Autorzy - Społeczeństwo i Polityka. Pismo Edukacyjne

Transkrypt

Międzynarodowy Projekt Naukowy
Akademii Humanistycznej im. A. Gieysztora w Pułtusku
i Biszkeckiego Uniwersytetu Humanistycznego im. K. Karasaeva
International Scientific Project
of Pultusk Academy of Humanities named after A. Gieysztor
and Bishkek Humanities University named after K. Karasaev
Projet scientifique international
de l’Académie des Sciences Humaines A. Gieysztor de Pultusk
et l’Université des Sciences Humaines K. Karasayev de Bichkek
Международный Научный Проект
Гуманитарной Академии им. А. Гейштора в Пултуске
и Бишкекского Гуманитарного Университета им. К. Карасаева
RADA NAUKOWA
Honorowy Przewodniczący: prof. Adam Koseski – Rektor Akademii Humanistycznej
im. A. Gieysztora
Przewodniczący: prof. Konstanty Adam Wojtaszczyk
Członkowie: prof. Zbigniew Leszczyński (AH), prof. Teresa Łoś-Nowak (UWr), prof. Anna Magierska
(UW), doc. dr Marek Nadolski (AH), prof. Kazimierz Przybysz (UW), ks. bp dr Marek Solarczyk
(WSD DW-P), prof. Tadeusz Wallas (UAM), prof. Leonid Gorizontov (Moskiewski Państwowy
Uniwersytet Humanistyczny), prof. Susar I. Iskanderova (Biszkecki Uniwersytet Humanistyczny),
prof. Dmitrij Karnauchov (Państwowy Uniwersytet Pedagogiczny w Nowosybirsku), prof. Ûrij
V. Kostâšov (Federalny Uniwersytet Immanuela Kanta w Kaliningradzie), prof. Igor’ Krûčkov
(Państwowy Uniwersytet w Stawropolu), prof. Fëdor Michajlovskij (Miejski Uniwersytet Pedagogiczny
w Moskwie), prof. Abdylda I. Musaev (Biszkecki Uniwersytet Humanistyczny), prof. Efim I. Pivovar
(Moskiewski Państwowy Uniwersytet Humanistyczny), prof. Michail Suprun (Północny Arktyczny
Uniwersytet Federalny w Archangielsku), prof. Bolesław Szostakowicz (Państwowy Uniwersytet
w Irkucku), prof. Osmon Togusakov (Narodowa Akademia Nauk Republiki Kirgiskiej)
AKADEMIA HUMANISTYCZNA IM. ALEKSANDRA GIEYSZTORA
WYDZIAŁ NAUK POLITYCZNYCH
AKADEMICKIE TOWARZYSTWO EDUKACYJNO-NAUKOWE „ATENA”
Redaktorzy tomu:
Maria Golińska-Wapińska
Kusein Isaev
Oliwia Piskowska
Nr 3 (40)/2014
Pułtusk
REDAKCJA NAUKOWA
dr hab. Wojciech Jakubowski, prof. nadzw. – redaktor naczelny
dr hab. Piotr Załęski – zastępca redaktora naczelnego
mgr Piotr Motyka – sekretarz redakcji (Polska)
mgr Gul’majram Moldosanova – sekretarz redakcji (Kirgistan)
o
o
o
o
o
o
o
o
o
o
AFRYKANISTYKA:
dr hab. Anna Nadolska-Styczyńska
EDUKACJA HISTORYCZNA I SPOŁECZNA:
dr Mariusz Włodarczyk
ETNOLOGIA:
dr hab. Piotr Załęski
EUROPEISTYKA:
dr Łukasz Zamęcki
FILOZOFIA:
dr Èmil Kanimetov
HISTORIA INSTYTUCJI POLITYCZNYCH:
mgr Jarosław Szczepański
HISTORIA MYŚLI POLITYCZNEJ I RUCHÓW
SPOŁECZNYCH:
dr Bartłomiej Zdaniuk
NAJNOWSZA HISTORIA POLITYCZNA:
dr Krzysztof Garczewski
NAUKI EKONOMICZNE:
mgr Maciej Szylar
NAUKI O BEZPIECZEŃSTWIE:
dr Dariusz Faszcza
o
o
o
o
o
o
o
o
o
o
NAUKI O MEDIACH:
mgr Anna Krawczyk
NAUKI O POLITYCE:
mgr Myhajlo Mozol
NAUKI O POLITYKACH PUBLICZNYCH:
dr hab. Tomasz Słomka
NAUKI PRAWNE:
dr Elena Breslavskaâ
ORIENTALISTYKA:
mgr Agnieszka Syliwoniuk
PSYCHOLOGIA:
mgr Piotr Motyka
RELIGIOZNAWSTWO:
dr hab. Wojciech Jakubowski
SOCJOLOGIA:
dr Muhtarbek Madaliev
STOSUNKI MIĘDZYNARODOWE:
mgr Oliwia Piskowska
WSCHODOZNAWSTWO:
mgr Maria Golińska-Wapińska
Redakcja językowa
mgr Victoria Bieniek, mgr Anna Wolna (j. angielski)
mgr Katarzyna Włodarczyk (j. polski)
mgr Tatiana Breslavskaâ (j. rosyjski)
Redakcja statystyczna
mgr Aneta Marcinkowska
Recenzenci tomu i artykułów
Lista recenzentów za każdy rok dostępna jest na stronie internetowej czasopisma
Projekt okładki: Barbara Kuropiejska-Przybyszewska
Opracowanie graficzne i łamanie: Studio OFI
ISSN 1733-8050
© Copyright by Akademia Humanistyczna im. Aleksandra Gieysztora, Pułtusk 2014
Wydawca
Akademia Humanistyczna im. Aleksandra Gieysztora
Wydział Nauk Politycznych
ul. Spacerowa 7, 06-100 Pułtusk
tel./fax (23) 691-90-66
e-mail: [email protected]
www.pismosip.ah.edu.pl
Nakład 1000 egz
Objętość: 19.9 ark. wyd.
Wersja pierwotna: papierowa
Realizacja na zlecenie Wydawcy
Oficyna Wydawnicza ASPRA-JR
Spis treści
KIRGISTAN – POLITYKA I GOSPODARKA
Radzisława Gortat: Kirgistan: złoto i polityka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Kusein Isaev, Samar Syrgabaev: Rewolucje narodowe w Republice
Kirgiskiej: przyczyny i skutki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Maria Golińska-Wapińska: Rewolucje w Kirgistanie w 2005 i 2010 roku –
zmiana władzy w percepcji studentów uczelni Biszkeku . . . . . . . . . . . . . .
Oliwia Piskowska: Postawy elit społecznych Biszkeku wobec rywalizacji
Rosji, Chin i Stanów Zjednoczonych w regionie Azji Centralnej . . . . . . . .
Žanybek Omor: Problemy polityki gospodarczej Kirgistanu . . . . . . . . . . . .
15
55
68
79
91
TEORIA I METODOLOGIA NAUK SPOŁECZNYCH
Azizbek K. Džusupbekov, Ajgul’ K. Ilebaeva: Metodologiczne problemy
badań relacji subetnicznych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 107
Rafał Bieniada: Region – wybrane aspekty teoretyczne . . . . . . . . . . . . . . . 120
BEZPIECZEŃSTWO PAŃSTWA
Krzysztof Śliwiński: Piąta domena – bezpieczeństwo narodowe w rękach
prywatnych? Ucywilnienie bezpieczeństwa cyfrowego w Zjednoczonym
Królestwie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 135
Wojciech Welskop: Makdonaldyzacja systemu penitencjarnego w Polsce . . 157
POLITYCZNE PROBLEMY EURAZJI
Łukasz Zamęcki: Sinizacja polityczna Hongkongu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 173
Przemysław Zgudka: Formalne wzmacnianie władzy prezydenckiej
na przykładzie Nŭrsŭltana Nazarbaeva i Saparmyrata Nyýazowa . . 200
Społeczeństwo i Polityka Nr 3 (40)/2014
5
Spis treści
VARIA
Sławomir Drelich: Zmysł polityczny rewolucjonisty. Portret Lenina
w pismach Slavoja Žižka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 221
RECENZJE, ESEJE RECENZYJNE, ARTYKUŁY RECENZYJNE
Aleksandra Daniluk: Przemysław Żukiewicz, „Przywództwo labilne.
Mechanizm powrotu do władzy w świetle teorii przywództwa
politycznego” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 243
Jan Sobiech: Johann Chapoutot, „Wiek dyktatur. Faszyzm i reżimy
autorytarne w Europie Zachodniej (1919–1945)” . . . . . . . . . . . . . . . . . . 248
6
Contents
KYRGYZSTAN – POLITICS AND ECONOMY
Radzisława Gortat: Kyrgyzstan: gold and politics . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Kusein Isaev, Samar Syrgabaev: National revolutions in the Kyrgyz
Republic: reasons and consequences . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Maria Golińska-Wapińska: Revolutions in Kyrgyzstan in 2005
and 2010 – changes of power in the perception of students of Bishkek
universities . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Oliwia Piskowska: Attitudes of social elites of Bishkek towards the rivalry
between Russia, China, and the USA in the region of Central Asia . . . . . .
Žanybek Omor: Problems of economic policy of Kyrgyzstan . . . . . . . . . . . .
15
55
68
79
91
THEORY AND METHODOLOGY OF SOCIAL SCIENCES
Azizbek K. Džusupbekov, Ajgul’ K. Ilebaeva: Methodological problems
of research on subethnic relations . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 107
Rafał Bieniada: Region – selected theoretical aspects. . . . . . . . . . . . . . . . . 120
STATE SECURITY
Krzysztof Śliwiński: The Fifth Domain – national security in private
hands? Civilianization of cyber security in United Kingdom. . . . . . . . . . 135
Wojciech Welskop: Macdonaldization of penitentiary system in Poland . . 157
POLITICAL PROBLEMS OF EURASIA
Łukasz Zamęcki: Political sinicization of Hongkong . . . . . . . . . . . . . . . . . 173
Przemysław Zgudka: Formal enforcement of presidential power:
the examples of Nŭrsŭltan Nazarbaev and Saparmyrat Nyýazow . . . 200
7
Contents
VARIA
Sławomir Drelich: Political sense of a revolutionary: Lenin’s portrait
in the writings of Slavoj Žižek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 221
REVIEWS, REVIEW ARTICLES, REVIEW ESSAYS
Aleksandra Daniluk: Przemysław Żukiewicz, “Przywództwo labilne.
politycznego” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 243
Jan Sobiech: Johann Chapoutot, “Wiek dyktatur. Faszyzm i reżimy
autorytarne w Europie Zachodniej (1919–1945)” . . . . . . . . . . . . . . . . . . 248
8
Table des matières
KIRGHIZISTAN – POLITIQUE ET ÉCONOMIE
Radzisława Gortat: Kirghizistan: or et politique . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15
Kusein Isaev, Samar Syrgabaev: Les révolutions populaires en République
kirghize: origines, conséquences . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55
Maria Golińska-Wapińska: Les révolutions au Kirghizistan en 2005
et 2010 – changement de pouvoir du point de vue des étudiants
des établissements universitaires de Bichkek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 68
Oliwia Piskowska: Les attitudes des élites sociales de Bichkek face à la rivalité
entre la Russie, la Chine et les États-Unis dans la region de l’Asie centrale . . . 79
Žanybek Omor: Problèmes de la politique économique du Kirghizistan . . . 91
THÉORIE ET MÉTHODOLOGIE DES SCIENCES SOCIALES
Azizbek K. Džusupbekov, Ajgul’ K. Ilebaeva: Problèmes méthodologiques
dans l'étude des relations subethniques . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 107
Rafał Bieniada: Région – certains aspects théoriques. . . . . . . . . . . . . . . . . 120
SÉCURITÉ DE L’ÉTAT
Krzysztof Śliwiński: Cyberespace – la sécurité nationale dans
des mains privées? Prise en main par les civils de la cybersécurité
au Royaume-Uni . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 135
Wojciech Welskop: McDonaldisation du système pénitentiaire en Pologne. . . 157
PROBLÈMES POLITIQUES DE L’EURASIE
Łukasz Zamęcki: La sinisation politique de Hong Kong. . . . . . . . . . . . . . . 173
Przemysław Zgudka: Le renforcement formel du pouvoir présidentiel.
Exemple de Nŭrsŭltan Nazarbaev et de Saparmyrat Nyýazow. . . . . . . . . 200
9
Table des matières
10
VARIA
Sławomir Drelich: Le sens politique du révolutionnaire. Portrait
de Lénine dans les écrits de Slavoj Žižek. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 221
FICHES DE LECTURES, ESSAIS, COMPTE-RENDUS DE LECTURE
Aleksandra Daniluk: Przemysław Żukiewicz, « Przywództwo labilne.
politycznego » . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 243
Jan Sobiech: Johann Chapoutot, « Wiek dyktatur. Faszyzm i reżimy
autorytarne w Europie Zachodniej (1919–1945) » . . . . . . . . . . . . . . . . . 248
Coдержание
КЫРГЫЗСТАН – ПОЛИТИКА И ЭКОНОМИКА
Радзислава Гортат: Кыргызстан: Золото и политика . . . . . . . . . . . . . .
Кусеин Исаев, Самар Сыргабаев: Народные революции в Кыргызскoй
Республикe: истоки, последствия. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Маря Голиньска-Вапиньска: Революциu в Кыргызстане в 2005
и 2010 гг. – смена правительства в восприятии студентов
ВУЗов г. Бишкек . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Оливя Писковска: Позиции социальных элит Бишкека в отношении
coперничества России, Китая и США в регионе Центральной Азии . . .
Жаныбек Омор: Проблемы экономической политики Кыргызстана. . .
15
55
68
79
91
ТЕОРИЯ И МЕТОДОЛОГИЯ ОБЩЕСТВЕННЫХ НАУК
Азизбек К. Джусупбеков, Айгуль К. Илебаева: Методологические
проблемы исследования субэтнических отношений . . . . . . . . . . . . . . 107
Рафал Беняда: Регион – избранные теоретические аспекты. . . . . . . . 120
БЕЗОПАСНОСТЬ ГОСУДАРСТВА
Кжыштоф Сьливиньски: Пятая домена – национальная безопасность
в частных руках? гражданствление цифровой безопасности
в Соединенном Королевстве . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 135
Войцех Вэльскоп: Макдональдизация пенитенциарной системы
в Польше . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 157
ПОЛИТИЧЕСКИЕ ПРОБЛЕМЫ ЕВРАЗИИ
Лукаш Замэнцки: Политическая китаизация Гонконга . . . . . . . . . . . . 173
Пшэмыслав Згудка: Формальное усиление президентской власти –
пример Нурсултана Назарбаева и Сапармурата Ниязова . . . . . . . . 200
11
VARIA
Славомир Дрэлих: Политический смысл революционера. Портрет
Ленина в письмах Славоя Жижека . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 221
РЕЦЕНЗИИ, РЕЦЕНЗИИ-ЭССЭ, СТАТЬИ-РЕЦЕНЗИИ
Алэксандра Данилук: Przemysław Żukiewicz, «Przywództwo labilne.
politycznego» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 243
Ян Собех: Johann Chapoutot, «Wiek dyktatur. Faszyzm i reżimy
autorytarne w Europie Zachodniej (1919–1945)» . . . . . . . . . . . . . . . . . . 248
12
Kirgistan –
polityka
i gospodarka
Radzisława
Gortat
Kirgistan: złoto i polityka
Wstęp
Złoto zawsze budziło ludzkie namiętności i Kirgizi nie są tu wyjątkiem1.
Jednakże długotrwały spór z kanadyjską kompanią Centerra Gold o warunki eksploatacji złóż złota w Kumtorze, znajdujących się na północy Kirgistanu,
jest absolutnym ewenementem w posowieckiej przestrzeni. Podczas gdy w Rosji
i Kazachstanie konflikty z zagranicznymi firmami wydobywczymi rozstrzygano
w ciszy gabinetów rządowych lub arbitrażowych sądów, o tyle spór z Centerrą stał
się sprawą publiczną już po pierwszej kirgiskiej rewolucji w 2005 roku i nabrał
jeszcze większego rozmachu po drugim przewrocie w roku 2010, mobilizując do
działania wielu aktorów: od deputowanych parlamentu poprzez premiera i prezydenta aż po lokalną społeczność w sąsiedztwie kopalni.
Celem tego artykułu jest analiza specyficznego związku między złotem i polityką w Republice Kirgiskiej oraz wyjaśnienie, dlaczego kwestia kopalni złota
w Kumtorze uległa silnej polityzacji w ostatnich latach. Szczególny nacisk położono w nim na ukazanie, jak ten korporacyjny spór wpłynął na kształt życia politycznego w Kirgistanie w latach 2012–2014. Teza badawcza tego studium głosi, że
w warunkach parlamentarnego-prezydenckiego2 systemu politycznego wprowa1
Artykuł powstał dzięki środkom na badania własne Instytutu Nauk Politycznych oraz Wydziału
Dziennikarstwa i Nauk Politycznych Uniwersytetu Warszawskiego na rok 2014.
2
W kirgiskim dyskursie politycznym nowy model władzy, wprowadzony przez referendalną
konstytucję z 27 czerwca 2010 roku, nazywa się „systemem parlamentarnym”. Faktycznie wprowadzono mieszany system polityczny, który w literaturze politologicznej określa się jako system semiprezydencki lub parlamentarno-prezydencki. Parlament i prezydent powoływani są w wyborach powszechnych, prezydent ma określone konstytucyjnie kompetencje, w tym wyłączność w mianowaniu
ministra obrony i spraw wewnętrznych, równolegle istnieje urząd premiera, powoływanego przez
większość parlamentarną. Kompetencje w obrębie dualnej egzekutywy są podzielone między prezydenta i premiera w sposób zbliżony do tego, który Shugart i Carey klasyfikują jako podtyp rządów
premierowsko-prezydenckich, podczas gdy większość krajów WNP, podobnie, jak wcześniej Kirgistan, cechuje podtyp rządów prezydencko-parlamentarnych. Na użytek tego artykułu będę używać
15
Radzisława Gortat
dzonego w 2010 roku oraz braku jednego dominującego ośrodka władzy, kwestia
Kumtoru przekształciła się w polityczną piłkę, w którą grają wszyscy aktorzy polityczni, by pozyskać sympatię elektoratu, a zarazem zrealizować odmienne partykularne cele. W konsekwencji nastąpiło znaczne przeformatowanie elity rządzącej
i metod sprawowania władzy.
Podstawą źródłową niniejszego studium jest krytyczna analiza dokumentów
oraz wielojęzycznych materiałów internetowych, obrazujących stanowisko władz
oraz liderów frakcji parlamentarnych w sprawie Kumtoru, a także relacje z przebiegu protestów, komentarze ekspertów oraz specjalistyczne raporty i opracowania, dotyczące sytuacji gospodarczej i politycznej Kirgistanu. Na ich podstawie
podjęto próbę odtworzenia wyjątkowego w Azji Centralnej procesu „stawania się”
kirgiskiej odmiany rządów parlamentarno-prezydenckich w tle zmagań małego
i biednego kraju z zachodnią firmą inwestycyjną. Żaden z tych procesów nie był
dotąd przedmiotem naukowej refleksji ani szerszych opracowań.
Studium ma w dużej mierze charakter opisowy ze względu na nikłą znajomość
kirgiskich realiów przez polskiego czytelnika, a także z powodu specyfiki życia
politycznego w Kirgistanie, które nadal cechuje wysoki stopień personalizacji oraz
duży zakres więzi nieformalnych w procesach decyzyjnych3. Jednakże utrwalony
w literaturze pogląd, iż formalno-prawna struktura organów państwowych jest tylko fasadą, za którą toczy się życie polityczne, oparte na nieformalnych więziach
patronalno-klientalnych, trybalnych i kryminalnych, nie odpowiada już rzeczywistości. Po pierwsze dlatego, że oba mechanizmy sprawowania władzy są równie
ważne we współczesnym państwie. Po drugie, w wyniku kwietniowego przewrotu
i starć etnicznych na południu w czerwcu 2010 roku nastąpiło poważne osłabienie
państwa i przetasowanie elit rządzących; władza centralna nie kontroluje wszystkich aktorów, zwłaszcza lokalnych, i z trudem odzyskuje kontrolę nad całym terytorium. Po trzecie, unikalną cechą kirgiskiej rzeczywistości jest zjawisko masowych protestów, które tracą spontaniczny charakter, przekształcając się w użyteczne narzędzie osiągania różnych celów przez część aktorów – zarówno spośród elit,
jak i społeczeństwa. Głównym rysem obecnej sytuacji jest swoisty paradoks polegający na tym, że postępująca instytucjonalizacja życia politycznego wzmaga niepewność, który z mechanizmów sprawowania władzy – formalno-prawny czy personalno-nieformalny – zostanie zastosowany w konkretnym przypadku. Wszyscy
aktorzy posługują się oboma sposobami osiągania własnych celów, co pogłębia
niestabilność całego systemu i czyni go jeszcze bardziej powikłanym i trudnym do
systemowego ujęcia niż w warunkach prezydenckiej dominacji4.
terminu „system parlamentarno-prezydencki” na określenie kształtującej się w Kirgistanie od 2010
roku wersji systemu semi-prezydenckiego.
3
Por. np. P. Załęski, Kultura polityczna więzi w Azji Centralnej (przypadek Kirgistanu na tle
państw regionu), Warszawa 2011, s. 135–362; A. Wierzbicki, P. Załęski, Trybalizm a władza w Azji
Centralnej, Pułtusk 2008, s. 266–294; K. Collins, Clan Politics and Regime Transition in Central
Asia, Cambridge–New York–Melbourne–Madrid–Cape Town–Singapore–São Paulo 2006.
4
Dobry wgląd w naturę tej polityki i jej meandrów w okresie dwu dekad niepodległości daje studium Johana Engvala: Flirting with State Failure: Power and Politics in Kyrgyzstan since Indepen-
16
Kirgistan był pierwszym państwem posowieckim, który udzielił koncesji zachodniej firmie na wydobycie złota5. Stało się to już w końcu 1992 roku z inicjatywy Askara Akajewa, pierwszego prezydenta, który nawiązał kontakt z kanadyjską firmą Cameco Corporation za pośrednictwem podejrzanego biznesmena
Borysa Birstajna. Kontrowersje towarzyszyły tej inwestycji od początku6. Umowa
z Cameco, zawarta w grudniu 1992 roku bez przetargu, przez półtora roku nie
mogła wejść w życie z powodu oporu deputowanych Rady Najwyższej Republiki
Kirgiskiej, którzy uznali ją za niekorzystną dla kraju. Długotrwały spór doprowadził do dymisji rządu premiera Tursunbeka Czyngyszewa oraz żądań ustąpienia
prezydenta. W styczniu 1994 roku Akajew zarządził ogólnonarodowe referendum o zaufaniu narodu do prezydenta, które wygrał wysokim odsetkiem głosów.
Uzyskawszy przewagę nad oponentami, sfinalizował umowę z Cameco w czerwcu
1994 roku. Budowa kopalni trwała trzy lata, produkcja złota ruszyła pełną parą
w roku 1997.
W ten sposób powstało największe przedsiębiorstwo przemysłowe w Kirgistanie, wytwarzające obecnie 25% jego produkcji przemysłowej. Jednocześnie złoto
stało się głównym artykułem eksportowym Republiki Kirgiskiej, stanowiąc 51%
jej eksportu w roku 2013. Kumtor produkuje przeciętnie 16 ton złota rocznie i zatrudnia 2700 lokalnych pracowników oraz współpracuje z setkami kirgiskich firm
dostawczych, zatrudniających prawie 7000 osób. Kanadyjska kompania zarządzana jest wedle międzynarodowych standardów korporacyjnych i podlega kanadyjskiemu prawu. Kirgistan nie ma w niej żadnych własnych aktywów, ale uczestniczy w podziale zysków z wydobytego złota na podstawie umów, zawartych z kanadyjskimi inwestorami. Ma też dwóch swoich przedstawicieli w zarządzie Kumtoru
poprzez państwowe przedsiębiorstwo Kyrgyzaltyn. Za czasów prezydenta Akajewa
dochody z kopalni stanowiły około 12–15% wpływów budżetowych Kirgistanu,
obecnie 10–12% – w zależności od wahań cen złota na światowych giełdach. Kumtor finansuje też szereg programów socjalnych w obwodzie issykkulskim, gdzie
ulokowana jest kopalnia, przeznaczając na nie 1% swoich zysków7.
Tło batalii o Kumtor
dence, „Silk Road Papers” 2011, July, http://www.isdp.eu/publications/index.php?option=com_jombib&task=showbib&id=5990, dostęp: 12.2011 r.
5
Pokłady złota wykryto w Kirgiskiej SRR w roku 1978, lecz nie rozpoczęto wydobycia na przemysłową skalę aż do końca istnienia ZSRR – brakowało odpowiednich technologii oraz zasobów
finansowych dla uruchomienia tak poważnej inwestycji. W latach 1992–1996 Kirgizja wydobyła
tylko 1,5 tony złota.
6
Szerzej na ten temat zob. R. Gortat, Kirgistan: natura zmiany systemowej (1990–1996), Warszawa 2009, s. 121–126, 172–176.
7
Informacje podane w tym akapicie są ekstraktem danych, pochodzących z różnych źródeł, takich jak oficjalne strony internetowe Kumtora (http://www.kumtor.kg/en/) oraz Centerra Gold (http://
www.centerragold.com/operations/kumtor), a także artykułów publicystycznych (np. Ž. Mamaraliev,
Kakie argumenty po „Kumtoru” pravil’nye?, „Meken info”, 4.12.2013, http://www.gezitter.org/kumtor/26012_kakie_argumentyi_po_kumtoru_pravilnyie/, dostęp: 12.2013 r.; S. Tilenbaev, Otklonenie
memoranduma po „Kumtoru” – avantûrno-populistskoe rešenie, „Ačyk saâsat”, 25.11.2013, http://
17
Radzisława Gortat
Koszt tej inwestycji, szacowany początkowo na 184 mln dolarów, sięgnął
ostatecznie 452 mln dolarów. Kopalnia powstała bowiem w bardzo trudnych
warunkach geologicznych: położona jest wysoko w górach na wysokości ponad
4000 metrów nad poziomem morza, w krainie wiecznych lodowców i niedostatku
tlenu. Kanadyjski personel zarządzający (obecnie 103 osoby) pracuje w niej wahadłowo tylko przez parę miesięcy w roku. Proces pozyskiwania złota z rud skalnych
jest złożony technologicznie i bardzo kosztowny; wymaga ich kruszenia, a następnie wydobywania z nich cennego kruszcu w drodze obróbki chemicznej, w której
wykorzystuje się substancje trujące, w tym cyjanidy8. Z tego powodu działalności
kopalni towarzyszą niepokoje ekologów o możliwość skażenia wód gruntowych
oraz obawy o zdrowie mieszkańców obwodu.
Podkreślić należy, że znaczenie Kumtoru w kirgistańskiej gospodarce i polityce
jest jeszcze większe niż wynika to z przytoczonych wyżej danych. Rola tej firmy
ogromnie wzrosła z powodu równoległej deindustrializacji Kirgistanu. Na skutek
wczesnej liberalizacji gospodarki i rozpadu więzi gospodarczych z krajami byłego
ZSRR zbankrutowała większość zakładów przemysłowych powstałych w tej republice w czasach sowieckich. Przemysł wytwarza obecnie tylko 12% PKB (z czego
połowa przypada na Kumtor), zaś pogrążone w kryzysie rolnictwo generuje jedynie 8% PKB, choć zatrudnia 30% siły roboczej. Połowa dochodu narodowego
powstaje w sferze usług, gdzie królują małe i średnie firmy, zajmujące się głównie reeksportem tanich artykułów konsumpcyjnych z Chin do Rosji i Kazachstanu
oraz handlem żywnością wytworzoną na miejscu. Wiele z nich działa w szarej
strefie. Poważne źródło utrzymania ludności tego biednego państwa stanowi migracja zarobkowa. Obecnie w co drugiej rodzinie jest ktoś, kto pracuje zagranicą,
najczęściej w Rosji lub Kazachstanie. Transfery pieniężne od migrantów sięgnęły
2 mld dolarów w roku 2012, generując 30% PKB Kirgistanu. Dochód narodowy
per capita jest niski (ok. 2000 dolarów wg siły nabywczej), 32,7% ludności żyje
poniżej poziomu biedy, co sytuuje Kirgistan w czołówce najbiedniejszych państw
WNP (niższe wskaźniki ma tylko Tadżykistan).
Nic zatem dziwnego, że Kumtor, stanowiący lukratywne źródło dochodów
budżetowych, nie daje spokoju kirgiskim politykom. Silne uzależnienie budżetu
państwa od jednego płatnika sprawia, że koniunkturalne wahania cen złota lub
przypadkowe okoliczności wpływające na wyniki produkcji nabierają od razu znaczenia politycznego. Niezależnie od konkretnego bodźca, emocje polityczne ogniskują się wokół zasad podziału zysków między Kirgistanem a kanadyjską kompanią. Generuje je przekonanie, że obywatele tej republiki w zbyt małym stopniu
www.gezitter.org/kumtor/25658/, dostęp: 11.2013 r.; Vozdejstvie „Kumtora” na èkonomiku, „Ajbat”, 15.11.2013, http://www.gezitter.org/economics/25456_vozdeystvie_kumtora_na_ekonomiku, dostęp: 01.2014).
8
Rosyjski ekspert Aždar Kurtov twierdzi, że produkcja złota w Kirgistanie jest dwukrotnie droższa niż w Rosji i Uzbekistanie. Koszt wydobycia jednej uncji kirgiskiego złota wynosi 230–260
dolarów, podczas gdy w Rosji waha się między 120–180 dolarów, zaś w Uzbekistanie wynosi 120
dolarów. Zob. A. Kurtov, Kogo privlekaet blesk kyrgyzskogo zolota?, „APN.kz”, 18.09.2006, http://
www.apn.kz/publications/article5878.htm, dostęp: 01.2014 r.
18
Kontrowersyjne renegocjacje
Wyjściowo Kirgistan miał mieć 70% udziału w wydobyciu złota w Kumtorze,
zaś kanadyjska firma Cameco, będąca wyłączną właścicielką kopalni – pozostałe
30%. Inwestora zwolniono od płacenia podatków na 10 lat. Po uzyskaniu przez
Kanadyjczyków zwrotu kosztów inwestycji, Kumtor miał przejść na własność
Kirgistanu, zaś Cameco pobierać tylko procenty od swego udziału w zyskach.
W 2002 roku nastąpiło połączenie Cameco z innym przedsiębiorstwem eksploatującym złoża złota w Mongolii oraz w stanie Newada w USA – powstała nowa
kanadyjska kompania Centerra Gold Inc. W ślad za tym nastąpiła renegocjacja
kontraktu z Kirgistanem oraz sformułowanie nowych planów inwestycyjnych.
W rezultacie rozmów w Ottawie w końcu grudnia 2003 roku udział Kirgistanu
w kompanii Centerra ustalono na 33%. Nowe warunki kontraktu wywołały sprzeciw części deputowanych oraz zaniepokojenie opinii publicznej. Władze przekonywały, że nic się nie zmieniło, gdyż mniejszy udział procentowy w zyskach
większej firmy oznacza podobny kawałek tortu. Ale nie przekonały sceptyków.
Oliwy do ognia dolał fakt, że negocjacje z Centerrą prowadziło w Ottawie kilku wysokich urzędników z udziałem Ajdara Akajewa, syna prezydenta, który nie
piastował żadnego oficjalnego stanowiska państwowego. Nieoficjalnie mówiono,
że za akceptację niekorzystnej dla kraju rewizji kontraktu rodzina prezydencka
otrzymała dużą gratyfikację finansową od dyrekcji kopalni i nieformalny udział
w zyskach9, ale brak na to dowodów10. Ówczesny premier Nikołaj Tanajew umowę zaakceptował, pomimo zastrzeżeń deputowanych i części urzędników, co było
oczywiste w warunkach prezydenckiej dominacji. W dodatku Kirgistan sprzedał
w 2003 roku część swego pakietu za 96 mln dolarów, skutkiem czego jego udział
obniżył się do 17%11.
Po upadku i ucieczce z kraju prezydenta Akajewa w wyniku masowej rewolty
w marcu 2005 roku nastąpiła gwałtowna krytyka jego rządów oraz ujawnienie wielu schematów korupcyjnych. Na tej fali Kurmanbek Bakijew, drugi prezydent Kirgistanu, starał się wymusić rewizję umowy z Centerrą na korzyść Kirgistanu pod
korzystają z eksploatacji ich bogactw naturalnych przez zagranicznego inwestora,
w czym niemałą rolę odgrywa fakt, że warunki kontraktu się zmieniały. Występuje
też szereg innych punktów zapalnych, jak straty ekologiczne, których kopalnia nie
ukrywa, ale pełnią one drugorzędną rolę w obecnym konflikcie.
9
Ałybiek Żaparow, minister finansów w czasach Bakijewa, sugerował, że rodzina Akajewa uzyskała z tej operacji 400 mln dolarów, ale nie przedstawił żadnych dowodów. Zob. K. Isabekov, Nad
kanadskimi investorami visit dubina, „Reporter-Biškek”, 12.05.2008, http://www.fergananews.com/
articles/5696, dostęp: 01.2014 r.
10
Wedle komunikatu prokuratury generalnej, opublikowanym w styczniu 2014 roku, restrukturyzacja Centerry i rewizja kontraktu z 2003 roku sprawiły, że udział Kirgistanu został zaniżony
o 25,7%, skutkiem czego kraj nie otrzymywał 171,5 mln dolarów rocznie (http://www.paruskg.info
/2014/01/18/93553, dostęp: 01.2014 r.). Nie wiadomo jednak, w jaki sposób oszacowano te straty.
11
K. Isabekov, Nad kanadskimi investorami…
19
Radzisława Gortat
groźbą unieważnienia kontraktu. Presja była tym większa, że Bakijew był mniej
otwarty na współpracę z zachodnimi rządami i międzynarodowymi instytucjami
finansowymi niż jego poprzednik. Objawiało się to m.in. w odmowie przystąpienia do programu restrukturyzacji kirgiskiego długu w ramach programu MFW dla
najbardziej zadłużonych państw (HIPC) w roku 2006, co utrudniło pozyskanie nowych pożyczek zagranicznych na pokrycie permanentnego deficytu budżetowego. Tym samym wzrosła potrzeba pozyskania funduszy ze źródeł wewnętrznych,
w tym z Kumtora.
Repertuar nacisków na Centerrę, by zgodziła się na rewizję kontraktu, obejmował m.in. kilkanaście procesów sądowych o rekompensaty za różne szkody i niedoszacowane płatności, śledztwo komisji parlamenarnej, która próbowała ustalić
faktyczną wielkość produkcji i jej realne koszty oraz zapasy złota w złożu Kumtor, a także zorganizowała wyprawę jej członków do kopalń Centerry w Mongolii
i Newadzie (USA), by ustalić czy ich udział w produkcji złota jest tak duży, by
uzasadniał objęcie 67% udziałów przez Centerrę. Główny ciężar negocjacji nad
nowym kontraktem spoczywał na komisji rządowej, która odbyła ponad pięćdziesiąt spotkań z przedstawicielami zarządu kompanii w ciągu dwóch lat12. W rezultacie długich i trudnych negocjacji, zapoczątkowanych jeszcze przez wicepremiera
Danijara Usienowa w roku 2005, uzyskiwano kolejne ustępstwa. Zasadnicze zręby nowego porozumienia ustalił Almazbek Atambajew, pełniący funkcję premiera
w roku 2007, który uzyskał zgodę Kanadyjczyków na podniesienie udziału Kirgistanu w Centerrze do wysokości 32,7%. Parlament nie chciał tego zaakceptować,
oczekując na spełnienie dodatkowych żądań stawianych przez władze. Ostateczną
wersję kontraktu przygotowano pośpiesznie już za premierostwa Igora Czudinowa
i podpisano 24 kwietnia 2009 roku, gdy prezydent Bakijew zarządził przedterminowe wybory prezydenckie, w których ubiegał się o reelekcję. Nowy kontrakt
z Centerrą został ratyfikowany przez parlament, podpisany przez prezydenta i potwierdzony przez Sąd Najwyższy. Przedstawiano go wówczas jako sukces republikańskich władz, gdyż poza podwyższeniem udziałów Kirgistanu w Centerrze
do 32,7%, Kanadyjczycy zgodzili się płacić podatek od zysku w wysokości 14%
oraz wnosić szereg innych opłat (podatek od sprzedaży, celny, VAT itp). Wypłacili
też wstecznie podatek za 2008 rok w wysokości 22,5 mln dolarów13. W rezultacie
dochody państwa z działalności kopalni urosły do 30% budżetu republiki.
Jednakże i tej umowie towarzyszyły podejrzenia o korupcję. W Biszkeku
nieoficjalnie mówiono, że Maksym Bakijew, młodszy syn drugiego prezydenta
Kirgistanu, przejął część akcji Kumtoru na specjalnych warunkach, sam prezydent
uzyskał nieoficjalne fundusze na kampanię wyborczą oraz inne beneficja dla swej
rodziny, które szacowano na 2 mld dolarów. W zamian Maksym Bakijew miał
przekazać kopalni 16,6 tysięcy ha nowych terenów złotonośnych, zawierających –
12
Tamże.
Kyrgyzstan: Novoe soglašenie po proektu Kumtor ratificirovano parlamentom, „Fergana.ru”,
30.04.2009, http://www.fergananews.com/news/11829, dostęp: 11.2013 r.
13
20
wedle szacunków geologów – około 100 ton złota14. Ponadto termin eksploatacji
złóż w Kumtor przez kanadyjskich inwestorów został przesunięty do roku 2026.
Tym samym oddaliła się perspektywa przejęcia Kumtoru przez Kirgistan – praktycznie do czasu wyeksploatowania złoża.
Po obaleniu Bakijewa w kwietniu 2010 roku wokół Kumtora panował spokój,
gdyż samozwańczy Rząd Tymczasowy był bardzo słaby i miał wiele trudnych problemów do rozwiązania, zaś wysokie ceny złota na rynkach światowych zapewniały duże wpływy do budżetu. Problemy zaczęły się na początku 2012 roku, już
po zamknięciu nowego cyklu wyborczego, ze względu na koincydencję dwóch
niezwiązanych ze sobą czynników – wykluczenia Ata Dżurt, największej partii
parlamentarnej, z koalicji rządowej po wyborze Almazbeka Atambajewa na prezydenta, z jednej strony, oraz kłopotów technicznych kopalni Kumtor, z drugiej.
Parlamentaryzm, nowy prezydent i nowa batalia o Kumtor
Kirgistan jest pierwszym krajem Azji Centralnej, w którym wprowadzono
parlamentarno-prezydencki system rządów. Uczyniono to w drodze referendalnej konstytucji przyjętej 27 czerwca 2010 roku. Zmiana modelu konstytucyjnego
miała wyeliminować koncentrację władzy i własności w rękach prezydenta i jego
najbliższego otoczenia, by tym samym zapobiec nowym rewoltom w przyszłości.
Uprawnienia głowy państwa ograniczono. Rząd wyłaniany jest odtąd z większości
parlamentarnej i odpowiedzialny przed parlamentem. Wszystkie miejsca w parlamencie obsadzono w wyborach proporcjonalnych na listy partyjne w jednym
ogólnokrajowym okręgu z 5% barierą. Rozwiązania te stworzyły nowe ramy dla
konkurencji w łonie elit ukształtowanych w czasie dwóch dekad niepodległości.
W konsekwencji elekcji parlamentarnej z października 2010 roku15, która była
najbardziej swobodna od początku niepodległości, w parlamencie znalazło się pięć
partii o zbliżonej liczbie mandatów (zob. tabela 1.), które zaczęły praktykować
pierwsze w historii kraju i regionu rządy koalicyjne16.
14
Informacje tę podał Farid Nijazow, doradca prezydenta Atambajewa w wywiadzie dla agencji
Interfax, komentujac wypowiedź K. Bakijewa w sprawie umowy z 2009 roku (K protestam v Kyrgyzstane mogut byt’ pričastny rodstvenniki èks-prezidenta Bakieva, zaâvlâûut v Biškeke, „Interfax.by”,
5.06.2013, http://www.interfax.by/news/belarus/1131572, dostęp: 06.2013 r.
15
O znaczeniu i przebiegu tych wyborów zob. E. Huskey, Regionalism, Personalism, Ethnicity
and Violence: Parties and Voters in the 2010 Parliamentary Elections in Kyrgyzstan, „Post-Soviet
Affairs” 2013, vol. 29, nr 3; S. Bedford, Consolidating the Democratic Process: Parliamentary Elections in Kyrgyzstan, „Balticworlds.com”, 20.10.2010, http://balticworlds.com/parliamentary-elections-in-kyrgyzstan/, dostęp: 12.2010 r.
16
Pierwsza próba stworzenia koalicyjnego rządu, składającego się z SDPK, Respubliki i Ata
Meken, czyli partii związanych z Rządem Tymczasowym, nie powiodła się, gdyż parlament nie zaakceptował kandydatury Omurbeka Tekebajewa na stanowisko jego przewodniczącego (toragi). Drugą
misję tworzenia rządu Roza Otunbajewa, „prezydent stanu przejściowego”, powierzyła Omurbekowi
Babanowowi, liderowi Respubliki, który stworzył koalicję większości składającej się z SDPK, Respubliki i Ata Dżurt. Koalicja była dość zaskakująca, gdyż łączyła partie, które obaliły prezydenta
Bakijewa oraz Ata Dżurt, ugrupowanie złożone z najbliższych współpracowników byłego prezyden-
21
Radzisława Gortat
Tabela 1. Alokacja mandatów po wyborach parlamentarnych w Kirgistanie
w 2010
Nazwa partii
Liczba mandatów
Ata Dżurt
SDPK
Ar Namys
Respublika
Ata Meken
28
26
25
23
18
Nazwisko lidera partii/frakcji
Kamczybek Taszyjew
Almazbek Atambajew
Feliks Kułow
Omurbek Babanow
Omurbek Tekebajew
Źródło: opracowanie własne.
Współpraca w ramach koalicji nie była łatwa z braku odpowiednich doświadczeń u wszystkich aktorów politycznych. Jednakże eksperyment z rządami parlamentarnymi ma – zdaniem badaczy – więcej plusów niż minusów, co stwarza
perspektywę na wykształcenie się bardziej pluralistycznego sytemu politycznego
w przyszłości17. Partie zasiadające w parlamencie są na ogół świeżej daty, nie mają
określonego profilu ideologicznego ani spójności organizacyjnej. Niektóre z nich
(Ata Dżurt, Respublika) powstały dopiero u progu wyborów 2010 roku. Miejsca na
listach wyborczych były nierzadko przedmiotem kupna i sprzedaży. W rezultacie
parlament został zdominowany przez dwie grupy deputowanych – biznesmenów
(31%) i urzędników państwowych (31%). Wysoki odsetek urzędników i bogatych
przedsiębiorców wśród deputowanych bywa źródłem opinii, iż parlament jest głuchy na oczekiwania obywateli, zaś deputowani stosunkowo często zajmują się lobbowaniem własnych interesów. Jeśli zważyć, że w ławach Dżogorku Kenesza zasiada również wielu byłych deputowanych (15%) i przedstawicieli NGO’s (12%),
którzy również należą do szeroko pojętej elity politycznej, to skład parlamentu
cechuje bardzo wysoki stopień elitarności18. „Pomimo dwóch przewrotów, zmiany
ta. Taka konstrukcja rządu pozwoliła na złagodzenie podziałów politycznych, będących wynikiem
rewolty oraz podziałów regionalnych, a także podziałów na linii północ-południe, gdyż przedstawiciele obu regionów znaleźli się w obozie władzy. Premierem został Almazbek Atambajew
z SDPK, Babanow objął funkcję wicepremiera, zaś Ata Dżurt, największej partii parlamentarnej,
powierzono stanowisko przewodniczącego Dżogorku Kenesza, które objął Achmatbek Keldibekow, a także funkcję wicepremiera oraz kilka stanowisk ministerialnych. W 2011 roku, gdy premier Atambajew walczył o prezydenturę, funkcję p.o. premiera objął Omurbek Babanow, który
w 2012 roku został premierem nowego rządu. Pierwsze dwa gabinety miały charakter rządów
parlamentarnych, tworzonych przez frakcje Dżogorku Kenesza na podstawie umów koalicyjnych,
które były nowością w Kirgistanie.
17
Szerzej na ten temat por. E. Marat, Kyrgyzstan: a Parliamentary System Based on Inter-elite
Consensus, „Demokratizatsiya” 2013, Vol. 20, nr 4, Fall, s. 325–344; Stenogramma Kruglogo stola: Pravitel’stvo KR: Versiâ 2.0, Institut Obščestvennoj Politiki, 29.08.2012, http://www.ipp.kg/ru/
news/2440/, dostęp: 11.2012 r.
18
Przedstawiciele biznesu stanowią 48% deputowanych Republiki, 42% deputowanych SDPK,
w mniejszym stopniu innych frakcji: Ata Meken – 28%, Ar Namys – 24% i Ata Dżurt – 14%. Najwięcej urzędników państwowych ma w swej frakcji Ata Dżurt (54%), Ar Namys (48%) i SDPK (42%),
podczas gdy w Ata Meken stanowią oni 28%, zaś w Republice 22% deputowanych. Z powyższych
22
modelu konstytucyjnego i ordynacji wyborczej, w kirgistańskiej polityce zachodzi
proces biurokratyzacji i oligarchizacji władzy” – piszą autorzy raportu o kirgiskim
parlamencie19. Jednocześnie elita rządząca jest silnie podzielona wedle kryteriów
regionalnych, polityczno-biograficznych (akajewowscy, bakijewowscy i „tymczasowi”), etnicznych, religijnych, czasem trybalnych. Na te podziały nakłada się siatka interesów biznesowych, która znacznie je modyfikuje. Podziały rząd-opozycja
występują, ale pełnią inną rolę niż w klasycznych demokracjach ze względu na
nieostrość orientacji politycznych i płynność ugrupowań, brak dyscypliny frakcyjnej i kluczową rolę liderów partyjnych. Niemniej polityka wyszła zza kotar i stała
się sprawą publiczną, zaś politycy stali się obiektem krytyki, w czym dużą rolę odgrywają zróżnicowane media, dysponujące dużą swobodą w porównaniu z innymi
krajami tego regionu.
Kirgistan był też pierwszym krajem Azji Centralnej, w którym rok później dokonała się pierwsza pokojowa zmiana na stanowisku prezydenta w wyniku powszechnego głosowania obywateli przy urnach wyborczych. Zwycięzcą wyborów
prezydenckich w 2011 roku został Almazbek Atambajew, dwukrotny premier, pochodzący z północy, który pokonał liderów Ata Dżurt i Butun Kirgistan, mających
swych zwolenników głównie na południu. Zwycięstwo odniósł już w pierwszej turze, uzyskując 63,24% głosów. Jego główni rywale Adachan Madumarow i Kamczybek Taszyjew otrzymali odpowiednio 14,76% i 14,33% głosów20.
Po inauguracji swej prezydentury w dniu 2 grudnia 2011 roku Atambajew nie
oparł się pokusie zmniejszenia wpływów swych rywali z południa, w czym wydatnie pomogli mu inni politycy z obu regionów, wiedzeni własnymi ambicjami.
W wyniku ataków na Achmetbeka Keldibekowa, przewodniczącego parlamentu
z ramienia Ata Dżurt, wymuszono jego rezygnację z tej funkcji, zaś Ata Dżurt
przeszła do opozycji. W lutym 2012 roku powstał nowy rząd pod kierownictwem
Omurbeka Babanowa, lidera partii Respublika, pochodzącego z (północnego) Tałasu. W skład jego gabinetu weszły cztery frakcje parlamentarne, pozostawiając
Ata Dżurt poza obozem rządzącym. Nowym przewodniczącym parlamentu został
Asylbek Dżeenbiekow, przewodniczący proprezydenckiej frakcji socjaldemokratycznej (SDPK). Frakcję Ata Dżurt zaczęły rozdzierać konflikty personalne i podziały wewnętrzne.
Drugim sytuacyjnym czynnikiem były kłopoty kopalni Kumtor. W wyniku
strajku pracowników w lutym 2012 roku, obsunięcia się lodowca oraz innych problemów technicznych produkcja złota spadła w pierwszej połowie roku o 30%, redukując dochody budżetowe. Wpływy pomniejszył dodatkowo spadek cen złota na
giełdach światowych, co w sumie obniżyło PKB Kirgistanu o 8%. W parlamencie
danych wynika, że z wyjątkiem Ata Meken, każda frakcja parlamentarna złożona jest z przedstawicieli tych dwu grup w granicach 70–90% (The Parliament: issues of transparency and efficiency,
Human Rights Center „Citizens against corruption”, Bishkek 2012, s. 25).
19
Tamże.
20
Szerzej na ten temat por. R. Gortat, Wiktoria Atambajewa, „Nowa Europa Wschodnia”, http://
www.new.org.pl/599,post.html, dostęp: 11. 2011 r.
23
Radzisława Gortat
wybuchła burza polityczna, mnożono zarzuty pod adresem kopalni, a także ataki
na premiera Babanowa za nieudolność polityki gospodarczej21.
W batalii wyróżniali się deputowani frakcji Ata Dżurt, którzy brali odwet za
pozbawienie ich stanowisk rządowych i nieformalnych apanaży, płynących z dostępu do zasobów państwa22. Fakt, że Atambajew, Babanow oraz wielu deputowanych z koalicji rządzącej uczestniczyło w negocjowaniu bądź akceptacji umowy
z 2009 roku, ułatwiał atadżurtowcom ataki na sprawujących władzę oraz przedstawianie tamtej umowy niemal jako aktu narodowej zdrady. Rządowi politycy
nie pozostawali dłużni. Obrócili ostrze ataku przeciwko „byłym bakijewowcom”,
dowodząc, że dbali oni tylko o własne interesy ze szkodą dla interesów kraju23.
Prezydent Atambajew bronił premiera Babanowa przez całą wiosnę przed atakami z różnych stron, ale odstąpił od tej polityki w końcu lata, gdyż ambitny premier, sprawnie posługujący się techniką kreowania wizerunku, zaczął urastać do
rangi „samodzielnego centrum decyzyjnego”. Z atakami na premiera Babanowa
wystąpili też współkoalicjanci z Ata Meken i Ar Namys, oskarżający go o korupcję
i brak sukcesów gospodarczych24.
W rezultacie pod koniec sierpnia 2012 roku rząd Babanowa upadł w dość nietypowy sposób jak na praktyki rządów parlamentarnych. Nie było wniosku o wotum
nieufności, debaty parlamentarnej nad jego dokonaniami czy głosowania za dymisją. Wystarczyła deklaracja dwóch partii koalicyjnych, Ar Namys i Ata Meken, że
opuszczają parlamentarną koalicję większości. Babanow musiał odejść. Prezydent
Atambajew powierzył misję tworzenia nowej większości parlamentarnej przewodniczącemu frakcji socjaldemokratycznej (SDPK), czyli własnej partii przed elekcją
prezydencką25. Nowa koalicja składająca się z trzech partii (SDPK, Ar Namys,
Ata Meken) została wyłoniona błyskawicznie, zaś wysunięta przez nią kandydatura Żantoro Satybaldijewa na premiera uzyskała przytłaczającą większość gło21
B. Ibraimov, T. Akmatov, In Kyrgyzstan, a Mountain of Trouble, „Transition Online”,
5.03.2012, http://www.tol.org/client/article/23026-in-kyrgyzstan-a-mountain-of-trouble.html, dostęp:
03.2012 r.; 365 + 100 dnej udovletvoritel’noj raboty, „Večernyj Biškek”, 28.04.2012, http://members.
vb.kg/2012/04/30/parlam/1.html, dostęp: 04.2012 r.
22
Por. np. E. Ivaščenko, Kamčybek Tašiev: „Â ne choču revolûcyi. Potomu vyvožu ludej na ulicy.
„Fergana.news.com”, 4.05.2012, http://www.fergananews.com/articles/7329, dostęp: 10.2012 r.
23
Ironia polega na tym, że „bakijewcami” byli niemal wszyscy obecni politycy i deputowani,
zmieniający jak w kalejdoskopie przynależność partyjną, stanowiska i sojusze w takt wstrząsów politycznych ostatniego dziesięciolecia. Niemniej w batalii tej ważny jest pewien niuans: najwięcej wysokich urzędników związanych z Bakijewem, znajduje się we frakcji parlamentarnej Ata Dżurt, która
grupuje zarazem największą liczbę deputowanych o wysokim, jak na Kirgistan, majątku i dochodach.
Najmniej „bakijewców” jest we frakcji Ata Meken, najstarszej partii opozycyjnej w Kirgistanie, która
ma bardziej inteligencki skład deputowanych i najmniej ludzi zamożnych. Na jej liście wyborczej
było tylko dwóch wysokich urzędników z czasów Bakijewa.
24
Szerzej na ten temat por. R. Gortat, Z widokiem na ratusz, „Nowa Europa Wschodnia”,
25.08.2012, http://www.new.org.pl/2012-08-25,z_widokiem_na_ratusz.html#comments, dostęp:
01.2014 r.
25
Po objęciu prezydentury Atambajew zrezygnował z członkowstwa w tej partii, ale nadal sprawuje nad nią nieformalną kontrolę. Frakcja parlamentarna SDPK ściśle współpracuje z prezydentem.
24
sów (111 za, 2 przeciw). Obóz prezydencki kontynował też symboliczną nagonkę
na „byłych bakijewowców” poprzez procesy sądowe. Byłego premiera Danijara
Usienowa, który zbiegł z kraju w kwietniu 2010 roku, skazano zaocznie na 15 lat
więzienia. Jego małżonka mieszka w Kirgistanie i jest deputowaną parlamentu
z ramienia Ata Dżurt.
Dodać wypada, że od połowy 2012 roku widoczne są próby rozszerzenia wpływu prezydenta na władzę wykonawczą także na poziomie formalnym. Służyła
temu ustawa o współdziałaniu organów państwa w sferze polityki zagranicznej,
przyznająca jej prowadzenie prezydentowi (28 czerwca 2012 roku). Wbrew konstytucji, ograniczającej jego uprawnienia do sfery bezpieczeństwa oraz roli arbitra
w systemie politycznym, prezydent uzyskał również pewien wpływ na politykę
gospodarczą i inwestycyjną w ramach Narodowej Strategii Ustawicznego Rozwoju na lata 2013–2017, powstałej pod jego egidą26.
Przekroczenie Rubikonu
Pod koniec lata 2012 roku chaotyczne walki w elicie władzy doprowadziły
do wyjścia kirgiskiej polityki poza legalne procedury i ramy oficjalnych instytucji. Nastąpiło też przekształcenie rządów parlamentarno-prezydenckich w rządy
premierowsko-prezydenckie. Początkiem tego pierwszego procesu było aresztowanie deputowanego Ata Dżurt Narimana Tiulejewa, byłego mera Biszkeku
za czasów Bakijewa i oskarżenie go o korupcję, a następnie skazanie na 11 lat
więzienia i utratę majątku – pomimo posiadania przezeń immunitetu parlamentarnego. Obóz rządzący obawiał się popularności Tiulejewa oraz konkurencji ze
strony opozycyjnych partii podczas zbliżających się wyborów municypalnych
w stolicy. Przestrogą był wynik tego rodzaju wyborów w Oszu, gdzie Taszyjew
i Madumarow poparli kontrowersyjnego mera Melisa Myrzakmatowa, który odniósł zwycięstwo w wyborach do rady miejskiej w marcu 2012 roku27. Termin
wyborów municypalnych w Biszkeku przesunięto na listopad i zmieniono ordynację wyborczą dla stolicy28. Elekcję cechowała silna rywalizacja, ale kampania
i liczenie głosów dalekie było od przejrzystości29. Koalicji rządzącej udało się
26
Por. Z. Chotaev, Kyrgyzstan After 2010: Prospects For a Parliamentary Republic, „Central
Asia and the Caucasus” 2013, Vol. 14., nr 2, http://www.ca-c.org/online/2013/journal_eng/cac-02/09.
shtml, dostęp: 10.2013 r. Por. też: O. Toktosunov, Prišel konec parlamentskomu pravleniû?, „Aczyksajasat”, 24.12.2012, http://www.gezitter.org/politic/16964_prishel_konets_parlamentskomu_pravleniyu/, dostęp: 01.2013 r. W roku 2013 powstały dodatkowo nowe organy podporządkowane prezydentowi, jak Komisja Językowa przy Prezydencie czy Komisja Edukacji przy Prezydencie.
27
Blok Uluttar Birimdigi, założony miesiąc przed wyborami przez Myrzakmatowa, uzyskał
47,5% głosów, podczas gdy na SDPK głosowało 23,9% wyborców, zaś na Republikę – 17,7%. Po
wyborach Myrzakmatow przyciągnął do swej koalicji dwu pojedynczych deputowanych wybranych
z list mniejszych partii, uzyskując większość w radzie miejskiej Oszu z przewagą jednego mandatu
nad oponentami.
28
Szerzej na ten temat por. R. Gortat, Z widokiem na ratusz…
29
M.G. Smith, Local Elections in Kyrgyzstan Strenghten the President, While Past Rivals Fade,
„Eurasia Daily Monitor”, Vol. 10, Issue 1, 7.01.2013, http://www.ecoi.net/local_link/234823/357630_
25
Radzisława Gortat
zdobyć większość w radzie miejskiej stolicy, która bezproblemowo wybrała Isę
Omurkułowa, dotychczasowego mera i bliskiego współpracownika prezydenta
Atambajewa, na to stanowisko.
Drugi proces polegał na korekcie dotychczasowej praktyki wyłaniania koalicji
większości i tworzenia rządu. Nowy premier Żantoro Satybaldijew nie był ani liderem frakcji parlamentarnej, ani nawet deputowanym, lecz wysokim urzędnikiem
bez politycznych ambicji, piastującym wysokie funkcje za wszystkich poprzednich prezydentów –Akajewa, Bakijewa i Otunbajewej; w grudniu 2011 roku objął
stanowisko szefa Administracji Prezydenta Atambajewa. Główną jego zaletą było
to, że „potrafił się dzielić”30. Szybko ochrzczono gabinet Satybaldijewa mianem
„technicznego rządu”, realizującego zalecenia prezydenta. Po drugie, cztery ministerstwa zostały obsadzone bezpośrednio przez prezydenta wedle jego uznania. Po
trzecie, umowę koalicyjną podpisały nie tylko trzy frakcje parlamentarne (SDPK,
Ar Namys, Ata Meken), ale również dysydenci z opozycyjnych partii Respublika
i Ata Dżurt. Było to ewidentne złamanie konstytucji, która mówiła, że koalicję
większości tworzą frakcje parlamentarne. Odstępstwa zaakceptował „ojciec” konstytucji Omurbek Tekebajew, który wszedł do koalicji rządowej. Przewodniczący
Ata Dżurt, Kamczybek Taszyjew, protestował przed parlamentem przeciwko rozszerzeniu koalicji rządzącej o uciekinierów z jego frakcji, domagając się odebrania im mandatów, ale niewiele wskórał. Wreszcie, co najważniejsze, w codziennej
praktyce rządzenia, premier Satybaldijew uniezależnił się w dużej mierze od parlamentu, współtworząc model rządów prezydencko-premierowskich w czym niepoślednią rolę odgrywał brak własnych ambicji politycznych u Satybaldijewa i dotychczasowa współpraca z Atambajewem31. Ważne były też nieformalne aspekty
jego premierostwa.
Nieoficjalną misją Satybaldijewa, który pochodzi z Uzgenu w obwodzie oszyńskim, było wykreowanie alternatywnej bazy poparcia dla prezydenta na południu
kraju, gdzie Atambajew ma niewielkie wpływy. Z tą myślą Satybaldijew powołał
na stanowiska rządowe kilku reprezentantów południowej elity, wywodzących się
z innych klanów niż Taszyjew, Madumarow i Myrzakmatow. Chciano w ten sposób zmarginalizować wpływy głównych liderów opozycji, którzy wyszli na proscenium w toku kampanii wyborczych 2010–2011.
de.html, dostęp: 01.2013 r. W Biszkeku SDPK zdobyła 21 mandatów, Respublika – 11, Ata Meken
– 7, zaś partia Zamandasz-Sowremiennik, współpracująca z SDPK – 6.
30
Więcej informacji na ten temat zob. R. Gortat, Kompromisowy premier, „Nowa Europa
Wschodnia”, 14.09.2012, http://www.new.org.pl/2012-09-14,kompromisowy_premier.html, dostęp:
01.2014 r.
31
„On lekceważy parlament” – pisała opozycyjna gazeta. „Wzywają go, ale on nie przychodzi.
Wie, że jego los nie zależy od deputowanych. Jeśli prezydent powie mu «odejdź», to odejdzie. A do
tego czasu może robić, co mu się żywnie podoba. On ma tylko jednego Boga. Jest nim Atambajew”.
Zob. A. Ormotoeva, S. Mukanbetov, obščestvennyj deâtel’: U glavy pravitel’stva tol’ko odin Bog.
Eto Atambaev, „Majdan.KG”, nr 75, 29.11.2012, http://www.gezitter.org/interviews/16321_smukanbetov_obschestvennyiy_deyatel_u_glavyi_pravitelstva_est_tolko_odin_bog_eto_atambaev/, dostęp:
05.2013 r.
26
W odpowiedzi deputowani Ata Dżurt wzmogli ataki przeciwko rządowi, stawiając w ich centrum kwestię rewizji umowy z Kanadyjczykami w sprawie warunków eksploatacji złota w Kumtorze. Wysunięciu tej kwestii sprzyjał heterogeniczny skład tej frakcji, wymuszony przez ordynację wyborczą32. Z jej listy został
wybrany m.in. Dżapar Sabirow, znany deputowany i biznesmen z północy.
Sabirow pochodził z rejonu tongskiego w obwodzie issykkulskim, sąsiadującego z kopalnią Kumtor. To on namówił Taszyjewa do zajęcia się problemami
kopalni wiosną 2012 roku. W czerwcu Sabirow został przewodniczącym frakcji
parlamentarnej Ata Dżurt i sam zajął się Kumtorem. Awans Sabirowa był, po części, reakcją na konflikty Taszyjewa z członkami własnej frakcji oraz postępującej
utraty autorytetu przez tego polityka, a po części wynikał ze świadomego zabiegu
wizerunkowego, by zredukować „południową” tożsamość Ata Dżurt, która wyraźnie jej ciążyła33. W sierpniu Sabirow osobiście odwiedził kopalnię złota, skąd wrócił z dramatycznymi wieściami o skali katastrofy ekologicznej i innych nieprawidłowościach. Domagał się od władz zdecydowanych działań w celu egzekucji odszkodowań od firmy lub rozwiązania kontraktu34. Problemami Kumtora zaczęli się
zajmować także inni deputowani. W konsekwencji narastania politycznych emocji
Kumtor stał się obiektem licytacji o to, kto jest lepszym patriotą i lepiej dba o narodowe interesy kraju. Terenem konfrontacji stała się nie tylko sala obrad Dżogorku
Kenesza, lecz także ulica. Atadżurtowcy szybko wysunęli żądanie nacjonalizacji
kopalni i mobilizowali swych zwolenników dla poparcia tego hasła w masowych
demonstracjach35. Roszczenia wobec zagranicznych inwestorów znajdowały pewien oddźwięk wśród zbiedniałej ludności zarówno na północy, jak i na południu.
W ten sposób ugrupowanie byłych urzędników prezydenta Bakijewa, powstałe tuż
przed wyborami w 2010 roku, zaczęło urastać do rangi ogólnonarodowej partii,
32
Partie polityczne w Kirgistanie mają z reguły „północną” lub „południową” identyfikację ze
względu na pochodzenie swych liderów. Jednakże ordynacja wyborcza 2010 roku, zakładająca proporcjonalne wybory na listy partyjne oraz wymóg przekroczenia 5% progu w każdym obwodzie,
a także w Biszkeku i Oszu, sprawiła, że każda partia starała się wciągnąć na listy wyborcze kandydatów ze wszystkich obwodów, by prowadzili tam kampanię i pozyskiwali głosy na terenie swego
zamieszkania, gdzie byli znani, mieli swe rodziny, biznes etc. Pozwoliło to częściowo przełamać
typowy dla Kirgistanu regionalizm w tym sensie, że przedstawiciele południa znaleźli się w wszystkich frakcjach parlamentarnych. Zarazem Ata Dżurt, mająca południową tożsamość, wciągnęła na
swą listę wielu przedstawicieli północy, w tym Sabirowa.
33
Den’ 21 iûniâ: Babanov ne opravdal vysokogo doveriâ deputatov?, „CA-NEWS”, 21.06.2012,
ca-news.org/news:1004491, dostęp: 06.2012 r.
34
A. Travnikov, „Nacional’noe dostoânie” pod ugrozoj: Kumtor ždet, čto skažet novoe kyrgyzskoe
pravitel’stvo, „Fergana.ru”, 3.09.2012, http://www.fergananews.com/articles/7473, dostęp: 09.2012 r.
35
Jednym z argumentów zwolenników nacjonalizacji kopalni było stwierdzenie, że kanadyjscy
inwestorzy zarobili już z nawiązką sumy, które włożyli w budowę kopalni, więc powinni ją oddać
Kirgistanowi, jak przewidywała pierwotna umowa. Dowodzono, że podział zysków jest niesprawiedliwy, zaś Republika Kirgiska ponosi ogromne straty ekologiczne i w końcu zostanie z pustą dziurą
w ziemi. Dyrekcja Centerry podkreśla, że od 2009 roku zainwestowała w Kumtor ponad 840 mln
dolarów, by zapewnić mu dalszy rozwój. To prawie dwukrotnie więcej niż pochłonęła sama budowa
kopalni. Por. D. Trilling, Kyrgyzstan: Parliament Votes Against Gold Deal as Unrest Continues, „Euroasianet.org”, 23.10.2013, http://www.eurasianet.org/node/67665, dostęp: 10.2013 r.
27
Radzisława Gortat
prowadzącej batalię o interesy całego społeczeństwa. Istniał też bardziej przyziemny motyw tej aktywności. Wedle Olgi Ławrowej, obecnego ministra finansów, liderom Ata Dżurt chodziło głównie o to, by wywalczyć tą drogą posady członków
zarządu Kumtoru dla opozycji36.
Rząd był przeciwny idei nacjonalizacji Kumtoru, ale nie chciał oddawać pola
swym konkurentom, ani tracić reputacji w oczach narodu, więc nie zabierał głosu
w tej sprawie. Wykorzystał za to skwapliwie fakt złamania prawa przed liderów
Ata Dżurt pod koniec demonstracji w Biszkeku w dniu 3 października 2012 roku,
by oskarżyć ich o próbę zamachu stanu37. W marcu 2013 roku sąd skazał Kamczybeka Taszyjewa oraz Sapara Dżaparowa na półtora roku więzienia, zaś trzeci
oskarżony z tej partii Tałant Mamytow, wiceprzewodniczący parlamentu, otrzymał
wyrok 1 roku więzienia. Wyeliminowano w ten sposób czołówkę polityków głównej partii opozycyjnej z życia politycznego. Kwestię zmiany na stanowisku mera
Oszu odłożono do końca kadencji Melisa Myrzakmatowa, która upływała pod koniec lutego 2013 roku.
Pałeczkę rozgrywki z Centerrą Gold Inc. przejęli teraz członkowie specjalnej
komisji rządowej, którzy próbowali wymusić na kompanii ustępstwa pod takimi
samymi hasłami, co opozycja. Grozili nacjonalizacją Kumtoru, jeśli firma z Toronto nie zgodzi się na rewizję kontraktu z 2009 roku. Podkreślić trzeba, że Centerra
wypełnia wszystkie warunki umowy, zawartej w 2009 roku, ale Kirgizi pragnęli
uzyskać więcej. Komisja rządowa, która zakończyła pracę w lutym 2013 roku, zażądała w swym raporcie podniesienia opodatkowania kopalni do 19%, poddania jej
kirgiskiemu prawu, zwiększenia udziału strony kirgiskiej w zarządzaniu kopalnią,
dużych odszkodowań za korzystanie z wody, ziemi oraz za ubytki w lodowcach,
a także kontroli nad całokształtem działalności Centerry, w tym jej operacji poza
Kirgistanem38. Przewodniczący komisji Temir Sarijew, minister gospodarki, żądał
rozwiązania umowy z Kanadyjczykami oraz przejęcia większości akcji Kumtora
36
Teza ta ma pewne cechy prawdopodobieństwa, gdyż walka o dostęp do zasobów państwa jest
głównym motywem działań w kirgiskiej elicie władzy, choć linie tych batalii stały się bardziej skomplikowane niż w przeszłości ze względu na wielość ośrodków władzy i brak jednego dominującego
aktora. Por. J. Engvall, Flirting with State Failure…, s. 92–101.
37
Szczegółowy opis tego zajścia przedstawia Danił Kisłow (D. Kislov, Kyrgyzstan: „Revolûciâ-3”
ne budet, ili Dobrovol’noe fiasko oppozicii, „Fergana.ru”, 4.10.2012, http://www.fergananews.com/
articles/7507, dostęp: 11.2012 r. Wedle tej relacji demonstracja pod hasłem nacjonalizacji Kumtoru
skończyła się wezwaniem do obalenia rządu przez Taszyjewa oraz przeskoczeniem przez ogrodzenie
Białego Domu przez trzech liderów Ata Dżurt oraz kilkunastu demonstrantów. Akcja była raczej chuligańskim wybrykiem niż zamierzoną próbą obalenia rządu. Skończyło się na szamotaniu z ochroną
budynku i porwanych spodniach. Wobec umacniania się prezydenta i marginalizacji opozycji, Taszyjew – zdaniem Kisłowa – wolał uchodzić za obrońcę narodowych interesów niż ulec zepchnięciu na
margines jako „resztówka” po reżimie Bakijewa. Incydent ten został skwapliwie wykorzystany przez
Atambajewa do marginalizacji tej partii pod hasłem obrony prawa i porządku.
38
I. Dudka, „Kumtor”: predupreditel’nyj vystrel v lob, „IA 24.kg”, 26.01.2013, http://www.
centrasia.ru/newsA.php?st=1359274020, dostęp: 02.2013 r.; J.C.K. Daly, Kyrgyzstan’s Kumtor Mine
Becomes Political Football, Central Asia_Caucasus Institute, Analytical Articles, 6.12.2013, http://
www.cacianalyst.org/publications/analytical-articles/item/12757, dostęp: 12.2013 r.
28
Wiosenna gorączka
Jednakże na przełomie maja i czerwca 2013 roku nastąpił nieprzewidziany zwrot
akcji. Naśladując opozycję i rząd, z roszczeniami wobec kopalni wystąpili również
mieszkańcy trzech wsi, położonych w rejonie dżeti-oguzskim, w pobliżu Kumtoru.
28 maja 2013 roku tysiące protestantów żądających nacjonalizacji kopalni zajęło
stację rozdzielczą w Tamdze i odcięło zakład od prądu. Lokalni aktywiści oświadczyli: „Albo Kumtor będzie należał do nas, albo przestanie działać”. Domagali się
też zwiększenia finansowania programów socjalnych dla mieszkańców tego rejonu
oraz bardziej ekologicznych metod produkcji41. Władze zareagowały opieszale, co
sprzyjało radykalizacji protestu w następnych dniach42. W efekcie trzeba było użyć
siły. Interwencja milicji doprowadziła do starć z demonstrantami, które pociągnęły
za sobą wielu rannych i aresztowanie ponad 70 uczestników akcji. Liderzy opozycji parlamentarnej twierdzili, że nie mają nic wspólnego z organizacją wystąpień,
ale poparli żądania protestujących.
Co więcej, demonstracje połączone z blokadą dróg i zajęciem obwodowej administracji, wybuchły parę dni później w Dżalalabadzie na południu kraju, skąd
przez Kirgistan, „gdyż inaczej kraj zostanie znowu oszukany”. Inny członek komisji dowodził, że wstąpienia na drogę sądową nie ma co się bać, gdyż Kirgistan nie
posiada żadnych aktywów zagranicą, które możnaby zająć w przypadku przegranego procesu39. Dla renegocjacji kontraktu i przygotowania nowej umowy zaangażowano międzynarodowych ekspertów za ogromne, jak na Kirgistan, pieniądze40.
39
Tamże.
Èksperty kompanii PricewaterhouseCoopers zakončili pervyj ètap raboty v ramkach izučeniâ
voprosa po Kumtoru, „Tazabek”, 14.06.2013, www.tazabek.kg/news:352722, dostęp: 09.2013 r.
41
Nie jest jasne czy wystąpienie zostało zainspirowane przez działaczy i deputowanych Ata
Dżurt z obwodu issykulskiego, czy było samorzutną inicjatywą mieszkańców wsi Saruu, których
potem wsparli opozycjoniści, bo relacje są sprzeczne. Wcześniej nie odnotowano tu podobnych
wystapień, ale roszczeniowa postawa parlamentu i rządu wobec Kumtora mogła popchnąć lokalną
wspólnotę do podobnych działań. Osoby zatrudnione w Kumtorze uzyskują stosunkowo wysokie
wynagrodzenie (dziesięciokrotnie wyższe niż średnia krajowa) i nie uczestniczą w protestach przeciw kopalni, lecz okoliczna ludność, zajmująca się rolnictwem, jest biedna i łatwa do mobilizacji.
Kumtor łoży wprawdzie stosunkowo duże sumy na programy socjalne w obwodzie issykulskim, ale
dysponuje nimi fundacja, w której rej wodzą przedstawiciele władz obwodowych i rejonowych, którzy nie zawsze spożytkowują je zgodnie z przeznaczeniem, jak wykazał raport Izby Obrachunkowej
w 2013 roku (Û. Kostenko, Kto tranžyrit den’gi „Kumtora”?, „IA „24.kg”, 10.06.2013, http://www.
ia-centr.ru/expert/15951/, dostęp: 06.2013 r.). Nic zatem dziwnego, że mieszkańcy postanowili wziąć
swój los we własne ręce i domagać się bezpośrednich wypłat na budowę drogi, remont szkoły etc.
przez mityngi. To popularny sposób działań w Kirgistanie po rewolucjach (2005 i 2010 roku), którym
towarzyszyła redystrybucja władzy i własności. Szerzej o wpływie tych procesów na zachowania wobec zagranicznych inwestorów zob. A. Murzakulova, Dilemma vokrug Kumtora âvlâetsâ logičeskim
zaveršeniem režimnoj transformacii v 2010, „Akipress”, 14.11.2013, http://akipress.org/comments/
news:13713/, dostęp: 12.2013 r.
42
M. Niâzova, Mitinguûščie grozât, čto ne dopustât vozobnovleniâ proizwodstva na „Kumtore”,
poka ne ispolnât ich trebovaniâ, „For.kg”, 30.05.2013, http://www.for.kg/news-227584-ru.html, dostęp: 06.2013 r.
40
29
Radzisława Gortat
pochodzi Taszyjew. Demonstranci domagali się uwolnienia trzech liderów Ata
Dżurt, skazanych na więzienie w końcu marca, oraz solidaryzowali się z protestami w Saruu i żądaniem nacjonalizacji Kumtoru. Wybrali nawet swego „ludowego
gubernatora” w osobie Medera Usenowa, bezpartyjnego biznesmena i zablokowali
magistralę Biszkek–Osz po jego aresztowaniu; w blokadzie utknęło wiele tysięcy
ciężarówek43. Była to kopia praktyk opozycji z 2005 roku, które doprowadziły do
upadku prezydenta Akajewa. Zaczęto mówić o powtórce tego scenariusza.
Wkrótce wybuchła nowa sensacja: biszkecki sąd drugiej instancji uniewinnił pod
naciskiem publiki liderów Ata Dżurt od wszystkich zarzutów, co pozwoliło im tryumfalnie wyjść na wolność. Zdawało się, że władza prezydenta Atambajewa się chwieje
i może dojść do nowej rewolty, która i jego pozbawi urzędu. Było to szczególnie
frustrujące w sytuacji, gdy rząd właśnie wypowiedział USA umowę o dzierżawie
lotniska Manas i zdecydował się na prorosyjski zwrot w polityce zagranicznej44.
Władze opanowały czerwcowy kryzys przez mieszankę ograniczonego użycia
przemocy (trzydniowy stan wyjątkowy w rejonie dżeti-oguzskim) oraz ustępstw
wobec protestujących (zwolnienie aresztowanych), a także obietnicę renegocjacji umowy z Centerrą do 1 października. Jednocześnie wicepremier Otorbajew
oświadczył, że o nacjonalizacji Kumtora nie może być mowy. Gdy sytuacja nieco
się uspokoiła, w pierwszym rzędzie zneutralizowano liderów Ata Dżurt. W sierpniu na wniosek prokuratora generalnego Sąd Najwyższy wszczął rewizję wyroku
w sprawie Taszyjewa, Sabirowa i Mamytowa, przywracając werdykt sądu pierwszej instancji. Ośmiomiesięczny pobyt w areszcie policzono im podwójnie, by mogli wyjść na wolność wprost z sali sądowej. Chciano w ten sposób uniknąć eskalacji protestów przed sądami, a zarazem wykluczyć liderów Ata Dżurt z oficjalnego
życia politycznego jako osoby karane. Po wyroku Sądu Najwyższego odebrano
im, zgodnie z prawem, mandaty parlamentarne, co złamało ich kariery polityczne
i wykluczyło obejmowanie stanowisk państwowych przez najbliższe 10 lat.
Wiosną 2013 roku dobiegła końca kadencja mera Oszu, ale w obliczu rosnących niepokojów społecznych nie zdecydowano się na jego usunięcie, pozostawiając go w charakterze p.o. mera do czasu uchwalenia nowej ustawy o statusie
Oszu i Biszkeku, którą przyjęto dopiero w kwietniu. Przewidywała ona, że nowych
merów będzie mianować premier; wcześniej czynił to prezydent. Melis Myrzakmatow oświadczył, że nie ustąpi, gdyż merów powinna wybierać rada miejska lub
43
S. Juraev, Politics of Gold or a Failed Revolution in Kyrgyzstan?, „Ponars Eurasia”, 6.05.2013,
http://www.ponarseurasia.org/article/politics-gold-or-failed-revolution-kyrgyzstan, dostęp: 08.2013
r.; A. Volodin, Kirgiziâ: tretiâ revolûciâ v cvete?, „Voennoe obozrenie”, 4.06.2013, http://topwar.ru/
print:page,1,28955-kirgiziya-tretya-revolyuciya-v-cvete.html, dostęp: 06.2013 r.; E. Ivaščenko, Kto
takoj „samoprobozglošennyj gubernator” Meder Usenow?, „Fergana.ru”, 3.06.2013, www.fergananews.com/articles/7748, dostęp: 06.2013 r.
44
Szerzej na ten temat zob. R. Gortat, Likwidacja amerykańskiej bazy Manas w Kirgistanie –
realność czy nowa gra?, Ośrodek Analiz Politycznych, 26.06.2013 (s. 6), http://oapuw.pl/likwidacja-amerykanskiej-bazy-manas-w-kirgistanie-realnosc-czy-nowa-gra/; taże, Niekończąca się Wielka
Gra, „Nowa Europa Wschodnia”, 7.08.2013, http://www.new.org.pl/2013-08-07,niekonczaca_sie_
wielka_gra.html, dostęp: 08.2013.
30
Memorandum porozumienia z Centerrą
Na początku września 2013 roku rząd premiera Satybaldijewa wynegocjował
memorandum porozumienia z kanadyjską kompanią o restrukturyzacji przedsiębiorstwa, wydobywającego kirgiskie złoto. Zakładało ono, że Kumtor zostanie
przekształcony we wspólną kanadyjsko-kirgiską firmę, działającą na podstawie
kirgiskiego prawa i mającą wspólny zarząd, zaś dyrektora przedsiębiorstwa wyznaczać będą naprzemiennie obie strony. Jednocześnie 32,7% akcji, które Kirgistan posiadał w Centerrze, zostanie zamienionych na 50% akcji nowej kompanii47.
Dyrekcja Centerry była sceptyczna w tej ostatniej sprawie, odkładając szczegóły
do dalszych negocjacji. Ostro sprzeciwiała się aspiracjom Kirgizów do kontroli
nad jej operacjami poza Kirgistanem. Prezydent Atambajew stwierdził w sierpniu,
że „podział akcji 50/50 byłby sprawiedliwy”. Premier przekonywał, że na lepsze
warunki nie ma co liczyć, gdyż nie zaakceptują tego udziałowcy Centerry. Władze
podjęły szereg działań prewencyjnych, mających sparaliżować potencjalny opór
pod hasłem „przywrócenia Kumtoru narodowi”. Użyto w tym celu służb specjalnych i akcji propagandowych48. We wrześniu główne stacje telewizyjne obiegły
dwa materiały wideo, stygmatyzujące opozycję. Na pierwszym z nich skruszony
działacz zeznawał, że opozycja planuje zatruć ryby w rzece, by oskarżyć Kumtor
o zatrucie środowiska i generować protesty. Drugi film przedstawiał dwóch reprezentantów wsi Saruu, którzy próbują wymusić na przedstawicielu dyrekcji kopalni
wypłatę 3 mln dolarów w zamian za gwarancje spokoju. Obu aresztowano. Władze
sugerowały, że w protesty angażują się elementy kryminalne. Służba bezpieczeństwa zaczęła działania prewencyjne wobec mieszkańców obwodu issykkulskiego.
Ale nie były one do końca skuteczne.
bezpośrednio mieszkańcy miasta45. Władze wycofały się rakiem. Prezydent zwrócił ustawę do parlamentu w celu wprowadzenia poprawek46.
45
S. Mukhametrakhimova, Kyrgyzstan: Southern Mayor a Tough Survivor, Institute of
War&Peace Report, Central Asia News, 20.03.2013, http://iwpr.net/report-news/kyrgyzstan-southern-mayor-tough-survivor, dostęp: 03.2013 r.
46
Przyśpieszenie nastąpiło dopiero pod koniec października, gdy w trybie nadzwyczajnym
uchwalono nową wersję ustawy, stanowiącą, że kandydatów na merów może zgłaszać premier oraz
partie polityczne, zasiadające w radzie miejskiej. Por. T. Asanov, Utveržden zakon „O statuse goroda
Oš”, „Kyrgyztoaday.kg”, 15.11.2013, http://www.gezitter.org/politic/25205_utverjden_zakon_o_
statuse_goroda_osh/, dostęp: 11.2013 r. Zaraz po tym ruszyły przygotowania do dymisji Myrzakmatowa, które prowadzili urzędnicy administracji prezydenta. Por. E. Nurmatov, Kto položil glaz na
dolžnost’ mera Oš?, „Radio Azattyk”, 12.11.2013, http://www.gezitter.org/politic/25354_kto_polojil_glaz_na_doljnost_mera_goroda_osh/, dostęp: 11.2013 r.
47
D. Trilling, Kyrgyzstan: Politics Holding Up Gold Mine Deal, „Euroasianet.org”, 30.09.2013,
www.eurasianet.org/node/67566, dostęp: 10.2013 r.; Kyrgyzstan: Pravitel’stvo i Centerra Gold Inc.
podpisali memorandum o vzaimoponimanii po „Kumtoru”, „Fergana.ru”, 10.09.2013, http://www.
fergananews.com/news/21176, dostęp: 10.2013 r.
48
R. Gortat, U progu gorącego sezonu politycznego, „Nowa Europa Wschodnia”, 9.09.2013,
http://www.new.org.pl/1423,post.html, dostęp: 10.2013 r.
