Kontradyktoryjność w postępowaniu nieprocesowym w świetle

Dr Piotr Rylski
Wydział Prawa i Administracji UW
Biuro Studiów i Analiz Sądu Najwyższego
Kontradyktoryjność w postępowaniu nieprocesowym
w świetle orzecznictwa Sądu Najwyższego
1. Zasada kontradyktoryjności w postępowaniu nieprocesowym
1.1. Zasada kontradyktoryjności a zasada współdziałania
1.2. Szczególne cechy postępowania nieprocesowego a zasada
kontradyktoryjności
1.3. Granice działania sądu z urzędu a kognicja sądu w postępowaniu
nieprocesowym
2. Zakres obowiązywania zasady kontradyktoryjności w wybranych postępowaniach
nieprocesowych
2.1. Postępowanie o stwierdzenie zasiedzenia (art. 610 k.p.c.)
2.2. Postępowanie o stwierdzenie nabycia spadku (art. 670 i 677 k.p.c.)
2.3. Postępowania działowe (art. 684 k.p.c.)
Wybrane orzecznictwo:
Zagadnienia ogólne:
Dopuszczenie przez sąd dowodu z urzędu (art. 232 zd. 2 k.p.c.) uzasadnia interes
publiczny przejawiający się w prawidłowym funkcjonowaniu rękojmi wiary publicznej
ksiąg wieczystych
Postanowienie SN z 5 listopada 2009 r., I CSK 95/09, nie publ.
Postępowanie odwoławcze od orzeczeń wydanych w trybie nieprocesowym nadal
zachowuje specyfikę, wynikającą z konieczności uwzględnienia przepisów
nakładających na sądy orzekające szczególne obowiązki działania z urzędu w
postępowaniu dowodowym. Wymaga to odpowiedniego - poprzez art. 13 § 2 k.p.c.
uwzględnienia tych przepisów również przy ocenie możliwości pominięcia na mocy
art. 381 k.p.c. dowodów zgłaszanych przez stronę dopiero w postępowaniu
apelacyjnym
Postanowienie SN z 21 września 2011 r., I CSK 672/10, LEX nr 1102839
Postępowanie o stwierdzenie zasiedzenia:
W postępowaniu o stwierdzenie zasiedzenia sąd nie jest związany żądaniem
wniosku w zakresie określenia podmiotu, który nabył własność rzeczy przez
zasiedzenie, daty tego nabycia ewentualnie stwierdzenia nabycia tej rzeczy w
mniejszym niż wnioskowanym zakresie, natomiast jest związany wskazanym we
wniosku przedmiotem zasiedzenia oraz określeniem prawa, jakie w wyniku
zasiedzenia zostało nabyte.
Postanowienie SN z 13 października 2010 r., I CSK 582/09, nie publ.
W świetle art. 609 i 610 k.p.c. sąd orzekając o zasiedzeniu powinien uwzględnić
rzeczywisty stan prowadzący do zasiedzenia i stwierdzić zasiedzenie zgodnie z tym
stanem, bez względu na treść wniosku o stwierdzenie zasiedzenia
Postanowienie SN z 17 grudnia 2009 r., IV CSK 247/09, nie publ.
W postępowaniu o stwierdzenie zasiedzenia nieruchomości sąd nie jest związany
wnioskiem m.in. wnioskodawczyni, wskazującym krąg osób mogących stać się
właścicielami (współwłaścicielami) nieruchomości w wyniku jej zasiedzenia (…) w
sprawach o zasiedzenie sąd z urzędu prowadzi ustalenia dotyczące kręgu
uprawnionych i prawidłowej daty nabycia prawa własności.
Postanowienie SN z 12 lutego 2010 r., I CSK 315/09, LEX nr 583725
Prowadzi to do konieczności uwzględnienia zwłaszcza przepisów art. 609 § 2 i 3
k.p.c. w zw. z art. 610 § 1 k.p.c. i art. 677 k.p.c., z których wynika, że sąd z urzędu,
niezależnie od wniosków i twierdzeń zainteresowanych, bada, czy i ewentualnie na
czyją rzecz nastąpiło zasiedzenie własności. Oznacza to, że rola sądu w takim
postępowaniu jest aktywna i nie ogranicza się do rozstrzygnięcia o przedmiocie
postępowania wyłącznie na podstawie wniosków dowodowych uczestników.
Postanowienie SN z 21 września 2011 r., I CSK 672/10, LEX nr 1102839
Zawarte w art. 610 § 1 k.p.c. odesłanie do przepisów o stwierdzeniu nabycia spadku
dotyczy jedynie regulacji odnoszących się do ogłoszenia i orzeczenia, nie obejmuje
natomiast przewidzianego w art. 670 k.p.c. obowiązku ustalenia z urzędu kręgu
uprawnionych.
