nie stygmatyzują, nie są związane z kosztami i są łatwiej dostępne, a działanie w
nich jest dobrowolne, wzajemne. Takie społeczności przekształcają się bowiem najłatwiej w społeczności altruistyczne, odgrywające szczególną rolę w
sytuacjach zagrożeń.
Dzieci chore otrzymują wsparcie emocjonalne
z trzech źródeł: rodziców, grupy rówieśniczej, personelu medycznego. Można przypuszczać, iż zdolność do mobilizacji sieci wsparcia społecznego, co
wiąże się z umiejętnościami tworzenia i kultywowania wzajemnych sieci wsparcia w rodzinach i
grupach koleżeńskich, jest prawdopodobnie związana z dobrze rozwiniętymi kompetencjami społecznymi komunikowania się i tworzenia bliskich
więzi emocjonalnych w rodzinach z chorym na cukrzycę. Rzadko spotyka się niskie potrzeby wsparcia lub trudności w ich ujawnianiu i wówczas mówimy o unikaniu wsparcia społecznego [3]. Badania Ellertona i in. [28] stwierdzają, że dzieci zdrowe, ogólnie mówiąc, otrzymują więcej wsparcia niż
dzieci chore przewlekle.
Wsparcie informacyjne od rodziców i personelu medycznego jest silne w grupie dzieci chorych.
Hanna i Guthrie [29] proponują, by pielęgniarki zachęcały rodziców do stosowania subtelnego poradnictwa, a nastolatków do komunikowania swoich
potrzeb w celu pełniejszego funkcjonowania dziecka z cukrzycą.
Wnioski
1. Najwięcej wsparcia nastolatki z cukrzycą otrzymały od swoich opiekunów (wsparcie emocjonalne, wsparcie informacyjne).
2. Wysoki poziom u dziecka z cukrzycą osiągnęło
wsparcie wartościujące oraz emocjonalne otrzymane ze strony rówieśników.
3. Wysoki poziom wsparcia informacyjnego oraz
emocjonalnego chore nastolatki otrzymały od
personelu medycznego.
4. Dzieci chore (chłopcy) wyżej oceniły rodzaj
wsparcia emocjonalnego i wartościującego
otrzymanego ze strony personelu medycznego
niż ich zdrowi rówieśnicy.
5. W grupie dzieci chorych na cukrzycę obserwuje się istotne związki między wsparciem emocjonalnym ze strony personelu medycznego a wiekiem badanych dziewcząt.
6. W grupie chłopców chorych na cukrzycę istotny związek wystąpił między rodzajem wsparcia
emocjonalnego, otrzymanego ze strony personelu medycznego, a stopniem wyrównania metabolicznego.
PIŚMIENNICTWO/REFERENCES
[1]
[2]
Górniewicz J.: Metafizyka wsparcia społecznego – od tolerancji do pomocy. Wychowanie na co dzień, 1997:3, 16–20.
Olubiński A.: Wsparcie społeczne w pracy socjalno-wychowawczej. Zarys problematyki. Wychowanie na co dzień,
1996:10/11, 17–20.
[3] Sęk H., Cieślak R.: Wsparcie społeczne – sposoby definiowania, rodzaje i źródła wsparcia, wybrane koncepcje teoretyczne.
[w] Wsparcie społeczne, stres i zdrowie. Red. Sęk H., Cieślak R., Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2004.
35
Praca oryginalna
[4]
[5]
[6]
[7]
[8]
[9]
[10]
[11]
[12]
[13]
[14]
[15]
[16]
[17]
[18]
[19]
[20]
[21]
[22]
[23]
[24]
[25]
[26]
[27]
[28]
[29]
36
Endokrynol. Ped., 4/2005;1(10):27-36
Cieślak R.: Problemy pomiaru wsparcia społecznego. Skala Wsparcia Społecznego. Ergonomia, 1995:18, 2, 203–213.
Łuszczyńska-Cieślak A., Cieślak R., Maśliński W. et al.: Stres i wsparcie społeczne: zależności z obszaru
psychoneroimmunologii. Psychologia-Etologia-Genetyka, 2001:3/4, 13–32.
Sarason I.G., Levine H.M., Basham R.B. et al.: Assesing social support: the social support questionnaire. Journal of
Personality and Social Psychology, 1982:44, 1, 127–139.