31
Radzisława Gortat
Jesienna odsłona zmagań o Kumtor
7 października przeciwko umowie z Centerrą wystąpili znowu mieszkańcy wsi
Saruu w rejonie dżeti-oguzskim, gdzie miały miejsce wiosenne zamieszki. Demonstranci domagali się teraz przekazania 67% akcji w nowej firmie Kirgistanowi.
Następnego dnia przemieścili się do pobliskiego Karakolu, gdzie próbowali zająć
budynek administracji obwodowej i przez kilka godzin przetrzymywali w aucie
gubernatora Emilbeka Kaptagajewa w charakterze zakładnika. Mityng rozegnała
milicja, która aresztowała 23 uczestników. W akcji protestacyjnej nie brali udziału
liderzy opozycji, ale pojedynczy deputowani z różnych frakcji próbowali mediować w tym konflikcie. Niemniej protest został spacyfikowany (choć ślimaczył się
nadal na poziomie wsi Saruu, która domagała się zwolnienia aresztowanych). Nie
powiodła się też akcja kilku polityków pozaparlamentarnych, takich jak Omurbek
Suwanalijew i Kubatbek Bajbolow, którzy jesienią stworzyli „Ruch Sprzeciwu”,
oskarżając Atambajewa o uzurpację władzy49. Jednakże próba zorganizowania
przez nich solidarnościowych akcji protestu w Tałasie w październiku 2013 roku
spaliła na panewce50. Okazało się, że zwykli ludzie są zmęczeni protestami i marzą o stabilizacji. To poważnie osłabiło materializację rewolucyjnego scenariusza,
stwarzając władzom szanse na opanowanie zbyt rozwichrzonej „mityngokracji”51.
Złoty poker w instytucjonalnej polityce
W tym stanie rzeczy gra o Kumtor powróciła w ramy instytucjonalnej polityki. O kształcie restrukturyzacji przedsiębiorstwa miał zadecydować parlament
w głosowaniu nad projektem memorandum, przedłożonym przez premiera Satybaldijewa. Premier zwlekał z tą sprawą aż do 23 października. Jednakże Dżogorku
Kenesz odrzucił memorandum porozumienia z Centerrą większością 84 głosów52.
Za akceptacją umowy głosowało tylko 2 deputowanych, w tym jeden z opozycji.
To zdumiewający wynik, jeśli zważyć, że rząd Satybaldijewa posiadał większość
parlamentarną (67 głosów w 120 osobowym parlamencie).
Stało się tak dlatego, że kwestia umowy z Centerrą zaczęła dzielić koalicję
rządową. Do grona przeciwników umowy przeszły bowiem frakcje Ata Meken
i Ar Namys, współtworzące wraz z proprezydencką SDPK gabinet Satybaldijewa.
Swą woltę tłumaczyli zapoznaniem się ze szczegółowymi warunkami umowy, które uznali za niekorzystne dla kraju53. W istocie był to przejaw ogólnej nieufności
49
Dviženie soprotivleniâ: „Atambaev i ego frakciâ SDPK uzurpirovali vlast’ v Kyrgyzstane!”.
„Majdan.kg”, 26.09.2013, http://www.gezitter.org/politic/24037_dvijenie_soprotivleniya_atambaev_i_ego_fraktsiya_sdpk_uzurpirovali_vlast_v_kyirgyizstane/, dostęp: 09.2013 r.
50
A. Otorbaeva, Kyrgyzstan mitinguûščij („Kumtor” kak povod do destabilizacii), „IA 24.kg”,
dostęp: 10.2013 r.
51
Por. Mitingi v Kyrgyzstane, Institut Obščestvennoj Politiki, 25.11.2013, http://www.ipp.kg/
print/2745, dostęp: 12.2013 r.
52
D. Trilling, Kyrgyzstan: Parliament Votes Against Gold Deal as Unrest Continues, „Euroasianet.org”, 23.10.2013, dostęp: 10.2013 r.
53
W memorandum faktycznie zapisano, że Kirgistan ma otrzymać 46% akcji, a pozostałe 4%
32
parlamentarzystów wobec rządu, który sami powołali. Komentatorzy spekulowali
już od czerwca, że deputowani wykorzystają głosowanie w sprawie Kumtoru, by
obalić premiera i stworzyć nową koalicję rządową, która zepchnie SDPK do opozycji i znacznie osłabi prezydenta Atambajewa, przekształcając go w „angielską
królową”54. Niektórzy sądzili, że można tym sposobem obalić samego Atambajewa. Prezydent w ostatniej chwili wywarł presję na frakcję SDPK, by również
zagłosowała przeciwko memorandum, aby ocalić rząd i uniknąć odium negatywnych reakcji społecznych, które mogłyby podciąć szanse proprezydenckiej SDPK
w przyszłych wyborach55.
Zarazem tego samego dnia deputowani en masse przyjęli rezolucję zobowiązującą rząd, by do 23 grudnia wynegocjował z Centerrą nową umowę, przyznającą
Kirgistanowi 67% akcji wspólnego przedsiębiorstwa. Głosowało za nią 74 deputowanych; nikt nie zaoponował przeciwko tej decyzji (ani nie zwolnił aresztowanych
z Saruu, którzy domagali się tego samego). Trudno przesądzić czy była to niekonsekwencja, czy świadome tworzenie nowej karty przetargowej w grze z Centerrą.
Reperkusje
Delegacja kierownictwa kanadyjskiej Centerry odwiedziła Kirgistan na początku listopada, lecz porozumienia z rządem nie osiągnięto; podniósł się poziom
wzajemnych pretensji, jak można wnosić z relacji ministra sprawiedliwości, który prowadził rozmowy w imieniu rządu56. Dyrektorzy Centerry kategorycznie
odrzucili żądanie przyznania 67% akcji Kirgistanowi i oświadczyli, że w takim
razie oddadzą sprawę do międzynarodowego sądu arbitrażowego. Kirgiski minister stwierdził, że musi respektować decyzję parlamentu domagającą się 67%
akcji i też zagroził odwołaniem się do sądu. Prokuratura wszczęła śledztwo wobec 12 wysokich urzędników, którzy podpisali kontrakt w 2003 roku, rewidujący
pierwotną umowę z 1997 roku57. Wydaje się, że tą drogą chciano zebrać materiał,
pozwalający na oskarżenie dyrektorów kanadyjskiej firmy o działania korupcyjne
wobec ekipy Akajewa. Oliwy do ognia dolało oświadczenie prezydenta Atambajewa, który w przededniu wizyty Kanadyjczyków stwierdził nieoczekiwanie, że
uzyskiwać stopniowo w ciągu 10 lat. Tekebajew uznał ten warunek za nieakceptowalny i podejrzewał
machinacje korupcyjne.
54
T. Asanov, Tekebaev i Kulov zatevaût novye političeskie igry, „Kyrgyztoday.kg”, 12.06.2013,
http://www.gezitter.org/politic/21184_tekebaev_i_kulov_zatevayut_novyie_politicheskie_igryi/,
dostęp: 09.2013 r.; D. Podolskaâ, D. Ûsupova, Koaliciâ.kg. Prikazano dolgo žit’?, „IA 24.kg”,
25.06.2013, www.centrasia.ru/newsA.php?st=1372192020, dostęp: 06.2013 r.
55
T. Asanow, Almaz Atambaev obâvil vojnu protiv vsech, „Kyrgyztoday.kg”, 6.11.2013, http://
www.gezitter.org/politic/25245_almaz_atambaev_obyyavil_voynu_protiv_vseh/, dostęp: 11.2013 r.
56
Z. Kožobaeva, Esli narod gotov vyderžat’ trudnosti, my budem sudit’sâ s „Centerroj”, „Radio
Azattyk”, 11.11.2013, http://rus.azattyk.org/content/kyrgyzstan_centerra_interview_almambet_shykmamatov/25164058.html, dostęp: 12.2013 r.
57
Szczegóły przebiegu śledztwa, spis podejrzanych i zatrzymanych zawiera artykuł: Rassledovanie, „Tazarbek”, 12.11.2013, www.tazabek.kg/news:361112/‎, dostęp: 12.2013 r.
33
Radzisława Gortat
„nie można wykluczyć nacjonalizacji kopalni, by uspokoić nastroje społeczne”58.
Później Atambajew zamilkł. Nie wypowiadał się ani za nacjonalizacją, ani przeciw
niej. Czekał aż rząd doprowadzi do końca rokowania z Kanadyjczykami i weźmie
na siebie potencjalny krytycyzm deputowanych i opinii publicznej. Jedyny wyjątek uczynił w trakcie swej wizyty w Korei, gdzie potępił nadmierną polityzację tej
kwestii, uznając ją za szkodliwą dla interesów Kirgistanu59.
Zaktywizował się natomiast Omurbek Tekebajew, lider partii Ata Meken, który
w listopadzie wystąpił z własnym projektem nacjonalizacji Kumtoru w łagodniejszej wersji niż atadżurtowcy. Żądał rozwiązania umów z 2003 i 2009 roku i powrotu
do pierwotnej umowy z lat 1992–1994, gwarantującej 70% udziałów Kirgistanowi.
Domagał się też przejścia Kumtoru na własność Republiki Kirgiskiej, dowodząc,
że Kanadyjczycy powetowali już sobie z nawiązką sumy zainwestowane w kopalnię60. Tekebajew uważał, że rząd „reprezentuje interesy Centerry, a nie własnego
kraju” i groził dymisją premierowi w przypadku upierania się przy dotychczasowej
wersji memorandum61. Stanowisko to podzielała część deputowanych Ar Namys
(oraz liczni deputowani Ata Dżurt). Ofensywę dwóch partii koalicji rządowej przeciwko własnemu premierowi pokrzyżowało jednak uruchomienie przez organy
ścigania nowych instrumentów presji w ramach drugiego etapu kampanii antykorupcyjnej, zainicjowanej na początku listopada 2013 roku.
Przeciwko Feliksowi Kułowowi, liderowi partii Ar Namys i przewodniczącemu koalicji większości parlamentarnej, prokuratura wszczęła śledztwo o bezprawne przekazanie części terytorium Akademii Spraw Wewnętrznych pod prywatne
budownictwo w czasie, gdy był premierem62. Procesu mu nie wytoczono, ale sama
groźba wystarczyła, by storpedować potencjalne plany tworzenia koalicji z Ata
Dżurt i Respubliką. Lider Ata Meken też się do tego nie palił, bo w atakach na
premiera szło mu głównie o zamknięcie sprawy pomówień deputowanych tej partii
o udział w rabunku mienia Bakijewa w 2010 roku. Premier się opierał, ale ujawnienie kompromitujących materiałów w internecie pomogło Tekebajewowi osiągnąć
częściowy sukces, tj. dymisję Zarymbeka Rysalijewa, który jako minister spraw
wewnętrznych wysunął to oskarżenie.
58
Wypowiedź tę można interpretować jako chęć wywarcia nacisku na Centerrę – z jednej strony, oraz
próbę wybicia propagandowego narzędzia z rąk rodzimych konkurentów politycznych – z drugiej.
59
Odnotować warto, że w debacie pojawiły się też głosy, iż najlepiej byłoby, by wszystko zostało
po staremu, gdyż Kumtor wnosi przyzwoite sumy do budżetu, podczas gdy restrukturyzacja firmy
wedle wzoru 50/50 (lub wyższym udziale Kirgistanu) narazi ją na paraliż zarządzania oraz ingerencję
kirgiskich polityków, skorumpowanych i nieefektywnych. Poddawano w wątpliwość umiejętności
menedżerskie kirgistańskiej kadry do zarządzania tak skomplikowanym przedsiębiorstwem. przypominając, że Kirgistan posiada na własność kopalnię złota Makmalzoloto, która ledwo egzystuje i nie
przynosi dochodów budżetowi (A. Vasilkova, Chvatit’ GOLDdet’, „Večernyj Biškek”, 15.11.2013,
http://members.vb.kg/2013/11/15/kumtor/3.html, dostęp: 11.2013 r.
60
E. Temir, Tekebaev: Po „Kumtoru” neobchodimo vernut’sa k soglašeniû 1992 goda, „Večernyj
Biškek”, 9.09.2013, http://www.vb.kg/246841, dostęp: 11.2013 r.
61
Tamże.
62
Den’ 28 Oktâbrâ: Ugolovye dela kak pokazatel’ intensivnoj političeskoj bor’by, „Akipress”,
28.10.2013, kg.akipress.org/news:585458, dostęp: 11.2013 r.
34
W rezultacie alarmistyczne diagnozy o rozpadzie koalicji rządowej, sformułowane w listopadzie 2013 roku przez analityków Instytutu Spraw Publicznych,
okazały się przedwczesne63. 4 grudnia trzy partie koalicji oraz dysydenci z innych
frakcji podpisali odnowioną umowę koalicyjną64. Jasne się stało, że prezydent jest
zainteresowany utrzymaniem rządu Satybaldijewa przynajmniej do końca negocjacji z Centerrą. Niechętnie przyjęli ten fakt ci, którzy liczyli na upadek premiera
i zajęcie posad rządowych, a także ci, którzy chcieli zastąpić go innym, bardziej
prorosyjskim politykiem z północy. Nie brak też opinii, że kwestia Kumtora miała
instrumentalną wartość dla wszystkich aktorów. „W rękach kirgiskich polityków
wszelkiej maści i kalibru znajduje się atutowa karta, pozwalająca przyciągać uwagę zmęczonych obywateli oraz odwracać uwagę od realnych problemów”65.
Światełko w tunelu?
Premier Satybaldijew znalazł się w bardzo trudnej sytuacji, gdyż zarówno deputowani koalicji, jak i opozycji, przerzucili na niego odpowiedzialność za renegocjację umowy z Centerrą na wyśrubowanych warunkach, zaś sami swobodnie
wykorzystywali tę kwestię propagandowo z myślą o przyszłych wyborach parlamentarnych (a także w bieżących targach z prezydentem). Wybory parlamentarne
mają się odbyć dopiero w 2015 roku, ale krąży widmo ich przyśpieszenia. W grze
o przyszłą układankę na scenie polityczno-biznesowej deputowani chętnie wykorzystywali kampanie odwołujące się do poczucia sprawiedliwości: oprócz Kumtoru rolę tę spełniało np. żądanie zwrotu budynków przedszkoli, przeznaczonych na
inne cele w toku prywatyzacji66. Z drugiej strony sam Satybaldijew był celem nagonki w ramach kampanii antykorupcyjnej za swą działalność w randze Dyrektora
Odbudowy Oszu i Dżalalabadu w latach 2010–2011. Komisja parlamentarna wykorzystała raport Izby Obrachunkowej (odpowiednik polskiego NIK), ukazujący
wiele nadużyć Dyrekcji, ale nie była w stanie postawić go na porządku dnia obrad
Dżogorku Kenesza. Prezydent chronił premiera, choć nie ulegało wątpliwości, że
poświęci go w przypadku odrzucenia przez parlament nowej umowy z Centerrą.
Jednakże gra o Kumtor ze strony władz była grą o przesądzonym z góry wyniku. Oficjalny Biszkek chciał uzyskać jeszcze pewne ustępstwa od Centerry ze
względów wizerunkowych, ale uważał, że kompromis jest konieczny, zaś nacjonalizacja kopalni w ogóle nie wchodzi w grę. Skłaniały ku temu formalno-prawne
63
V. Bogatyrev, Pravâščej koalicii ne suščestvuet, Institut Obščestvennoj Politiki, 11.11.2013,
http://www.ipp.kg/ru/news/2736/, dostęp: 12.2013 r.
64
Frakcja parlamentarna Respubliki, która pół roku temu złożyła wniosek o przystąpienie do
koalicji rządowej, wycofała go, gdyż warunkiem akcesu było wyrażenie blankietowej zgody na pozbawienie immunitetu każdego deputowanego w przypadku wszczęcia wobec niego śledztwa o korupcję.
65
D. Podolskaâ, A. Kutueva, Koaliciâ.kg. Intrigi kyrgyzskoj politiki, „IA 24.kg”, 7.10.2013, http://
www.24kg.org/parlament/157524-parlamentskaya-frakciya-laquoraquo.html, dostęp: 10.2013 r.
66
Parlament zalecił rządowi przywrócić 432 spywatyzowanych i przeprofilowanych przedszkoli
(w 1992 roku funkcjonowały 1004 przedszkola). Den’ 17 dekabrâ: Korrupciâ ne vozvraščaet detskie
sady, „CA-News”, 17.12.2013, www.ca-news.org/print:1092219, dostęp: 12.2013 r.
35
Radzisława Gortat
warunki kontraktu z Kanadyjczykami. Kirgistan nie mógł jednostronnie zerwać
umowy z kanadyjskim inwestorem, lecz musiał przeprowadzić stosowną procedurę sądową w Nowym Jorku lub Sztokholmie. Nacjonalizacja kopalni tą drogą
była możliwa, ale wymagałaby rekompensaty w wysokości 2,5–3 mld dolarów,
na co kraju ewidentnie nie stać67. Ekspropriacja bez rekompensaty pociągnęłaby
za sobą katastrofalne skutki dla słabej gospodarki68 i ostatecznie wystraszyłaby
zagranicznych inwestorów. W dodatku wyrażano opinię, że Kirgistan nie ma zdolności technicznych i finansowych dla utrzymania w ruchu tak skomplikowanego
przedsiębiorstwa69. Kirgiscy eksperci przekonywali, że polubowne porozumienie
jest konieczne, gdyż w przypadku jego braku kraj naraża się na długotrwałe i kosztowne procesy przed międzynarodowym arbitrażem, które najpewniej przegra. To
nierozsądne w sytuacji, gdy – zdaniem kirgistańskiego ekonomisty – nic złego się
nie działo. Kumtor pracował pełną parą na dotychczasowych warunkach, produkcja
złota wzrosła w 2013 roku o 30%, (wyprodukowano 18,7 ton złota). W dodatku kopalnia zaczęła eksploatować nowe złoże, więc jej właściciele nie byli zainteresowani
pogarszaniem relacji z władzami Republiki Kirgiskiej, gdyż Kumtor dostarcza 81%
jej zysków70. Obie strony nie stroniły od manewrów i blefów, by uzyskać wzajemne
ustępstwa. Ale spór nie mógł być przeciągany w nieskończoność, bo w jego wyniku
akcje Centerry spadły o 54% na światowych giełdach, na czym traciły obie strony,
zaś wizerunek międzynarodowy Kirgistanu dramatycznie się pogorszył71.
W tych okolicznościach Satybaldijewowi udało się uzyskać od Centerry pewne
ustępstwa na początku grudnia, w kolejnej turze rozmów z przedstawicielami kopalni. Podział akcji 50/50 został potwierdzony bez żadnych dodatkowych warunków.
Kanadyjscy właściciele firmy zgodzili się na kosmetyczne modyfikacje niektórych
szczegółowych przepisów na korzyść strony kirgiskiej. Prezydent na grudniowej
konferencji prasowej stwierdził, że parlamentarzyści zanadto się rozgorączkowali72.
67
A. Čyntemirov, Začem my tolkaem Kyrgyzstan k propasti, govorâ o nacionalizacii „Kumtora”?, „PolitKlinika”, 19.12.2013, s. 6, http://www.gezitter.org/kumtor/26380_zachem_myi_tolkaem_kyirgyizstan_k_propasti_govorya_o_natsionalizatsii_kumtora/, dostęp: 12.2013 r.
68
E. Tadžibekov, Èkspropriaciâ „Kumtora” možet privesti k social’nomu vzryvu v Kyrgyzstane,
„K-News”, 22.11.2013, http://www.knews.kg/econom/40390, dostęp: 12.2013 r.
69
Spekulowano także o machinacjach Rosji i Chin na zapleczu tego konfliktu, by skupić akcje
Kumtora po niskich cenach lub przejąć kopalnię po odebraniu jej kanadyjskim inwestorom. Sugestie
te trudno zweryfikować. Zarówno Rosja, jak i Chiny obawiają się o los swoich obecnych i przyszłych
inwestycji w Kirgistanie i nie zabierają oficjalnie głosu w sprawie Kumtoru. Naganny ton wobec stosunku Kirgizów do inwestorów zagranicznych werbalizują tylko rosyjscy eksperci (Por. A. Kurtov,
Davlenie na investora v Kirgizii perešlo v reket, „Stanradar.com”, 10.10.2013, stanradar.com/news/
full/5114-azhdar-kurtov-davlenie-na-investora-v-kirgizii-pereshlo-v-reket.html, dostęp: 10.2013 r.).
70
Rozmowa autorki z Romanem Mogilewskim, ekonomicznym ekspertem CASE-Kyrgyzstan,
23.11.2013.
71
I. Ermakov, Ot pokazatelej „Kumtora” zavisit ekonomika Kyrgyzstana, „Region.kg”,
15.05.2013, http://www.region.kg/index.php?option=com_content&view=article&id=769:-lr&catid=6:ekonomika&Itemid=11, dostęp: 11.2013 r.; A. Baryšev, Atambaev nazval maroderstvom
političeskuû borbu za Kumtor, „Region.KG”, 21.11.2013, dostęp: 11.2013 r.
72
„Trzeba odróżniać udział w zarządzaniu i w finansowych wpływach” – powiedział prezydent
Atambajew w grudniu 2013. „W zarządzaniu Kirgistan ma 50%, a w finansowych wpływach – około
36
Ciężar akcji propagandowej na rzecz akceptacji porozumienia przejęli eksperci
i dziennikarze. Jednocześnie formułowano publicznie opinie, że w przypadku odrzucenia nowej wersji memorandum przez parlament, rząd Satybaldijewa poda się
do dymisji, zaś prezydent rozwiąże parlament.
Trudno przesądzić, czy perspektywa nowych wyborów była poważnie brana pod uwagę, jak utrzymywali niektórzy eksperci, czy tylko stanowiła element
wojny propagandowej i psychologicznej presji na deputowanych. Obowiązująca
konstytucja nie daje bowiem prezydentowi prawa do rozwiązywania parlamentu.
Jedynie deputowani mogą podjąć decyzję o przedterminowych wyborach większością dwóch trzecich głosów od ustawowego składu Izby. Proprezydencka frakcja
i jej sojusznicy nie rozporządzali taką większością. Dopięcie celu wymagałoby
różnych manipulacji, np. powtórzenia fortelu Akajewa z 1994 lub storpedowania
trzech prób stworzenia większości rządowej po dymisji Satybaldijewa. Dopiero
w takim przypadku prezydent mógłby legalnie rozwiązać parlament (art. 84 konstytucji, p. 6). Znany kirgistański ekspert Walentyn Bogatyriow przekonywał, że
jest to całkiem realne, gdyż „ta droga tylko na pierwszy rzut oka wydaje się złożona”73. Ale perspektywa nowych wyborów obciążona była także sporym ryzykiem.
To skłania do wniosku, iż groźbę przedterminowych wyborów wykorzystywano
raczej jako straszak na deputowanych, sugerując, że wielu z nich może nie dostać
się do nowej legislatywy.
Zabiegi te przyniosły połowiczny sukces. 23 grudnia, gdy nadszedł wyznaczony przez Dżogorku Kenesz termin prezentacji nowej wersji umowy z Centerrą,
w parlamencie doszło do incydentalnej szarpaniny między liderem Ata Meken,
który dezawuował słowa rządowego sprawozdawcy, a zwolennikiem rządu, zirytowanym taką reakcją. Jednakże po burzliwej debacie memorandum przesłano do
dalszej dyskusji w komisjach, co oznaczało, że dano sobie czas na dalsze przetargi,
mogące doprowadzić do kompromisu74.
Przeciwnicy umowy z Centerrą nie dawali jednak za wygraną. W końcu grudnia do parlamentu wpłynęło pismo firmy Anglo Asian Mining pls, która złożyła
ofertę eksploatacji złóż Kumtor na bardzo korzystnych warunkach. Obiecywała
oddać Kirgistanowi 70% zysków oraz wziąć na swe barki koszty procesów sądowych oraz finansową rekompensatę dla poprzednich właścicieli. Premier zbagatelizował tę ofertę, twierdząc, że to maleńka firma, która pracuje w Azerbejdżanie,
wydobywając niecałe 1,5 tony złota rocznie i oddaje państwu tylko 12% zysku75.
W dodatku nieufność wzbudzał fakt, że ofertę dostarczył do parlamentu deputowa70%”. Sugerował tym samym, że zyski z Kumtora sięgną 70% dochodów firmy, gdyż wnosi ona
również szereg innych opłat i daje zarobek kirgiskim kooperantom.
73
V. Bogatyrev, Političeskie itogi 2013 goda, Institut Obščestvennoj Politiki, 12.12.2012, www.
ipp.kg/ru/news/2760/‎, dostęp: 12.2013 r.
74
Den’ 26 dekabrâ: Bor’ba za Kumtor perešla v draku, 2 socialista uložili fizkul’turnika,
„CA-News”, 26.12.2013, http://www.ca-news.org/news:1093406/, dostęp: 12.2013 r.
75
M. Niâzova, Premer’-ministr Kyrgyzstana nazval predloženie anglo-azerbajdžanskoj kompanii Anglo Asian mining pls „pisulkoj”, „IA 24.kg”, 10.01.2014, http://www.24kg.org/economics/
print:page,1,169086-premer-ministr-kyrgyzstana-nazval-predlozhenie.html, dostęp: 01.2014 r.
37
Radzisława Gortat
ny partii Ata Meken Erkinbek Alymbekow, który ostro krytykował działania rządu
w sprawie Kumtoru i żądał dymisji Satybaldijewa.
Wreszcie, 7 stycznia 2014 roku media obiegła sensacyjna wiadomość, że prezydent nakazał premierowi wycofanie projektu umowy z parlamentu, gdyż dwa
jej przepisy nie w pełni odpowiadają interesom narodowym Kirgistanu. Jakie to
przepisy, nie ujawniono. Administracja Prezydenta nabrała wody w usta76. Faktycznie chodziło o drobne korekty językowe w tekście i zabieg wizerunkowy, który umożliwił odłożenie terminu ostatecznego głosowania umowy z Kumtorem do
czasu rozstrzygnięcia innej ważnej batalii politycznej: obsady stanowisk merów
Biszkeku i Oszu. W miejsce ryzykownej operacji z przedterminowymi wyborami
parlamentarnymi, prezydent Atambajew wybrał rozwiązanie, które pomogło mu
umocnić swą władzę w terenie i dopiero potem przystąpić do finalizacji umowy
z Kumtorem. Podkreślić należy, że sposobność wymiany merów pojawiła się spontanicznie w toku innej sekwencji wydarzeń, które zapoczątkowała sprawa oddania
Kyrgyzgazu rosyjskiemu Gazpromowi. Kwestia ta splotła się ze sprawą Kumtoru
jedynie pośrednio, ale została umiejętnie wykorzystana przez obóz rządzący do
zwiększenia jego przewagi politycznej.
Kumtor a rebour: Kyrgyzgaz dla Rosji
Nowego impulsu do ataku na opozycję z południa dostarczyła debata parlamentarna nad akceptacją umowy z Rosją o przekazaniu Gazpromowi 100% akcji przedsiębiorstwa Kyrgyzgaz wraz z całą jego infrastrukturą za symboliczną sumę 1 dolara77. Paradoksalnie, tak poważna w skutkach decyzja nie wywoływała żadnych
sprzeciwów ekspertów ani opinii publicznej, gdyż przedsiębiorstwo było silnie zadłużone. Liczono ponadto na tańszy rosyjski gaz i jego nieprzerwane dostawy, co
umożliwiłoby Kirgistanowi uniezależnić się od ciągłych sporów z Uzbekistanem
i Kazachstanem o kirgiskie długi i zakręcania kurka z gazem zimą. W zamian rosyjski monopolista miał spłacić długi Kyrgyzgazu oraz zmodernizować sieć przesyłową za 600 mln dolarów w ciągu pięciu lat. Umowę tej treści między rządem
Federacji Rosyjskiej i Republiką Kirgiską podpisano w lipcu 2013 roku, zaś jej
ratyfikację przez kirgiski parlament uważano za bezproblemową formalność78.
76
A. Otorbaeva, „Kumtor”. Malen’kaâ vojna s bolšimi poterâmi dla strany, „IA 24.kg”, 1.01.2014,
http://www.24kg.org/economics/169132-laquokumtorraquo-malenkaya-vojna-s-bolshimi.html, dostęp: 01.2014 r.
77
Kyrgyzgaz jest gazowym monopolistą w Kirgistanie. Państwo posiada w nim 82,3% akcji, prawie 8% należy do Funduszu Socjalnego (odpowiednik naszego ZUS –RG), zaś 9,9% akcji znajduje
się w rękach prywatnych osób i firm. Przedsiębiorstwo posiada 3574 km gazociągów, zbiorniki gazu
oraz 297 tysięcy odbiorców.
78
R. Kadyrov, „Kyrgyzgaz” stal rossijskim, „MK.kg”, 22.07.2013, http://www.mk.kg/index.
php?option=com_content&view=article&id=4873:lr-&catid=59:-&Itemid=29, dostęp: 08.2013 r. Kirgiska firma przekazała Gazpromowi wszystkie gazociągi, stacje przeładunkowe i podziemne składy
gazu. Rosjanie ze swej strony zobowiązali się inwestować w modernizację i rekonstrukcję gazowej
infrastruktury kraju nie mniej niż 20 mld rubli w ciagu 5 lat. Stawka podatku od zysku kompanii ma
wynosić 10% w ciągu 25 lat. Kyrgyzgaz-Gazprom stanie się siostrzaną spółką rosyjskiego monopoli-
38
Jednakże sprawa ta stanęła na porządku obrad Dżogorku Kenesza tydzień po
burzy parlamentarnej wokół Kumtoru i deputowani zaczęli się uważnie przyglądać
zawartym w niej przepisom oraz artykułować zastrzeżenia79. W krytyce zawartego
kontraktu wyróżniał się Achmatbek Keldibekow, przewodniczący parlamentarnej
komisji budżetu i finansów, który domagał się wcześniej nacjonalizacji Kumtoru. Keldibekow stwierdził, że „decyzja władz w sprawie «Kyrgyzgazu» zagraża
suwerenności kraju, gdyż strategicznie ważne przedsiębiorstwo nie powinno być
oddawane innemu państwu”. Zakwestionował tym samym stwierdzenie premiera
i prezydenta, że „Kirgistanowi potrzebny jest gaz a nie Kyrgyzgaz”. Keldibekow
również godził się na oddanie Gazpromowi większościowego pakietu akcji Kyrgyzgazu, „ale nie za jednego dolara”. Zażartował, że za tę sumę on sam może
nabyć tę firmę i kierować jej działalnością. W rezultacie głosów krytyki, parlament
odmówił akceptacji umowy w dniu 16 listopada i odesłał ją rządowi w celu dokonania poprawek80.
Decyzja kirgiskiego parlamentu oburzyła władze Rosji. Do Biszkeku przyjechała delegacja rosyjskiej Dumy z Leonidem Słuckim, przewodniczącym komisji
ds. integracji WNP. Rosjanie perswadowali kirgistańskim deputowanym, że powinni powściągnąć swe ambicje i zaakceptować projekt w swym własnym interesie. Słucki oświadczył, że przejęcie Kyrgyzgazu przez rosyjskiego monopolistę
„nie jest projektem komercyjnym, lecz przejawem pomocy humanitarnej ze strony
Rosji”81. Równocześnie w rosyjskich mediach zintensyfikowano tradycyjne wątki
stygmatyzacji Kirgistanu jako kraju chylącego się ku upadkowi niczym Somalia,
który podzielą między siebie dwaj silniejsi sąsiedzi – Uzbekistan i Kazachstan,
wytykano Kirgizom organiczną niezdolność ich elity rządzącej do rozwiązywania
problemów kraju, anarchizację społeczeństwa i brak perspektyw rozwojowych82.
sty. Rząd gwarantuje jej wyłączne prawo importu gazu naturalnego oraz pełną i terminową opłatę za
gaz przez budżetowych konsumentów. Ma też wyznaczyć taką cenę za gaz, by dać przedsiębiorstwu
się rozwijać. Taryfy na międzynarodowy tranzyt gazu i jego przechowywanie w podziemnych zbiornikach Gazprom ustanawia sam, odsuwając kirgiską stronę od mieszania się do tych kwestii. Oficjalny
Biszkek gwarantuje też obronę inwestycji przed ekspropriacją i nacjonalizacją, a także swobodny wywóz zagranicę płatności związanych z inwestycjami rosyjskiej kompanii. Po upływie 25 lat Kirgistan
może odkupić przedsiębiorstwo na zasadach komercyjnych. Por. także A. Kalybekova, Kyrgyzstan: Is
Gazprom Deal a Blessing or Curse for Bishkek?, „Euroasianet.org”, 31.07.2013, www.eurasianet.org/
node/67327, dostęp: 08.2013 r.
79
Zgłoszono m.in. wątpliwości w sprawie poprawności oszacowania długów firmy, uzasadniającej
oddanie jej za bezcen, brak wpływu władz kirgiskich na kształtowanie cen gazu dla krajowych odbiorców, oddanie Gazpromowi dwóch nowych złóż gazu oraz 40 ha ziemi z prawem przekazania jej stronie
trzeciej oraz brak sprecyzowania warunków przejęcia przedsiębiorstwa przez Kirgistan po 25 latach.
80
B. Asanov, Oppoziciâ protiv prodažy Rossii gazovogo hozâjstva, „IA 24.kg”, 18.11.2013, dostęp: 11.2013 r.
81
Cyt.za: D. Trilling, Kyrgyzstan: Parliament Resists Russia’s Purchase of Key Gas Asset, „Euroasianet.org”, 20.11.2013, www.eurasianet.org/node/67779, dostęp: 12.2013 r.
82
Por. np. N. Rysmambet, A. Grozin, „Bandokratiâ” možet prevratit’ Kirgiziû v „piratskuû
respubliku”, „Stanradar.com”, 3.12.2013, http://www.stanradar.com/news/full/6216-andrej-grozinbandokratija-mozhet-prevratit-kirgiziju-v-piratskuju-respubliku.html, dostęp: 12.2013 r.; M. Kolerov, Èkonomika Kyrgyzstana besplodna, „Stanradar.com”, 10.10.2013, http://www.stanradar.com/
39
Radzisława Gortat
Reakcja kirgiskich władz była równie niespodziewana, co pierwszy śnieg,
który 20 listopada przykrył ulice Biszkeku. Rankiem aresztowano deputowanego
Keldibekowa i oskarżono go o korupcję oraz przekroczenie uprawnień służbowych na trzech stanowiskach: w trakcie pełnienia funkcji dyrektora Funduszu
Socjalnego w 2005 roku, szefa Państwowej Służby Podatkowej w 2007 roku oraz
przewodniczącego parlamentu w roku 201183. Jeśli stawiane Keldibekowowi zarzuty zostaną udowodnione, grozi mu 10 lat więzienia. Punkt ciężkości medialnych komentarzy przeniósł się przy tym na żądanie, aby Keldibekow wyjaśnił,
jak zdobył swój imponujący majątek, skoro przez 20 lat był urzędnikiem państwowym84. Opozycja podkreślała, że tego typu zarzuty można przedstawić wielu
liderom partii SDPK, Ar Namys i Ata Meken, zasiadającym w ławach rządowych,
a także premierowi Satybaldijewowi.
Jednakże pociągnięcie to przyniosło zamierzony skutek: Dżogorku Kenesz zaakceptował umowę z Gazpromem. Po pierwszym czytaniu głosowało za nią 65 deputowanych, przeciwko opowiedziało się 15 osób, w tym kilku deputowanych
z koalicji rządzącej. Drugie i trzecie czytanie, przeprowadzone w dniu 11 grudnia
dało jeszcze lepszy wynik: 78 głosów „za” 85. W ten sposób Gazprom, posiadający
już monopol na dostawę paliw do Kirgistanu, stał się również monopolistą w dziedzinie dostaw gazu.
Implikacje aresztowania Keldibekowa
Niezależnie od zasadności postawionych Keldibekowowi zarzutów, co ma
rozstrzygnąć sąd, jego areszt miał wyraźnie polityczny charakter w kontekście
przygotowań do zmiany mera Oszu oraz przyszłych wyborów parlamentarnych.
W przeciwieństwie do Taszyjewa, ten 43-letni deputowany cieszył się pewnym
uznaniem w elicie rządzącej za swoje umiarkowanie, wiedzę ekonomiczną i talenty dyplomatyczne. Po wyeliminowaniu trójki liderów tej partii, Keldibekow
urastał do rangi naturalnego przywódcy opozycji oraz lidera frakcji parlamentarnej
Ata Dżurt. Jego uwięzienie spolaryzowało opinię publiczną. Niektórzy uznali to
za widomy dowód, że Atambajew rzeczywiście chce walczyć z korupcją i nie ma
dla niego „świętych krów”. Inni uważali ją za przejaw wybiórczego stosowania
prawa na zlecenie prezydenta, które bezszmerowo wypełnia prokurator generalny
news/full/5077-modest-kolerov-ekonomika-kyrgyzstana-besplodna.html, dostęp: 10.2013 r.; A. Grozin, Za Kyrgyzstanom zakrepilsâ imidž central’noaziatskogo Somali, „Stanradar.com”, 9.10.2013,
http://www.stanradar.com/news/full/5089-andrej-grozin-za-kyrgyzstanom-zakrepljaetsja-imidzhtsentralnoaziatskogo-somali.html, dostęp: 10.2013 r.
83
Š. Erkin uluu, Zaderžan Achmatbek Keldibekov, „Radio Azattyk”, 21.11.2013.
84
Zwolennicy Keldibekowa twierdzą, że jeszcze przed objęciem pierwszej funkcji państwowej
dyrektora Funduszu Socjalnego był on człowiekiem majętnym, co zawdzięcza swojej żonie, która
jest prywatnym przedsiębiorcą. Sam też krótko zajmował się biznesem w 2007 roku, jak przyznał
w jednym z wywiadów .
85
Parlament Kyrgyzstana podderžal prodažu OAO „Kyrgyzgaz” rossijskomu OAO „Gazprom”
za $1, „IA 24.kg”, 11.12.2013, dostęp: 12.2013 r.
40
Aida Saljanowa. To już siódmy deputowany tej partii na jej celowniku86. Oburzeni
zwolennicy Keldibekowa dowodzili, że władze łamią w ten sposób prawo zakładające domniemanie niewinności, brutalnie eksploatując kompleksy zbiedniałego
społeczeństwa we własnych celach87.
Dalsze wydarzenia toczyły się już wedle standardowego w Kirgistanie wzorca:
w rejonie ałajskim, skąd Keldibekow pochodzi, rozpoczęły się lokalne protesty.
Przez kilka dni blokowano drogę Osz–Irkesztam, domagając się jego zwolnienia.
Potem blokadę zdjęto, prosząc o zamianę więzienia na areszt domowy. Władze
zignorowały akcje protestacyjne, uznając je za typowy przejaw rodowej i ziomkowskiej solidarności. Liczyły, że wkrótce się zakończą – przy ograniczonej interwencji milicji88.
Jednak po tygodniu, 2 grudnia 2013 roku, odbył się w Oszu wielki całodniowy
wiec zwolenników Keldibekowa, który zgromadził ponad pięć tysięcy ludzi. Na
wiecu wystąpił mer miasta Melis Myrzakmatow, który wyraził solidarność z uwięzionym89. Władze natychmiast wykorzystały ten fakt do dymisji nieposłusznego
mera90. Równocześnie premier odwołał również Isę Omurkułowa, mera Biszkeku
na jego własną prośbę złożoną poprzedniego dnia.
Dymisja Omurkułowa miała usatysfakcjonować armię krytyków, którzy wytykali prezydentowi, że na celowniku prokuratora generalnego znajdują się tylko
przedstawiciele opozycji, podczas gdy proprezydencka SDPK wychodzi z batalii
antykorupcyjnych nietknięta. „Jeśli Atambajew rzeczywiście chce walczyć z korupcją, powinien zacząć od swojego środowiska” – powtarzali jak mantrę przedstawiciele opozycji, ale także niektórzy eksperci z otoczenia prezydenta91. Media
wymieniały nazwiska kluczowych postaci, którzy mają na swym koncie podejrzane operacje: poza premierem Satybaldijewem, znajdował się na niej Asylbek Dżeenbekow, przewodniczący parlamentu, który sprywatyzował biszkecką wytwórnię
86
Zaderžanie Keldibekova – političeskij zakaz?, „Aczyk Sajasat plus”, 29.11.2013, http://www.
gezitter.org/politic/25854_zaderjanie_keldibekova_-_politicheskiy_zakaz/, dostęp: 12. 2013 r.
87
Ž. Parmankulov, Таbyldy Akerov, političeskij analitik: Chotim my ili ne chotim, no u prezidenta
net avtoriteta na ûge, „Aczyk Sajasat plus”, nr 44, 6.12.2013, s. 10–11, http://www.gezitter.org/interviews/26075_tabyildyi_akerov_politicheskiy_analitik_hotim_myi_ili_ne_hotim_no_u_prezidenta_net_avtoriteta_na_yuge/_, dostęp: 12.2013 r.
88
Już po odwołaniu blokady „nieznani sprawcy” zdemolowali trzy jurty przy wspomnianej drodze, ustawione przez organizatorów protestu. W obronie Keldibekowa wystąpił Taszyjew, znajdujący
się poza oficjalną polityką. Kilka dni później aresztowano jego 19-letniego syna pod zarzutem próby
kradzieży kół z zaparkowanego na ulicy samochodu.
89
Internauci sugerowali, że wiec zorganizował sam Myrzakmatow na prośbę żony Keldibekowa,
która zapłaciła za to 15 tysięcy dolarów, gdy uznała, że własnymi siłami nie jest w stanie zmobilizować wystarczajaco skutecznych akcji protestacyjnych.
90
Ustawa o samorządach zakazuje urzędnikom municypalnym uczestnictwa w akcjach politycznych.
91
Wybiórczość walki z korupcją dobrze obrazuje artykuł: M. Niâzova, A. Otorbaeva, Korrupciâ.kg: Svoi i čužye?, „IA 24.kg”, 22.11.2013, www.centrasia.ru/newsA.php?st=1385152320, dostęp:
12.2013 r.
41
Radzisława Gortat
likierów oraz bank, wicepremier Sarpaszew92, współwłaściciel firm budowlanych,
które wygrywają wszystkie przetargi na prace remontowe, Isa Omurkułow, mer
Biszkeku, oskarżany od 2011 roku m.in. o bezprawne przekazywanie gruntów
miejskich pod prywatne budownictwo93. Trudno stwierdzić czy lista ta rzeczywiście obejmuje najbardziej skorumpowanych polityków, czy raczej jest przejawem
wpływów medialnych innych znaczących grup polityczno-biznesowych, które intensywnie zabiegają o wyeliminowanie tych właśnie osób, by zająć ich miejsca
w elicie władzy. Nie można wykluczyć, że ta lista była uzgodniona z prezydentem,
który chce się pozbyć niektórych polityków, jak sugeruje jeden z publicystów94.
Jest rzeczą symptomatyczną, że w publikacjach tych zupełnie pomijany był np.
raport komisji parlamentarnej w sprawie skandalicznego uwolnienia z więzienia
Aziza Batukajewa w kwietniu 2013 roku, w którym domagano się dymisji prokuratora generalnego i innych wysokich urzędników państwowych95. W tym miejscu
odnotujmy, że listy skorumpowanych urzędników obejmują też merów mniejszych
miast oraz lokalnych polityków96. Obóz władzy ugiął się pod ciężarem tej krytyki
i poświęcił osobę stołecznego mera.
3 grudnia prokuratura wszczęła śledztwo przeciwko Omurkułowowi w sprawie
przekroczenia uprawnień przy wyznaczaniu granic jednego z parków i przekazaniu
działek ziemi na inne cele97. Oskarżenie sformułowano miękko, by w stosownym
momencie można było go uniewinnić lub przeciągać sprawę do czasu bliskiego
92
Sprawę Sarpaszewa rozpatruje komisja parlamentarna. W toku jej prac ustalono, że osiem firm,
związanych z Sapraszewem i jego rodziną, wygrało aż 79 przetargów w ciągu ostatnich czterech lat.
Zamówienia w większości odnosiły się do sfer działalności podległych wicepremierowi. Prawo zabrania urzędnikom państwowym posiadać firmy lub być ich akcjonariuszami. Tymczasem Sarpaszew
od 6 grudnia 2012 do 15 lutego 2013 był współwłaścicielem firmy „Gradient”, która – poza wspomnianymi już przetargami na roboty budowlane – dostarczała smary do kopalni „Kumtor”. Raport
komisji parlamentarnej ma być gotowy w ciągu 3 miesięcy. Jej przewodniczący Makmat Sabirow
uważa, że Sarpaszew powinien podać się do dymisji. Na uwagę zasługuje fakt, że premier Satybaldijew zanegował zasadność tych zarzutów w odniesieniu do siebie oraz Sarpaszewa, uznawszy je za
przejaw walki politycznej. Zob. Satybaldiev. Prâmaâ reč (polnaâ versiâ interv’û), „Radio Azattyk”,
22.12.2013, http://rus.azattyk.org/content/kyrgyzstan_exclusive_interview_prime_minister_satybaldiev_dec_10_2013/25195965.html, dostęp: 12.2013 r.
93
Przyzwolenie dał sam prezydent, który na posiedzeniu Rady Bezpieczeństwa i Obrony 4 listopada 2013 roku przykazał, by walka z korupcją nie była prowadzona wybiórczo i dodał, że „jeśli
trzeba, to zmuście do odpowiedialności za rozkradzione mienie członków mojej partii”. Zob. Teper’
načnut sažat’ socdekov?, „Žany Agim”, 8.11.2013, S. Askarov, V Kyrgyzstane načalas’ „začistka”
èlit, „Regiony.KG”, 4.11.2013, http://www.region.kg/index.php?option=com_content&view=article&id=869:-lr-&catid=28:bezopasnost&Itemid=35, dostęp: 12.2013 r.
94
Т. Asanov, Načalas’ li vnutrennaâ bor’ba klanov iz okruženiâ Atambaeva..., „KyrgyzToday.kg”,
19.11.2013, http://www.gezitter.org/politic/25533/, dostęp: 11.2013 r.
95
D. Podolskaâ, Erkinbek Alymbekov: Pravitel’stvo otkazalos’ ispolnât’ postanovlenie parlamenta o privlečeniû k otvetstvennosti vinovnych osvoboždenii Aziza Batukaeva. „IA 24.kg”, 24.09.2013,
dostęp: 12.2013 r.
96
Den’ 19 dekabrâ: Mèry-kočeviki goroda Biškek, „CA-NEWS”, 19.12.2013, ca-news.org/news:
1092589, dostęp: 12.2013 r.
97
B. Kolbaev, Delo Omurkulova: Balansa radi?, „Radio Azattyk”, 3.12.2013, http:/kloop.kg,
dostęp: 12.2013 r.
42
przedawnienia ścigania inkryminowanych mu czynów. Isa Omurkułow zrozumiał
przypisaną mu rolę i 4 grudnia sam podał się do dymisji. Pozwoliło to prezydentowi Atambajewowi wydać wielce emocjonalne oświadczenie, że w walce z korupcją nie będzie zważał na krewnych, przyjaciół czy współpracowników: „Możliwe,
że stracę swoich bliskich, lecz nie popuszczę tym, którzy grabią państwo i naród”.
Pytaniem otwartym pozostaje, czy jest to wyraz rzeczywistej determinacji w walce
z tą plagą, czy tylko zabiegiem wizerunkowym98. Dymisja Omurkułowa została
przyjęta obojętnie.
W tym czasie w Oszu na centralnym placu gromadziły się coraz większe tłumy
z poparciem dla zdymisjonowanego mera. Jednakże 7 grudnia w obecności ponad
pięciu tysięcy zwolenników Myrzakmatow podziękował premierowi za dymisję
i oświadczył, że ją przyjmuje. Jednocześnie stwierdził, że „w imię kirgiskiego narodu wystartuje w wyborach i ponownie zostanie merem, gdyż naród go popiera”.
12 grudnia 2013 prezydent Atambajew podpisał ustawę o statusie Biszkeku i Oszu,
co umożliwiło przeprowadzenie wyborów merów obu miast. Termin elekcji odsunięto do 15 stycznia 2014 roku, by mieć czas na niezbędne przygotowania. Chodziło przede wszystkim o pozbawienia Myrzakmatowa większości w radzie miejskiej.
Nie było to specjalnie trudne, gdyż popierająca go koalicja posiadała tylko przewagę jednego głosu. W tym celu rada polityczna partii „Zamandasz”, współpracująca w stołecznym magistracie z SDPK, odwołała swego jedynego przedstawiciela z rady miejskiej Oszu, na co pozwoliła nowa wersja ustawy „O samorządzie
lokalnym”, przyjęta 16 października 2013 roku. Wywarto też skuteczną presję na
trzech innych deputowanych, by zmienili front lub wyjechali zagranicę, co spowodowało, że koalicja większości zmieniła się w koalicję mniejszości parę dni przed
głosowaniem. W konsekwencji Myrzakmatow przegrał wybory stosunkiem 19 do
25 głosów, oddanych na jego konkurenta.
Podkreślić warto, że elekcja mera odbywała się w asyście dużych oddziałów
milicji zgromadzonych wokół magistratu oraz paru tysięcy zwolenników Myrzakmatowa, stojących na placu za milicyjnym kordonem. Nie chodziło mu zapewne
o wszczynanie burd. Jego stronnicy stanowili raczej gwarancję bezpieczeństwa,
że nie zostanie aresztowany zaraz po przegranym głosowaniu. Myrzakmatow wyszedł do nich po swej porażce, ale wiec został przeniesiony na przedmieście Oszu,
gdzie ex-mer go rozwiązał po złożeniu obietnicy, że wznowi walkę za jakiś czas.
W ten sposób zniknęło niebezpieczeństwo rozruchów w południowej stolicy, mogących przerodzić się w starcia etniczne, czym straszono wcześniej. Wydaje się, że mobilizacja zwolenników Melisa Myrzakmatowa przeciwko Akmamatowi Kadyrajewowi,
nowemu merowi Oszu jest mało prawdopodobna, gdyż Myrzakmatow mierzy wyżej99.
98
B. Kulova, Priezident Almazbek Atambaev ob’âvil vojnu korruppcii. Budet li ona dovedena do
konca?, „Żany Ordo”, 6.12.2013, http://www.gezitter.org/politic/26098_prezident_almazbek_atambaev_obyyavil_voynu_korruptsii_budet_li_ona_dovedena_do_kontsa/, dostęp: 01.2014 r.
99
Tuż po dymisji ze stanowiska mera Myrzakmatow i Bakyt Torobajew, lider partii Ogunu, która wyłamała się z Respubliki, podpisali porozumienie o zjednoczeniu i ujawnili, że chcą wystawić
wspólną listę w wyborach parlamentarnych.
43
Radzisława Gortat
44
Nastawia się raczej na zdobycie mandatu Dżogorku Kenesza w nowych wyborach
parlamentarnych niż pragnie odebrać stanowisko mera południowej stolicy człowiekowi wskazanemu przez Biszkek.
Zaskoczeniem była natomiast sama postać nowego mera. Kadyrbajew był bowiem nie tylko bliskim współpracownikiem Bakijewa, ale także czynnym przeciwnikiem sił, które go obaliły – czyli także Almazbeka Atambajewa. W maju
2010 roku Kadyrbajew podjął próbę usunięcia gubernatora obwodu oszyńskiego,
mianowanego w kwietniu przez Rząd Tymczasowy i próbował zająć jego miejsce. Zagarnięcie administracji obwodowej jednak się nie powiodło. Potem został
zastępcą Satybaldijewa w osławionej Dyrekcji Odbudowy Oszu i Dżalalabadu.
Podobnie, jak Myrzakmatow, wywodzi się ze środowiska kupców bazarowych,
ciążą na nim podobne podejrzenia o korupcję i inne machinacje. Jest tylko, jak
stwierdził Edil Bajsalow, mniej zdolny i doświadczony niż Myrzakmatow. Jeśli
ma rację, to zmiana mera Oszu była przysłowiową „zamianą siekierki na kijek”.
Niemniej miała jedną niepodważalną zaletę. Atambajew pozbył się w ten sposób
głównego problemu, jakim był niepokorny mer południowej stolicy, który niejednokrotnie oświadczał, że „decyzje Biszkeku nie mają mocy sprawczej w Oszu”.
Potrafił trzasnąć drzwiami i opuścić posiedzenie rządu, gdy go krytykowano.
Nikt wcześniej nie pozwalał sobie na takie afronty wobec centrum i wielu to
imponowało. Pozbawienie go piastowanej funkcji stanowiło też sukces Atambajewa w „czyszczeniu” sceny politycznej ze znaczących postaci przed kolejnymi
wyborami powszechnymi.
Wybory mera Biszkeku nie były tak wielkim wyzwaniem, gdyż obóz rządzący
miał większość w radzie miejskiej. Niemniej i tu zapowiadała się ostra rywalizacja.
Chęć objęcia stanowiska mera stolicy sygnalizował były premier Omurbek Babanow, a także Askar Sałymbiekow, właściciel największego bazaru w stolicy, który
założył w tym celu nową partię Trud. Jednakże szybko okazało się, że ani ci dwaj
pretendenci, ani liderzy innych partii, reprezentowanych w radzie miejskiej stolicy,
nie odważyli się stanąć w szranki wyborcze, gdy SDPK zgłosiła swego kandydata
w osobie Kubanyczbeka Kułmatowa. To ewidentny dowód, iż Atambajew zyskał
silną pozycję na scenie politycznej i może szachować działania innych wpływowych aktorów politycznych. W rezultacie Kułmatow pozostał jedynym pretendentem na urząd mera. Zagłosowało za nim 41 z 43 deputowanych rady miejskiej; dwa
głosy uznano za nieważne. „Wybory odbyły się pod dyktando władz” – głosił tytuł
jednego z komentarzy prasowych. Na uwagę zasługuje także biografia polityczna
nowego mera. Kułmatow jest synem wysokiego kirgiskiego dostojnika z czasów
sowieckich. Urodził się we Frunze, ale uczył się i przez wiele lat pracował w Rosji, w tym jako pracownik konsulatu FR w Szwecji. Po powrocie do Kirgistanu
w drugiej połowie lat 90. zajmował się biznesem, by w 2006 roku objąć funkcję
szefa służby celnej, potem gubernatora obwodu czujskiego, a następnie doradcy
prezydenta Atambajewa. Publicyści sugerują, że wspierał go finansowo, gdyż posada w służbie celnej, którą ocalił w 2010 roku dzięki Atambajewowi, należała do
najbardziej lukratywnych w państwie. Kułmatow uważany jest za człowieka ściśle
Finalizacja Memorandum
Dopiero po pomyślnym przeprowadzeniu wyborów merów obu stolic rząd
zdecydował się poddać pod głosowanie parlamentu ostateczny projekt umowy
z Centerrą. Nastąpiło to 6 lutego 2014 roku. Memorandum zakładało ważność
wszystkich punktów kontraktu z 2009 roku oraz przewidywało restrukturyzację
Kumtoru w kierunku stworzenia nowego wspólnego przedsiębiorstwa wedle zasady 50/50. Zawierało też klauzulę głoszącą, że po 2026 roku Kirgistan będzie
mieć prawo do zwiększenia swych udziałów do 67% na zasadach komercyjnych.
Dodano też kilka szczegółowych regulacji, dotyczących eksploatacji złoża100.
Premier Satybaldijew argumentował, że lepszych warunków nie sposób było
wynegocjować i zadeklarował, że gotów jest ustąpić ze swego stanowiska na rzecz
każdego, kto tego dokona. Jednakże przeciw memorandum opowiedziało się trzech
ministrów jego rządu, nominowanych przez Ata Meken, a także cała frakcja parlamentarna tej partii oraz frakcja koalicyjnej Ar Namys. Projekt poparła tylko proprezydencka frakcja SDPK. Opozycyjna Respublika, będąca również przeciwniczką
nowej umowy, zaczęła zbierać podpisy pod wnioskiem o dymisję premiera, uzyskując prawie 50 podpisów deputowanych różnych partii. Deputowany Ałymbekow
z Ata Meken zagroził, że odda mandat, jeśli parlament przegłosuje memorandum.
Wydawało się, że pat w sprawie Kumtora się przedłuży, zaś w miejsce akceptacji
memorandum na porządku dnia stanie tworzenie nowej koalicji rządowej.
W tej sytuacji zarządzono długą przerwę w obradach, w której toczyły się
nieformalne targi premiera z liderami frakcji i poszczególnymi deputowanymi
oraz ponowne obrady frakcji. Wedle relacji prasowych użyto szantażu, obietnic
i zachęt materialnych. W rezultacie frakcja Ata Dżurt projekt poparła, tylko 7 jej
członków wypowiedziało się przeciwko memorandum. Kluczowe znaczenie dla
losu Satybaldijewa miała jednak zmiana frontu przez Ar Namys. Feliks Kułow
zdecydował się poprzeć memorandum w zamian za odwołanie przez premiera
Erlana Saparbajewa, szefa Państwowej Służby Rejestracyjnej, który naraził się
mu przez odmowę zlecania usług określonym firmom oraz nazbyt samodzielne nominacje kadrowe. Inna rzecz, że sukces Kułowa też nie był pełny, gdyż
nie zdołał on wymusić na premierze mianowania na to stanowisko wskazanego
przez siebie człowieka101.
Ostatecznie za memorandum z Centerrą opowiedziało się w głosowaniu
60 deputowanych z 95 obecnych na sali, zaś 35 głosowało przeciw. Wśród tych
związanego z Moskwą, ma rosyjski paszport i powiązania z FSB, datujące się od
lat 90. W Biszkeku panuje opinia, że może być sukcesorem Atambajewa na stanowisku prezydenta, gdy dobiegnie kresu jego jedyna 6-letnia kadencja.
100
Û. Kostenko, D. Podolskaâ, Žogorku Keneš podderžal restrukturizaciû „Kumtora”, „IA 24.kg”,
6.02.2014, http://www.24kg.org/parlament/171414-zhogorku-kenesh-podderzhal-restrukturizaciyu.
html, dostęp: 02.2014 r.
101
Den’ 10 fevralâ: očerednye žertvy korrupcii, „Akipress”, 10.02.2014, www.kg.akipress.org/
news:592401, dostęp: 02.2014 r.
45
Radzisława Gortat
ostatnich była cała frakcja Ata Meken, składająca się z 16 deputowanych, 10 deputowanych Respubliki, 6 deputowanych Ata Dżurt, 2 deputowanych Ar Namys
oraz jeden przedstawiciel SDPK w osobie Ismaila Isakowa. W ten sposób premier
Satybaldijew, znajdujący się na progu dymisji, okazał się formalnym zwycięzcą
batalii o Kumtor i utrzymał się u władzy. W końcowym przemówieniu stwierdził,
że „gdyby decyzja parlamentu zapadła przed końcem roku, Kirgistan zyskałby
80 mln dolarów zysku”102. Ałymbekow z Ata Meken, zgodnie z zapowiedzią, złożył mandat parlamentarny.
Wielu spodziewało się, że po porażce w głosowaniu frakcja Ata Meken opuści
koalicję rządową. Jednakże Omurbek Tekebajew oświadczył, że jego partia pozostanie w koalicji i będzie walczyć o zmianę decyzji w sprawie Kumtoru w jej
w ramach. Dla jednych była to oznaka, że lider najstarszej partii nie jest gotowy
do wyborów i woli przygotować się do nich w ławach rządowych. Dla innych
była to zapowiedź nowej batalii o wysadzenie premiera z siodła przy okazji rozpatrywania raportu komisji parlamentarnej w sprawie nadużyć Generalnej Dyrekcji
Odbudowy Oszu i Dżalalabadu. Jeśli to się nie powiedzie, nie można wykluczyć,
że Tekebajew zdecyduje się jednak na opuszczenie koalicji, co przesądzi los rządu
Satybaldijewa.
Niezależnie od tego, jak potoczą się losy premiera, przed władzami Kirgistanu
stoi o wiele ważniejsze zadanie: praktyczna realizacja memorandum o powołaniu
wspólnej kirgisko-kanadyjskiej spółki, eksploatującej złoża w Kumtor. Wiele ustaleń w tej kwestii jest niejasnych i wymaga uszczegółowienia. Dotychczas nikły
w sporach wokół magicznej formuły podziału zysków, rozbudzając nadzieje na
zapewnienie krajowi prosperity poprzez zwiększenie dochodów z tego przedsiębiorstwa. To może okazać się trudne do realizacji z wielu względów. Akceptacja
memorandum przez parlament jest tylko pewnym etapem batalii o Kumtor, a nie
zamknięciem tej kwestii.
Konkluzje
Dwuletni spór o kopalnię złota w Kumtorze doprowadził do powstania jakościowo nowego zjawiska, jakim było upublicznienie warunków kontraktu z kanadyjską firmą oraz otwarte negocjacje nad jej nowym kształtem. Ponad rok zajmował
się tym rząd, parlamentarzyści i opinia publiczna. Ten niewyobrażalny za Akajewa proces jest przejawem większej demokratyzacji życia politycznego Kirgistanu
oraz konkurencji politycznej w ramach parlamentarno-prezydenckiego systemu
politycznego. Można traktować go jako objaw rodzenia się publicznej polityki.
Zarazem proces ten miał chaotyczny przebieg, obfitując w nieoczekiwane zwroty,
blefy i przetargi. W komentarzach prasowych padło morze krytycznych słów pod
adresem deputowanych, którzy wykorzystywali tę kampanię we własnym intere102
D. Podolskaâ, Žantoro Satybaldiev: Esli by memorandum po „Kumtoru” byl odobren ešče do
novogo goda, Kyrgyzstan polučil by 80 mln dolarov pribyli, „IA 24.kg”, 6.02.2014, http://www.24kg.
org/parlament/171409-zhantoro-satybaldiev-esli-by-memorandum-po.html, dostęp: 02.2014 r.
46
sie, zapominając o interesie kraju i poczuciu odpowiedzialności. W tym kontekście
krytykowano również parlamentarną formę rządów. Było w tym wiele przesady,
gdyż polityzacja kwestii Kumtoru i instrumentalny stosunek do niej przejawiali nie
tylko deputowani, ale także członkowie rządu i lokalna społeczność. O ostatecznej
decyzji przesądziły nieformalne targi w łonie elit politycznych, kierujących się
własnymi ambicjami i bieżącymi kalkulacjami. To specjalnie nie zaskakuje w warunkach pluralistycznej polityki rywalizacji-kooperacji, znanej także z polskiego
podwórka.
Meandry gier politycznych wokół Kumtoru, zanalizowane w tym studium, ukazały też pułapkę, w jaką wpadli aktorzy polityczni w Kirgistanie, rozbudzając emocje narodowe wokół tej biznesowej kwestii. Burze polityczne inicjowane przez
przeciwników kontraktu z Kanadyjczykami we wszystkich formach (mityngi, zamieszki, głosowanie deputowanych przeciwko memorandum) okazały się w sumie
korzystne dla Kirgistanu, gdyż pozwoliły wywrzeć pozaprawną presję na Centerrę,
by zgodziła się na renegocjację umowy w sprawie Kumtoru bez odwoływania się
do międzynarodowych sądów. Przy okazji prezydent wyeliminował swych głównych rywali ze sceny politycznej oraz zdyscyplinował koalicję rządową i tym samym umocnił własną pozycję na scenie politycznej.
Jednakże relatywny sukces obu tych zabiegów okazał się problematyczny już
po zawarciu kompromisu z Centerrą, gdyż skala rozbudzonych emocji utrudniała
skonsumowanie go bez strat wizerunkowych. Dlatego Atambajew groził rozwiązaniem parlamentu, by zdyscyplinować elitę polityczną, a zarazem odciągał poddanie ostatecznej wersji kontraktu pod głosowanie parlamentu do czasu uzyskania przewagi politycznej na innych polach. W finale dwie trzecie deputowanych
opowiedziało się za umową. Zarazem długa i turbulentna droga do porozumienia
z Centerrą rozbroiła potencjał buntu, generowany przez tę kwestię tak dalece, że
kontrowersyjny kontrakt nie wywołał już protestów społecznych.
Nie sposób w tej chwili przesądzić, na ile głosowanie przeciwko umowie
z Centerrą przyniesie profity polityczne oponentom kontraktu. Sondaż przeprowadzony w obwodzie issykkulskim we wrześniu 2013 roku pokazał, że większość
mieszkańców obwodu, w którym znajduje się kopalnia, ma pozytywny stosunek
do Kumtoru103. Może to oznaczać, iż głosowanie przeciwko memorandum nie
znajdzie większego uznania w oczach wyborców tego obwodu ani w innych regionach kraju. Jeśli ten wniosek jest słuszny, to nie można wykluczyć, że Ata Meken
zdecyduje się na opuszczenie koalicji rządowej, by obalić rząd Satybaldijewa. Pozwoliłoby to Tekebajewowi na prowadzenie batalii o głosy na szerszej podstawie
niż tylko sprzeciw wobec restrukturyzacji tej firmy. Zaznaczyć wypada, że tylko
Ata Meken zachowała resztki wizerunku partii mogącej stanowić alternatywę dla
SDPK. Reszta ugrupowań jest na tyle amorficzna i bezideowa, że strategiczne kalkulacje, związane z określonym stanowiskiem politycznym, nie mają w ich kontekście żadnego znaczenia.
103
Na pytanie jaki jest pana/pani stosunek do kompanii Kumtor uzyskano wynik 4,3 na pięciopunktowej skali (Sondaż El Pikir, przeprowadzony we wrześniu 2013 roku, wyniki w posiadaniu autorki).
47
Radzisława Gortat
Otwarte pozostaje również pytanie, na ile prezydent Atambajew pójdzie za
ciosem i wykorzysta zdobytą przewagę dla instytucjonalnego wzmocnienia swej
pozycji na scenie politycznej w przedterminowych wyborach parlamentarnych.
Eksperci szacują, że proprezydencka SDPK mogłaby pokusić się o zdobycie większości w legislatywie do pułapu określonego w ustawie zasadniczej (nie więcej niż
60% mandatów dla jednej partii, niezależnie od liczby oddanych na nią głosów).
Sprzyja temu brak gotowości innych partii do stanięcia w szranki wyborcze, a także przewaga w dostępie do zasobów administracyjnych. SDPK może też zdyskontować na swą korzyść znaczną popularność, jaką zdobył ostatnio Atambajew,
„aresztując” kluczowe postaci ze świecznika w ramach kampanii antykorupcyjnej104. O tym, że przebudowa sceny parlamentarnej tą drogą jest poważnie brana
pod uwagę, świadczy wypowiedź samego Atambajewa, który na dorocznej konferencji podsumowującej rok 2013 nazwał SDPK „partią prezydencką” i powiedział,
iż żałuje, że ma ona zbyt mało miejsc w parlamencie. Inaczej znacznie szybciej
zaprowadziłby porządek w kraju105. Wreszcie, obecny prezydent Kirgistanu, w odróżnieniu od poprzedników, nie ma prawa ubiegania się o drugą kadencję, więc
posiadanie instytucjonalnego zaplecza w parlamencie jest dla niego kluczowe, jeśli nie chce odejść na polityczną emeryturę po zakończeniu kadencji prezydenckiej. Skuteczność, z jaką Atambajew wykorzystał batalię o Kumtor i Kyrgyzgaz do
zmniejszenia wpływów wszystkich znaczących polityków, uwiarygodnia tę perspektywę. W końcu do wzmocnienia roli prezydenta i zbudowania hierarchicznego
modelu władzy na rosyjską modłę zachęcają Atambajewa kremlowscy politycy,
którzy niechętnie patrzą na kirgistańską „mityngokrację” i perspektywę układania
się z wieloma politykami i ośrodkami władzy. Kreml chciałby mieć oczyszczone
pole, by po odejściu Amerykanów z Manasa w lipcu 2014 roku, przekształcić Kirgistan w centrum swej dominacji militarnej w regionie106.
Jednakże perspektywa przyśpieszonych wyborów parlamentarnych obciążona
jest też sporym ryzykiem w warunkach sfragmentaryzowanej elity Kirgistanu i jego
parlamentarno-prezydenckiego systemu politycznego. Kampanie antykorupcyjne mnożą przeciwników prezydenta w elicie politycznej, pokusa użycia środków
administracyjnych podczas kampanii wyborczej może być obosieczna, zaś niezakończony proces wymiany paszportów i rewizji spisów wyborczych nie stwarza
104
Prorządowi eksperci i dziennikarze przedstawiają go jako niezłomnego bojownika z korupcją,
prowadzącego samotną walkę z tą wielogłową hydrą – przy oporze urzędników i obojętności własnego
otoczenia. I wzywają do jego poparcia. Apele te znajdują pewien oddźwięk w społeczeństwie. Por. np.
A. Tynaev, Press-konferenciâ podustavšego Atambaeva, „Radio Azattyk”, 19.12.2013, http://rus.azattyk.mobi/a/kyrgyzstan_best_press_conference_azamat_tynaev/25205673.html, dostęp: 12.2013 r.
105
H. Fejne, Atambaev nazval SDPK „prezidenckoj partiej”, „Kloop.kg”, 16.12.2013, http;//kloop.kg/blog/2013/16/hronika-press-konferentsija-atambaeva – po-itogam-goda, dostęp: 12.2013 r.
106
Wedle rosyjskiego dziennikarza Arkadija Dubnowa, politycy kirgistańscy skarżą się, że od
czasu, gdy rząd Kirgistanu wręczył ambasadorowi USA oficjalną notę o wypowiedzeniu dzierżawy
lotniska Manas, „skończyła się rosyjska kurtuazja, a zaczął się brutalny dyktat”. Atambajew nie ma
ochoty na pełnienie li tylko roli marionetki, więc także z tych powodów chciałby wzmocnić swą
pozycję w obozie władzy.
48
warunków do przeprowadzenia przejrzystych wyborów, co – samo w sobie – może
generować protesty powyborcze i nową rewoltę. Kirgizi umieją to organizować.
Wydarzenia, rozgrywające się na Ukrainie od trzech miesięcy jeszcze bardziej
skłaniają do ostrożności. W końcu nie bez znaczenia jest i to, że nie udało się dotąd
przyjąć nowej ordynacji wyborczej. Część deputowanych, mająca świadomość,
że wiele bolączek kirgiskiego parlamentaryzmu wynika z braku więzi deputowanych z wyborcami, chciałaby przekształcić proporcjonalny system wyborczy tak,
by mandaty były przypisane do określonych okręgów wyborczych. Inni optują za
powrotem do mieszanego systemu wyborczego. Administracja prezydencka jest
przeciwna obu tym projektom, argumentując, że nasiliłoby to regionalizm. W tym
kręgu wysuwa się też sugestie podwyższenia progów wyborczych, zwiększenia
wpłat na fundusz wyborczy i innych zabiegów, mających ograniczyć liczbę partii,
zasiadających w parlamencie. Uzyskanie kompromisu w tej sprawie nie będzie
łatwe i zapewne zajmie sporo czasu.
Zaryzykowałabym zatem tezę, że jeśli nie zdarzy się coś nieprzewidzianego, to
perspektywa przyśpieszonych wyborów parlamentarnych straci na atrakcyjności.
Zastąpi ją raczej oczekiwanie na opuszczenie Manasa przez Amerykanów i zagospodarowywanie miejsca po nich w ścisłej współpracy z Rosją i, być może, z innymi partnerami. W tym kontekście nawet upadek rządu Satybaldijewa w przypadku
wycofania się Ata Meken z obecnej koalicji, nie musi prowadzić do nowej elekcji.
Może skutkować powstaniem nowej tymczasowej koalicji, która będzie rządzić
krajem do elekcji 2015 roku. W skrajnym przypadku może być to ta sama koalicja,
lecz z innym premierem.
Na zakończenie odnotujmy, że maraton zmagań politycznych o nowy kontrakt
z Kumtorem miał dwa skutki uboczne. Pierwszym z nich było upowszechnienie
się oddolnych protestów przeciwko zagranicznym inwestorom, którzy otrzymali
koncesje na wydobycie kopalin w Kirgistanie. Inicjowali je przedstawiciele lokalnej społeczności, czasem przy udziale władz lokalnych, konkurentów biznesowych lub elementów kryminalnych, którzy za pomocą blokad dróg lub zajęcia
sprzętu inwestorów chcieli wymusić na nich różnorakie koncesje (budowę drogi,
szkoły, zatrudnienie miejscowych mieszkańców itp.) lub zablokować inwestycję
rozpoczętą na „ich” terenie pod różnymi pretekstami. W 2013 roku akcje takie
miały miejsce w przypadku 18 inwestycji zagranicznych. Władze najczęściej nie
reagowały na te akcje lub posyłały milicję, by rozdzieliła skonfliktowane strony.
Podjęcie mediacji było rzadkim zjawiskiem. Świadczy to o utrzymującej się słabości oficjalnych władz w terenie.
Drugim ubocznym skutkiem długotrwałych walk o Kumtor było powstanie
zrewoltowanej enklawy „Saruustan” w pobliżu kopalni. Mieszkańcy wsi Saruu,
liczącej 3500 osób, zaprotestowali przeciwko tezie władz, iż kierują nimi elementy
kryminalne oraz domagali się zwolnienia osób aresztowanych we wrześniu i październiku, twierdząc, że są one torturowane. Po zajściach w Karakole i najazdach
obwodowej milicji na Saruu z inspiracji gubernatora Kaptagajewa, mieszkańcy
tej wsi zorganizowali konne oddziały samoobrony do patrolowania wsi, które po-
49
Radzisława Gortat
wstrzymały atak przysłanych milicjantów. Władze sugerują, że większość mieszkańców Saruu jest pasywna i nie bierze udziału w demonstracjach. Twierdzą, że
protesty są udziałem mniejszości, finansowanej przez Dżanysza Bakijewa i Danijara Usenowa z zagranicy107. Rzeczywistość jest chyba bardziej złożona.
Wydaje się, że mieszkańcy Saruu pojęli, że są kartą przetargową w rozgrywkach między władzą i opozycją, w której przypadła im rola „chłopca do bicia”.
Zdystansowali się więc od wysłanników Ata Dżurt i domagają się dymisji gubernatora Kaptagajewa oraz zaprzestania represji. Rolę pośrednika próbował odgrywać nowy rzecznik praw obywatelskich Bakyt Amanbajew, ale został oskarżony
o stronniczość108. W rezultacie ruch samoobrony wsi Saruu przybrał na sile109. Niektórzy publicyści sugerowali, by rozwiązać problem Saruustanu przez zaostrzenie
izolacji wsi: odcięcie jej wody, gazu, elektryczności, pozbawienie wypłat socjalnych etc. To raczej zaostrzy konflikt niż go złagodzi. Najbardziej zaskakujące jest
to, że enklawa buntu i niestabilności powstała na północy kraju, gdzie wcześniej
nie było ognisk zapalnych. Przy wszystkich odmiennościach, może odegrać podobną rolę, jak przypadek zrewoltowanego Aksy w roku 2002, który galwanizował przesłanki „tulipanowej rewolucji” w 2005 roku. Władze są tego świadome,
więc obok represji stosują też próby dialogu oraz stopniowo wypuszczają kolejnych aresztowanych. Niemniej, sąd w Biszkeku skazał na początku lutego na
7 lat więzienia dwóch mieszkańców Saruu podejrzewanych o próbę wymuszenia
w sierpniu 3 mln dolarów od dyrekcji Kumtoru. Toczą się również procesy siedmiu osób oskarżonych o udział w październikowych zajściach. Mają za zadanie
pokazać obecność państwa i jego aparatu represyjnego, które potrafi karać osoby
łamiące prawo. Takie podejście spotyka się z poparciem znacznej części obywateli.
Kwestia jest jednak na tyle spolityzowana, że trudno przypuszczać, by była jednoznacznie przyjęta przez opinię publiczną i skłoniła samych mieszkańców Saruu do
zaniechania protestów. Przyszłość pokaże, czy uda się z czasem zneutralizować ten
konflikt, czy stanie się on zarzewiem nowych akcji protestacyjnych na wiosnę bądź
w trakcie przyszłych wyborów parlamentarnych110.
Postscriptum
Sukces premiera Satybaldijewa w kwestii Kumtora nie zapewnił mu dalszego
trwania na stanowisku premiera. W końcu marca jego rząd obaliła decyzja partii
Ata Meken o wycofaniu się z koalicji rządowej. W jego miejsce Tekebajew prze107
Sekrety tandema Bakiev-Usenov... kyrgyzskie SMI, „Ajbat”, 19.01.2014, http://www.paruskg.
info/2014/01/19/93566, dostęp: 02.2014 r.
108
Den’ 11 Noâbrâ: Gosudarstvo otstupilo iz Saruu, vakium pritâgivaet mnogich. „Akipress”,
11.11.2013, kg.akipress.org/discus:586346/, dostęp: 11.2013 r.
109
W przeddzień ogłoszenia wyroku mieszkańcy Saruu zablokowali drogę Balykczy–Bokonbajew–Karakol, co jest kolejnym przestępstwem karnym. W marcu zorganizowali nawet protest na
głównym placu w Biszkeku.
110
Artykuł został ukończony w marcu 2014 roku, a w czerwcu dopisano doń ostatnią część –
postscriptum.
50
forsował na to stanowisko swego kandydata Dżoomarta Otorbajewa, sprawującego
dotąd urząd wicepremiera. Nowy rząd, powstały na początku kwietnia, nie stanowi jakościowej zmiany; tworzą go te same partie, co poprzednio, czyli SDPK,
Ar Namys i Ata Meken, w składzie rządu dokonano jedynie kosmetycznych zmian
kadrowych. Można mówić zatem o rutynizacji zmian na szczytach władzy w ramach systemu parlamentarno-prezydenckiego.
Jednocześnie umowa koalicyjna zawiera szereg nowych regulacji, dotyczących
funkcjonowania koalicji większości parlamentarnej i samego rządu111. Jasno wytyczono jego cel: wzmocnienie państwa oraz bezwarunkowa realizacja Narodowej
Strategii Ustawicznego Rozwoju na lata 2013–2017.
Pozycja samego premiera uległa wzmocnieniu, gdyż uzyskał on prawo weta wobec kandydatów na ministrów, zgłaszanych przez partie koalicyjne. Jednocześnie
obarczono go osobistą odpowiedzialnością za „restrukturyzację projektu Kumtor
zgodnie z wolą narodu”, zapewnienie krajowi nieprzerwanych dostaw energii i politykę taryf oraz przeprowadzenie uczciwych i przejrzystych wyborów do parlamentu, w tym doprowadzenie do końca operacji elektronicznej rejestracji wyborców z pełną bazą danych biometrycznych wszystkich obywateli powyżej lat 16.
W umowie koalicyjnej duży nacisk położono na stworzenie mechanizmu mającego zapewnić wpływ partii koalicyjnych na politykę rządu oraz spójność jego
działań. Po raz pierwszy nie ma w niej ustaleń o podziale stanowisk między partie
koalicyjne. Rozbudowano za to przepisy dotyczące działania trzech struktur koalicji rządowej: zgromadzenia deputowanych frakcji koalicyjnych, rady koalicji oraz
przewodniczącego koalicji. To one mają dbać o konsensualny tryb pracy koalicji,
profesjonalne nominacje i przestrzeganie standardów etycznych. Premier uzyskał
prawo do samodzielnej dymisji członka rządu, jeśli jego praca go nie satysfakcjonuje, pod warunkiem umotywowania tej decyzji i powiadomienia o tym rady
koalicji. Jednocześnie radzie koalicji przyznano prawo dymisji każdego członka
rządu, w tym premiera.
Niektórzy komentatorzy postrzegają umowę jako przejaw zwiększenia roli
parlamentu i przywrócenia mu funkcji kreacyjnej112. Równie dobrze można dowodzić, że jest to próba zdyscyplinowania frakcji „trzymających władzę”, by
uchronić ją przed porażką z powodu braku koordynacji poszczególnych resortów, nieefektywności i korupcji. Staro-nowej koalicji nadano nazwę „O umocnienie państwa”. Pytaniem otwartym pozostaje, w jaki sposób zrealizuje ona ten
cel. Diagnozy licznych raportów analitycznych nie są optymistyczne. Można je
zsumować następująco: reforma administracyjna zatrzymała się na wstępnym
etapie, reforma sądowa oceniana jest jako porażka, reformy organów przestrzegania prawa w ogóle nie podjęto, w związku z czym walka z korupcją nie przybrała systemowego charakteru.
111
Soglašenie o formirovanii Koalicii parlamentskoj frakcii „Mamlekettüülüktü bekemdöö üčün”
Džogorku Keneša Kyrgyzskoj Respubliki, „IA 24.kg”, dostęp: 04.2014 r.
112
A. Lumar’, TOP-10: Aprel’skie „igry” v politiku, „IA 24.kg”, 9.05.2014, http://www.24kg.
org/community/178582-tor-10-aprelskie-igry-v-politiku.html, dostęp: 05.2014 r.
51
Radzisława Gortat
Nowością jest głównie to, że Otorbajew jest otwartym zwolennikiem przystąpienia Kirgistanu do Związku Celnego pod egidą Rosji i Kazachstanu, co wpisuje
się w politykę zbliżenia z Rosją, lansowaną przez prezydenta Atambajewa. Wiosną
2013 roku opowiadała się za tym większość obywateli (70% respondentów), ale
perspektywa ta budzi wiele zastrzeżeń w środowisku ekspertów ze względu na potencjalne zagrożenia dla słabej gospodarki tej republiki. Opinie zwolenników i przeciwników integracji są spolaryzowane. Jednocześnie kandydatura Otorbajewa nie
budzi entuzjazmu w Moskwie, gdyż uchodzi on za polityka o prozachodnich sympatiach, który będzie chciał wytargować możliwie wiele specjalnych warunków
dla Kirgistanu. Niektórzy przewidują, że akceptacja „mapy drogowej” akcesji do
ZC przez parlament może stać się przyczyną upadku rządu Otorbajewa. Opozycja
jest jednak dość słaba i nie ma w tej kwestii jednolitego stanowiska. Deklaruje, że
nie będzie walczyć z rządem za pomocą masowych mityngów.
Jednakże rozczarowanie Kazachstanu efektami członkostwa w ZC oraz dramatyczny rozwój sytuacji na Ukrainie, związany z postępującą rosyjską agresją, rodzi
wiele obaw w Kirgistanie. Nie brak sądów, że grupy społeczne, które stracą na
wstąpieniu do Związku Celnego, mogą się zaktywizować i poprzeć opozycję. To
wzmacnia argumenty na rzecz tezy, że Atambajew nie zaryzykuje przyśpieszenia
wyborów parlamentarnych przed ustawowym terminem w obawie przed kolejną
destabilizacją.
Słowa kluczowe: Kirgistan, Kumtor, złoto, polityka, system parlamentarnoprezydencki, Atambajew, Centerra
Kyrgyzstan: gold and politics
The main goal of the article is to analyze a specific relation between gold and politics
in the Kyrgyz Republic and to explain why the question of gold mines in Kumtor became
strongly politicized in the recent years. The author focuses on the influence of the corporate
dispute on political life of Kyrgyzstan from 2012 to 2014. Thanks to the question of Kumtor
the ruling elite and methods of exercising power were reshaped. Institutionalization of
political life leads to uncertainty about the choice of a mechanism of power which can
be used in a certain case: formal-legal or personal-informal. All the actors use both of the
aforemention methods of achieving their goals what makes the system even more unstable
and terefore more complicated from the point of view of the systemic approach.