Postanowienie SN z 13 października 2010 r., I CSK 582/09, LEX nr 661498
Jeżeli zgromadzony materiał dowodowy pozwala na stwierdzenie, że nabycie w
drodze zasiedzenia nastąpiło w innej dacie niż wskazana we wniosku, sąd ma
obowiązek stwierdzić nabycie prawa przez zasiedzenie w dacie rzeczywistej (..) sąd
nie ma obowiązku podejmować z urzędu działań zmierzających do ustalenia
rzeczywistej daty nabycia w drodze zasiedzenia własności przez wnioskodawcę
Postanowienie SN z 8 sierpnia 2001 r., I CKN 188/00, nie publ.
Sąd w postępowaniu o stwierdzenie nabycia własności przez zasiedzenie nie jest
związany datą nabycia wskazaną we wniosku. Jeżeli zatem zgromadzony w sprawie
materiał wskazuje na to, że zasiedzenie nastąpiło w innej dacie, sąd ma obowiązek
stwierdzić nabycie przez zasiedzenie w dacie odpowiadającej rzeczywistemu stanowi
rzeczy.
Postanowienie SN z 8 września 2006 r., II CSK 87/06, LEX nr 1087231
Postępowanie o stwierdzenie nabycia spadku:
Określony w art. 670 k.p.c. obowiązek sądu nie jest obowiązkiem abstrakcyjnym,
oderwanym od realiów konkretnej sprawy, oraz nie zwalnia uczestników od inicjatywy
procesowej, zwłaszcza inicjatywy dowodowej. W postępowaniu o stwierdzenie
nabycia spadku przepis art. 232 zdanie pierwsze k.p.c. znajduje pełne zastosowanie
(w związku z art. 13 § 2 k.p.c.), gdyż art. 670 k.p.c. nie zwalnia uczestników od
obowiązku wskazywania dowodów dla stwierdzenia faktów, z których wywodzą skutki
prawne (…) Na podstawie art. 670 § 1 k.p.c. nie można natomiast nałożyć na sąd
obowiązku zastępowania wnioskodawcy w udowodnieniu okoliczności, z których
wnioskodawca ten wywodzi dla siebie skutki prawne.
Postanowienie SN z 21 kwietnia 2004 r., III CK 420/02, LEX nr 399729.
W postępowaniu o stwierdzenie nabycia spadku rola sądu jest determinowana
ustawowym nakazem działania z urzędu, a rozstrzygnięcie zapada niezależnie od
wniosków i stanowiska stron, lecz stosownie do wyników postępowania dowodowego
oraz norm prawa materialnego, mających zastosowanie w danym stanie faktycznym.
Jeżeli sąd uzna, że zgłoszone dowody nie są wystarczające dla wypełnienia
wynikającego z art. 670 k.p.c. obowiązku sądu spadkowego, może nałożyć na
uczestnika określone obowiązki dowodowe, egzekwować ich wykonanie i
ewentualnie zastosować konsekwencje procesowe ich niewykonania. Jednakże
przede wszystkim sąd obowiązany jest określić konieczny zakres okoliczności
podlegających badaniu w stanie faktycznym sprawy.
Postanowienie SN z 24 września 2009 r., IV CSK 129/09, LEX nr 602302
Art. 670 § 1 k.p.c. nakłada na sąd obowiązek badania z urzędu, kto jest
spadkobiercą, co dotyczy także dokonania ustaleń w oparciu o wymagane dowody w
postaci dokumentów urzędowych, które powinny być złożone przez wnioskodawcę
albo pozyskane w ramach czynności podjętych przez sąd z urzędu
Postanowienie SN z 20 stycznia 2009 r., II CSK 426/08, LEX nr 738099
Jeżeli sąd uzna, że zgłoszone dowody nie są wystarczające dla wypełnienia
wynikającego z art. 670 k.p.c. obowiązku sądu spadkowego, może nałożyć na
uczestnika określone obowiązki dowodowe, egzekwować ich wykonanie i
ewentualnie zastosować konsekwencje procesowe ich niewykonania. Jednakże
przede wszystkim sąd obowiązany jest określić konieczny zakres okoliczności
podlegających badaniu w stanie faktycznym sprawy.
Postanowienie SN z 24 września 2009 r., I CSK 129/09, LEX nr 602302.
Postępowania działowe:
W sprawie o podział majątku wspólnego po ustaniu wspólności majątkowej
między małżonkami sąd ustala wartość nakładów poczynionych z majątku wspólnego
na majątek osobisty jednego z małżonków bez względu na inicjatywę dowodową
uczestników postępowania.
Uchwała SN z 21 lutego 2008 r., III CZP 148/07, OSNC 2009, nr 2, poz. 23
Sąd orzeka o zwrocie wydatków i nakładów z majątku odrębnego na majątek
wspólny tylko na wniosek. Sam fakt ich rozpoznania w postępowaniu nieprocesowym
nie uzasadnia stosowania do reguł rządzących rozstrzyganiem tych roszczeń zasad
odmiennych od tych, jakie rządzą rozstrzyganemu tych roszczeń w procesie .
Postanowienie SN z 1 grudnia 2011 r., I CSK 78/11, LEX nr 1129066