Sarason I.G., Sarason B.R., Shearin E.N. et al.: A brief measure of social support: practical and theoretical implications.
Journal of Social and Personal Relationships, 1987:4, 497–510.
Sarason B.R., Shearin E.N., Pierce G.R. et al.: Interrelationships of social support measures: theoretical and practical
implications. Journal of Personality and Social Psychology, 1987:52, 813–832.
Sęk H.: Wsparcie społeczne – co robić, aby stało się pojęciem naukowym? Przegląd Psychologiczny, 1986:3, 791–800.
Sarason I.G., Sarason B.R.: Concomitants of social support: attitudes, personality charakteristics, and life experiences.
Journal of Personality, 1982:50, 331–344.
Tardy Ch.H.: Social Support measurment. American Journal of Community Psychology, 1985:13, 2, 187–202.
Cieślak R.: Wsparcie społeczne a stres w pracy kierowniczej. Czasopismo Psychologiczne, 1988:4, 1, 29–46.
Knoll N., Schwarzer R.: Prawdziwych przyjaciół... Wsparcie społeczne, stres, choroba i śmierć. [w:] Wsparcie społeczne,
stres i zdrowie. Red. Sęk H., Cieślak R., Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2004, 32–33.
Sikora D.: Postawy rodzicielskie w percepcji młodzieży licealnej. [w:] Opieka i wychowanie. Red. Kępski Cz., Wydawnictwo
UMCS, Lublin 2003.
Szewczyk L.: Psychiczne następstwa zaburzeń somatycznych u dzieci i młodzieży. Pediatria Polska, 1980:55, 399–403.
Ślenzak J.: Uczeń z odchyleniami w stanie zdrowia i rozwoju. WSiP, Warszawa 1982.
Pilecka W.: Dynamika zmian w rozwoju emocjonalnych mechanizmów zachowania się dzieci chorych na astmę i
mukowiscydozę. Psychologia Wychowawcza, 1991:5, 434–447.
Smoczkiewicz R.: Psychologiczne aspekty cukrzycy dzieci i młodzieży. [w:] Cukrzyca wieku rozwojowego. Red. OttoBuczkowska E., Wydawnictwo Medyczne Urban & Partner, Wrocław 1999.
Hurlock E.: Rozwój dziecka. PWN, Warszawa1985.
Przetacznikowa M., Włodarski Z.: Psychologia wychowawcza. PWN, Warszawa 1983.
Skinner T.C., John M., Hampson S.E.: Social support and personal models of diabetes as predictors of self-care and wellbeing: a longitudinal study of adolescents with diabetes. J. Pediatr. Psychol., 2000:25 (4), 257–267.
La Greca A.M., Auslander W.F., Hreco P. et al.: I get by with a little help from my friends: adolescent’s support for diabetes
care. J. Pediatr. Psychol., 1995:20 (4), 449–476.
La Greca A.M.: Peer influences in pediatric chronic illness: an update.
J. Pediatr. Psychol., 1992:17 (6), 775–
784.
Lawler M.K., Volk R., Viviani N. et al.: Individual and family impacting diabetic control in the adolescent: a preliminary study.
Matern Child. Nurs. J., 1990:19 (4), 331–345.
Florian V., Elad D.: The impact of mother’s sense of empowerment on the metabolic control of their children with juvenile
diabetes. J. Pediatr. Psychol., 1998:23 (4), 239–247.
Biała J.: Samotność dziecka lat dziewięćdziesiątych- zagrożenie czy konieczność. [w:] Opieka i wychowanie. Red. Kępski
Cz., Wydawnictwo UMCS, Lublin 2003, 144.
Wielgosz E.: Wychowanie dzieci niepełnosprawnych somatycznie. [w:] Dziecko niepełnosprawne w rodzinie. Red.
Obuchowska I., Warszawa 1991.
Ellerton M.L., Stewart M.J., Ritchie J.A. et al.: Social support in children with a chronic condition. Can. J. Nurs. Res., 1996:
28 (4), 15–36.
Hanna K.M., Guthrie D.: Parent’s and adolescent’s perceptions of helpful and nonhelpful support for adolescent’s assumption
of diabetes management responsibility. Issues Compr. Pediatr Nurs., 2001:24 (4), 209–223.