Key words: Kyrgyzstan, Kumtor, gold, politics, presidential-parliamentary system,
Atambaev, Centerra
Kirghizistan: or et politique
Le but de cet article est d’analyser le lien spécifique entre l’or et la politique dans la
République kirghize et d’expliquer pourquoi, au cours des dernières années, la question de
la mine d’or de Koumtor fut fortement politisée. Une attention particulière fut accordée à la
manière dont un litige d’affaires influença la vie politique au Kirghizistan dans les années
2012–2014. C’est aussi grâce à la question de Koumtor que l’élite et les méthodes d’exercice
52
Mots-clés: Kirghizistan, Koumtor, or, politique, système parlementaire-présidentiel,
Atambaev, Centerra
Кыргызстан: Золото и политика
Цель этой статьи заключается в анализе специфического отношения между золотом и политикой в Кыргызской Республике и объяснении, почему вопрос о месторождении золота в Кумторе подвергся сильной политизации в последние годы.
Особый акцент был сделан на то, чтобы показать, как корпоративный спор повлиял на политическую жизнь в Кыргызстане в 2012–2014 гг. Также благодаря вопросу
Кумтора наступило значительное переформатирование правящей элиты и методов
управления. Прогрессирующая институционализация политической жизни увеличивает неопределенность в том, какой механизм управления - формально-правовой или
лично-неформальный – будет применяться в каждом конкретном случае. Все актеры
пользуются обоими средствами достижения своих собственных целей, что усугубляет нестабильность всей системы и делает ее еще более сложной и трудной для
системного подхода.
du pouvoir connurent un reformatage important. L’institutionnalisation progressive de la vie
politique accroît l’incertitude concernant le choix du mécanisme de gouvernance – formel
et juridique ou bien personnel et informel – qui sera appliqué dans un cas donné. Tous les
acteurs utilisent ces deux moyens pour atteindre leurs propres objectifs, ce qui aggrave
l’instabilité de l’ensemble du système et le rend encore plus complexe et difficile, du point
de vue de l’approche systémique.
Ключевые слова: Кыргызстан, Кумтор, золото, политика, парламентско-президентская система, Атамбаев, Centerra
53
Кусеин Исаев,
Самар
Сыргабаев
Народные революции
в Кыргызскoй Республикe:
истоки, последствия
Следует сразу же отметить, что причины, природа революций, имевших
место в новейшей истории суверенного Кыргызстана, интерпретируются поразному, высказываются различные точки зрения в научных, экспертных сообществах и политических кругах. Безусловно, имеется свой взгляд также
у международного сообщества. Мы склонны воспринимать это в качестве естественного процесса осмысления сути этих резонансных событий, которые
не являются лишь внутренней проблемой маленькой страны, а глубоко «симптоматичны» и для всего постсоветского политического пространства.
Сегодня историческая дистанция не дает нам обозреть, как говорится в полный рост, истинные причины и последствия народных революций
в Кыргызстане, дать всеобъемлющую оценку иx сущности. Несмотря на это,
мы попытаемся обозначить ряд обстоятельств, приведших к началу революционной «пятилетки» (2005–2010).
Экономика
Наиболее часто в качестве предпосылки к революционной смене в 2005 году
властного режима, правившего в течении пятнадцати лет, а затем в 2010 году
в рамках «второй» революции, называются экономические причины. В период с 2000 по 2004 годы уровень бедности сохранялся в показателях более 45%,
очень бедных – более 13%. Основной причиной высокого уровня бедности
была масштабная безработица среди трудоспособного населения. Согласно
официальной статистике в 2000–2004 годы уровень безработицы колебался
в пределах 8–9%. В этот же период ежегодно на заработки выезжали более
200 тыс. граждан страны, что свидетельствует о более высоком фактическом
уровне безработицы.
54
Источник: данные Национального статистического комитета Кыргызской Республики.
Параллельно (на протяжении всего периода независимости республики)
росла интенсивность внутренней миграции, которая характеризовалась притоком молодежи из сел в крупные города, в особенности в столицу страны
– Бишкек. В результате возле основных городов, в частности вокруг столицы
образовались целые «пояса нищеты». На настоящий момент вокруг города
Бишкек образовались более 140 новых жилых массивов (стихийно возникшие поселения путем самовольного захвата сельскохозяйственных угодий).
В этом ключе малообеспеченные жители представляли собой «готовый» материал для массовых волнений.
Характер экономического развития в 2000–2005 годах носил крайне неустойчивый характер. Темпы роста ВВП резко колебалиcь, но в целом oн
оставался на низком уровне. За этот период этот показатель составил около
4%, в то время как у других стран СНГ среднегодовые темпы роста ВВП
были значительно выше – около 7%. По данным Межгосударственного Статического комитета СНГ Кыргызстан в I полугодии 2005 года по сравнению
с I полугодием 2004 года среди стран СНГ занимал последнее место по росту
промышленного производства (-9,8%). В среднем, по странам СНГ рост промышленного производства составил в I полугодии 2005 года 5%. По данным
исследования Всемирного банка в 2005 году Кыргызстан занимал 84 место среди 150 стран по легкости ведения бизнеса, а в 2004 году по оценке
Transparency International страна занимала 126 позицию среди 146 стран по
уровню коррупции.
Вместе с тем не следует абсолютизировать экономическую составляющую революции. Прослеживая экономический путь суверенного Кыргызстана, мы обнаруживаем наряду с негативными тенденциями также и позитивные сдвиги (на некоторых из них мы уже остановились выше). Динамика
изменения ВВП с 1990 по 2004 год в сравнении с другими странами региона
(Азербайджан, Казахстан, Россия, Таджикистан, Туркменистан, Узбекистан),
как имеющими нефтегазовые энергоресурсы, выход к морю, так и не обладающими подобными преимуществами, Кыргызстан демонстрировал приемлемый темп экономического роста. Согласно анализу МВФ, с 1996 по 2004 год
Народные революции в Кыргызскoй Республикe…
Cxeмa 1. Внешняя миграция населения
55
Кусеин Исаев, Самар Сыргабаев
56
кыргызская экономика росла в среднем на 4,7% в год в реальном измерении.
В 2004 году реальный ВВП увеличился по сравнению с 2003 годом на 7,1%.
Экономическую природу 2005–2010 годов однозначно оценить сложно.
В последние три года данного периода динамика номинального ВВП страны
характеризовалaсь высокими темпами. Однако, инфляционная составляющая роста ВВП была весьма высокой. Годовой уровень инфляции вырос с 5%
в 2006 году до 25% в 2008 году. Объявленная в 2006 году новой политической властью республики (режимoм К.C. Бакиева) Стратегия развития страны на 2006–2010 годы преследовала амбициозные цели. К примеру, согласно
стратегии предполагалось, что за это время ВВП должен возрасти на 41%,
душевой ВНП – на 50%, а уровень бедности должен быть ниже нa 30%. Но
реальная жизнь страны продемонстрировала, что намеченные планы были
весьма утопичными. За программный период сказочно разбогатели лишь члены политической верхушки.
По обследованиям Всемирного банка прирост ВВП республики в 2007–
2009 годы был достигнут не за счет развития технологий (как указывалось
в стратегии), а в основном за счет торговли (базаров) и швейного производства. Так, по экспертным данным, общий объем продажи на существующих
трех самых крупных базарах Кыргызстана составил 4,3 млрд долларов США
в год, а ВВП страны в 2008 году не превышал 5,1 млрд долларов США. Действительно, базарная торговля и швейное производство превратились в одного
из главных экономических механизмов постсоветского Кыргызстана, обеспечивающих занятость до 700 тыс. граждан.
Значительным фактором, поддерживавшим экономическую жизнеспособность республики, стали денежные переводы трудовых мигрантов, численность которых в период революционной пятилетки достиглa до 500–700 тыс.
(по экспертным данным около миллиона) человек. Только за 2009 год денежные переводы из России в Кыргызстан по данным Центрального Банка РФ
составили 894 миллиона долларов США, а средняя сумма одной операции
была равна 372 долларам США. Для Кыргызстана это огромная сумма – примерно 27% внутреннего валового продукта. На фоне напряженной ситуации
на внутреннем рынке труда этот источник дохода являлся (и является) очень
важным для населения в поддержании минимального уровня жизни.
Другим фактором, обеспечившим оживление экономики страны в рассматриваемый период, стал рост цен на золото на мировых рынках. Добыча
золота играет крайне важную роль в экономике республики, так как обеспечивает 8% ВВП, около 40% от общего уровня экспортных поступлений
и 30% от совокупного объема промышленного производства республики. Но,
фактически золотодобыча, в частности одно из крупнейших месторождений
«Кумтор», оказалась в руках компаний, прямо или косвенно контролируемых
лицами, занимающими властные позиции, и ее доходы лишь в незначительной степени поступали в «общекыргызскую копилку».
Одновременно с рыночными экономическими реформами, зачастую намного опережая их, в постсоветском Кыргызстане осуществлялась политическая трансформация. Анализируемый нами период имеет один наиболее
важный политический оттенок. Это формирование «нового» управляющего
политического класса, национальной политической элиты. Становление политического истеблишмента происходило на фоне формирования государственной политической системы с сильным креном в сторону этнократии. Одной из отличaтельных черт этнократии, по мнению российского социолога
Ж.Т. Тощенко, является клановость в осуществлении властных полномочий,
оживление и возрождение амбиций и претензий различных племен, родоплеменных образований. Факты клановости составляют основу противостояния
различных этнополитических групп1.
Родоплеменные отношения, которые «реанимировались» позднее, в рамках современного государственного строя в форме кланово-корпоративного
трайбализма, играли базовую роль в социально-политическом устройстве
и межличностной коммуникации в кыргызском социуме, как и во всех восточных государствах. Можно утверждать, что трайбализм записан в генетический код восточных обществ. По мнению А. Тойнби, политический трайбализм встречается там, где сосуществуют племенной строй и европейские
политические институты – армия, чиновничество, партии, парламент и др.
Проявляется трайбализм в покровительстве соплеменникам в государственном аппарате, в слиянии политической и межплеменной борьбы. Трайбализм
это приверженность локальным, чаще всего этническим ценностям в противовес общечеловеческим2. В этом ключе, клан целесообразно определять как
группу людей, объединенных родоплеменной или (и) территориальной общностью происхождения.
До обретения государственной независимости в Кыргызстане долгие годы
родоплеменные отношения сохранялись в «замороженной» форме под диктатом советского тоталитаризма, которые затем получили бурное развитие
и приобрели доминантный характер. Вместе с тем следует отметить, что
и в период советской номенклатуры политическая элита Киргизской ССР, наряду с другими странами Центральной Азии, формировалась в сущности по
принципу родоплеменной принадлежности.
В массовом сознании населения Кыргызстана доминирует наряду с родоплеменными критериями, также и региональная самоидентификация, которые в купе довлеют над национально-государственной идентичностью.
Исторически сложилось так, что традиционные области Кыргызстана составляют географически изолированные горными хребтами политические
образования. Каждая область (их семеро) имеет свою родоплеменную обо1
2
Политика
Ж.Т. Тощенко, Этнократия, «Татарский мир» 2004, № 17.
А. Тойнби, Постижение истории, Мocквa 1996.
57
собленность, привержены своей субкультуре, родоплеменным культурным
ценностям, образу жизни. При этом, генеральная линия водораздела, которая сегодня определяет процесс формирования правящего класса, и в целом
внутреннюю политику страны, проходит между двумя географическими сегментами – югом и севером республики.
На долю северной части в советскую эпоху выпала роль политического
центра, что обусловило ее приоритетное развитие в социально-экономическом и культурном планах. Следует отметить, что политическая, научная
и творческая интеллигенция преимущественно формировалась из состава
северян. Вместе с тем, в южных областях проживает значительная часть кыргызского населения и самая большая узбекская диаспора. В ментальном плане
для южан характерна высокая сплоченность, которая опирается на властную
иерархию. Иерархические отношения по принципу господства и подчинения
являются реальными механизмами в межличностных коммуникациях южан.
Регионализм, региональная принадлежность в постсоветском Кыргызстане
приобрела политический характер, и оказывает сильное влияние на формирование политической элиты. Борьба за политическую власть во многом имеет
межрегиональную окраску.
Сегодня, деление по родам как на уровне повседневной социальной практики, так и на уровне государственной политики стало значимым фактором,
обеспечивающим некие гарантии и преимущества. Так, наличие в составе
определенного клана высокопоставленного чиновника укрепляет позицию
всего рода, а его снятие с должности (ухода с политической арены) снижает
статус клана.
Таким образом, современный кыргызский клан – своеобразный политический феномен – это не только совокупность влиятельных семьей и родоплеменных критериев, но и сообщество, опирающееся на региональный
признак. Подобная система отношений подразумевает принцип патронажа,
где рекрутинг в политический круг осуществляется строгим подбором из
числа родственников, земляков, представителей нужного рода. Такая схема
коммуникаций глубоко пустила корни и держит в своих крепких объятиях
весь социум, порождая соответствующую модель политической культуры3.
Так, для политических реалий постсоветского Кыргызстана стали нормой
организации «оперативных» митингов из нескольких сот человек до нескольких тысяч из числа своих соплеменников в случае возникновения проблем
у чиновника – представителя клана.
В предреволюционный период (до 24 марта 2005 года) правящий политический класс в большинстве своем состоял из «кеминского» и «таласского»
кланов, которые были представлены выходцами из севера республики. Другие северные кланы («иссык-кульский», «нарынский») были слабо представлены в высших эшелонах власти.
3
Cм. P. Załęski, Kultura polityczna więzi w Azji Centralnej (przypadek Kirgistanu na tle państw
regionu), Warszawa 2011.
58
С избранием первым президентом республики представителя северного
клана на ключевые политические посты пришли именно северяне. Хотя они
и в советский период занимали большую часть руководящих должностей.
Вместе с тем, справедливости ради, следует отметить, что первый президент
А. Акаев предпринимал определенные меры для устранения регионального
кланового дисбаланса, назначая на высокие должности представителей из
южных регионов. Несмотря на это, крен политической элиты страны в пользу
северян не был до конца преодолен, и межклановая диспропорция продолжала накапливать критическую массу.
Как известно, внутренняя стабильность государства зависит от того, настолько равномерно распределены политические ресурсы и материальные
блага в обществе, насколько пропорционально представлены в эшелонах
власти различные группы элит. Кыргызский политический феномен, порожденный кланово-корпоративным трайбализмом, региональным разрывом
между севером и югом страны, в итоге сам стал питательной средой для кардинального переустройства всей конструкции политической элиты в рамках
«тюлпановой» революции 2005 года и «апрельской» революции 2010 года.
Вместе с тем, на фоне кланового политического устройства, постсоветской турбулентной экономики, Кыргызстан являлся самой «либеральной» из
автократий Центральной Азии. Одной из первых среди бывших стран СССР
Кыргызская Республика приняла демократическую конституцию, ввела собственную валюту, закрепила право на частную собственность. А в октябре 1990
года с введением института президента в стране были внедрены элементы
парламентской республики, то есть президент избирался парламентом, и был
зависим от него. Подобный расклад в политической верхушке стал возможным во многом благодаря так называемой «шелковой» революции 1990 года,
когда интеллигенция страны сыграла активную роль, и на волне демократического подъема в столице республики шли пикеты и митинги, которые оказали влияние на выбор демократического, как казалось тогда, руководителя.
Но очень скоро в Кыргызстане стал разыгрываться политический сценарий, удивительно похожий на тех, которые реализовывались в соседних
центральноазиатских республиках. Уже через год, в 1991 году А. Акаев подтвердил свои полномочия на всенародных безальтернативных выборах, набрав около 96% голосов. А до этого после августовских событий 1991 года
Верховный Совет принял Декларацию о государственной независимости
Республики Кыргызстан и национализировал имущество Компартии Киргизской ССР. Шел перманентный процесс изменения конституции. Первая конституция суверенного Кыргызстана была принята парламентом, а не путем
всенародного голосования 5 мая 1993 года. Затем она подвергалась изменениям в 1994, 1996, 1998, 2003 годы. За годы независимости до мартовских
событий 2005 года правительство назначалось и уходило в отставку 10 раз,
сменилось 8 премьер-министров, средний срок пребывания в этой должности
составил немногим более года. Полномочия парламента постоянно сокраща-
59
60
лись, а президента все более возрастали. Таким образом, постепенно, но уверенными шагами претворялась в жизнь модель сильного президентства, где
глава государства, обладая всеми ключевыми полномочиями по формированию, текущему руководству органами исполнительной власти, формально не
отвечал за ее деятельность. С ростом влияния «семьи» Акаевых4 во все сферы
социально-экономической и политической жизни страны, стал окончательно
разрушаться хрупкий клановый баланс.
В этом ключе можно отметить, что после мартовской революции 2005 года
формирование политической элиты, выстраивание внутренней политики
и властных механизмов стали развиваться по своему собственному, особенному закону – «ускорения исторического времени». За период, охвативший
менее 5 лет, послереволюционный суперпрезидентский режим К. Бакиева
4
6 февраля 2004 года, основная оппозиционная газета «МСН» – рупор мартовской революции, опубликовала материал «Дом, который построил Акаев» с подробным перечислением
объектов, которые, по мнению газеты, контролирует семья президента. Согласно этим данным под контролем жены президента Майрам Акаевой находились фонд «Мээрим», Торговый центр «Берекет Гранд», рекламная фирма «Континент» (размещение билбордов). Сестры
М. Акаевой: одна статс-секретарь агентства по кадрам, вторая – А. Саркишева, заместитель
губернатора Таласской области (контролировала Таласский мелькомбинат «Дан-Азык»),
третья – У. Исаева, заместитель губернатора Иссык-кульской области. Брат Майрам А. Шамбетов контролировал крупнейший бишкекский рынок «Ош базары», еще один брат Майрам –
советник Посольства в Германии, племянница – II секретарь посольства в Москве. Брат президента руководил национальным парком «Кемин», племянники – начальник «СЭЗ-Бишкек»
в аэропорту «Манас» (продажа бензина без налогов на американскую военную базу в Манасе), начальник консульского управления МИД, генеральный консул в ОАЭ. Дочь президента
Бермет Акаева работала директором в компании «Интраком Дженерал Машинери», которая
занималась продажей воздушно-морского оборудования и новых химических и военных технологий и проживала в Женеве до 2003 года. Кроме того, она возглавляла «Фонд Ага-Хана», Американский Университет в Центральной Азии, а также партию «Алга, Кыргызстан!»
(«Вперед, Кыргызстан!»). Ее муж Адиль Тойгонбаев контролировал Кантский цементно-шиферный завод, Кадамжайский ртутный комбинат, Карабалтинский сахарный завод, АО «Аэропорт Манас», АО «КыргызАлко», Сеть бензозаправок «ШНОС», ОсОО «МИС» (поставка
ГСМ в аэропорт «Манас» и авиабазу «Ганси» - по экспертным оценкам, на закупку топлива
американская военная база тратила порядка $13 млн. в год), «Аалам Сервис» в «БишкекСЭЗ», а также целую медиа-империю – телеканал «КООРТ», газета «Вечерний Бишкек», радиостанция «Love Radio», рекламное агентство «Айрек», информагентство «КыргызИнфо».
Также по данным МСН под контролем А.Тойгонбаева были горнолыжная база «Норус» и АО
«КыргызТелеком». Айдар Акаев в 29 лет стал советником министра финансов и президентом Олимпийского комитета страны. Среди контролируемых Айдаром Акаевым структур
по мнению газеты были «ЭнергоБанк», республиканская сеть автозаправок «НК Альянс»,
сотовая сеть «BITEL», сотовая сеть «FONEX», санаторий «Иссык-Куль-Аврора», территория в санатории «Кыргызское взморье», пансионат «Гулькаир», торговый дом «Silk Way»,
ресторан «Irish Pub», дискоклуб «FIRST», ресторан «STARS», сеть супермаркетов «Народный», гостиница «Бишкек», ГП «Темир», ОА «Кумтор», ОсОО «ЭлКат», телеканал «НБТ»,
телеканал «Пирамида», Токмакский стеклозавод «Интергласс», станция «Мерседес-Барат»,
Джалал-Абадский хлопковый завод, помимо всего этого финансовый контроль над АО «СеверЭлектро» АО «ОшЭлектро» АО «Кыргыз Газ», АО «Кыргызнефтегаз», АО «Электрические станции» АО «КыргызТелеком».
Геополитика
Со времен акаевского режима во внешней политике культивировалась
и реализовывалась концепция многовекторности (мультивекторности). Суть
ее заключалась в соблюдении баланса во взаимоотношениях с такими странами как Россия, США и Китай, геополитические и геоэкономические интересы которых в этом регионе часто пересекались.
На заре третьего тысячелетия геополитическое противостояние держав
в центральноазиатском регионе вышло на новый качественный уровень. Кыргызстан вплотную включился в процессы мировой геополитики в 2001–2002
годах с появлением в республике военных баз США, а затем и России. При
этом следует отметить, что в Кыргызстане целенаправленно и системно наращивала свое влияние преимущественно США. С началом 2000 года начался
этап активного проникновения США в регион, одним из главных аспектов
которого стало тесное взаимодействие американских правительственных
(и не только) структур с политическими партиями и неправительственными
организациями страны.
Несмотря на это обстоятельство, официальный Кыргызстан в силу объективных (историко-культурных, географических и др.) причин все же придерживался «пророссийкого» вектора. Открытие российской военной базы
в республике (г. Кант) стало своеобразной балансировкой геополитических
интересов держав. Российская база также стала главным предметом беспокойства для неоимперской политики США.
Анализ отдельных фактов предистории мартовской революции в Кыргызстане указывают на вмешательство американского руководства во внутренние дела республики по «грузинскому сценарию». В феврале 2003 года Национальный демократический институт США (NDI)5 проводил семинар по
проблемам демократии на постсоветском пространстве, в котором приняли
участие представители оппозиционых партий стран СНГ. В марте 2003 года
Госдепартамент США посетили ряд политиков Кыргызстана, в числе которых был Курманбек Бакиев, депутат парламента Омурбек Текебаев и др. Они
с удивительной скоростью начал узурпацию власти и аккумуляцию стратегических финансовых ресурсов и других материальных благ страны в руках
семьи. В итоге все национальное (народное) богатство республики перешло
из рук одной правящей «семьи» к другой. Это сталo главным результатом
революции 24 марта 2005 года. Об этом очень много написано в печати (как
местнoй, так и зарубежнoй) и нам представляется нецелесообразным детально расписывать передел ресурсов между кланами.
5
Для справки: Национальный демократический институт по национальным вопросам
– организация, созданная для продвижения демократии в различных странах мира.
Финансируется федеральным правительством США, штаб-квартира находится в Вашингтоне.
NDI имеет представительства в более чем 70 странах мира, включая страны бывшего СССР.
61
встретились с заведующим отделом стран Центарльной Азии и Кавказа Джоном Фоксом, специалистом по Кыргызстану Мартином О’Марой, с заместителем помощника госсекретаря США Линном Паско, который по окончании
встречи публично заявил о необходимости смены власти в Кыргызстане6.
В ноябре-декабре 2004 года американцы пытались добиться согласия кыргызских властей на размещение в аэропорту «Манас» самолетов-разведчиков
и на проведение ими регулярных разведывательных полетов вдоль границы
с Китаем. Кыргызская сторона, после консультаций с союзниками по ОДКБ
и ШОС, отказалась от размещения подобных самолетов на территории республики.
Многие эксперты склонны полагать, что основным сценарием, уготовленным США для Кыргызстана являлась (и является) стратегия «управляемого
хаоса», разработанная американскими военными структурами. Суть «управляемого хаоса» состоит в том, чтобы удерживать некое государство в таком
состоянии, когда оно будет неспособно адекватно реагировать на внутренние и внешние вызовы, и соответственно, правительство такой страны будет
нуждаться в постоянной внешней поддержке, либо прямом военном присутствии.
Вмешательство США во внутренние дела Кыргызской Республики приобрело явный характер во время парламентской избирательной кампании
2005 года. Политико-дипломатическое давление осуществлялось через посла
США в республике Стивена Янга. Он открыто встречался с оппозиционными
лидерами, Розу Отунбаеву (экс-глава временного правительства и президент
Кыргызской Республики в 2010–2011 гг.) называл лидером оппозиционных
сил. Позже Р. Отунбаева на страницах газет сама признавала поддержу американской стороны, заявляя, что оппозиционные газеты «Моя столица», «Республика», радио «Свобода» работали за американские гранты и они сыграли
большую роль в разрушении режима7.
В создании революционной ситуации важнейшую роль сыграли и неправительственные организации (НПО), численность которых достигала более
6 тысяч (!) и средства массовой информации, главную помощь которым оказывал NDI, а также ряд других американских организаций: «Freedom House»,
«Корпус мира», «Каунтерпарт Консорциум», «Фонд Евразия», «Фонд Сороса», «Институт по освещению войны и мира». Например, «Freedom House»
организовал в Кыргызстане типографию «Центр поддержки СМИ» для издания газет оппозиции.
Не вдаваясь в детали, выше мы обозначили лишь некоторые моменты, которые указывают на вмешательство США во внутренние дела страны. Поэтому, при рассматривании истоков революции, имевшей место в 2005 году, не
стоит сбрасывать со счетов и внешние факторы.
6
А. Князев, Векторы и парадигмы киргизской независимости (очерки постсоветской
истории), Бишкек 2012.
7
«Res Publica» 2005.
62
Итак, при анализе истоков революции 2005 года необходимо принимать во
внимание, что в их реализации имели место комплекс причин, в числе которых можно назвать следующие:
1. Плачевное состояние экономики и низкий уровень жизни населения со
всеми вытекающими отсюда последствиями подготовили благоприятную
почву для революционных преобразований клановой политической системы (это обстоятельство относится и к периоду, предшествовавшему апрельской революции 2010 г.);
2. Дисбаланс политических сил, диспропорция в представительстве элитных групп в формировании правящего класса служил в качестве аккумулятора политических противостояний между северными и южными политическими кланами (этот фактор также хорошо характеризует период
между первой и второй революциями);
3. Благие демократические намерения, переросшие в итоге в автократию
и ее вырождение в «семейно-клановый» режим, контролирующий практически все национальные ресурсы страны, ограничивающий демократические свободы (слова и действий);
4. Продления полномочий президента и сам факт третьего срока президентства А. Акаева заложила под правящий режим мину замедленного действия;
5. Парадигма многовектерности внешней политики сыгралa злую шутку
с Кыргызстаном, которого превратили в объект геополитических интересов мировых держав. В результате, влияние внешних политических сил
приобрело в 2005 году форму прямого вмешательства США во внутренние дела республики.
6. Накопленный за пятнадцать лет независимости демократический потенциал (сильное гражданское общество), способствовал открытости и готовности общества к кардинальным изменениям;
7. Рост криминализации, сращивание властных структур с криминальным
миром;
8. Рост коррупции во всех сферах социума (при правлении К. Бакиева она
достигла невиданных масштабов, пожирая основы государственности);
9. Расстрел мирных демонстрантов в 2002 году на юге республики («аксыйские события»);
10. Несправедливые парламентские выборы 2005 года (где баллотировались
и прошли в парламент сын и дочь президента А. Акаева), сыграли роль
спускового крючка революционных процессов.
Причины, которые стали тем спусковым механизмом, который привел
к апрельской революции и очередному бегству главы государства из республики в 2010 годy, следующие:
1. Переоценка своих возможностей суперпрезидентским режимом (К. Бакиева), недооценка нарастающего протестного потенциала населения;
Параллели между 2005 и 2010 гг.
63
2. Семейно-клановое правление, достигшее своего пика «расцвета», абсолютный контроль «семьи» над всеми финансовыми потоками, политическими рычагами влияния, попытка изменения конституционного строя
страны и утверждение «монархической» формы правления;
3. Создание неконституционных властных структур под отдельных членов
«семьи»;
4. Сомнительные (преступные) финансовые связи правящей семьи с международными структурами и с организованной преступными и финансовыми группировками;
5. «Плохие» игры с геополитикой (манипулирование со статусом американской военной базы, сроками ее пребывания в стране, внешними кредитами,
в т.ч. из России, проблемы с поставками нефтепродуктов из России), утрата доверия со стороны стратегических партнеров;
6. Репрессии в отношении СМИ и оппозиционных политических сил вплоть
до карательных мер и убийств (что в немалой степени имело место
и в преддверии 2005 года);
7. Нереализованность ожиданий у общества от революции 2005 года;
8. Рост тарифов на электроэнергию и тепло для населения (когда зима еще не
закончилась), арест в начале апреля лидеров оппозиционных сил.
Таким образом, проведя исторические параллели между двумя революциями можно обнаружить много общего, а также и специфические черты в организационном плане (см. таблицу). Это касается в частности механизмов
осуществления революционных сценариев.
Таблицa 1. Cрaвнeниe народныx революций в Кыргызскoй Республикe
24 марта 2005 года
Решающий импульс
революций
Человеческий ресурс
революций
Характер смены
власти
64
Фальсификация парламентских выборов.
Народ Кыргызстана,
в частности молодежь
(мобилизованная через
молодежные организации) преимущественно из
регионов.
Более подходить
определение «бархатное»,
ненасильственное,
тяготеет по своему
характеру к т.н. «цветным
революциям».
7 апреля 2010 года
Повышение тарифов на
электроэнергию и тепло.
Народ Кыргызстана, преимущественно молодежь (стихийно организованная) из окраин
столицы (новостроек, близлежащих сел).
Наличие насилия, человеческих
жертв, в частности на
межнациональной почве.
Значительная роль сети
Преобладают элементы стихийнеправительственных ор- ной организации людских масс,
ганизаций (гражданского дистанцирование гражданского
сектора) в мобилизации
сектора, стремительное и неи активизации протестожиданное развитие событий,
ного потенциала населеучастие криминала (с севера),
ния, целенаправленная
информационное воздействие
работа, участие криминала России.
(с юга), влияние внешнего
«игрока» – США.
Консолидация оппозиционных сил (руководителей революционного движения), как правило, происходилa в самый
последний момент, непосредственно перед революцией.
Судьба свергнутых
президентов
Бегство из Родины.
Постреволюционный Суперпрезиденство.
политический курс
Парламентаризм.
Вместо заключения
К большому несчастью, послереволюционная ситуация 2010 года стабилизировалась медленно, легитимация новой власти затянулась. На фоне общественно-политического хаоса вспыхнул кровопролитный межнациональный конфликт на юге республики. Однако это тема уже является предметом
отдельного исследования.
Кыргызстан ликвидировал семейное правление, принял новую конституцию, возобновил курс демократического развития и стал парламентской
республикой. Вот самые основные плоды апрельской революции 2010 года.
Но за эти завоевания страна заплатила слишком большую цену. Более ста
человек пали жертвами бакиевского режима (более полутора тысяч получили
тяжелые ранения), оставив глубокий шрам в теле молодой демократии.
Безусловно, революционная пятилетка вызвала глубокую стагнацию
и спад экономики страны по всем показателям. Сегодня устойчивая экономика еще не сложилась. Имеет место также сильная социально-политическая
турбулентность, не дающая стране крепкое, равновесное положение. Вместе
с тем в сфере экономики постепенно начинается подъем. Поэтому все еще
впереди. Необходимо восстановить индустриальный облик республики, сократить пугающий масштаб бедности населения, сформировать производственный потенциал и т.д. Однако это не будет вторым экономическим ренессансом. Это будет лишь промежуточным этапом на пути к настоящему возрождению нации.
Выбраться из разряда отсталых стран и войти в группу развитых является
стратегической целью первой половины XXI вeкa. Ее достижение олицетво-
Реализация
революционных
сценариев
65
ряло бы собой второй экономический ренессанс в Кыргызской Республике.
Путь к такому будущему лежит только через интеграцию в «большие» экономики, прежде всего в рамках СНГ, ЕврАзЭс, а также имеющую особую
экономическую привлекательность в ближайшей перспективе – Таможенный
союз, далее ЕЭП и Евразийский Союз.
В более широком масштабе, политические потрясения в Кыргызстане,
сопровождавшиеся сменой власти и политического устройства государства,
можно также рассматривать в контексте посткоммунистической трансформации, охватившей все страны СНГ. Поэтому, новейшая история Кыргызстана является своеобразным полигоном для поиска оптимальных решений,
и в этом плане кыргызские революции дают всем пищу для размышления
о своем будущем.
Революционный период суверенного Кыргызстана остро актуализировал
проблему будущего. Сегодня слом и поиск нового происходит одновременно
по многим направлениям и воспринимается это на первый взгляд как социально-политический хаос. Но в этом хаосе присутствует реально большой
запрос народа на позитивное будущее. Несмотря не драматические события
и экономический развал, кыргызский народ с удивительным оптимизмом
смотрит на будущее. Оптимизм основан не на аргументах, а на желании. Это
практически иррациональная вера в будущее – сегодня является главным общенациональным ресурсом страны.
Когда социологи спрашивают людей в Кыргызстане о прошлом и будущем,
мнения сильно поляризуются. Оценка прошлого и настоящего вносит раздор. Когда спрашивают людей о будущем, возникает консенсус позитивных
ожиданий. Кыргызстан сегодня способна удержать только идея БУДУЩЕГО.
Но эта идея пока расплывчата. Кристаллизация образа будущего только идет.
И мы надеемся только на лучшее…
Ключевые слова: Кыргызстан, политика, экономика, демократия, революция, миграция, геополитика
Rewolucje narodowe w Republice Kirgiskiej: przyczyny i skutki
Główną osią artykułu są narodowe rewolucje, które miały miejsce w 2005 i 2010 roku
i doprowadziły do zmiany autorytarnych reżimów władzy oraz politycznej przebudowy
Kirgistanu. Podejście badawcze autorów do tych historycznych wydarzeń jest kompleksowe. Analizują oni przyczyny i naturę narodowych rewolucji w wymiarze gospodarczym,
politycznym i geopolitycznym, tym samym zapewniając głębszą analizę przyczynowoskutkową.
Słowa kluczowe: Kirgistan, polityka, gospodarka, demokracja, rewolucja, migracja,
geopolityka
66
Key words: Kyrgyzstan, politics, economy, democracy, revolution, migration,
geopolitics
Les révolutions populaires en République kirghize: origines, conséquences
L’axe central de l’article est consacré aux révolutions populaires qui eurent lieu en 2005
et 2010, et conduisirent à la chute des régimes autoritaires, à une réorganisation politique de
l’État kirghize. L’approche des auteurs au moment d’analyser ces événements historiques
est complexe. Ils appréhendent les origines et la nature des révolutions populaires en
prenant en compte la dimension économique, politique et géopolitique, fournissant ainsi
une analyse causale plus profonde.
Mots-clés: Kirghizistan, politique, économie, démocratie, révolution, migration,
géopolitique
National revolutions in the Kyrgyz Republic: reasons and consequences
The article presents the national revolutions of 2005 and 2010 which led to changes
of authoritarian regimes and political restructuring of Kyrgyzstan. The authors present an
extensive approach to the aforementioned events. They analyze reasons and character of
the national revolutions in economic, political and geopolitical dimensions which makes
their analysis even more detailed.
67
Maria GolińskaWapińska
Rewolucje w Kirgistanie
w 2005 i 2010 roku –
zmiana władzy w percepcji
studentów uczelni Biszkeku
Niniejszy artykuł stanowi podsumowanie badań terenowych, przeprowadzonych przez autorkę we wrześniu 2013 roku w Biszkeku. Badania te zostały sfinansowane przez Wydział Dziennikarstwa i Nauk Politycznych UW w ramach
konkursu na środki finansowe na prowadzenie badań naukowych lub prac rozwojowych oraz zadań z nimi związanych, służących rozwojowi uczestników studiów doktoranckich. Celem projektu naukowego było zbadanie postrzegania przez
młodych ludzi – studentów uczelni stołecznych wydarzeń o charakterze rewolucyjnym, które miały miejsce w Kirgistanie w 2005 i 2010 roku, ze szczególnym
uwzględnieniem percepcji zmiany władzy, do której doszło w ich wyniku. Niniejsze badanie ze względu na swój zasięg można traktować jako wstęp do szerszych
badań nad percepcją zmiany władzy, w tym badań porównawczych, dotyczących
dwóch „kirgiskich rewolucji”.
Badanie prowadzone było z użyciem metodologii jakościowej z zastosowaniem
techniki „badanie fokusowe”. Komunikacja z badanymi studentami prowadzona
była w języku rosyjskim, który w Kirgistanie na mocy konstytucji (art. 10 ust. 2)
ma status języka oficjalnego, a dla części społeczności (także narodowości kirgiskiej) jest to pierwszy język, używany w codziennej komunikacji. W tym języku
prowadzona jest także edukacja, również na poziomie studiów wyższych. Przebieg
wszystkich dyskusji był rejestrowany na nośniku audio, o czym byli informowani
uczestnicy badania przed jego rozpoczęciem.
Dodatkowo jedna grupa studentów – jako grupa kontrolna – wypowiedziała się
na temat wskazany w badaniu na piśmie. Ta część badania pozwoliła na zebranie
10 wypowiedzi studentów kierunku „pediatria” w Kirgiskiej Państwowej Akademii Medycznej. Na piśmie studenci opowiedzieli na trzy pytania – dwa o charakterze ogólnym (problemy Kirgistanu i jego osiągnięcia) oraz na pytanie o przyczyny
wydarzeń z 2010 roku. Ta forma udziału w badaniu cieszyła się dużo mniejszym
68
Charakterystyka grupy badanych
Projekt został zrealizowany w dniach 30 sierpnia – 16 września 2013 roku.
Obejmował siedem grup fokusowych ze studentami następujących uczelni i kierunków:
• Kirgiska Państwowa Akademia Medyczna – kierunek „pediatria” (dwie grupy)
– 32 osoby, w dalszej części artykułu określane będą jako gr. 1 i gr. 2;
• Kirgiski Państwowy Uniwersytet im. I. Arabajewa – kierunek „ekonomia” –
25 osób, gr. 3;
• Kirgiski Państwowy Uniwersytet im. I. Arabajewa – kierunek „historia” –
21 osób, gr. 4;
• Biszkecki Uniwersytet Humanistyczny – kierunek „słowianoznawstwo” –
6 osób, gr. 5;
• Międzynarodowy Uniwersytet Kirgistanu w Biszkeku – kierunek „stosunki
międzynarodowe” – 16 osób, gr. 6;
• Kirgisko-Rosyjski Uniwersytet Słowiański im. B.N. Jelcyna – kierunek „stosunki międzynarodowe” – 12 osób, gr. 7
W obu częściach badania (pisemnej i fokusowej) wzięło udział 112 osób. Przede
wszystkim były to osoby narodowości kirgiskiej (ponad 90%). Najwięcej badanych studentów pochodziło z Biszkeku (32 osoby), najmniej z obwodu oszyńskiego (5 osób). Mniej reprezentowane obwody – oszyński i batkeński – są położone
na południu Kirgistanu i dysponują własnymi ośrodkami akademickimi. Szczegółowy podział studentów na miejsce pochodzenia obrazuje tabela nr 1.
Kategoria „inne” obejmuje osoby, które jako miejsce pochodzenia podały inne miasta, niż te znajdujące się na terenie Kirgistanu. 11 osób będących
w grupie badanych studentów pochodziło z Afganistanu, Kazachstanu i Uzbekistanu. Osoby te rzadko włączały się w dyskusję w trakcie badania fokusowego, prawdopodobnie nie chcąc zabierać głosu w sprawach niedotyczących ich
własnego państwa.
Rewolucje w Kirgistanie w 2005 i 2010 roku…
zainteresowaniem studentów, którzy mieli obawy, aby udzielać odpowiedzi na
piśmie.
Siedem badań fokusowych obejmowało szereg pytań dotyczących sytuacji
w Kirgistanie. Studenci mogli wypowiedzieć się na temat aktualnej sytuacji gospodarczej i politycznej, osiągnięć Kirgistanu przez lata niepodległości oraz wskazać
największe problemy państwa. Pytania o charakterze wstępnym miały zachęcić
uczestników do wypowiedzi na tematy polityczne, trudne z punktu widzenia historii najnowszej ich państwa. W dalszej części spotkania z badanymi poruszane były
kluczowe z punktu widzenia projektu tematy przyczyn, skutków i oceny wydarzeń
z 2005 i 2010 roku.
69
Tabela 1. Pochodzenie studentów biorących udział w badaniu
Obwód / miasto
Biszkek
obwód batkeński
obwód czujski
obwód dżalalabadzki
obwód naryński
obwód oszyński i Osz
obwód tałaski
obwód issykkulski
inne
Liczba osób
32
8
8
15
14
5
8
11
11
Metryczka ujęta w ankiecie obejmowała także pytanie o wiek badanych. Studenci, uczestniczący w projekcie, byli w wieku od 17 do 23 lat. Podział badanych według tej kategorii ilustruje wykres nr 1. Największą grupę stanowiły osoby w wieku
18 i 19 lat (odpowiednio 30 i 29 osób), a najmniej liczną – w wieku 23 lat (jedna
osoba). Młodszy wiek studentów niż przyjęty w Polsce wynika z faktu, iż w Kirgistanie studenci rozpoczynają studia w wieku 17 lat i na ogół kończą je w wieku 22 lat.
Młody wiek studentów przekładał się też na ich odpowiedzi. Im młodsza wiekowo
grupa, tym mniej zdecydowane, ale również ukształtowane, były jej poglądy.
Wykres 1. Wiek uczestników badania
Wiek uczestników badania
30
29
22
13
10
7
1
17
18
19
20
21
22
23
Kolejnym pytaniem, kierowanym do studentów w ankiecie, była kwestia
płci. Zdecydowana większość badanych to kobiety (84 proc.). Najbardziej
sfeminizowaną była grupa studentów na kierunku „słowianoznawstwo” (100
70
proc. kobiet), a najwięcej mężczyzn było w grupie studentów kierunku „stosunki międzynarodowe” w Międzynarodowym Uniwersytecie Kirgistanu
(41 proc. mężczyzn).
Metryczkowe badanie studentów poza wiekiem, płcią i miejscem pochodzenia
obejmowało także pytanie o czynny udział w głosowaniu w ostatnich wyborach
prezydenckich w 2011 roku. Studenci byli proszeni o zaznaczenie, czy głosowali w tych wyborach i podanie przyczyny takiej aktywności lub jej zaniechania. 83 osoby zaznaczyły odpowiedź „NIE”, jednak w przypadku 50 osób brak
udziału w głosowaniu wynikał z przyczyn formalnych, na przykład nieosiągnięcia
odpowiedniego wieku (w przypadku Kirgistanu jest to 18 lat) lub posiadania innego obywatelstwa niż kirgistańskie. Pozostałe osoby jako przyczynę wskazało
m.in. następujące powody: Wszystko było zdecydowane jeszcze przed wyborami.
(gr. 1)1; Ponieważ oni i tak wybierają, kogo chcą (gr. 3); Po prostu nie było to dla
mnie interesujące, wciąż są ci sami politycy (gr. 4). Z przedstawionych odpowiedzi wynika jasno, że wielu studentów reprezentuje niechętny stosunek do polityki
i samych polityków. I ów stosunek ich zdaniem uprawnia ich do odrzucenia możliwości udziału w wyborach.
Odpowiedź „TAK” na pytanie o udział w głosowaniu zaznaczyło 29 studentów.
Wśród powodów udziału w wyborach przeważały te związane z uczuciem patriotyzmu i obowiązku obywatelskiego: Jestem obywatelem RK [Republiki Kirgiskiej
– przyp. MG-W] i nie jest mi obojętna przyszłość państwa, kto rządzi i z kogo brać
przykład (gr. 3); Wypełniłam obywatelski obowiązek. Wyraziłam swoje zdanie. Nie
jest mi obojętny los mojego państwa (gr. 6); Dla mnie jest bardzo ważny stan naszego państwa (gr. 7).
Co ciekawe, gdy w czasie badania fokusowego podejmowany był temat udziału
w wyborach, wszyscy obecni deklarowali, że uczestniczyli w głosowaniu. Dopiero
w anonimowej wypowiedzi pisemnej zaznaczali bardziej zróżnicowane odpowiedzi niż wynikałoby to z deklaracji ustnych na forum grupy.
Ocena wydarzeń z 2005 roku
W historii niepodległego Kirgistanu można wyróżnić dwa ważne wydarzenia,
które znacząco wpłynęły na dalsze losy tego kraju. Były to rewolucje – czy też
zamachy stanu – 2005 i 2010 roku. Rewolucja tulipanów w 2005 roku odsunęła
od władzy Askara Akajewa, który piastował urząd prezydenta od 1990 roku, gdy
nieoczekiwanie wygrał wybory prezydenckie, nie posiadając ani własnej frakcji
politycznej, ani nawet ekipy, gotowej do sprawowania władzy2.
Fala niepokojów i demonstracji zbliżała się do Biszkeku od południa3.
Ich oficjalną przyczyną było m.in. niezadowolenie ze złej sytuacji ekonomicz1
Wszystkie tłumaczenia wypowiedzi studentów są autorskimi tłumaczeniami autorki.
R. Gortat, Kirgistan. Natura zmiany systemowej (1990–1996), Warszawa 2009, s. 42–43.
3
K. Kozłowski, Rewolucja tulipanów w Kirgistanie. Geneza. Przebieg. Następstwa, Warszawa
2009, s. 165.
2
71
nej – 70 proc. społeczeństwa znajdowało się wówczas poniżej granicy ubóstwa4.
Nie brak jednak opinii, także naukowych, że za wydarzeniami z 2005 roku stał Zachód, a rewolucja tulipanów wpisuje się w ciąg aksamitnych rewolucji5. W wyniku
wydarzeń marcowych Askar Akajew zbiegł z Kirgistanu do Moskwy i do dziś nie
wrócił na teren republiki. Władzę w kraju objął Kurmanbek Bakijew.
Dla badanej grupy studentów wydarzenia z 2005 roku były dość odległe. Najstarsi z badanych mieli wówczas 15 lat, a najmłodsi zaledwie 9. Nikt z badanych
nie zadeklarował fizycznego udziału w demonstracjach w 2005 roku: Byliśmy jeszcze mali (gr. 3); Kiedy Akajew był prezydentem, ja byłam małą dziewczynką i ja go
nie znałam, ale słyszałam, że był silny, dobry i bardzo mądry (gr. 5).
Ocena samego Askara Akajewa przez studentów była zaskakująco pozytywna. Respondenci wskazywali na zły wpływ rodziny prezydenta, który – choć sam
chciał bardzo dobrze dla kraju – uległ rodzinie i nie udało mu się uciec od nepotyzmu: Akajew to był dobry prezydent. Jeśli to się wydarzyło, to znaczy, że on czegoś
nie wytrzymał, że czegoś nie dopilnował (gr. 1); Akajew uciekł, bo nie chciał, żeby
naród umarł, by było mu źle. To rodzina go wykorzystała – synowie i córki. Jemu
było trudno, dlatego, że on początkowo – tak myślę – chciał podnieść Kirgistan.
I potem urośli jego synowie i córki, i oni go wykorzystali. Jemu zabrakło sił. I jego
żona, i dzieci nie mogli się już zatrzymać. Dlatego Akajew odszedł. On myślał, że
zrobi z Kirgistanu Szwajcarię. Ja myślę, że on tego chciał i do tego dążył, ale jego
dzieci jemu przeszkadzały. Dlatego ja myślę, że nie należy tak źle sądzić o Akajewie
(gr. 4).
Rewolucja tulipanów wyprowadziła na ulice dużych miast Kirgistanu tysiące
ludzi, na przykład 21 marca w Osz na ulicach zebrało się 17 tys. osób6. Studenci pytani o zaangażowanie społeczeństwa w protesty, bardzo negatywnie ocenili
uczestników demonstracji: Ludzie nie wiedzą, po co uczestniczyli w tych wydarzeniach (gr. 3). Jednocześnie studentom ciężko było oddzielić wydarzenia z 2005
roku od tych z 2010, bliższych im ze względu na stosunkowo nieodległą perspektywę czasową. Porównania do wydarzeń sprzed 3 lat nasuwały im się same:
2010 rok to była prawdziwy zryw w porównaniu do poprzednich, tj. do 2005 roku.
W 2005 to było przeciwko narodowi (gr. 6). Badanym studentom trudno było ocenić wydarzenia z 2005 roku także dlatego, że wyłoniony wówczas Kurmanbek
Bakijew zaledwie pięć lat później powtórzył los Askara Akajewa i również zbiegł
z Kirgistanu po wybuchu rewolucji.
Ocena wydarzeń z 2010 roku
Jak zostało już powiedziane wyżej, wydarzenia z kwietnia 2010 roku doprowadziły przede wszystkim do ucieczki z kraju Kurmanbeka Bakijewa, jednego
4
O.D. Osmonov, Istoriâ Kyrgyzstana, Biškek 2012, s. 541.
Więcej na temat przykładów takiego dyskursu patrz. P. Załęski, Kultura polityczna więzi w Azji
Centralnej, Warszawa 2011, s. 349.
6
Tamże, s. 346.
5
72
7
8
z liderów rewolucji tulipanów, który od lata 2005 roku piastował urząd prezydenta
republiki. Protesty przeciwko prezydentowi w 2010 roku miały miejsce już w lutym. Były one reakcją na podwyżki cen energii elektrycznej po przejęciu kontroli nad nią przez rodzinę Bakijewa7. Najbardziej znaczące protesty miały miejsce
w Biszkeku w dniach 7–8 kwietnia 2010 roku.
Wydarzenia z 2010 roku były studentom znacznie bliższe i potrafili sami odwołać się do swoich wspomnień z ich przebiegu. Na pytanie o przyczyny masowych
wystąpień ludności, bez żadnych wątpliwości wskazywali na osobę prezydenta
i instytucje władzy: Bakijew był naszym prezydentem i podniósł wszystkie podatki.
Ludzie nie mogli już tego wytrzymać i w kwietniu wyszli na ulice (gr. 3); Po pierwsze, to była wina rządu. Oni nie mogli w porę rozwiązać problemu. Problem przez
ten czas narastał i naród nie wytrzymywał już tych problemów. Wzrosły na przykład podatki na elektryczność… Poza tym dużo było problemów, które nie były rozwiązane w odpowiednim czasie i naród się zbuntował. I dlatego… (gr. 3); W 2010
roku doszli do takiego momentu, że zadusili cały mały i średni biznes. Oni w pełni
sprywatyzowali własność państwową, na sumę ponad 50 mln dolarów. I ta kradzież
była na tyle odczuwalna i na tyle już widoczna, że ich rodzina kradnie pieniądze,
że deputowani się zmówili, oni widzieli, że rodzina Bakijewa kradnie już zbyt dużo
pieniędzy i oni nie mają nad nimi kontroli (gr. 4).
Jak widać już w wyżej przytoczonych cytatach, badani studenci nie uciekali od
oskarżeń kierowanych w stronę rodziny prezydenta i coraz bardziej widocznego
rodzinnego charakteru sprawowania rządów. Inne przykłady także wskazują na takie postrzeganie przyczyn rewolucji: I Akajew, i Bakijew wzięli pod swoje skrzydła
swoją rodzinę, żonę i dzieci. Myślę, że oni nikogo nie słuchają, tylko ich (gr. 4);
Bakijew nie był na czele, nim rządził jego syn – Maksym Bakijew (gr. 4).
Szczególnie ważne w ocenie wydarzeń sprzed trzech lat był fakt, iż do demonstrantów, zgromadzonych na placu Ala-Too, w dniu 7 kwietnia 2010 roku zaczęto
strzelać. W wyniku ostrzału zginęło tego i następnego dnia ponad 80 osób8. Fakt
ten spotkał się z dużą krytyką badanych studentów: Bakijewowi nie należy pobłażać. On jako ojciec narodu, będąc na czele, powinien być ojcem narodu, a ojciec
nie zabija swoich synów. On podniósł broń (gr. 4); To obraźliwe, że człowiek, który
obiecał nam świetlaną przyszłość, dał rozkaz zabijać swój naród (gr. 2).
Bakijew nie został pociągnięty do odpowiedzialności za przelew krwi, co dodatkowo oburzało badanych studentów. Temat przyczyn wydarzeń kwietniowych
powodował, że wśród wypowiedzi studentów pojawiały się też zabarwione silnymi emocjami głosy, wskazujące na bardzo niekorzystną sytuację ludności: Ta
tragedia zabrała wiele żyć. Naród przez to miał tylko gorzej (gr. 2); Z powodu
tego człowieka [Bakijewa – przyp. M.G.-W.] ludzie dużo wycierpieli (gr. 5); Przyczyną rewolucji w 2010 roku była rozpacz ludzi. Nadzieja umiera ostatnia i to był
ostatni zryw, żeby walczyć o lepszą przyszłość. Nikt już nie widział przyszłości
(gr. 7); Ludzie byli już w rozpaczy. Państwem rządził prezydent-kryminalista, rząTamże, s. 350–351.
O.D. Osmonov, Istoriâ Kyrgyzstana..., s. 543.
73
74
dził chaos. On rządził, jak chciał. Usunął wszystkich uczciwych ludzi. Za każdym
razem wybory były fałszowane. Co roku rosły podatki, bezrobocie i wszystkie bogactwa prezydent wywoził za granicę (gr. 6).
Nikt z osób, biorących udział w badaniu, nie przyznał się do udziału w demonstracjach w 2010 roku. Studenci pytani o przyczynę swojej bierności wskazywali
na to, że nie było to miejsce dla nich: Ja na przykład nie widzę siebie na mitingach.
Moim zdaniem siła nie jest potrzebna, żeby coś osiągnąć. Można walczyć w inny
sposób (gr. 7); Być może młodzież nie uczestniczy w mitingach, bo nie widzi, żeby
przynosiły one jakiś konkretny efekt… Jeśli rezultatów nie widać, to nie ma też
motywacji (gr. 7); Rezultatów mitingów żądają siłą, a nie w pokojowy sposób. My –
studenci nie staramy się w tym uczestniczyć. Stoimy tam, gdzie staliśmy (gr. 6); Nie
uczestniczymy, dlatego, że to się nam nie podoba… To jest straszne (gr. 5).
Poruszanie tematu uczestników protestów było ważnym elementem każdego badania fokusowego. Badani studenci w większości bardzo negatywnie oceniali protestujących, wymieniając liczne przykłady nadużyć. I choć bez wyjątku zgadzali się
co do krytycznej oceny rządów Bakijewa, to same protesty wydały się im odległe
pod względem formy. Studenci podważali cele, jakie przyświecały protestującym:
To politycy swój naród nastawiają przeciwko swojemu narodowi. 80% uczestników
mitingów było szabrownikami (gr. 2); Wielu ludzi w Kirgistanie jest bardzo niecierpliwych. Jeśli coś się nie podoba, według nich trzeba zrobić miting, ponownie wybrać prezydenta. Nikt nie chce dać szansy prezydentowi. A przecież nie da się wszystkiego zrobić od razu. To się odbywa powoli. Jeśli się poczeka i będzie cierpliwym,
to może być tak, że wszystko zmieni się w dobrą stronę (gr. 2); Być może wśród nich
byli prawdziwi patrioci, którzy w rzeczy samej chcieliby zmienić system rządów, nie
system rządów, a zmienić rząd. Ale w głównej mierze, moim zdaniem, to było młodzież, która została przekupiona (gr. 6); Podkupili 50 osób, a tamci przekonali innych
i jeszcze 150 osób poszło. Mówili: chodźcie, chodźcie (gr. 2).
Szczególnie bulwersujące dla studentów były przypadki naruszeń porządku publicznego, związane z aktami wandalizmu czy masowymi kradzieżami: W 2010
było dużo pijanych buntujących się, szabrownicy. Oni z powodu pieniędzy wyszli
i tyle (gr. 6); My widzieliśmy to szabrownictwo. Na cały świat staliśmy się sławni,
jak takie stado, co nie myśli (gr. 2).
Studenci zwracali też uwagę na to, że postawa protestujących była dla nich
niezrozumiała. Nie potrafili oni przekonać do swoich racji, także dlatego, że nie
reprezentowali – zdaniem studentów – głosów nawołujących do faktycznej zmiany
sytuacji w kraju: Po pierwsze w naszym kraju nikt mitingów nie zrozumie. Po drugie, pochodziła młodzież z plakatami, pogadali i tyle. A jeśli taki miting przerodzi
się w coś, co u nas się zwykle zdarza, w coś zbyt dużego, to cała młodzież będzie
w więzieniu (gr. 2); To, co łączy te dwie rewolucje, to to, że były one nakierowane
na zmianę lidera politycznego. W 2005 i 2010 nie było widać konkretnych oczekiwań, żądań protestujących. Tylko niech odejdzie raz Akajew, a raz Bakijew (gr. 7).
W wypowiedziach badanych studentów często pojawiały się poglądy na temat
nieoczywistych przyczyn wydarzeń z 2010 roku, czego dowodem miały być przySpołeczeństwo i Polityka Nr 3 (40)/2014
padki przekupywania protestujących i tym samym namawianie ich do wystąpień
przeciwko urzędującym politykom. Za podkupywanie uczestników mitingów mieli odpowiadać w zależności od opinii politycy lub przedstawiciele świata przestępczego: Ktoś chciał zostać prezydentem. Podkupił ludzi (gr. 2); Bandyci zorganizowali to. To oni zastraszali i podkupywali ludzi, a potem inni się do nich przyłączyli.
Na pewno taki był ich cel (gr. 2); Dali im pieniądze, powiedzieli – idźcie. Oni biedni
siedzą, nie zarabiają i choć coś tam dostali (gr. 6).
Osobnym aspektem, na który zwrócili uwagę uczestnicy badania, wypowiadając się o rewolucjach, były wydarzenia z czerwca 2010 roku. Wówczas na południu Kirgistanu, w obwodach oszyńskim i dżelalabadzkim, doszło do walk o charakterze etnicznym między mieszkającymi tam Uzbekami i Kirgizami. W wyniku
zajść zginęli reprezentanci obu narodowości, a sytuację udało się opanować po
blisko dwóch miesiącach. Przyczyny wydarzeń nie są do końca jasne i nie brak
opinii podkreślających rolę prowokatorów9: W okręgu oszyńskim między Kirgizami
i Uzbekami tam było (…). Tylko ludzie tu ucierpieli. Polała się krew. Niektóre strony internetowe zamieściły filmik, że Kirgizi Uzbeków zabijają. Ale to wszystko nieprawda. Tam nikt nie miał racji – ani Uzbecy, ani Kirgizi. Ja nikogo nie osądzam.
Myślę, że temu jest winna jakaś grupa ludzi, nawet nie rząd (gr. 1); Chociaż to
Uzbecy sami chcieli swoją autonomię stworzyć. Oni żyją w naszym państwie i chcą
autonomię. To do głowy by nikomu nie przyszło. Przy władzy radzieckiej, a nawet
w latach 20. takiego nie było. Oni chcieli autonomię i właśnie dlatego (gr. 1).
Spośród wszystkich polityków, związanych z wydarzeniami z 2010 roku jednoznacznie pozytywnie oceniana jest tylko jedna osoba – Roza Otunbajewa, która
na ponad rok objęła urząd prezydenta na okres przejściowy10: To była pierwsza
mądra kobieta, która w tym trudnym czasie potrafiła nie doprowadzić do wojny
między dwoma państwami, między Kirgizami i Uzbekami (gr. 1). Badani studenci
dużym kredytem zaufania darzą także aktualnego prezydenta Kirgistanu – Almazbeka Atambajewa. Wierzą, że prowadzi kraj w dobrym kierunku i nie straci on
swojego stanowiska w taki sposób, jak jego poprzednicy. I choć sytuację w kraju
badani określili jako trudną, to nie zamierzają brać udziału w mitingach, gdyż ich
zdaniem, sytuacja jest coraz lepsza.
Poglądy studentów dotyczące aktualnej sytuacji w Kirgistanie
Studenci najchętniej wypowiadali się na temat problemów, z jakimi boryka się
ich kraj. Na pierwszym miejscu we wszystkich grupach wskazywano na korupcję:
W Kirgistanie wszędzie jest korupcja (gr. 1); Rząd jest zamieszany w korupcję, na
przykład w przedszkolach. Nawet dzieciom trzeba dawać pieniądze. A na uniwersytetach jest tak samo. Od znajomych studentów wiem, że w czasie sesji do 5–6 tys.
9
W. Górecki, M. Matusiak, Zamieszki w południowym Kirgistanie. Aspekt międzynarodowy,
http://www.osw.waw.pl/pl/publikacje/analizy/2010-06-16/zamieszki-w-poludniowym-kirgistanieaspekt-miedzynarodowy, dostęp: 12.2013 r.
10
O.D. Osmonov, Istoriâ Kyrgyzstana..., s. 543.
75
76
somów dochodzi (gr. 5). Co ciekawe, nikt z obecnych studentów nie przyznał się do
działań o charakterze korupcyjnym, choć wszyscy zgodnie twierdzili, że zjawisko
ma charakter masowy i dotyczy sytuacji dnia powszedniego.
Innym problemem, na który wskazywali badani, była bardzo niekorzystna sytuacja ekonomiczna. Odnosili to do swoich osobistych doświadczeń oraz obaw
o własną przyszłość: Odbywa się drenaż mózgów. Nawet 80% chce pracować za
granicą. Moim osobistym zdaniem jakichś specjalnych perspektyw dla lekarzy
w Kirgistanie nie ma. Są niskie pensje. A i jeszcze zdobyć pracę jest ciężko (gr. 2);
Studenci kończą uniwersytety i nie mają pracy. I to jest główny problem. W związku
z tym jest emigracja do innych państw (gr. 6).
Badani zostali także poproszeni o wskazanie osiągnięć Kirgistanu w ciągu
22 lat niepodległości. Pytanie to sprawiło studentom we wszystkich grupach bardzo duży problem. Albo nie potrafili wskazać takich osiągnięć w ogóle lub czynili
to po dłuższym zastanowieniu. Czasami wskazywano na prawa i wolności osobiste
i polityczne: Głównym osiągnięciem Kirgistanu przez te 22 lata jest swoboda słowa. W państwie funkcjonuje swoboda słowa i wszyscy obywatele Kirgistanu mogą
wypowiadać swoje opinie na temat polityki i innych (gr. 3); W Kazachstanie, Uzbekistanie, Tadżykistanie ludzie w ogóle nie mówią o swoich prezydentach. Boją się
jak za czasów Stalina, a my nie (gr. 1). Osiągnięciem była tez niejako sama niepodległość i wzmocnienie tradycji narodowych: Jesteśmy oddzielnym państwem, że
mamy flagę, herb/godło, hymn. Mamy też piękną przyrodę (gr. 2); My osiągnęliśmy
to, że mamy bogactwo duchowe. Na przykład, epos Manas. Nasze liczne etnograficzne utwory, wzory – my tym się nie szczyciliśmy (gr. 4).
Niektóre wymienione osiągnięcia bardzo często należałoby zaliczyć bardziej
do planów niż do realnych sukcesów: Dużo się zmienia. Drogi budują (gr. 2); Takim osiągnięciem można nazwać zachowanie współpracy z Rosją. To nazwałbym
głównym osiągnięciem. Rosja jako partner. I oczywiście energetyczna niezależność, jeśli to się uda. Gdy zostaną zbudowane elektrownie, to wszystko będzie dobrze (gr. 6).
Studenci w swoich wypowiedziach byli bardzo krytyczni wobec klasy politycznej. Nikt z uczestniczących w badaniu nie przyznał się do działania w partii
politycznej lub ruchu o charakterze politycznym. Negatywne opinie na temat polityków często powtarzały się w trakcie dyskusji: Politycy myślą nie o ludziach,
a o sobie, o swoich rodzinach. Większość polityków i urzędników tak robi (gr. 2);
W polityce są ludzie związani z korupcją, mówiąc wprost (gr. 4); W wyniku rewolucji władza się zmieniła i ci, którzy nic nie mieli, teraz mają domy (gr. 2).
Tym, co łączyło wszystkie grupy badanych studentów, była pojawiająca się
obawa powtórzenia się wydarzeń z 2005 i 2010 roku. Widząc rokroczny wzrost negatywnych nastrojów, wystąpień na ulicach miast, wprost wyrażali swoje obawy,
jednocześnie jasno deklarując, że taki rozwój wydarzeń będzie miał katastrofalne
skutki dla sytuacji państwa: Są politycy, którzy chcą obalić rząd, bo mają swoich
ludzi. Udają, że niby robi to naród (gr. 3); Nam nie jest potrzebna trzecia rewolucja. Dlatego, że my się trochę podnosimy. Rewolucja spowoduje, że wszystko
Podsumowanie
Badania pozwoliły na uchwycenie opinii ponad setki studentów na tematy,
które w ostatnim dziesięcioleciu gruntownie wpłynęły na ich państwo. Studenci
dzielili się swoimi przemyśleniami, konfrontując je jednocześnie z obecnymi na
sali rówieśnikami. W trakcie badania zostały omówione przede wszystkim kwestia
zmian władzy w 2005 i 2010 roku – ich przyczyny, przebieg i skutki. Ponadto,
studenci wypowiadali się na temat aktualnej sytuacji w kraju, najważniejszych problemów i osiągnięć w ciągu 22 lat niepodległości.
Jeśli chodzi o wydarzenia z 2005 roku, to studenci opisywali je z dużo mniejszym zaangażowaniem – głównie z powodu odległej perspektywy czasowej i swojego ówczesnego wieku. Studenci różnili się co do oceny samego prezydenta Akajewa i charakteru rewolucji tulipanowej. Pojawiały się zarówno głosy broniące
Akajewa, jak i krytykujące.
Ocena wydarzeń z 2010 roku z punktu widzenia studentów była bardziej jednorodna. Studenci zgadzali się co do zdecydowanej krytyki rządów Bakijewa i konieczności
zmian w elicie władzy. Szczególnie bulwersująca była dla nich decyzja o strzelaniu
do zgromadzonych. Jednak same wydarzenia z kwietnia 2010 roku były już oceniane różnie. Badani krytycznie odnosili się do uczestników demonstracji, wytykając im
nieczyste pobudki udziału w mitingach oraz działalność o charakterze przestępczym –
szabrownictwo. Jednocześnie też wskazywali na wątpliwości dotyczące źródeł inspiracji masowych demonstracji. Pojawiały się głosy na temat udziału świata przestępczego
lub rozgrywek polityków, na których ucierpieli niewinni ludzie.
Studenci chętnie wypowiadali się na temat problemów, z jakimi walczy ich
kraj. Tu wskazywali przede wszystkim na korupcję i złą sytuację ekonomiczną.
Trudności dostarczało im wskazanie osiągnięć republiki. Po namyśle zaliczali do
nich wolność słowa oraz samą niepodległość. Zniechęcenie studentów sytuacją
w kraju obniża ich aktywność polityczną, na przykład w trakcie wyborów czy też
mitingów. Jednak sami studenci głoszą silne przywiązanie do swojego państwa,
otwarcie wygłaszając patriotyczne deklaracje. Z wielości opinii wyłania się obraz
środowiska dość pasywnego politycznie, będącego zwolennikami raczej „pracy
u podstaw” niż rewolucji, która mogłaby przynieść nagłą zmianę w sytuacji społeczno-politycznej.
runie. Potem znowu trzeba będzie to podnosić (gr. 4); Jeśli prezydent będzie dobrze
pracował, to nie będzie żadnych problemów. A jeśli źle, to ... to rewolucja może się
powtórzyć (gr. 5).
Studenci w swoich wypowiedziach byli bardzo pesymistyczni. Negatywnie
oceniali sytuację ekonomiczną, polityczną i międzynarodową. Z drugiej jednak
strony na poziomie deklaracji ustnych mocno eksponowali patriotyzm. Wypowiadane deklaracje miały za zadanie podkreślić ich silny emocjonalny stosunek do
tego, co dzieje się w Kirgistanie, nawet wtedy, gdy nie pochwalali działań elity
rządzącej.
77
Słowa kluczowe: Kirgistan, badania terenowe, percepcja zmiany władzy, rewolucja 2005 roku, wydarzenia kwietniowe, studenci, wywiady grupowe
Revolutions in Kyrgyzstan in 2005 and 2010
– changes of power in the perception of students of Bishkek universities
The paper presents the results of research conducted in August and September 2013
among students of six universities in Bishkek. During group interviews the students
discussed the question of changes of power in Kyrgyzstan in 2005 and 2010.
Key words: Kyrgyzstan, fieldwork, perception of change, revolution of 2005, April
events, students, group interviews
Les révolutions au Kirghizistan en 2005 et 2010 – changement de pouvoir
du point de vue des étudiants des établissements universitaires de Bichkek
L’article est une synthèse des recherches menées en août et septembre 2013 auprès des
étudiants de six établissements universitaires de Bichkek. Au cours d’entretiens collectifs,
les étudiants s’exprimaient sur le changement de pouvoir, qui se produisit au Kirghizistan
à la suite des événements en 2005 et en 2010.
Mots-clés: Kirghizistan, enquête de terrain, perception du changement de pouvoir,
révolution de 2005, évènements d’avril, étudiants, entretiens collectifs
Революциu в Кыргызстане в 2005 и 2010 гг.
– смена правительства в восприятии студентов ВУЗов г. Бишкек
Данная статья является подведением итогов исследования, проведенного в августе
и сентябре 2013 года среди студентов шести ВУЗов в Бишкеке. Студенты в ходе групповых интервью высказывались о смене власти, которая состоялась в Кыргызстане
в результате событий в 2005 и 2010 годах.
Ключевые слова: Кыргызстан, полевые исследования, восприятие смены власти,
революция 2005 года, апрельские события, студенты, групповые интервью
78
Oliwia
Piskowska
Postawy elit społecznych
Biszkeku wobec rywalizacji
Rosji, Chin i Stanów
Zjednoczonych w regionie
Azji Centralnej
Niniejszy artykuł powstał na podstawie badań terenowych, przeprowadzonych
w drugiej połowie września 2014 roku w stolicy Kirgistanu, Biszkeku. Wyjazd ten
był możliwy dzięki środkom finansowym Wydziału Dziennikarstwa i Nauk Politycznych Uniwersytetu Warszawskiego w ramach dotacji celowej na prowadzenie
badań naukowych lub prac rozwojowych, służących rozwojowi młodych naukowców oraz uczestników studiów doktoranckich.
Metodologia i uwagi wprowadzające
Celem projektu było zbadanie postaw elit społecznych (naukowych i biznesowych) Biszkeku wobec rywalizacji mocarstw w regionie centralnoazjatyckim
oraz w samym Kirgistanie. Chciano ustalić, które mocarstwo jest postrzegane jako
najsilniejsze, jaka jest dyskursywna charakterystyka ich interesów, oraz jakich narzędzi – zdaniem elit kirgistańskich – używają w celu ich realizacji. Zamierzano
również wyjaśnić, jak postrzega się pozycję Kirgistanu w stosunkach międzynarodowych (czy jest aktywnym, czy biernym uczestnikiem i w jaki sposób realizuje
swoje interesy w stosunkach ze znacznie silniejszymi partnerami).
W czasie badań przeprowadzono szereg wywiadów eksperckich z pracownikami naukowymi oraz doktorantami czterech biszkeckich uczelni (Amerykańskiego
Uniwersytetu Azji Centralnej, Kirgisko-Rosyjskiego Uniwersytetu Słowiańskiego
im. B.N. Jelcyna, Kirgiskiego Uniwersytetu Państwowego im. I. Arabaeva oraz
Międzynarodowego Uniwersytetu Kirgistanu), jak również grupę fokusową ze
studentami stosunków międzynarodowych Kirgisko-Rosyjskiego Uniwersytetu
Słowiańskiego. Techniki badawcze uzupełniają wywiady swobodne z przedstawicielami elity biznesowej. W artykule cytaty z wywiadów zostały zapisane kursywą, natomiast cytaty z innych źródeł – w cudzysłowie. W czasie pobytu zebrano
79
Oliwia Piskowska
również lokalną prasę (poczytne dzienniki: „Večernyj Biškek”, „Komsomolskaâ
Pravda Kyrgyzstan”, „Obščestvennyj Rejting”, tygodniki: „Ob”ektiv”, „Delo Nomer”, „Novye lica”, „Delovoj sobesednik”), którą poddano analizie pod kątem artykułów dotyczących stosunków międzynarodowych, weryfikując jednocześnie,
na ile przekonania interlokutorów były zbieżne z dyskursem medialnym.
Punktem wyjścia do niniejszego artykułu jest „Nowa Wielka Gra”, czyli geopolityczna rywalizacja (czy też konkurencja) między aktorami zewnętrznymi
w regionie centralnoazjatyckim. Termin „Wielka Gra” pochodzi od XIX-wiecznej
rywalizacji między carską Rosją a Wielką Brytanią. Współcześnie termin „Nowa
Wielka Gra” jest używany do określenia rywalizacji pomiędzy Chińską Republiką
Ludową, Federacją Rosyjską, Stanami Zjednoczonymi oraz pomniejszymi aktorami (do tej grupy zawsze zaliczana jest Turcja, a uzupełniają ją na ogół: Unia
Europejska, Iran, Arabia Saudyjska oraz Indie).
Po rozpadzie Związku Radzieckiego Azja Centralna stała się niejako „ziemią
niczyją” na arenie międzynarodowej. Elity rosyjskie uważały te byłe dotowane
republiki za zbędny balast, który utrudnia modernizację Federacji. Trend ten pogłębił się jeszcze w okresie kryzysu finansowego z 1998 roku. Sytuacja zmieniła
się dopiero w 2001 roku, kiedy to trzej główni gracze zainteresowali się silniej tym
regionem – każdy miał jednak inne powody i cele. Dla USA kluczowym wydarzeniem były ataki z 11 września i interwencja w Afganistanie. Potrzeba zapewnienia
dostaw misji ISAF przy braku stabilizacji w Pakistanie (który w założeniu miał
być główną drogą tranzytową dostaw) spowodowała, że trzeba było szukać innych
baz i lotnisk, na których mogłyby odbywać się międzylądowania. To wtedy powstały bazy w Kirgistanie (amerykańska baza Manas), Uzbekistanie (amerykańska
baza w Karszu, niemiecka baza w Termezie) oraz w Tadżykistanie (francuska baza
w Duszanbe). Dla Rosji kluczowa była zmiana spowodowana niezadowoleniem
z liberalnej polityki za czasów pierwszej kadencji Borysa Jelcyna oraz przejęciem
władzy przez Władimira Putina. W tym samym czasie Chiny zwróciły uwagę na
ten region – pod koniec lat dziewięćdziesiątych XX wieku podpisano w końcu
traktaty graniczne oraz zawiązano współpracę regionalną w ramach Szanghajskiej
Organizacji Współpracy, która została powołana 15 czerwca 2001 roku – w wyniku większej formalizacji spotkań szanghajskiej piątki.
Oprócz zagadnień polityczno-militarnych zyskały na znaczeniu kwestie gospodarcze. Azja Centralna jako region bogaty w surowce naturalne, znajdujący się
na skrzyżowaniu szlaków transportowych, przyciągnął wielu inwestorów i stał się
miejscem ich konkurencji. Największym bogactwem regionu są węglowodory –
Kazachstan posiada ok. 40 miliardów baryłek ropy naftowej w udokumentowanych zasobach (ok. 3% światowych zapasów) oraz 1,8 biliona m3 gazu, Uzbekistan
– ok. 600 milionów baryłek ropy oraz ok. 1,6 biliona m3 gazu, Turkmenistan –
ok. 8 bilionów m3 gazu1. Na terenach Tadżykistanu i Kirgistanu również znajdują
się złoża węglowodorów, ale w mniejszej ilości i w trudno dostępnych rejonach,
1
Dane za: M. Laruelle, S. Peyrouse, Globalizing Central Asia. Geopolitics and the Challenges of
Economic Development, New York–London 2013, s. 166–170.
80
Rosja – „Nasi”
Ponoć mieszkańcy Biszkeku mówią, że „Władimir Putin jest bardziej popularny
w Kirgistanie niż w samej Rosji”2. Ścisłe związki między oboma krajami są łatwo
zauważalne, jednak to, co najważniejsze, nie jest kwestią wzajemnych deklaracji,
ale praktyki życia codziennego.
Jedną z najważniejszych – moim zdaniem – kwestii jest status formalny i faktyczna pozycja języka rosyjskiego w Kirgistanie. Pomimo upływu 23 lat od uzyskania
niepodległości język ten nadal pozostaje głównym językiem komunikacji elit, a co
za tym idzie – utrzymuje Kirgistan w rosyjskiej strefie wpływów społeczno-kulturowych. Według regulacji prawnych język kirgiski jest językiem państwowym, jednak
język rosyjski ma status języka oficjalnego. Ustawa z 29 maja 2000 roku precyzuje,
że język oficjalny jest używany „w publicznej administracji, prawie i wymiarze sprawiedliwości w Republice Kirgiskiej, jak również w innych obszarach życia publicznego”3, ponieważ jest to język, „który jest językiem komunikacji międzynarodowej,
a także ułatwia integrację republiki do światowej społeczności”4.
Takie podejście do tej kwestii znalazło odbicie również w wywiadach, choć
zwracano w nich także uwagę, jak ważny jest język kirgiski w kreowaniu tożsamości oraz zachowaniu własnej kultury. Jednak podkreślić należy, że język rosyjski
jest w Biszkeku powszechny, nie tylko w kontaktach między mniejszością rosyjską
a Kirgizami, ale również między samymi Kirgizami – jako język używany w szkole i w domu. Powszechny jest też na ulicach – większość szyldów, plakatów czy
ogłoszeń, jakie można spotkać w Biszkeku, jest właśnie w tym języku.
Zjawisko to nie ogranicza się tylko do sfery nieoficjalnej. Na przykład, sesje
kirgistańskiego parlamentu – Žogorku Keŋešu są w większości prowadzone po
rosyjsku5. Prezydent Almazbek Atambajew stwierdził na nieformalnym szczycie
OUBZ, że „Rosja jest naszym strategicznym sojusznikiem i zawsze będziemy po
jednej stronie frontu”6.
Postawy elit społecznych Biszkeku wobec rywalizacji…
przez co państwa te są uzależnione od zewnętrznych dostaw tych surowców. Ponadto w regionie Azji Centralnej występują złoża uranu, złota i innych rzadkich
minerałów, które są również eksploatowane na szeroką skalę przy udziale firm
zagranicznych.
Jednak w artykule tym nie koncentrowano się na wydarzeniach tworzących zjawisko Nowej Wielkiej Gry, ale na postrzeganiu aktorów zewnętrznych i ich rywalizacji przez elity społeczne Biszkeku.
2
A. Malashenko, The Fight for Influence. Russia in Central Asia, Washington 2013, s. 136.
Zakon KR Ob oficâl’nom âzyke Kyrgyzskoj Respubliki (ot 29 maâ 2000 goda, nomer 3), http://
www.mkk.gov.kg/index.php?option=com_content&view=section&id=48&layout=blog&Itemid=82
&lang=ru, dostęp: 11.2014 r.
4
Tamże.
5
F. Najibullah, Language. A Sensitive Issue In Kyrgyzstan, http://www.rferl.org/content/
language_a_sensitive_issue_in_kyrgyzstan/24246394.html, dostęp: 12.2014 r.
6
Po odnu storonu fronta, „Večernyj Biškek”, 13.05.2014, s. 5.
3
81
Oliwia Piskowska
Obywatele Kirgistanu modyfikują swoje nazwiska, aby brzmiały bardziej rosyjsko7. W jednym z wywiadów (z etnicznym Kirgizem) pojawiło się stwierdzenie, że
język kirgiski jest językiem bytowym – można powiedzieć dzieciom po kirgisku, żeby
wyrzuciły śmieci, nie ma w nim jednak naukowej leksyki. Z moich obserwacji wynika, że nie jest to prawda – w kirgiskiej księgarni w Biszkeku (jedynej, gdzie książki napisane w języku rosyjskim nie stanowią większości) były słowniki naukowe,
w których znalazła się leksyka kirgiska, na przykład z zakresu psychologii. Jednak
Kirgizi w większości nie szukają dostępu do tego typu wydawnictw, ponieważ – jak
stwierdził Stanisław Zapaśnik – „ rosyjski nadal jest uważany za prestiżowy i obecnie
obserwujemy wyraźny odwrót od używania języka kirgiskiego nawet w domu”8.
Powszechna znajomość języka rosyjskiego jest wynikiem zrusyfikowania społeczeństwa (choć należy pamiętać, że zjawisko to występuje głównie w miastach
na północy kraju), co może mieć wpływ na odbiór kwestii międzynarodowych.
W wielu wywiadach przewijała się kwestia bliskości kulturowej z Rosją: Może i na
poziomie międzynarodowym odbywa się walka o wpływy, ale społeczeństwo jest
„ruskie” – Kirgizi mówią i myślą po rosyjsku. Znajomość tego języka ma ogromne znaczenie: Język to możliwość wyjazdu, awansu społecznego. Należy pamiętać o skali migracji zarobkowej z Kirgistanu do Rosji – jest to obok Kazachstanu
najczęstszy kierunek wyjazdu. Obecnie szacuje się, że od 700 tysięcy do miliona
obywateli Kirgistanu pracuje w Rosji, choć – jak przyznaje Aleksej Malašenko – ta
druga liczba wydaje się być zawyżona9. Jeżeli jednak wziąć pod uwagę liczbę ludności Kirgistanu w wieku produkcyjnym, to nawet te minimalne dane szacunkowe
stanowią znaczną część tej populacji. Migranci przysyłają do swojej ojczyzny ok.
2 miliardy USD rocznie, co przewyższa budżet całej republiki10.
Jednak nie tylko kwestie ekonomiczne sprawiają, że społeczeństwo Kirgistanu
ciąży ku Rosji. Jak stwierdzono w jednym z wywiadów: Na głębszym poziomie –
kulturowym, mentalnym – Kirgistan jest bliższy Rosji. Pojawiały się również opinie,
że: Silne związki historyczne ułatwiają Rosji politykę. W innym wywiadzie użyto
stwierdzenia, że Rosja jest swoja, natomiast w badaniu fokusowym jeden ze studentów stwierdził, że Rosja nikogo nie odrzuca. Widać to także w badaniach socjologicznych – „Wśród młodzieży studenckiej badanej w 2006 roku aż 45% stwierdziło, że
najbliższe społeczeństwu Kirgistanu są wartości rosyjskie, a tylko 14,5% – zachodnie. Z kolei 34,5% deklarowało jako najbliższe wartości Bliskiego Wschodu”11.
7
Typowe kirgiskie końcówki „-uulu” oraz „-kyzy” są zmieniane na „-ev”, „-ov”, „-eva”, „-ova”.
W ciągu ostatniego roku wpłynęło ok. 36 tys. wniosków o taką zmianę. Zob. Ch. Recknagel, In Kyrgyzstan, A New Interest In Russified Names, http://www.rferl.org/content/kyrgyzstan-russified-names-central-asian-migrants/26735415.html, dostęp: 11.2014 r. Warto dodać, że jest to proces odwrotny
do tego obserwowanego w początku lat 90.
8
S. Zapaśnik, „Walczący islam” w Azji Centralnej. Problem społecznej genezy zjawiska, Wrocław 2006, s. 75.
9
A. Malashenko, The Fight for Influence..., s. 136.
10
Tamże, s. 136.
11
P. Załęski, Kultura polityczna więzi w Azji Centralnej (przypadek Kirgistanu na tle państw
regionu), Warszawa 2011, s. 94.
82
USA – Ne valâj duraka, Amerika!13
Stany Zjednoczone – jak wynika z przeprowadzonych przeze mnie wywiadów
– nie odgrywały większej roli w postawach społecznych i kojarzyły się raczej
negatywnie. Co ciekawe, interlokutorzy łączyli USA z Europą (nie utożsamianą
z Unią Europejską) we wspólną kategorię „Zachodu”. Bardziej interesujący motyw przewijał się w prasie. Otóż w dziennikarskich analizach „politologicznych”
lub „geopolitycznych” antagonizowano oba wskazane podmioty – szczególnie
w kontekście konfliktu na Ukrainie. Stwierdzono, że Ukraina „faktycznie staje się
kolonią USA”, „poligonem amerykańskich, geopolitycznych gier przeciw Europie
i Rosji”14.
Wielu autorów zgadza się co do tego, że polityka prowadzona przez USA w Azji
Centralnej po 2001 roku nie była udana. Była niejako funkcją ich zaangażowania
w Afganistanie. Jednak przy realizacji zadań typowo wojskowych próbowano również promować zachodnie wartości – demokrację oraz prawa człowieka. Łączenie
celu pragmatycznego i idealistycznego nie powiodło się, czego przykładem była
amerykańska reakcja na wydarzenia w uzbekistańskim mieście Andiżan w 2005
roku oraz zerwanie i ponowne nawiązanie współpracy na linii Waszyngton–Taszkent. W Kirgistanie kwestia amerykańskiej bazy Manas przez wiele miesięcy była
bardzo istotna – negocjacje prezydenta Kurmanbeka Bakijewa z USA i Rosją były
bezpośrednim zderzeniem interesów amerykańskich i rosyjskich. Pomimo przedłużenia amerykańskiej obecności polityka USA okazała się wizerunkowym fiaskiem – postawiono na cele krótkoterminowe, bez budowania szerszej współpracy.
Alexander Cooley nazwał ten typ jej prowadzenia „polityką baz” (base politics)15.
Momentem próby dla społeczeństwa Kirgistanu jest planowane na 2015 rok
przystąpienie do Euroazjatyckiej Unii Gospodarczej, tworzonej przez Rosję, Białoruś oraz Kazachstan12. Motyw ten przejawiał się w wywiadach – podkreślano,
że kwestia ta spowodowała polaryzację społeczeństwa. Pojawiają się wątpliwości:
czy Kirgistan może być suwerenny w obliczu wejścia do Unii Celnej? Jeden z rozmówców miał co do tego duże wątpliwości, jednak stwierdził, że w przypadku
referendum przeważą zwolennicy przystąpienia – dla zwykłych ludzi więcej jest
plusów. W kontekście integracji w ramach Unii Celnej ten sam rozmówca poczynił
ciekawą obserwację – stwierdził, że bliskie związki z Rosją są wynikiem braku integracji regionalnej. Zatem ciążenie ku Rosji może być wynikiem braku przeciwwagi w postaci bliskiej współpracy między pięcioma państwami Azji Centralnej.
Można zatem wnioskować, że wbrew pozorom to właśnie soft Power – atrakcyjność kulturowa – jest największą siłą Rosji w Kirgistanie, a pozycja Federacji
jest niezachwiana – pozostaje ona jedynym strategicznym partnerem.
12
Piątym członkiem ma zostać Armenia.
Tytuł artykułu na pierwszej stronie tygodnika „Novye lica”, 25–30.09.2014.
14
Agenty SŠA v ukrainskoj vlasti, „Delo Nomer”, 24.09.2014, nr 28 (993), s. 7.
15
A. Cooley, Base Politics, http://www.foreignaffairs.com/articles/61202/alexander-cooley/
base-politics, dostęp: 12.2014 r.
13
83
Oliwia Piskowska
Wynikiem tego była zmiana w postrzeganiu Stanów Zjednoczonych z pozytywnego, choć nieco podszytego ironią („Droga nasza Ameryko, (…) Ty, która tyle lat
byłaś dla nas twierdzą siły i dobrobytu, jedynym wielkim przyjacielem, który wie,
jak się rozwijać i dokąd należy iść”16) do całkowicie negatywnego („coraz częściej
twoja polityka zagraniczna jest przyczyną negatywnego stosunku do całego państwa i całego narodu”17). Zarzucano USA działanie tylko na swoją korzyść, bez
zważania na interesy Kirgistanu i uwarunkowania, w jakich przyszło funkcjonować republice: „prosimy Ciebie, nasza droga Ameryko, promuj swoje wartości,
ale rób to bez niszczenia i skłócania nas, a poprzez budowanie i biorąc pod uwagę
nasze realia historyczne”18.
Negatywnie postrzegane są również organizacje pozarządowe (NGO’s), którym
przypisuje się rolę agentów realizujących interesy zachodnich rządów: W Kirgistanie wpływy Zachodu realizują się poprzez działalność organizacji pozarządowych
– obecnie działa ponad 120 organizacji tego typu, a tylko 7 spośród nich jest prorosyjskich. Organizacje te – w dyskursie publicznym – narzucają wartości Zachodu:
„NGO (…) jak psy obronne stoją na straży demokracji”19. Przykładem może być
fundacja George’a Sorosa, która w Kirgistanie, podobnie jak w wielu innych krajach, postrzegana jest jako instytucja, która „chroni szpiegów i łamie prawo”20.
Amerykańskie zaangażowanie w Kirgistanie już po zamknięciu bazy Manas jest
oceniane jako zagrożenie, a nie szansa. Jak stwierdzono w jednym z wywiadów:
wraz z zamknięciem bazy Manas oraz opuszczeniem Kirgistanu przez Amerykanów
skończył się strach.
Konflikt między „Zachodem” a Rosją
z punktu widzenia elit Kirgistanu
Sytuacja na Ukrainie spowodowała zaostrzenie w relacjach na linii Zachód (UE
i USA) – Rosja. Wbrew temu, że Kirgistan jest postrzegany jako „prorosyjski”, postawy wobec konfliktu są ambiwalentne. Kirgistańskie Ministerstwo Spraw Zagranicznych w oświadczeniu z 20 marca 2014 roku21 uznało wyniki referendum z 16
marca i aneksję Krymu oraz Sewastopola przez Rosję. Jednocześnie stwierdzono, że winne kryzysu są „nieprzemyślane działania i korupcja poprzednich władz”
oraz że kirgistańskie doświadczenia z rewolucji 2010 roku pokazały, jak ważna jest
„zgodność partnerów międzynarodowych w ich intencjach i działaniach, bez polityki «podwójnych standardów»”. Jeden z rozmówców przypomniał, że Kirgistan
16
L. Saralaeva, Ne valâj duraka, Amerika, „Novyè lica”, 25–30.09.2014, s. 1.
Tamże.
18
Tamże.
19
Tamże.
20
Power, Wealth and Global Equity: An International Relations Textbook, red. P. McGowan,
Cape Town 2006, s. 183.
21
Statement of the Ministry of Foreign Affairs of the Kyrgyz Republic on the situation in Ukraine,
http://www.un.int/kyrgyzstan/statements_speeches/statement-ministry-foreign-affairs-kyrgyz-republic-situation-ukraine-0, dostęp: 12.2014 r.
17
84
najpierw gratulował Ukrainie euromajdanu, ale po interwencji Rosji wycofał się
z poparcia.
Konfrontacja Rosji z Zachodem została określona przez innego rozmówcę jako
zimna wojna, jednak wymiar geopolityczny został zepchnięty na dalszy plan przez
problemy, jakie sytuacja ta przysporzyła kirgistańskiej gospodarce: Sankcje nałożone na Rosję działają negatywnie na Kirgistan – produkcja, zamiast zaspokajać
rynek wewnętrzny, idzie na eksport do Rosji, przez co ceny rosną. Według Azjatyckiego Banku Rozwoju inflacja faktycznie jest wyższa niż zakładana (za 2014 rok
ma osiągnąć 9,8%, przy czym ceny paliwa mają wzrosnąć o 30%), jednak jest to
tłumaczone przystąpieniem Kirgistanu do Unii Celnej22. Warto jednak odnotować,
że w prasie obecne są informacje o obniżeniu cen na gaz naturalny – jak podał
„Večernyj Biškek”, dzięki współpracy z rosyjskim Gazpromem, ceny tego surowca
mają spaść z 224 do 165 dolarów za 1000 metrów sześciennych23.
Wybór strategii w przypadku małego kraju, jakim jest Kirgistan, nie jest łatwy.
Jeden z interlokutorów stanął na stanowisku, że polityka czysto prorosyjska jest
błędem, jednocześnie zaznaczając, iż pozycja czysto prozachodnia też nie jest rozwiązaniem. Powodem tego może być – jak stwierdzono w innym wywiadzie – fakt,
że Zachód jest daleko i tak naprawdę nie ma na nic wpływu. Nawet Roza Otunbajewa, uważana za polityka prozachodniego24, nie zawahała się poprosić Rosję
o pomoc wojskową w czasie niepokojów w czerwcu 2010 roku25. Szukając rozwiązania dla Kirgistanu, poprzedni rozmówca podkreślił, że: W tej konfrontacji na
linii Rosja–Zachód Kirgistan zapomina o państwach azjatyckich. W tym miejscu
przechodzimy do kolejnego mocarstwa zaangażowanego w Kirgistanie, do azjatyckiej potęgi – Chin.
Chińska Republika Ludowa – nieznane budzi lęk
Uregulowanie stosunków kirgistańsko-chińskich, jak wspomniano na początku, rozpoczęło się od kwestii granicznych. Na podstawie porozumień zawartych
w 1996 oraz 1999 roku ok. 125 000 ha ziemi należącej do Kirgistanu zostało
przekazane Chinom. Jak stwierdził David Lewis, Chiny zdeklasowały swojego
partnera w negocjacjach, mając do dyspozycji ogromne zaplecze techniczno-intelektualne (kartografów, prawników), czego brakowało Kirgistanowi. „Agresywne
stanowisko Chin przy negocjacjach granicznych tylko potwierdziło historyczne
22
Kyrgyz Republic: Economy, http://www.adb.org/countries/kyrgyz-republic/economy, dostęp:
12.2014 r.
23
Z. Sorokina, Gaz podeševeet na tri soma s lišnim… a na ûge bez peremen, „Večernyj Biškek”,
19.09.2014, nr 110 (10821), s. 2.
24
R. Otunbajewa była ambasadorem Kirgistanu w USA i Kanadzie (1992–1994) oraz w Wielkiej
Brytanii (1998–2001). Opinię o jej pro-zachodniej orientacji wyraził np. A. Malašenko. Zob. tenże,
The Fight for Influence..., s. 138.
25
A. Zamarajewa, Na drzwiach pisali KG, czyli Kirgiz, http://www.teologiapolityczna.pl/aleksandra-zamarajewa-na-drzwiach-pisali-kg-czyli-kirgiz, dostęp: 10.2014 r.
85
Oliwia Piskowska
obawy przed chińskim ekspansjonizmem”26. Podpisanie obu traktatów wywołało
niepokoje społeczne oraz tarcia polityczne – część parlamentarzystów odmówiło
ratyfikacji a cała sytuacja spowodowała intensyfikację działań opozycji zakończoną tragedią aksyjską (2002)27. Taki początek sprawił, że elity kirgistańskie podchodziły do działań Chin z nieufnością.
W wywiadach interlokutorzy zdawali sobie sprawę, że Kirgistan nie jest strategicznym partnerem, ale raczej przyczółkiem: Chiny potrzebują wokół siebie
wianuszka lojalnych państw. Kirgistan jest im potrzebny do dalszej ekspansji. Tak
jest na przykład w sferze handlu, który jest postrzegany pozytywnie. Kirgistan jest
miejscem tranzytu dużej ilości dóbr – przez bazar Dordoj w Biszkeku (skąd chińskie towary są reeksportowane do Kazachstanu) oraz przez bazar w mieście Karasuu w obwodzie oszyńskim (który jest największym bazarem w Azji Centralnej
i z którego 3/4 towarów trafia dalej do Uzbekistanu)28.
Wydaje się, że współpraca z Chinami, ze względu na ich potencjał gospodarczy,
jest nieunikniona. Jednak w kraju, gdzie vzâtki są na porządku dziennym, współpraca ta bywa kłopotliwa. Jak stwierdzono w jednym z wywiadów: Jeżeli robi
się interesy z Rosją lub Turcją, to można coś ukraść. Natomiast w przypadku interesów z Chinami nie można nic robić na boku, ponieważ przysyłają oni swoich
księgowych, którzy rozliczają cały projekt. Obcość kulturowa i nieufność wobec
Chin była wielokrotnie przywoływana: pojawiają się poważne wątpliwości, czy
przyjmować chińskie pieniądze. Nie wiadomo, jaka będzie tego cena, nie wiadomo,
czego się spodziewać, choć przyznawano, że: Chiny są największym inwestorem.
Ekspansja Chin w sektorze małych przedsiębiorstw powoduje strach przed napływem chińskich migrantów do Kirgistanu. Prawie sześciomilionowy kraj ma
prawo się obawiać sąsiada z populacją liczącą prawie 1,4 miliarda. Jeden z rozmówców przywołał następującą sytuację: Był pomysł ruchu bezwizowego z Chinami, ale Parlament zagłosował przeciw, bojąc się niekontrolowanego przepływu
ludności. Pojawiają się nawet spory na tle narodowościowym między stowarzyszeniami kirgiskich kupców a chińskimi fabrykami i firmami29.
Co ciekawe, takie kwestie jak sprzedaż węglowodorów, terroryzm czy sprawa ujgurska w kontekście Chin w przeprowadzonych podczas wyjazdu wywiadach nie pojawiły się. Można się domyślać, że kwestia sprzedaży do Chin ropy
i gazu – zasobów, których jest w Republice Kirgiskiej mało i które nie odgrywają w stosunkach z Pekinem większej roli – nie jest szeroko dyskutowana. Jeżeli
zaś chodzi o kwestię Ujgurów i ich domniemanej działalności terrorystycznej, to
w czasie innego wywiadu, przeprowadzonego w Warszawie z byłym pracownikiem kirgistańskiego MSZ w grudniu 2013 roku, rozmówca stwierdził, że kwestia
ta w kontekście stosunków z Chinami nie jest obecna w dyskursie publicznym
26
D. Lewis, The Temptations of Tyranny in Central Asia, London 2008, s. 220–221.
M. Laruelle, S. Peyrouse, The Chinese Question in Central Asia. Domestic Order, Social
Change and the Chinese Factor, New York 2012, s. 109–110.
28
Tamże, s. 111.
29
Tamże, s. 113.
27
86
Turcja – tak blisko, a jednak tak daleko
Turcja była pierwszym państwem, które uznało niepodległość pięciu nowopowstałych państw centralnoazjatyckich w styczniu 1992 roku i które wysłało tam
swoje przedstawicielstwa dyplomatyczne30. Upadek Związku Radzieckiego dawał
nadzieję na integrację w ramach wspólnoty kulturowej i językowej z czterema
państwami regionu31. Jednak próba budowy wspólnoty pantureckiej w latach 90.
XX wieku nie powiodła się. Od początku XXI wieku stosunki Turcji z państwami
regionu, w tym z Kirgistanem, mają mniejszą skalę – ograniczają się głównie do
sfery edukacji i handlu.
Jeden z interlokutorów stwierdził, że Turcja jest odbierana jednoznacznie pozytywnie w Kirgistanie. Powstało wiele tureckich szkół średnich, które nauczają,
na stosunkowo wysokim poziomie, języka angielskiego oraz przedmiotów technicznych. W samym Biszkeku powstał Kirgisko-Turecki Uniwersytet Manas, na
którym w roku akademickim 2011/12 uczyło się ok. 4000 studentów32. Również
tureckie towary są obecne i cenione na kirgistańskim rynku, chociaż w 2010 roku
Turcja zajmowała dopiero 6. miejsce wśród partnerów handlowych Kirgistanu,
z obrotem rzędu 163 milionów USD33.
W jednym z wywiadów eksperckich Turcja została określona jako państwo,
które pomimo chęci nie ma szansy zająć pozycji Rosji – nie ma takiej siły oddziaływania. Podkreślono, że w przypadku negatywnych działań Rosji Turcja
nie będzie w stanie się im przeciwstawić i obronić Kirgistanu. Jednocześnie na
dobre relacje między Kirgistanem a Turcją wpływa osoba prezydenta Almazbeka
Atambajewa, który – jak informują media – płynnie mówi po turecku i jest zaangażowany w działalność biznesową w Turcji34. Dzięki temu – jak podkreślono
w wywiadzie eksperckim – w czasie comiesięcznych wizyt zawsze kończy się
na spotkaniu z Erdoğanem. Jednak, jak podkreślili studenci w czasie badania
fokusowego: Turcja jest zbyt oddalona geograficznie, aby odgrywać ważną rolę
w Kirgistanie.
w Kirgistanie. Również studenci stosunków międzynarodowych w czasie badania
fokusowego stwierdzili, że Szanghajska Organizacja Współpracy ma charakter
przede wszystkim ekonomiczny, nie wspominając nic o wymiarze bezpieczeństwa
w niej obecnym.
30
M. Laruelle, S. Peyrouse, Globalizing Central…, s. 76.
Języki: kazachski, kirgiski, turkmeński i uzbecki należą do grupy tureckiej (turkijskiej) ałtajskiej rodziny językowej, natomiast język tadżycki uznaje się za należący do grupy irańskiej indoeuropejskiej rodziny językowej.
32
http://manas.edu.kg/index.php/manas-university/introduction, dostęp: 10.2014 r.
33
34
A. Kasymalieva, E. Marat, Atambayev Invites Turkey to Decide on US Transit Center’s Future,
http://www.jamestown.org/programs/edm/single/?tx_ttnews[tt_news]=38903&tx_ttnews[backPid]=
27&cHash=88f632fdde3ea6a1b20d776dd6138b4f#.VJiiUc4AbA, dostęp: 10.2014 r.
31
87
Oliwia Piskowska
Podsumowanie
W czasie konferencji „1989, Also a Key Year in Central Asia? A New Look at
the Socio-Cultural and Political Changes of 1989”, która odbyła się podczas mojego pobytu w Biszkeku, swoje wystąpienie zaprezentował dr hab. Medetkan Šerimkulov35 (tytuł wystąpienia: „The View of a Non-Outsider on Kyrgyzstan in the
Year of the Yellow Earth Snake 1989”). Stwierdził on m.in., że „Niemcy odzyskały
swoje państwo, a my straciliśmy swoje”. Podkreślał, jak za czasów ZSRR centrum
w Moskwie finansowało Kirgistan (przytoczył specyficzne dane, według których
w 1990 roku 90% PNB republiki stanowiły dotacje). Nakładane obecnie sankcje
na Rosję uznał za błąd – według niego to Zachód jest winny rozpadu ZSRR. Uznał
również, że Unia Europejska jest tworzona na kształt Związku Radzieckiego i popełnia te same błędy – na przykład, centralnie podejmuje decyzje, z którymi społeczeństwa się nie zgadzają. Zgromadzona na sali kirgistańska publiczność przyjęła
jego słowa z entuzjazmem. Osoba i poglądy Šerimkulova – oraz reakcja większości
zgromadzonych na sali słuchaczy – mogą być przykładem ewolucji postaw Kirgistańczyków wobec sytuacji międzynarodowej. Šerimkulov niegdyś był uznawany
za polityka nie tylko prodemokratycznego, ale i prozachodniego.
A. Cooley podkreśla, że „z interakcji pomiędzy zewnętrznymi aktorami, którzy realizowali swoje strategiczne agendy oraz elitami, które grały według lokalnych reguł, wyniknęły (…) dysfunkcjonalne rezultaty”36. W przypadku Kirgistanu
wpływ zewnętrznych aktorów (przede wszystkim Rosji) na sytuację wewnętrzną
bywa zbyt daleko idący. Kiedy w 2010 roku prezydent Kurmanbek Bakijew, najpierw – w lutym – zapowiedział wypowiedzenie umowy o korzystanie przez Amerykanów z bazy Manas i przyjął rosyjską pomoc w wysokości 2,15 miliarda USD,
a następnie podpisał nową umowę, zmieniając oficjalnie charakter amerykańskiej
obecności z bazy wojskowej na „Centrum Przewozów Tranzytowych” przy jednoczesnym zwiększeniu opłaty za dzierżawę, w Moskwie wywołało to niezadowolenie37. Faktem jest, że w kwietniu 2010 roku K. Bakijew został obalony, a władzę
przejął Tymczasowy Rząd Zaufania Narodowego z Rozą Otunbajewą na czele38.
W jednym z wywiadów, opisując bieżącą sytuację, rozmówca nawiązał do tych
35
Medetkan Šerimkulov – ur. 1939, nauczyciel akademicki, działacz partyjny (w pracy partyjnej od 1971 roku, m.in. sekretarz issyk-kulskiego komitetu obwodowego KPK, kierownik oddziału
propagandy i agitacji KC KPK, przewodniczący komisji kontroli partyjnej przy KC KPK, sekretarz
KC KPK ds. ideologii). Od 1990 do 1994 roku przewodniczący Rady Najwyższej Kirgiskiej SSR/
Kirgistanu. W 1995 roku oponent Askara Akajewa w wyborach prezydenckich. Ambasador w Turcji
(1998–2002) i w Iranie (2007–2011). Informacje za: Politologičeskaâ ènciklopediâ Kyrgyzstana, red.
K.K. Imanaliev, Biškek 2013, s. 377–378, R. Gortat, Kirgistan. Natura zmiany systemowej, Warszawa 2009, s. 232–235.
36
A. Cooley, Great Games, Local Rules. The New Great Power Contest in Central Asia, Oxford
2012, s. 133.
37
W. Górecki, Rosja wobec wydarzeń w Kirgistanie (kwiecień–czerwiec 2010), http://www.osw.
waw.pl/pl/publikacje/komentarze-osw/2010-07-27/rosja-wobec-wydarzen-w-kirgistanie-kwiecienczerwiec-2010, dostęp: 10.2014 r.
38
Szerzej o obaleniu K. Bakijewa zob. P. Załęski, Kultura polityczna…, s. 350–354.
88
wydarzeń: Wszystko drożeje – mięso, samochody, co może doprowadzić do kolejnej
rewolucji, Ten sam mechanizm wykorzystał Putin do kształtowania polityki w Kirgistanie – podwyższył ceny, przez co został obalony Bakijew – ceny ropy wzrosły
i społeczeństwo myślało, że on nieudolnie rządzi. Faktycznie, w kwietniu 2010
roku wraz z podwyższeniem przez Rosję niektórych taryf eksportowych wzrosły
ceny paliwa, a wraz z nimi – większości produktów39. Inny rozmówca stwierdził
wprost, że Rosja miała bezpośredni wpływ na obalenie Bakijewa.
Konkludując, należy stwierdzić, że nastawienie biszkeckich elit wobec rywalizacji mocarstw nie jest pozytywne – według nich Kirgistan nie skorzystał na tym
zjawisku. Jak stwierdził jeden z rozmówców: Wielka Gra miała miejsce, ale już
się skończyła i Kirgistan nie potrafił wiele ugrać. Realizacja polityki zagranicznej
państwa nie jest postrzegana jako racjonalna, ale jako sposób realizacji partykularnych interesów elit. W jednym z wywiadów stwierdzono nawet, że: Sytuacja
międzynarodowa Kirgistanu zależy od prezydentów i od tego, kto ich sponsoruje.
Jednocześnie, pomimo konkurencji i rywalizacji, „żaden z zewnętrznych aktorów nie chce zyskać monopolu w regionie”40. M. Laruelle i S. Peyrouse stwierdzają dalej, że „Kirgistan (…) jest zdolny do rozgrywania przeciwności pomiędzy
głównymi siłami z umiarkowanym sukcesem, ale nie opracował żadnej polityki
wielowektorowości”41. Być może wynika to z charakteru elity oraz aparatu państwowego – wówczas należy zgodzić się z opinią Lawrence’a Markowitza, że
Kirgistan stał się państwem „wewnętrznie podzielonym i skłóconym”42, przez co
zewnętrznym aktorom łatwiej jest ingerować w jego sprawy wewnętrzne. Należy
również stwierdzić, że elity biszkeckie postrzegają Kirgistan (jako państwo i zarazem wspólnotę obywateli) za przedmiot a nie podmiot rywalizacji, a dominująca
pozycja Rosji wydaje się być jeszcze bardziej niezachwiana.
Słowa kluczowe: Kirgistan, Azja Centralna, Rosja, Chiny, Stany Zjednoczone,
mocarstwa, rywalizacja, Nowa Wielka Gra
Attitudes of social elites of Bishkek towards the rivalry
between Russia, China, and the USA in the region of Central Asia
The paper elaborates on the way the social elites of Bishkek (intellectuals and
businessmen) perceive the policy conducted by the People’s Republic of China, the Russian
Federation and the United States of America towards Kyrgyzstan, including the rivalry
between the superpowers. Despite an active policy of the aforementioned states in the
region of Central Asia, Russia still remains the main partner of Kyrgyzstan in the political,
economic and socio-cultural sphere. China is seen as an alien and still unknown subject
whereas the USA (or generally “the West” which means the USA and Europe) is perceived in
39
A. Zamarajewa, Na drzwiach pisali…
41
Tamże, s. 7.
42
L.P. Markowitz, State Erosion. Unlootable Resources and Unruly Elites in Central Asia, New
York 2013, s. 133–139.
40
89
Oliwia Piskowska
the worse way. Rivalry between the three subjects is rarely seen as a chance for the realization
of Kyrgyzstan’s multifaceted international policy and in many cases it is perceived as a factor
which destabilizes the political and economic situation of this country.
Key words: Kyrgyzstan, Central Asia, Russia, China, USA, superpowers, rivalry, the
New Great Game
Les attitudes des élites sociales de Bichkek face à la rivalité entre la Russie,
la Chine et les États-Unis dans la region de l’Asie centrale
L’article soulève la question de la perception par les élites sociales de Bichkek – les
intellectuels et les hommes d’affaires – de la politique de la République populaire de
Chine, de la Fédération de Russie et des États-Unis vis-à-vis du Kirghizistan, y compris
de la perception de la rivalité entre ces puissances. Malgré la politique active des acteurs
mentionnés ci-dessus dans la region de l’Asie centrale, il est démontré que la Russie est
toujours le partenaire le plus important du Kirghizistan, notamment en raison des relations
et des dépendances politiques, économiques, mais aussi sociales et culturelles. La Chine
est perçue comme un acteur étranger et toujours non apprivoisé, alors que États-Unis
(ou « l’Occident », entendu comme les États-Unis et l’Europe) ont l’image la plus négative.
La rivalité entre ces acteurs est rarement considérée comme une opportunité pour une
politique étrangère multisectorielle du Kirghizistan, mais plutôt comme un facteur qui
accentue la déstabilisation de la situation politique et économique dans cet État.
Mots-clés: Kirghizistan, Asie Centrale, Russie, États-Unis, puissances, rivalité, Nouveau
Grand Jeu
Позиции социальных элит Бишкека в отношении coперничества
России, Китая и США в регионе Центральной Азии
В статье поднимается вопрос о восприятии социальными элитами Бишкека –
интеллектуалами и бизнесменами – политики Китайской Народной Республики,
Российской Федерации и Соединенных Штатов Америки по отношении Кыргызстана,
в том числе соперничества между этими державами. Несмотря на активную
политику перечисленных государств в регионе Центральной Азии выявлено, что
Россия по-прежнему наиболее является самым важным партнером Кыргызстана
из-за в том числе политических, экономических, а также социальных и культурных
связей и зависимостей. Китай рассматривается в качестве чужого, незнакомого лица,
а Соединенные Штаты (или «Запад», понимаемой как США и Европа) рассматриваются
крайне негативно. Соперничество между этими субъектами редко рассматривается
как возможность для реализации многоотраслевой внешней политики Кыргызстана,
а часто – как фактор влияющий на дестабилизацию политической и экономической
ситуации в этой стране.
Ключевые слова: Кыргызстан, Центральнaя Азия, Россия, Китай, США, держава,
соперничество, новая «Большая игра»
90
Жаныбек Омор
Проблемы экономической
политики Кыргызстана
Должно наступить время экономики
Как-то давно местная газета в Кыргызстане обратилась ко мне с вопросом
«Как, на Ваш взгляд, прошли два года с момента смены власти для экономики страны, насколько этот период был эффективен?». И я сказал тогда, будучи экономическим советником премьер-министра: «Знаете, было слишком
много политики и мало экономики. И сегодня мало кто занимается целенаправленной ежедневной работой по развитию национальной экономики»1. Думаю, что те слова остаются актуальными и сегодня. Экономическая ситуация
меняется очень медленно и общий уровень жизни людей остается тяжелым.
Потому страна уже успела пережить две «революции» – насильственные смены власти.
Тогда беседа с той газетой пошла дальше о том, как видятся необходимые
действия, чтобы наша страна смогла все-таки стать экономически сильной.
Говорил о том, что прежде всего необходимо ясно определить стратегические
цели и среднесрочные задачи экономического развития и что правительство
должно уметь прислушиваться ко всем обоснованным и аргументированным
идеям, и научиться использовать их при проведении последовательной политики. Газета конкретизировала вопрос, спросив: «И все же, как будем созидать?». Я сказал, что на первый план выходят низкая эффективность государственного управления и отсутствие надлежащей кадровой политики – то,
что нам досталось от прежней власти, и что это главная причина, порождающая все последующие экономические проблемы, в том числе коррупцию, дефицит бюджета, безответственность и в итоге низкий уровень жизни наших
людей. Я хотел подчеркнуть, что когда по разным причинам не используются
1
Время экономики, «Слово Кыргызстана», 03.2006.
91
сильные компетентные кадры и нет надлежащего контроля за руководителями, а есть низкая зарплата в ответственных должностях, результат нетрудно
предугадать. A ведь такие сотрудники госорганов в силу своих обязанностей нередко должны принимать решения, стоимость которых для страны
может равняться десяткам, а то и сотням миллионoв долларов. Низкая мотивация труда порочна изначально и порождает экономические проблемы,
ущерб от которых может намного превышать всю совокупную заработную
плату всех госслужащих. Поэтому говорить о проблеме следует открыто,
чтобы решить ее, избавив тем самым всех граждан Кыргызстана от ее тяжких последствий.
Можно бесконечно долго повторять известную истину о том, что кадры
решают все, но не поняв самого механизма и сути кадровой работы, ничего
изменить нельзя. Ведь простым увеличением зарплаты мы же не решим проблемы. Нужен же комплекс мер. Например, как же быть с системой звонков
– телефонным правом? Это же складывалось годами, и нужны же сильные
волевые действия, чтобы в корне изменить нашу ситуацию. Главное – руководитель любого уровня должен твердо осознать: уступать телефонному праву не только нерационально, но и опасно. Такой сотрудник рано или поздно
«подставит» своего шефа, потому что, во-первых, его работу трудно непредвзято контролировать, а во-вторых, эффективность труда целого коллектива
заметно снижается. Это же азбука классического менеджмента.
Будучи экономическим советником премьер-министра, приходилось с близи видеть и самому участвовать на обсуждениях ключевых экономических
вопросов страны2. Например, анализировали энергетику, которая была и остается одним из основных отечественных ресурсов и потому у всех на виду.
Наши гидроресурсы могут дать примерно в десять раз больше того, что мы
сейчас имеем и реализовав лишь этот энергетический потенциал, мы могли
бы утроить валовое производство. Экспортный потенциал страны огромен
и возможности выгодного экспорта электричества с тех пор намного выросли. Географическое положение страны уникально. Мне не понятно, почему
многие люди продолжают подчеркивать, что Кыргызстан – тупиковая страна,
не имея выхода в море. Представьте зрительно, как сходятся в Кыргызстане,
как в единой точке, интересы Востока и Запада, Севера и Юга, и вам многое станет понятно. Но чтобы прорываться вперед, необходимы прежде всего консолидация внутренних ресурсов и согласованное объединение усилий
всех ветвей власти, поддерживаемое большинством населения. Надо смелее
опираться на сильно возросший потенциал отечественных экспертов, чтобы
не терять время и деньги вследствие принятия ошибочных решений недостаточно квалифицированными чиновниками. Также мы должны понять и требовать, что госслужащие не должны решать проблемы предпринимателя, их
2
Можем ли мы поднять свою экономику, или Что нам нужно для кардинального улучшения
инвестиционной привлекательности в строительстве новых ГЭС, «Слово Кыргызстана»,
03.2006.
92
Вода станет дороже нефти
Географическое расположение Кыргызстана уникальное и с точки зрения
наличия запасов чистой воды4 и потенциала экспорта энергии горных рек.
В мире с каждым годом растет потребность в энергии, особенно в чистой
энергии в связи возрастающими глобальными проблемами экологии. Хорошим примером этому является Малайзия, экономика которой стабильно развивалaсь и развивается, несмотря на мировой финансовый кризис, и, чтобы
удовлетворить возрастающую потребность в энергии, она в последние годы
активно строит ГЭСы, в подготовке и строительстве нескольких из них мне
приходилось участвовать в качестве экономиста, международного эксперта.
Например, одна из них (ГЭС «Барам 1»), подготовка которой ведется с прошлого года, по мощности и размеру своего водохранилища будет как наша
Токтогульская ГЭС – с мощностью 1200 мегаватт и водохранилищем емкости
в 20 млрд кубометров.
Аналогично растет потребность в гидроэнергии и в нашем регионе, где
крупными потребителями являются Китай, Казахстан, Пакистан, Индия
и другие. При этом Кыргызстан имеет колоссальные гидроресурсы, занимая
третье место после Восточной Сибири и Таджикистана в обширной зоне СНГ.
Уже имеется план строительства 22 новых гидроэлектростанций только на
Проблемы экономической политики Кыргызстана
задача это создание условий для развития бизнеса, продвижение в жизнь сути
рыночной системы – механизмов саморегулирования.
Долгое время нам не хватало необходимой для продвижения экономики
«критической массы» людей, которые понимают суть рыночной системы, которую мы пытаемся построить со времен независимости3. Ведь это нехватка
такой массы людей в обществе и системе госуправления была главной причиной того, мы нередко топтались на одном месте, теряя время, темп и финансы. Поэтому так порой было обидно и горько видеть, что для решения проблем принимаются любые хитромудрые варианты, но только не основанные
на рыночных механизмах.
Но сейчас кажется, что такая «критическая масса» все же начинает набираться в стране и появляется уверенность, что она будет оказывать более существенное влияние на общество, чем ранее. Хочется верить, что наконец-то
должно наступить время экономики, время оптимальных и мудрых решений.
Это должно стать временем роста, пусть будет непростое, но жизненно необходимое. В противном случае, будет продолжение состояния застоя, низкой
активности бизнеса и предпринимательства, бедности, разбитых дорог, настроения уличных митингов, смены правительства и нарастания угрозы потери суверенитета страны.
3
Нам нужно лучше понять механизм «невидимой руки». Основа экономической политики
– частный интерес, «Слово Кыргызстана», 12.02.1998.
4
Вода станет дороже нефти, «Аргументы и Факты» 2013, nr 49 (647).
93
94
реке Нарын, которые смогут увеличить сегодняшнюю выработку втрое, доведя ее до 45 млрд. кВт-ч. А в соседнем Таджикистане, согласно планам его
министерства энергетики, экономически обосновано строительство на реке
Пяндж 14 гидроэлектростанций с выработкой электроэнергии до 86 млрд
кВт-ч. При этом Даштиджумская ГЭС мощностью 4000 мегаватт будет иметь
водохранилище, емкость которого близка емкости нашего Токтогульского водохранилища.
Надо отметить, что в настоящее время политические амбиции превалируют над разумными и выгодными для всего региона экономическими решениями. Думается, что такой ситуации будет все тяжелее и тяжелее продержаться
и она изменится. Да и роль государства, как диктата, порой весьма неразумного, будет меняться.
В частности, нижние по течению соседи – Казахстан и Узбекистан используют аргумент, что в советское время весь сток воды был поделен между
республиками по потребностям; часть воды – на гидроэнергетику, часть – на
ирригацию, оставшаяся вода была предназначена для поддержания уровня
Аральского моря. И что при введении в строй новых объектов их нужно будет
заполнять водой, а значит кто-то «внизу» недополучит воду.
Ведь основная проблема в другом. А именно, что руководители этих стран
должны понять грандиозные выгоды от экономического развития своих соседей, а также глобальные экологические выгоды от замены «газо-угольной»
энергетики на чистую гидроэнергетику. Но пока этого не происходит; более
того они делают все, чтобы не платить Таджикистану и Кыргызстану издержки по поставке воды для своей ирригации. Эти затраты прежде всего связаны с поддержанием гидротехнических систем, не говоря о больших затопленных землях Кыргызстана под водохранилищами для накопления воды для
ирригации соседних стран.
Вторая проблема состоит в недопоставке газа и угля в зимнее время в Кыргызстан из Узбекистана и Казахстана. Так, в прошлом году из-за сильных
холодов в зимний период и нехватки газа и угля Кыргызстан вынужден был
значительно увеличить выработку электроэнергии. А это повлекло за собой
значительное увеличение зимнего стока воды, и в результате на Шардаринском водохранилище Казахстана объем воды достиг критических 5 млрд. кубометров и сброс лишней воды оттуда приводил к наводнениям на территории Узбекистана и Казахстана. В свою очередь, при такой ситуации летом у
соседей не хватает воды для ирригации, а также для заполнения Аральского
моря.
Кроме всего, наличие водно-энергетического потенциала для Таджикистана и Кыргызстана является их естественным национальным экономическим
ресурсом, и они используют его для своих потребностей. Например, можно
напомнить для общего сведения, что Сырдарья является самой длинной рекой в Центральной Азии – более трех тысяч километров от истоков. Более
трех четвертей ее стока формируется на территории Кыргызстана. Питание
Кардинальноe улучшениe
инвестиционной привлекательности в строительстве новых ГЭС
Вопросы энергетики находятся под пристальным вниманием всего общества ввиду того, что они непосредственно касаются повседневной жизни людей. И в экономике страны энергетика является однoй из ключевых
отраслей. Со времен независимости в Кыргызстане продолжали говорить
о наличии в республике громадных водных ресурсов, однако почему-то за
более чем 20-летний период независимости не было построено ни одной
существенной гидростанции. Почему инвесторы не спешили строить у нас
новые большие гидростанции, хотя в регионе (Китай, Пакистан, Индия, Казахстан и т.д.) растет потребность в энергоресурсах с темпом 6–8% в год?
В начале 2006 по поручению премьер-министра мне пришлось детально
изучать пути и возможности кардинального улучшения работы нашего энергетического сектора, который мог бы стать локомотивом развития страны.
Мы тогда провели ряд встреч с различными специалистами и организовали
серию обсуждений и совещаний с участием главы правительства. Тогда мы
выделили два основных блока проблем в энергосекторе. Первый – это эффективное использование уже имеющихся киловатт-часов путем введения жесткой финансовой дисциплины в энергокомпаниях, и второй – существенное
увеличение выработки гидроэнергетического товара путем строительства
новых станций.
Несмотря на то, что мы потратили значительные усилия на решение первого блока проблем, было проблематичным преодоление мощного сопротивления финансово укрепившейся коррупционной системы и отсутствия политической воли руководства страны в то время. Надо признать, что такая
ситуация сложилась еще в ранние годы независимости.
Параллельно мы тогда проводили активную работу по второму блоку вопросов. Невооруженным глазом можно было видеть, что для строительства
реки преимущественно ледниковое и снеговое и ее расход в среднем течении
составляет 19 млрд кубометров в год (это почти объем Токтогульского водохранилища), а до устья в Арале река доносит всего около половины этого
объема из-за перерасходов воды на орошение.
Выход из тупика может произойти только тогда, когда интересы политики
будут подчиняться интересам экономики и когда начнут приниматься решения в интересах для подъема благосостояния людей региона. Пока же продолжают появляться все новые формальные проекты межгосударственных
соглашений по вышеуказанным проблемам использования воды, проводятся
конференции, круглые столы и саммиты, но ситуация не меняется к лучшему.
Стороны пока не хотят понимать и учитывать интересы своих людей и своих
соседей. А надо бы, так как вода становится все более важным стратегическим продуктом и в скором будущем она может стать дороже нефти.
95
96
новых гидростанций необходимо иметь эффективный рынок сбыта производимого товара, т.е. электроэнергии. Эффективный экспорт существенно увеличил бы не только ВВП страны за счет новых объемов производства электроэнергии, но и валютные поступления с соответствующим положительным
эффектом для всей экономики страны.
Оптовая цена, за которую реализовывался наш летний избыток электроэнергии в Казахстан и Россию, была почти в пять раз ниже оптовой цены
электроэнергии на региональном рынке (в частности в Южной Азии) и раз
в десять ниже срeдне-мировых оптовых цен. Поэтому критически важно
было незамедлительно начать работы по созданию эффективных экспортных
рынков Кыргызстана. Надо отметить, что и ранее были попытки строительства линий электропередач в Пакистан, но они были неудачными ввиду разных
причин. Нас не должен был оставлять равнодушными успех и электроэнергетическая экспансия соседнего Таджикистана, которого тогда технически
и материально поддержали Иран, Китай и Россия.
При поддержке постоянного представителя Азиатского банка развития
нам удалось договориться с представителями Таджикистана и Пакистана об
участии в уже запланированной встрече в г. Исламабаде (Пакистан) по предварительному обсуждению экспорта электричества из Таджикистана в Южную Азию. В результате переговоров мы пришли к согласию, что будем совместно создавать рынок электроэнергии для поставок из Кыргызстана и Таджикистана в Южную Азию. На основе этих договоренностей в июне того же
года был подписан соответствующий меморандум взаимопонимания между
правительствами четырех стран региона (Кыргызстана, Таджикистана, Пакистана и Афганистана) и создана межстрановая рабочая группа. Так как все
участники остались довольными конкретными результатами Исламабадской
встречи, правительство США в лице Агентства США по торговле и развитию
также выразилo готовность оказать техническое содействие проекту создания рынка электроэнергии из Центральной Азии в Южную Азию.
Что касается общего гидроэнергетического потенциала Кыргызстана,
то он теоретически равен 140 млрд. кВт-ч. В подготовленной для зарубежных инвесторов работе «Энергетическая система Кыргызской Республики»
сказано, что «современное техническое состояние позволяет использовать
73 млрд. кВт-ч, из них экономически эффективно освоение 48 миллиардов».
Уже технически обосновано сооружение 22 ГЭС с выработкой 30 млрд. кВт-ч
только на реке Нарын.
С активным продвижением создания рынков экспорта нашей электроэнергии, кардинально изменилась экономическая привлекательность строительства новых гидростанций. Поэтому и казалось, что в вопросах инвестирования в строительство Камбаратинских и других ГЭС мы начали получать все
более реальные интересы. В то же самое время, при постоянных проблемах
с нефтепродуктами и другим органическим топливом для нашей ТЭЦ, возникшей водной проблемой и возросшими потребностями в энергоресурсах
Чем меньше государство вмешивается в экономику,
тем лучше для экономики
Касаясь общих вопросов и проблем роста экономики и благосостояния
наших людей, обратимся к важной экономической теории. Ведь по-разному
пытаются объяснить достигнутый уровень богатства того или иного народа,
а также темпы роста этого богатства. Часто называют наличие природных
ресурсов, высокие сбережения и инвестиции, уровень образования населения, удобное географическое положение и т.д. Каждая из таких теорий благосостояния народов по-своему интересна, но, однако, статистический анализ
не подтверждает наличия устойчивых связей между названными факторами
и темпами долгосрочного экономического развития. Убедительное объяснение смог дать только экономический либерализм. Так, еще в глубокой древности, в V веке до н.э., китайский мудрец Лао-цзы говорил: «Когда в стране
много запретительных законов, народ становится бедным. Когда растут законы и приказы, увеличивается число воров и разбойников»5. А в известном труде шотландского экономиста Адама Смита «О природе и причинах богатства
народов» в качестве важнейших условий процветания стран и населяющих
их жителей были названы хорошие законы, необременительные налоги и мир.
Это и есть основные компоненты свободы хозяйственной деятельности. Аналогично Лао-цзы он четко сформулировал главное правило экономической
необходимо настоятельно требовать от всех лидеров стран Центральной Азии
большей координации усилий по рациональному использованию водно-энергетических ресурсов. Мы также отметили, что важны не только производство
электроэнергии и регулировка стока рек, но и решение проблемы экологии
в зоне формирования рек, т.е. сохранение ледников, снежников и подземных
вод. Далее мы приступили к работе над подготовкой технических заданий
для разработки технико-экономического обоснования и создания финансовой и правовой базы для проекта по строительству высоковольтной линии
«Кыргызстан-Таджикистан-Пакистан». Таким образом, для кардинального
улучшения инвестиционной привлекательности в строительстве новых ГЭС
нам, прежде всего, необходимо было создать эффективный региональный
рынок сбыта производимой электроэнергии, который существенно увеличит
не только ВВП страны за счет новых объемов производства электроэнергии,
но и валютные поступления и благосостояние Кыргызстана в целом.
Сегодня этот проект продвигается с переменным успехом, порою встречая
непонимание и критику со стороны различных неправительственных организаций. Для целей эффективного продвижения этой важной идеи для развития энергетики страны, возможно, необходимо рассмотреть вариант передачи
этого проекта, полностью или частично, в частные руки.
5
Ян Хин Шун, Древнекитайский философ Лао-цзы и его учение, Москва–Ленинград
1950.
97
политики: чем меньше государство вмешивается в экономику, тем лучше для
экономики.
Наше государство сегодня ограничивает экономическую свободу с помощью таких инструментов и действий, как административные вмешательства,
создание неравных условий для конкурирующих субъектов, протекции бизнеса чиновников, создание непредсказуемо изменяющихся условий для бизнеса, неисполнение подписанных контрактов, отсутствие независимой судебной системы и возможности защиты интересов частного бизнеса, неразумное использование бюджетных денег налогоплательщиков и слабое развитие
общей инфраструктуры, и т.д. С другой стороны, высокое налогообложение
национальных производителей повышает издержки производства, тем самым
удорожает продукцию и делает ее менее конкурентоспособной на внутреннем и внешнем рынках.
При нехватке собранных с помощью налогов экономических ресурсов (об
этом свидетельствует хронический дефицит нашего бюджета) государство
прибегает к заимствованиям, как на внутреннем рынке, так и на внешнем
рынке. К чему все это ведет? Заимствованиям на внутреннем рынке уменьшают национальные сбережения и инвестиции, тем самым повышая процентные ставки и удорожая коммерческий кредит. Заимствования на внешнем
рынке увеличивают государственный внешний долг, грозящий валютными
кризисами и государственным банкротством.
Если не хватает традиционных бюджетных доходов, государство прибегает к печатанию и увеличению денежной массы и, следовательно, инфляционному налогообложению – экономически самому неэффективному и наиболее
тяжелому для работников бюджетной сферы, пенсионеров и других лиц, получающих фиксированный доход. К счастью, в Кыргызстане этот инструмент
вмешательства государства приостановлен со времен независимости.
Постоянные изменения экономического законодательства и нестабильность важнейших координат экономического развития (темпов инфляции,
валютного курса, процентных ставок, количества налогов и уровня налогообложения, таможенных пошлин и иных регулятивов) ограничивают экономическую свободу, снижают хозяйственную активность участников рынка,
замедляют экономический рост. Так как стабильность и предсказуемость
условий хозяйствования являются важными составляющими экономической
свободы.
Группой экономистов из 55 стран мира был предложен количественный
измеритель способности государства выполнять свои прямые обязательства
и проводить либеральную экономическую политику - индекс экономической
свободы6, базирующийся в следующих пунктах: свобода бизнеса; свобода
торговли; налоговая свобода; свобода от правительства; денежная свобода;
6
Индекс экономической свободы (Index of EconomicFreedom) выпускается американским исследовательским центром The Heritage Foundation совместно с газетой «The Wall Street
Journal». http://www.heritage.org/index.
98
свобода инвестиций; финансовая свобода; защита прав собственности; свобода от коррупции; свобода трудовых отношений. В результате каждая страна
получает количественную оценку предоставляемой ее гражданам экономической свободы.
Проведенный на основе этих оценок статистический анализ убедительно
демонстрирует устойчивую взаимосвязь между уровнем экономической свободы и благосостоянием народов. Из более чем ста стран, по которым были
получены оценки индекса экономической свободы, страны с высокими значениями экономической свободы имели самые высокие показатели производства ВВП на душу населения и самые высокие темпы экономического роста.
Страны с низкими показателями экономической свободы имели низкие величины доходов на душу населения и темпы экономического роста.
Экономически свободные страны демонстрируют успехи не только
в сфере экономического роста. Практически все традиционно используемые показатели социального и человеческого развития в них оказываются
существенно лучше, чем в экономически несвободных. Так, средняя продолжительность жизни в странах, сформировавших первый квинтиль по
индексу экономической свободы, более чем на 20 лет превышает показатели стран, составивших последний квинтиль. Младенческая смертность
в экономически свободных странах в среднем более чем 10 раз меньше, чем
в экономически несвободных.
Существенное повышение уровня экономической свободы для участников
рынка в разных странах после второй мировой войны создало все известные
примеры того, что позже получило название экономического чуда. Везде – от
Западной Германии и Италии до Японии и Тайваня, от Чили и Маврикия до
континентального Китая – проведение либеральной экономической политики
приводило к впечатляющим, но совершенно закономерным результатам. В то
же время в мире не было ни одной страны, в которой проведение политики,
противоположной либеральной (интервенционистской или популистской),
имело бы благоприятные экономические последствия. Если либеральная экономическая политика приводит к таким очевидным положительным результатам, то почему же в Кыргызстане находится в такой длительной стагнации
с продолжающимся глубоким спадом производства и потребления? Да дело
в том, что у нас по сути не было либеральной экономической политики.
Основными чертами кыргызской экономической политики прошлых лет
стали экономический популизм, приватизация государства и ограничения
экономической свободы. Кризис нашего государства, проявился прежде всего
в экономическом популизме. Он вызван неспособностью государства адаптировать свои потребности к динамично меняющимся внутренним и внешним
условиям, значительным расширением обязательств государства за пределы
его основных функций, его постоянными, но безуспешными попытками выполнить эти обязательства (в том числе и несвойственные ему и ненужные)
за счет извлечения из частного сектора и последующего перераспределения
99
100
ресурсов в масштабах, несопоставимых ни с уровнем экономического развития страны, ни с ее экономическим потенциалом. Усиление масштабов
перераспределения государством экономических ресурсов сопровождалось
одновременным уходом его из тех сфер деятельности, которые являются
исключительной прерогативой самого государства. Государство не только
продемонстрировало неспособность гарантировать исполнение частных контрактов, но и в массовом порядке нарушало и продолжает нарушать контракты, заключенные им самим.
Переход к рыночной экономике сопровождался существенным расширением масштабов вмешательства государства в экономическую деятельность.
По всем направлениям своей деятельности – репрессивное налогообложение,
жесткое регулирование, административное вмешательство в бизнес – государство увеличило экономическую нагрузку на частный сектор и ограничило
экономические свободы граждан. Через государственный бюджет перераспределяется все большая и большая часть ВВП. Масштабы государственного
регулирования (лицензирование, таможенное регулирование, разрешительный характер регистрации бизнеса) не уменьшаются. При значительном
сокращении экономического потенциала страны, снижении общей численности населения из-за оттока за поисками работы, количество работников
государственного аппарата остается высоким, и по некоторым данным оно
сильно выросло. Произошла не столько либерализация экономики, сколько либерализация государства. В результате одновременного действия двух
процессов – огосударствления экономики и приватизации государства – произошло резкое снижение эффективности деятельности как экономики, так
и государства.
По моим приближенным расчетам и оценкам, при сегодняшних средних
пятипроцентных годовых темпах роста экономики, Кыргызстан достигнет
сегодняшнего уровня среднеразвитой страны, как скажем Южная Корея, через 70 лет, а сегодняшнего уровня высокоразвитых США – через примерно
100 лет. А если средние темпы роста нашей страны будет 7%, то вышеуказанных уровней мы достигнем соответственно через 45 и 65 лет. Такая ситуация
экономики может устраивать кого угодно, только неосознающего ее жителя
Кыргызстана. Нам нужен рывок в виде 20-25% годовых ростов экономики!
Это я считаю было бы вполне возможно для экономики, находящейся по сути
«на дне».
Хочется надеяться, что с приходом новых политических лидеров,
в Кыргызстане все-таки будет приостановлена проводимая до сих пор интервенционистская и популистская экономическая политика. Именно она
является главной причиной низких темпов развития нашей экономики.
Главной задачей государственной власти должна стать защита экономической свободы.
В течение 20 лет независимости Кыргызстан набрал госдолг на сумму около трех млрд долларов. Помимо этой суммы страна получила помощь от международных институтов и стран-доноров в виде консультационной помощи
(т.н. «технической помощи») на сумму около одного млрд. долл. Более около
полутора млрд. долларов пришли в страну в виде прямых и портфельных
инвестиций7. Таким образом, суммарное вливание в экономику Кыргызстана только из внешних источников за годы независимости составило около
5,5 млрд. долларов, или более тысячи долл. на душу населения.
Крупными международными финансовыми организациями, представившими кредиты для развития, являлись Всемирный банк, Азиатский банк развития, Международный валютный фонд, Европейский банк реконструкции
и развития, Исламский банк, ПРООН и другие. В качестве стран, предоставивших наибольшую помощь Кыргызстану, называют США, Японию, Швейцарию и другие. У нас работала и продолжают работать масса иностранных
консультантов с их рекомендациями по различным вопросам реформирования экономики нашей страны.
Исходя из простой логики, такая помощь должна была привести страну
к ощутимому экономическому росту и повышению жизненного уровня людей. Однако этого не произошло. Вследствие продолжающегося экономического застоя над страной зависла угроза способности выплаты по счетам и невольно заговорили о невозможно выбраться без таких программ, как ХИПИК.
Более половины населения оказались за чертой бедности, а в сельской местности – до 70%. Пятая часть трудоспособного населения покинуло страну
в поисках работы. Сегодня люди вопрошают «куда ушли все эти деньги?».
Многие знают как все это начиналось. Сразу же после приобретения независимости нужно было срочно провести экономические реформы, ведь Кыргызстан оказался в ситуации тяжелейшего экономического кризиса вследствие краха советской планово-командной системы. Необходимо срочно было
стабилизировать экономику и провести структурные реформы, направленные
на переход к рыночной экономике. Для этого потребовались немалые средства, которых в своем бюджете не было. Тогда международные финансовые
институты сказали, что готовы дать деньги, если будут проведены реформы
по их условиям. Президент и правительство согласились. В итоге кредиторы
профинансировали более тридцати проектов на общую сумму около 1 млрд
долларов. Это – проектные кредиты. Другая часть кредитов называется программными кредитами. Эти кредиты под определенные условия для проведения реформ поступали прямо в бюджет и использовались на покрытие дефицита бюджета.
Да, эти кредиты международных финансовых институтов имели самый
низкий процент и предоставлялись на достаточно длительный срок – на
7
Кредитные деньги
Куда ушли кредитные деньги, «Слово Кыргызстана», 21.02.2007.
101
30–40 лет. Однако, практика еще раз показала, что дешевые кредиты могут
вызвать большие проблемы, если не уметь следить за теми условиями, которые накладываются. Экономика не смогла эффективно использовать эти дешевые кредиты и, в конечном итоге, страна заплатила гораздо более высокую
цену по сравнению с экономией на процентах этих «дешевых» кредитов.
Нам видится, что главный недостаток программ международных финансовых институтов состоял в том, что они не были направлены на решение
фундаментальных проблем, от которых страдала вся экономика страны – коррупции и беззакония, которые полностью разрушали законы рыночной экономики. Эти проблемы, в свою очередь, были порождены несовершенством
нашей политической системы, которая допускала сосредоточить все рычаги
власти в одних руках. Следует отметить, что мы не единственны в своих проблемах. В частности, в Африке и Азии имеются страны, в которых, так же как
и у нас, есть проблемы в госустройстве, и в них программы международных
финансовых институтов также не срабатывали и не приводили к коренному
улучшению ситуации в экономике.
Таким образом, в выдаче неэффективных кредитов и вследствие чего образовании нынешнего внешнего долга, который стал неподъемным для экономики, должны быть ответственны наряду с правительством и международные институты. Поэтому эти институты должны рассмотреть солидарную
ответственность в решении проблемы выплаты внешнего долга и должны
способствовать его решении или частичному списанию.
Роль советников для правительства
На мой взгляд, обнаруживается, что для эффективного госуправления
в новых условиях не хватает соответствующих знаний. В таких сложных условиях экономики переходного периода премьер-министр и правительство
как никогда нуждаются в помощи сильных советников и аналитиков. Именно советники, как оперативные аналитики, могут привносить необходимые
знания. Так как это те люди в аппарате, которые могут сконцентрироваться
на фундаментальных проблемах, «не утопая в повседневной текучке». Также
немаловажно то, что они независимы от аппарата правительства в организационном отношении8.
Эти советники должны обладать в первую очередь практическими знаниями функционирования свободных рынков и в то же время достаточно хорошо
понимать местный менталитет. Роль министерств и ведомств должна изменяться кардинальным образом. Теперь меньшее количество ведомств должно
выполнять все больше работы. Причем эта работа предполагает скорее регулирование, чем контроль.
К сожалению, и выработка государственной политики и принятие важных
решений в большей степени все еще остается ответственностью небольшой
8
102
Роль советников для Правительства, «Слово Кыргызстана», 03.2006.
группы высокопоставленных госслужащих, а аналитики и исследовательские
центры участвуют в этом процессе лишь в роли актеров второго плана. При
этом проблема состоит не только в том, что органы правительства не часто
обращаются за помощью, но и в том, что они зачастую не способны принять
эту помощь. Сколько хороших предложений и аналитических записок остаются забытыми на полках госчиновников.
Важность политических обсуждений сегодня возросла как никогда,
а средства массовой информации давно стали «контролерами» работы органов власти, критикующими политические меры и процедуры выработки государственной политики. К тому же членство Кыргызстана в авторитетных
международных организациях означает, что правительство должно соответствовать новым сложным нормам мировой общественности.
Мне думается, что, столкнувшись со всеми этими новыми вызовами, органы правительства должны изменить отношение к аналитической работе, а также повысить свои способности эффективно принимать необходимую помощь.
И надо наконец-то признать, что все зависит от двух главных факторов: общая
политическая воля осуществлять реформы, последовательность реформ.
На сегодняшнем этапе развития Кыргызстана процесс принятия решений
в значительной степени остается политическими предпочтениями, если не
кумовством и коррупцией. Однако, самое важное, на мой взгляд, это то, что
всем нам надо признать, что такое положение дел несет большой риск, так
как оно не приведет к стабильности и эффективному развитию общества.
А там, если ситуация не будет кардинально поправляться, недалеко и очередная революция.
Однa из наших важных проблем заключается в том, что престиж госслужбы низок и уровень заработной платы мал. Эта ситуация делает слабой госаппарат, и нам придется потрудиться, чтобы создать хорошие условия работы
и найти лучших экспертов, желающих эффективно работать на правительство.
Отсутствие институциональной памяти из-за частой смены кадров – другая проблема в правительственных органах. В определенные моменты мы
можем иметь хорошую команду людей с большим энтузиазмом и желанием
работать. А затем внезапно все они исчезают, и тут все разваливается по той
причине, что у нас нет институциональной памяти; нет следующей группы,
которая могла бы гладко подхватить «знамя успехов».
Для эффективного продвижения вперед нам надо акцентировать усилия на
использование местного аналитического потенциала и делать большой упор
на улучшение качества системы образования и подготовки кадров, нужных
для нашей экономики. Ведь за прошедшие годы независимости у нас, как
и во всех других государствах СНГ, качество образования ухудшилось, в том
числе даже в таких сферах, где Советский Союз имел превосходство над мировыми стандартами: инженерия, математика и естественные науки. Оставленные наедине с собой в начале 1990-х годов университеты прошли через
процесс болезненных преобразований, включающий коммерциализацию,
103
ориентированную на выживание, коррупцию и «утечку мозгов», вызванную
падением сравнительного уровня оплаты труда и престижности профессии.
Образование в Кыргызстане должно быть тесно связано с экономикой, оно
должно развивать востребованные практические навыки и прививать учащимся стремление к постоянному обучению.
Ключевые слова: экономический рост, потенциал развития, Кыргызстан,
энергетика, политика экономической свободы
Problemy polityki gospodarczej Kirgistanu
Artykuł dotyczy kluczowych kwestii gospodarczych, od których zrozumienia
i rozwiązania zależy rozwój Kirgistanu. Z punktu widzenia prowadzonej polityki, proponuje
się odejście od ekonomicznej dominacji i nadmiernej ingerencji rządu w działalność
gospodarczą i przejście do systemu wolności gospodarczej. Autor zastanawia się nad
przyczynami powolnego tempa rozwoju gospodarczego i przyczynami nieefektywności
wielomiliardowych kredytów i pomocy dla kraju. Autor uważa, że rząd potrzebuje dobrych
doradców, by móc prowadzić skuteczną politykę gospodarczą.
Słowa kluczowe: wzrost gospodarczy, potencjał rozwoju, Kirgistan, energetyka,
polityka wolności gospodarczej
Problems of economic policy of Kyrgyzstan
The paper concerns key economic problems which have to be understood and
solved in order to make Kyrgyzstan develop properly. Taking into account the point of view
of current politics, it is desirable to leave economic domination and excessive interference
of the government in economic activity of people and to pass to the system of economic
freedom. The author reflects on the reasons of slow pace of economic development,
ineffective multimillion loans and aid for the country. In his opinion the government needs
professional advisors in order to conduct effective economic policy.
Key words: economic growth, potential for development, Kyrgyzstan, energetics,
politics of economic freedom
Problèmes de la politique économique du Kirghizistan
L’article aborde les questions clés de l’économie dont la compréhension et les solutions
déterminent le développement du Kirghizistan. Du point de vue de la politique menée, il
est suggéré qu’il est nécessaire de renoncer au diktat économique et à l’ingérence outre
mesure du gouvernement dans l’activité entrepreneuriale des gens et de passer au régime
de liberté économique. L’auteur s’interroge sur les causes de la lenteur du développement
économique, ainsi que sur les raisons de l’inefficacité des prêts de plusieurs milliards de
dollars et de l’aide accordés au pays. L’auteur croit également que le gouvernement a besoin
de conseillers puissants pour mener une politique économique réussie.
Mots-clés: croissance économique, potentiel de développement, Kirghizistan, énergie,
politique de liberté économique
104
Teoria
i metodologia
nauk
społecznych
Азизбек
К. Джусупбеков,
Айгуль
К. Илебаева
Методологические
проблемы исследования
субэтнических отношений
Глобализационные процессы, охватившие всю планету, дали модный импульс динамизации этнических процессов, в том числе в Кыргызской Республике. Прежде чем приступить к исследованию субэтнических отношений
в Кыргызстане в прошлом, настоящем и будущем, необходимо провести анализ таких ключевых категорий и понятий для данного исследования как «этнос», «субэтнос», «субэтнические отношения».
Как известно, человечество состоит из многих тысяч народов, племён,
которые в научной литературе именуются этносами. Наиболее стройную
и последовательную концепцию этноса разработал известный советский
этнолог академик Ю.В. Бромлей. По его мнению, для этносов характерны
определённые собственно этнические свойства (язык, культура, этническое
самосознание, закреплённые в самоназвании), которые формируются только
в соответствующих условиях: территориальных, природных, социально-экономических, государственно-правовых1.
Верно, отмечает В.П. Коновалов: «термин этнос по преимуществу употребляется при изучении традиционных (родоплеменных тейповых и т.п.) отношениях, тогда как английский термин «ethnicity» (этничность), пришедший
к нам из западной социальной антропологии, отражает то, что происходит
с „этносами” в условиях глобальной модернизации. Этничность тесно связанное с ним понятие «ethnic group» (этническая группа) получают широкое
распространение с 60-70-х годов. В большинстве случаев этими терминами
описывались классификации народностей, а также отношения между группами, осознающим свою культурную идентичность»2.
1
Ю.В. Бромлей, Этносоциальные процессы: Теория, история, современность, Москва
1987.
2
В.П. Коновалов. Политология: Cловарь, Москва 2010.
107
Азизбек К. Джусупбеков, Айгуль К. Илебаева
Общества подразделяются не только на этносы, этнические группы, но
и на субэтнические общности. Под субэтнической группой во франкоязычной литературой с XIX века, а англоязычной XX века понимаются этнические группы внутри расы3. Таким образом, этническая группа трактуется как
общность, базирующаяся на культурном самоотождествлении по отношению
с другими общностями, с которыми она фундаментально связана. Ко вторым
общностям, как правило, можно причислить не только находящиеся с этническими группами культурные социумы, но и другие социальные и культурные общности и ассоциации, включая государства. Самоотождествлениe
реализуется через механизмы взаимоисключающей оппозиции и осознания
специфики, являющиеся одним из компонентов множественности. В этом
контексте термин «этнические группы» синонимичен понятию «народ» в этнической трактовке, а «этническая общность» – «этносу»4.
Таким образом, усилиями в основном этнографов в 70-80-е годы глубоко закрепляется понятие «этнос», вобрав в себя такие дефиниции как «род»,
«племя», «народность», «нация» и национальность. Академик Ю.В. Бромлей
фундаментально разработал этот термин «как исторически сложившуюся на
данной территории устойчивую межпоколенную совокупность людей, обладающие не только общими чертами, но и отличительно стабильными особенностями культуры (включая языки) и психики, а также осознания своего
единства и отличие от всех других подобных образований самосознание фиксированные в самосознании (этнониме)»5.
Особое место в этнополитических исследованиях занимает концепция
Л.Н. Гумилёва. Рассматривая этносы как отличное от расы и популяции,
Л.Н.Гумилёв относит их к географическим явлениям, во многом определяемым окружающим ландшафтом. Кроме того, что этнос представляет собой
природное явление, находящееся в определённом сочетании с социальными
условиями, он имеет более или менее сложную структуру, которая состоит из
иерархической соподчинённости субэтнических групп, трактуется как «таксономические единицы» объединённых в единое зримое целое.
Анализируя этническую систему, Л.Н. Гумилёв подчёркивает, что сложность является его органической деталью и порождается в процессе этнического формирования или этногенеза, а при структурном уменьшении этнической системы в период упадка количество субэтносов дробится до одного, что
означает пережиточную фазу этносов6. Данное положение автора социобиологической теории этноса лежит в основе методологии исследования субэтнических отношений, особенно у кочевых народов. Так, например практика
родоплеменных отношений у кочевников способствует последним поддерживать этническое единство и ценность посредством сложной структуры
3
Cм. Народы России: Энциклопедия, ред. В.А. Тишков, Москва 1994, c. 466.
См. Там же, c. 466.
5
Ю.В. Бромлей, Очерки теории этноса, Москва 1983, c. 58.
6
См. Л.Н. Гумилёв, География этноса в исторический период, Лeнингaрaд 1990, c. 20–22.
4
108
7
8
Методологические проблемы исследования субэтнических…
своей этнической особенности, состоящeй из различных родов, племён. Эти
качества позволяют противостоять внешним разрушающим воздействиям,
не способствуя, упрощению структуры этноса его деградации именно сложность субэтнических отношений кочевников является объяснением устойчивой выживаемости кочевников и бывших кочевников.
По Л.Н. Гумилёву этносы биофизическoй реальности всегда находятся
в особенности индивидуального поведения членов этнической общности
и когда индивиды, вступая друг с другом во взаимодействиe, образуют схожую вибрацию биотоков или общеритм (т.е. колеблющую частоту), то тотчас
создаётся целостность – одностройное. В эмоциональном, психологическом
и поведенческом разрезах, что по всей вероятности имеет физическую сущность и которая немедленно оформляется в некую социальную структуру,
формирующую команду пассионариев: город, общину, боевой отряд, философский клуб и т.д. и при этом в него включают индивиды непассионарного порядка, но зародившиеся тем же построением через механизм индукции
пассионариев. Позже консорция возрастает до уровня этноса, которая при
дальнейшем своём развитии начинает властвовать и политически, и нравственно нaд другими этническими общностями и диктует им свои биоритмы,
так как этот биоритм накладывается на иные биоритмы, то не происходит
полной ассимиляции и формируется субэтнос.
При вариации, когда данный биоритм сочетается с другими, возможна
гармония, так же когда колебательные фазы развиваются в унисон, возникает
слияние этносов, их ассимиляция, в случае же возникновения дистормажении или какофонии, то нарушается биоритм одного или обоих биополей, то
нарушаются связи системы и возникает аннигиляция7.
Концепция Л.Н. Гумилёва, несмотря на оспариваемость, дала сильный
толчок изучению этнических общностей, показав применимость теоретических разработок географов и биологов к исследованию общественных явлений и процессов. Он считал, что кроме марксисткой теории существуют другие материалистические концепции, образующиеся на стыке различных наук
способных породить плодотворные научные направления.
Концепция Ю.В. Бромлея, и теория Л.Н. Гумилёва были раскритикованы
В.А. Тишковым, по мнению которого, ещё не выработано общепринятое понятие этноса, но в советской литературе получили широкое распространение такие егo дефиниции, как бромлеевский этносоциальный организм и гумилёвский биосоциальный организм. Тишковская теория этничности акцентирует на её процессуальной (конструируемой) природе подвижности и поликультурности характеры современных социумов, на реальном отсутствием
культурных изолятов8. Концепция В.А. Тишкова отмечает ряд особенностей,
характерных для этнических особенностей: «разделение членами группы
представления об общем территориальном и историческом происхождении,
Там же, c. 32.
См.: В.А. Тишков, Этнология и политика, Москва 2001, c. 225.
109
едином языке, общих чертах материальной культуры; политически оформленное представление о родине и особых институтах, как например государственность, которые могут считаться частью того, что составляет понятие „народ”; чувство отличительности, т.е. осознание членами группы своей принадлежности к ней, и основанное на этом формы солидарности и совместного
действия»9.
Особо следует отметить интерпретацию теории этноса М.В. Крюкова, который считал, что советской этнографией был выработан особый органистический подход, исходя из которогo этнос может функционировать как единый
коллективный организм, коллективный индивид. Именно сама теория этноса
порождает двойственность трактовки термина «субэтнос». Так, во-первых,
авторы теории этноса утверждают иерархию «этнических общностей», вовторых – постулируют несущностный, но субъективный характер различий
между теориями «этнос» и «субэтнос». Вслед за Л.Н. Гумилёвым подчёркивает, что основным предназначением субэтносов является укрепление этнического единства, посредством внутреннего неантагонистического соперничества10.
Рассматривая понятия субэтноса невозможно обойти понятие этнической
группы. Под последним А.Я. Анцупов и А.И. Шипилов понимают и обособлённую часть народности или нации, сохраняющую некоторые наиболее значимые особенности языка, культуры, религии, быта. Обособляясь по национально-этническому, религиозно-общинному, языковому, культурно-бытовому признаку, такие группы образуют субэтнические, этноконфессиональные,
этнолингвистические общности, которые со временем начинают претендовать на определённый этнолингвистический статус.
Таким образом, этнос часто подразделяется на субэтносы – этносоциальные общности, обладающие культурной спецификой, особенностями языка
и некоторой самоидентификацией. Исходя из этого каждый из членов этноса
входит в состав однoгo из субэтносов, составляющий данный этнос. В качестве примера можно привести такие грузинские субэтносы, как кахетинцы,
гурийцы, пшавы, картлийцы, хевсуры и др. У них, как правило, бытует двойственная идентичность – этническая и субэтническая. В качестве другого примера можно привести такие субэтносы в составе русского этноса как поморы,
казаки на Дону, тереки на Урале и др. Верно, замечает Ю. Семёнов: «У членов такой этнической группы обычно развито двойственное „патриархальное” самосознание: сознание принадлежности к этносу и к субэтносу»11.
Главной целью данного исследования является философский анализ основ
и особенностей субэтнических отношений. Прежде чем приступить к реализации данной цели необходимо определиться с базовой философской категорией – «отношения».
9
10
11
110
Там же, c. 229–230.
См. М.В. Крюков, Этнос и субэтнос, «Расы и народы» 1988, вып. 18.
См. Ю. Семёнов, Общество, этнос, нация, «Этнополитический вестник» 1995, № 4, c. 155.
По мнению А.Т. Балтабаевой: «сущностное содержание философской
категории „отношение” заключается в том, что в нём отражаются процессы
воздействия объектов друг на друга, их изменения состояния, а также порождение одним объектом другого. Отношение – это объективный и универсальный процесс, развёртывающийся во времени, в пространстве»12. Далее автор
делает ряд выводов, таких как: а) всякий объект функционирует лишь в виде
отношений или взаимодействий; вне этого он не структурировал, не существует, ни в чём себя не проявляет; б) взаимодействие объектов означает взаимообмен теми или иными качествами или количествами, в том числе информации; в) отношение является фактором интеграции, позволяющим частям
объединиться в единое целое; г) отношение порождает выхождение объектов
от простых к более сложным их самосовершенствованию; д) отношение определяет причиноследственные связи взаимодействующих объектов13.
Важнейшим видом социальных отношений являются взаимоотношения
между этносами. В научной литературе имеются ряд определений этих отношений, но наиболее близкая и на наш взгляд является позиция В.А. Тишкова,
который в понятие «этнические отношения» предлагает включить весь комплекс взаимоотношений внутри и между этносами, а в категорию «межэтнические отношения» – только между этносами14. По аналогии с данной трактовкой субэтнические отношения из структурных разновидностей этнических
отношений отражающих взаимоотношения между различными субэтносами,
а также внутри субэтнических образований. Справедливо отмечает К.Е. Кушербаев: «Одним из типов этнических отношений являются субэтнические
отношения, характеризующие взаимодействие различных групп внутри этноса. Этот тип отношений сохранился и играет значительную роль во многих
переходных постсоветских обществах. Термин „трайбалисткие” часто заменяет понятие субэтнических отношений, но он не полностью отражает их
сущность, так как в современном мире практически невозможно обнаружить
племя в чистом виде. Внутриэтническая дифференциация детерминируется
в большей степени исторической памятью этноса, нежели реальным существованием родоплеменного строя. Для посттоталитарного традиционного общества неизбежными становятся корпоративизм и усиление неформальных
связей. В условиях переходного общества родоплеменные отношения чаще
имеют вид регионально-клановых и выступают мощным средством в политической борьбе местных элит за власть. После распада СССР родоплеменная
и им подобные субэтнические трения активизировались во многих республиках, определяя содержание политического процесса, а в Таджикистане и Грузии они привели к гражданской войне»15.
12
А.Т. Балтабаева, Межэтнические отношения в Кыргызстане: Философский анализ,
Бишкек 2010, c. 8.
13
Tам же, c. 9.
14
К.Е. Кушербаев, Основы политологии, Алматы 1996, c. 11.
15
Tам же, c. 30–31.
111
В транзитный период, наступивший после развала СССР, в условиях системного глубокого кризиса происходит архаизация всей системы общественных отношений, начиная с экономических, политических, духовных вплоть
до этнических: «политизированный облик межгрупповой розни через этнические, региональные, клановые противопоставления, расширение сферы её
проявлений – безусловное свидетельство воздействия современных факторов
(…) на сознание людей, а затем на саму этносоциальную среду, на характер
межгрупповых противоречий»16.
При анализе субэтнических отношений, следует различить внутренние
и внешние субэтнические отношения. Первый тип субэтнических отношений включает в себя внутри родоплеменные, внутри этнорегиональные
взаимодействия и контакты, вторая разновидность – межродоплеменные
и межэтнорегиональные взаимоотношения. Причём нельзя забывать релятивизм внутренних и внешних взаимодействий, их взаимосвязь, взаимопереходы, взаимотрансформацию и причиноследственные отношения между
ними. Субэтнические отношения феномен полиструктурный и полиаспектный. Они включают в себя взаимодействия различных субэтнических групп
– от родоплеменных до локально-территориальных частей единого этноса,
но обладающих осознанием принадлежности к тому или иному субэтносу
чётким этнонимом или самоназванием, определённым языковым диалектом
или говором, набором специфических традиций, обычаев, особенностями
материальной и духовной культуры, определённый базовой территорией или
локальной местностью и т.д.
Процесс проявления субэтносов ярко демонстрирует процесс консолидации, или этнического слияния, который объединяет ряд соседских этнических образований сходных по языку и культуре в один, сохраняющие длительное время, как правило, в качестве субэтносов – органических частей нового
этноса. Так Киевская Русь консолидировала в древнерусскую народность
восточнославянские племена (привичей, вятичей, древлян и т.п.).
Кроме этнической консолидации процесс этнической корпорации, или этнического включения также способствует трансформации какого-либо этноса в субэтнос в структуре более сильного этноса. В качестве примера можно
привести следующее: мегрелы и сваны, ранее считавшиеся самостоятельными этносами, в настоящее время являются составными частями или субэтносами внутри грузинского народа.
В период формирования капиталистических отношений, большая часть
населения консолидировалась к одному этносу или нескольким большим этносам, которые обычно называются народностями, которые подразделялись
на субэтносы, а последние часто на суб-субэтносы или другими словами этнографические группы. В основе народной этнической критики общества
лежит феодальная хозяйственная и политическая раздраблённость. Утверж16
Развитие межэтнических отношений в новых независимых государствах Центральной
Азии, Бишкек 1995, c. 96.
112
дение капитализма консолидировало родственные субэтносы и этнографические группы в единый этнос.
Таким образом, этнос явление историческое, оно постоянно развивается
и трансформируется в зависимости от окружающих объективных условий
и активности субъектов истории. Этническое развитие следует разделить на
три этапа. На первом этапе этнос имеет сложную структуру, когда каждый
член является также членом какого-либо субэтноса. Чаще всего на этом этапе субэтническая идентичность преобладает над этническим самосознанием.
На данном этапе господствует целая совокупность языков, диалектов и говоров. На втором этапе развития этноса этническая идентичность выдавливает
субэтническое самосознание на вторые роли, как правило, субэтносы преобразуются в этнографические группы. Чаще всего в этих условиях население
объединяется, например, в единый этнос, обойдя субэтносы и этнографические группы. Формируется общеэтнический литературный язык, отражающий
разговорный и основывающийся на одном из диалектов. Дальнейшая капитализация общества способствует замене простонародной, крестьянской, элитной и городской культурой. В результате эволюционным путём ассимилируются субэтносы и этнографические группы. На начальном этапе основная
часть населения, а затем остальные напрямую объединяются в этнос. В итоге
этнической консолидации исчезают и субэтносы и этнографические группы,
а также какие-либо диалектные особенности.
Вышеуказанные этапы этнического развития характеризуют этносы, прошедшие капиталистическую стадию развития. Но есть множество народов,
миновавших капитализм или находившихся над минимальным воздействием
буржуазных отношений. К этой обширной группе народов относятся номады
и постномады. Тысячилетний кочевой образ жизни демонстрировал родоплеменные этнические структуры, которые явились субэтническими подразделениями кочевых народов.
Ярким примером некапиталистического этнического развития являются
кочевые этносы Центральной Азии, Сибири, Дальнего Востока, Поволжья,
Северного Кавказа, Монголии, которые минуя капитализм, перешли с номадного к социализму Советской власти. Ускоренные темпы индустриализации,
коллективизации, культурной революции, земельно-водной реформы, массовых компаний по оседанию кочевого населения создали основы для форсированной консолидации кочевников и полукочевников в народности и этнонации. Несмотря на колоссальные успехи в этнонациональном строительстве
социума Советскaя власть не смоглa полностью ликвидировать остатки прежнего родоплеменного деления у бывших кочевников, даже в течении более
чем семидесятилетней истории.
После развала СССР произошёл ренессанс родоплеменного деления,
идентичностей у бывших номадов повсеместно, как в России, так и в республиках Центральной Азии. Кроме трайбалистких тенденций в этнических
процессах у постномадов – также и у традиционно осёдлых народов, как уз-
113
беки, таджики и другие этносы – большую силу стало набирать дробление на
этнотерриториальные, этнорегиональные или этнолокальные особенности,
осознание принадлежности к ним среди большинства населения, особенно
маргинального происхождения. Эти явления свидетельствуют о недостатках форсированной этнической консолидации народов, не прошедших капиталистическую стадию развития, в условиях административно-командной
системы социализма. Даже такой индустриально развитый этнос как украинцы, пережившие в достаточной мере по сравнению со среднеазиатскими,
сибирскими, кавказским этносами капиталистические отношения, в XXI веке
оказались разделёнными на враждебные между собой субэтносы западных
и восточных украинцeв.
Таким образом, субэтносы, как часть этносов, как остатки родоплеменного деления бывших номадов, как этнотерриториальные единицы, составляющие единый этнос в современных условиях – в том числе на постсоветском
пространстве – это реальность, которая существует, развивается и все больше
и больше оказывает своё влияние на развитие социумов и государств, этнической основой которых онa является. По аналогии с межэтническими отношениями, субэтнические отношения, следует рассматривать «как взаимоотношения между субэтническими образованиями и во всех сферах: от этнологии до психологии, включая даже государственно-правовые отношения»17.
Перефразировав А.Д. Карнышева, под субэтническим отношением понимаются разнообразные контакты между субэтносами, «ведущие к изменению
индивидуальных и социальных характеристик каждый из взаимодействующих этнических групп и их отдельных представителей, а также к интеграции
их определённых качеств и свойств»18.
Данный исследователь рассматривает следующие разновидности этнических отношений. Во-первых, это воздействие, которое заключается в преимущественно одностороннем однонаправленном влиянии одной общности на
другого, когда один из этносов активен, доминирует, а другой – инертный,
пассивный в контексте этого воздействия (конкретные проявления выступают
в форме принуждения или манипулирования). Во-вторых, это противодействие, проявляющиеся в форме препятствия, действию вплоть до активного
противостояния, противоречия, блокирования усилий какого-либо этноса.
В-третьих, это содействие, заключающиеся во взаимопомощи, взаимоподдержки двух или нескольких этносов, в достижении единства в деятельности
и целях, сотрудничестве19.
Субэтнические отношения также могут реализовываться как диалог, аккультурация или как негативная конвергенция. В первом случае осуществля17
Ю.В. Бромлей, Главное считаться с объективной реальностью, «Вопросы философии»
1989, № 5, c. 24.
18
А.Д. Карнышев, Межэтническое взаимодействие в Бурятии: психология, история, политика - Бурят. гос. ун-т. - Улан-Удэ : Изд-во Бурят. ун-та, 1997. - 56с.
19
Там же, c. 56.
114
ется взаимообмен между субэтносами, который самотождественен. Второй
вариант отношений подразумевает неравенство субэтносов, и вместо диалога
один из субэтносов адаптирует и ассимилирует другой – то есть процесс приобретает односторонний характер, происходит экспансия либо подражание
и заимствование. При негативной конвергенции каждый из субэтносов усваивает качества другого, которое в содержательном плане играют разрушительную роль20.
Общеизвестно, что так хозяйствование того или иного образа жизнедеятельности способствует сплочённости, консолидации людей в коллективе:
общины, родa, племени, союзa племён, народности и наконец нации. Трудности выживания в экстремальных условиях жизни, защита от вражеских нашествий, коллективная форма хозяйствования, как наиболее результативная
и необходимая для земледельцев, скотоводов и охотников, рыболовов ещё
в древности выработали глубокие стереотипы коллективного поведения, родоплеменного коллективизма и солидарности. Впоследствии эволюционного
развития этнических общностей, в целом на макроуровне, шло по восходящей тенденции, но на микроуровне можно было наблюдать стагнационные
и деградационные изменения и явления. К ним относятся и природно-экологические разрушительные процессы и военно-политические факторы, способствующие дезинтеграции и угасанию этносов.
Конструктивные субэтнические отношения формировали родоплеменные
союзы и конфедерации, и ранние государственные образования. В процессе
оседания бывших номадов, возникновения феодальных структур в составе
образующихся государств, вокруг городов и посёлков, формируются локальные, территориальные этнические общности. Таким образом, объективно
и субъективно возникают этнорегиональные общности, как части более крупного этнического образования. В процессе этнической эволюции используются подражания и стереотипизация, принуждение посредством внедрения
и пропаганды традиционных ценностей, и сознательный свободный выбор.
Часть из этих механизмов, такие как подражание и сознательный выбор действуют стихийно и спонтанно, а часть, подобный принуждению в основном
используется знатью. Но чаще всего, все три механизма действуют одновременно21.
Взаимодействие субэтносов, родоплеменных, этнотерриториальных общностей может происходить эволюционным и трансформационным путём.
То есть изменяются отдельные компоненты субэтноса, когда не происходит
ломка субэтнической целостности, и она остаётся в прежнем виде. А во втором варианте субэтнос структурно видоизменяется через этническое дробле-
20
См. И.П. Марков, Отечественная культура как предмет культурологи, Санкт-Петербург 1996, c. 23.
21
См. В.М. Массон, Перспективы методологических разработок в исторической науке
(формация, цивилизации, культурные наследия), Санкт-Петербург 2004.
115
ние или объединение22. Но чаще всего в этническом развитии наблюдаются этно-эволюционные процессы. Они определяются субэтническими отношениями. Поначалу актором этнических изменений выступают синхронные
связи, выполняющие функцию горизонтального распространения перемен
среди субэтносов. Но, в основном, главную роль играют диахронные связи,
так как лишь относительная устойчивость и приемсвенность важна для этнического развития.
При этом не следует упускать из внимания, то обстоятельство, что с одной
стороны утверждается наличие иерархии и этнических общностей, а с другой
– постулируется, что понятие «этнос» и «субэтнос» различаются не в сущностном, объективном плане, а в субъективном, операциональном аспекте.
Ибо основное предназначение субэтноса – поддержание этнического единства путём внутреннего неантагонистического соперничества23.
При разработке методологии исследования субэтнических отношений
важно рассмотрение самого содержания взаимоконтактов между различными
субэтническими образованиями. Оно может быть конфликтным или наоборот дружественным, либо нейтральным. Это зависит от конкретно исторических, социально-политических, экономических, культурно бытовых факторов и условий. Большую роль при формировании характера субэтнических
отношений также играют субэтнические стереотипы и автостереотипы или
представления о тех или иных субэтносаx и взаимоотношениях с ними, ложных или реальных, а также представления о месте и качествах самих себя
в системе субэтнических отношений. От характера субэтнических стереотипов
зависят психологические установки и ориентации при общении с представителями других субэтносов. Подобные устойчивые представления влияют на
дружественность, враждебность или нейтральность содержания взаимоотношений между различными племенами и этнорегиональными общностями.
При субэтнической стереотипизации происходит упрощение представлений о других субэтнических группах, когда субэтнос трактуется как какаялибо разнообразная отражающая различные особенности индивидов, состовляющих субэтнос. Более того характеристика индивидов – членов субэтнической группы – наделяются только лишь тем набором качеств, которые
приписываются всему субэтносу. В случае отрицательного субэтнического
стереотипа создаются психологические условия для формирования конфликтных ситуаций, начиная от дискриминации вплоть до геноцида.
Когда субэтнические стереотипы берутся на вооружение государственными органами, они разрушают этот целостный этнический организм. Чаще
всего подобные представления тиражируются на уровне семьи, образовательных учреждений, средств массовой информаций и других государственных
учреждений. Их сложно трансформировать ввиду их устойчивого и многолетнего характера.
22
23
116
См. В.В. Крысько, Социальная психология. Словарь-справочник, Минск 2001, c. 635–640.
См. М.В. Крюков, Этнос и субэтнос…
При исследовании субэтнических отношений важно учитывать их специфику. Субэтнические отношения важны для формирования специфических
качеств субэтносов и особенности субэтнического самосознания. Субэтническое самосознание формируется и трансформируется в определённых социально-экономических, политических и культурных условиях, имеет реальное содержание и нуждается в фактическом признании. И государство,
и гражданское общество имеют определённый потенциал воздействия на характер и содержание субэтнических отношений. Экономические процессы,
социальная структура также имеют свои механизмы воздействия на взаимоотношения субэтносов. Благодаря значительной эмоциональной составляющей субэтнической идентичности последняя легко поддаётся манипуляции.
Субэтническое самосознание и рамки субэтнических групп могут трансформироваться в период конфликтных ситуаций.
Субэтнические отношения, имеющие многолетнюю историю, заметно изменяют субэтнические группы и могут иметь эволюционный или трансформационный характер. Первые перемены объединяют явления билингвизма,
лингвистической и культурной ассимиляции и др. Ко вторым изменениям
относятся изменения субэтнической идентичности автосубэтнонима. Также
они делятся, как более глубокие субэтнические процессы, на субэтническое
дробление и субэтническое объединение. Движущими силами субэтнического дробления чаще всего являются миграционные процессы, и административные границы, в результате действия которых возникают самостоятельные
субэтносы. Например, в результате разделения юга Кыргызстана возникли
три области: Ошская, Баткенская, Джалал-Абадская и стали формироваться
три этнорегиональные идентичности: ошские, джалалабадские, баткенские
кыргызы вместо старых ошских кыргызов.
Среди субэтнообъединительных процессов можно выделить субэтническую консолидацию, субэтническую ассимиляцию и меж субэтническую интеграцию. Субэтническая консолидация это сближение близких родственных
субэтносов, либо их крупных частей, а ассимиляция и интеграция отражают
субэтнические отношения не только между близкими субэтносами. Ассимиляция отличается от интеграции тем, что там рассматривается поглощение
более сильным субэтносом менее сильного, а во втором случае возникает
единая субэтническая общность, имеющая этнокультурный характер при
том, что сохраняются базовые субэтничские характеристики.
Субэтнические отношения отражают общественные отношения в разных
социальных сферах. Современные учёные, занимающиеся, межэтническими
отношениями выделяют следующие факторы, определяющие природу межэтнического взаимодействия: исторические, культурные, социальные, политические, психологические или личностные и ситуативные24. В полной мере
они детерминируют и субэтнические отношения.
24
См. Ю.В. Арутюнян, Л.М. Дробижева, А.А. Сусоколов, Этносоциология: Учебное пособие, Москва 1995, c. 133.
117
Так, к историческим факторам, определяющим, содержание и характер
родоплеменных отношений относятся исторические события, формирующие
субэтнические отношения и ставшие символом субэтнических контактов,
особенности историко-социального развития взаимодействующих субэтносов и взаимоэтнического окружения. В действительности субэтнические образования развивают свои взаимоотношения на фоне тех или иных исторических процессов.
При возникновении каких-либо субэтнических противоречий на первый
план вступают факты конфликтного характера, имевшиe между субэтносами
в прошлом. В совокупности они становятся консолидирующими мобилизирующими факторами субэтническом взаимодействии. Причём одни и те же
исторические события трактуются представителями разнообразных субэтнических групп исходя из интересов своей общности, героизируются либо
преподносятся как факты позора или трагедии.
Кроме исторических факторов субэтнических взаимоотношений важнейшими являются социальные. К ним в первую очередь относится социальный
статус того или иного субэтноса в этнической системе: доминирующий, вассальный или равноправный. Последний вариант взаимодействия субэтносов
встречается крайне редко, поэтому субэтнические противоречия присутствуют почти всегда в синхронном состоянии и в диахронной последовательности. Поэтому борьба за достижение справедливого социального статуса своей
субэтнической группы придаёт почти постоянную напряжённость во взаимоотношениях субэтносов в процессе преодоления дискриминации и вытеснении господствующего субэтноса с доминирующих позиций.
К культурным факторам, определяющим субэтнические отношения следует отнести факторы просвещения и информированности и традиционных
этнических норм25. Образовательные и просветительские процессы снимают субэтнические противоречия, способствуя предложению негативных стереотипов в субэтнических отношениях. У номадов и постномадов традиции
в субэтнических отношениях позволяют избежать кровосмешения и физиологической деградации через хорошее знание своих родословных до седьмого предка.
Не последнюю роль в субэтнических отношениях образуют ситуативные
факторы, мобилизующие и организовывающие на ту или иную реакции исходя из экономических, политических, культурных обстоятельств, определяя
содержание субэтнических контактов и взаимодействия. Политические факторы субэтнических отношениях связаны с государственной политической
в области этнорегиональных и родоплеменных контактов и идентификации:
она должна отражать справедливое представительство этнорегиональных
и родоплеменных общин в центральной и местной власти распределение ресурсов и инвестиций с учётом этнорегиональных интересов.
25
118
См. C.А. Арутюнов, Народы и культуры: развитие и взаимодействия, Москва 1989.
Metodologiczne problemy badań relacji subetnicznych
Artykuł poświęcony jest analizie kwestii metodologicznych dotyczących badań relacji subetnicznych, tj. interakcji między subetnosami – rodami, plemionami i wspólnotami etnoregionalnymi. W artykule subetnos przedstawiony został jako część dowolnej
społeczności etnicznej. Omówione zostały podstawowe typy relacji między strukturami
rodowo-plemiennymi i społecznościami stworzonymi na podstawie lokalnej, regionalnej
i terytorialnej.
Słowa kluczowe: etnos, subetnos, relacje subetniczne, relacja rodowo-plemienne, relacje
etnoregionalne, asymilacja, konsolidacja, dezintegracja
Methodological problems of research on subethnic relations
The paper examines methodological questions concerning research on subethnic
relations that is families, tribes and ethnoregional communities. In the article subethnos
is presented as a part of any given ethnic community. The author discusses key types
of relations between family structures and communities formed on local, regional and
territorial basis.
Key words: ethnos, subethnos, subethnic relations, family relations, ethnoregional
relations, assimilation, consolidation, disintegration
Problèmes méthodologiques dans l'étude des relations subethniques
L’article analyse les questions méthodologiques des recherches subethniques, c’est-à-dire
des interactions entre les subethnos – les clans, les tribus et les sociétés ethno-régionales.
Le texte définit le cadre du subethnos comme élément faisant partie de chaque société
ethnique. Sont pris en considération les principaux types de relations entre, d’un côté,
les structures claniques et tribales, et les communautés construites sur une base locale,
régionale et territoriale de l’autre.
Ключевые слова: этнос, субэтнос, субэтнические отношения, родоплеменные отношения, этнорегиональные отношения, ассимиляция, консолидация, дезинтеграция
Mots-clés: ethnos, subethnos, relations subethniques, relations tribales, relations
ethno-régionales, assimilation, consolidation, désintégration
119
Rafał Bieniada
Region – wybrane aspekty
teoretyczne
Celem opracowania jest naszkicowanie ram teoretycznych, dotyczących
podstawowych cech i wyróżników regionu. Zamierzam zmierzyć się z problemem złożonej interpretacji tego zjawiska oraz nakreślić sztywne i rozpoznawalne granice definicyjne, właściwe dla poszczególnych ujęć i specyfiki analizowanych dyscyplin. Przedstawienie holistycznego warsztatu teoretycznego
pozwoli w konsekwencji na zastosowanie szerokiego podejścia interdyscyplinarnego, niezamykającego badacza w granicach wyodrębnionych obszarów
nauki.
Choć pojęcie „region” w ujęciu definicji realnych1, zajmuje ważne miejsce
w naukach geograficznych i termin ten dość szybko został upowszechniony także przez inne dziedziny nauk humanistycznych i społecznych, to już w latach
sześćdziesiątych XX wieku, została wyodrębniona odrębna domena badawcza,
tzw. nauki regionalne (regional science)2, pozwalająca na wykształcenie holistycznego spojrzenia na problem regionu i jego miejsce w systemie politycznym,
ekonomicznym i społecznym. Warto również podkreślić, iż dynamika rozwoju
i ewolucji polityczno-gospodarczej obszarów subterytorialnych zmieniła perspektywę analizy naukowej, prowadząc do wzrostu zainteresowania problematyką regionu i zjawisk pochodnych, tj. regionalizacji i regionalizmu. Ceną bardziej
1
Za definicją realną uznać należy taki opis obiektu definiowanego, w którym podane są
w możliwie szeroki i wyczerpujący sposób wszystkie naturalne cechy pozwalające jednoznacznie
zidentyfikować ten przedmiot w rzeczywistości empirycznej i odróżnić go tym samym od pozostałych
obiektów należących do tej samej rzeczywistości. P. Dobrodziej, Słownik badań marketingowych,
rynkowych i społecznych, http://dobrebadania.pl/, dostęp: 09.2012; J. Kacprzyk, J.W. Owsiński, Zagadnienia regionalne w analizie systemowej, w: Region, regionalizm – pojęcia i rzeczywistość, red.
K. Handke, Warszawa 1993, s. 217–233.
2
Więcej o tym: Z. Chojnicki, Problematyka metodologiczna studiów regionalnych, „Studia Regionalne i Lokalne” 2004, nr 4 (18), s. 5–11.
120
Region w ujęciu geografii gospodarczej
Za region ekonomiczny potocznie uznaje się obszar o dużym potencjale sił wytwórczych, tudzież zespół podmiotów terytorialnych powiązanych ekonomicznie
i społecznie, w którym dominuje jeden ośrodek centralny o wyraźnej specjalizacji
gospodarczej.
Region ekonomiczny może mieć jednak nie tylko cechy podmiotowe, ale również
być funkcją mechanizmu badania naukowego, celem wyodrębniania obszarów bądź
fizycznego podziału regionalnego. W takim wypadku odpowiednie podejście regionalizacyjne wymaga zaakceptowania konkretnej definicji regionu, a także uwzględnienia pewnych czynników, jakie narzucane są przez dany tryb badawczy9.
Region – wybrane aspekty teoretyczne
interdyscyplinarnego spojrzenia stała się jednak ich nieprecyzyjność i rosnąca
wieloznaczność3.
Sprecyzowanie pojęcia „region” wydaje się – biorąc pod uwagę powyższe uwarunkowania – niezwykle trudne. Obszar badań może być różnie interpretowany
– w zależności od dziedziny nauki, etapu jej rozwoju oraz od państwa, w którym
konkretna problematyka jest wdrażana. Z uwagi na odmienność jednostek regionalnych, termin ten powinien być konstruowany odrębnie dla poszczególnego terytorium, a często nawet różnie dla każdej jednostki4.
Termin „region” pojawił się w języku polskim już w okresie średniowiecza5,
a jego źródłem etymologicznym jest łacińskie „regio”6 oraz pochodzący od niego
termin „regionalis”7. Kopaliński określa to pojęcie, pojawiające się w różnych dziedzinach nauki – na przykład w etnografii, socjologii, geografii – jako terytorium,
wyróżniające się charakterystycznymi cechami (tj. geograficznymi, fizycznymi, kulturowymi), a także jako część danej powierzchni (tj. okolicy, okręgu, dzielnicy)8.
3
S. Flejterski, Endo- i egzogeniczne czynniki rozwoju regionu otwartego. O intensywnych powiązaniach z zagranicą (w świetle Strategii Województwa Zachodniopomorskiego), w: Region 2000, red.
S. Flejterski, D. Zarzecki (red.), Szczecin 2000, s. 37–47.
4
Obecnie studia regionalne odwołują się do nowych teorii regionu, zgodnie z którymi dany
obszar jest zjawiskiem specyficznym, odrębnym, a także charakterystycznym dla wybranego miejsca
w przestrzeni. Zob. więcej: J. Lemańska, Region, regionalizm, regionalizacja w europejskiej przestrzeni pojęciowej, w: Prawne problemy regionalizacji w Europie, red. K. Nowacki, R. Russano,
Wrocław 2008, s. 133–157; I. Sagan, Współczesne studia regionalne – teoria i metodologia, a także
praktyka, „Studia Regionalne i Lokalne” 2004, nr 2 (16), s. 32; tenże, Geografia regionalna a przemiany metodologii badań społeczno-ekonomicznych, w: Wymiar i współczesne interpretacje regionu,
red. I. Sagan, M. Czepczyński, Gdańsk–Poznań 2003, s. 43–54.
5
Z punktu widzenia badań historycznych za regiony na kontynencie europejskim tradycyjnie
uważa się obszary o powierzchni około trzystu kilometrów kwadratowych, zawierające skupisko
miejskie o liczbie mieszkańców oscylującej wokół liczby 0,5 mln. Podane za: K. Wlaźlak, Rozwój
regionalny jako zadanie administracji publicznej, Warszawa 2010, s. 19.
6
Termin ten oznacza „kierunek”, „linię graniczną”, „prowincję”, „okręg”, „okolicę”, „rejon”.
Zob. Słownik wyrazów obcych, red. J. Tokarski, Warszawa 1980, s. 634.
7
Termin ten oznacza „dotyczący okolicy”. Zob. tamże.
8
W. Kopaliński, Słownik wyrazów obcych i zwrotów obcojęzycznych, Warszawa 1988, s. 433–434.
9
Klasyfikacja pojęcia region w ujęciu Krzysztofa Dziewońskiego. Więcej o tym: K. Dziewoński,
121
Rafał Bieniada
Region jako narzędzie badania10
Podejście do regionu jako narzędzia badania11 odnosi się do wyznaczenia powierzchni jednolitych, na których można stwierdzić występowanie pewnej, konkretnej cechy lub zespołu danych cech. Obszar taki staje się mechanizmem eksponowania elementów danego problemu, który bez tego czynnika byłby mniej przejrzysty. Pośród przesłanek uznania badanego terenu za region wyłania się reguła,
dotycząca zachodzenia związków przyczynowo-skutkowych między poszczególnymi jego cechami. Jest ona traktowana jako pomocniczy element w badaniu.
A zatem użycie definicji „region” staje się zasadne w przypadku silnej koncentracji
zjawisk gospodarczych, wspólnego przedstawiania faktów i procesów historycznych oraz politycznych, występowania sieci wzajemnych powiązań elementów
tworzących dany obszar, dużej odrębności granic, jak również charakteru terenów
zdeterminowanych podobnymi czynnikami socjoekonomicznymi. Stosując takie
podejście, gdzie determinantami oceny regionu jest liczebność intersekcji społeczno-polityczno-ekonomicznych na danej przestrzeni, D. Whittlesey12 sformułował
definicję regionu węzłowego (funkcjonalnego)13, przeciwstawiając mu niejako region powierzchniowy (jednorodny)14.
Teoria regionu ekonomicznego, „Przegląd Geograficzny” 1967, t. 39, z. 1, s. 35–50; tenże, Elementy
teorii regionu ekonomicznego, „Przegląd Geograficzny” 1961, t. 33, z. 4, s. 593–611; Z. Chojnicki,
Podstawy metodologiczne i teoretyczne geografii, Poznań 1999, s. 327–353; Z. Rykiel, Krytyka teorii
regionu społeczno-ekonomicznego, Białystok 2001, s. 9–13, 23–28.
10
Więcej na ten temat: K. Dziewoński, Teoria regionu..., s. 35–50; tenże, Elementy teorii...,
s. 593–611; Z. Chojnicki, Region w ujęciu geograficzno-systemowym, w: Podstawy regionalizacji
geograficznej, red. T. Czyż, Poznań 1996, s. 7–43.
11
Np. regiony statystyczne, czyli części obszaru, dla których gromadzi się odpowiednie dane
statystyczne.
12
S.D. Whittlesey, The Regional Concept and the Regional Method, w: American Geography –
Inventory and Prospect, red. P.E. James, C.F. Jones, New York 1954, s. 19–68, 100–111. Zob. polskie
tłumaczenie: A. Wróbel, Pojęcie regionu i metoda regionalna, „Przegląd Zagranicznej Literatury
Geograficznej” 1957, z. 156, s. 100–156.
13
W rozwoju społeczno-gospodarczym w ujęciu horyzontalnym regiony węzłowe odgrywają dominującą rolę: Regiony węzłowe „rozwijają się pod wpływem (…) konkurencyjności obszarów i ich
komplementarności. Konkurencyjność prowadzi do powstania relacji komplementarnych, określających wielkość regionu oraz siłę powiązań ośrodka regionalnego i obszaru jego oddziaływania (residuum)”. Ich proces wykształcania „następował samoistnie, w wyniku konkretnych decyzji przestrzennych
ludzi i podmiotów gospodarczych”. Po pewnym czasie widoczna staje się „interwencja władz lokalnych, które dla realizacji partykularnych interesów prowadzą do powstania obszarów konkurencyjnych,
a te z kolei wygenerują niekorzystne, z ogólnospołecznego punktu widzenia, relacje o charakterze komplementarnym”. To „nasila, niekontrolowany proces suburbanizacji (…) i chaos przestrzenny”. Zob.
J.J. Parysek, Wewnątrzregionalna konkurencyjność i komplementarność obszarów, „Biuletyn Instytutu Geografii Społeczno-Ekonomicznej i Gospodarki Przestrzennej Uniwersytetu im. A. Mickiewicza
w Poznaniu” 2009, nr 6. Zob. A. Wróbel, Pojęcie regionu ekonomicznego a teoria geografii, „Prace
Geograficzne” 1965, nr 48, s. 29–40.
14
Regiony te determinowane są posiadaniem tożsamego lub podobnego charakteru i są w swej strukturze jednolite. Kryterium badania różnorodności jest tu odpowiednio: poziom rozwoju przemysłu i rolnictwa, urbanizacja i rozwój kulturalny. Zobacz więcej: W. Drobek, Pojęcie regionalizmu a teoretyczne
koncepcje regionu, w: Region jako przyszła struktura europejska, red. W. Lesiuk, Opole 1992, s. 12.
122
Inne podejście do regionu, przedstawia go jako przedmiot poznania. Badania
przeprowadza się w celach poznawczych – poprzez rozpoznanie rozmieszczenia
przedmiotów i zjawisk w nim występujących. U podstaw tego podejścia leży założenie, że poznanie służy do identyfikacji procesów rozwoju gospodarczego15.
Według podejścia strukturalno-systemowego za region można uznać podsystem
społeczno-terytorialny kraju, który cechuje się określonym składem, otoczeniem
i strukturą. Skład rozumieć należy jako zbiorowość jednostek, zajmujących, użytkujących i kontrolujących wyszczególniony obszar. Skład to także infrastruktura
kulturowa i techniczna regionu, odwzorowana swoistym układem osadniczym, typowym dla danego środowiska geograficznego. Otoczenie zdefiniować można jako
sposób powiązania siecią wzajemnych oddziaływań, a struktura jest całokształtem
relacji i współzależności społecznych, odziaływań transformacyjnych i ekologicznych, które łączą elementy i składniki regionu w układ powiązań międzyregionalnych, podsystemów wyspecjalizowanych, subterytorialnych i lokalnych16.
W ujęciu strukturalno-systemowym na odrębność przedmiotową składa się
wiele czynników, z których najważniejsze to: „ukształtowanie struktury węzłowej
układu osadniczego”, „wysoki poziom integracji społecznej i kulturowej”, „wysoki poziom samoorganizacji i charakter domknięcia granic”. Strukturę węzłową
w tym podejściu rozumieć należy jako „powiązania (...) w postaci sprzężeń generowanych i polaryzowanych przez hierarchiczny układ ośrodków (...) zawierające różne urządzenia infrastrukturalne i pełniące różne funkcje”, integrację – jako
„aspekty etniczne i narodowościowe”, poziom samoorganizacji to „efektywność
działalności społeczno-gospodarczej”, „rozwój samorządności” czy posiadanie
„własnej bazy ekonomicznej”, z kolei domknięcie granic odnosi się do ukształtowania „sieci powiązań wewnętrznych i własności wyodrębniających”17.
Region jako przedmiot poznania
Region jako narzędzie działania18
Inne podejście przedstawia „region” jako narzędzie działania. Odnosi się więc
do przeprowadzenia faktycznej regionalizacji, czyli postępowania dążącego do
ustalenia lub weryfikowania podziałów terytorialnych dla celów jego realnego
funkcjonowania w systemie politycznym19. Dlatego też taką jednostkę można nazwać obszarem organizacji terytorialnej danego państwa. Są to regiony, których
15
Podejście to najbliższe jest regionowi funkcjonalnemu. Więcej o tym: K. Szmiegiel, Regionalne po co i z kim? Relacje międzynarodowe polskich województw, Warszawa 2009, s. 15–16.
16
Szerzej o tym: Z. Chojnicki, T. Czyż, Region i regionalizacja w geografii, w: Region, regionalizm…, red. K. Handke, s. 21–25; K. Dziewoński, Teoria regionu..., s. 35–50; tenże, Elementy
teorii..., s. 593–611;
17
Więcej o tym: K. Dziewoński, Teoria regionu..., s. 21–25, 35–50; tenże, Elementy teorii...,
593–611.
18
Więcej na ten temat: K. Dziewoński, Teoria regionu..., s. 25–30, 35–50; tenże, Elementy
teorii..., s. 593–611.
19
Chodzi o formowanie organizacji terytorialnej, tj. państwa.
123
Rafał Bieniada
rolą jest spełnianie przez administrację centralną bądź samorządową jednej lub kilku różnorodnych usług według szczegółowo określonych kompetencji. Tego typu
jednostki wyznaczane są odgórnie, a ich granice powinny odzwierciedlać obręby
dowolnych układów regionalnych. Zatem narzędziami działania są linearne, jednoznacznie określone w przestrzeni obwody20.
„Region” rozumiany jako narzędzie działania jest tożsamy z prowadzeniem
działalności społeczno-gospodarczej oraz pełnieniem władzy politycznej. W celu
skutecznego zarządzania takimi obszarami należy określić i wyodrębnić zasady
ich funkcjonowania wraz z ich podziałem na jednostki administracyjne. Regiony takie mają w poszczególnych systemach administracyjnych zróżnicowany status prawny, obszary autonomii i samodzielności decyzyjnej i działają w oparciu
o inne zasady polityczne. Jest to jednym z głównych powodów braku możliwości
stworzenia adekwatnych i utylitarnych ram definicyjnych właściwych dla takiego
obszaru funkcjonującego w przestrzeni politycznej. Stąd też bardzo trudno określić definicję, która byłaby poprawna dla każdego obecnie funkcjonującego typu
regionu w przestrzeni politycznej21.
Region w ujęciu ustrojowym
W analizie koncepcji poświęconych zagadnieniu regionu nie powinno zabraknąć definicji tzw. regionu politycznego22. Region polityczny pozornie przedstawia
się jako wyeksponowany i wyznaczany tylko jednym czynnikiem, tj. podległością
danego terytorium określonej władzy, co powinno umiejscawiać go pośród regionów formalnych, tzn. jednoczynnikowych. Region polityczny to jednak powiązany mechanizm przestrzenny, na który składają się ustalone struktury ludnościowe,
systemy osadnicze i komunikacyjne, swoiste formy sztuki, ustroje instytucjonalne,
system prawny i administracyjny, formy gospodarowania czy system ekonomiczny
danego obszaru. Region polityczny posiada zatem charakter funkcjonalny, opiera się
bowiem na wielostronnej interakcji między głównym metropolis oraz jego naturalną
bazą. Integralność polityczna może być nie tylko rezultatem ujednolicenia regionu
pod wpływem jednego suwerennego rządu czy władzy regionalnej, ale również bazować na istnieniu w jego ramach konkretnych poglądów lub aspiracji23.
Region w znaczeniu politycznym nie jest zjawiskiem naturalnie występującym i skończonym. Budowa takiej struktury nigdy nie może zostać ukończona,
gdyż region – będąc zjawiskiem dynamicznym i niezwykle labilnym – ulega
daleko idącym fluktuacjom dostosowawczym. Za czynniki wyzwalające proces
20
Zobacz więcej: Z. Chojnicki, T. Czyż, Region i regionalizacja…, w: Region, regionalizm…,
red. K. Handke, s. 13–36, 25–30; A. Wróbel, Pojęcie regionu..., s. 15–22.
21
Niemożliwe jest stworzenie definicji obejmującej swym zasięgiem np. region federalny, autonomiczny, administracyjny czy samorządowy. Więcej o tym: K. Wlaźlak, Rozwój regionalny..., s. 29–30.
22
Określnik tego terminu wymusza włączenie tego rodzaju jednostki terytorialnej do obszaru
regionów kulturowych.
23
M. Koter, Region polityczny – geneza, ewolucja i morfologia, w: Region, regionalizm…, red.
K. Handke, Warszawa 1993, s. 48–69.
124
regionalizacji uznać można zjawiska etniczne, językowe i gospodarcze, rzadziej
motywy stricte polityczne. Tym jednak najważniejszym motywem działania
jest szeroko rozumiana chęć obywateli do samorealizacji w procesach społecznych, wyzwalana w aktywizacji czynnika politycznego uczestnictwa. Regiony są
w końcu wyrazicielem woli samostanowienia i realizowania założeń autonomizacji w praktyce, samorządu w oderwaniu od politycznej nadbudowy, wyłącznie
w celu wykonywania – fundamentalnych z punktu widzenia swobód obywatelskich, a wzmacniających stopień emancypacji politycznej i ekonomicznej – programów wdrożeniowych. Służenie tej wolności, nie zaś wykonywanie władzy
z jej wszystkimi atrybutami, wskazywane jest jako ta zasadnicza różnica między
regionami a władzą centralną24.
W politologii „region” występuje jako część składowa „państwa”25, a przedstawiony w ten sposób obszar ma zazwyczaj większą niezależność. Zdefiniowanie
tego pojęcia wydaje się jednakże trudniejsze. Z perspektywy rozważań w obszarze
funkcjonalizmu region jest przestrzenną jednostką administracyjną, wyodrębnioną
w celu efektywnego zarządzania terytorium i podniesienia skutecznego „przepływu decyzyjnego”26. Z punktu widzenia definicji systemu politycznego jest jednostką terytorialną posiadającą odpowiednie kompetencje własne i władzę polityczną,
jest również jednym z ważniejszych szczebli państwowych, gdzie artykułowane są
potrzeby życia społecznego. Można zatem uznać, iż region jest obszarem, w którym przecinają się realne interesy populacji regionalnej oraz interesy abstrakcyjnie
rozumianej zbiorowości globalnej, utożsamianej najczęściej z państwem oraz narodem27, czasem również z obszarem zawierających system państw28.
W miarę uniwersalną definicją jest koncepcja określająca region jako naczelną
jednostkę organizacji terytorium danego państwa (niezależnie od jego terytorialnej
formy ustrojowej) o stosunkowo znacznej powierzchni i dość dużej liczbie osób zamieszkującej dany obszar, stanowiącą teren relatywnie jednolity z punktu widzenia
gospodarczego, społecznego, a także kulturowego. W toku tak rozumianej koncepcji regionu prowadzona jest niezależna polityka gospodarcza, społeczna oraz kultu24
Więcej o tym: J.J. Węc, Regionalizacja w państwach Unii Europejskiej, „Przegląd Zachodni”
1994, nr 2, s. 130–134; A. Paasi, Region and place: regional identity in question, „Progress in Human
Geography” 2003, nr 4 (27), s. 476–484.
25
Definicja prawna i politologiczna zob. K. Tomaszewski, Regiony w procesie integracji europejskiej, Warszawa 2007, s. 13.
26
Definicja skutecznych działań zbiorowych wg Parsonsa. Wyjaśnia powiązanie struktur poprzez
odwoływanie się do elementów społecznej całości. Zobacz więcej: T. Parsons, The Social System,
Glencoe 1951, s. 68–104, 201–243.
27
Definicja regionu wg B. Motte, Les conceptions, Paris 1960, s. 15–27.
28
Jedną z ciekawych koncepcji regionu jest koncepcja proponowana przez R. Czarnego, która
uwzględnia wiele aspektów jego funkcjonowania. Pojęcie to w stosunkach międzynarodowych
ukazuje pewien zbiór przestrzenny, wyodrębniony na podstawie całego mechanizmu wzajemnie
powiązanych zjawisk polityki międzynarodowej i jest skorelowane z rozwojem życia w obrębie tego
obszaru, którego następstwem jest powstawanie systemów obejmujących ogół zjawisk politycznych
oraz wspólnej przestrzeni społeczno-gospodarczej. Zob. R.M. Czarny, Regionalizm w stosunkach
międzynarodowych 1945–75, Kielce 1986, s. 4–5.
125
Rafał Bieniada
rowa poprzez wyznaczone do tego zadania, autonomiczne organy terytorialne. Ich
samodzielność wyrażona jest dysponowaniem osobowością publicznoprawną oraz
cywilnoprawną. Dodatkowo, region ujęty w taki sposób tworzy elementy pośrednie
między państwem a innymi jednostkami organizacji terytorium danego kraju29.
Region administracyjny
Regiony administracyjne (funkcjonalne) są to jednostki prawa publicznego,
posiadające prawo do wykonywania zadań administracji publicznej. Reprezentują podmioty administracyjne i w zasadzie nie posiadają legitymacji społecznej.
Jednostki te dysponują obszarem względnej samodzielności i funkcjonują na podstawie tzw. kompetencji szczególnej (nie generalnej, jak inne regiony), tj. ograniczonej zadaniowo. Zauważyć można silne sformalizowanie stopnia relacji wertykalnych i ich powiązanie z jednostkami administracji rządowej, działającymi na
poziomie takiego regionu30.
Region samorządowy
Region samorządowy jest narzędziem decentralizacji administracji publicznej i wyznacza najwyższy szczebel samorządu terytorialnego. W procesie kreacji
regionów samorządowych, decydująca rolę odgrywają władze centralne i to one
narzucają również obszar zadaniowy, który musi być przez nie realizowany. Zauważyć można daleko posuniętą współpracę wertykalną, opartą jednak na strukturze dependencji. Regiony samorządowe, nie realizują jednak zadań obszaru agend
rządowych i posiadają własną formę reprezentacji, wyłonioną w procesie wyborów lokalnych. Organy te pełnią funkcje administracyjne i wykonawcze w ramach
ustawowych kompetencji. Dodatkowo, zauważyć trzeba silnie rozwinięte formy
kontroli w funkcji top-down31.
Region autonomiczny
Autonomia zazwyczaj znajduje zastosowanie jako narzędzie tłumienia problemów centryfugalnych, będących efektem zróżnicowania etnicznego, religijnego, geograficznego czy politycznego i poziomu postępu ekonomicznego poszczególnych części państwa. Regiony samodzielne wyłaniają się z inicjatywy
29
M. Elżanowski, M. Maciołek, P. Przybysz, Region jako instytucja prawnoustrojowa, „Państwo
i Prawo” 1990, z. 8, s. 59–61; Z. Chojnicki, Region w ujęciu…, w: Podstawy regionalizacji…, red.
T. Czyż, s. 7–43.
30
Więcej o tym: A. Miszczuk, Regionalizacja administracyjna III Rzeczypospolitej. Koncepcje
teoretyczne a rzeczywistość, Lublin 2003, s. 29–49, 55–60; M. Elżanowski, M. Maciołek, P. Przybysz, Region jako instytucja..., s. 62–64; K. Wlaźlak, Rozwój regionalny..., s. 32; K. Szmiegiel, Regionalne po co..., s. 17–18.
31
Szerzej o tym: K. Chorąży, Regionalizacja we Francji a niektóre problemy reformy ustroju
lokalnego w Polsce, „Samorząd Terytorialny” 1994, nr 10, s. 64–66; K. Wlaźlak, Rozwój regionalny..., s. 32–33; K. Szmiegiel, Regionalne po co..., s. 17–18.
126
Region federalny
Regiony federalne to terytoria wchodzące w skład państwa federalnego35. Wykonywanie suwerenności w danym państwie podzielone jest pomiędzy federację i jej
jednostki36, co powoduje, iż samodzielność regionów federalnych jest dużo większa
niż regionów działających w państwach unitarnych. W obszarze wydawania decyzji politycznych terytoria federalne dysponują faktycznie podobnymi kompetencjami, co państwo37. Znamienną właściwością regionów federalnych jest ich znacząca
niezależność, z której mogą korzystać dzięki konstytucji federalnej. Wyraża się to
głównie w posiadaniu własnej konstytucji regionalnej, trójpodziale endemicznej
władzy, a także w możliwości nadawania obywatelstwa regionalnego. Reguła federalizmu w niektórych państwach stanowi nadrzędną, niezmienną zasadę ustrojową38. Należałoby tym zaakcentować fakt, iż federalizacja uznawana jest
oddolnej, a więc w efekcie zachowań ludności zamieszkującej terytorium danego
państwa. Przesłanką ich powstawania jest różnorodność językowa, kulturowa,
etniczna czy różne skale wartości, jakie pojawiają się w poszczególnych grupach społecznych. W taki sposób inicjatywa celów publicznych zostaje rozszczepiona między władze szczebla centralnego a władze regionalne32. Twór ten jest
systemem publicznym, korporacyjnym i przestrzennym, wyposażonym w „niezależność”33. Powszechne reguły funkcjonowania regionów autonomicznych
przewiduje konstytucja, ale specjalną podstawę prawną ich działania wyznacza
przyjęty – w trybie przedstawionym w konstytucji – statut autonomiczny. Należy
podkreślić, iż każdy obszar tak wyodrębniony ma inny statut oraz odrębne ramy
samodzielności34.
32
T. Skrzypczak, Państwo regionalne – wybrane problemy autonomii terytorialnej we Włoszech
i Hiszpanii, „Zeszyty Naukowe UJ” 1984, z. 21, s. 72; M. Domagała, J. Iwanek, Państwo lokalne,
państwo regionalne, w: Polityka, przedmiot badań i formy jej przejawiania się, red. P. Dobrowolski,
M. Stolarczyk, Katowice 2000, s. 140–150.
33
W. Misiuda-Rewera, Włochy. Republika autonomii, Lublin 2005, s. 58–72.
34
Autonomia „jest to forma ustroju państwowego zagwarantowanego w aktach prawnych władzy centralnej i oznacza, że terytorium bądź terytoria wyróżniające się od pozostałych części państwa przynajmniej jedną cechą specyficzną i z uwagi na nią posiadają ustanowiony zakres praw
szerszych od tego, którym władają jednostki administracyjno-terytorialnego podziału państwa”. Zob.
K. Skotnicki, Pojęcie autonomii w teorii prawa państwowego, „Studia Prawno-Ekonomiczne” 1986,
t. XXXVI, s. 72 oraz szerzej o tym s. 70–90.
35
Niemcy – landy (16), Austria – landy kraje związkowe (9), Szwajcaria – kantony (26), Belgia
– regiony (3). Flandria, Walonia i Bruksela do roku 1993 były regionami autonomicznymi.
36
Szerzej o tym: Konstytucja Niemiec (http://www.gesetze-im-internet.de/bundesrecht/gg/gesamt.pdf), Konstytucja Szwajcarii (http://www.admin.ch/ch/d/sr/1/101.de.pdf) i Konstytucja Austrii
(http://www.vfgh.gv.at/cms/vfgh-site/english/downloads/englishverfassung.pdf) oraz M. Elżanowski,
M. Maciołek, P. Przybysz, Region jako instytucja..., s. 60–62.
37
B. Becker, J.W. Tkaczyński, Federalna konstrukcja administracji na przykładzie Niemiec,
USA oraz Unii Europejskiej (Analiza porównawcza), „Samorząd Terytorialny” 1997, nr 11, s. 45;
K. Wlaźlak, Rozwój regionalny..., s. 30.
38
Zobacz: P. Sarnecki, Ustroje konstytucyjne państw współczesnych, Kraków 2005, s. 207;
127
Rafał Bieniada
za procedurę, która winna dążyć do wielu z antycypowanych pożytków wiązanych
z decentralizacją: podwyższenia politycznego wkładu obywateli, uczynienia rządu
zobligowanym do zlokalizowania potrzeb społecznych, znacznego ograniczenia rządu na szczeblu centralnym, zagwarantowania większej ochrony tożsamości, praw
oraz interesów mniejszości na danym terytorium czy promowania różnorodności.
Federalizm nie jest li tylko problemem politycznej organizacji krajowej, lecz jest
głównie szansą zwiększonego udziału społeczeństwa w kształtowaniu całego procesu politycznego39 oraz jest odwrotnością centralizmu ustrojowego40.
Region w nomenklaturze UE
Sformułowanie szczegółowej i precyzyjnej definicji dla terminu „region” stało
się również wyzwaniem dla jednoczącej się Europy. Wyzwanie to zostało podjęte
przez Radę Europy i Unię Europejską oraz rozpoczęciem prac konceptualistycznych, których zwieńczeniem stało się stworzenie takich dokumentów jak Deklaracja Zgromadzenia Regionów Europy, Europejska Karta Samorządu Terytorialnego
czy Wspólnotowa Karta Regionalizacji. Trudności interpretacyjne, wynikające
z braku jednej, konkretnej i akceptowanej przez wszystkie państwa członkowskie
definicji, zostały rozwiązane przez zawarcie swoistego kompromisu i wprowadzenie podziału terytorialnego NUTS dla krajów Unii41.
Europejska Karta Samorządu Regionalnego z 1997 roku42 odnosi się w swej
części teoretycznej do dwóch typów regionów europejskich, tj. tzw. regionów
samorządowych i autonomicznych. W obu tych przypadkach region określa najA. Pawłowska, Instytucje samorządu regionalnego w państwach członkowskich Unii Europejskiej: studium porównawcze, w: Region i regionalizm w socjologii i politologii, red. A. Pawłowska, Z. Rykla,
Rzeszów 2012, s. 155–176.
39
Więcej na ten temat: J.W. Tkaczyński, Między federalizmem a samorządnością. Rozwiązania
na przykładzie konstytucji Republiki Federalnej Niemiec, „Samorząd Terytorialny” 1996, nr 7–8,
s. 149; B. Becker, J.W. Tkaczyński, Federalna konstrukcja..., s. 45–49.
40
J. Pietrzyk, Polityka regionalna Unii Europejskiej i regiony w państwach członkowskich, Warszawa 2004, s. 215–220.
41
Mowa o podziale terytorialnym zwanym Nomenklaturą Jednostek Terytorialnych dla Celów Statystycznych, w skrócie NUTS. Obecnie NUTS jest pięciopoziomową klasyfikacją. Służy do gromadzenia
danych i prowadzonych badań statystycznych na obszarze całej Unii. Istnieje kilka poziomów NUTS,
uzależnionych od wielkości terytorium. Największe regiony zaliczane są do NUTS I (jest to przedział od
3 mln do 7 mln mieszkańców), średnia strefa to NUTS II (od 800 tys. do 3 mln), natomiast małe tereny
to NUTS III (od 150 tys. do 800 tys.). Oprócz powyższych wyróżniono również NUTS 0, czyli poziom
krajowy, który przedstawia zasięg administracyjny terytorium członkowskiego oraz dwa poziomy lokalne,
NUTS IV i NUTS V. Zob. J.W. Tkaczyński, R. Willa, M. Świstak, Leksykon funduszy Unii Europejskiej,
Warszawa 2009, s. 237–238; M. Radwan-Rohresnchef, Zasada subsydiarności w polityce regionalnej
Wspólnoty Europejskiej, w: Subsydiarność, red. D. Milczarek, Warszawa 1998, s. 206.
42
Została zaakceptowana przez Kongres Władz Lokalnych i Regionalnych w formie rekomendacji. W 2005 r. Komitet ds. Demokracji Lokalnej i Regionalnej przedłożył kolejne dwie propozycje
Karty, jednak nie zostały one przyjęte. Dalsze prace nad projektem zostały podjęte w 2007 r. podczas
Sesji Konferencji Ministrów w Walencji. Do tej pory Europejska Karta Samorządu Regionalnego nie
weszła w życie, a także nie wiąże żadnego z krajów europejskich. Więcej na ten temat: http://www.
coe.int/, dostęp: 01.2012 r.; I. Pietrzyk, Polityka regionalna..., s. 276.
128
większą terytorialnie jednostkę władzy subpaństwowej w obrębie danej struktury
państwa43. Połączenie w jednolitą typologię tych dwóch przejawów samorządności terytorialnej jest o tyle istotne, że skutkuje – niesłusznym z punktu widzenia
kompetencji realnych – zrównaniem autonomii i federalizmu44. Regiony federalne, będąc obszarami wykonującymi cześć suwerenności państwowej na podstawie konstytucji federalnej i regionalnej45, nie mogą być uznane za li tylko części
organizmu terytorialno-administracyjnego. Regiony państw federalnych, takich
jak RFN czy Austria, wykraczają kompetencyjnie i zadaniowo ponad ramy administracji publicznej państwa federalnego46, stanowiąc swoisty „ponadgminny” poziom władzy, w ramach którego pełnione są czynności administracji publicznej47.
Można zatem stwierdzić, iż władza i jej instrumenty w regionach federalnych mają
autonomiczny charakter, ponieważ jest to władza typu państwowego, a nie terytorialnego i ma odmienny charakter polityczny48.
Niewątpliwie bardziej elastyczna49 koncepcja regionu, ukierunkowana na
uwzględnienie zróżnicowanych rozwiązań ustrojowych poszczególnych krajów,
43
Art. 3 ust. 1 EKSR: „Samorząd regionalny oznacza prawo i zdolność największych terytorialnych jednostek władzy w obrębie każdego państwa, mających wybieralne organy, administracyjnie
umieszczonych między rządem centralnym i samorządem lokalnym i posiadających prerogatywy
albo wynikające z samoorganizacji, albo typu zwykle przypisywanego rządowi centralnemu, do zarządzania na własną odpowiedzialność i w interesie mieszkańców zasadniczą częścią spraw publicznych, zgodnie z zasadą subsydiarności”.
44
Zobacz więcej: B. Dolnicki, Samorząd terytorialny, Warszawa 2012, s. 149–153; M. Kulesza, Rozwój regionalny. Zagadnienia instytucjonalne, „Samorząd Terytorialny” 2000, nr 10, s. 3;
S. Malarski, Regiony i euroregiony, zagadnienia organizacyjne, prawne, administracyjne, Opole 2003,
s. 135–136.
45
Region w systemie federalnym zarządza systemem szkolnictwa, projektami architektonicznymi, transportem i komunikacją, handlem i przemysłem, ochroną zdrowia, tj. prawie wszystkimi dziedzinami i zagadnieniami współżycia społecznego. Celem tu nie jest jednak jedność i podmiotowość
takiego systemu i jego silna pozycja w strukturze federalnej, lecz efektywne nim zarządzanie i służba
obywatelom. Dostrzec tu można chęć uczynienia z zasady subsydiarności funkcji absolutnej i imperatywnej, tj. niewdrażanej zgodnie z regułami rzemiosła, lecz stosowanej w sposób bezwzględny
z apriorycznym przeświadczeniem o wyższości zarządzania lokalnego. Podane za: M. Dammeyer,
Rozwój regionów w Europie, „Studia Europejskie” 1999, nr 2, s. 11–17.
46
I. Pietrzyk, Polityka regionalna..., s. 218–229.
47
J. Jagoda, Organizacja samorządu terytorialnego w Niemczech, w: Prawnoadministracyjne
regulacje samorządności i zarządzania państwem w Unii Europejskiej, red. M. Woźniak i J. Ryszka,
Opole 2006, s. 207–222; B. Dolnicki, Ustrój samorządu terytorialnego w Niemczech – po reformie,
„Samorząd Terytorialny” 2001, nr 3, s. 63–79; M. Miemiec, Gmina w systemie administracji publicznej Republiki Federalnej Niemiec, Wrocław 2007, s. 128–132.
48
B. Dolnicki, Ewolucja samorządu terytorialnego w Niemczech, w: Instytucje współczesnego
prawa administracyjnego, red. J. Filipek, Kraków 2001, s. 161–181; M. Kasiński, Monizm i pluralizm władzy lokalnej. Studium prawno-polityczne, Łódź 2009, s. 12–14.
49
Trzeba jednak zwrócić uwagę, iż w obu propozycjach mowa jest o modelu, przewidującym
powstanie, tudzież trwanie, instytucji samorządu regionalnego. Taki region określa się prawem
i zdolnością do normowania i administrowania fundamentalnym obszarem spraw publicznych.
Więcej na ten temat: K. Wlaźlak, Rozwój regionalny..., s. 34–36.
129
Rafał Bieniada
została wyrażona w zaproponowanych w 2005 roku projektach nowej EKSR50. Tu
region traktowany jest jako naczelny stopień w wieloszczeblowej siatce administracji terenowej i zaopatrzony w mechanizmy hierarchicznego przyporządkowania wobec wspólnot regionalnych oraz lokalnych, a także wpisany w indywidualną
strukturę podziału terytorialnego kraju.
Przyjąwszy wcześniej cytowane definicje, założyć można, iż region, to stosunkowo jednolita jednostka terytorialna, odróżniająca się od terenów przyległych cechami
naturalnymi lub częściowo nabytymi51. Dodatkowo, właściwości te przeplatają się
z historycznie umotywowanym podziałem administracyjnym państwa, nie tworząc
często spójnych granic swojego zasięgu. W Unii Europejskiej „region” interpretowany jest zaś52 jako rzeczywisty, współczesny rozkład administracyjno-terytorialny.
Chodzi tu więc o mechanizmy administracyjne, usytuowane poniżej poziomu władzy
centralnej (z zastrzeżeniem ustrojów federalnych). W oficjalnej wykładni funkcjonującej w UE, poza geograficznym ujęciem, można spotkać się z polityczno-prawną53,
społeczną54 i ekonomiczną definicją regionu55, które nie odbiegają jednak znacznie
od definicji ogólnie przyjętych w świecie nauki.
Wciąż brakuje zatem wspólnej, uniwersalnej definicji regionu w UE. W jednym ujęciu może on oznaczać złożoność państwa federalnego, w innym zaś –
dotyczyć wyłącznie poziomu dekoncentracji administracyjnej, nieposiadającej
osobowości prawnej. Pod ogólnym terminem „regionu” kryją się obszary określone historycznie bądź kulturowo, jak i terytoria wyodrębnione na podstawie indywidualnych reguł porządku administracyjnego i politycznego. Za najbardziej
utylitarną, choć szalenie uproszczoną definicję regionu, jako jednostki pozostają50
T. Szewc, Projektowany status samorządu regionalnego w prawie międzynarodowym,
„Samorząd Terytorialny” 2006, nr 7–8, s. 18–26.
51
Chodzi o takie właściwości, jak położenie geograficzne, struktura etniczna, poziom
wykształcenia obywateli, odsetek zatrudnionych, kultura czy obyczajowość, stopień rozwoju gospodarczego, stopień urbanizacji czy poziom życia społeczeństwa. Według Danuty Hübner regiony to
w rzeczywistości nowy obraz integracji europejskiej, uwzględniające niezależność niższych szczebli,
stające się narzędziem zbliżania procesu decyzyjnego w kierunku społeczeństwa unijnego. Więcej na
ten temat: http://www.danuta-hubner.pl/, dostęp: 01.2012 r.
52
Głównie na podstawie założeń dotyczących funkcjonowania polityki regionalnej.
53
W tym ujęciu chodzi o region formalny, będący cząstką jakiegoś sprecyzowanego terytorium kraju, podporządkowany szczeblowi centralnemu. Zazwyczaj dysponuje on statusem
korporacji prawa publicznego, a usytuowany jest między centralnym a niższymi poziomami
administracyjnymi.
54
W ujęciu dziedziny nauk społecznych region Unii Europejskiej posiada te same cechy, co
region formalny, jednak oprócz tego implikuje zagadnienia etniczno-kulturowe czy polityczne,
tworząc obszar bardziej integralny. Należą do nich np. Irlandia Północna, Katalonia, Korsyka, Lombardia, Szkocja. Zob. W. Żelazny, Region w Unii Europejskiej, „Przegląd Zachodni” 1997, nr 1, s. 66;
K. Tomaszewski, Region w procesie..., s. 11–33.
55
W ujęciu nauk ekonomicznych region określają wskaźniki ekonomiczne i determinowany jest
takimi elementami jak: poziom i charakter rozwoju (regiony przemysłowe, wiejskie, wielkie aglomeracje miejskie), położenie geograficzne (regiony peryferyjne i centralne), PKB, stopa bezrobocia czy
poziom płac. Szerzej o tym: J. Kundera, W. Szmyt, Leksykon polityki regionalnej Unii Europejskiej,
Warszawa 2008, s. 90; K. Wlaźlak, Rozwój regionalny..., s. 33.
130
Słowa kluczowe: region, geografia gospodarcza, ujęcie ustrojowe, Unia Europejska
Region – selected theoretical aspects
The goal of the paper it to outline theoretical framework and basic features of the notion
of region. The author presents various aspects of region according to the approach of
economic geography – region as an insturment of research, subject of cognition, instrument
of action. By the use of systemic approach the author presents differences between
administrative region, self-government region, autonomic region and federal region. The
question of defining the notion of region in the terminology of the EU is showed at the end
of the article.
Key words: region, economic geography, systemic approach, European Union
cej aktywnym uczestnikiem integracji europejskiej należy przyjąć tę Zbigniewa
Brodeckiego: „region (w UE) jest podstawową jednostką polityczną, administracyjną, gospodarczą, społeczno-kulturową, a w niektórych wypadkach narodową
jednoczącej się Europy”56.
Région – certains aspects théoriques
Le but de l’article est d’esquisser un cadre théorique relatif aux caractéristiques
principales et aux traits de la région. Le texte inclut les aspects liés à la définition de la région
en termes de géographie économique (comme outil de recherche, objet d’apprentissage,
outil d’action). En termes de système sont à leur tour démontrées des différences entre
la région au sens administratif, au sens de collectivité territoriale, au sens d’autonomie
et au sens fédéral. À la fin est abordée la question de la définition de la région dans la
nomenclature de l’UE.
Mots-clés: région, géographie économique, approche systémique, Union européenne
Регион – избранные теоретические аспекты
Целью данной работы является определение теоретических основ по главным характеристикам и чертам региона. Представлены аспекты определения региона с точки зрения экономической географии (в качестве исследовательского инструмента,
объекта познания, инструмента действия). С точки зрения политической системы,
в свою очередь, продемонстрированы различия между регионом административным,
муниципальным, автономным и федеральным. В конце концов, был поднят вопрос об
определении региона в номенклатуре ЕС.
Ключевые слова: регион, экономическая география, системный подход, Европейский Союз
56
Z. Brodecki, Prawo europejskiej integracji, Warszawa 2000, s. 22–23.
131
Bezpieczeństwo
państwa
Krzysztof
Śliwiński
The Fifth Domain – national
security in private hands?
Civilianization of cyber
security in United Kingdom
Introduction
A month before the Games of the XXX Olympiad, colloquially known as London 2012, Sir Jonathan Evans, the then chief of MI5 – British intelligence agency
– warned that MI5 was battling ‘astonishing’ levels of cyber-attacks carried out by
criminals and states alike against British internet vulnerabilities1. Even though the
Olympiad as such did not prove as particularly fertile ground for the compromise
of British cyber security, it did draw a lot of public attention as an event that could
potentially prove its exposure to cyber attacks. As Sir Evans claimed, “what was
at stake was not just British government secrets but also the safety and security of
British infrastructure, the intellectual property that underpins Britain’s future prosperity and ... commercially sensitive information”2.
As of the beginning of the twenty-first century, the digital realm has decidedly
entered our lives and brought profound changes to our existence. From individuals to private companies, civil society institutions to non-state agents, and national
governments to supranational actors, the gathering, analysis, and release of all
kinds of information relies to some extent on cyber-related media. This brings new
challenges to how societies operate in general, but more specifically how governments perform their function as security providers. Traditionally defined as the only
entities that possess a monopoly on the legitimate use of physical force, national
governments around the world find themselves more and more challenged by the
ongoing phenomena of the democratization of information. Without the ability to
control the flow of information, democratic as well as non-democratic regimes face
rising costs in maintaining the integrity of their political systems.
1
MI5 fighting “astonishing” level of cyber-attacks, 25 June 2012, http://www.bbc.co.uk/news/
uk-18586681, access: 05.2014.
2
Ibid.
135
Krzysztof Śliwiński
136
More specifically it has become a formidable task for liberal democracies to
maintain a degree of nationwide security (with effects at both state and individual
levels) in the era of cyber domains – a completely new, manmade level of social
interaction based on a physical, electronic-operating infrastructure. Consequently
there has been realization of the new level of threats that national security strategies should address in order to stay effective as primary tools of national security.
With this, the concepts of cyber security, cyberspace, and cyber power have come
to feature public policy decision making. In light of this, the fundamental question
that emerges concerns the options that are left to states in their pursuit of national
security strategies. More precisely, given the characteristics of the so-called ‘fifth
domain’ (cyberspace), what can states do to address the seemingly inescapable
paradox of security versus democratization of information?
This paper uses the case of the United Kingdom and its recent developments in
the national security arena to address this conundrum. It principally introduces the
notion of ‘civilianization’ of security in discussing the underlying problem of the
effectiveness of states as providers of security amidst the freedom of information
as an inherent feature of every democratic system of government. It is claimed that
‘civilianization’ of security is understood as non-military, voluntary organizations
and the business/private sector engaged by government but acting in its own right
to prevent, protect and prepare in the context of cyber strategy. It is conceived of as
potentially an optimal tool to bridge the gap between two incompatible worlds of
state security and personal freedoms.
The leading theoretical perspective evoked in this paper is the one presented
by Ken Booth’s postulate of emancipation of individuals as referent objects of security and the broader human security theorem, referring to the role of the state in
serving and supporting the people from whom it draws, or should draw, legitimacy,
rather than seeking its own security as an end in itself.
The first section of the paper sets the stage for the discussion by introducing the
basic characteristics of cyberspace and its relevance to concepts such as power. The
second section then introduces the notion of ‘civilianization’ of security with regards to cyber security, understood as protection of information and systems from
cyber threats such as cyber terrorism, cyber warfare, and cyber espionage.
It continues with the analysis of United Kingdom responses to threats and challenges that emanate from cyberspace. Five major threats as identified by the British
National Security Strategy are examined in a specific British context.
The paper concludes with the evaluation of the utility of the British response
to cyber threats. It is claimed that British authorities have taken right steps in the
right direction; however, much more needs to be done in terms of information and
implementation. It is claimed that ‘civilianization’ of security in the fifth domain
presents state authorities with a viable and potentially effective response to cyber
threats, perhaps more than in any other domain. However, specific limitations in
that area have to be kept in mind when designing public policies.
Before analysing the specifically British response to otherwise global threats that
emerge from cyberspace, a few introductory lines explain its meaning. Cyberspace
is an entirely manmade ‘space’ that enables social interaction based on the material infrastructure3. Cyberspace makes the seemingly impossible, imaginable or even
doable. For example, it is entirely plausible to carry out an espionage activity at
a minimum cost and risk to the agents and the ‘structure’ they represent, be it a state
or non-state4. It is feasible to access the adversary’s major infrastructural network
and plant ‘logic bombs’ (hidden instructions, often introduced with the Trojan horse
technique, that stay dormant until a specific event occurs, at which time the instructions are activated) waiting to be triggered at an appropriate time without the target
even knowing it5. This consequently means that numerous concepts that have been
developed over the years regarding the tangible, physical world will not apply in the
new non-physical reality or will need reconceptualising and redefining to fit the new
realm6.
One of the most important, perhaps the most important, notion for any political
scientist is ‘power’. Traditionally based on the realist approach, power has been
defined as capabilities that can be quantified and converted into military strength.
However, the end of the Cold War brought a plethora of new factors influencing an
actor’s power in IR amid interdependence and globalization. Writing at the beginning of the 21st century, Joseph Nye made a convincing case about the changing
nature of world power and its reliance on other than only military sources in the
global information environment7.
The question that persists is: how do we define power in the 21st century when it
is conceivable that one hacker can access, alter or even steal sensitive security related
data without the owner of such information (governments and private companies)
even being aware of such acts? How do we define the strength of the most influential
states, such as the USA, if the level of their dependence on computer-run systems
makes them more vulnerable and susceptible to (cyber) attacks than say, Somalia
or Bhutan (with all due respect to their peoples)? How does the traditional thinking
about power in terms of military capabilities fit into the picture of cyberspace?
The Fifth Domain – national security in private hands?…
Old Concepts in the New Brave World – the Fifth Domain
3
D.J. Betz, T.C. Stevens, Cyberspace and the State: Towards a Strategy for Cyberpower, London
2012, p. 35.
4
L. Tabansky, Basic Concepts in Cyber Warfare, “Military and Strategic Affairs” 2011, no 3:1,
p. 76–78.
5
Encyclopædia Britannica Online, s. v., ‘logic bomb’, access: 05.2014, http://www.britannica.
com/EBchecked/topic/741892/logic-bomb
6
For example the case of terrorism in cyberspace – cyberterrorism. In reality, it is oftentimes
difficult to distinguish between cybercrime, cyberterrorism and cyberwar act or even hacktivism. See
more at: J. Matusitz, Cyber terrorism: Postmodern State of Chaos, “Information Security Journal:
A Global Perspective”2008, no 17, p. 179–187. See also E. Molfino, Viewpoint: Cyberterrorism:
Cyber “Pearl Harbour” is Imminent, in: Cyberspaces and Global Affairs, ed. S.S. Costigan, J. Perry,
Farnham 2012, p. 75–82.
7
J.S. Nye Jr., Power in The Global Information Age, London 2004, p. 55–58.
137
Richard Clarke in his work on Cyber War, for example, suggests that measuring
cyber power’s strength should include: a) cyber offence capabilities, b) the level of
cyber dependence, and c) cyber defence capabilities. His comparison between the
US, Russia, China, Iran, and North Korea places Americans as the weakest nation
in that respect8. As such, not being free of reservations, his approach captures the
main characteristics of cyberspace that rest on the correlation between the level of
technological and digital advancement on the one hand and exposure of the nation
to cyber threats on the other.
In that respect it has been long observed that information technologies, together
with the Internet as means of modern communication, act as a mighty empowerment tools. ‘Asymmetric threats’ or ‘power equalisers’ are notions that usually
apply to much weaker states, as well as non-state actors that could never otherwise
match the military might of the most powerful states in an exclusively material
world. In 1995 Alvin and Heidi Toffler published their seminal book, War and AntiWar, in which they claimed that software was changing military balances around
the world. ‘The cheap, low-tech platforms operated by poor, small nations can
now deliver high-tech smart firepower – if the weapons themselves are equipped
with smart software’9. This bold statement should be taken with a grain of salt.
Technology itself is not likely to change power relations between nations by itself,
but it certainly does add to the range of tools of both state and non-state actors
equipping them with new capabilities on the one hand and opening to new threats
on the other.
Stuart Starr develops a novel theory of cyber power, suggesting that it should
focus on four key factors: technological advances, speed and scope of operations,
control of key features, and national mobilization10. As cyberspace has empowered
a number of entities, including terrorist groups, ‘hacktivists’, transnational criminals, corporations, international governmental organizations, non-governmental
organizations, and nation states, a prospective cyber strategy needs to employ
a broad vision and holistic approach.
One of the most elaborate analyses of cyber power to date is that of David Betz
and Tim Stevens. They ascertain that cyberspace is populated with numerous actors, and it is the actors that make and shape this unique environment. ‘From individual citizens to civil society organizations and commercial enterprises, from terrorists and insurgents to branches of state power (militaries, intelligence agencies,
etc.) to multilateral global institutions and media conglomerates, from individual
nodes to whole networks, and non-humans in the form of hardware and software
too’11. What connects all of them is global cyberspace where everyone has their
8
R.A. Clarke, R.K. Knake, Cyber War: The Next Threat to National Security and What to Do
About It, 2010, p. 147–150.
9
A. Toffler, H. Toffler, War and Anti-War. Survival at the Dawn of the 21st Century, London 1994,
p. 188.
10
S.H. Starr, Towards an Evolving Theory of Cyberpower, in: The Virtual Battlefield: Perspectives on Cyber Warfare, Ch. Czosseck, K. Geers (ed.), Amsterdam 2009, p. 48.
11
D. Betz, T. Stevens, Cyberspace and the State…, p. 38.
138
Civilianization of cybersecurity
own ends and strategies. Importantly, this mainly non-physical environment affects
power understood as a relationship between actors. Essentially, cyber-power is not
understood as yet another kind or form of power but as a manifestation of the same
holistic power in cyberspace.
Other central notions to IR and security/strategic studies like that of deterrence,
compulsion, attribution12, ambiguous symbolism of weapons, weapons of mass
destruction or even balance of power also gain new facets to established meanings,
complicating the already complicated world of strategy even more. It seems justified to claim that at the very least, cyber strength introduces yet another element to
the power equation, rendering all other elements more relative than ever13.
The academic discussion regarding cyber related aspects of national and international security is developing apace. Many security scholars however look at
traditional notions within the domain of state security and enrich their analysis
with new elements that stem form cyber world. There seems to be therefore lack of
closer scrutiny from the individual-security level of analysis. Consequently the departure point of this paper is the notion of decentralisation of state security related
efforts on the one hand and empowering of the individuals within the framework
of ‘civilianization’ of security. The case of United Kingdom and its efforts to address the cyber security threats will be used to show the shifting nature of national
security policies in general and cyber security in particular.
Security is a complex and daunting notion. As with every concept in the social
sciences, it leads to many understandings and interpretations. Perhaps the most
comprehensive view on security, sort of a bottom line, is that security means different things to different people in different times. From the beginning of the 21st
century we have observed a definite shift in how to define security, from conceptualizing it as commodity (power related phenomenon) to the emancipation
of individuals or groups thereof (actors interrelation phenomenon). In his seminal
article on security and emancipation, Ken Booth argues that the latter constitutes
the former: ‘Emancipation, not power or order produces true security’14.
This paper employs the concept of emancipation with reference to ‘civilianization’ of security. Since governments and public institutions have become increasingly inefficient in providing security to citizens, especially when one takes an
individual as security ‘referent’, it remains for private entities and non-public bodies to fill the vacuum. In this regard, the term ‘civilianization’ is used as a notion
relating to non-military, voluntary organisations and the business/private sector
12
N. Tsagourias, Cyber attacks, self-defence and the problem of attribution, “Journal of Conflict
& Security Law” 2012, no 17:2, p. 229–244.
13
For an in-depth analysis of cyberpower and its purpose see: J.B. Sheldon, Deciphering Cyberpower. Strategic Purpose in Peace and War, “Strategic Studies Quarterly” 2011, Summer,
p. 95–112.
14
K. Booth, Security and Emancipation, “Review of International Studies” 1991, no 17: 4, p. 319.
139
engaged by government but acting in its own right to prevent, protect, and prepare
in the context of cyber strategy15. In other words this is a phenomenon by which
ordinary civilians are acting as providers of their own security.
Similar to the discussion around counterterrorism strategy, ‘civilianization’ of
security seems to provide decision makers responsible for state security and citizens with a middle ground in the heated debate concerning security versus civil
rights and freedoms. There is a reason to juxtapose traditional/modern political
terrorism and cyber war in this context. Both are characterized by indirect, secretive, and non-proportional approaches. In both cases there is a fundamental problem with attribution (more so in cyberspace) and effective engagement with the
adversary. Both can be used by non-state actors, and both primarily target civilians, terrorism through the spread of fear, and cyber attacks potentially through
the destruction of critical infrastructures. Finally, terrorism and cyber war alike
present the international community with fundamental challenges regarding legal
regimes. How do we treat terrorists? Do the Geneva Conventions bestow on them
any rights? What kind of action do we define as a cyber attack?16 If we agree on the
existence of such, does it constitute an act of aggression pertinent to war?17 These
concerns and many others render traditional concepts of (state) security in dire
need for reconceptualization and subsequently the role of governments and public
institutions in providing it.
Since ‘civilianization’ emphasizes the need to include vast parts of society into
coordinated actions against perceived threats, the danger of ‘suspension of normal
politics’ is mitigated. By engaging civilians in some aspects of cyber security, governments may not only boost a sense of burden sharing but also open themselves
more to the criticism and control of the public. Enlarging the stakeholder base will
in this sense bring more transparency to public policies and therefore, potentially
more accountability.
‘Civilianization’, understood as the engagement of non-military, voluntary organisations, and the business/private sector, is a form of emancipation in the sense
that K. Booth wrote about in the early 1990s. Booth asserted that ‘Security means
absence of threats. Emancipation is the freeing of people (as individuals and groups)
from those physical and human constraints which stop them carrying out what they
would freely chose to do’18. We cannot but notice that cyber threats clearly constitute one of those physical and by all means, human, constraints. If ‘civilianization’
15
See more in K. Sliwinski, Counter-terrorism – a comprehensive approach. Social mobilization and ‘civilianization’ of security: the Case of the United Kingdom, “European Security” 2012,
p. 1-19.
16
For an interesting discussion on cyber conflicts see: M. Schmitt, Clasification of Cyber Conflict, “Journal of Conflict & Security Law” 2012, no 17:2, p. 245–260.
17
Spring of 2013 saw the publication of first of its kind approach to answer these and many
more questions. See: M.N. Schmitt, Tallinn Manual on the International Law Applicable to Cyber
Warfare, Cambridge 2013, available from: http://issuu.com/nato_ccd_coe/docs/tallinnmanual, access: 05.2014.
18
K. Booth, Security and Emancipation…, p. 319.
140
can give societies a sense of security through greater engagement, then we should
agree to perceive it as ‘freeing’. Departing from such a concept, it logically follows
that ‘civilianization’ of security in the context of cyber security implies thinking
about individuals as ultimate security referents. If this is so, then it further conduces to the notion that ‘civilianization’ may be conceived of as a means to achieving ultimate and relatively full security of human beings in a world where ‘world
order’ between people is more fundamental and primordial than that of states.
Importantly, as the case of United Kingdom clearly shows, the activities under
‘civilianization’ are not entirely managed by the government but rather initiated and
coordinated. In that sense ‘civilianization’ denotes a situation where civilians are
engaged in the conduct of actions traditionally carried out by states and where the
actual realization of the tasks and initiatives tends to shift considerably to non-official civilians in the private sphere. Paraphrasing David Garland, the aims and benefits of such initiatives are not merely the off-loading (‘hiving off’) of troublesome
state functions, or the privatization of counter-terrorist measures. Rather along the
lines of ‘responsibilization’ strategy in the field of crime control, ‘civilianization’ is
to be understood as spreading new forms of ‘government-at-a-distance’19.
One should also note that ‘civilianization’ of security within the context of
cyber security may possibly bring negative effects in the realm of fifth domain.
Despite an effective response on the part of the private sector too many agents
entering the field of national security presents every society with accountability
gap. Moreover, the constant alertness and engagement of private stakeholders runs
the risk of certain weariness among the members of society, who will grow tired
of a constant state of emergency/exception and may start to disregard the need for
genuine involvement.
Having ascertained that let us have a closer look at British approach to cyber
security. Identification of cornerstone features of specifically British approach to
cyber security will allow us to address fundamental questions concerning the relationship between the state and citizen.
Cyber threats in Britain
In Britain the awareness of cyber threats has been nourished by experts pointing
to vulnerabilities of computer software-run systems present in most spheres of citizens’ lives. The Director of Government and Communication Headquarters, Lain
Lobban, expressed his concern on many occasions, referring to the UK’s critical infrastructure and threats posed by terrorists, organized criminals, and hostile foreign
governments20. Consequently, the latest formulation of the UK’s National Security
Strategy – ‘A Strong Britain in an Age of Uncertainty’ – reflects this trend by identifying ‘Hostile attacks upon UK cyberspace by other states and large scale cyber
19
D. Garland, The Culture of Control, Chicago 2001, p. 124–127.
UK infrastructure faces cyber threat, says GCHQ chief, 12 October 2010, http://www.bbc.
co.uk/news/uk-11528371, access: 05.2014.
20
141
crime’ among its priority one risks21. That is to say, the National Security Council
considered this particular risk to be the one of the highest priorities for UK national
security (in the period of 2010–2015), taking account of both likelihood and impact22. The same document stipulates, ‘Government, the private sector and citizens
are under sustained cyber attack today, from both hostile states and criminals. They
are stealing our intellectual property, sensitive commercial and government information, and even our identities in order to defraud individuals, organizations and
the Government’23. Along the same lines one reads the assertion regarding cyberspace as ‘woven in to the fabric’ of British society. It is understood as integral to the
British economy and security. The access to the Internet, the largest component of
cyberspace, is therefore perceived by security experts and members of the society
alike as the ‘fourth utility’, a right rather than a privilege24. In that respect the risks
and threats that the United Kingdom faces online are conceptualized in five broad
categories: a) dependence on information and communications technology (ICT)
of the national infrastructure and government and business; b) impact of the cybercrime on the cost of business operation as well as the resilience of the trade networks;
c) vulnerabilities of big international events like the Olympics, which draw numbers
of criminals seeking to defraud money or cause disruption; d) the potentially devastating real-world effect of attacks in cyberspace – government, military, industrial,
and economic targets seen as viable aims (this is where the example of ‘Stuxnet’ is
usually given as self-evident case25; e) usage of cyberspace by terrorists to organize,
communicate, and influence those vulnerable to radicalization26.
As such, the UK national security strategy does not indicate specific responses
to such conceptualized risks. This is a task for the Strategic Defence and Security
Review. Let us mention at this stage that there are yet eight cross-cutting National
Security Tasks as identified by the National Security Strategy, amongst which one
particularly stands out as relevant to the topic at hand: work in alliances and partnerships wherever possible to generate stronger responses27. (The next section will
exclusively refer to that point). For the time being it is interesting to take a closer
look at major risks as recognized by the National Security Strategy.
21
A Strong Britain in an Age of Uncertainty: The National Security Strategy, London 2010, p. 27.
Based on first ever National Security Risk Assessment (NSRA)
23
A Strong Britain…, p. 29.
24
Ibid., p. 29.
25
In 2010, the US and Israel were behind a cyber attack, mainly against Iran – Stuxnet. According to the media, Stuxnet was just one tool used by United States as part of its cyber security
strategy, code-named in the case of Iran, ‘Olympic Games’. The task of the malware was to get inside
Iran’s main nuclear enrichment facilities at the Natanz computer system and sabotage it. Officials
in the White House openly talk about the efficacy of Stuxnet in setting back the Iranian Nuclear
program by roughly two years. See more at: Obama Order Sped Up Wave of Cyberattacks Against
Iran, “The New York Times”, 1 June 2012. http://www.nytimes.com/2012/06/01/world/middleeast/
obama-ordered-wave-of-cyberattacks-against-iran.html?_r=3&pagewanted=2&seid=auto&smid=t
w-nytimespolitics&pagewanted=all, access: 05.2014.
26
A Strong Britain…, p. 29-30.
27
Ibid., p.33.
22
142
28
In terms of the dependence of national infrastructure on ICT as mentioned before, one notes a developing awareness of its existence. Arguably this has become
one of the defining features of modern, interconnected, and knowledge-based society and economy28. The UK’s Government defines national infrastructure as ‘those
facilities, systems, sites and networks necessary for the functioning of the country
and the delivery of the essential services upon which daily life in the UK depends’29.
According to Centre for the Protection of National Infrastructure (CPNI), the UK is
facing an ongoing, persistent threat of cyber attack from other states, terrorists, and
criminals operating in cyberspace30, including e-crime relating to theft, hacking or
denial of service to vital systems on the one hand and on the other, daily instances
of cyber espionage carried out by governments as well as private companies. Finally, cyber terrorism presents increasing risks to national infrastructure. In Britain
it is understood that not all national infrastructure is labelled as ‘critical’. Only
those elements of the national infrastructure that if destroyed would cause the loss
or compromise of the essential services leading to severe economic or social consequences or to loss of life are labelled as such. According to official data around
80 per cent of the UK’s critical infrastructure is in fact privately operated31. Private
companies do not easily release data on their security systems, but it has been confirmed that the functioning of critical infrastructure is largely dependent on ICT32.
Government officials are not too keen on admitting the attacks; however, back
in December 2012, when pressed by the media, the UK Government reluctantly
confirmed that the systems that provide the country with gas, water, and electricity
supplies are ‘likely to have been targeted’33. Admittedly the awareness of such cyber threats is on the rise, yet there is a shared belief among the major stakeholders
that in fact the level of protection remains low34. Likewise in the case of private
business. The prevailing culture is that each company, especially small businesses,
are responsible for their own security and so consequently employs security approaches it sees fit. There have been reported cases where many small businesses
rely simply on ‘word of mouth’ rather than on written security policy35.
As regards the impact of cyber-crime on business, a recently published report
from Get Safe Online indicates that more than half of the British population have
P. Cornish et al., Cyber Security and the UK’s Critical National Infrastructure, London 2011,
p. 1.
29
The national infrastructure is categorized into nine sectors: communications, emergency services,
energy, financial services, food, government, health, transport, and water. See more at: Centre for the
Protection of National Infrastructure http://www.cpni.gov.uk/about/cni/, access: 05.2014.
30
http://www.cpni.gov.uk/threats/other-threats/, access: 05.2014.
31
Cyber Security in the UK, London 2011, p. 1.
32
Ibid.
33
N. Hopkins, Hostile states using cyberwarfare to attack UK infrastructure, 3 December 2012,
http://www.guardian.co.uk/technology/2012/dec/03/hostile-states-cyberwarfare-uk-infrastructure,
access: 05.2014.
34
Ibid. See also: Is UK doing enough to protect itself from cyber attack, 30 April 2013,
http://www.bbc.co.uk/news/uk-22338204, access: 05.2014.
35
2013 Information Security Breaches Survey, London 2013, p. 6.
143
been victims of cybercrime36. It provides alarmingly valuable data: cybercrime
costs the UK on average £474 million a year. Taken from a different perspective,
19 people fall victim to cybercrime every minute. Also, three times as many Brits
have been victims of online crime as offline crime in the year of 201137. In 2009, it
was estimated that ‘some 90 per cent of high street purchases are transacted by plastic, which depends on wired and wireless communication to work. That is in addition
to £50 billion of consumer purchases and sales through e-commerce that takes place
wholly online’38. Worse still, according to the first joint government and industry report into the extent and cost of cybercrime across the UK, the overall cost to the UK
economy from cyber crime is estimated at a staggering £27bn per year, with the main
victim being UK businesses at a total estimated cost of £21bn39.
These examples show the scale and the immensity of the challenge. The UK’s
government response is threefold. It set out to: a) reduce the risk from the UK’s use
of cyberspace, b) exploit the opportunities from using it, and c) improve knowledge, capabilities, and decision making. This includes creating new structures such
as the Cyber Security Operations Centre (hosted by GCHQ in Cheltenham) and the
Office of Cyber Security (set up in the Cabinet Office). It also envisages cofounding and supporting public and private sector joint campaigns. Get Safe Online is
an example of such. It is designed to raise public awareness of online security.
Sponsored by a number of stakeholders (Cabinet Office, Serious Organized Crime
Agency [SOCA], Microsoft, HSBC, Cable & Wireless, Ofcom, and PayPal), it
aims at cooperating with a variety of community organizations, coordinating marketing PR activities and providing comprehensive and up-to-date information, advice, and tools on Internet security. One of its latest creations is ‘The Rough Guide
to Online Safety’, a free and easily available document that provides the public
with basic information on cyber security at home and the office40. It applies to
personal computers as well as mobile devices41. Should the worst-case scenario
happen, it sheds light on reasonable expectations that a victim of data loss could
direct at police, banks, and IT suppliers and providers.
36
Get Safe Online is a joint initiative between the Government, law enforcement, leading businesses, and the public sector. It aims at providing computer users and small businesses with free,
independent, user-friendly advice that will allow them to use the internet confidently, safely, and
securely. See more at: http://www.getsafeonline.org/nqcontent.cfm?a_id=1, access: 05.2014.
37
UK Internet Security: State of the Nation. The Get Safe Online Report, November 2011, p. 5,
http://www.getsafeonline.org/media/GSOL_2011_Annual_Report.pdf, access: 12.2011.
38
Digital Britain: The Final Report 2009, London 2009, p. 7.
39
The Cost of Cyber Crime: A Detica report in Partnership with the Office of Cyber Security and
Information Assurance in the Cabinet Office, London 2011, http://www.cabinetoffice.gov.uk/sites/
default/files/resources/the-cost-of-cyber-crime-full-report.pdf, access: 05.2014.
40
Available at: http://www.getsafeonline.org/media/GetSafeOnline_RoughGuide.pdf, access:
05.2014.
41
According to Ofcom’s International Communications Market Report 2011, Internet use on
mobiles in the UK is one of the highest in the world and has more than doubled since 2008. See
more at: http://stakeholders.ofcom.org.uk/binaries/research/cmr/cmr11/icmr/ICMR2011.pdf, access:
05.2014.
144
The next category of threat as envisaged by British National Security Strategy
refers to potentially devastating real-world effect of attacks in cyberspace – government, military, industrial, and economic targets seen as viable aims. Before going
into detail, a few words of explanation are in order. Generally speaking, most decisions makers, security experts, and increasingly societies are afraid of the looming
cyber war understood as an act of physical destruction (involving kinetic force)
initiated by the use of computer software. Richard Bejtlich rightly reminds us that
cyber activity relating to national security could be categorized in three different
stages: computer network defense (CND), computer network exploitation (CNE),
and computer network attack (CNA)42. The first of these is usually understood as
protecting digital information. The second is most often equated with espionage.
The third is equated with an act of cyber war. Whereas computer network exploitation (CNE) may include penetrating computer networks to steal sensitive data such
as trade secrets or defense related information, computer network attack (CAN)
is a step further, so to speak. CNA may involve anything from altering through
disrupting to destroying computer systems either virtually or physically. As such,
it is understood that changing database records or deleting data as well as causing
physical damage to computers or other equipment or inflicting any other harm is
pertinent to aggression. The difference between CNE and CNA may seem obvious, but in reality there is a fine line between the two. Given the characteristics of
cyberspace, any adversary that can carry out a successful act of espionage also has
the capabilities of mounting a successful attack.
In Britain there has recently been much realization of this kind of threat, mostly
in the context of critical infrastructure again. In mid-May 2013, the government’s
director of the Office of Cyber Security, James Quinault, warned that the UK ‘is
faced with the threat of imminent cyber sabotage, endangering not just online systems, but real-world operations’43. According to government officials, back in 2012
Britain was the target of up to one thousand cyber attacks every hour in a campaign
to steal secrets and/or disable systems44. Media reported staggering amounts of information of ‘hackers and foreign spies who allegedly are bombarding government
departments and businesses around the clock. As well as targeting state or trade
secrets, the cyber criminals and anarchists also try to disrupt infrastructure and
communications, and even satellite systems’45. To make matters worse, it has been
pointed out that since the military is so dependent on computers and information
42
R. Bejtlich, Don’t Underestimate Cyber Spies. How Virtual Espionage can Lead to Actual
Destruction, 2 May 2013, http://www.foreignaffairs.com/articles/139357/richard-bejtlich/dont-underestimate-cyber-spies, access: 05.2014.
43
T. Brewster, UK Government Fears Destructive Cyber Sabotage, 16 May 2013, http://www.
techweekeurope.co.uk/news/cyber-sabotage-james-quinault-116477, access: 05.2014.
44
T.Whitehead, Britain is target of up to 1,000 cyber attacks every hour, 22 October 2012, http://
www.telegraph.co.uk/news/uknews/crime/9624655/Britain-is-target-of-up-to-1000-cyber-attacksevery-hour.html, access: 05.2014.
45
Ibid.
145
technology, a successful CNE or CNA could render entire combat units useless46.
According to the report by the Commons Defence Committee, such a threat is very
real indeed. It is no longer just media speculation that for example satellites could
quite realistically be the next target allowing the vulnerabilities of communication
and transportation systems to be explored by the enemy, be it a state or non-state
actor. In fact the Royal United Services Institute, one of the most established think
tanks in the UK, officially warns about such threats in its numerous publications as
well as seminars and conferences47.
Finally, is the use of cyberspace by terrorists to organize, communicate, and
influence those vulnerable to radicalization. On the one hand, the United Kingdom
is seen by many radicals, especially Islamists, as one of the western powers to be
targeted. As the major ally of the United States, the UK took part in 2003 in war
against Iraq, despite much international community disagreement about the legal
framework of the whole operation. On the other hand, Britain is home to a large
community of Muslims, mostly of Pakistani origin. Regardless of the exact numbers,
Britain has indeed one of the biggest Muslim minorities in the EU – 2.7 million in
2011 according to the United Kingdom Census 2011 held by the office for National
Statistics48. It does not take a rocket scientist to connect the dots and pay special
attention to immigration and social (mainly integration) policies. Not surprisingly,
the July 2005 coordinated bombings on three underground trains were carried out
by individuals holding British Passports. According to one of the latest research
publications by the Centre for Social Cohesion, titled Islamist Terrorism. The British Connections, 60 per cent of IROs (Islamic Related Offences) carried out in
the UK between 1999 and 2009 were perpetrated by individuals holding British
nationality49. Our attention is also drawn to the relationship between international terrorism and the UK’s seemingly domestic matters. Again, according to the
abovementioned report, more than a quarter of those who committed IROs in Britain have Pakistani origins. Even more alarming, the majority of those had no direct
link to any terrorist organization and did not attend any terrorist training. In other
words, they are individuals acting in their own right on religious and ideological
grounds. This presents British authorities with dire challenges, as it diminishes the
efficacy of responses by central organs of the state.
46
Defence Committee Defence and Cyber – Security : Government Response to the Committee’s
Sixth Report of Session, March 2013, p. 3.
47
Royal United Services Institute (RUSI) has established Cyber Space and Cyber Security as one
of its major research areas. It includes four major issues: cyber warfare and the legal framework for
responding to cyber crime, the role of cyberspace in military operations, the role of cyberspace in the
national security of the UK and legal frameworks that govern the use of offensive cyber capabilities.
See more at: http://www.rusi.org/research/programmes/ref:P4CE28D3E190C2/.
48
See more at: http://www.ons.gov.uk/ons/rel/census/2011-census/detailed-characteristics-forlocal-authorities-in-england-and-wales/sty-religion.html, access: 05.2014.
49
Islamist Terrorism. The British Connections, http://conservativehome.blogs.com/
files/1278089320islamist_terrorism_preview.pdf, access: 05.2014.
146
The International Centre for the Study of Radicalization and Political Violence,
a think tank based in London, published an interesting report back in 2009 that
fits perfectly into the discussion. It identifies the Internet as a particularly useful
tool for extremists and terrorists in their quest for radicalization and recruitment.
In particular, three aspects of the Internet are accounted for as especially relevant:
a) the Internet can be used by extremists to illustrate and reinforce ideological
messages and/or narratives. Through the Internet, potential recruits can gain nearinstantaneous access to visually powerful video and imagery which appears to
substantiate the extremists’ political claims; b) the Internet makes it easier to join
and integrate into more formal organizations. It provides a comparatively risk-free
way for potential recruits to find like-minded individuals and network amongst
them, enabling them to reach beyond an isolated core group of conspirators; c) the
Internet creates a new social environment in which otherwise unacceptable views
and behaviour are normalized. Surrounded by other radicals, the Internet becomes
a virtual ‘echo chamber’ in which the most extreme ideas and suggestions receive
the most encouragement and support50.
In the case of the 7th July 2005 London bombings, government reports confirmed that although the four perpetrators were not linked to al-Qaeda, they obtained at least some of the information and materials they needed for the attack
from the Internet51. Consequently the Home Affairs Committee of the British parliament considered the Internet to play the major role in the radicalization of terrorists and has called on the government to pressure Internet Service Providers in
Britain and abroad to censor online speech52.
Public goods in private hands –
the path towards ‘civilianization’ of cyber security?
This part sets out to sketch the general picture regarding the nature of cyber
security realm in terms of its ownership and usage. Numerous examples show the
extent to which the phenomenon of ‘civilianization’ of cyber security is taking
place on British grounds.
As mentioned before, in Britain as elsewhere, the infrastructure of Internet systems is predominantly in the hands of the private sector. Therefore governments
find themselves compelled to contract a very large number of civilians employed in
50
Countering Online Radicalization. A Strategy for Action, London 2009, p. 11. Available at:
http://icsr.info/wp-content/uploads/2012/10/1236768491ICSROnlineRadicalisationReport.pdf, access 05.2014.
51
Report of the Official Account of the Bombings in London on 7th July 2005, London 2006,
p. 25. http://www.official-documents.gov.uk/document/hc0506/hc10/1087/1087.pdf, access: 05.2014.
52
Home Affairs Committee - Nineteenth Report. Roots of violent radicalization, http://www.publications.parliament.uk/pa/cm201012/cmselect/cmhaff/1446/144602.htm, access: 05.2013. In this regard cases of Oklahoma City bomber Timothy McVeigh, Columbine High School massacre back in
1999 or Anders Breivik killing rampage of 77 people in Oslo in 2011 show how internet cab spread
and reinforce radical thoughts.
147
private companies to work as providers of national security. The British situation is
no different. ‘The Cyber Security Strategy of the United Kingdom’, issued in 2009,
declares a strong commitment to a public/private partnership53. Likewise, the latest
iteration of cyber security strategy from 2011 emphasizes the indiscriminate character of cyber threats and identifies the need for strong public-private partnership.
‘Though the scale of the challenge requires strong national leadership, Government
cannot act alone. It must recognize the limits of its competence in cyberspace.
Much of the infrastructure we need to protect is owned and operated by the private
sector. The expertise and innovation required to keep pace with the threat will be
business-driven’54. It goes on to indicate the roles and responsibilities of individuals, the private sector and the government. It envisages that individual citizens have
a great role to play in keeping cyberspace a safe ‘place’. In particular, ‘everyone,
at home and at work, can help identify threats in cyberspace and report them – for
example, identifying fraudulent websites’.
The Cyber Security Challenge (SSC) is one such example55. It is a series of
national online games and competitions that test the cyber security abilities of individuals and teams from every walk of life. It is supposed to identify skilled persons
that may one day become members of a future corps working within the cyber
security infrastructure of the country. Amid alarming trends of decreasing employment in the IT industry in the UK, this particular initiative refers to job categories
as defined by the Institute of Information Security Professionals. It embraces such
posts as strategy and policy managers (cat. 1), Incident and Threat Management
and Response (cat.3), Engineering, Architecture, and Design (cat. 5) and Lawyer
for advice and prosecution re data protection and Internet crime (cat. 8)56.
Among members of the consortium that stands behind the SSC, we find The
Institute of Information Security Professionals, Royal Holloway University of
London, the Cabinet Office of Cyber Security and Information Assurance, and the
Police Central e-crime Unit57.
The Winners of 2010 competitions won prizes, from internships with sponsors and complimentary entries to CREST (Council of Registered Ethical Security
Testers)58 and CRT (Crest Registered Tester) exams, to affiliate memberships in
53
See more at: http://www.cabinetoffice.gov.uk/content/cyber-security, access: 05.2014. See
also: European Union Committee – Fifth Report. Protecting Europe against large-scale cyber-attacks, http://www.publications.parliament.uk/pa/ld200910/ldselect/ldeucom/68/6802.htm, access:
05.2014.
54
The UK Cyber Security Strategy: Protecting and Promoting the UK in a Digital World, London 2011, p. 22.
55
See more at: https://cybersecuritychallenge.org.uk/, access: 05.2014.
56
For the full list of job categories as defined by the Institute of Information Security Professionals refer to: https://cybersecuritychallenge.org.uk/jobs-survey.php, access: 05.2014.
57
For the full list of consortium members see: https://cybersecuritychallenge.org.uk/about.php,
access: 05.2014.
58
See more at: http://www.crest-approved.org/index.html, access: 05.2014.
148
the IISP (Institute of Information Security Professionals)59, and free places in conferences of the ISC (International Supercomputing Community)60, and the ISSA
(Information Systems Security Association)61.
One of the supporters of CCS is a private company, Science Applications International Corporation (SAIC), an American entity founded in 196962. As one of the
providers of scientific solutions for the US military, the Department of Defense,
and the intelligence community, it specializes in cyber security. With its projects
it addresses complex cyber security challenges through cyber security campaigns;
community outreach programs dedicated to science, technology, engineering, and
mathematics (STEM); and academic initiatives designed to help the nation and
inspire future generations through cyber research, innovation, and education.
As for the private sector, its responsibility is stipulated at an even greater level.
By 2015 (the timeline envisaged by the 2011 strategy), private sector companies
are expected to: a) protect commercially sensitive information, intellectual property and customer data; b) work in partnership with each other, Government and law
enforcement agencies, sharing information and resources to transform the response
to a common challenge; and c) invest and create centres of excellence to provide
the cyber security skills we will need in future63.
In June 2011, former Defence Secretary Dr Liam Fox stressed the importance
of cooperation between government and business during his speech at the London
Chamber of Commerce and Industry Annual Defence Dinner64. His words clearly
emphasized the government stance: ‘But I look to you to recognize the seriousness
of this issue - and to work with me to improve our national security and our competitive advantage.’
The initial reaction of industry towards the UK Government Cyber Security
Strategy has been positive. Especially well received was the recognition of the
critical role that the sector’s small and medium-sized enterprises can play65.
Intellect’s Cyber Security group could serve as an example of a well-established
platform that provides a coherent voice for industry working in ‘high threat’ areas
(including defence, national security and resilience, the protection of CNI, intelligence, and organized crime)66. The group provides a channel for government, industry, and the wider stakeholder community to discuss policy, strategy, and imple59
See more at: https://www.instisp.org/SSLPage.aspx, access: 05.2014.
See more at: http://www.isc-events.com/isc12/, access: 05.2014.
61
See more at: https://www.issa.org/conf/?p=105, access: 05.2014.
62
http://www.saic.com/about/history.html, access: 05.2014.
63
The UK Cyber Security Strategy: Protecting and Promoting the UK in a Digital World, London 2011, p. 23.
64
Dr Fox tells business we must work together to combat cyber attacks, 8 June 2011, http://
www.mod.uk/DefenceInternet/DefenceNews/DefencePolicyAndBusiness/DrFoxTellsBusinessWeMustWorkTogetherToCombatCyberAttacks.htm, access: 05.2014.
65
UK Government Cyber Security Strategy: the industry responds, 28 November 2011, http://
www.info4security.com/story.asp?sectioncode=10&storycode=4128435, access: 05.2014.
66
See more at: http://www.intellectuk.org/defence-and-security-members-councils-groups/5697.
60
149
mentation issues67. Intellect’s members include key players in cyber security, and
the Trade Association provided a collective voice to Government during the development of the Cyber Security Strategy. The organization boasts 800 member companies, ranging from major multinationals to SMEs, accounting for approximately
10 per cent of the UK’s GDP68. In addition, a number of government departments
and bodies participate in Intellect. They include among others: Department for
Business, Innovation and Skills (BIS), Department for Work and Pensions (DWP),
Intellectual Property Office (IPO) or HM Revenue & Customs (HMRC)69.
Referring to the role of SMEs, Gordon Morrison, Director of Defence and Security at Intellect, emphasized the importance of encouraging ‘cyber aware’ behaviour. Good practice guidelines are to be developed by the group, many of whose
members are in the frontline of the battle against cyber threats and fully committed
to working in this new partnership with government to build a safe digital environment. Members of Intellect not only have access to government officials but also
up-to-date industry information and inside knowledge. They have a long list of
business guidance publications and offer both guidelines and discounted training
courses.
In that connection the UK government published ‘Cyber Security Guidance for
Business’ back in 2012. As a coordinated set of guidelines on tackling threats, the
initiative is especially targeted at senior levels in the UK’s largest companies70.
It proposes ten critical areas, from establishment of risk management regime
through malware prevention to home and mobile working practices as tangible
steps allowing to decidedly reduce cyber risks71.
Furthermore, on the 27th March 2013 the British Government launched a new
initiative that perfectly fits in to the logics of ‘civilianization’ as envisaged in this
paper. Based on a pilot scheme known as Auburn (carried out in 2012), a Cyber
Security Information Sharing Partnership (CISP) has been established. Designed
as the key component of the British cyber security strategy, CISP is designed to
serve as a platform for sharing information on threats that private businesses face
in cyberspace72. Initially the project has been directed at the companies within critical national infrastructure (CNI) sectors. The key element in the architecture of
the CISP is the so-called ‘Fusion Cell’, a combination of MI5 (the British Security
67
Intellect has close relationship with a number of Government stakeholders that includes various UK Government departments, e.g. Home Office, Foreign and Commonwealth Office, and Department for Communities and Local government. See more at: http://www.intellectuk.org/defenceand-security-stakeholders, access: 05.2014.
68
See more at: http://www.intellectuk.org/about-intellect/who-we-are, access: 05.2014.
69
See more at: http://www.intellectuk.org/sme-zone/sme-government-support, access: 05.2014.
70
See more at: https://www.mi5.gov.uk/home/news/news-by-category/government/cyber-security-guidance-for-business-launched.html, access: 05.2014.
71
See more at: https://www.gov.uk/government/uploads/system/uploads/attachment_data/
file/73129/12-1121-10-steps-to-cyber-security-advice-sheets.pdf, access: 05.2014.
72
See more: https://www.gov.uk/government/news/government-launches-information-sharingpartnership-on-cyber-security, access: 05.2014.
150
Service) and GCHQ (Governments Communication Headquarters – British intelligence agency) and industry experts. The idea stems from the realization that the
government itself is not able to solve cyber security risks by itself, so it is believed
that the second-best solution would be to act as facilitator of cooperation between
various branches of state bureaucracy and private agents73.
In 2013 the Cabinet Office issued its report on progress to self-evaluate two
years that passed since the introduction of the National Cyber Security Strategy74.
On a declaratory level it is yet another governmental document one should take with
a grain of salt. It does however mention some interesting solutions that are relevant
to the topic at hand. National Computer Emergency Response Team (CERT-UK)
is declared to help critical infrastructure providers and Government co-ordinate
responses to cyber incidents75. In fact formally launched in March 2014, CERTUK is supposed to act as information hub for government, industry, and academia.
Moreover it is devised a central mechanism to coordinate the whole country cybersecurity defence.
CESG (Communications-Electronics Security Group – an institution within
Government Communication Headquarters) provides assistance to government
departments on their own communications security. The UK National Technical
Authority provides information assurance, including cryptography. As such it is
responsible for identifying companies that meet CESG-CPNI quality assurance
standards for dealing with cyber incidents76. Here again in reality, it is the private
companies that provide security for both public and private actors, since under the
Cyber Incident Response Scheme (initiated back in 2012) a small number of providers are identified to deliver CIR (Cyber Incident Response)77.
The most significant development in terms of ‘civilianization’ of cyber security
that is present on British ground sees the creation of Joint Cyber Reserve Unit
(JCRU). The aim of such is conceived as a backbone of military cyber capability.
As such formally part of Ministry of Defence (MOD) the unit is recruited from
acting members of the military service, reservists as well as private citizens, who if
admitted, will work alongside78.
73
See more: https://www.gov.uk/government/news/government-launches-information-sharingpartnership-on-cyber-security, access: 05.2014.
74
The National Cyber Security Strategy. Our Forward Plans – December 2013, London 2013, p. 7.
75
GovCertUK is part of the Communications and Electronic Security Group (CESG). As such
it is the Computer Emergency Response Team (CERT) for U.K. Government. It assists public sector
organizations in responding to computer security incidents and provides advice to reduce the threat
exposure. GovCertUK also works closely with the Centre for the Protection of National Infrastructure
(CPNI), which coordinates the response activity to electronic attacks against the U.K. Critical National Infrastructure (CNI). See more at: http://www.cesg.gov.uk/policyguidance/GovCertUK/Pages/
index.aspx, access: 05.2014.
76
CESG. The Information Security Arm of GCH, Gloucestershire, April 2013, p. 3.
77
See more at: http://www.cesg.gov.uk/servicecatalogue/cir/Pages/Cyber-Incident-Response.
aspx, access: 05.2014.
78
See more at: https://www.gov.uk/government/news/reserves-head-up-new-cyber-unit, access:
05.2014.
151
The Limitations of British Cyber Security Strategy
According to a report issued by Chatham House in September 2011, ‘It is
shared by many of those interviewed, suggesting that key sectors of British society remain generally unaware, uninformed or unimpressed about the development and scope of the government’s cyber security policy and strategy. These
issues prompt questions about an awareness gap in public-sector outreach and
partnership’79. The same document reads a couple of pages later: ‘Given their
expertise in emergency planning one might expect the emergency services to
have in place the appropriate arrangements to import specific and codified best
practice in cyber-related (and other) contingencies, for example drawing from
guidance supplied by the UK Cabinet Office Emergency Planning College
(EPC) at Easingwold. But these do not seem to have been applied for cyber
security’80. Generally there is reluctance to share information with institutions
that might be targeted, that at the same time tend to tolerate an unacceptably
high level of risk81.
These obviously indicate the weakness of the strategy associated with its relative novelty. As such, this framework currently lacks sufficient substance to permit
accurate estimations of costs. As Paul Davis, the director of Europe at FireEye,
states, ‘As welcome as the announcement is, concrete steps need to be taken now.
Initiatives coming into being in 2013 are too far in the future. The threat is real, it’s
happening now and it’s well recognized by the agencies mentioned. We’re ready to
contribute: we want to get on board’82.
Secondly, Public-Private ownership stipulated by UK cyber strategy does face
an important limitation. Private companies are understandably reluctant to share
certain information because of either its potential or factual economic value. Furthermore, they are primarily responsible to their shareholders whose foremost objective is economic gain. Lastly, in the case of the UK, many of the leading utilities
companies are substantially owned by overseas companies, such as German E.on
and French EDF (Électricité de France S.A.)83.
With Chinese authorities allegedly acknowledging the existence of a military
unit dedicated to cyber warfare activities84, the UK finds itself investing extensively
in cyber offensive capabilities85. Out of the total £650m assigned for cyber security
79
P. Cornish, D. Livingstone, D. Clemente, C. Yorke, Cyber Security and the UK’s Critical National Infrastructure. Chatham House Report, September 2011, p. 11.
80
Ibid., p. 14.
81
UK critical systems cyber warning, 14 September 2011, http://www.bbc.co.uk/news/technology-14917744, access: 05.2014.
82
See more at: UK Government Cyber Security Strategy: the industry responds, 28 November 2011,
http://www.info4security.com/story.asp?sectioncode=10&storycode=4128435, access: 05.2014.
83
B. Grauman, Cyber-security: The vexed question of global rules. An independent report on
cyber-preparedness around the World. Security & Defence Agenda, Brussels 2012, p. 81.
84
China Acknowledges Existence of Cyberwarfare Unit, http://www.infosecisland.com/
blogview/14012-China-Acknowledges-Existence-of-Cyberwarfare-Unit.html, access: 05.2014.
85
UK Investing Heavily in Cyber Offensive Capabilities, 7 September 2011, http://www.infosecisland.
com/blogview/16339-UK-Investing-Heavily-in-Cyber-Offensive-Capabilities.html, access: 05.2014.
152
Drawing conclusions: from digital Pearl Harbour
to ‘government-at-a-distance’
In recent years, government and private sector experts have been examining a number of different scenarios. One of them, often referred to as a ‘digital
Pearl Harbour’ attack, assumes that there is a massive cyber assault on the major
computer systems of a state. According to this scenario, cyber warriors would
infiltrate these systems and consequently sabotage them. They could at a later
stage shut down part or all of a nation’s power grid and/or attack water and fuel
lines. This in turn might paralyze the state, at least for some time. Such actions
are likely to create complete chaos among the citizens of the state attacked. No
electricity means no services of any kind, which thus undermines the security of
individuals, rendering them victims to all sorts of uncontrolled and unorganized
violence.
Contingency planning appears to be one of the reasonable responses, designed not as much to prevent as to mitigate the consequences of actions aimed
at paralyzing or destroying vital service providers and their facilities. In Britain
these vital services are grouped under Critical National Infrastructure (CNI).
The Centre for the Protection of National Infrastructure (CPNI) is an interdepartmental body that advises government and appropriate non-governmental
agencies, as well as sections of commerce and industry whose services and
products form part of the Critical National Infrastructure87. It is important to
note that possibly as much as 90 per cent of the UK CNI is not government
owned, and a large proportion of that is under foreign ownership88. In this
regard, CPNI informs about basic common sense security planning within
a framework of business continuity planning (BCP), staff training, awareness,
and relevant standards and specifications.
In terms of prevention, the task is obviously much more demanding and cannot
solely rest on public bureaucracy if it is to be effective. Just as a traditional military
force undergoes a substantial review of its usefulness and purpose, so do policing
in general and criminology in particular. In this respect, David Garland’s ‘respon-
(based on the Strategic Defence and Security Review of 2010), the Government
Communications Headquarters, responsible for cyber attacks, got the lion’s share,
90 per cent of the budget86. It is logical to conclude that there seems to emerge
a division of labour between the government and the private sector, with the former
heavily engaged in cyber offensive activities and the latter co-responsible for a cyber defensive posture.
86
See also: Securing Britain in an Age of Uncertainty: The Strategic Defence and Security Review, London 2010, p. 47.
87
See more at: http://www.cpni.gov.uk/about/context/, access: 05.2014.
88
P. Cornish, Domestic Security, Civil Contingencies and Resilience in the United Kingdom.
A Guide to Policy, http://www.chathamhouse.org/sites/files/chathamhouse/public/Research/International%20Security/0607ukresilience.pdf, p. 20, access: 09.2014.
153
sibilization’ strategy offers help in comprehending the role of policing institutions
in a post-modern society. Responsibilization strategy is an attempt to extend the
reach of state agencies by linking them up with actors in the ‘private sector’ and
‘the community’89. As he asserts, one of the characteristics of new means of crime
prevention in the USA and the UK in the last two decades of the twentieth century included addressing crime in a more indirect way. Instead of engaging police,
courts, and prisons, this new approach increasingly promotes actions by non-state
organisations and actors. That is to say, the state alone is not and cannot be responsible for preventing and controlling crime. In this vision, the role of the state is to
‘augment and support’ multiple actors and informal processes. ‘Responsibilization’
is not to command and control but rather to persuade and align, to organise other
actors, property owners, retailers, and individual citizens, to play their parts90.
In such a context this paper invokes the idea of ‘civilianization’ of security with
regards to cyberspace. Given the characteristics of the so-called fifth domain, especially perhaps the asymmetric character of cyber threats, it appears that the British case
analysed above holds a potential answer to the fundamental problems that democratic
systems face when providing security for their citizens. ‘Civilianization’ of security denotes a situation where non-military, voluntary organizations, and the business/private
sectors engaged by government but acting in their own right, work to prevent, protect,
and prepare in the context of cyber strategy. In other words, shifting the balance between the public and the private in the direction of the latter appears to be one of the
viable chances that contemporary societies have when preserving their security.
For public, academic, and policy makers, ‘civilianization’ is therefore largely
relevant and should become both a practice and an object of study, especially in
terms of its limitations and possible negative ramifications for national as well as
individual security.
Key words: human security, Great Britain, civilianization, cyber security
Piąta domena – bezpieczeństwo narodowe w rękach prywatnych?
Ucywilnienie bezpieczeństwa cyfrowego w Zjednoczonym Królestwie
Obecnie odchodzi się od myślenia o bezpieczeństwie w kategoriach bezpieczeństwa narodowego na rzecz bezpieczeństwa indywidualnego/ społecznościowego, które to leżą u podstaw tzw. human security. Jednocześnie postęp technologiczny niesie ze sobą nowe wyzwania
i zagrożenia dla tradycyjnie pojmowanego bezpieczeństwa narodowego (państwowego) oraz
bezpieczeństwa jednostek. Niniejszy artykuł przedstawia analizę strategii bezpieczeństwa
cyfrowego Wielkiej Brytanii w świetle wyżej wspomnianych zjawisk. Głównym punktem
studium są tzw. „nowe zagrożenia” wynikające z platformy cyfrowej oraz specyficznie bry89
D. Garland, The Culture…, Chicago 2001, p. 124-127.
See more at: http://news.sky.com/skynews/Home/UK-News/Soca-Names-CareerCriminals-Online-So-Public-Can-Monitor-Them-And-Report-Unusual-Behaviour/Article/
201006215646937?f=rss, access: 05.2014. Also: http://www.soca.gov.uk/news/239-ancillary-orderspublished-to-aid-lifetime-offender-management, access: 05.2014.
90
154
Słowa kluczowe: human security, Wielka Brytania, ucywilnienie, bezpieczeństwo
cyfrowe
Cyberespace – la sécurité nationale dans des mains privées?
Prise en main par les civils de la cybersécurité au Royaume-Uni
De nos jours on cesse d’appréhender la sécurité en termes de sécurité nationale, au profit
de la sécurité de l’individu / de la communauté, qui elles-mêmes sont à la base de la sécurité
humaine. En même temps le progrès technologique fait apparaître de nouveaux défis et
de nouvelles menaces à l’encontre de la sécurité nationale (étatique) traditionnellement
définie et de celle des personnes. L’article présente une analyse de la stratégie de sécurité
numérique de la Grande Bretagne à la lumière des phénomènes mentionnés ci-dessus. Le
point principal de l’étude sont les „nouvelles menaces” issues de la plate-forme numérique
et l’approche particulièrement britannique d’y répondre. En même temps, à la lumière
des libertés citoyennes fondamentales, est soulevée la question de la capacité des États
démocratiques libéraux modernes et des modalités de faire face aux nouveaux défis et aux
nouvelles menaces. Dans ce contexte est présenté le concept de „prise en main par les
civils” (civilianization) de la sécurité de l’État comme lien potentiel, voire comme remède
dans le conflit entre la sécurité nationale (étatique) et la liberté des citoyens.
tyjskie podejście do ich rozwiązania. Jednocześnie poruszona jest tematyka zdolności oraz
zakresu możliwości przeciwstawienia się współczesnych państw liberalno-demokratycznych
nowym wyzwaniom i zagrożeniom w świetle podstawowych swobód obywatelskich. W tym
kontekście umiejscowiona jest koncepcja ucywilnienia bezpieczeństwa państwa jako potencjalnego łącznika, swego rodzaju środka zaradczego, w konflikcie pomiędzy bezpieczeństwem narodowym (państwowym) a wolnością obywateli.
Mots-clés: sécurité humaine, Grande Bretagne, prise en main par les civils,
cybersécurité
Пятая домена – национальная безопасность в частных руках?
Oгражданствление цифровой безопасности в Соединенном Королевстве
В настоящее время многие отходят от восприятия безопасности как национальной безопасности, а начинают ее воспринимать как безопасность человека / общества, которая лежит в основе так называемой human security. В то же время технический прогресс несет с собой новые вызовы и угрозы для традиционно определяемой
национальной (государственной) безопасности и безопасности личностей. Данная
статья представляет собой анализ стратегии цифровой безопасности в Великобритании с учетом вышеупомянутых явлений. Главным пунктом исследования являются
так называемые «новые угрозы», вытекающие из цифровой платформы, и особый
британский подход к их решению. Кроме того, в статье затрагивается также вопрос
способности и объема возможности противостояния современных либерально-демократических государств новым вызовам и угрозам в свете основных гражданских
свобод. В этом контексте лежит понятие «цивилинизации» безопасности государства
как потенциального переключателя, своего рода предохранительного средства, в конфликте между национальной (государственной) безопасностью и свободой граждан.
Ключевые слова: безопасность человека, Соединенное Королевство, огражданствление, цифровая безопасность
155
Wojciech
Welskop
Makdonaldyzacja systemu
penitencjarnego w Polsce
Wstęp
W 1993 roku amerykański socjolog George Ritzer wysunął tezę, że wiele specyficznych elementów występujących w sieciach „fast-food” widocznych jest również w innych sferach życia społecznego i generalnie w całym społeczeństwie.
Jego koncepcja znana jest pod nazwą makdonaldyzacji i pochodzi z książki „Makdonaldyzacja społeczeństwa”, w której udowodnił swoją tezę, opisując cały proces
za pomocą czterech wyznaczników: sprawności, wymierności, przewidywalności
i możliwości sterowania. Ritzer swoim twierdzeniem zmienił sposób patrzenia na
współczesne społeczeństwo i zapoczątkował nowe podejście do rzeczywistości
społecznej. W swojej pracy pokazał, że czynniki społeczne i ekonomiczne przenikają się w wielu wymiarach, a sektory życia społecznego wykazują cechy życia
„fast-food”.
Makdonaldyzacja związana jest z procesem globalizacji i zdaniem Gary’ego
Wilkinsona teza Ritzera jest konceptualizacją dominującej formy ekonomicznej
i kulturowej globalizacji1. Makdonaldyzacja nie jest jednolitym procesem liniowym – jest szerszym zjawiskiem niż zwykła konsumpcja i wpływa na niemal
wszystkie sfery życia społecznego współczesnego Zachodu. Jak stwierdził Ritzer,
model biznesowy stał się nieodparty dla współczesnego społeczeństwa2.
Jakie aspekty makdonaldyzacji można zatem odnaleźć w polskim systemie
penitencjarnym? Czy konsumpcjonizm opanował już struktury więziennictwa?
W obecnej chwili w Polsce brakuje opracowania omawiającego powyższe zagadnienia. W literaturze zagranicznej można jedynie odnaleźć fragmenty rozprawiają1
G. Wilkinson, McSchools for McWorld? Mediating global pressures with a McDonaldizing
education policy response, „Cambridge Journal of Education” 2006, nr 1 (36), s. 81–98.
2
G. Ritzer, L. Stawowy, Magiczny świat konsumpcji, Warszawa 2001, s. 144.
157
Wojciech Welskop
ce o makdonaldyzacji niektórych elementów wymiaru sprawiedliwości w Stanach
Zjednoczonych, nie ma jednak żadnych odniesień do więziennictwa jako instytucji.
W niniejszym artykule postaram się odpowiedzieć na powyższe pytania, skupiając swoją uwagę przede wszystkim na analizie systemu penitencjarnego w Polsce
z perspektywy wszystkich aspektów makdonaldyzacji.
Makdonaldyzacja społeczeństwa – zarys zagadnienia
Makdonaldyzacja obecna jest w wielu wymiarach życia społecznego, ponieważ
wydaje się być atrakcyjna. Racjonalizacja nowych środków konsumpcji obejmuje pięć podstawowych elementów, tj.: sprawność, wymierność, przewidywalność,
sterowanie poprzez zastąpienie ludzi środkami technologicznymi oraz „nieracjonalność racjonalności”3.
Sprawność polega na wyborze optymalnego środka do osiągnięcia określonego celu. Istotna jest różnica w postrzeganiu owej sprawności uzależniona
od perspektywy, z jakiej na nią spoglądamy. Sprawność inaczej może być postrzegana z punktu widzenia klienta/konsumenta, a inaczej z punktu widzenia
organizacji/instytucji, jednak za każdym razem istotna jest najefektywniejsza
metoda docierania „z punktu do punktu”. Dla konsumenta ważne jest przede
wszystkim sprawne i szybkie konsumowanie, podczas którego nie traci niepotrzebnie czasu chociażby na przemieszczanie się, gdyż owa konsumpcja odbywa się w jednym miejscu (na przykład, w centrach handlowych, sklepach
internetowych, itp.). Z punktu widzenia właścicieli czy osób zarządzających
danymi ośrodkami konsumpcji ważny jest natomiast swoisty synergizm – na
przykład, sąsiedztwo wielu sklepów w centrach handlowych jest bardziej efektywne ze względu na zapewnienie bezpieczeństwa konsumentów czy dużą liczbę klientów w jednym miejscu4. W zmakdonaldyzowanych systemach wysokiej
sprawności sprzyjają także określone zasady i przepisy, dzięki którym kolejne
etapy działania są z góry ustalone.
Kolejnym aspektem makdonaldyzacji jest wymierność. Polega ona na przywiązywaniu szczególnej uwagi do cech ilościowych danego produktu lub usług –
istotne jest przede wszystkim to, co można skalkulować czy skwantyfikować. Ilość
w systemach zmakdonaldyzowanych stała się ważniejsza od jakości – duża ilość
produktów i usług albo szybkość ich dostawy są utożsamiane z dobrą jakością. Ludzie nieustannie analizują, jak wiele czasu zajmie im wykonanie poszczególnych
czynności dnia codziennego i najczęściej wybierają najkrótszą drogę do celu5. Wymierność procesu makdonaldyzacji przenika do każdej dziedziny życia człowieka,
każdy bowiem kalkuluje i minimalizuje koszta praktycznie w ramach każdej czynności. W związku z naciskiem, jaki kładzie się na ilość, można zauważyć w wielu
obszarach życia społecznego znaczny spadek jakości.
3
4
5
158
Tamże, s. 144.
Ciże, Makdonaldyzacja społeczeństwa. Wydanie na nowy wiek, Warszawa 2005, s. 30–31.
Tamże.
Makdonaldyzacja systemu penitencjarnego w Polsce
Kolejnym zjawiskiem związanym z makdonaldyzacją jest przewidywalność.
W zmakdonaldyzowanym społeczeństwie konsumenci w każdej chwili chcą wiedzieć, czego mogą się spodziewać. Zdecydowanie lepiej czują się, kiedy wiedzą
dokładnie, co czeka ich w danym miejscu i czego mogą oczekiwać po zakupie danego produktu czy usługi. Homogenizacja produktów, usług i miejsc stała się istotą
sukcesu wielu instytucji czy przedsiębiorstw we współczesnym społeczeństwie.
„Jednolitość, przewidywalność i bezkompromisowa standaryzacja”, jak zauważył
Robin Leidner, stała się wyznacznikiem sukcesu w sieci McDonald’s6.
Czwartym elementem makdonaldyzacji jest możliwość sterowania ludźmi.
Istotne jest wpływanie na emocje konsumentów, by móc nimi manipulować. Możliwość sterowania ludźmi łączy się także nierozerwalnie z ich śledzeniem, zatem
obecność kamer, a czasami również podsłuchów staje się coraz bardziej oczywista
z perspektywy zmakdonaldyzowanego świata – według Williama S. Kowinskiego
rządzi nami „Wielki Brat”, który cały czas obserwuje nasze zachowania i działania, dzięki czemu można nami łatwiej sterować. Owe sterowanie ludźmi łączy się
również z możliwością zastąpienia ich zdehumanizowanymi środkami technicznymi. Obserwując zachowania ludzkie, możemy zauważyć, że największym źródłem
niepewności i nieprzewidywalności są właśnie ludzie, zatem aby uniknąć i zminimalizować tę nieprzewidywalność, najlepszym sposobem jest wprowadzenie technologii zmierzającej do wyeliminowania działania człowieka, a tym samym zmniejszenia
jego wpływu na poszczególne aspekty wykonywanych czynności, a docelowo oczywiście zwiększenie możliwości sterowania. Źródłem niepewności są zarówno ci,
którzy pracują w danym systemie, jak i ci, którzy korzystają z jego dóbr. Zastąpienie
człowieka zdehumanizowaną maszyną i sterowanie nią jest zdecydowanie łatwiejsze
niż sterowanie człowiekiem7.
Choć proces makdonaldyzacji charakteryzuje się wieloma zaletami, o których
wspomina Ritzer, nie jest również pozbawiony wad. Systemy racjonalne, a tym
samym sprawność, wymierność, przewidywalność i sterowalność, nieuchronnie
rodzą nieracjonalność, którą autor uznaje za piąty aspekt makdonaldyzacji.
„Nieracjonalność racjonalności”
Aby zacząć mówić o „nieracjonalności racjonalności”, a tym samym o swoistej
„żelaznej klatce” i wyjściu z niej, należałoby przyjrzeć się najpierw pojęciu racjonalności, by móc w ogóle zacząć rozważania w tym zakresie. Pierwszym, który
wnioskował, że społeczeństwo staje się coraz bardziej zracjonalizowane, był niemiecki socjolog Max Weber. Jego zdaniem ludzie w coraz większym stopniu kierują się systemem formalnych zasad i przepisów w celu osiągnięcia optymalnych
środków do zrealizowania celu. Weber nazwał ten proces racjonalnością formalną
i stwierdził, że to biurokracja jest najlepszym przykładem procesu racjonalizacji8.
6
R. Leidner, Fast food, fast talk: Service work and the routinization of everyday life, Berkeley
Way 1993, s. 45–47.
7
G. Ritzer, L. Stawowy, Makdonaldyzacja społeczeństwa…, s. 36–37.
8
M. Weber, Economy and society, New York 1968, s. 51.
159
Wojciech Welskop
W strukturze biurokracji występuje racjonalna hierarchia oraz regulowany system
zasad i przepisów zmierzający do osiągnięcia określonego celu. Weber był przekonany, że żadna inna struktura społeczna nie uosabiała optymalnych środków osiągnięcia wcześniej ustalonych celów tak, jak biurokracja. Autor, podkreślając zalety
biurokracji i opisując korzyści z niej wynikające, był jednak ostrożny, ponieważ
niepokoił go fakt, iż zbyt zracjonalizowana biurokracja może doprowadzić do irracjonalności. Skrajnym efektem biurokratyzacji według Webera może stać się „żelazna klatka”, która utrudnia wzrost potencjału ludzkiego, zamiast go ułatwiać.
Procesy racjonalizacji takie jak makdonaldyzacja spowodowały irracjonalność
w takiej czy innej formie. Taki stan Ritzer nazywa „nieracjonalnością racjonalności”. Racjonalne systemy bowiem, kiedy są prowadzone w sposób skrajny, są
nieracjonalne, ponieważ ostatecznie dehumanizują ludzi i nie wykorzystują ich
potencjału twórczego. Czynniki te, w przeciwieństwie do zamierzonych efektów,
prowadzą do wielu form irracjonalności nazwanej przez Webera „żelazną klatką”.
„Nieracjonalnością racjonalności” Ritzer najogólniej określił wszystkie negatywne aspekty i efekty racjonalizacji. Paradoksalnie racjonalizacja prowadzi do niesprawności, nieprzewidywalności i braku możliwości sterowania9. Systemy racjonalne mają wpływ na wiele dziedzin życia każdego człowieka i pomimo tego, że
ludzie są przekonani o tym, iż kontrolują system, w pewnym momencie może się
on wymknąć spod kontroli.
System penitencjarny w Polsce – zarys zagadnienia
„System penitencjarny”, „system więzienny” czy „więziennictwo” to w języku
polskim określenia zespołu instytucji powołanych do izolowania osób pozbawionych wolności. Zgodnie z definicją zamieszczoną w „Słowniku języka polskiego”, pojęcie „system” to „uporządkowany układ elementów, pomiędzy którymi
zachodzą określone relacje, które tworzą pewną całość”10; „penitencjarny”, czyli
„mający związek z więziennictwem, odbywaniem zasądzonej kary; karny”11; „więziennictwo” to natomiast „sieć zakładów karnych na terenie całego kraju; system
odbywania kary więzienia w danym państwie”12.
Definiując system penitencjarny, można zatem stwierdzić, że jest to ogół zakładów karnych, ich organizacja oraz system odbywania kary. W podanej definicji
można wyróżnić trzy elementy: pierwszy to ogół zakładów karnych, drugi to system organizacyjny, który łączy te instytucje w jedną całość, natomiast trzeci element to system, w którym wykonywana jest kara. W niniejszym artykule pojęcia
systemu penitencjarnego i systemu więziennictwa będę traktował synonimicznie.
Instytucję kary pozbawienia wolności wprowadzono na przełomie XVI i XVII
wieku, wraz z początkami powstawania tzw. „domów poprawy”, które przeznaczone
9
10
11
12
160
G. Ritzer, L. Stawowy, Magiczny świat…,s. 162–163.
B. Dunaj, Słownik współczesnego języka polskiego, Warszawa 1996, s. 1081.
Tamże, s. 733.
Tamże, s. 1228.
były dla włóczęgów, prostytutek i młodocianych przestępców13. Jednak karę bezwzględnego pozbawienia wolności o charakterze sankcji można zauważyć dopiero
na przełomie XVIII i XIX wieku, choć granica ta jest przez niektórych autorów wyznaczana na rok 1598, w którym to utworzono amsterdamski zakład poprawczy14.
Jednak bez względu na powyższe zawiłości pierwszy system penitencjarny,
który był nastawiony na zorganizowane oddziaływanie na skazanych, utworzony
został w 1791 roku przez filadelfijską sektę kwakrów. Kara bezwzględnego pozbawienia wolności, mająca swe podwaliny w ramach ewolucji kolejnych systemów
penitencjarnych, stała się w XX wieku narzędziem oddziaływania na sprawców
przestępstw15.
Kształt organizacyjny polskiego systemu penitencjarnego wyznaczają obecnie
dwa akty prawne – Kodeks karny wykonawczy16 oraz Ustawa o Służbie Więziennej17. Kodeks karny wykonawczy wyznacza ramy prawne funkcjonowania systemu
więziennego, formułuje cele kary pozbawienia wolności, zasady jej wykonywania, status prawny skazanego oraz prawną pozycję organów, które są powołane do
wykonania danej kary. Ustawa o Służbie Więziennej obejmuje natomiast przepisy
określające kształt tej części administracji państwowej, która zajmuje się wykonywaniem kary pozbawienia wolności18.
Charakteryzując organizację systemu penitencjarnego w Polsce, należy zwrócić uwagę między innymi na występujące w nim: reguły hierarchicznego podporządkowania, zarówno w relacjach służbowych funkcjonariuszy, jak i w stosunkach pomiędzy poszczególnymi jednostkami organizacyjnymi w całej strukturze
instytucjonalnej; paramilitarny charakter Służby Więziennej; reguły apolityczności
Służby Więziennej; zasady otwartości na kontakty zewnętrzne19.
Zgodnie z Kodeksem karnym wykonawczym w ramach systemu penitencjarnego w Polsce można wyróżnić cztery rodzaje zakładów karnych: dla młodocianych,
dla odbywających karę po raz pierwszy, dla recydywistów penitencjarnych oraz dla
odbywających karę aresztu wojskowego20. Każdy z wymienionych zakładów może
być zorganizowany jako zakład karny typu zamkniętego, półotwartego i otwartego
– poszczególne modele różnią się stopniem zabezpieczenia oraz izolacji skazanych,
a także wynikającymi z tego ich obowiązkami i uprawnieniami w zakresie poruszania się w danym zakładzie karnym i poza jego terenem21.
Analizując Kodeks karny wykonawczy, można zauważyć, że polski system więziennictwa stwarza nieograniczone możliwości tworzenia jednostek penitencjar13
A. Marek, Prawo karne, Warszawa 2006, s. 248.
J. Warylewski, Kara: podstawy filozoficzne i historyczne, Gdańsk 2007, s. 181.
15
A. Marek, Prawo karne…, s. 250.
16
Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 roku Kodeks karny wykonawczy, Dz.U. Nr 90, poz. 557.
17
Ustawa z dnia 26 kwietnia 1996 roku o Służbie Więziennej, Dz.U. Nr 61, poz. 283.
18
Z. Lasocik, Organizacja i zasady działania więziennictwa, w: System penitencjarny i postpenitencjarny w Polsce, red. T. Bulenda, R. Musidłowski, Warszawa 2003, s. 196.
19
Tamże, s. 202.
20
Art. 69 Ustawy z dnia 6 czerwca 1997 roku Kodeks karny wykonawczy, Dz.U. Nr 90, poz. 557.
21
14
161
Wojciech Welskop
nych, w zależności od kategorii więźniów, stwarzając tym samym wiele możliwości kreowania warunków odbywania kary, której istotą jest maksymalne wykorzystanie okresu izolacji penitencjarnej do osiągnięcia celów resocjalizacyjnych22.
Kodeks karny wykonawczy23 określa również dokładnie strukturę hierarchiczną
obowiązującą w zakładzie karnym, począwszy od dyrektora, który nim kieruje,
poprzez kierowników poszczególnych oddziałów, skończywszy na pozostałych
funkcjonariuszach i pracownikach zakładów karnych.
Reasumując, najważniejszymi elementami składającymi się na system penitencjarny, które decydują o jego funkcjonowaniu i osiąganiu celów zgodnie z przepisami prawa, a które staną się podstawą do jego analizy z perspektywy zjawiska
makdonaldyzacji, są24:
• podstawy prawne, czyli przepisy określające wykonywanie kary pozbawienia
wolności, tj. Kodeks karny wykonawczy, rozporządzenia, ustawy itp.;
• baza materialna / architektura – budynki wraz z odpowiednimi urządzeniami
i wyposażeniem – w zależności od typu zakładu karnego; poszczególne typy
zakładów (zamknięty, półotwarty, otwarty), które różnią się między sobą stopniem zabezpieczeń ochronnych, izolacją skazanych oraz ich obowiązkami
i uprawnieniami związanymi z poruszaniem się w danym zakładzie karnym
i poza jednostką;
• kadra penitencjarna – funkcjonariusze oraz pozostali, cywilni pracownicy Służby Więziennej oraz relacje kadra–osadzeni, uzależnione od realizowanych celów wykonywania kary pozbawienia wolności;
• populacja osób pozbawionych wolności – status prawny więźnia, przysługujące
mu prawa oraz ciążące na skazanym obowiązki;
• podstawowe środki oddziaływania na skazanych związane z celami i funkcjami
kary pozbawienia wolności, tj. na przykład praca, nauczanie, działalność kulturalno-oświatowa, zajęcia sportowe, nagrody i kary dyscyplinarne itp.;
• pomoc postpenitencjarna i społeczna readaptacja skazanych.
Makdonaldyzacja polskiego systemu penitencjarnego –
analiza zjawiska
Model makdonaldyzacji można porównać do udanego „planu gry”. Sukces
struktury makdonaldyzacji widać zarówno z perspektywy konsumentów, jak i osób
dostarczających produkty czy usługi w danym systemie. Więziennictwo jako instytucja społeczna koncentruje się na świadczeniu szczególnego rodzaju usług.
Zgodnie z ustawą25 zadaniami Służby Więziennej są między innymi: prowadzenie
22
Z. Lasocik, Organizacja i zasady…, w: System penitencjarny…, red. T. Bulenda, R. Musidłowski, s. 214.
23
24
T. Szymanowski, Efektywność systemu penitencjarnego w Polsce - stan obecny i perspektywy, http://www.wroclaw.so.gov.pl/downloads/konferencja/Teodor%20Szymanowski.pdf, dostęp:
07.2013 r.
25
Ustawa z dnia 26 kwietnia 1996 roku o Służbie Więziennej, Dz.U. Nr 61, poz. 283.
162
działań resocjalizacyjnych wśród więźniów, zapewnianie osobom pozbawionym
wolności ich praw oraz odpowiednich warunków bytowych, zaspokajanie potrzeb
skazanych oraz ochrona społeczeństwa przed przestępcami. Przyglądając się wymienionym przykładom, można zauważyć, że system penitencjarny koncentruje się na więźniach i ich potrzebach, co sprawia, że jest on podobny w zakresie
swoich celów do innych instytucji społecznych świadczących usługi (szkół czy
szpitali), a Służba Więzienna pełni funkcje pracowników instytucji, podobnie jak
nauczyciele, lekarze czy pielęgniarki26.
Pierwszym składnikiem modelu makdonaldyzacji jest sprawność, czyli najkrócej rzecz ujmując wybór najlepszego środka do osiągnięcia założonego celu.
W systemie penitencjarnym ludzie są jedynie materiałem, z którego „coś” się wytwarza, co sprowadza ich do kategorii przedmiotu. Podobnie jak wyprodukowanie
w fabryce jakiegoś artykułu musi zostać dokładnie udokumentowane, osoby przebywające w zakładzie karnym również podlegają podobnym schematom. W fabryce konieczna jest między innymi informacja na temat osób odpowiedzialnych za
dany produkt na każdym etapie jego produkcji, ważne są informacje dotyczące obróbki i dalszego wykorzystania towaru. Wszystkie informacje są skrupulatnie spisywane, by można było odtworzyć w razie potrzeby każdy etap produkcji. Osoby
przebywające z zakładzie karnym także podlegają dokładnej rejestracji począwszy
od wstąpienia w mury instytucji totalnej. Każdy ruch skazanych jest dokładnie notowany, w kartotekach widnieją również informacje na temat osób odpowiedzialnych za proces resocjalizacyjny na każdym jego etapie.
W systemie penitencjarnym, podobnie jak we wszystkich obszarach życia społecznego, sprawność można porównać do „linii montażowej” – skazany jest jedynie znajdującym się na niej „produktem”, który przemierza drogę, rozpoczynając
od pierwszego kontaktu z systemem penitencjarnym, poprzez proces resocjalizacyjny, na systemie postpenitencjarnym kończąc. Co zatem zrobić, by „linia montażowa” była wydajna i sprawna z perspektywy systemu więziennictwa, by wraz ze
wzrostem liczby osób, które wchodzą w kontakt z systemem penitencjarnym móc
efektywnie i sprawnie działać? Optymalnym sposobem na utrzymanie wydajności
jest szablonowe podejście do każdego skazanego oraz sytuacji, w której się znajduje. Opisanie i unormowanie w ramach przepisów prawnych wszelkiego rodzaju
typów zachowań pojawiających się w strukturze systemu penitencjarnego wydaje
się być idealnym rozwiązaniem owej sytuacji. W polskim więziennictwie regulacje
dotyczące działalności w systemie penitencjarnym zostały zawarte między innymi
w Kodeksie karnym wykonawczym, ustawie z dnia 9 kwietnia 2012 roku o Służbie
Więziennej, w rozporządzeniu Ministra Sprawiedliwości z 25 sierpnia 2003 roku
w sprawie regulaminu organizacyjno-porządkowego wykonywania kary pozbawienia wolności oraz regulaminach wewnętrznych poszczególnych zakładów karnych. Zgodnie z wymienionymi normami prawnymi uregulowane zostały wszystkie aspekty działalności systemu, między innymi organizacja przyjęć do zakła26
163
Wojciech Welskop
du karnego, zasady rozmieszczania skazanych w celach mieszkalnych, porządek
wewnętrzny zakładu karnego, organizacja przyjmowania korespondencji i zasady
widzeń, warunki opieki zdrowotnej i bytowej czy przygotowywanie skazanych do
zwolnienia z zakładu karnego, itp.27.
Aby system działał sprawnie, każdy szczegół resocjalizacji skazanego został
zawarty w przepisach prawnych. Przykładem może być tutaj § 4 ust. 1 i 2 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości, który stanowi, że: „W wieloosobowej celi
mieszkalnej wyznacza się starszego celi, który informuje właściwych przełożonych
o potrzebach bytowych i sanitarnych skazanych oraz o stanie sprzętu. W obecności
przełożonych oraz osób wizytujących zakład karny skazany przyjmuje postawę
stojącą. Skazany, a w wieloosobowej celi mieszkalnej starszy celi, podaje swoje
imię i nazwisko osobom wchodzącym do celi” 28.
Na podstawie powyższej regulacji można zauważyć, że organizacja działania w zakładzie karnym jest istotna. W celu usprawnienia przepływu informacji
wyznacza się starszego celi, by nie tracić czasu na rozmowy ze wszystkimi skazanymi.
Kolejnym elementem modelu makdonaldyzacji jest wymierność, czyli zwracanie uwagi na wszystko co można skwantyfikować – cechy ilościowe produktów czy usług są ważniejsze od jakościowych. W ramach systemu penitencjarnego wymierność sprowadza się do zadowolenia z obecności większej ilości osób
w całym systemie (zarówno skazanych, jak i pracowników), a nie z lepszej jakości oferowanych usług. Z perspektywy ogółu społeczeństwa zwiększona populacja więzienna wydaje się być wyznacznikiem poziomu efektywności polskiego
systemu penitencjarnego. System postrzegany jest jako skuteczny, jeśli statystyki
wskazują znaczną liczbę osób skazanych. Liczba personelu odpowiedzialnego za
proces resocjalizacji skazanych również stanowi często wyznacznik jakości prowadzonych działań w systemie penitencjarnym. Im więcej osób odpowiedzialnych za poszczególne komórki czy zadania, tym większa szansa na efektywne
działanie instytucji. Wydajność systemu w tym przypadku również wyznaczana
jest poprzez liczebność pracowników, jakość działań odchodzi na boczny tor.
Wymierność jest jednym z kluczowych wskaźników analiz efektywności polskiego systemu penitencjarnego.
Społeczeństwo lubi przyzwyczajać się do czegoś i ma trudność z przystosowaniem się do zmian. Przewidywalność to trzeci aspekt modelu makdonaldyzacji. Ludzie chcą mieć gwarancję, że usługi czy produkty będą takie same
niezależnie od lokalizacji i czasu. Przewidywalność przywiązuje wagę do dyscypliny, systematyczności, czynności rutynowych i do tego, by wszystko było
powtarzalne bez względu na czas i miejsce. Przewidywalność polega między
innymi na stosowaniu scenariuszy, rutynizacji zachowań pracowników i kon27
Rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości w sprawie regulaminu organizacyjno-porządkowego
wykonywania kary pozbawienia wolności, Dz.U. Nr 152, poz. 1493 z 25.08.2003 r.
28
§ 4 ust. 1 i 2 Rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości w sprawie regulaminu organizacyjnoporządkowego wykonywania kary pozbawienia wolności, Dz.U. Nr 152, poz. 1493 z 25.08.2003 r.
164
sumentów oraz minimalizowaniu niebezpieczeństw i zjawisk, które są nieprzyjemne29.
Pracownicy systemu penitencjarnego zachowują się w przewidywalny sposób,
ponieważ istnieją pewne zasady, których muszą przestrzegać. Skazani w odpowiedzi na zachowania pracowników zachowują się szablonowo, stosując się do
przyjętych odgórnie zasad. Wytyczne odnośnie zachowania obu stron są szczegółowo ustanowione w przepisach, które nie pozostawiają miejsca na niespodzianki,
a które mogłyby mieć niekorzystny wpływ na działanie całego systemu. Celem
usankcjonowanych modeli zachowań jest uniknięcie potencjalnych zakłóceń w codziennej pracy. Scenariusze zachowań są przygotowywane na wypadek większości
sytuacji dających się przewidzieć. Osoby, które nie stosują się do ustalonych procedur, narażone są na kary.
Bary szybkich dań wymagają, aby ich pracownicy wyglądali, działali i myśleli przewidywalnie. Wszyscy noszą służbowe ubrania i przestrzegają przepisów dotyczących
wyglądu na stanowisku pracy. W systemie penitencjarnym występują podobne zasady.
W każdym typie zakładu karnego można spodziewać się tego samego – pracownicy
będą tak samo ubrani, będą przestrzegać tych samych ogólnych wytycznych, skazanego pod względem formalnym nie spotka żadna nieprzewidziana sytuacja.
Czwartym aspektem makdonaldyzacji jest sterowanie. W każdym racjonalnym systemie głównym źródłem niepewności i nieprzewidywalności jest człowiek. Ludzkie zachowanie musi zostać zatem sprowadzone do serii mechanicznych czynności, by mogło być bardziej skuteczne i przewidywalne. Wprowadzanie maszyn i technologii zastępujących ludzi stanowi ostatni etap zdobywania
nad nimi kontroli30. Podobnie jak wszystkie systemy zracjonalizowane, system
penitencjarny również dąży ku zdehumanizowanym procedurom. Rosnące znaczenie biurokratycznych zasad i środków kontroli jest tego najlepszym przykładem. Istniejące w systemie więziennictwa liczne przepisy, reguły, instrukcje czy
stanowiska wyznaczają dokładnie zakres obowiązków w ramach struktury. Pracownik systemu penitencjarnego nie zawsze myśli o tym, co ma być zrobione,
po prostu stosuje się do wyznaczonych odgórnie reguł i stara się nie wykraczać
poza ich ramy.
Oprócz zracjonalizowanych zasad sterujących pracownikami systemu penitencjarnego, można również zauważyć próbę sterowania osobami odbywającymi karę
pozbawienia wolności. Skazanym od początku ich pobytu w więzieniu wpaja się
posłuszeństwo wobec władzy oraz akceptację zracjonalizowanych procedur. Jeśli
ktoś podporządkowuje się zasadom, traktowany jest jako ten „dobry” i może liczyć
na gratyfikacje31. Osobami skazanymi steruje również zegar, który wyznacza im
29
G. Ritzer, L. Stawowy, Makdonaldyzacja społeczeństwa…, s. 179.
Tamże, s. 182–183.
31
§ 6 ust. 1 i 2 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości w sprawie regulaminu organizacyjnoporządkowego wykonywania kary pozbawienia wolności (Dz.U. Nr 152, poz. 1493 z 25.08.2003 r.)
stanowi: „1. Do wykonywania zadań związanych z zatrudnieniem, zajęciami kulturalno-oświatowymi i sportowymi dyrektor może wyznaczyć skazanych funkcyjnych. 2. Skazani funkcyjni mogą być
wyznaczeni tylko spośród skazanych wyróżniających się wzorową postawą i zachowaniem”.
30
165
Wojciech Welskop
plan dnia. W rozdziale 4. rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z 25 sierpnia
2003 roku opisany został porządek wewnętrzny zakładu karnego32. Sen, praca czy
inne zajęcia skazanego odbywają się wyłącznie w określonych w regulaminie godzinach. Przepisy określają także godziny i miejsce spożywania posiłków, godziny
odbywania spacerów, korzystania z kąpieli czy palenia wyrobów tytoniowych.
„Nieracjonalność racjonalności” polskiego systemu penitencjarnego
Makdonaldyzacja obecna w systemie penitencjarnym oferuje większą sprawność, przewidywalność, wymierność i silniejsze sterowanie. Jednak oprócz tych
atutów wraz z systemami racjonalnymi nieuchronnie pojawia się także nieracjonalność. „Nieracjonalnością racjonalności” Ritzer określa zbiór negatywnych
cech makdonaldyzacji. W związku z tym, że nieracjonalność jest przeciwieństwem racjonalności, można stwierdzić, że makdonaldyzacja rodzi niesprawność, nieprzewidywalność, niewymierność i niesterowalność. Systemy racjonalne przestają być atrakcyjne i „magiczne” dla społeczeństwa, tracą czar i tajemniczość33. Systemy racjonalne, pomimo tego co zapowiadają, często okazują się
niesprawne i nieefektywne. Większość instytucji totalnych, a takimi również są
zakłady karne, zdaniem Erwina Goffmana pełni funkcję „zbiornicy odpadów”.
Opinii publicznej natomiast ich działalność przedstawiana jest jako szczegółowo i celowo opracowana, będąca narzędziem efektywnej realizacji ustalonych
wcześniej celów34.
Szczegółowe unormowania dotyczące systemu penitencjarnego w Polsce, które mają przyczynić się do większej sprawności i efektywności struktury więziennictwa, są przyczyną jej niesprawności. Nadmierna biurokratyzacja w postaci powielania dokumentów, akt skazanych powoduje miedzy innymi skomplikowane
procedury odpowiadania na skargi. Paradoksalnie, ważniejsze jest wypełnianie
kolejnych dokumentów niż załatwienie danej sprawy. Z powodu nadmiaru obowiązków, spowodowanych ciągłym wypełnianiem dokumentów, personel jest
przemęczony i nie może prawidłowo wdrażać wszystkich projektów resocjalizacyjnych35. Nadmierna biurokratyzacja pracy personelu więziennego sprawia, że
uwaga pracowników skupia się przede wszystkim na funkcji obsługowej, a nie
pracy korekcyjnej36.
Regulacje ustawowe popadają zdaniem Zbigniewa Lasocika w pewną antynomię. Z jednej strony, ich celem jest zagwarantowanie relatywnie dużej autonomii
32
§ 14 ust. 2 Rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości w sprawie regulaminu organizacyjno-porządkowego wykonywania kary pozbawienia wolności, Dz.U. Nr 152, poz. 1493 z 25.08.2003 r.
33
G. Ritzer, L. Stawowy, Makdonaldyzacja społeczeństwa…,s. 212.
34
E. Goffman, Charakterystyka instytucji totalnych, w: Elementy teorii socjologicznych, red.
W. Derczyński, A. Jasińska-Kania, J. Szacki, Warszawa 1975, s. 20–21.
35
A. Jaworska, Ocena reformy więziennictwa obejmującej zmianę organizacji pracy penitencjarnej w Polsce – sprawozdanie z drugiego etapu badań, „Probacja” 2012, nr 1, s. 116.
36
H. Machel, Psychospołeczne uwarunkowania pracy resocjalizacyjnej personelu więziennego,
Gdańsk 2001, s. 217.
166
zakładów karnych i aresztów śledczych w ramach systemu penitencjarnego, z drugiej natomiast – utrzymują paramilitarny charakter Służby Więziennej, określając,
że dyrektorem jednostki podstawowej może być tylko oficer37.
W 2010 roku zaczęto wdrażać reformy mające na celu usprawnienie i zwiększenie efektywności systemu penitencjarnego w Polsce. Unormowania dotyczące,
na przykład, zagospodarowania czasu wolnego w oddziałach oraz dostępności zajęć dodatkowych, dzięki którym osoby skazane mogłyby konstruktywnie spędzić
okres pozbawienia wolności w zakładzie karnym, nie przyniosły zamierzonych
efektów. Przyglądając się wynikom badań ewaluacyjnych przeprowadzonych
przez Anettę Jaworską w zakładzie karnym w Czarnem38, który jako jeden z pierwszych został objęty działaniem reformy, można zauważyć, że aż 35% skazanych,
pomimo wdrażanych od 2010 roku reform systemu penitencjarnego, negatywnie
ocenia aspekt zagospodarowania czasu wolnego w oddziałach. Negatywną opinię
wyraziło również 25% respondentów na temat dostępności zajęć dodatkowych,
dzięki którym osoby skazane mogłyby konstruktywnie spędzić okres pozbawienia
wolności w zakładzie karnym. Zdaniem kadry kierowniczej oraz wychowawców
wprowadzone w 2010 roku reformy zwiększyły zakres ich obowiązków. Czas poświęcony na prowadzenie programów resocjalizacyjnych według połowy wychowawców jest niewystarczający39.
Złudna wymierność systemu penitencjarnego w Polsce stała się natomiast przyczyną jego niewymierności. Można zauważyć, że im więcej osób zostaje skazanych i pozbawionych wolności, tym bardziej uważamy, że system penitencjarny
jest skuteczny. Kara bezwzględnego pozbawienia wolności istnieje bowiem współcześnie w centrum systemu kar i środków karnych i wydaje się być najskuteczniejszą sankcją.
Konsekwencją stosowania w systemie penitencjarnym polityki opartej w znacznej mierze na karze pozbawienia wolności jako najwłaściwszej sankcji, stało się
jednak przeludnienie zakładów karnych40. Z jednej strony, istotne jest, aby jak najwięcej przestępców zostało skazanych, z drugiej strony – zbyt duża liczba osób
odbywających karę pozbawienia wolności znacznie wpływa na poprawność realizowania przyjętych w nich działań41.
Izolacja penitencjarna, której celem jest eliminacja ze społeczeństwa sprawców przestępstw, sprawia także, że powstają nowe, nieznane wcześniej problemy,
nierozerwalnie powiązane z odseparowaniem jednostki od społeczeństwa. Kara
37
38
Badania ewaluacyjne efektywności reform obejmujących zmianę organizacji pracy penitencjarnej przeprowadzono trzykrotnie w półrocznych odstępach – pierwsze badanie zrealizowano w dniu
wprowadzenia reformy – 25 maja 2010 r.; kolejne na początku stycznia 2011 r.; trzecią turę badań
przeprowadzono 25 maja 2011 roku, czyli rok od wprowadzenia reformy.
39
A. Jaworska, Ocena reformy więziennictwa…, s. 116.
40
A. Marek, Prawo karne…, s. 251.
41
H. Machel, Sens i bezsens resocjalizacji penitencjarnej–casus polski. Studium penitencjarnopedagogiczne, Kraków 2006, s. 140.
167
Wojciech Welskop
pozbawienia wolności jest sankcją, która w szczególny sposób dotyka skazanego i jego najbliższych, prowadzi między innymi do rozpadu więzi społecznych,
deprywacji najważniejszych potrzeb człowieka, izolacji osobowościowej, utraty samodzielności, zatracenia własnej autonomii, pustki przeżyć emocjonalnych,
wykluczenia społecznego czy tworzenia się podkultur więziennych42. Kara pozbawienia wolności doświadcza również rodziny skazanych poprzez przerwanie z nią
regularnych kontaktów.
Klasyczna idea resocjalizacji sprawców przestępstw, celem której jest korzystne oddziaływanie na ich osobowość i hamowanie przed powrotem do czynów
przestępczych, pozostaje aktualna we współczesnym społeczeństwie. Jednak jak
zauważył już J. Śliwowski, wykonywanie bezwzględnej kary pozbawienia wolności i izolacji penitencjarnej straciło swój sens i system znalazł się w kryzysie43.
Określone zasady działania w niemal każdej sytuacji pojawiającej się w zakładzie karnym mają być, oprócz sprawności, również wyznacznikiem przewidywalności. Z założenia system przewidywalny jest bowiem systemem sprawnym
i efektywnym. Jednak jeśli oskarżony lub skazany nie przestrzega ustalonych w regulaminach zasad, nie zachowuje się zgodnie z przyjętymi przez system normami,
nie wiadomo jak zachować się w stosunku do niego. Jedna nieprzewidziana sytuacja burzy zakładany porządek i rodzi lawinę biurokratycznych zachowań, które
teoretycznie mają doprowadzić do rozwiązania danej sytuacji. Nie wszystkie zachowania jesteśmy przecież w stanie przewidzieć. Im bardziej uszczegółowiamy
zasady, przewidując wszystkie potencjalne wydarzenia, tym bardziej skazujemy
się na porażkę. Przewidywalność prowadzi do nieprzewidywalności, a dodatkowo
– do zachwiania sprawności i efektywności działań w ramach systemu.
W związku ze wspomnianą wyżej nieprzewidywalnością systemu penitencjarnego, rodzi się również brak możliwości jego sterowania. Przepisy prawne zmierzające do tego, by zachowanie człowieka zostało sprowadzone do rutynowych czy
mechanicznych czynności i by stało się przewidywalne, paradoksalnie prowadzą
do nieprzewidywalności jego zachowań, a tym samym do braku możliwości sterowania. Nie każdą sytuację pojawiającą się w zakładzie karnym jesteśmy w stanie
przewidzieć i sformalizować, by móc kontrolować skazanych. Pojawiające się nieunormowane w przepisach prawnych zachowania i sytuacje nie tylko nie sterują
osobami przebywającymi w zakładzie karnym, ale również burzą ład i wprowadzają chaos w działalności całego systemu.
Podsumowanie
W polskim systemie penitencjarnym można odnaleźć wszystkie aspekty makdonaldyzacji, jednak jej atrakcyjność definiowana jako gwarant sprawności, wymierności,
42
A. Marek, Rola kary pozbawienia wolności na tle tendencji w polityce kryminalnej, w: Księga
jubileuszowa więziennictwa polskiego 1918–1988, red. A. Marek, Warszawa 1990, s. 226.
43
J. Śliwowski, Kara pozbawienia wolności we współczesnym świecie: rozważania penitencjarne i penologiczne, Warszawa 1981, s. 22–30.
168
Słowa kluczowe: makdonaldyzacja, system penitencjarny, „nieracjonalność racjonalności”, więziennictwo
Macdonaldization of penitentiary system in Poland
Macdonaldization is present in almost all the spheres of social life and such of its aspects as efficiency, measurability, predictability and control determine the rhythm of individual’s life in society. The paper aims at analyzing the Polish penitentiary system from
the perspective of the macdonaldization and reflecting on the “irrationality of rationality”
which is present in the prison system. The key part of the article contains an analysis of the
Polish prison system from the point of view of the four determinants of the macdonaldization and the picture of side effects of this phenomenon.
przewidywalności i możliwości sterowania okazuje się być jedynie iluzją. Zmakdonaldyzowane działania resocjalizacyjne są w nim nieefektywne, a zakłady karne paradoksalnie przyczyniają się do obniżenia poczucia higieny psychicznej skazanych,
wzrostu konfliktów oraz problemów społecznych związanych z rozwojem podkultury
więziennej. Więzienie stygmatyzuje byłych osadzonych, utrudniając im tym samym
readaptację społeczną, a zbyt długi pobyt w zakładzie karnym nie resocjalizuje. Co
jest zatem powodem sukcesu makdonaldyzacji pomimo tego, że rodzi ona tyle nieracjonalności? Przede wszystkim złudzenie sprawności i oszczędności. Realna sytuacja
ma niewielkie znaczenie, dopóki ludzie wierzą w „magię”. Gdy już przestaniemy jednak wierzyć tylko w atrakcyjność makdonaldyzacji i zaczniemy analizować każdy jej
aspekt pod kątem nieracjonalności, możemy zauważyć, że wszystkie elementy, które
wydawały się być sprawne, wymierne, przewidywalne i sterowalne, zaczynają rodzić
niesprawność, niewymierność, nieprzewidywalność i niesterowalność.
Key words: macdonaldization, penitentiary system, „irrationality of rationality”,
the prison system
McDonaldisation du système pénitentiaire en Pologne
La McDonaldisation est présente dans presque tous les domaines de la vie sociale et
ses différents aspects, c’est-à-dire l’efficacité, la calculabilité, la prévisibilité et la contrôlabilité déterminent le rythme de l’activité humaine dans la société. Le but de cet article est
d’analyser le système pénitentiaire polonais du point de vue du phénomène de la McDonaldisation, ainsi que de proposer une réflexion sur „l’irrationalité du rationnel” présente dans
ce système. L’élément clé de l’article est une analyse du système pénitentiaire polonais du
point de vue des quatre indicateurs de McDonaldisation ainsi que l’image des effets secondaires du phénomène.
Mots-clés: McDonaldisation, système pénitentiaire, „irrationalité du rationnel”, système carcéral
Макдональдизация пенитенциарной системы в Польше
Макдональдизация присутствует почти во всех сферах общественной жизни,
а отдельные ее аспекты, то есть эффективность, измеримость, предсказуемость и управляемость определяют ритм деятельности человека в обществе. Целью данной
169
Wojciech Welskop
170
статьи является анализ польской пенитенциарной системы с точки зрения феномена
макдональдонизации и рефлексия на выступающую в тюремных ведомствах «иррациональность рациональности». Ключевой частью статьи является анализ польской
тюремной системы с точки зрения четырех показателей макдональдонизации и изображение нежелательных последствий этого явления.
Ключевые слова: макдональдизация, пенитенциарная система, «иррациональность рациональности», тюремное ведомство
Polityczne
problemy Eurazji
172
Łukasz Zamęcki
Sinizacja polityczna
Hongkongu
W artykule podjęto próbę ujęcia relacji Chińskiej Republiki Ludowej (ChRL)
ze Specjalnym Regionem Administracyjnym Hongkong (HKSAR), a dokładniej –
zmiany systemu politycznego Hongkongu po przejęciu suwerenności przez ChRL
nad tym podmiotem, zgodnie z modelem sinizacji politycznej. Model ten jest autorską próbą konceptualizacji wpływu Chińskiej Republiki Ludowej na mniejsze
podmioty, znajdujące się w jej kręgu kulturowym i – nade wszystko – politycznym.
Autor w artykule bazuje na własnych badaniach przeprowadzonych na przestrzeni
lat 2010–2014 w Pekinie i Hongkongu oraz analizie i krytyce piśmiennictwa obcojęzycznego1. Dane zbierano m.in. w drodze indywidualnych wywiadów pogłębionych i eksperckich z lokalnymi politykami hongkońskimi oraz pracownikami
naukowymi uniwersytetów w Pekinie i Hongkongu2. Na słowa wdzięczności – za
okazaną pomoc w badaniach – zasługują bez wątpienia: prof. Ting Wai, prof. Jean
Pierre Cabestan, prof. Michael DeGolyer, prof. Sonny Shiu Hing Lo, prof. Lu Jun,
prof. Peter T. Y. Cheung, dr Kenneth Chan, dr Krzysztof Śliwiński oraz dr Benson
Wong Wai Kwok. Badania były realizowane m.in. dzięki wsparciu finansowemu
Wydziału Dziennikarstwa i Nauk Politycznych UW oraz środkom z projektu „Nowoczesny Uniwersytet”.
Założenia badawcze i próba konceptualizacja „sinizacji politycznej”
Pojęciem „sinizacji” określa się w literaturze przedmiotu proces kulturowego
wpływu Chińczyków Han na grupy odmienne kulturowo3. Sprowadza się on do
1
Autor dokonał również systematycznej kwerendy najpopularniejszego opiniotwórczego anglojęzycznego dziennika hongkońskiego „South China Morning Post”. Język angielski jest obok
chińskiego językiem oficjalnym regionu.
2
Autor zakładał również przeprowadzenie wywiadów z trzecią grupą – dziennikarzami. Uzyskanie interesujących materiałów tą drogą okazało się jednak bardzo trudne.
3
Więcej na temat sinizacji zob. m.in. M.J. Künstler, Dzieje kultury chińskiej, Warszawa 2007,
s. 215 i in.
173
Łukasz Zamęcki
narzucania lub dobrowolnego przyjmowania przez nie języka i – szerzej – kultury
chińskiej. Efektem procesu sinizacji jest zatem ich akulturacja. W niniejszym tekście zaproponowana zostanie autorska konceptualizacja sinizacji politycznej.
Przedmiotem badania i podstawą dla konceptualizacji procesu świadomej realizacji „sinizacji politycznej” jest przykład wpływu kontynentalnych Chin na region
Hongkongu. Zgodnie z założeniami badawczymi przyjmujemy, że sinizacja polityczna Hongkongu oznacza proces zmiany rzeczywistości politycznej Hongkongu
pod wpływem Chin kontynentalnych po przejęciu suwerenności nad regionem.
Szczegółowo zakładamy, że sinizacja polityczna oznacza:
• transfer wartości politycznych i/lub standardów polityki z kontynentalnych
Chin na poziom Specjalnego Regionu Administracyjnego Hongkongu;
• adaptację systemu politycznego HKSAR do systemu politycznego ChRL;
• wpływ ChRL na polityki hongkońskie;
• budowanie wspólnoty politycznej obywateli Hongkongu i Chin kontynentalnych.
Tezą pracy jest twierdzenie, że efektem procesu sinizacji Hongkongu jest silnie
kształtujący się podział socjopolityczny w społeczeństwie hongkońskim, bazujący
głównie na płaszczyźnie aksjologicznej. Dużo mniejsze skutki zaś – również z powodu strukturalnych ograniczeń zasady „jedno państwo, dwa systemy” – sinizacja odcisnęła na płaszczyźnie normatywnej i instytucjonalnej. Podział socjopolityczny w najbliższych latach będzie się pogłębiał, odciskając znaczne piętno na scenie politycznej
Hongkongu (w tym powodując zmiany organizacyjne), wymuszając jednak nowy charakter relacji Chiny kontynentalne – Specjalny Region Administracyjny Hongkong.
W przeprowadzonym procesie badawczym zmienną niezależną są oddziaływania ChRL na region Hongkongu. Zmienną zależną jest natomiast ewolucja systemu politycznego Hongkongu po 1997 roku. Z metodologicznego punktu widzenia
trudne do odróżnienia mogą być zmiany, które wystąpiłyby – jako efekt czynników
endogennych – bez przejęcia suwerenności nad regionem przez ChRL. Nauka jednak przynosi rozwiązania tego problemu, między innymi w drodze porównywania
rozwoju z podmiotami zbliżonymi, w których nie występuje badana zmienna niezależna. W pracy analizowano tylko te zmiany, które są efektem wpływu ChRL.
Weryfikacja postawionej tezy wymaga odpowiedzi m.in. na następujące pytania:
• Czy mamy do czynienia ze świadomym i celowym procesem mającym dokonać
zmian politycznych w Hongkongu, czy być może zmiany są efektem nieintencjonalnego wpływu dużego podmiotu na mniejszy?
• W jakim wymiarze, zgodnie z koncepcją Stevena Lukesa, sprawowana jest władza ChRL nad Hongkongiem?
• Jak przebiega proces sinizacji politycznej?
• Jakie są środki wykorzystywane przez ChRL?
• W jakich sferach sinizacja polityczna przynosi zmiany?
W pracy zostanie pokrótce4 przedstawiony kontekst historyczny, kulturowy
4
Autor przyjmuje, że czytelnikowi znany jest proces przejęcia suwerenności nad Hongkongiem
przez ChRL oraz zaznajomiony jest z sytuacją Hongkongu przed i po 1997 roku. Pominięto więc
w artykule elementy opisowe, a skoncentrowano się na analizie procesu sinizacji politycznej, będącej
174
Historyczny, kulturowy i polityczny kontekst polityki
sinizacji Hongkongu
Analiza procesu sinizacji politycznej wymaga przedstawienia otoczenia zewnętrznego, w którym proces ten przebiega i które go warunkuje. Zgodnie jednak
z deklaracją z przypisu trzeciego – aby nie popadać w przyczynkarstwo – charakterystyka ograniczona zostanie do przedstawienia tylko najważniejszych aspektów
historycznych, politycznych i kulturowych bezpośrednio tworzących podstawę
zmian w sferze politycznej Hongkongu po transferze suwerenności.
Region Hongkongu5 w drodze trzech traktatów – będących efektem przede
wszystkim tzw. wojen opiumowych – stał się pod koniec XIX wieku terytorium
zarządzanym przez monarchię brytyjską6. Brytyjczycy przez okres ponad 100 lat7
odcisnęli piętno na niemal każdej sferze życia Hongkończyków.
Hongkong w tym czasie stał się ważną stolicą globalnego handlu i jednym
z najbogatszych regionów świata. Przez wiele lat z rzędu wygrywał w rankingach
na najbardziej liberalną gospodarkę. W 1990 roku Milton Friedman ogłosił, że
Hongkong jest najlepszym przykładem kraju o gospodarce wolnorynkowej. Hongkońskie PKB w latach 1960–1997 wzrosło 120-krotnie8. Jednocześnie Brytyjczycy
pozostawili po sobie szereg swobód obywatelskich, jak wolność zrzeszania się,
wolność zgromadzeń czy wolność słowa. Doprowadzono do znacznej westernizacji funkcjonowania sfery publicznej. Wprowadzono również system prawa com-
Sinizacja polityczna Hongkongu
i polityczny, który tworzy systemowe otoczenie procesu sinizacji politycznej Hongkongu. Będzie to punktem wyjścia do nakreślenia głównych interesów i oczekiwań władz ChRL wobec Hongkongu, co doprowadzi do wskazania domniemanych
celów polityki ChRL względem tego regionu. W dalszej części zaprezentowane
zostaną wykorzystywane instrumenty wpływu na sytuację polityczną Hongkongu oraz dokonana analiza podmiotów uczestniczących w tym wpływie. Zgodnie
z założeniami analizy systemowej i decyzyjnej przedstawione zostaną: czynniki
ograniczające proces sinizacji, efekty procesu sinizacji w wymiarze normatywnym
(w tym proceduralnym), aksjologicznym, relacyjnym i funkcjonalnym, a także
sprzężenie zwrotne w postaci oporu wobec zachodzących zmian.
wkładem autorskim w badania nad Hongkongiem i szerzej polityką ChRL. Osobom zainteresowanym historią Hongkongu autor poleca: R. Buckley, Hong Kong: The Road to 1997, Cambridge
1997; S. Tsang, Modern History of Hong Kong, A: 1841–1997, New York 2004; F. Welsh, A History
of Hong Kong, HarperCollins Publishers Ltd 1997.
5
Przypomnijmy, że w skład regionu Hongkongu zalicza się samą wyspę Hongkong, półwysep
Koulun oraz ponad 200 mniejszych wysepek wokół półwyspu.
6
Więcej na temat przejęcia przez Wielką Brytanię tego chińskiego terytorium zob. Ł. Zamęcki,
Democratization dilemmas in the Hong Kong Special Administrative Region, w: Dilemmas of Contemporary Asia. Deliberations on Politics, red. J. Marszałek-Kawa, Toruń 2013.
7
Wyspa Hongkong znalazła się pod brytyjską administracją już w 1842 roku. Jednak część regionu, tzw. Nowe Terytoria, stanowiące ok. 92% regionu Hongkongu, Brytyjczycy uzyskali w 99-letnią
dzierżawę dopiero w 1898 roku.
8
Na podstawie danych: http://www.tradingeconomics.com/hong-kong/gdp, dostęp: 05.2014 r.
175
Łukasz Zamęcki
mon law. Elementy te składają się obecnie na ważne aspekty hongkońskiej tożsamości różnicującej ją od tożsamości Chińczyków z ChRL. Jak zobaczymy dalej,
stanowią zatem istotną barierę dla procesu sinizacji politycznej.
Niezbędne dla zrozumienia zakresu ewentualnych zmian dokonywanych w systemie władzy i realizowanych politykach hongkońskich pod wpływem ChRL jest
prześledzenie konstrukcji struktury politycznej Specjalnego Regionu Administracyjnego Hongkong w 1997 roku, czyli w punkcie wyjścia dla analizowanego zagadnienia. Nieodzowne staje się więc przyjrzenie efektom kompromisu politycznego z lat 80. XX wieku. System polityczny Hongkongu jest bowiem rezultatem
negocjacji brytyjsko-chińskich i zaczął w pełni funkcjonować 17 lat temu w momencie przejęcia suwerenności nad regionem przez ChRL.
Kwestia przyszłości Hongkongu po wygaśnięciu 99-letniego okresu dzierżawy
Nowych Terytoriów pojawiła się po raz pierwszy pod koniec lat 70. XX wieku.
Nowe Terytoria stanowiły bowiem zbyt dużą część regionu (92%), aby można było
mówić o przyszłości Hongkongu bez nich. Jednocześnie istniało wiele funkcjonalnych powiązań między Nowymi Terytoriami a pozostałymi częściami regionu.
Niemożliwa była więc samodzielna egzystencja pozostałej części regionu.
Jak się okazało, już w trakcie wstępnych rozmów decydenci ChRL odrzucili
możliwość przedłużenia okresu brytyjskiej dzierżawy. Dla Chińczyków Hongkong
był trwającym symbolem „upokorzenia XIX wieku” oraz niezbędnym aktywem
przy planowanej przez Deng Xiaopinga modernizacji Chin. Brytyjczycy przyjęli
więc strategię rozmów o przyszłości Hongkongu, która przynajmniej doprowadziłaby do utrzymania po 1997 roku jak największej części ekonomicznych i obywatelskich osiągnięć regionu.
Oficjalne negocjacje sino-brytyjskie w sprawie przyszłości Hongkongu rozpoczęły się we wrześniu 1982 roku (w trakcie spotkania Margaret Thatcher z Deng
Xiaopingiem w Pekinie) i po 22 rundach rozmów zakończyły się 19 grudnia 1984
roku kiedy to podpisano „Wspólną Deklarację Rządu Chińskiej Republiki Ludowej i Rządu Zjednoczonego Królestwa Wielkiej Brytanii i Irlandii Północnej
w sprawie Hongkongu”. Ostatecznie ustalono, że Hongkong jako region ChRL po
przejęciu suwerenności przez Chiny otrzyma:
• możliwość niezmieniania przez 50 lat systemu społecznego i gospodarczego
oraz „sposobu życia”;
• wysoki stopień autonomii w kwestiach ekonomicznych, kulturalnych i społeczno-politycznych;
• możliwość administrowania regionem przez samych Hongkończyków.
Specjalny status Hongkongu w ramach ChRL określono zasadą „jedno państwo, dwa systemy”, koncepcją zaproponowaną wcześniej przez Deng Xiaopinga,
a mającą doprowadzić do uregulowania relacji między komunistyczną ChRL a kapitalistycznym Tajwanem9.
9
Więcej zob. Ł. Zamęcki, Znaczenie zasady „jedno państwo – dwa systemy” dla utrzymania
stabilności relacji Chińska Republika Ludowa – Hongkong, „Wrocławskie Studia Politologiczne”
2014, nr 2.
176
Formalne ramy porządku ustrojowego Specjalnego Regionu Administracyjnego Hongkongu wyznacza Ustawa Zasadnicza (ang. Basic Law) przyjęta 4 kwietnia
1990 roku, w której przewiduje się m.in., że System i polityki socjalistyczne nie
będą praktykowane w Specjalnym Regionie Administracyjnym Hongkongu, a dotychczasowy system kapitalistyczny i sposób życia pozostaną niezmienione przez
50 lat.
Zgodnie z rozdziałem II Ustawy Zasadniczej HKSAR „wysoki stopień autonomii” oznacza kompetencje władz regionu we wszystkich politykach publicznych
z wyjątkiem polityki zagranicznej (art. 13) i obrony zewnętrznej (art. 14)10. Hongkong mógł po 1997 roku pozostawić wszystkie dotychczasowe prawa w każdej
ze sfer publicznych z wyjątkiem dwóch wymienionych. ChRL zgodnie z postanowieniami Wspólnej Deklaracji nie mogła nakładać konieczności świadczenia
żadnych danin i podatków na Hongkong. Obywatele Hongkongu utrzymali prawo
do posiadania własnych dokumentów tożsamości, a obywatele ChRL nie uzyskali
swobody wjazdu i pobytu na terenie Hongkongu.
Stworzona postanowieniami Wspólnej Deklaracji i Ustawy Zasadniczej koncepcja „jednego państwa, dwóch systemów” ogranicza możliwości bezpośredniego wpływu ChRL na region Hongkongu. Jednak istotna jest interpretacja zasięgu
tych ograniczeń. W czerwcu 2014 roku Rada Państwowa ChRL wydała Białą Księgę poświęconą praktyce funkcjonowania zasady „jedno państwo, dwa systemy”.
Moment jej wydania oraz zawarte w niej przesłanie wskazuje na to, że była ona
reakcją na postępującą aktywność ruchów demokratycznych w Hongkongu przed
zapowiedzianą zmianą prawa wyborczego.
Rada Państwowa przypomniała w obszernym dokumencie m.in., że centralne
organy państwa sprawują całkowite zwierzchnictwo nad specjalnym regionem administracyjnym, Szef Egzekutywy jest odpowiedzialny przed rządem centralnym
a Ogólnochińskie Zgromadzenie Przedstawicieli Ludowych (OZPL) i jego Stały
Komitet ma prawo zmienić Ustawę Zasadniczą Hongkongu, nadzorować prawa
wydane w regionie czy uchwalić stan nadzwyczajny. Podkreślono również różne
formy wsparcia, które otrzymał HKSAR od władz centralnych (pomoc w trakcie
kryzysu finansowego końca lat 90., walka z SARS etc.)11.
Największy oddźwięk w Hongkongu przyniósł jednak (a dla nas największą
wartość analityczną) rozdział „Pełne i dokładne rozumienie oraz implementacja
polityki «jednego państwa, dwóch systemów»”. Rada Państwowa ChRL podnosi
w nim, że „Nadal niektórzy [ludzie w Hongkongu – Ł.Z.] mają mylne, a nawet
skrzywione rozumienie zasady «jednego państwa, dwóch systemów» oraz Ustawy
Zasadniczej”. Hongkong, jak akcentują autorzy, jest bowiem nieodłączną częścią
unitarnej ChRL i w całości podlega władzy centralnej. Kompetencje HKSAR nie
10
Łączy się z tym prawo do obecności garnizonu Chińskiej Armii Ludowo-Wyzwoleńczej na
terytorium HKSAR.
11
Miejscami dokument robi wrażenie zawoalowanej formy szantażu, w którym skrupulatnie
przypomina się Hongkongowi jak bardzo zależny jest od Chin kontynentalnych. Takie wrażenie robi
szczególnie punkt dotyczący dostaw wody, żywności i energii elektrycznej do regionu.
177
Łukasz Zamęcki
są samodzielne, a wynikają z upoważnienia władz centralnych. HKSAR posiada
zdolność do prowadzenia spraw lokalnych, ale nie są one efektem „władzy utrzymanej/ kompetencji własnych” (residual power). Autonomia HKSAR została sprowadzona do właściwości samorządności lokalnej.
Również w tym dokumencie podkreślono znane już stwierdzenie, że Hongkong
musi szanować system socjalistyczny występujący w Chinach kontynentalnych.
W Białej Księdze wskazano, że „jedno państwo” jest gwarantem dla „dwóch systemów”. „Dwa systemy” wypływają z zasady „jednego państwa”. Zaakcentowano,
że oba elementy zasady „nie są na równi ze sobą”, a wyrywkowe odczytywanie
Ustawy Zasadniczej przeczy jej koherentnemu charakterowi. Potwierdzono również hasło „Osoby rządzące Hongkongiem muszą być przede wszystkim patriotami”. Patriotą jest zaś osoba, która „kocha Hongkong i ChRL”. Politycy, wyżsi
urzędnicy, sędziowie, itd. muszą być lojalni „jednemu państwu”. Podkreślono przy
tym gwarancje praw i wolności obywatelskich mieszkańców Hongkongu oraz, że
postęp w procesie demokratyzacji w ciągu ostatnich lat był w regionie większy niż
w ciągu 150 lat „kolonialnej władzy” Wielkiej Brytanii.
Dokument ten interesująco unaocznia odmienne sposoby postrzegania życia
publicznego w Chinach kontynentalnych i Hongkongu. Mimo wszystko rozwój
kultury politycznej w obu podmiotach w ostatnich kilkudziesięciu latach był diametralnie różny. Z dokumentu Rady Państwowej bije bowiem szczere przekonanie,
że postęp rozwoju politycznego Hongkongu jest właściwy – zarówno co do kierunku, jak i tempa. Władze centralne stosują tu schematy myślenia odnoszące się do
Chin kontynentalnych o jedynie słusznym gradualnym rozwoju kraju. Wydaje się,
że władze w Pekinie nie rozumieją oczekiwań demokratycznie nastawionej części
mieszkańców Hongkongu żądającej szybkich przemian, kierując się przekonaniem
o realizacji strategii stabilności rozwoju.
* * *
System polityczny Hongkongu zgodnie z przepisami Ustawy zasadniczej opiera się na monizmie egzekutywy. System ten bliski jest modelowi prezydenckiemu.
Kluczowym organem struktury politycznej HKSAR jest bowiem Szef Egzekutywy, sprawujący władzę nie więcej niż przez dwie 5-letnie kadencje. Szefem Egzekutywy może zostać co najmniej 40-letni obywatel Chin posiadający stałe prawo
pobytu w HKSAR, i nieposiadający takiego prawa w innym kraju, zamieszkujący
Hongkong nieprzerwanie od co najmniej 20 lat.
Ustawa Zasadnicza wskazuje, że Szef Egzekutywy nominowany jest przez rząd
centralny ChRL na podstawie wyników konsultacji bądź wyborów dokonanych
w Hongkongu. Ustawa Zasadnicza nie precyzuje jednak zasad tych wyborów, co
jest obecnie przedmiotem ostrego sporu między hongkońskimi środowiskami prodemokratycznymi a propekińskimi. Art. 45 Ustawy Zasadniczej wskazuje bowiem,
że „metoda wyboru Szefa Egzekutywy zostanie określona w świetle aktualnej sytuacji w HKSAR i zgodnie z zasadą stopniowego i uporządkowanego postępu”12.
Artykuł wskazuje dalej, że „ostatecznym celem jest wybór Szefa Egzekutywy
12
178
Wszystkie tłumaczenia z języka angielskiego są dokonane przez autora artykułu.
w powszechnych wyborach, po nominacji przez reprezentatywny komitet nominacyjny zgodnie z demokratycznymi procedurami”.
W 2012 roku Szef Egzekutywy został wybrany przez 1200-osobowy Komitet
Nominacyjny13. Jednak w 2007 roku Stały Komitet Ogólnochińskiego Zgromadzenia Przedstawicieli Ludowych, rozpatrując raport szefa Egzekutywy HKSAR
w sprawie demokratyzacji wyborów do władzy wykonawczej i ustawodawczej regionu, wyraził zgodę na wybór w 2017 roku Szefa Egzekutywy w drodze wyborów
powszechnych14. Stały Komitet OZPL upoważnił rząd HKSAR do przedstawienia
Radzie Ustawodawczej (LegCo) propozycji zmian prawa wyborczego. Zmiana zasad wyborczych wymagać będzie dodatkowo akceptacji przez Szefa Egzekutywy
oraz większość 2/3 w LegCo.
W związku z powyższym w grudniu 2013 roku rząd HKSAR przedstawił Consultation Document on the Methods for Selecting the Chief Executive in 2017
and for Forming the Legislative Council in 2016, rozpoczynając w ten sposób
5-miesięczne publiczne konsultacje w sprawie reformy prawa wyborczego. Propozycję zmian przedstawiło ponad 30 różnych partii politycznych i think-tanków.
Zgłoszono również aż 130 tysięcy propozycji obywatelskich15.
Najbardziej „radykalne” – z punktu widzenia decydentów ChRL – propozycje
postulują możliwość zgłaszania kandydatów bezpośrednio przez obywateli i partie polityczne. Organizacja „Alliance for the True Democracy”, partia „People
Power”, związki uczniowskie i studenckie – odpowiednio „Scholarism” i „Hong
Kong Federation of Students” – zgłosiły propozycję, aby nominacji kandydatów dokonywać mogło co najmniej 1% osób posiadających czynne prawo wyborcze. Komitet Nominacyjny nie miałby w takiej sytuacji prawa zawetować
żadnego kandydata zgłoszonego przez obywateli. W ten sposób „najradykalniejsze” środowiska demokratyczne chcą uniemożliwić środowiskom propekińskim,
dominującym we władzach regionu, odrzucanie kandydatów demokratycznych.
Przeciwnicy rozwiązania dążącego do obywatelskich nominacji podkreślają, że
jest ono niezgodne z postanowieniami Ustawy Zasadniczej. W ten sposób śro13
Komitet składał się z czterech 300-osobowych grup. Pierwsza reprezentowała przemysł, handel i sektor finansowy, druga to tzw. specjaliści (m.in. prawnicy, nauczyciele, lekarze, architekci,
księgowi), trzecia reprezentowała pracowników najemnych, służby socjalne, związki wyznaniowe
oraz inne grupy (m.in. rolnicy, sportowcy i artyści), czwarta grupa to członkowie Rady Ustawodawczej, przedstawiciele Rad Okręgowych, hongkońscy członkowie OZPL i Komitetu Krajowego
Ludowej Politycznej Rady Konsultatywnej Chin.
14
Decision of the Standing Committee of the National People’s Congress on Issues Relating to
the Methods for Selecting the Chief Executive of the Hong Kong Special Administrative Region and
for Forming the Legislative Council of the Hong Kong Special Administrative Region in the Year
2012 and on Issues Relating to Universal Suffrage, http://www.basiclaw.gov.hk/en/basiclawtext/images/basiclawtext_doc21.pdf, dostęp: 05.2014 r.; M.F. Martin, Prospects for Democracy in Hong
Kong: The 2012 Election Reforms, http://fas.org/sgp/crs/row/R40992.pdf, dostęp: 05.2014 r.
15
Gazety „Passion Times” i „Apple Daily” podawały przykłady wymuszania przez „pro-pekińskie przedsiębiorstwa” na pracownikach propozycji reform przychylnych władzom hongkońskim.
Zob. http://therealnewshk.wordpress.com/2014/03/09/chinese-companies-force-employees-to-signopinion-forms-to-support-fake-universal-suffrage/, dostęp: 05.2014 r.
179
Łukasz Zamęcki
dowiska propekińskie usiłują blokować przyjęcie rozwiązań niezgodnych z ich
stanowiskiem.
Najbardziej zachowawcze zmiany zaproponowały natomiast znane z postaw
propekińskich partia DAB oraz „Hong Kong Federation of Trade Unions”. Postulują one, aby o urząd w wyborach powszechnych mogło ubiegać się tylko dwóch
do czterech kandydatów, którzy jednocześnie uzyskali co najmniej 50% poparcie
Komitetu Nominacyjnego. Sam Komitet Nominacyjny miałby być zaś zdominowany przez osoby, które – jak wskazuje doświadczenie – mają poglądy propekińskie. Propozycje kompromisowe, zgłaszane chociażby przez część hongkońskich
naukowców, skupiają się nie na obywatelskich nominacjach, ale obniżeniu progu
poparcia w Komitecie niezbędnego do zgłoszenia kandydata. „Radykalni” demokraci podkreślają jednak, że nie zrezygnują z postulatu obywatelskich nominacji.
Obawiają się, że inne rozwiązanie doprowadzi do sytuacji, w której Komitet Nominacyjny odrzucać będzie kandydatury demokratów16.
Kwestia niepełnej demokratyzacji wyborów w Hongkongu w 2014 roku doprowadzi zapewne do silnych protestów środowisk prodemokratycznych. Doktor
prawa z Hong Kong University Benny Tai Yiu-ting w artykule w „Hong Kong
Economic Journal”, opublikowanym w styczniu 2013 roku, zaproponował bowiem
organizację w lipcu 2014 roku obywatelskiego nieposłuszeństwa o nazwie „Occupy Central”. Pokojowe blokowanie finansowej części wyspy Hongkong (dzielnica
Central) miałoby mieć miejsce w sytuacji, gdyby propozycja zmian prawa wyborczego przedstawiona przez rząd okazała się niewystarczająca.
Przechodząc do uprawnień Szefa Egzekutywy należy zaznaczyć, że nade
wszystko kieruje on władzą wykonawczą Regionu i stoi na czele rządu. W szczególności Szef Egzekutywy:
• odpowiada za wykonywanie uchwalonego prawa i wdrażanie przepisów wydanych przez rząd centralny;
• podpisuje ustawy przyjęte przez Radę Ustawodawczą;
• wydaje przepisy wykonawcze;
• wnosi o nominowanie lub odwołanie głównych urzędników Regionu: sekretarzy i podsekretarzy departamentów, dyrektorów biur, Komisarza ds. walki
z korupcją, Dyrektora ds. Audytu, Komisarza Policji, Dyrektora ds. Imigracji
i Komisarza ds. ceł i akcyzy;
• mianuje i usuwa ze stanowiska sędziów oraz piastujących urzędy publiczne;
• zgodnie z upoważnieniem władz centralnych reprezentuje HKSAR w sprawach
zagranicznych;
• wyraża zgodę na wejście w życie przepisów wydanych przez LegCo zwiększających dochody lub wydatki HKSAR;
16
Dane zebrane w trakcie wizyty badawczej w Hongkongu w dniach 21–30 kwietnia 2014 roku
w drodze wywiadów eksperckich w środowisku pracowników Hong Kong Baptist University. Por.
J. Lam, Still seeking a middle ground, „South China Morning Post”, 6.05.2014. Wersja internetowa
artykułu pod tytułem „Hong Kong still seeking a middle ground on electoral reform”, http://www.scmp.
com/news/hong-kong/article/1505180/hong-kong-still-seeking-middle-ground-electoral-reform.
180
17
18
• uwzględniając kwestie interesu publicznego i bezpieczeństwa, zezwala na składanie zeznań przez urzędników państwowych przed LegCo i jego komisjami;
• udziela prawa łaski;
• zajmuje się złożonymi skargami i wnioskami.
Pozycję Szefa Egzekutywy względem Rady Ustawodawczej podnosi fakt, że
legislatywa funkcjonuje w trybie sesyjnym17, a inicjatywa ustawodawcza przysługuje rządowi HKSAR. Członkowie Rady Ustawodawczej mają prawo zgłaszać
projekty ustaw indywidualnie lub grupowo, jeżeli jednak projekt dotyczy wydatków publicznych lub struktury państwowej i/lub działań rządu niezbędna jest
wcześniejsza zgoda Szefa Egzekutywy. Co więcej, projekty ustaw wniesione przez
członków Rady muszą uzyskać większość zarówno członków wybranych w okręgach geograficznych, jak i korporacyjnych18.
Szef Egzekutywy posiada prawo weta wobec ustaw przyjętych przez LegCo.
Jeżeli Rada Ustawodawcza przyjmie ustawę w identycznym brzmieniu większością 2/3 ustawowej liczby członków, Szef Egzekutywy zobowiązany jest ją podpisać lub po konsultacjach z Radą Wykonawczą rozwiązać LegCo. Szef Egzekutywy
może jednak rozwiązać LegCo tylko raz w ciągu swojej kadencji. Szef Egzekutywy może również rozwiązać Radę Ustawodawczą w sytuacji braku zgody Izby na
przyjęcie budżetu lub w sytuacji odrzucenia innego ważnego przedłożonego przez
niego dokumentu.
Szef Egzekutywy musi ustąpić z urzędu w sytuacji utraty możliwości wykonywania zadań z powodu stanu zdrowia lub innych powodów. Ustąpić musi także,
gdy po rozwiązaniu przez niego LegCo z powodu dwukrotnego przyjęcia nieakceptowanej ustawy nowowybrany skład LegCo większością 2/3 ustawowej liczby
członków ponownie uchwali kwestionowaną ustawę. Szef Egzekutywy ustępuje
również, gdy po rozwiązaniu przez niego Rady Ustawodawczej z powodu odrzucenia rządowej ustawy lub budżetu, nowowybrane LegCo także odmawia przyjęcia
ustawy lub budżetu.
Analiza uprawnień konstytucyjnych Szefa Egzekutywy uwidacznia powody,
dla których decydenci ChRL chcą utrzymania kontroli nad zasadami wyboru szefa
władzy wykonawczej. Realnie bowiem to Szef Egzekutywy posiada kluczową rolę
w funkcjonowaniu struktury politycznej HKSAR.
Szef Egzekutywy wspierany jest co prawda przez Radę Wykonawczą, ta jednak
pełni rolę organu konsultacyjnego, z którą Szef Egzekutywy powinien radzić się
przed podjęciem ważniejszych decyzji i zgłoszeniem propozycji aktów normatywnych. Jeśli Szef Egzekutywy nie zgadza się ze stanowiskiem większości członków
Rady Wykonawczej, wystarczy jedynie pisemne uzasadnienie.
Dodatkowo należy zaznaczyć, że członkowie Rady Wykonawczej są nominowani przez Szefa Egzekutywy spośród najważniejszych urzędników władzy wykonawczej, członków Rady Ustawodawczej i osób publicznych. Kadencja członków
Rady Wykonawczej nie może być dłuższa niż kadencja Szefa Egzekutywy, który
Sesje zwyczajne zwoływane są co najmniej raz w roku.
O specyfice wyróżniania okręgów korporacyjnych zob. niżej.
181
Łukasz Zamęcki
ich mianował. Członkami Rady Wykonawczej mogą być jedynie chińscy obywatele, którzy są stałymi mieszkańcami regionu oraz nie posiadają prawa pobytu w innym państwie. Szef Egzekutywy, jeżeli uzna to za konieczne, może zaprosić inne
osoby do uczestniczenia w posiedzeniach Rady Wykonawczej.
W systemie politycznym HKSAR istnieje również Komisja ds. Przeciwdziałania Korupcji oraz Komisja ds. Audytu. Ich funkcjonowanie nie krępuje jednak
ruchów politycznych Szefa Egzekutywy.
Kolejnym obszarem możliwego wpływu politycznego decydentów władz centralnych na sytuację polityczną Hongkongu jest tocząca się debata nad demokratyzacją wyborów do LegCo. Wybory do władzy ustawodawczej mają bowiem
specyficzną formę i są przedmiotem sporu politycznego. W 2012 roku do Rady
Ustawodawczej wybrano 70 członków (poprzedni skład Rady liczył 60 członków),
z czego jedynie połowę w wyborach powszechnych i bezpośrednich w okręgach
geograficznych19. Pozostałych 35 członków zostało wybranych w 28 okręgach
o charakterze korporacyjnym, czyli przez różne grupy interesów20. Okręgi korporacyjne (funkcjonalne) wywodzą się z okresu brytyjskiego Hongkongu, gdy
w skład Rady powoływani przez gubernatora byli reprezentanci różnych kręgów
gospodarczych i społecznych. Taka forma głosowania czyni wybory w Hongkongu
nie w pełni demokratycznymi i jest obiektem ataku ze strony ruchów prodemokratycznych. Podkreślić w tym miejscu należy, że liczba członków Rady wybieranych w wyborach nie-powszechnych zmniejsza się. O ile w trakcie I kadencji (lata
1998–2000) w wyborach powszechnych wybranych było jedynie 20 z 60 legislatorów, o tyle w obecnej kadencji jest to 35 z 70. Po przejęciu suwerenności nad
regionem przez ChRL następowały więc powolne procesy demokratyzacyjne.
* * *
W kwestiach kulturowo-społecznych należy podkreślić, że Hongkończycy różnią się od Chińczyków z kontynentu językiem i kulturą. Około 95–97% Hongkończyków w życiu codziennym posługuje się językiem kantońskim. Jednocześnie
w Hongkongu używany jest tradycyjny zapis znaków, a w Chinach kontynentalnych panuje system uproszczony. W Hongkongu przetrwała także duża część zwyczajów, która w Chinach kontynentalnych (głównie za sprawą rewolucji kulturalnej) znalazła się w odwrocie (np. geomancja – feng shui).
Hongkong nie doświadczył również komunizmu, a ponad stuletni wpływ Brytyjczyków spowodował przyjęcie wielu norm i zasad charakterystycznych dla Zachodu oraz zaowocował pewnymi rozbieżnościami aksjonormatywnymi zauważalnymi obecnie między Chinami kontynentalnymi a HKSAR. Dostrzec to można
chociażby w wynikach badań projektu GLOBE, gdzie w wymiarze charyzma (cha19
O specyfice prawa wyborczego w Hongkongu zob. Ł. Zamęcki, Dylematy demokratyzacji Specjalnego Regionu. Administracyjnego Hongkong, w: Azjatyckie strategie polityki międzynarodowej
i regionalnej, red. J. Marszałek-Kawa, S. Gardocki, Toruń 2013.
20
Po zmianach prawa wyborczego w 2010 roku 5 miejsc rozdzielanych we wspomnianych okręgach korporacyjnych reprezentuje 18 Rad Okręgowych i zostało wybranych przez mieszkańców tych
dystryktów, którzy nie posiadają prawa wyborczego w innym okręgu korporacyjnym.
182
Cele i płaszczyzny sinizacji politycznej
Wskazanie celów sinizacji politycznej Hongkongu przy założeniu, że działania
ChRL są świadome i celowe, dokonane może być w drodze analizy głównych interesów i oczekiwań władz centralnych Chin wobec Hongkongu.
Wskazaliśmy już, że Hongkong wrócić miał do Chin jako etap zamykania „okresu
upokorzenia”. Decyzja o pozostawieniu systemu społecznego i gospodarczego Hongkongu po przejęciu suwerenności przez ChRL bez zmian podyktowana była nie tylko
chęcią uspokojenia środowiska międzynarodowego, ale miała też wymiar praktyczny
w momencie wzmacniania reform wolnorynkowych w Chinach kontynentalnych. Nie
bez powodu pierwsze specjalne strefy ekonomiczne powstały w sąsiadującej z Hongkongiem prowincji Guangdong. Pekin uważał jednak za oczywiste, że po przejęciu
suwerenności nad Hongkongiem, ten nie będzie stanowił zaplecza dla politycznej dywersji. Stąd m.in. niektóre przepisy w Ustawie Zasadniczej HKSAR, o których dalej.
Możemy przyjmować, że decydenci ChRL obecnie obawiają się głównie zjawiska „tajwanizacji” Hongkongu. O ile być może trudno wyobrazić sobie scenariusz
usamodzielnienia się Hongkongu (poza małą grupą „Hongkongers Come First” dotychczas nikt nie zgłaszał takich żądań), o tyle znaczne rozbudzenie polityczne regionu i jego demokratyzacja może doprowadzić do daleko idących żądań politycznej
autonomii. Dla Komunistycznej Partii Chin demokratyczny Hongkong może stanowić kazus dla roszczeń innych regionów i ruchów społecznych, a to podważałoby
jedną z podstawowych zasad ChRL – faktyczną monopartyjność. Istnieje obawa,
niewyrażana co prawda wprost w dokumentach oficjalnych, ale zauważalna w komentarzach i dyskusjach naukowych, że to „ogon może kręcić psem”22.
W Białej Księdze poświęconej praktyce funkcjonowania zasady „jedno państwo, dwa systemy” z 2014 roku Rada Państwowa ChRL podkreśla, że funda-
rismatic) Hongkong uzyskał wynik 5,67 a Chiny 5,57, w wymiarze zabezpieczanie
się (self-protective) odpowiednio – 3,68 i 3,80, partycypacja (participative) – 4,87
i 5,05, orientacja humanistyczna (humane-oriented) – 4,89 i 5,18 oraz autonomia
(autonomous) – 4,38 i 4,07. Większe różnice dostrzegalne są w wymiarach kultur
Geerta Hofstede21. W zakresie dystansu władzy dużo wyższy współczynnik przypisywany jest ChRL (80 do 68 w Hongkongu). Znaczna różnica występuje również
w zakresie pragmatyzmu (87 do 61) oraz męskości (66 do 57).
Obecność Brytyjczyków wpłynęła również na ukształtowanie się charakterystycznych dla Zachodu wolności obywatelskich i swobód politycznych. Elementy
aksjonormatywne mogą być główną barierą dla sinizacji politycznej regionu.
21
Należy zaznaczyć, że teoria Hofstede jest kwestionowana zarówno pod względem metodologicznym, jak i merytorycznym (np. wymiar męskość–kobiecość). W tym miejscu odwołanie do
niej ma jedynie sygnalizować różnice norm między Chinami kontynentalnymi a Hongkongiem, bez
wyciągania głębszych wniosków na jej bazie.
22
O tym, jak Hongkong wpływa na Chiny kontynentalne zarówno w sferze gospodarczej, jak
i politycznej, zob. P.T.Y. Cheung, Who’s Influencing Whom? Exploring the Influence of Hong Kong
on Politics and Governancein China, „Asian Survey” 2011, nr 4.
183
Łukasz Zamęcki
mentem „jednego państwa” jest utrzymanie suwerenności Chin, bezpieczeństwa
państwa i jego rozwoju oraz wszystkich podstawowych zasad socjalistycznego
systemu politycznego. Jest to więc wyraźne wskazanie, jakich granic nie mogą
w swych poczynaniach przekraczać politycy hongkońscy.
Obawy władz centralnych wyrażane są również sporadycznymi atakami na
poszczególnych działaczy ruchu demokratycznego w Hongkongu oskarżanych
o zdradę ideałów „jednego państwa”. W ostatnich latach duży rozgłos uzyskała
wypowiedź prof. Uniwersytetu Pekińskiego Kong Qingdong’a określająca obywateli Hongkongu nieuważających się za Chińczyków jako „psów brytyjskich imperialistów”23. Atakowani werbalnie są również liderzy ruchu Occupy Central i sam
plan tej formy obywatelskiego nieposłuszeństwa.
Także debata nad prawem implementującym art. 23 Ustawy Zasadniczej ukazała obawy Pekinu. To bowiem władze centralne naciskały ówczesnego Szefa
Egzekutywy HKSAR na podjęcie działań mających doprowadzić do ustawowego
sprecyzowania kontrowersyjnego art. 23 umożliwiającego interwencję ChRL w regionie w sytuacji „buntu, secesji czy innych wystąpień przeciw władzy ChRL”.
Demokraci sprzeciwiający się wprowadzeniu takowego ustawodawstwa byli określani w prasie KPCh jako „zdrajcy”24.
Celem strategicznym działań władz centralnych względem Hongkongu jest
wyeliminowanie niesubordynacji regionu. Realizacja tego celu wymaga działań
taktycznych. Stąd też ChRL usiłuje wpłynąć na proces przemian politycznych
regionu, jego konwergencję ekonomiczną z macierzą czy podstawę programową
w szkołach wszystkich typów.
Hongkońscy akademicy w trakcie przeprowadzonych przez autora wywiadów
byli zgodni, że władze centralne ChRL chętnie widziałyby Hongkong jako zwykłe
chińskie miasto, nieposiadające swojej specyfiki politycznej, a co najwyżej utrzymujące wysoką ekonomiczną pozycję w globalnym handlu i finansach. Według naukowca Petera T.Y. Cheunga strategia Pekinu wobec Hongkongu po 2003 roku zakłada:
• podkreślanie konstytucyjnego prymatu ChRL nad HKSAR oraz kontrolowanie
procesu zmian politycznych w regionie,
• kształtowanie hongkońskiej egzekutywy różnymi dostępnymi mechanizmami,
• okazywanie pragmatyzmu w relacjach z ugrupowaniami prodemokratycznymi
podczas dyskusji nad zmianami politycznymi w celu rozbijania opozycji,
• rozwijanie zjednoczonego frontu w Hongkongu i wspieranie propekińskich
przedsiębiorców,
• namawianie rządu Hongkongu na realizację w szkołach nauczania patriotycznego w formie oddzielnego przedmiotu,
• wspieranie gospodarczej konwergencji Hongkongu z ChRL25.
23
J. Watts, Chinese professor calls Hong Kong residents ‘dogs of British imperialists’, http://www.
theguardian.com/world/2012/jan/24/chinese-professor-hong-kong-dogs, dostęp: 06.2014 r.
24
Zob. Xinhua likens Hong Kong’s Martin Lee to Chinese traitor, http://www.taipeitimes.com/
News/front/archives/2004/03/18/2003106766, dostęp: 06.2014 r.
25
P.T.Y. Cheung, The Changing Relations between Hong Kong and the Mainland since 2003,
184
Próba ograniczenia politycznego pluralizmu w Hongkongu jest więc realnym
zadaniem władz ChRL. Pekin różnymi sposobami usiłuje wpływać na rozwój polityczny Hongkongu podkreślając, że Chiny są jednym państwem (zapominając
niejako o drugiej części zasady „jedno państwo, dwa systemy”). Do sfer sinizacji
politycznej należy zaliczyć płaszczyzny:
• normatywną,
• instytucjonalną,
• relacyjną,
• funkcjonalną.
Pierwsza dotyczy prób wpływania na system prawny HKSAR. Bezpośrednie
zmiany norm prawnych są ograniczone postanowieniami Wspólnej Deklaracji
i Ustawy Zasadniczej. Pamiętać jednak należy o możliwości dokonywania wykładni Ustawy Zasadniczej przez Stały Komitet OZPL26. Jednocześnie, dzięki posiadaniu wpływu na decydentów politycznych HKSAR, władze centralne próbowały
doprowadzać do zmian w prawodawstwie regionu. Przykładowym działaniem tego
typu było zachęcanie do podjęcia kwestii art. 23 Ustawy Zasadniczej czy tzw. nauczania patriotycznego.
Ważny jest tutaj także wpływ nieformalnych norm i zasad politycznych funkcjonujących w ChRL na reguły prawne Hongkongu. Jak wynika z przeprowadzonych
przez autora artykułu wywiadów pogłębionych27, część Hongkończyków obawia
się adoptowania z Chin kontynentalnych nieformalnych „reguł gry”. Nośnikiem
tych zmian są sami Chińczycy z kontynentu, których w Hongkongu przybywa oraz
propekińsko nastawieni działacze polityczni i przedsiębiorcy. Jedną z konkretnych
obaw jest próba przenoszenia systemu klientalnego na Hongkong oraz przedkładania modelu „rządów jednostki” nad model „rządów prawa”.
Druga sfera zauważalnych zmian polega na wpływie ChRL na system instytucjonalny regionu. O ile ChRL nie może ustanawiać własnych instytucji w Hongkongu28, a partia komunistyczna nie może w regionie działać, o tyle powstaje pytanie, jak zmieniają się same instytucje pod wpływem ChRL. Łączy się to z wyżej
wymienionymi kwestiami zmian nieformalnych reguł gry.
Bardzo istotną sferą zmian jest płaszczyzna dotykająca natury relacji między
w: Contemporary Hong Kong Government and Politics, red. L. Wai-man, P. Luen-tim Lui, W. Wong,
Hongkong 2012, s. 327–328.
26
W sytuacji, gdy niezbędne dla wydania ostatecznego orzeczenia przez sąd hongkoński jest
dokonanie wykładni Ustawy Zasadniczej w zakresie dotyczącym uprawnień rządu centralnego lub
relacji Hongkong–ChRL, sąd ten może zwrócić się o interpretację przepisu Ustawy Zasadniczej za
pośrednictwem hongkońskiego Sądu Najwyższego (Court of Final Appeal). Stały Komitet OZPL dokonywał już kilku interpretacji Ustawy Zasadniczej i wszystkie wywoływały znaczne kontrowersje
dotykające charakteru relacji Pekin–HKSAR.
27
Wywiady prowadzone w Hongkongu w dniach 11–18 września 2013 roku oraz 21–30 kwietnia
2014 roku wśród pracowników uczelni wyższych oraz lokalnych polityków związanych ze środowiskiem demokratycznym przy zastosowaniu jednolitego scenariusza rozmowy.
28
W Hongkongu swoje przedstawicielstwo ma MSZ ChRL. Planowane jest utworzenie portu
marynarki wojennej ChALW, ale wzbudza to znaczne kontrowersje.
185
Łukasz Zamęcki
Hongkongiem a centralnymi organami ChRL. Warto podkreślić, że jeszcze kilkanaście lat temu przewodniczący Jiang Zemin podkreślał, że „zasada «jedno państwo, dwa systemy» zostanie niezmieniona przez 50 lat”. Wypowiedzi chińskich
decydentów w ostatnich miesiącach podkreślają już jednak przewagę „jednego
państwa” nad „dwoma systemami” („bez jednego państwa, nie będzie dwóch systemów”) oraz prymat kwestii bezpieczeństwa całości państwa i jego suwerenności
nad partykularyzmem rozwiązań przyjętych względem Hongkongu.
Sfera funkcjonalna stawia pytanie o przyszłą rolę Hongkongu w ramach
ChRL. W opinii autora proces sinizacji politycznej objawia się również w zmieniającej się funkcji Hongkongu. „Brytyjski Hongkong” był centrum finansów
międzynarodowych i handlu oraz pełnił rolę „bramy do Chin”. Teraz Hongkong
musi odnaleźć się w nowej rzeczywistości, w której traci swoją ekonomiczną
wyjątkowość i musi konkurować z takimi ośrodkami chińskimi jak na przykład
Szanghaj.
Podmioty i instrumenty sinizacji politycznej
Analizę podmiotów sinizacji dokonać można w podziale poczynionym przez
Cao Erbao, szefa działu badań Biura Kontaktowego Centralnego Rządu Ludowego
w HKSAR, w artykule opublikowanym w „Study Times” w styczniu 2008 roku.
Mimo że treść artykułu nie była specjalne szokująca, uzyskał on znaczny rozgłos
w Hongkongu. Cao podkreślił, że w zarządzaniu regionem Hongkongu mamy do
czynienia z dwoma „drużynami”. Pierwsza to oczywiście organy władzy Specjalnego Regionu Administracyjnego. Druga to tzw. drużyna pekińska, tj. grupa osób
w instytucjach centralnych ChRL zajmujących się kwestiami hongkońskimi. Ulokowani są oni m.in. w poszczególnych departamentach Rady Państwowej podejmujących zagadnienia Hongkongu, Biurze Rady Państwowej ds. Hongkongu i Makau
(Hong Kong and Macao Affairs Office of the State Council), w Centralnej Grupie
Koordynacyjnej ds. Hongkongu i Makau (Central Coordination Group for Hong
Kong and Macau Work)29 oraz wśród kadr KPCh mających styczność ze Specjalnym Regionem Administracyjnym30. Cao Erbao do „drużyny pekińskiej” zaliczył
także ulokowane w Hongkongu przedstawicielstwa władzy ChRL: Biuro Kontaktowe Centralnego Rządu Ludowego w Specjalnym Regionie Administracyjnym
Hongkong (Liaison Office of the Central People’s Government in the Hong Kong
Special Administrative Region), przedstawicielstwo MSZ oraz garnizon Chińskiej
Armii Ludowo-Wyzwoleńczej.
Biuro Rady Państwowej ds. Hongkongu i Makau należy zaliczyć do decydentów o charakterze doradczym, planistycznym i koordynacyjnym. Centralna Grupa
Koordynacyjna ds. Hongkongu i Makau kierowana przez wiceprzewodniczącego
29
R. Yep, Links with the Mainland, w: Contemporary Hong Kong Politics. Governance in the
Post-1997 Era, Hongkong 2007, [Kindle e-book], lokacja 5069.
30
J. Donovan, Two governing teams in Hongkong, http://www.wikileaks.org/plusd/
cables/09HONGKONG931_a.html, dostęp: 06.2014 r.
186
ChRL jest natomiast głównym organem podejmującym kluczowe decyzje względem Hongkongu. Jej powstanie postrzegać należy w kategoriach wzmocnienia koordynacji prac organów centralnych ChRL w zakresie kontroli nad specjalnymi
regionami administracyjnymi. Potrzebę posiadania eksperckiej wiedzy o sytuacji
w specjalnych regionach administracyjnych ukazuje natomiast utworzenie Instytutu Badawczego ds. Hongkongu i Makau (Hong Kong and Macau Research Institute) podlegającego pośrednio Radzie Państwowej.
Oficjalnie najistotniejszym organem ChRL w Hongkongu jest Biuro Kontaktowe Centralnego Rządu Ludowego, które zajmuje się monitorowaniem sytuacji
wewnętrznej regionu i wspieraniem podmiotów z Chin kontynentalnych w nim
działających. Odpowiada również za wzmacnianie współpracy ekonomicznej, kulturalnej, edukacyjnej i technicznej Chin z regionem. Biuro pełni także bardzo ważną funkcję, aczkolwiek nieoficjalną, koordynacji działań Frontu Jedności w Hongkongu. W ramach wskazanej klasyfikacji Biuro Kontaktowe należy zaliczyć do
decydenta wdrażającego decyzje podjęte przez ww. organy. Z punktu widzenia
procesu sinizacji politycznej zdecydowanie mniejsze znacznie ma przedstawicielstwo MSZ i sześciotysięczny garnizon ChAL-W w Hongkongu.
Nieinstytucjonalne mechanizmy wpływu na sytuację polityczną Hongkongu są
jednak dużo istotniejsze. Władze centralne, mimo normatywnych ograniczeń, posiadają możliwość nieformalnego wpływu na Hongkong. Wyróżnijmy instrumenty
finansowe i aksjologiczne.
Podstawowym instrumentem finansowym wpływu na sytuację polityczną Hongkongu jest bezpośrednie i pośrednie wspieranie gospodarcze regionu. Elity chińskie
wierzą w zbawczą rolę wzrostu gospodarczego. Takie przekonanie odnoszą również
do Hongkongu, gdzie wsparcie ekonomiczne przyczynić ma się do zwiększenia stopnia poczucia związku mieszkańców regionu z Chinami kontynentalnymi.
Reakcją na pogorszenie sytuacji ekonomicznej w Hongkongu po 1997 roku
i protesty społeczne z 2003 roku było zacieśnienie współpracy gospodarczej między regionem a Chinami kontynentalnymi. 29 czerwca 2003 roku, bezpośrednio
przed protestami z 1 lipca, Chiny kontynentalne i Hongkong podpisały porozumienie o wolnym handlu Closer Economic Partnership Arrangement (CEPA).
Podpisanie CEPA uznane zostało w Chinach kontynentalnych za przejaw wsparcia macierzy dla powracającego do niej regionu. Zupełnie inaczej odebrano CEPA
w środowiskach demokratów w Hongkongu31.
Oficjalna propaganda ChRL podkreśla, że Chiny kontynentalne są w tym momencie największym zewnętrznym inwestorem w Hongkongu. Podobnie coraz
większą rolę odgrywają chińskie spółki na hongkońskiej giełdzie a wymiana han31
Ten Years After CEPA – Let’s Evaluate What HK Has Gained…, http://therealnewshk.wordpress.com/2014/04/12/ten-years-after-cepa-lets-evaluate-what-hk-has-gained/, dostęp: 08.2014 r.;
S. Shiu Hing Lo, The Mainlandization and Recolonization of Hong Kong: A Triumph of Convergence
over Divergence with Mainland China, w: The Hong Kong Special Administrative Region in its First
Decade, red. J. Cheng, Hongkong 2007, [Kindle e-book], lokacja 2085; L. Wai-man, Political Context, w: Contemporary Hong Kong Politics…
187
Łukasz Zamęcki
dlowa kwitnie. W ostatnich latach ok. 50% importu i eksportu regionu wyrażanego w dolarach hongkońskich związane było z Chinami kontynentalnymi. Według
danych z 2011 roku ponad 1/3 bezpośrednich inwestycji zagranicznych w Hongkongu pochodzi z Chin kontynentalnych, a inwestycje hongkońskie w ponad 42%
kierowane są do innych regionów Państwa Środka32.
Przeciwnicy nadmiernej ingerencji gospodarczej ChRL w Hongkongu powołują się na dane rządu HKSAR wskazujące daleko idące zmiany gospodarki
hongkońskiej, w tym wzrost cen oraz trudności w podaży niektórych towarów
w regionie. Duże problemy pojawiły się w zaopatrzeniu w produkty dla niemowląt i dzieci33. Jak wskazuje grupa Facebook Political Analysis Page, 10 lat
po wejściu w życie CEPA liczba robotników przemysłowych w HKSAR spadła
o ponad 50 tysięcy. Dalej – gdy ponad 70% ubiegających się o możliwość świadczenia usług w Hongkongu prawników z Chin zdołało zdać egzaminy hongkońskie, w tym samym czasie 99% prawników z Hongkongu oblało egzaminy chińskie. Mimo założeń o liberalizacji dostępu hongkońskich produkcji filmowych
do rynku chińskiego w 2012 roku tylko 3 filmy z Hongkongu zostały tam wpuszczone. Jak wskazują analitycy Facebook Political Analysis Page, otwarcie rynku
nastąpiło tylko w jedną stronę.
Według wspomnianych danych rządowych liczba sklepów odzieżowych i obuwniczych wzrosła w regionie o 41,5%, sklepów jubilerskich – o 30,5% a sklepów
kosmetycznych – o 1500%! Jest to efektem zakupów dokonywanych przez Chińczyków z kontynentu. Aż 22% wszystkich wydatków w sklepach detalicznych w Hongkongu w 2013 roku było efektem zakupów osób wjeżdżających do regionu w ramach
IVS34. Elementem CEPA stało się bowiem Individual Visiting Scheme prowadzący
do liberalizacji przepływu osób. Obecnie w opinii Hongkończyków swobodniejsza
możliwość wjazdu Chińczyków z kontynentu do regionu jest jednym z najistotniejszych problemów we wzajemnych relacjach. Hongkończycy oskarżają Chińczyków
o niszczenie stylu życia regionu i windowanie cen towarów.
Początkowo programem IVS objęte było tylko kilka miast kontynentalnych
Chin (głównie z prowincji Guangdong). Z czasem rozszerzano je o kolejne, a obecnie program obejmuje 49 miast. Mieszkańcy tych miejscowości mogą występować
do lokalnych Biur Bezpieczeństwa Publicznego z prośbą indywidualnej wizyty
w Hongkongu35. Wcześniej było to możliwe głównie dla biznesmenów i grup zorganizowanych.
Jak wynika z oficjalnych danych rządu regionu, ułatwienia wjazdu do Hongkongu, a także rosnąca zamożność mieszkańców Chin kontynentalnych doprowadziły do znacznego wzrostu liczby obywateli ChRL przebywających w HKSAR.
32
Dane za Hong Kong Merchandise Trade Statistics.
Turyści z kontynentu w szczególności zaczęli zaopatrywać się w produkty dla dzieci w Hongkongu po aferze ze szkodliwym mlekiem dla niemowląt, które znajdowało się w sprzedaży w Chinach kontynentalnych.
34
Kolejne 12% było efektem zakupów Chińczyków przyjeżdżających do Hongkongu poza IVS.
35
Od 2009 roku mieszkańcy Shenzhen mogą wystąpić o ważną przez rok kartę wielokrotnego
wjazdu do Hongkongu.
33
188
W 2013 roku Hongkong odwiedziło 54,3 mln osób, z czego 75% stanowili przyjezdni z Chin36.
IVS przynosi konkretne korzyści finansowe niektórym branżom gospodarki
hongkońskiej, co podkreślają przedstawiciele władz ChRL oraz propekińscy rezydenci Hongkongu. Średnie dzienne wydatki uczestników programów IVS przyjeżdżających do Hongkongu na dłużej niż jeden dzień wynoszą 3593 dolarów
hongkońskich. Rząd HKSAR szacuje, że dzięki wydatkom osób uczestniczących
w programie IVS produkt krajowy brutto jest wyższy o 1,3% a liczba miejsc pracy jest większa o 114 280. Jednak środowiska prodemokratyczne podkreślają, że
znaczne migracje psują normy społeczne w Hongkongu. Do rangi walki kulturowej
urósł problem defekujących w miejscach publicznych Chińczyków z kontynentu,
co w Hongkongu jest uważane za przejaw barbarzyństwa37. Wśród przeciwników
pojawiają się również głosy o charakterze gospodarczym – Chińczycy przywożą
co prawda pieniądze, ale w efekcie IVS ceny wynajmu powierzchni pod sklepy detaliczne wzrosły w ciągu 10 lat o 69,4%, a po 10 latach funkcjonowania IVS duża
część linii metra osiągnęła maksymalne możliwości przewozu osób. Pojawiają się
również głosy o utrudnionym dostępie Hongkończyków do szkół i szpitali w wyniku nadmiernej migracji Chińczyków z kontynentu.
Ważnym instrumentem wpływu, który zaliczyć możemy do kategorii finansowych, jest nieformalne finansowanie i wspieranie organizacji propekińskich
w Hongkongu przez donatorów powiązanych z władzami ChRL. Trudne do udowodnienia, ale często pojawiające się głosy dotyczyły m.in. finansowania propekińskiej partii DAB. Takie spostrzeżenia przedstawione były m.in. przez konsula
generalnego USA w Hongkongu w poufnych raportach, które zostały upublicznione za sprawą wikileaks38. Głosy o finansowaniu organizacji wspierających linię
polityczną KPCh są otwarcie wypowiadane m.in. w trakcie wykładów na hongkońskich uczelniach przez uznanych naukowców39. O nieprzejrzystość w finansowaniu oskarża się również propekińskie związki zawodowe, m.in. „Hong Kong
Federation of Trade Unions”. Inną formą finansowego wspierania osób o propekińskich postawach, a także techniką zwiększenia takich postaw, jest oferowanie
studentom wycieczek do Chin kontynentalnych po cenach zdecydowanie niższych
niż rynkowe.
36
W ostatnim roku przed wejściem w życie programu IVS (2002) Hongkong odwiedziło 6,84 mln
mieszkańców ChRL.
37
Media społecznościowe pełne są inicjatyw wzywających do walki z takimi zachowaniami Chińczyków z kontynentu. Temat poruszają także poważne tytuły prasowe bliskie środowiskom demokratycznym m.in. „South China Morning Post” i „Apple Daily”. Zob. L. Yee, To Tolerate Further, Hongkongers Will be Reduced to Animals, http://hk.apple.nextmedia.com/news/art/20140426/18701228,
dostęp: 05.2014 r.; L. Kylie, Analysing Chinese’ Faulty Logic and False Reasoning Around Public
Urination and Defaecation, http://therealnewshk.wordpress.com/2014/04/27/analysing-chinesefaulty-logic-and-false-reasoning-around-public-urination-and-defaecation/, dostęp: 06.2014 r.
38
J. Donovan, Two Governing Teams in Hong Kong?, 21.05.2009, http://www.wikileaks.org/
plusd/cables/09HONGKONG931_a.html, dostęp: 06.2014 r.
39
Wykład prof. Ting Wai w ramach kursu „Hong Kong Politics” wygłoszony 24 kwietnia 2014 roku.
189
Łukasz Zamęcki
Władze w Pekinie oskarżane są również o bezpośrednie angażowanie się w kampanie wyborcze w Hongkongu. Dowodem takich ingerencji może być ujawnianie
przez telewizję publiczną w przeddzień wyborów w regionie przypadków niemoralnych zachowań kandydatów prodemokratycznych. Na miesiąc przed wyborami
do legislatywy w 2004 roku media nagłośniły przyłapanie Alex Ho Wai-to na kontaktach z prostytutką w mieście Dongguan. Inny prodemokratyczny polityk – James
To Kun-sun – został natomiast przyłapany na nieujawnianiu udziałów w firmie40.
W trakcie ostatnich wyborów do legislatywy (2012 rok) propekińskiej partii
DAB zarzucano praktyki łamiące zasady prawa wyborczego, takie jak podwożenie
starszych osób do lokali wyborczych41. Podnoszono także przypadki przewożenia
na wybory mieszkających w Chinach kontynentalnych osób posiadających prawa
wyborcze w Hongkongu42.
Instrumenty sfery aksjologicznej, tzn. mające wpływać na system aksjonormatywny Hongkończyków, to – oprócz dofinansowywania wyjazdów młodych ludzi
w celu „obserwowania rozwijania się Wielkich Chin” – także próby budowania
pozytywnych emocji względem ChRL w drodze przyjazdów do regionu osób mogących budzić dumę narodową – chińskich medalistów igrzysk olimpijskich czy
pierwszego chińskiego astronauty Yang Liwei’a43. Co istotne, Hongkong był pierwszym miejscem takich objazdów, a te odbyły się w roku wyborów parlamentarnych
w regionie. W 2004 roku emitowano z kolei reklamy telewizyjne „Our Home Our
Country” mające rozbudzać dumę Hongkończyków z państwa chińskiego.
Bardzo głośną sprawą, ilustrującą próby wpływu aksjologicznego na Hongkong, była kwestia tzw. patriotycznego wychowania w szkołach hongkońskich.
Tym sformułowaniem określono zmiany w programie nauczania w szkołach publicznych obejmujące zwiększenie nacisku na nauczanie języka mandaryńskiego,
historii i kultury kontynentalnych Chin oraz eksponowanie afiliacji z symboliką
ChRL (flagi ChRL)44.
Odpowiedzią na przedstawiony przez rząd Hongkongu plan wprowadzenia zajęć wychowania patriotycznego w szkołach podstawowych były społeczne protesty. Krytycy planu określali go jako program „prania mózgu”. Według informacji
przekazanych przez agencję AFP materiały dydaktyczne fundowane przez rząd
centralny zachwalały zalety systemu monopartyjnego, utożsamiały system wielopartyjny z chaosem i pomijały informacje o takich wydarzeniach jak masakra na
placu Tiananmen czy masowy głód za czasów Mao Zedonga. Według badań opinii
publicznej 69% uczniów było przeciwnych zajęciom w takiej formule45. Rząd po
40
S. Shiu Hing Lo, The Mainlandization and Recolonization…, lokacja 2370–2377.
K. Bradsher, Pro-Beijing Candidates Outmaneuver Opponents as Hong Kong Votes,
http://www.nytimes.com/2012/09/11/world/asia/hong-kong-voting-for-legislature-is-heavy.
html?pagewanted=all&_r=0, dostęp: 06.2014 r.
42
J. Donovan, Two Governing…
43
S. Shiu Hing Lo, The Mainlandization and Recolonization…, lokacja 2362.
44
Tamże, lokacja 2466.
45
Hong Kong backs down over Chinese patriotism classes, http://www.bbc.com/news/worldasia-china-19529867, dostęp: 06.2014 r.
41
190
Ograniczenia procesu sinizacji
Przebieg procesu sinizacji jest ograniczany kilkoma determinantami strukturalnymi: po pierwsze – zasadą „jedno państwo, dwa systemy”, po drugie – szerokim
spektrum swobód obywatelskich funkcjonujących w Hongkongu, po trzecie – kulturową i językową odmiennością regionu.
Zasada „jedno państwo, dwa systemy” wyraźnie ogranicza możliwości bezpośredniego wpływu władz centralnych ChRL na sytuację polityczną Hongkongu48.
Implementacja koncepcji przewiduje prowadzenie przez rząd centralny polityki
zagranicznej i obronnej, uniemożliwia zaś szereg działań w sferze gospodarczej,
społecznej i politycznej. Hongkong posiada pełną autonomię w zakresie polityk
ekonomicznych i społecznych. Prawa jednostki, wolność słowa, prasy, korespondencji, zgromadzeń, strajkowania, zrzeszania się czy poruszania się nie mogą być
zmieniane przez rząd centralny.
Z tego też powodu istotnym ograniczeniem dla dynamicznej sinizacji jest zakorzenienie swobód obywatelskich w regionie. Hongkończycy przywiązani są do
wolności słowa, zgromadzeń czy zrzeszania. Najlepszym dowodem niech będą
coroczne marsze organizowane 4 czerwca (dzień tragedii na placu Tiananmen)
i 1 lipca (dzień przejęcia suwerenności nad Hongkongiem przez ChRL) gromadzące nawet kilka procent całości populacji regionu. Hongkong określany jest jako
jeden z najbardziej „rozprotestowanych” regionów świata49.
Według bodajże najbardziej znanego indeksu wolności przygotowywanego
przez „Freedom House” Hongkong został uznany w 2014 roku za „częściowo wol-
protestach uczniów i rodziców wycofał się z wprowadzenia zajęć jako kursu obligatoryjnego.
Nauczanie patriotyczne stało się istotnym elementem agendy politycznej władz
centralnych względem Hongkongu, co uwidocznia się w wizytach wysokiej rangi
przedstawicieli ChRL w regionie, gdy aranżowane są spotkania z organizacjami
młodzieżowymi46. O ile przed 2007 rokiem nauczanie patriotyczne rzadko było
elementem przemówień Szefów Egzekutywy HKSAR, o tyle każde istotne przemówienie po 2007 roku zawiera odwołania do tego zagadnienia47. Zmiany norm
społecznych, na przykład w hongkońskich szkołach i uniwersytetach, następują
również w drodze znacznego napływu studentów z Chin kontynentalnych oraz postępującej wymiany uczniowskiej.
46
P.T.Y. Cheung, The Changing Relations…, s. 338.
Tamże.
48
Więcej na temat granic wyznaczanych przez zasadę zob. w artykule: Ł. Zamęcki, Znaczenie
zasady…
49
M. Sing, Explaining mass support for democracy in Hong Kong, „Democratization” 2010,
vol. 17, nr 1; J.M. Chan, F.L.F. Lee, Who can mobilize Hong Kong people to protest? A survey-based
study of three large-scale rallies, w: Politics and Government in Hong Kong. Crisis under Chinese
sovereignty, red. M. Sing, London–New York 2009.
47
191
Łukasz Zamęcki
ny”, a ChRL – za kraj „niewolny”50. The „Economist Intelligence Unit” sklasyfikował Hongkong w grupie państw „demokracji wadliwej”, Chiny kontynentalne
natomiast zaliczono do „reżimów autorytarnych”51. Ocena wolności prasy wypada
również na korzyść Hongkongu – według „Reporterów bez granic” w Hongkongu
mamy do czynienia z „zauważalnymi problemami”52, jednak w Chinach występuje „bardzo poważna sytuacja”53. Transfer wartości i norm ChRL do Hongkongu
czy adaptacja systemu politycznego HKSAR do rzeczywistości politycznej ChRL
może zatem napotykać rafy w postaci przywiązania Hongkończyków do swobód
obywatelskich oraz odmiennego poziomu instytucjonalizacji praw człowieka.
Niedocenianym ograniczeniem procesu sinizacji politycznej może być odmienność kulturowa i językowa Hongkongu. Cześć południowych Chin, w tym właśnie Hongkong, posługuje się językiem kantońskim, odmiennym od dominującego
w Chinach mandaryńskiego. Ta niedoceniana odmienność utrudniać może implementację „komunistycznej nowomowy” w Hongkongu.
„Radykalni” Hongkończycy obawiają się tendencji do zapisywania znaków
w miejscach publicznych uproszczonym chińskim w miejsce tradycyjnego. Przywiązanie do języka kantońskiego stało się dla części Hongkończyków symbolem
walki z wpływami ChRL. Zdarzały się pikiety i słowa krytyki wobec instytucji
prywatnych, które – w imię wychodzenia naprzeciw klientom z Chin kontynentalnych – zastępowały znaki kantońskie uproszczonymi. Podobne obawy budzi
zwiększenie stopnia nauczania w szkołach podstawowych i średnich Putonghua54.
Efekty sinizacji politycznej i próby jej przeciwdziałania
Przejęcie przez kontynentalne Chiny suwerenności nad regionem Hongkongu
oznaczało znaczne wyzwania dla hongkońskiej polityki i tożsamości Hongkończyków. Etnicznie około 94% mieszkańców Hongkongu to Chińczycy. Badania ukazują jednak znaczną polaryzację tożsamości Hongkończyków. Regularnie około
1/3 mieszkańców regionu uważa się tylko i wyłącznie za Hongkończyków. Coraz
częściej związki z Chinami rozumiane są jako więź z historią i kulturą cesarskich
Chin, a nie współczesnym Państwem Środka. Co istotne, szczególnie radykalne
deklaracje co do hongkońskiej tożsamości występują wśród najmłodszych respondentów. Badania te potwierdzają własne badania empiryczne autora wskazujące na
wysoki radykalizm wśród hongkońskich studentów55.
50
Freedom House, https://freedomhouse.org/regions/asia-pacific#.VHCvO8lkf1I, dostęp:
08.2014 r.
51
EIU, Democracy Index 2013, http://www.eiu.com/public/topical_report.aspx?campaignid
=Democracy0814, dostęp: 08.2014 r.
52
Z resztą będących efektem wpływu ChRL na region.
53
http://en.rsf.org/hongkong.html; World Press Freedom Index 2014, http://rsf.org/index2014/
data/index2014_en.pdf, dostęp: 06.2014 r.
54
Według niektórych danych już w 70% szkół podstawowych oraz 40% szkół średnich w HKSAR
uczony jest uproszczony język chiński. Zob. Discrimination Against Hongkongers, http://therealnewshk.wordpress.com/2014/05/06/discrimination-against-hongkongers/, dostęp: 08.2014 r.
55
Na podstawie wywiadów swobodnych przeprowadzonych z hongkońskimi studentami w trak-
192
Tabela 1. Tożsamość mieszkańców Hongkongu
Data
badania
1
Hongkończyk
2
Hongkończyk z Chin
3
Chińczyk
z Hongkongu
4
Chińczyk
5
Inna
2+3
Tożsamość
mieszana
9–12.12.2013
34,8%
27,6%
15,0%
21,8%
0,8%
42,6%
14–17.12.2012
27,2%
33,1%
16,1%
21,3%
0,6%
49,2%
12–20.12.2011
37,7%
25,3%
17,8%
16,6%
0,6%
43,1%
13–16.12.2010
35,5%
27,6%
13,8%
21,1%
0,4%
41,4%
8–11.12.2009
37,6%
23,9%
13,1%
24,2%
0,2%
37,0%
9–12.12.2008
21,8%
29,6%
13,0%
34,4%
0,5%
42,6%
11–14.12.2007
23,5%
31,5%
16,0%
27,2%
0,7%
47,5%
6–12.12.2006
22,4%
24,3%
20,1%
31,8%
0,6%
44,4%
9–14.12.2005
24,8%
26,5%
16,9%
30,7%
0,0%
43,4%
6–9.12.2004
25,9%
23,1%
16,2%
31,6%
0,4%
39,3%
10–14.12.2003
24,9%
23,4%
15,6%
32,5%
0,3%
39,0%
13–18.12.2002
31,1%
21,3%
14,3%
29,7%
0,6%
35,6%
7–9.12.2001
31,9%
20,5%
10,4%
31,5%
0,3%
30,9%
4–12.12.2000
35,6%
19,1%
13,8%
25,2%
0,9%
32,9%
13–15.12.1999
39,0%
20,9%
17,2%
19,9%
0,2%
38,1%
21.12.1998
40,7%
22,3%
15,1%
17,2%
0,6%
37,4%
8–9.12.1997
35,8%
22,9%
18,9%
18,2%
0,2%
41,8%
Społeczeństwo Hongkongu ma tożsamość hybrydową, istnieje bowiem również
znaczna grupa mieszkańców uważająca się wyłącznie za Chińczyków. W regionie
obserwujemy różne wersje tożsamości.
Źródło: The University of Hong Kong, Public Opinion Programme, http://hkupop.hku.hk/english/
popexpress/ethnic/eidentity/poll/datatables.html, dostęp: 08.2014 r.
Wraz z podkreślaniem hongkońskiej tożsamości wśród młodych mieszkańców
narasta nostalgia za „brytyjskim Hongkongiem”, którego siłą rzeczy znaczna część
studentów nie pamięta. Hongkong sprzed 1997 roku rysuje się im jako symbol
swobód i niezależności, choć w dużej mierze nie jest to projekcja prawdziwa. Przeciwnicy władzy ChRL w trakcie manifestacji używają symboliki „kolonialnego”
Hongkongu, wywołując tym samym – wielokroć wyrażaną publicznie – wściecie wyjazdów studyjnych we wrześniu 2013 roku i kwietniu 2014 roku. Nastroje antypekińskie prezentują najmocniej organizacje uczniowskie i studenckie, m.in. „Scholarism” i „Hong Kong Federation of Students”.
193
Łukasz Zamęcki
kłość decydentów ChRL. Na przykład, w grudniu 2013 roku członkowie niepodległościowej grupy „Hongkongers Come First” wdarli się do koszarów ChAL
-W w dzielnicy Admiralty z flagami kolonialnego Hongkongu. Nim zostali ujęci
zdążyli zrobić szereg fotografii.
Grupa „Hongkongers Come First”, która powstała w 2013 roku, jest przykładem radykalizującej się sceny społeczno-politycznej, będącej reakcją na wpływy
ChRL. Powstanie takiego ruchu jest o tyle interesujące, że wcześniej w Hongkongu nie istniały środowiska nawołujące do niepodległości. „Hongkongers Come
First” głoszą zaś postulat całkowitej niezależności Hongkongu56. Wzywają również Wielką Brytanię do pomocy w uzyskaniu niepodległości57.
Do organizacji o profilu antysinizacyjnym (w rozumieniu sinizacji politycznej)
zaliczyć możemy również „Hong Kong Autonomy Movement” (HKAM) powstały w 2011 roku, który stawia sobie za cel zwiększenie samodzielności decyzyjnej
Hongkongu. HKAM nie głosi jednak haseł niepodległości regionu58. Wśród partykularnych celów podnosi hasła powszechnego prawa wyborczego, stworzenia
wieloletniej polityki mieszkaniowej, ożywienia lokalnego przemysłu i rolnictwa,
przeformułowania polityki imigracyjnej, w szczególności w stosunku do migracji z Chin kontynentalnych. HKAM odrzuca „mainlandyzację” i wychowanie patriotyczne w hongkońskich szkołach. Żąda ochrony języka i kultury regionu oraz
wzmocnienia jego samodzielności monetarnej i finansowej.
Trzecim z ostatnio powstałych ruchów antypekińskich jest „The Faculty of Orchid Gardening”, uzyskujący w Internecie największe poparcie spośród wymienionych organizacji59. Jest jednocześnie najmniej radykalna z nich. Ma charakter antykomunistyczny i domaga się ochrony „podstawowych hongkońskich wartości”
w ramach systemu „jedno państwo, dwa systemy”.
Reakcją grup niechętnych nadmiernej integracji z Chinami kontynentalnymi
są m.in. inicjatywy postulujące zmniejszenie migracji i wjazdów Chińczyków do
regionu. Tylko w 2014 roku pojawił się pomysł nakładania podatków wysokości
100 dolarów hongkońskich na każdą osobę wjeżdżającą z Chin kontynentalnych60,
czy inicjatywa ograniczenia możliwości studiowania przez Chińczyków z kontynentu na uczelniach hongkońskich61. Inicjatywy wstrzymania wjazdów Chińczy56
E. Tsang, F.W.Y. Fung, ‘Independence’ groups want a stronger local voice in how city is run,
http://www.scmp.com/news/hong-kong/article/1396879/independence-groups-want-stronger-localvoice-how-city-run, dostęp: 07.2014 r.
57
Ng Kang-chung, Anti-Beijing protesters rally outside British Consulate-General, urging UK to
take back Hong Kong, http://www.scmp.com/news/hong-kong/article/1533417/anti-beijing-protesters-rally-outside-british-consulate-general, dostęp: 07.2014 r.
58
Oficjalna strona Facebook organizacji – https://www.facebook.com/pages/Hong-Kong-Autonomy-Movement-HKAM/340252672654730?sk=info, dostęp: 08.2014 r.
59
E. Tsang, F.W.Y. Fung, ‘Independence’ groups...
60
T. Chong, Tensions with mainland run high ahead of NPC meeting in Beijing, http://www.
scmp.com/news/hong-kong/article/1437530/tensions-mainland-run-high-ahead-npc-meeting, dostęp:
03.2014 r.
61
Mieszkańcy Hongkongu wskazują negatywne skutki otwarcia nie tylko uczelni wyższych, ale
także szkół podstawowych na uczniów z ChRL. Media kilkukrotnie informowały o braku wolnych
194
ków z kontynentu uzyskują spore poparcie na portalach internetowych. Liczba
podpisów pod takimi propozycjami wzrasta każdorazowo po nagłośnionych przypadkach łamania norm współżycia publicznego przez Chińczyków z kontynentu
(na przykład jedzenie w wagonach metra, defekowanie w miejscach publicznych).
Niechęć katalizują w opinii części Hongkończyków także przypadki „wywyższania się” Chińczyków z kontynentu62.
Przejawem obaw dużej części mieszkańców Hongkongu związanych z sinizacją polityczną regionu są wspomniane wcześniej coroczne marsze organizowane
1 lipca oraz akcja wystawiania świec w oknach w rocznice masakry na placu Tiananmen. Wzrasta również aktywność Hongkończyków w organizacjach społecznych a scena polityczna ulega znacznym przeobrażeniom.
Jedną z istotniejszych zmian będących efektem integracji Hongkongu z ChRL
są właśnie przemiany sceny politycznej regionu. Z ruchów sprzeciwu wobec sinizacji wyrażanych dążeniem do demokratyzacji systemu politycznego Hongkongu
wyrosły (szczególnie w ciągu ostatnich 7 lat) ugrupowania bardziej radykalne niż
najstarsze i największe stronnictwo demokratyczne, Partia Demokratyczna.
W 2006 roku stworzono Civic Party będącą obecnie trzecią siłą w Radzie Ustawodawczej. W wyniku radykalizacji obozu demokratycznego w 2011 roku powstała
także People Power. Ugrupowania te żądają szybszego stopnia demokratyzacji
regionu niż bardziej ugodowa Partia Demokratyczna.
Interesującym efektem sinizacji politycznej Hongkongu jest również zjawisko
autocenzury. O procederze tym donoszą dziennikarze hongkońscy. Jak wynika
z badań autora, po 1997 roku zauważalne jest autocenzurowanie przez dziennikarzy i wydawców informacji dotyczących głównie trzech grup tematów: niepodległości Tajwanu, sinizacji Tybetu oraz patologii najwyższych władz ChRL (na
przykład korupcja)63. W obawie przed negatywnymi konsekwencjami te zagadnienia są przez dziennikarzy omijane bądź ujmowane dużo łagodniej niż czyniono
to w Hongkongu przed 1997 rokiem. Także ze względu na ścisłe związki biznesomiejsc w szkołach, co jest efektem zwiększającej się liczby uczniów z kontynentu ubiegających się
o przyjęcie do hongkońskich szkół. Skalę możliwych problemów ukazują dane dotyczące liczby
studentów studiów magisterskich w roku akademickim 2013/2014 pochodzących z Chin kontynentalnych – stanowili ono prawie 70% ogółu studentów hongkońskich uczelni.
62
Na podstawie wywiadów eksperckich przeprowadzonych w trakcie wizyty badawczej w Hongkongu w dniach 11–18 września 2013 roku oraz 21–30 kwietnia 2014 roku. Por. J. Liu, Surge in anti-China sentiment in Hong Kong, http://www.bbc.co.uk/news/world-asia-china-16941652, dostęp:
06.2014 r.
63
Na podstawie wywiadów eksperckich przeprowadzonych w trakcie wizyty badawczej
w Hongkongu w dniach 21–30 kwietnia 2014 roku. Informacje uzyskane drogą wywiadów znajdują
potwierdzenie w wynikach anonimowych ankiet przeprowadzanych wśród hongkońskich dziennikarzy. J. Lam, Self-censorship ‘common’ in Hong Kong newspapers, say journalists, http://www.
scmp.com/news/hong-kong/article/1495138/press-freedom-hong-kong-low-level-journalists-studyfinds?page=all, dostęp: 07.2014 r.; Hong Kong journalists complain about editor’s self-censorship,
http://www.theguardian.com/media/greenslade/2012/jun/20/press-freedom-china, dostęp: 07.2014 r.;
Journalists in Hong Kong and Taiwan Battle Beijing’s Influence, http://cpj.org/2014/02/attacks-onthe-press-hong-kong-analysis.php, dostęp: 07.2014 r.
195
Łukasz Zamęcki
we wydawców hongkońskich z Chinami kontynentalnymi, ci – w obawie o możliwość prowadzenia działalności w Chinach – sami narzucają ograniczenia na
własne tytułu prasowe64. Szacuje się, że obecnie ponad połowa hongkońskich
wydawców powiązana jest z KPCh.
Dziennikarze mogą obawiać się publikować niektóre treści. W lutym 2014 roku
w Hongkongu miało miejsce wydarzenie bez precedensu. Przed swoim domem
zasztyletowany został Kevin Lau, dziennikarz znany ze swoich ostrych ocen
ChRL, który miesiąc wcześniej zastąpiony został na stanowisku redaktora naczelnego dziennika „Ming Pao” przez dziennikarza postrzeganego jako propekiński.
Abstrahując od faktu ataku na dziennikarza, wydarzenie zszokowało opinię
publiczną, gdyż zabójstwa są w Hongkongu rzadkością. Morderstwo Kevina Lau
doprowadziło do manifestacji w obronie wolności prasy65. Uczestnicy protestów
podejrzewali bowiem polityczne motywy zabójstwa. Wobec powyższego region
w rankingu wolności prasy organizacji „Dziennikarze bez granic” spadł od
2010 roku o kilkadziesiąt miejsc z pozycji 34. na 61.66.
„Radykalni” demokraci podkreślają również, że duża część mediów hongkońskich przejęła chińską terminologię, gdy chodzi o opisywanie kwestii politycznych. Jako przykład podają m.in. chiński odpowiednik zwrotu „mainland China”,
który podkreśla jedność Chin67. Lewis Loud w artykule „How did «Mainland»
Invade Hong Kong: Communist’s Control over Use of Words” przedstawił dokument określający zasady posługiwania się przez propagandę chińską określeniami
w odniesieniu do Hongkongu68. Zgodnie z nim autorzy powinni zastępować zwrot
„Hong Kong jako była kolonia brytyjska” określeniem „Wielka Brytania sprawowała kolonialną władzę nad Hongkongiem”; „zmiana suwerena” czy „Chiny jako
nowy suweren” – zwrotem „powrót Hongkongu do Chin”; „odebranie suwerenności” zwrotem „powrót Hongkongu do macierzy”. W dokumencie określono zasady dotyczące opisywania relacji Hongkongu z Chinami. Jako że Hongkong po
1997 roku jest częścią administracyjną ChRL zabronione jest formułowanie określeń zawierających zwrot „Hongkong–Chiny”, gdyż sugeruje on równorzędność
podmiotów i państwowy charakter Hongkongu. Gdy w sformułowaniu niezbędne jest użycie nazwy „Hongkong” wraz z nazwami państw (np. „W konferencji
64
Przykład odmówienia dziennikarzowi publikacji artykułu uznanego przed redaktora za „zbyt
ekstremalny” opisuje z własnego doświadczenia Chan Ka Ming. Zob. http://therealnewshk.wordpress.
com/2014/03/12/my-column-was-rejected-by-hong-kong-economic-journal/, dostęp: 04.2014 r.
65
T. Chong, L. Wei, ‘They can’t kill us all’: Thousands protest chopper attack on Ming Pao
editor Kevin Lau, http://www.scmp.com/news/hong-kong/article/1438571/they-cant-kill-us-all-hundreds-rally-protest-ming-pao-editor-chopper?page=all, dostęp: 06.2014 r.
66
World Press Freedom Index 2014, http://rsf.org/index2014/data/index2014_en.pdf, dostęp:
06.2014 r.
67
http://therealnewshk.wordpress.com/2014/04/06/how-did-mainland-invade-hong-kong-communists-control-over-use-of-words/, dostęp: 07.2014 r.
68
Dokument, na który powołuje się Loud, dostępny pod adresem http://dadazim.com/journal/
wp-content/uploads/2014/03/china1.pdf i http://dadazim.com/journal/wp-content/uploads/2014/03/
china1.pdf, dostęp: 07.2014 r.
196
Wnioski de lege lata i de lege ferenda
W pracy przedstawiono i implementowano w odniesieniu do relacji Chiny kontynentalne–HKSAR koncept sinizacji politycznej. Przebieg procesu sinizacji śledzić możemy według schematu: cele, instrumenty, działania, opór, efekt.
Celem Pekinu wobec HKSAR jest jego polityczne podporządkowanie. Liczba
instrumentów osiągania celów jest jednak ograniczona, co wynika z normatywnych regulacji wynikających z zasady „jedno państwo, dwa systemy”. ChRL obecnie wydaje się być najbardziej zaniepokojona wzrastającą „polityzacją” regionu,
która prowadzić może do kształtowania się stanowisk wrogich Pekinowi. Stąd też
szeroka kontrola władz chińskich nad procesem demokratyzacji prawa wyborczego w Hongkongu.
Jednym z istotnych wniosków jest twierdzenie, że sinizacja polityczna zgodnie
z definicją zaprezentowaną na wstępie pracy nie musi odbywać się tylko w sposób zamierzony. Najlepszym dowodem jest tu płaszczyzna zmian wyróżniona jako
„funkcjonalna”. Nie zawsze Pekin działa w sposób intencjonalny, ale jego znaczna
przewaga nad Hongkongiem i wyraźnie określone cele wymuszają zmiany w samym Hongkongu. Sinizacja polityczna w rozumieniu zaprezentowanym we wstępie pracy może być „produktem pobocznym” rosnącej roli Chin. Pojawia się zjawisko presji adaptacyjnej na mniejszy podmiot.
Efektem wpływu Chin na Hongkong jest rysujący się podział socjopolityczny
w regionie. Sytuacja w Hongkongu wypełnia bowiem wszelkie przesłanki podziału socjopolitycznego. Następuje rozłam w zbiorowości wzdłuż wyznawanych wartości i kultury i prowadzi on do podziałów o charakterze politycznym – odzwierciedlony jest w sferze instytucjonalnej (zachowania wyborcze, partie, organizacje
społeczne i media propekińskie vs prodemokratyczne)69.
Sinizacja systemu partyjnego polega na kształtowaniu się coraz wyraźniejszego
podziału między dwoma stronami sceny politycznej. Zmiany dostrzegalne są także w sferze aksjonormatywnej. Sinizacja systemu aksjonormatywnego prowadzi
do konfliktów między osobami określającymi się jako Chińczycy i tymi, którzy
odrzucają kulturę polityczną ChRL (bardzo często młodzi mieszkańcy Hongkongu). Możemy powiedzieć, że z jednej strony następuje sinizacja tożsamości części
mieszkańców regionu, z drugiej zaś – kształtuje się wyraźna opozycja wobec prób
eksportu „miłości do ojczyzny”.
uczestniczyli przedstawiciele Hongkongu, Niemiec i Francji”), cenzura wskazuje,
że niezbędne jest podkreślenie, że wyliczenie dotyczy „regionów i państw”. Gdy
zaś mowa jest o granicy między Shenzhen a Hongkongiem, konieczne jest używanie określeń w rodzaju „linia administracyjna” w miejsce „linii granicznej”.
69
Więcej o podziałach socjopolitycznych zob. m.in.: A. Antoszewski, R. Herbut, Systemy polityczne współczesnej Europy, Warszawa 2006; A. Kubka, Podziały socjopolityczne w Norwegii w latach 1973–1997, Gdańsk 2004; S.M. Lipset, S. Rokkan, Cleavage structures, party systems and voter
alignments, w: The West European Party System, red. P. Mair, Oxford 1990.
197
Łukasz Zamęcki
Bardzo interesujący jest właśnie ten silny sprzeciw wobec sinizacji politycznej
regionu. Duża część społeczeństwa Hongkongu nie jest zainteresowana konwergencją z ChRL i wbrew oczekiwaniom decydentów z Pekinu70 tranzycja systemu
politycznego HKSAR postępuje po części w kierunku odwrotnym – zwiększa się
zakres demokratyzacji i można przewidywać, że presja społeczna na demokratyzację będzie jeszcze większa.
Z drugiej strony obserwujemy niepokojące zjawisko autocenzury w Hongkongu
i gradualne dostosowywanie narracji politycznej regionu do dyskursu elit politycznych ChRL. Problemem demokratów z Hongkongu jest fakt, że rząd HKSAR, będący jednocześnie najlepszym aktywem Pekinu w regionie, działa na wyhamowanie
społecznych żądań. Autor skłonny jest jednak do sformułowania konkluzji o potencjalnie mniejszym wpływie Chin kontynentalnych na system polityczny Hongkongu
niż miałoby to miejsce, gdyby nie wspomniana silna reakcja społeczna.
Słowa kluczowe: sinizacja, Hongkong, ChRL
Political sinicization of Hongkong
The paper shows the process of influencing the region of Hongkong by continental China accordnig to the author’s model of political sinicization. The main thesis of the article
is that sociopolitical division which is now taking shape in the society of Hongkong is an
effect of the sinicization of Hongkong. The division is present mainly in axiological field.
Due to structural limitations of the rule “one state, dwo systems”, the sinicization had less
significant meaning in the normative and institutional field. According to the assumptions
of systemic and decision analysis, the article presents not only goals and instruments of
sinicization but also factors which limit the aforementioned process, its effects in the normative, axiological, relational and functional aspects and resistance to the changes.
Key words: sinicization, Hongkong, People’s Republic of China
La sinisation politique de Hong Kong
L’article décrit l’impact engendré par la Chine continentale sur la région de Hong Kong
selon un modèle original de sinisation politique. L’hypothèse du texte est l’affirmation
selon laquelle la sinisation de Hong Kong a pour effet un clivage socio-politique fortement
marqué au sein de la société hongkongaise, clivage principalement lié aux aspects axiologiques. La sinisation affecte nettement moins les aspects normatifs et institutionnels, et ceci
en raison des limites structurelles du principe « un État, deux systèmes ». En tenant compte
des principes de l’analyse systémique et décisionnelle, sont aussi présentés dans l’article –
outre les objectifs et les instruments de la sinisation – les facteurs limitant ce processus, ses
effets dans la dimension normative, axiologique, relationnelle et fonctionnelle, ainsi que le
l’effet de retour sous forme de résistance aux changements.
Mots-clés: sinisation, Hong Kong, RPC
70
Przyszła dyskusja o zmianach systemu politycznego Hongkongu nie może uwzględniać jedynie aspektów zmian w samym regionie, ale powinna odnosić się również do reform politycznych
podejmowanych w ChRL.
198
Ключевые слова: китаизация, Гонконг, КНР
Политическая китаизация Гонконга
В данной статье представлен процесс воздействия Китая на регион Гонконга на
авторской модели политической китаизации. Тезисом работы является утверждение,
что эффектом процесса китаизации Гонконга есть сильно формирующийся социально-политический раскол общества Гонконга, базирующийся главным образом на
аксиологическом уровне. Значительно меньшие последствия, связанные со структурными ограничениями принципа „одна страна, две системы”, у китаизации на
нормативном и институциональном уровне. В соответствии с системным анализом
и анализом принятия решений в статье представлены кроме целей и инструментов
китаизации также факторы, ограничивающие этот процесс, его последствия в измерениях: нормативном, аксиологическом, реляционном и функциональном, а также
в качестве обратной связи в виде сопротивления происходящим изменениям.
199
Przemysław
Zgudka
Formalne wzmacnianie
władzy prezydenckiej
na przykładzie
Nŭrsŭltana Nazarbaeva
i Saparmyrata Nyýazowa
Władza legalna jest standardowym modelem panowania, obecnym w znakomitej większości współczesnych systemów politycznych – oparta jest ona na bezosobowym porządku norm prawnych, którym ludzie mają obowiązek się podporządkować1. Siła oraz zakres przywództwa głowy państwa wyznaczane są przez
obowiązujące akty prawne, w szczególności przepisy ustawy zasadniczej2.
Jednym z głównych założeń tegoż podejścia do rządzenia jest podział władzy
między poszczególne jej organy. Przypadki Prezydenta Kazachstanu Nŭrsŭltana
Nazarbaeva i Prezydenta Turkmenistanu Saparmyrata Nyýazowa udowadniają, że
teoria zazwyczaj znacząco rozmija się z praktyką.
Akty prawa konstytucyjnego Republiki Kazachstan
Analizując historię konstytucjonalizmu niepodległego Kazachstanu, można bez
większych wątpliwości stwierdzić, iż jej motywem przewodnim było stopniowe
zwiększanie formalnej legitymizacji władzy i przywództwa prezydenta – przepisy dotyczące jego nadrzędnej roli były eksponowane w znaczącej części aktów
prawnych związanych z tym urzędem, z Konstytucją Kazachstanu z 1995 roku na
czele. Ścieżkę, jaką przebył pod tym względem Kazachstan od czasów rozpoczęcia
transformacji (jeszcze jako Kazachska SRR) do współczesności można określić
jako „drogę od quasi-parlamentaryzmu do systemu superprezydenckiego”3.
Do uchwalenia pierwszej konstytucji niepodległego Kazachstanu w 1993 roku
system prawny republiki opierał się na Konstytucji Kazachskiej SRR z 1978 roku.
1
2
3
200
M. Weber, Gospodarka i społeczeństwo. Zarys socjologii rozumiejącej, Warszawa 2002, s. 160.
A. Heywood, Politologia, Warszawa 2006, s. 266.
P. Grochmalski, Kazachstan. Studium politologiczne, Toruń 2006, s. 292.
Formalne wzmacnianie władzy prezydenckiej…
Liczne zmiany tej ostatniej w latach 1986–19914 oraz przyjęcie ustaw: „O utworzeniu urzędu Prezydenta Kazachskiej SRR i wniesieniu zmian oraz uzupełnień do
Konstytucji Kazachskiej SRR” (24 kwietnia 1990 roku), „Deklaracji o suwerenności państwowej Kazachskiej SRR” (25 października 1990 roku), „O udoskonaleniu
władzy państwowej” (20 listopada 1990 roku) oraz „O wyborach Prezydenta Kazachskiej SRR” (16 października 1991 roku) były kluczowymi działaniami prawnymi wzmacniającymi pozycję urzędu prezydenta republiki w okresie rozpadu
ZSRR, przed proklamacją niepodległości przez Kazachstan5.
Uchwalona 16 grudnia 1991 roku „Ustawa konstytucyjna o niepodległości
państwowej Republiki Kazachstan” eksponowała nadrzędną rolę instytucji głowy
państwa, w szczególności w art. 9., zgodnie z którym prezydent miał prawo do występowania w imieniu narodu6. Biorąc jednak pod uwagę, iż prawo to miała również wymieniona obok Rada Najwyższa, pod względem formalnym daleko było
Nazarbaevowi do posiadania dominacji w ustroju politycznym państwa.
28 stycznia 1993 roku, po długich i burzliwych debatach, Rada Najwyższa
Kazachstanu przyjęła pierwszą konstytucję niepodległego Kazachstanu7. Wśród
dziewięciu zasad określających fundamenty oraz konstrukcję systemu państwowego (zawartych w preambule), umieszczono przepis o prezydencie jako jednym
z dwóch głównych, obok parlamentu, reprezentantów narodu kazachskiego8.
Przepisy określające pozycję prezydenta zawarte były w części 4. Konstytucji
zatytułowanej „Państwo: jego organy i instytucje”. Artykuł 75. określał jego status
jako „głowy państwa i szefa władzy wykonawczej”. Prezydent był „gwarantem przestrzegania praw i wolności obywatelskich, konstytucji oraz ustaw republiki”9.
Dokładna analiza przepisów zawartych w części 4. skłaniała jednak do konkluzji, iż formalnie najwyższą władzę w Kazachstanie dzierżył parlament – wśród
jego uprawnień znajdowały się m.in. prawo do uchwalania i decydowania o zmianie ustawy zasadniczej, zatwierdzanie budżetu, decydowanie o granicach państwa.
Legislatywa nominowała też znaczną część najwyższych urzędników państwowych (m.in. Prokuratora Generalnego)10, których kandydatura była wysuwana na
wniosek prezydenta.
„W zamian” prezydentowi podlegał Gabinet Ministrów (mianowanie premiera
i ministrów), aczkolwiek członkowie rządu byli politycznie odpowiedzialni także
przed parlamentem. Głowa państwa mogła również podjąć decyzję o przeprowa4
T. Bodio, T. Mołdawa, Konstytucje państw Azji Centralnej. Tradycje i współczesność, Warszawa 2007, s. 60. W okresie tym konstytucja była zmieniana łącznie 10 razy.
5
Tamże, s. 60–61; P. Grochmalski, Kazachstan. Studium…, s. 429.
6
T. Bodio, T. Mołdawa, Konstytucje państw…, s. 109.
7
Pracę nad nią rozpoczęły się na początku 1990 roku. Jej „zalążkiem” była przyjęta 13 stycznia
1992 roku ustawa „O wprowadzeniu na okres przejściowy zmian i uzupełnień do Konstytucji Republiki Kazachstanu”, która ustanawiała stan prawny utrwalony w później przyjętej konstytucji. Za:
P. Grochmalski, Kazachstan. Studium…, s. 303.
8
9
Tamże, s. 71.
10
Tamże.
201
Przemysław Zgudka
dzeniu referendum (jednak po wcześniejszej konsultacji z parlamentem), reprezentować Kazachstan na arenie międzynarodowej oraz wysuwać kandydatów na
stanowiska sędziów sądów arbitrażowego, najwyższego i konstytucyjnego oraz na
prezesa Banku Narodowego Kazachstanu (art. 78)11. Miała ona również prawo
ogłosić stan wyjątkowy, jednak decyzję taką musiała wcześniej uzgodnić z parlamentem12.
Kompetencje prezydenta zawarte w Konstytucji Kazachstanu z 1993 roku były
ograniczone w stosunku do parlamentu. Zdaniem Nazarbaeva, ówczesna ustawa
zasadnicza była „konstytucją kompromisową” między prezydentem a parlamentem. Miał być to „kompromis między tą częścią społeczeństwa, która sprzeciwiała się reformom politycznym, gospodarczym i socjalnym oraz tą częścią społeczeństwa, która rozumiała konieczność i nieuchronność transformacji Kazachskiej
SRR w państwo cywilizowane i demokratyczne”13. Dlatego też w konstytucji
z 1993 roku nie umieszczono licznych postulatów głowy państwa (dotyczących
m.in. dwuizbowości parlamentu oraz procedury jego odwołania), które umocniłyby prezydencki system rządów. Prezydent oraz osoby z jego otoczenia twierdzili
również, iż konstytucja ta zawierała przepisy nieprzystające do realiów panujących
w Kazachstanie, że nie było w niej z kolei żadnych treści dotyczących perspektyw
rozwoju państwa oraz znacząco hamowała reformy polityczno-gospodarcze, przyczyniając się do destabilizacji państwa14.
W październiku 1993 roku N. Nazarbaev wystąpił o nadanie specjalnych pełnomocnictw dla siebie, argumentując, iż w celu przezwyciężenia szalejącego
kryzysu gospodarczego konieczne są specjalne uprawnienia dla głowy państwa,
takie jak podporządkowanie Banku Narodowego Kazachstanu Gabinetowi Ministrów, uzyskanie prawa do mianowania sędziów czy prawo do wprowadzenia
waluty państwowej15. Efektem wystąpienia prezydenta było przyjęcie 10 grudnia
1993 roku ustawy „O tymczasowym przyznaniu prezydentowi i szefom administracji lokalnych dodatkowych pełnomocnictw”. Było to o tyle istotne, iż Rada
Najwyższa, pod wpływem wcześniejszych nacisków Nazarbaeva, dokonała samorozwiązania16.
Przyjęcie ww. ustawy oraz samorozwiązanie się parlamentu oznaczało skupienie w rękach prezydenta kompetencji władzy wykonawczej i ustawodawczej
do czasu następnych wyborów parlamentarnych (na których przebieg, w wyniku nadanych mu uprawnień, miał znaczący wpływ). Zwycięstwo Nazarbaeva
w quasi-wojnie z Radą Najwyższą oznaczało początek otwartego budowania systemu superprezydenckiego w Republice Kazachstan17 oraz stworzenie doskonałych warunków do dalszego umacniania jego władzy na gruncie formalnym.
11
12
13
14
15
16
17
202
Tamże, s. 72.
Tamże, s. 75.
P. Załęski, Elity władzy politycznej Kazachstanu, Warszawa 2006, s. 164.
Konstytucja Kazachstanu z 1995 roku, przyjęta 30 sierpnia w drodze ogólnonarodowego referendum, powstawała w atmosferze wyraźnego konfliktu z legislatywą, która w latach 1993–1995 doznawała znacznego osłabiania pozycji
formalnej; kumulacją kryzysu parlamentarnego było ponowne jego rozwiązanie
6 marca 1995 roku18. Nazarbaevowi po raz drugi zostały przyznane specjalne pełnomocnictwa na mocy ustawy z 10 grudnia 1993 roku.
W kwietniu 1995 roku rozpoczęto reformę konstytucyjną. Zważywszy na warunki, w jakich została ona zapoczątkowana, należy podkreślić, iż Konstytucja Kazachstanu z 1995 roku jest w całości dziełem władzy wykonawczej – rozwiązanie
parlamentu pozwoliło prezydentowi na przeprowadzenie gruntownej przebudowy
ustroju państwowego zgodnego z jego wizją. By przyjęcie nowej konstytucji przebiegło w całkowitej zgodzie z prawem, Nazarbaev eliminował mechanizmy prawne, mogące kwestionować legalność trybu, w jakim opracowano projekt ustawy
zasadniczej19.
Konstytucja z 1995 roku była kilkukrotnie nowelizowana. Za najistotniejszą dla
umocnienia formalnej pozycji prezydenta należy uznać nowelizację z 7 października 1998 roku. Najważniejszymi jej postanowieniami są: wydłużenie kadencji
prezydenta do siedmiu lat, likwidacja górnej granicy wiekowej związanej z pełnieniem urzędu oraz zniesienie ograniczeń związanych z frekwencją wyborczą
(wcześniej, w celu uznania ich ważności, w wyborach musiało uczestniczyć więcej
niż połowa uprawnionych do głosowania)20.
Reforma konstytucyjna z 2007 roku, przedstawiana jako ciąg dalszy modernizacji politycznej oraz budowy kazachstańskiego społeczeństwa obywatelskiego,
formalnie ograniczyła niektóre uprawnienia prezydenta (poprzez choćby skrócenie
jego kadencji do pięciu lat) oraz umocniła pozycję parlamentu. Postrzegana jest
ona niekiedy jako znaczący krok w kierunku prezydencko-parlamentarnego systemu rządów21. Należy jednak zaznaczyć, iż wprowadzono ją w momencie posiadania przez Nazarbaeva pełni władzy politycznej w Kazachstanie, dlatego też pozycja parlamentu i innych organów władzy państwowej została wzmocniona przede
wszystkim na gruncie formalnym – w rzeczywistości prezydent wciąż pozostawał
osobą numer jeden w republice.
Z aktów prawnych legitymizujących formalną pozycję N. Nazarbaeva jako
przywódcy państwa, wprowadzonych po uchwaleniu Konstytucji Kazachstanu
z 1995 roku, należy wspomnieć ustawę „O pierwszym Prezydencie Kazachstanu”
18
Oficjalnym powodem jej rozwiązania było uznanie, na mocy rozstrzygnięcia Sądu Konstytucyjnego, rażących naruszeń podstawowych elementarnych zasad wyborczych, których dopuszczono
się podczas wyborów w marcu 1994 roku; chodziło o zaskarżenie prawidłowości prac Centralnej Komisji Wyborczej przez Tatianę Kwiatkowską, której nie udało się uzyskać mandatu w parlamencie.
Mimo iż w sprawie „obywatelki Kwiatkowskiej” Nazarbaev złożył apelację dotyczącą orzeczenia
z marca 1995 roku (nieudaną), taki przebieg zdarzeń był dla prezydenta niezwykle korzystny. Za:
tamże, s. 351–352.
19
Tamże, s. 355–356.
20
Tamże, s. 317–318.
21
203
Przemysław Zgudka
z 27 czerwca 2000 roku. Podkreślając wyjątkową rolę Nazarbaeva jako wybitnej postaci dla Kazachstanu, gwarantuje mu ona liczne zabezpieczenia materialne
i polityczne, w tym pełnomocnictwa w rządzeniu republiką22.
W maju 2010 roku parlament przyjął dwie ustawy konstytucyjne, nadające Nazarbaevowi dożywotni status lidera narodu, instytucji nadrzędnej wobec przyszłego prezydenta oraz premiera. Zgodnie z przyjętymi aktami prawnymi, rząd ma
obowiązek uzgadniania z liderem narodu kluczowych kwestii związanych z polityką Kazachstanu. Ponadto lider narodu ma prawo występowania przed parlamentem oraz zasiadania w składach Rady Konstytucyjnej i Rady Bezpieczeństwa23.
„Ustawy lidera narodu” nadają mu także immunitet, w ramach którego nie może
być on pociągnięty do odpowiedzialności karnej i administracyjnej za podejmowane działania w ramach realizowanych obowiązków. Gwarantują one także nienaruszalność jego majątku oraz majątków członków jego rodziny24. Posiadanie
przez Nazarbaeva statusu lidera narodu oznacza w praktyce, iż nawet po ustąpieniu
z urzędu prezydenta zachowa on władzę, wraz z możliwością skutecznego kontrolowania swojego następcy oraz podlegającego mu rządu25.
Kompetencje Prezydenta Republiki Kazachstan
Konstytucja Kazachstanu z 1995 roku formalnie ustanawiała prezydencką formę
rządów (art. 2 ust. 1). Głowa państwa została uznana za najważniejszą osobę urzędową, formalnie i faktycznie usytuowaną ponad innymi organami państwa26. Jej kompetencje i obowiązki zawarte są w 3. rozdziale ustawy zasadniczej zatytułowanym
„Prezydent” (art. 40–48), aczkolwiek również w innych rozdziałach dotyczących
władzy państwowej obecne są liczne przepisy legitymizujące jego władzę.
Prezydent jako gwarant i symbol jedności narodowej ma obowiązek zapewnienia zgodnego funkcjonowania i współdziałania władzy wykonawczej, ustawodawczej i sądowniczej. Głowa państwa określa również podstawowe kierunki polityki
wewnętrznej i zagranicznej Kazachstanu (art. 40)27.
Zgodnie ze znowelizowanym w 2007 roku art. 41, głowa państwa wybierana
jest „przez pełnoletnich obywateli Republiki na podstawie powszechnego, równego i bezpośredniego prawa wyborczego w głosowaniu tajnym”. Jej kadencja
trwa pięć lat28. Prezydentem może zostać „nienaturalizowany obywatel Republiki,
22
A. Jarosiewicz, Kazachstan przygotowuje się do sukcesji, 23.06.2010, http://www.osw.waw.
pl/pl/publikacje/analizy/2010-06-23/kazachstan-przygotowuje-sie-do-sukcesji, dostęp: 12.2014 r.
24
R. Demytrie, Kazakhstan bill boosts power of President Nazarbayev, 12.05.2010, http://news.
bbc.co.uk/2/hi/asia-pacific/8677913.stm, dostęp: 12.2014 r.
25
A. Jarosiewicz, Kazachstan przygotowuje… Przyjęcie wspomnianych ustaw miało być również
odpowiedzią na obalenie prezydenta Kirgistanu Kurmanbeka Bakieva w kwietniu tego samego roku.
26
W. Jakubowski, P. Załęski, Organizacja systemu władzy publicznej, w: Kazachstan. Historia
– społeczeństwo – polityka, red. T. Bodio, K.A. Wojtaszczyk, Warszawa 2000, s. 171.
27
Konstytucja Republiki Kazachstan, w: T. Bodio, T. Mołdawa, Konstytucje państw…, s. 121.
28
Tamże, s. 122; Ustawa o wniesieniu zmian i uzupełnień do Konstytucji Republiki Kazachstan,
w: T. Bodio, T. Mołdawa, Konstytucje państw…, s. 152.
23
204
mający nie mniej niż 40 lat, swobodnie władający językiem państwowym oraz
mieszkający na terytorium Kazachstanu nie mniej niż piętnaście lat”29.
Prezydent ma szerokie uprawnienia kreacyjne; zgodnie z art. 44 pkt. 3 tworzy on
strukturę Gabinetu Ministrów – „za zgodą Parlamentu wyznacza Pierwszego Ministra Republiki; udziela dymisji Pierwszemu Ministrowi, na wniosek Pierwszego
Ministra określa strukturę Rządu Republiki; mianuje i dymisjonuje jego członków
[…] odbiera przysięgę do członków Rządu; przewodniczy posiedzeniom Rządu
zwołanym w wyjątkowo ważnych sprawach; zobowiązuje Rząd do wniesienia projektu ustawy do [Zgromadzenia], anuluje lub zawiesza całkowicie bądź częściowo
obowiązywanie aktów Rządu […]”30.
Artykuł 70 pkt. 7 umożliwia głowie państwa podjęcie decyzji o „dymisji Rządu
bądź jego członka”. Jednocześnie „dymisja Pierwszego Ministra oznacza wygaśnięcie pełnomocnictw całego Rządu”31. Gabinet Ministrów jest więc odpowiedzialny politycznie przed prezydentem. Artykuł 70 pkt. 1, stanowiący, iż „rząd
składa dymisję nowo wybranemu Prezydentowi Republiki Kazachstan”32 również
podporządkowuje Gabinet Ministrów głowie państwa, ponieważ pełnomocnictwa
rządu kończą się z chwilą wyboru nie nowego parlamentu, a prezydenta33.
Wśród innych wysokich urzędników państwowych powoływanych przez prezydenta znajdują się: wybierany za zgodą parlamentu Przewodniczący Narodowego Banku Republiki Kazachstan, którego prezydent może odwołać (art. 44
pkt. 4); powoływani za zgodą Senatu Prokurator Generalny i Przewodniczący
Komitetu Bezpieczeństwa Narodowego Kazachstanu, którzy również są dymisjonowani przez prezydenta (art. 44 pkt. 5). Powołuje on ponadto „Przewodniczącego i dwóch członków Komitetu Rachunkowego ds. Kontroli Wykonania
Budżetu […]” (art. 44 pkt. 7)34.
Głowa państwa ma również ogromne kompetencje w obszarze bezpieczeństwa
państwa – jest ona Zwierzchnikiem Sił Zbrojnych Republiki, mianuje także ich
wyższe dowództwo (art. 44 pkt. 12). Może również wprowadzić „na całości terytorium Kazachstanu lub w jego częściach” stan wyjątkowy bądź stan wojenny
– czyni to w przypadkach „zagrożenia instytucji demokratycznych, niepodległości
i integralności terytorialnej, stabilności politycznej Republiki, bezpieczeństwa jej
29
Konstytucja Republiki Kazachstan, w: T. Bodio, T. Mołdawa, Konstytucje państw…, s. 122. Warto odnotować, jak kwestia wyboru głowy państwa przedstawiała się przed nowelizacjami z 2007 roku.
Początkowo prezydent był wybierany na kadencję pięcioletnią, przy czym dolna granica wieku kandydatów wynosiła 35 lat, górna zaś 65 lat. Ponadto, aby wybory prezydenckie były ważne, musiała
w nich uczestniczyć ponad połowa wyborców uprawnionych do głosowania. Zmiany konstytucji
z 1998 roku wydłużały kadencję głowy państwa do siedmiu lat, podnosiły dolną granicę wieku do 40
lat, likwidowały górną granicę oraz znosiły ww. ograniczenia związane z frekwencją wyborczą. Za:
P. Grochmalski, Kazachstan. Studium…, s. 317–318.
30
31
Tamże, s. 139.
32
Tamże, s. 138.
33
W. Jakubowski, P. Załęski, Organizacja systemu…, w: Kazachstan. Historia…, red. T. Bodio,
K.A. Wojtaszczyk, s. 174.
34
205
Przemysław Zgudka
obywateli”, zakłócenia stabilnego funkcjonowania jej instytucji państwowych bądź
zagrożenia zewnętrznego dla bezpieczeństwa republiki (art. 44 pkt. 16, 17)35.
Prezydent organizuje również podporządkowane mu służbę ochrony Prezydenta Republiki Kazachstan oraz gwardię republikańską (art. 44 pkt. 18), decydując
o ich liczebności i uzbrojeniu, co czyni z tych organów swoiste oddziały prezydenckiej armii36. Może on również powołać Radę Bezpieczeństwa oraz, za zgodą
Senatu, mianować przewodniczącego Komitetu Bezpieczeństwa Narodowego37.
Poza posiadaniem dominującej pozycji w polityce wewnętrznej państwa, prezydent jest również głównym architektem polityki zagranicznej. Zgodnie z art. 44
pkt. 6 powołuje i dymisjonuje on ambasadorów. Punkt 11 tego samego artykułu
stanowi, iż głowa państwa „prowadzi rozmowy i podpisuje umowy międzynarodowe Republiki Kazachstan; podpisuje akty ratyfikujące umowy międzynarodowe;
przyjmuje listy uwierzytelniające i odwołujące akredytowanych przy nim przedstawicieli dyplomatycznych państw obcych”38. Jego rola w polityce zagranicznej
państwa wybiega więc poza reprezentacyjną.
Prezydenta wyposażono również w uprawnienia tradycyjnie przynależnie głowie państwa – zgodnie z art. 44 pkt. 13, głowa państwa „przyznaje nagrody państwowe Republiki, nadaje tytuły honorowe; wyższe stopnie wojskowe i inne; tytuły pracowników organów ścigania, rangi dyplomatyczne i klasy kwalifikacyjne”.
Ponadto ma on prawo do decydowania w sprawach obywatelstwa kazachstańskiego a także azylu politycznego (art. 44 pkt. 14). Może również stosować prawo łaski
(art. 44 pkt. 15)39. Charakterystycznym uprawnieniem przyznanym Prezydentowi
Republiki Kazachstan jest prawo do wygłaszania corocznego orędzia do narodu
dotyczącego bieżącego stanu państwa (art. 44 pkt. 1)40.
Znaczącym uprawnieniem głowy państwa jest również decydowanie o przeprowadzeniu ogólnonarodowego referendum, zagwarantowane w art. 44 ust. 1041.
Daje to prezydentowi możliwość bezpośredniego zwracania się do społeczeństwa
z jednoczesnym pominięciem legislatywy. Biorąc pod uwagę częste stosowanie
przez prezydenta tegoż uprawnienia, przepis ten stwarza możliwość prezydenckich
„rządów plebiscytarnych”42.
Konieczne będzie również wspomnienie nadanych w art. 45. prezydentowi uprawnień prawodawczych – „na podstawie i w celu wykonania Konstytucji
i ustaw, wydaje [on] rozporządzenia i zarządzenia mające moc obowiązującą na
całym terytorium Republiki”43. Praktyka polityczna Kazachstanu niejednokrot35
Tamże, s. 124.
37
38
Tamże, s. 123–124.
39
Tamże, s. 124.
40
Tamże, s. 123.
41
Tamże.
42
K.A. Wojtaszczyk, s. 173.
43
36
206
nie pokazała, iż prawo tego państwa podporządkowane jest regule kontrolowania
przez prezydenta całości prawotwórstwa – to jego dekrety, a nie ustawy tworzone
przez parlamentarzystów, są czołowymi aktami budującymi system prawny Kazachstanu44.
Z innych uprawnień wzmacniających i chroniących pozycję głowy państwa
należy przytoczyć art. 42 pkt. 3, zgodnie z którym „wszyscy byli Prezydenci,
z wyłączeniem tych, którzy zostali złożeni z urzędu, noszą tytuł eks-Prezydenta
Republiki Kazachstan”45. Tytuł eks-prezydenta daje jego posiadaczowi szczególne
przywileje; zgodnie z art. 71 ust. 1 ma on bowiem zagwarantowane dożywotnie
członkostwo w Radzie Konstytucyjnej46. Dlatego też, nawet w przypadku ustąpienia z urzędu na drodze sukcesji, prezydent nie odchodzi w polityczny niebyt.
Uzupełnieniem do formalnej legitymizacji prezydenta w Konstytucji Kazachstanu z 1995 roku jest art. 46, zgodnie z którym osoba prezydenta, jego cześć oraz
godność są nienaruszalne. Przepis ten odnosi się również do eks-prezydentów47.
Jak wcześniej wspomniano, w Kazachstanie od uzyskania niepodległości trwał
konflikt między prezydentem a władzą ustawodawczą, w którym zwyciężył Nazarbaev. Konstytucja Kazachstanu z 1995 roku, tworzona przez ludzi z najbliższego
otoczenia prezydenta, znacznie zmarginalizowała rolę parlamentu, czyniąc z niego
swoisty instrument w rękach głowy państwa48.
Katalog formalnej legitymizacji prezydenta wobec parlamentu normują art. 44
ust. 2 oraz art. 59 ust. 2 i 4 – zgodnie z przepisami w nich zawartymi, prezydent
„zwołuje pierwszą sesję Parlamentu oraz z inicjatywy własnej […], może zwołać
nadzwyczajne posiedzenie obu izb”. Ponadto zarządza on „zwyczajne i nadzwyczajne wybory do Parlamentu”. Podpisuje on również (w ciągu piętnastu dni) przekazane mu przez Senat ustawy oraz ogłasza akty prawne bądź kieruje je (częściowo lub w całości) do ponownego rozpatrzenia49.
W myśl przepisów zawartych w art. 44 ust. 2, prezydent dysponuje prawem weta50.
Zważywszy na to, iż głowa państwa wysuwa kandydaturę Przewodniczącego Senatu (art. 58 pkt. 1) oraz mianuje siedmiu deputowanych tegoż organu (art. 50 pkt. 2),
złamanie weta prezydenckiego jest praktycznie niemożliwe51.
Mimo że formalnie głowa państwa nie dysponuje prawem inicjatywy ustawodawczej, zgodnie z art. 61 ust. 2 „może określić kolejność rozpatrywania zgło44
J. Szymanek, Parlamenty państw Azji Centralnej: instytucjonalizacja transformujących się
elit władzy, w: Przywództwo i elity polityczne w krajach WNP, t. 2, red. T. Bodio, W. Jakubowski,
Warszawa 2010, s. 284.
45
46
Tamże, s. 139.
47
Tamże, s. 125.
48
49
Konstytucja Republiki Kazachstan, w: T. Bodio, T. Mołdawa, Konstytucje państw…, s. 123,
133.
50
K. A. Wojtaszczyk, s. 173.
51
207
Przemysław Zgudka
szonych do [Zgromadzenia] projektów ustaw oraz decydowania o rozpatrzeniu
zgłoszonego projektu w trybie pilnym”, który parlament ma obowiązek rozpatrzyć
w ciągu miesiąca. Co więcej „w razie nierozpatrzenia projektu pilnego w określonym terminie Prezydent może na jego podstawie wydać rozporządzenie z mocą
ustawy, które obowiązuje do czasu przyjęcia przez Parlament właściwej ustawy”52.
Przepis ten można uznać jako jeden z głównych formalnych środków ingerencji
prezydenta w prawotwórczą pracę parlamentu, gdyż przyznaje on parlamentowi
jedynie rolę organu akceptującego kluczowe, zdaniem władzy wykonawczej, projekty ustaw53.
W kwestii ustawodawczej warto również przytoczyć art. 53 pkt. 4, zgodnie
z którym głowa państwa może uzyskać uprawnienia ustawodawcze od parlamentu,
co daje jej prawo do wydawania ustaw54. Zważywszy na wyżej wspomniane przepisy, mimo nieposiadania inicjatywy ustawodawczej, w dziedzinie prawotwórstwa
prezydent jest osobą numer jeden w państwie.
Niemniej ważnym instrumentem kontroli parlamentu przez prezydenta są przepisy dające mu możliwość rozwiązania obu jego izb. Zawarte są one w art. 63, zgodnie
z którym głowa państwa może rozwiązać parlament w przypadku, gdy ten wyrazi
wotum nieufności Gabinetowi Ministrów bądź dwukrotnie odmówi mianowania premiera. Prezydent może również rozwiązać parlament w przypadku zaistnienia „kryzysu politycznego wynikającego z niemożliwych do przezwyciężenia różnic pomiędzy izbami Parlamentu lub Parlamentem a innymi gałęziami władzy państwowej”55.
Zważywszy na niezwykle szerokie możliwości interpretacyjne pojęcia „niedającego
się przezwyciężyć kryzysu politycznego” przez egzekutywę (niewymienienie zakresu spraw, których kryzys dotyczy oraz czasu jego trwania), prezydent ma możliwość
rozwiązania parlamentu praktycznie wedle własnego uznania56.
Prezydent zadbał również o to, by w ramach ewentualnej procedury zmiany konstytucji to on pełnił kluczową rolę w tym procesie. Zgodnie z art. 91 pkt. 1 „zmiany
i uzupełnienia […] mogą być wprowadzone w drodze ogólnonarodowego referendum”, a inicjatywę wniesienia takowych mają głowa państwa, parlament i rząd. Jednak w przypadku skierowania projektu zmian przez Prezydenta do parlamentu, nie
jest on poddawany referendum. Siła weta prezydenckiego ws. odrzucenia wniosku
Parlamentu jest znacząca, gdyż do jego przełamania potrzebna jest większość „co
najmniej czterech piątych głosów ustawowej liczby deputowanych każdej z izb”57.
52
54
K. A. Wojtaszczyk, s. 173.
55
56
P. Grochmalski, Kazachstan. Studium…, s. 369. Warto jednak zaznaczyć, iż w artykule tym
wprowadzono formalne ograniczenia dotyczące rozwiązania organu ustawodawczego – zgodnie
z pkt. 2, Prezydent nie może rozwiązać parlamentu w trakcie trwania stanu wojennego bądź wyjątkowego, w ciągu roku od momentu poprzedniego rozwiązania legislatywy oraz w ciągu ostatnich
sześciu miesięcy swojej kadencji.
57
53
208
Mimo formalnej niezawisłości sędziów, w obszarze władzy sądowniczej prezydent również posiada szerokie środki ingerencji w jej działalność. Najważniejsze
z nich zawarte są w art. 82 Konstytucji Kazachstanu z 1995 roku oraz w rozporządzeniu „O sądach i statusie sędziów w Republice Kazachstan” z 20 grudnia
1995 roku. Zgodnie z art. 6 ust. 1 ww. rozporządzenia oraz ww. artykułem ustawy
zasadniczej, głowa państwa podejmuje decyzję o tworzeniu, reorganizacji oraz likwidacji sądów pierwszej instancji. Prezydent określa również liczbę sądów rejonowych w konkretnej jednostce administracyjnej oraz ogólną liczbę sędziów
w nich zasiadających. Głowa państwa posiada także adekwatne kompetencje
w tworzeniu, organizowaniu i likwidacji sądów drugiej instancji – przyznane mu
są one na mocy art. 10 ust. 1 wymienionej ustawy58.
Inny organ władzy sądowniczej – Rada Konstytucyjna – jest również podporządkowany prezydentowi; wybiera on bowiem dwóch z siedmiu jej członków
oraz przewodniczącego (art. 71 pkt. 2 i 3). Wobec Rady Konstytucyjnej głowa
państwa ma prawo zarówno do zainicjowania procedury orzekania o „zgodności
z Konstytucją ustaw przed ich podpisaniem przez Prezydenta” (art. 72 pkt. 2) oraz
do wyrażenia sprzeciwu „wobec części lub całości rozstrzygnięcia Rady Konstytucyjnej” (art. 73 pkt. 4)59. Zważywszy na wyżej wspomniane obsadzanie przez prezydenta znacznej części składu tego organu, złamanie prezydenckiego weta w tym
przypadku jest również niemożliwe. Ponadto, zgodnie z art. 71 pkt. 1, wszyscy byli
prezydenci są dożywotnimi członkami Rady Konstytucyjnej60.
Wobec władzy terenowej prezydent także posiada kluczowe uprawnienia –
zgodnie z art. 87 pkt. 3–5 äkımowie, stojący na czele lokalnych organów wykonawczych, są przedstawicielami prezydenta w terenie. Mianowanie oraz odwoływanie
äkımów, zarówno niższego, jak i wyższego61 szczebla znajduje się w kompetencjach prezydenta. Głowa państwa może także uchylić wydawane przez nich decyzje i rozporządzenia (art. 88 pkt. 4)62.
W kontekście osoby N. Nazarbaeva warto wspomnieć również o pozakonstytucyjnej legitymizacji jego władzy, związanej z pełnieniem przez niego najwyższych
urzędów w wielu instytucjach oraz organizacjach. Nazarbaev przewodniczy Zgromadzeniu Narodów Kazachstanu, partii Nŭr-Otan, Światowemu Stowarzyszeniu
Kazachów, Radzie Bezpieczeństwa Kazachstanu, Radzie Narodowej Kazachstanu,
Radzie Inwestorów Zagranicznych, Radzie Przedsiębiorców, Radzie Nadzorczej
Funduszu Narodowego Republiki Kazachstan oraz Zarządowi Uniwersytetu Nazarbaeva63.
58
Tamże, s. 143; P. Grochmalski, Kazachstan. Studium…, s. 384, 386–387. Wspomniane działania w zakresie sądów pierwszej i drugiej instancji podejmuje Prezydent po wcześniejszym ich uzgodnieniu z przewodniczącym Sądu Najwyższego.
59
Konstytucja Republiki Kazachstan, w: T. Bodio, T. Mołdawa, Konstytucje państw…, s. 139–140.
60
Tamże, s. 139.
61
Są to äkımowie „obwodów, miast o znaczeniu republikańskim oraz stolicy”.
62
Tamże, s. 146–147.
63
Ranks and decorations, Nursultan Nazarbayev Personal web page, http://personal.akorda.kz/en/
category/zvaniya_nagradi, dostęp: 12.2014 r.
209
Przemysław Zgudka
Konstytucja Turkmenistanu z 1992 roku
Debata dotycząca pierwszej konstytucji niepodległego Turkmenistanu rozpoczęła się w lutym 1992 roku, wkrótce po przedstawieniu jej projektu na sesji
turkmeńskiego parlamentu. Swoistym preludium do jej uchwalenia było ustanowienie kultu Saparmyrata Nyýazowa w kwietniu 1992 roku jako oficjalnej
ideologii państwowej, czego formalnym wyrazem było przyjęcie w grudniu tego
samego roku przez parlament ustawy o ochronie godności urzędu głowy państwa64. Działania te można uznać za zapowiedź charakteru tworzonej wówczas
ustawy zasadniczej.
Dyskusja dotycząca konstytucji, sterowana przez funkcjonariuszy państwowych związanych z głową państwa, odbywała się w atmosferze politycznej aktywizacji opozycji65. Jej zarzuty dotyczące projektu ustawy zasadniczej związane
były przede wszystkim z uzupełnieniami i zmianami dotyczącymi trójpodziału
władzy, konieczności ograniczenia pełnomocnictw głowy państwa oraz uznania
priorytetów praw i wolności obywatela nad interesami państwa66.
Nowa konstytucja została uchwalona 18 maja 1992 roku na sesji Halk Maslahaty (Rada Ludowa)67. Turkmenistan był pierwszym krajem Wspólnoty Niepodległych Państw, który przyjął nową ustawę zasadniczą68. Jej tryb przygotowania
i uchwalenia z całą pewnością odpowiadał modelowi republiki prezydenckiej,
z silną – pod względem zarówno formalnym, jak i faktycznym – pozycją prezydenta, przy jednoczesnym zapewnieniu słabości opozycji politycznej69.
Ustawa zasadnicza za czasów prezydentury Nyýazowa była czterokrotnie nowelizowana – pierwsza nowelizacja z 27 grudnia 1995 roku związana była ze
zmianą międzynarodowego statusu Turkmenistanu poprzez przyznanie republice
12 grudnia 1995 roku wieczystej neutralności na mocy Rezolucji Zgromadzenia
Ogólnego ONZ „Wieczysta Neutralność Turkmenistanu”. Na mocy tej rezolucji
przyjęto „Ustawę Konstytucyjną Turkmenistanu o wieczystej neutralności Turkmenistanu” oraz wprowadzono związane z tym zmiany i uzupełnienia do konstytucji70.
Druga nowelizacja, dotycząca zmian systemu organizacji władzy państwowej,
miała miejsce 29 grudnia 1999 roku. W wyniku wprowadzonych zmian nastąpiło wzmocnienie pozycji Rady Ludowej (w składzie której znalazł się prezydent),
64
T. Bodio, J. Ćwiek-Karpowicz, M. Masojć, Na drodze do niepodległości, w: Turkmenistan.
Historia – społeczeństwo – polityka, red. T. Bodio, Warszawa 2005, s. 224.
65
Szczególną rolę w ówczesnej batalii o kształt ustawy zasadniczej przypisuje się klubowi politycznemu „Paikhas”.
66
67
Halk Maslahaty była swojego rodzaju organem władzy narodowej, nawiązującym do tradycyjnej organizacji terytorialno-politycznej Turkmenów.
68
Wart odnotowania jest fakt, iż przed poddaniem pod głosowanie ustawy zasadniczej nie odbyła się ani jedna sesja Rady Najwyższej poświęcona dyskusji nad przyszłą konstytucją.
69
70
Tamże, s. 387. Parlament ogłosił dzień proklamowania neutralności Turkmenistanu świętem
państwowym.
210
wprowadzono nowy model podziału kompetencji między legislatywą i egzekutywą oraz umocniono władzę sądowniczą71.
Zmiany te, z założenia mające usprawnić system władzy państwowej, jeszcze
bardziej umacniały reżim autorytarny w myśl zasady koncentracji władzy w rękach głowy państwa, czego dobitnym dowodem było przyjęcie w ramach wspomnianych reform „historycznej” ustawy konstytucyjnej, zgodnie z którą Nyýazow
został uznany za dożywotniego Prezydenta Turkmenistanu. Był to kolejny krok
ku zacieśnieniu twardego autorytaryzmu, bez miejsca na kadencyjność przywódcy
oraz zasadę periodyczności w wyborach72.
Trzecia reforma ustawy zasadniczej związana była z uchwalonym 15 sierpnia 2003 roku przez Halk Maslahaty pakietem nowelizacji konstytucji. Skutkiem
wprowadzonych zmian prawnych było znaczne poszerzenie kompetencji tego organu, co czyniło z niego formalnie najwyższy organ władzy zarządzającej i prawodawczej. Decyzje Rady Ludowej stały się obowiązujące w całym Turkmenistanie,
nie podlegając jednocześnie żadnej kontroli. Jej dożywotnim przewodniczącym
został Prezydent Turkmenistanu73.
Czwarta i ostatnia reforma konstytucyjna w okresie prezydentury Nyýazowa
dotyczyła warunków, jakie musiał spełniać kandydat na urząd głowy państwa oraz
rozszerzenia uprawnień terenowych prezydenta. Dokonano ją na mocy ustaw konstytucyjnych „O Halk Maslahaty Turkmenistanu” i „O wniesieniu zmian i uzupełnień do Konstytucji Turkmenistanu” przyjętych na sesji Rady Ludowej 25 października 2005 roku74. Dalece zmieniona ustawa zasadnicza weszła w życie 1 stycznia
2006 roku.
W kontekście wstępnych założeń ustrojowych legitymizujących przywództwo
prezydenta, kluczowym był art. 1 Konstytucji Turkmenistanu, zgodnie z którym
władza państwowa w Turkmenistanie „urzeczywistniana jest w formie republiki
prezydenckiej”75 oraz wcześniej wspomniana „Ustawa Konstytucyjna Turkmenistanu o wieczystej neutralności Turkmenistanu” z 27 grudnia 1995 roku. Przyjęcie
polityki wieczystej neutralności przez S. Nyýazowa z jednej strony mogło legitymizować jego wizerunek na arenie międzynarodowej jako przywódcy pokojowego,
postępowego i otwartego, z drugiej zaś – tworzyło dobre warunki dla umacniania
polityki turkmeńskiego izolacjonizmu, z czym wiązała się formalna legitymizacja
nieingerencji zagranicznej w sprawy wewnętrzne Turkmenistanu76. Taki stan rzeczy był dla Nyýazowa jak najbardziej korzystny w kontekście budowania systemu
superprezydenckiego.
Wśród pozostałych aktów prawnych formalnie utrwalających przywództwo
S. Nyýazowa za najważniejszy należy uznać ustawę o ochronie godności urzędu
71
Tamże, s. 390.
Tamże, s. 390–391.
73
Tamże, s. 392–393.
74
Tamże, s. 396.
75
Konstytucja Republiki Turkmenistan, w: T. Bodio, T. Mołdawa, Konstytucje państw…, s. 422.
76
G. Zasada, Transformacja i węzłowe problemy bezpieczeństwa państwowego, w: Turkmenistan. Historia…, red. T. Bodio, s. 256.
72
211
Przemysław Zgudka
prezydenta z grudnia 1992 roku oraz ustawę konstytucyjną z 28 grudnia 1999 roku
uznającą S. Nyýazowa za dożywotniego Prezydenta Turkmenistanu. Przyjęte w listopadzie 2003 roku ustawy „O Halk Maslahaty” oraz „O Mäjlis Turkmenistanu”
rozszerzały pełnomocnictwa Rady Ludowej (na czele której, przypomnijmy, stał
prezydent) przy jednoczesnym osłabianiu pozycji parlamentu77.
Ostatnim aktem prawnym umacniającym prezydencką władzę Nyýazowa była
wydana 17 grudnia 2006 roku rezolucja o nadaniu mu tytułu „wiecznego przewodniczącego Demokratycznej Partii Turkmenistanu”78. Została ona uchwalona
cztery dni przed ogłoszeniem jego śmierci.
Kompetencje Prezydenta Turkmenistanu
Kompetencje głowy państwa zawarte były w rozdziale 3 konstytucji pt. „System organów władzy państwowej w Turkmenistanie” w art. 52–60. Przepisy legitymizujące jego władzę oraz podkreślające jego nadrzędną pozycję w systemie
politycznym obecne były również w innych rozdziałach ustawy zasadniczej.
Zgodnie z art. 52 Prezydent Turkmenistanu był „głową państwa i szefem władzy wykonawczej, najwyższym funkcjonariuszem państwa”. Pełnił on również
rolę gwaranta „niezależności narodowej i statusu wieczystej neutralności Turkmenistanu, integralności terytorialnej oraz przestrzegania Konstytucji i porozumień
międzynarodowych”79.
Artykuł 53 stawiał wysokie wymogi kandydatowi na urząd głowy państwa. Mógł
zostać nim jedynie obywatel Turkmenistanu urodzony w Turkmenistanie, który „ukończył 40 lat i ma nie więcej niż 70 lat”. Kandydat musiał ponadto władać językiem
urzędowym (turkmeńskim), pracować w „organach państwowych, organizacjach społecznych i gałęziach gospodarki narodowej” oraz posiadać „wysoki autorytet”80.
Z uwagi na brak instytucji premiera, prezydent pełnił również rolę przewodniczącego Gabinetu Ministrów (art. 73)81. Zważywszy na odpowiedzialność rządu wyłącznie przed głową państwa, posiadał ona całkowitą nad nim kontrolę82.
Gabinet Ministrów był powoływany przez prezydenta (art. 74), jego posiedzenia
odbywały się również pod przewodnictwem głowy państwa (art. 75)83. Jednym
z konstytucyjnych obowiązków rządu było zapewnienie wykonania aktów wydawanych przez prezydenta84.
Z innych istotnych uprawnień kreacyjnych głowy państwa należy wymienić
również: powoływanie, za zgodą parlamentu, Przewodniczącego Sądu Najwyższe77
Tamże, s. 405.
79
Konstytucja Republiki Turkmenistan, w: tamże, s. 436.
80
Tamże, s. 437.
81
P. Załęski, Organizacja systemu władzy państwowej, w: Turkmenistan. Historia…, red. T. Bodio,
s. 309.
82
Tamże.
83
84
P. Załęski, Organizacja systemu…, w: Turkmenistan. Historia…, red. T. Bodio, s. 309.
78
212
85
86
87
88
89
90
91
92
93
go, ministra sprawiedliwości, ministra spraw wewnętrznych, Prokuratora Generalnego oraz „wszystkich prokuratorów Turkmenistanu” (art. 55 ust. 10, art. 110)85.
Na mocy art. 55 ust. 3 prezydent był „Najwyższym Zwierzchnikiem Sił Zbrojnych Turkmenistanu”, mianując jednocześnie wyższe dowództwo tychże. Mógł on
ogłosić powszechną bądź częściową mobilizację, decydować o użyciu Sił Zbrojnych oraz postawieniu je w „stan gotowości bojowej”. Kierował on również działalnością Rady Bezpieczeństwa Narodowego86. Zgodnie z art. 55 ust. 12 mógł on
wprowadzić stan wyjątkowy na całym terytorium państwa bądź w określonych
jego częściach87.
Głowa państwa była również osobą numer jeden w polityce zagranicznej Turkmenistanu, posiadając kompetencje wykraczające szeroko poza reprezentacyjne.
Przepisy art. 55 ust. 2 stanowiły, iż do jego uprawnień w tej dziedzinie należało: kierowanie polityką zagraniczną, reprezentowanie Turkmenistanu na arenie
międzynarodowej, mianowanie oraz odwoływanie ambasadorów i pozostałych
przedstawicieli Turkmenistanu w innych państwach i przy organizacjach międzynarodowych. Ponadto prezydent przyjmował „listy uwierzytelniające i odwołujące
przedstawicieli dyplomatycznych innych państw”88.
W ramach uprawnień tradycyjnie przynależnych głowie państwa Prezydent
Turkmenistanu: decydował w sprawach przyznania obywatelstwa i udzielenia azylu (art. 55 ust. 8.), nadawał „ordery i inne odznaczenia Turkmenistanu oraz honorowe, wojskowe i inne szczególne tytuły i wyróżnienia” (art. 55 pkt. 9) oraz decydował o stosowaniu prawa łaski i amnestii (art. 55 ust. 11). Ponadto, zgodnie z art.
55 ust. 4, przemawiał w Halk Maslahaty na tematy dotyczące sytuacji w państwie
oraz najważniejszych problemów polityki wewnętrznej i zagranicznej89. Przepisy
zawarte w art. 58 wyposażały prezydenta w immunitet, ponadto jego „cześć i godność [były] ochronione ustawą. Bezpieczeństwo, obsługa i ochrona Prezydenta
Turkmenistanu i jego rodziny [były] realizowane na koszt państwa”90.
Innymi ważnymi uprawnieniami Prezydenta Turkmenistanu było decydowanie
o przeprowadzeniu referendów (art. 55 ust. 7) oraz wydawanie dekretów, rozporządzeń i postanowień obowiązujących na całym terytorium państwa (art. 56)91, co
potwierdzało jego pozycję głównego decydenta także w sferze legislacji.
Zważywszy na rolę Rady Ludowej jako formalnie „najwyższego organu przedstawicielskiego władzy narodowej”, posiadającego „kompetencje najwyższej władzy państwowej” (art. 45)92, to od niego należy rozpocząć wyliczanie organów
podległych głowie państwa. Halk Maslahaty było93 swoistym super-organem,
Konstytucja Republiki Turkmenistan, w: T. Bodio, T. Mołdawa, Konstytucje państw…, s. 438, 451.
Tamże, s. 438.
Tamże.
Tamże.
Tamże.
Tamże, s. 439.
Tamże.
Tamże, s. 433.
W ramach nowelizacji Konstytucji Turkmenistanu przez G. Berdimuhamedowa we wrześniu
213
Przemysław Zgudka
który – po nowelizacji konstytucji w 2005 roku – liczył 2507 członków. W jego skład
wchodzili wszyscy najważniejsi urzędnicy państwowi na szczeblu centralnym i lokalnym94, w tym prezydent republiki oraz deputowani parlamentu. Niezwykle szerokie
uprawnienia Rady należy rozpatrywać przez pryzmat faktu, iż w 2003 roku jej dożywotnim przewodniczącym został S. Nyýazow95. Dlatego też kompetencje96 tego organu oraz podejmowane przez niego decyzje należały faktycznie do prezydenta.
Halk Maslahaty było zwoływane przez jego „Przewodniczącego […] lub Prezydenta Turkmenistanu” (art. 50), którym przysługiwało również prawo wnoszenia
projektów pod obrady tegoż organu97. Zgodnie z art. 49 jego decyzje były wykonywane „przez Prezydenta Turkmenistanu”98. Rada ponadto wysłuchiwała przemówień prezydenta dotyczących sytuacji w państwie oraz najważniejszych kwestii
dotyczących polityki wewnętrznej i zagranicznej Turkmenistanu (art. 48 ust. 7)99.
Jedyna możliwość zaprzestania działalności Rady Ludowej wiązała się z jej samorozwiązaniem (art. 47)100. Kwestia rozwiązania Halk Maslahaty znajdywała się
praktycznie w gestii prezydenta.
W systemie politycznym Turkmenistanu jednoizbowy parlament był de facto
organem fasadowym101, nie tylko w ramach praktyki politycznej – uprawnienia
2008 roku organ ten został zlikwidowany. Za: T. Bodio, Etnokracja i etnoelity w Azji Centralnej,
w: Przywództwo i elity…, red. T. Bodio, W. Jakubowski, s. 235.
94
W skład Halk Maslahaty, zgodnie z art. 46. ustawy zasadniczej, poza prezydentem Turkmenistanu i parlamentarzystami, wchodzili: Przewodniczący Sądu Najwyższego, „Prokurator Generalny, członkowie Gabinetu Ministrów, hýakimi welaýatów, hýakim miasta Aszchabad, halk wekilowie,
przewodniczący partii, organizacji młodzieżowej, związków zawodowych, Związku Kobiet, będący
członkami ogólnonarodowego ruchu „Galkynys”, kierownicy organizacji społecznych w państwie,
przedstawiciele rad starszych Turkmenistanu; hýakimi miast, będących ośrodkami administracyjnymi
welaýatów i etrapów, arçynowie miast i osiedli, będących ośrodkami administracyjnymi etrapów”.
Za: Konstytucja Republiki Turkmenistan, w: T. Bodio, T. Mołdawa, Konstytucje państw…, s. 434.
95
T. Bodio, T. Mołdawa, Konstytucje państw…, s. 392–393. Oczywiście przedtem Rada Ludowa
była również organem fasadowym całkowicie podległym głowie państwa, co wyraźnie pokazuje kilkunastoletnia praktyka jej funkcjonowania. Za: P. Załęski, Organizacja systemu…, w: Turkmenistan.
Historia…, red. T. Bodio, s. 307.
96
Artykuł 48. Konstytucji Turkmenistanu z 1992 roku wylicza liczne uprawnienia Halk Maslahaty, z których za najważniejsze należy uznać: „przyjęcie Konstytucji Turkmenistanu, ustaw konstytucyjnych, wnoszenie do nich poprawek i uzupełnień; powołanie Centralnej Komisji ds. Wyborów i Referendów Turkmenistanu […], podejmowanie decyzji o referendach ogólnonarodowych,
ogłaszanie wyborów Prezydenta Turkmenistanu, deputowanych Mäjlis, halk wekilów i członków
samorządów terytorialnych; rozpatrywanie i zatwierdzanie programów określających podstawowe
kierunki politycznego, gospodarczego i społecznego rozwoju kraju; […] wysłuchiwanie sprawozdań
z działalności Mäjlis Turkmenistanu, Gabinetu Ministrów […]”, Sądu Najwyższego oraz Prokuratury
Generalnej; „ratyfikacja i wypowiadanie umów o sojuszach międzypaństwowych i innych organizacjach oraz rozpatrywanie problemów pokoju i bezpieczeństwa”. Za: Konstytucja Republiki Turkmenistan, w: T. Bodio, T. Mołdawa, Konstytucje państw…, s. 434-435.
97
Tamże, s. 435.
98
Tamże.
99
Tamże.
100
Tamże, s. 434.
101
P. Załęski, Organizacja systemu…, w: Turkmenistan. Historia…, red. T. Bodio, s. 312.
214
formalne wyposażały bowiem prezydenta w szerokie kompetencje wobec legislatywy. W temacie prawotwórstwa warto ponownie przytoczyć przepis o prawie głowy państwa do wydawania dekretów, rozporządzeń i postanowień obowiązujących
na całym terytorium państwa (art. 56)102. Uzupełnieniem do ww. była możliwość
przekazania „w określonych sprawach” pełnomocnictw do wydawania ustaw prezydentowi przez parlament (art. 65)103.
Istotnym instrumentem oddziaływania na parlament przez prezydenta był przepis art. 63 ust. 4, zgodnie z którym mógł rozwiązać on Mäjlis w przypadku niemożności powołania w ciągu pół roku organów kierowniczych parlamentu. Parlament ponadto mógł zostać rozwiązany, zgodnie z art. 63 ust. 2, „postanowieniem
Halk Maslahaty”104. Tak szeroki katalog uprawnień formalnych prezydenta wobec
władzy ustawodawczej w Konstytucji Turkmenistanu z 1992 roku czynił z głowy
państwa faktycznie czołowy organ prawotwórczy.
Interesujący był również przepis z art. 66 pkt. 6, stanowiący, iż parlament miał
prawo do „nagradzania państwowymi nagrodami Prezydenta Turkmenistanu,
a także nadawania mu tytułów honorowych, wojskowych i innych wyróżnień”105.
Był to kolejny, charakterystyczny dla turkmeńskiego systemu superprezydenckiego, przepis podkreślający kluczową rolę prezydenta jako przywódcy państwa.
Sądownictwo, formalnie niezawisłe, również było podporządkowane prezydentowi. Mianował on bowiem wszystkich sędziów na pięcioletnią kadencję (art. 100)
oraz Przewodniczącego Sądu Najwyższego (art. 55 ust. 10), który składał sprawozdanie z działalności sądów przed głową państwa i Radą Ludową (art. 98) 106.
Terenową władzę wykonawczą107 sprawowali hýakimowie (art. 78), będący
przedstawicielami prezydenta w terenie, któremu byli całkowicie podporządkowani (art. 79)108. Zapewniali oni wykonywanie aktów głowy państwa (art. 80)109. Tak
skonstruowane przepisy czyniły z nich urzędników dbających o realizację interesów prezydenta w poszczególnych regionach Turkmenistanu.
Podsumowanie i konkluzje
W ramach prac nad konstytucjami w obydwu republikach Nŭrsŭltanowi Nazarbaevowi i Saparmyratowi Nyýazowowi przyświecał ten sam cel – stworzenie
ustawy zasadniczej dającej głowie państwa znaczącą przewagę nad pozostałymi
organami państwowymi.
102
Tamże, s. 441.
104
Tamże, s. 440.
105
Tamże, s. 442.
106
Tamże, s. 438, 449.
107
Charakter samorządowy mają jedynie najniższe jednostki podziału terytorialnego, pełniące
rolę przedstawicielstw społeczności lokalnych. Za: P. Załęski, Organizacja systemu…, w: Turkmenistan. Historia…, red. T. Bodio, s. 313.
108
Konstytucja Republiki Turkmenistan, w: T. Bodio, T. Mołdawa, Konstytucje państw…,
s. 444–445.
109
Tamże, s. 445.
103
215
Przemysław Zgudka
216
Główną różnicą w pracach nad konstytucjami Kazachstanu i Turkmenistanu
były metody, jakimi dążono do zrealizowania wspomnianego celu. Nazarbaev
w ramach prac nad obydwoma kazachstańskimi ustawami zasadniczymi z 1993
i 1995 roku starał się zachować pozory pluralizmu i praworządności (o czym
świadczyło przyjęcie ustawy zasadniczej z 1993 roku jako „konstytucji kompromisowej”), miast dążyć do uchwalenia „proprezydenckiej” ustawy zasadniczej w jak
najszybszym tempie.
Pierwsza konstytucja niepodległego Kazachstanu z 28 stycznia 1993 roku co
prawda czyniła z prezydenta głowę państwa i szefa władzy wykonawczej, aczkolwiek wprowadzała ona de facto podział władzy między egzekutywę a legislatywę. W wyniku kryzysu politycznego skutkującego rozwiązaniem parlamentu, Nazarbaevowi przyznano specjalne pełnomocnictwa (oznaczające skupienie w jego
osobie kompetencji władzy wykonawczej i ustawodawczej), które miał dzierżyć
do następnych wyborów parlamentarnych. Okoliczności te otworzyły drogę do
formalnego wzmacniania władzy prezydenckiej, czego uwieńczeniem była nowa
konstytucja przyjęta 30 sierpnia 1995 roku.
Nyýazow natomiast, począwszy od przedstawienia pierwszego projektu aż do
uchwalenia konstytucji w maju 1992 roku, całkowicie kontrolował debatę nad ustawą zasadniczą, drastycznie marginalizując przy tym rolę opozycji (którą w niedługim czasie wyeliminował). Brak tradycji demokratycznych u Turkmenów mógł
być czynnikiem znacznie wspomagającym ukrócenie kwestii pluralizmu w dyskusji nad konstytucją.
Obie konstytucje (turkmeńska i kazachstańska z 1995 roku) ustanawiały superprezydencką formę rządów. Inne są natomiast konstrukcje przepisów czyniących
z głowy państwa centralne ogniwo systemu politycznego.
W Konstytucji Kazachstanu z 1995 roku skupiono się na przyznaniu prezydentowi szerokich uprawnień, pozornie nie ingerujących bezpośrednio w działalność
innych organów, które, w połączeniu z praktyką stosowania przepisów, dawały mu
realną władzę i kompetencje decyzyjne. Najbardziej wyraźnym tego przykładem
jest możliwość uzyskania uprawnień prawodawczych od parlamentu. Ponadto Gabinet Ministrów jest politycznie odpowiedzialny przed prezydentem. Charakterystycznym uprawnieniem prezydenta w Konstytucji Kazachstanu z 1995 roku jest
możliwość zwracania się do narodu w corocznym orędziu, które można uznać za
specyficzny dla tego państwa sposób utrwalania władzy przez prezydenta. Innym
specyficznym przepisem jest ustanowienie instytucji eks-prezydenta, posiadającego liczne przywileje, z których najważniejszym jest gwarancja dożywotniego
członkostwa w Radzie Konstytucyjnej, co zabezpiecza byłego prezydenta przed
marginalizacją w życiu politycznym państwa po ustąpieniu z urzędu.
W Konstytucji Turkmenistanu z 1992 roku, wraz z uwzględnieniem nowelizacji z lat 1995–2003, w znaczącym stopniu połączono osobę prezydenta z Halk
Maslahaty, najwyższym organem przedstawicielskim w państwie. Zważywszy
na formalnie dominującą pozycję w systemie politycznym, ogromne kompetencje w kluczowych dziedzinach prawotwórstwa (w szczególności konstytucyjneSpołeczeństwo i Polityka Nr 3 (40)/2014
go) Turkmenistanu oraz pełnienie funkcji przewodniczącego tego organu przez
prezydenta (od 2003 roku), władza głowy państwa była praktycznie absolutna
– inicjatorem wszelkich decyzji podejmowanych przez tą instytucję był de facto
prezydent. Prezydent Turkmenistanu posiadał również uprawnienia do wydawania dekretów, rozporządzeń i postanowień obowiązujących na całym terytorium
państwa. W związku z brakiem instytucji premiera, głowa państwa była również
szefem rządu.
Poza ustawami zasadniczymi prezydenci dysponowali również szerokim arsenałem pozakonstytucyjnych aktów prawnych legitymizujących ich władzę. Główną różnicą dotyczącą ich charakteru były podstawowe założenia przyświecające
ich twórcom – o ile w Kazachstanie ustawy miały za zadanie usprawnić system
władzy państwowej, w Turkmenistanie wiele z nich wprost legitymizowało dominującą pozycję i kult prezydenta (czego najbardziej jaskrawym przykładem jest
ustawa z grudnia 1999 roku uznająca S. Nyýazowa za dożywotniego Prezydenta
Turkmenistanu).
W wyniku tworzenia konstytucji obu państw pod dyktando prezydentów dominująca ich pozycja nad pozostałymi organami państwowymi wydaje się oczywista. W Kazachstanie podległość ta przejawiała się głównie w praktyce stosowania
przepisów, gdyż duża część z nich nie ingeruje bezpośrednio w działanie instytucji
(z wyjątkiem możliwości rozwiązania parlamentu w przypadku kryzysu politycznego, tworzenia przez prezydenta struktury sądów pierwszej i drugiej instancji,
mianowania i odwoływania äkımów oraz uchylania ich decyzji). W przypadku
Turkmenistanu ingerencja prezydenta w działalność organów wiązała się bardziej
z przepisami wyrażającymi explicite taką możliwość.
* * *
Po uzyskaniu niepodległości przez byłe republiki radzieckie Nŭrsŭltan Nazarbaev i Saparmyrat Nyýazow dążyli do zbudowania systemu polityczno-prawnego, który zapewniłby im zarówno silną pozycję w organach władzy, jak i szerokie
możliwości formalnej legitymizacji przywództwa. Patrząc na kształt i konstrukcję kazachstańskiej i turkmeńskiej ustawy zasadniczej, z całą pewnością można
stwierdzić, iż przedsięwzięcia te zakończyły się dla nich sukcesem.
Przepisy zawarte zarówno w konstytucjach, jak i w pozostałych aktach prawnych Kazachstanu i Turkmenistanu tworzą systemy państwowe, w których prezydenci są nie tylko najwyższymi urzędnikami, ale i faktycznymi przywódcami
rządzonych przez nich państw, jako osoby całkowicie dominujące nad pozostałymi
instytucjami, z czym wiąże się również częste podkreślanie wybitnej roli, jaką pełnili w historii państwa.
Słowa kluczowe: Kazachstan, Turkmenistan, konstytucja, Nŭrsŭltan Nazarbaev,
Saparmyrat Nyýazow
217
Przemysław Zgudka
Formal enforcement of presidential power:
the examples of Nŭrsŭltan Nazarbaev and Saparmyrat Nyýazow
The paper presents the question of enforcement of formal legitimization of presidential
power. The subject is illustrated by the examples of the president of Kazakhstan Nŭrsŭltan
Nazarbaev and the president of Turkmenistan Saparmyrat Nyýazow. A short description
of constitutionalism in independent states is included in the article as well as an analysis
of the powers of the presidents, including their competences towards the other institutions
of power.
Key words: Kazakhstan, Turkmenistan, constitution, Nŭrsŭltan Nazarbaev, Saparmyrat
Nyýazow
Le renforcement formel du pouvoir présidentiel.
Exemple de Nŭrsŭltan Nazarbaev et de Saparmyrat Nyýazow
L’article aborde le thème du renforcement de la légitimité formelle du pouvoir
présidentiel en prenant pour exemple le président du Kazakhstan Nŭrsŭltan Nazarbaev et le
Président du Turkménistan Saparmyrat Nyýazow. Le texte contient une brève description
du constitutionnalisme des États indépendants et une analyse de l’étendue des pouvoirs des
présidents, y compris de leurs compétences par rapport aux autres institutions du pouvoir.
Mots-clés: Kazakhstan, Turkménistan, constitution, Nŭrsŭltan Nazarbaev, Saparmyrat
Nyýazow
Формальное усиление президентской власти –
пример Нурсултана Назарбаева и Сапармурата Ниязова
Статья посвящена теме укрепления формальной легитимности президентской
власти на примере Нурсултана Назарбаева, Президента Республики Казахстан и Сапармурата Ниязова, Президента Туркменистана. В тексте показано краткое описание
конституционализма независимых государств и проанализированы компетенция президентов, в том числе их полномочия в отношении других институтов власти.
Ключевые слова: Казахстан, Туркменистан, конституция, Нурсултан Назарбаев,
Сапармурат Ниязов
218
Varia
Sławomir Drelich
Zmysł polityczny
rewolucjonisty.
Portret Lenina w pismach
Slavoja Žižka
Žižek o Leninie, Žižek o komunizmie – wprowadzenie
W 2002 roku Slavoj Žižek opublikował kontrowersyjną pracę zatytułowaną
Rewolucja u bram. Pisma Lenina z roku 19171, w której zamieścił najważniejsze
eseje, listy i odezwy przywódcy bolszewików. Zbiór zawiera m.in. Listy z daleka,
O zadaniach proletariatu w obecnej rewolucji (Tezy kwietniowe), W sprawie haseł,
Zadania rewolucji czy też List do towarzyszy. Po nich następuje komentarz Žižka
do tychże pism, w którym słoweński myśliciel podkreśla aktualność (sic!) myśli Włodzimierza Ilicza Uljanowa, w szczególności zaś jego rewolucyjny projekt
przebudowy państwa, społeczeństwa i bezkompromisowy pomysł zbudowania
nowego świata. Žižek deklaruje się jako współczesny marksista, radykał i rewolucjonista, dlatego poglądy przezeń głoszone budzą szereg kontrowersji nie tylko
w kręgach jego ideologicznych przeciwników, ale również we współczesnych środowiskach lewicowych. Jawi się on w swoich pracach i wypowiedziach – których
przecież mnóstwo znaleźć można na różnorakich portalach internetowych – jako
nonkonformista i rycerz walki przeciwko dogmatyzmowi. Autor krótkiej biografii
intelektualnej Žižka i przewodnika po meandrach jego twórczości, Tony Myers,
wskazywał, że jego „każdy kolejny etap rozwoju naznaczony jest dystansem i herezją wobec oficjalnej kultury”2, że „nigdy nie pasował do panującej ortodoksji
i nigdy nie przyswoił sobie społecznych i filozoficznych konwencji”3.
Zasadniczym celem niniejszego artykułu jest zaprezentowanie Žižkowskiej interpretacji pism Lenina z 1917 roku z perspektywy zarysowanej przez lidera rosyjskich bolszewików koncepcji rewolucji i rewolucjonisty. Wskazane zostaną te
1
2
3
S. Žižek, Rewolucja u bram. Pisma Lenina z roku 1917, Kraków 2007.
T. Myers, Slavoj Žižek, w: Žižek. Przewodnik Krytyki Politycznej, Warszawa 2009, s. 27.
Tamże, s. 28.
221
Sławomir Drelich
elementy analizowanej koncepcji, które – nie dość, że uznawane są za niezwykle
kontrowersyjne, ale – dla samego Žižka stanowią dowody na mistrzostwo swoistej
rewolucyjnej myśli politycznej sformułowanej przez Lenina. Główna teza, która
będzie rozwijana i dokumentowana w artykule, przyjmuje, że w pismach Slavoja
Žižka znaleźć można niezwykle interesującą interpretację myśli Lenina, na bazie
której formułowana jest nowa koncepcja rewolucjonisty. Kolejne etapy pracy dokumentować będą poszczególne elementy konstytuujące i – zdaniem Žižka – kluczowe dla tej koncepcji.
Niniejsza praca ma również stanowić charakterystykę zmysłu politycznego,
jakim wykazać się powinien – zdaniem Žižka – wzorcowy rewolucjonista, także rewolucjonista czasów współczesnych. Jednocześnie chodzić będzie jednak
o zaprezentowanie tej koncepcji jako dowodu na wartościowość podejmowania
refleksji teoretycznej nad myślicielami, których dawno skazano na zapomnienie,
niezależnie od tego, że próby te mogą niejednokrotnie być mocno kontrowersyjne.
Pamiętać jednak trzeba, że próba ukazania aktualności Lenina mieści się w ramach
typowego dla Žižka sposobu uprawiania filozofii i myśli społeczno-politycznej.
Jego „odkurzanie” pism pierwszego przywódcy Rosji radzieckiej współczesnego
czytelnika niewątpliwie zaskakuje, ale zaskakuje tym bardziej, kiedy rozpocznie
się lekturę Žižkowskich komentarzy. Dostrzeże się wówczas, że Žižek nie jest kolejnym z tych rewolucjonistów, którzy nie doświadczyli komunizmu w wersji leninowsko-stalinowskiej na własnej skórze, a zaprezentowana propozycja to namowa
do powrotu do Lenina takiego, jakim był przed rewolucją październikową. Sam
na pytania o związki z myślą przywódcy bolszewików wskazywał, że jest niczym
„Lenin z roku 1915, który zaszył się w Szwajcarii i zaczął czytać Hegla. Bo tego
właśnie potrzebujemy – powrotu do spraw naprawdę fundamentalnych”4. Sens wracania do Lenina i powoływania się na niego w tekstach filozoficznych i publicystyce
politycznej jest na pewno dowodem tego, że Žižek nieustannie chce prowokować,
lubi szokować i intrygować. Jednak chodzi jemu także o podtrzymanie otwartej przestrzeni do dyskutowania, uczynienie jej bardziej inkluzyjną, a zarazem zapobieżenie
wykluczeniu jakichkolwiek dyskursów, choćby odwoływały się do tak kłopotliwych
kwestii, jak leninizm czy stalinizm. Stara się również Žižek stawiać ciągłe pytania
o komunizm, który jest dla niego wielką zagadką filozoficzną, ogromnym problemem, z którym zmagał się przez całe swoje akademickie życie i nadal nie odnalazł
klucza do jego wyjaśnienia5. Praca ta nie ma więc być wyłącznie biernym streszczeniem poglądów Žižka na komunizm czy szczegółowiej na rewolucjonizm w ujęciu
Lenina, ale krytycznym namysłem nad teoretycznym dorobkiem pism lidera bolszewików z perspektywy myśli politycznej i teorii polityki.
W niniejszym artykule pójdziemy śladem Žižka i przyjrzymy się jego interpretacji myśli Lenina sprzed wielkiej rewolucji październikowej. Lektura ta pozwoli
4
Jeżeli Boga nie ma, wszystko jest zakazane, rozmowa M. Nowickiego ze S. Žižkiem, w: Idee
z pierwszej ręki. Antologia najważniejszych tekstów „Europy” – sobotniego dodatku do „Dziennika”,
wyb. C. Michalski i M. Nowicki, Warszawa 2008, s. 159.
5
Tamże, s. 160.
222
Szaleństwo Lenina
Lenin u Žižka jawi się jako szaleniec, człowiek wykraczający poza utarte schematy działania politycznego. Szaleństwa Lenina jednakże nie wolno rozumieć
tak, jak szaleństwa Stalina czy innych wielkich tyranów, którzy wsławili się okrucieństwem i w historii ludzkości zapisali się jako nauczyciele zła. Przywódca bolszewików z 1917 roku nie jest więc jednym z – jak to określa Žižek w książce
W obronie przegranych spraw – tzw. stalinowskich potworów. Do tej kategorii
nieokiełznanych tyranów i mistrzów okrucieństwa zalicza on oprócz samego Józefa Stalina również Gieorgija Malenkowa, Ławrentija Berię, Nikitę Chruszczowa
czy Kim Dzong Ila. „Stalinowski potwór” jest jedynie reprezentacją pewnych cech
charakterologicznych i sposobu uprawiania polityki. W rzeczywistości przywódca
taki nie musi posiadać owych cech, bo „rzeczywista osobowość stalinowskiego
Przywódcy jest całkowicie nieważnym, zastępowalnym obiektem, ponieważ nie
ma żadnego znaczenia, czy jest to rzeczywisty Przywódca, czy też jego pozbawiony faktycznej władzy sobowtór”6. Lenin – zdaniem Žižka – nie jest jednym
z tego typu przywódców, nie jest szaleńcem tego rodzaju. Szaleństwo jego polegać
ma na umiejętności dostrzegania i definiowania ważnych momentów dziejowych,
wielkich przemian, jakie następują w ludzkich społeczeństwach i wykorzystania
ich w celach właściwych przywódcy proletariatu. Lenin dostrzegł właściwy moment na rewolucję w 1917 roku – w swoich pismach wprost pisał, iż „nie ulega
wątpliwości, że w Rosji nastąpił przełomowy moment rewolucji”7 i że moment ten
bolszewicy muszą wykorzystać, gdyż jest on idealną okazją na realizację rewolucyjnych postulatów tego ruchu społeczno-politycznego. Wiarę w możliwość prze-
Zmysł polityczny rewolucjonisty. Portret Lenina…
zastanowić się, czy aby rzeczywiście nie jest tak, że Lenin może pomóc nam w jakiś sposób interpretować współczesność. Pamiętać jednak stale trzeba, że Žižek nie
jest szalonym marksistą-leninistą, oderwanym od rzeczywistości i realiów świata
liberalno-demokratycznego, ani tym bardziej apologetą „osiągnięć” radzieckiej
państwowości. W większym stopniu zależy jemu na stworzeniu podwalin pod radykalnie odmienną refleksję o tymże świecie, a także zaproponowaniu nowych
dróg, tematów, metod i sposobów działania współczesnej lewicy, adekwatnych
rzecz jasna do wymogów świata współczesnego. W artykule tym przedstawiona
zostanie więc charakterystyka Leninowskiego rewolucjonizmu i koncepcji rewolucjonisty w pismach przywódcy bolszewików z 1917 roku, a także ich interpretacja
zaprezentowana przez Žižka. Punktem wyjścia będzie wskazanie relacji między
rewolucjonizmem a szaleństwem, w dalszej części ukazana zostanie wyjątkowość
rewolucjonistów i wynikająca z tego samotność oraz brak zrozumienia ze strony
społeczeństwa czy systemowego mainstream’u, aby wreszcie móc dojść do takich
wartości, jak odwaga, wolność i prawda, oraz ich znaczenia w myśli radykalnej.
6
S. Žižek, Kruchy absolut, czyli dlaczego walczyć o chrześcijańskie dziedzictwo, Warszawa
2009, s. 44–45.
7
W. Lenin, Kryzys dojrzał, w: tenże, Dzieła, T. 26, Warszawa 1953, s. 58.
223
Sławomir Drelich
jęcia władzy przez proletariat Žižek przyrównuje do wiary w swego rodzaju „boską przemoc”, wskazuje, że „powinniśmy zatem postawić znak równości między
boską przemocą, nieludzkim terrorem oraz dyktaturą proletariatu”8. Szaleństwo
Lenina to wiara w „boską moc”, jaką niesie w sobie proletariat, natomiast przejawiać ma się ona w terrorze i dyktaturze proletariatu. Lenin podkreśla, że rewolucja
nie może być snem robotników i socjalistów, przestrzega przed zwycięstwem mitu
niemocy, „który zamiast przebudzić nas ze snu, pozwoli nam śnić dalej”9. Choć
wielu wówczas nie liczyło nawet na to, że komuniści mogliby odnieść zwycięstwo,
on – Lenin – z szaleńczą pewnością przekonywał, że zwycięstwo jest bliżej niż
mogłoby się to wydawać.
Szalona wiara w bliskość zwycięstwa wyrastała z Lenina obserwacji mobilizacji szerokich rosyjskich mas społecznych, które zaczęły w sposób odważny i zdeterminowany dołączać do bolszewików i otwarcie wyrażać im poparcie. Žižek
– analizując sytuację w Rosji po rewolucji lutowej – mówi o „bezprecedensowym
poziomie masowej mobilizacji”10. Autor Rewolucji u bram sytuację tak szerokiego zaangażowania mas społecznych określa mianem „rewolucyjnej mikropolityki”
i – definiując to pojęcie oraz zarysowując ową sytuację – mówi, że „chodzi o niewiarygodną eksplozję demokracji oddolnej, lokalnych komitetów powstających
w większych miastach całej Rosji i biorących, ignorując władzę «prawomocnego»
rządu, sprawy w swoje ręce”11. Lenin miał to dostrzec i jako pierwszy uwierzyć
w siłę rosyjskiego społeczeństwa. To – zdaniem Žižka – kolejny dowód na to, że był
on politycznym szaleńcem. Któż bowiem w tamtym czasie, pamiętając, że system
carski totalnie alienujący najbiedniejsze i niewykształcone rzesze społeczeństwa
ledwie upadł, uwierzyłby w chęci tych społecznych mas do walki o swoje prawa?
Kto w tamtym skomplikowanym i trudnym czasie postawiłby na demokrację oddolną i uwierzył w siłę ludzi, którzy przecież rzadko kiedy posiadali jakąkolwiek
świadomość obywatelską? Žižek mówi, że jedynym człowiekiem, który na to się
odważył, był Lenin. On jedyny zauważył, że „przemówiła klasa robotnicza, która
długo trzymała się jak gdyby na uboczu od burżuazyjnego ruchu opozycyjnego”12,
a szaleństwo jego polegało na tym, że wziął na siebie rolę tego, który na czele
tych ludzi stanął. Burżuazyjny ruch demokratyczny, któremu po rewolucji lutowej udało się przejąć stery rządów w państwie rosyjskim oparł się na warstwach
średnich i wyższych, nawet nie rościł sobie pretensji do rozbudowywania swojego
elektoratu wśród najuboższych. Lenin dostrzegł szansę, aby „przekształcić głuchą
nienawiść robotników do policji i władz w świadomą nienawiść do samowładnego rządu i w zdecydowaną wolę zaciętej walki”13. Podjął bardzo ryzykowną grę,
gdyż ci, na których się oparł, nie byli ani przewidywalni, ani nie stanowili spójnej
8
S. Žižek, W obronie przegranych spraw, Warszawa 2008, s. 162.
Tenże, McCain i Palin zsyłają na wyborców wielki sen, „Europa. Tygodnik idei” 2008, nr 38
(224), s. 13
10
Tenże, Rewolucja u bram…, s. 39.
11
Tamże, s. 38.
12
W. Lenin, Rewolucja w Rosji, w: tenże, Dzieła, T. 8, Warszawa 1955, s. 57.
13
Tenże, Paląca sprawa, w: tenże, Dzieła, T. 4, Warszawa 1953, s. 233–234.
9
224
grupy społecznej. Za konieczne uznał więc przeprowadzenie akcji rzeczywistego
„bratania się”, które „nie ograniczało się do rozprawiania o pokoju w ogóle, lecz
wkraczało na tory omawiania wyraźnego programu politycznego”14. Taki program
polityczny zaproponował wyłącznie Lenin i dla tego programu udało mu się zdobyć poparcie mas15.
Takie oparcie się na masach miało być – zdaniem Žižka – szalonym odczytaniem Marksa i Engelsa na nowy sposób, szalonym powrotem do idei ruchu robotniczego, które znalazły się w Manifeście partii komunistycznej. Autor Kruchego
absolutu wzywa do odzyskania Lenina w całym tak rozumianym jego szaleństwie.
Wskazuje, że „ten Lenin, którego należy odzyskać, to Lenin, którego podstawowe doświadczenie polega na byciu wrzuconym w katastrofalną nową konstelację,
w której stare współrzędne okazały się bezużyteczne i który został zmuszony do
wynalezienia marksizmu na nowo”16. Žižek ubolewa nad zapomnieniem o wyjątkowości Lenina i spoglądaniem na tę postać wyłącznie przez pryzmat zbudowanego przezeń państwa totalitarnego i zapoczątkowanej praktyki terroru państwowego oraz wewnątrzpartyjnego. Wskazuje jednak, że szaleństwo Lenina wiąże się
również z tym, że chciał on zbudować coś na miarę „innej nowoczesności” i że po
tych kilku pierwszych latach obserwacji tego, jak system sowiecki się kształtował,
chodziło jemu raczej o stworzenie czegoś w rodzaju „bardziej wydajnego i modernizującego państwowego kapitalizmu”. Tutaj Žižek powołuje się na pisma Lwa
Trockiego, który miał być przekonany, że w tym duchu przebudowane zostałoby
państwo radzieckie, gdyby Lenin pożył kilka lat dłużej17. Szaleństwem tamtych
czasów byłoby wyjście z pomysłem połączenia kapitalizmu z „dyktaturą proletariatu”, monopartyjnością i totalitarnymi metodami działania państwa, jednak
tak – zdaniem Žižka – mogłoby się stać. Szaleństwo Lenina polegałoby także na
odpieraniu przezeń zarzutów, że w 1917 roku wzięcie całkowitej władzy było nierealne18. W Rewolucji u bram wielokrotnie pojawia się teza, że dla samej postaci
Lenina największą tragedią był tzw. stalinowski zwrot, który uczynił z komunizmu
radzieckiego swoistą postać nowoczesnego barbarzyństwa, na które Lenin z okresu Państwa i rewolucji – w opinii Žižka – nigdy by nie pozwolił19. Mamy tutaj do
czynienia niewątpliwie z próbą rehabilitacji Lenina. Szaleństwo Lenina – w postaci przedstawionej przez słoweńskiego filozofa – zestawione z szaleństwem Stalina
14
Tenże, Znaczenie bratania się, w: tenże, Dzieła, T. 24, Warszawa 1952, s. 325.
Odnieść można wrażenie, że Žižek zaczyna traktować partię komunistyczną jako wyrazicielkę
żywiołowo organizującego się ruchu robotniczego, a przecież niezupełnie tak było. Jak mówi Kołakowski, jeśli partia „będzie się uważała za organ czy pomocnika żywiołowego ruchu robotników,
nie może nigdy stać się narzędziem socjalistycznego przewrotu. Ma być awangardą i organizatorem,
przywódcą i ideologiem robotników, którzy bez niej nigdy nie zdołają wykroczyć poza horyzont burżuazyjnego społeczeństwa ani podważyć jego zasad”. Zob. L. Kołakowski, Główne nurty marksizmu,
T. 2, Warszawa 2009, s. 398.
16
S. Žižek, Rewolucja u bram…, s. 46.
17
Tenże, W obronie przegranych…, s. 296.
18
W. Lenin, Czy bolszewicy utrzymają władzę państwową, w: tenże, Dzieła, T. 26, s. 71–75.
19
S. Žižek, Rewolucja u bram…, s. 362–363.
15
225
Sławomir Drelich
i innych przywódców obozu komunistycznego urasta do rangi wielkości i wizjonerstwa, a to budzi pewne wątpliwości we współczesnym czytelniku bądź badaczu.
Argumentacja Žižka wydaje się jednak tyleż kontrowersyjna, co intrygująca.
Samotność Lenina
Lenin jawi się jednak nie tylko jako szaleniec, lecz także jako samotnik. Samotność jego dotyczy wymiaru ideowego. Jego podejście do rewolucji jest bowiem
bezkompromisowe: nie dostrzega on żadnej możliwości zawarcia kompromisu
z przedstawicielami status quo ante, nie godzi się na półśrodki, rewolucja musi
być totalna i uderzać w same fundamentu machiny państwowej. W dziele Państwo
a rewolucja przywódca rosyjskich bolszewików przestrzega swoich towarzyszy,
że „wszystkie rewolucje udoskonalały machinę państwową, trzeba zaś rozbić ją,
zdruzgotać”20. Lenin – w przeciwieństwie do umiarkowanych socjalistów czy socjaldemokratów rosyjskich – nie widział możliwości zbudowania państwa komunistycznego w oparciu o zachowane mechanizmy starego systemu; był radykalnym
samotnikiem i przerażał tych, którzy nie potrafili wyobrazić sobie państwa budowanego od podstaw na gruzach rewolucji. Samotnika widzi w nim Žižek, który
dostrzega we współczesnej myśli lewicowej brak odwagi, tchórzostwo, wygodę
i niechęć do odrzucenia podstaw współczesnego społeczeństwa kapitalistycznego21. Współcześni pseudorewolucjoniści są przez niego obśmiewani jako – tu używa słów Lenina – „demokraci drobnoburżuazyjni, ci rzekomi socjaliści, którzy
na miejsce walki klasowej podsunęli mrzonki o pogodzeniu klas”22. Samotność
Lenina, o której pisze Žižek, przypomina samotność samego Žižka, którego niektóre sugestie i wnioski zaskakują współczesnych humanistów, niektórych wręcz
oburzają. Lenin był przekonany o destrukcyjnym potencjale tkwiącym w kapitalizmie23 i dlatego odważył się na podważenie tego systemu i jego zniszczenie.
Państwo bolszewików miało być państwem na nowy sposób demokratycznym
(ów demokratyzm dotyczyć powinien wyłącznie klasy proletariackiej), ale zarazem państwem na nowy sposób dyktatorskim (względem burżuazji)24. Taki projekt
jeszcze na kilka lat – choć właściwie to nawet na kilka miesięcy – przed rewolucją
październikową wydawał się mrzonką. Samotność Lenina polegała więc zarazem
na przekonaniu o realistyczności tego radykalnego projektu rewolucyjnego oraz na
nieskrępowanej wierze, że będzie on mógł zostać wcielony w życie.
Rewolucjonizm Lenina zasługiwał na miano kolejnej utopijnej wizji, jakich
w historii myśli europejskiej było już wiele i żadna nigdy nie stała się podstawą konkretnego programu politycznego. Samo wezwanie Lenina do defetyzmu
rewolucyjnego, czyli przyczynienia się proletariatu wszystkich krajów do klęski
wojennej celem przekształcenia wojny imperialistycznej w domową, efektem
20
21
22
23
24
226
W. Lenin, Państwo a rewolucja, w: tenże, Dzieła, T. 25, Warszawa 1951, s. 437.
W. Lenin, Państwo a rewolucja…, w: tenże, Dzieła, T. 25…, s. 433–434.
Zob. S. Žižek, Życie u kresu czasu, „Krytyka Polityczna” 2009, nr 19, s. 55.
W. Lenin, Państwo a rewolucja…, w: tenże, Dzieła, T. 25…, s. 443.
której miałoby być budowanie komunizmu, dowodziło, iż nie była to wyłącznie
kolejna społeczno-polityczna utopia25. Leszek Kołakowski wskazuje, że hasła te
początkowo traktowane były nie inaczej jak „próżne marzycielstwo” oraz że liczba „socjalistów gotowych się za nimi opowiedzieć była na palcach liczona”26.
Lenin wielokrotnie przekonywał, że jego koncepcja jest konkretnym programem
politycznym, nie zaś filozoficznym konstruktem teoretycznym. Kolejny raz górę
wzięła Marksowska idea dominacji praktyki nad teorią. W Państwie i rewolucji
Lenin przekonuje, że „nie jesteśmy utopistami. Nie «marzymy» o tym, by od razu
obejść się bez wszelkiego rządzenia, bez wszelkiego podporządkowania się; te
anarchistyczne mrzonki, oparte na niezrozumieniu zadań dyktatury proletariatu,
są z gruntu obce marksizmowi i w praktyce służą jedynie do odwlekania rewolucji
socjalistycznej do czasu, kiedy ludzie staną się inni”27. Žižek drwi sobie z współczesnych lewicowych intelektualistów, których nazywa „pseudoradykalnymi lewakami z uniwersytetów”28, a którym obce są wszelkie radykalno-rewolucyjne
projekty. Dla Lenina prawdziwymi wzorami rewolucjonistów byli francuscy jakobini. Jego samotność polega na nowym odczytaniu jakobińskiego terroru we
Francji porewolucyjnej: nie jako nieokiełznanego zła, lecz jako realizacji odważnej politycznej wizji. W tekście Czy można zastraszyć klasę robotniczą jakobinizmem? Lenin wskazywał, że „historycy burżuazji widzą w jakobinizmie upadek
(…). Historycy proletariatu widzą w jakobinizmie jeden z największych zrywów
klasy uciskanej w walce o wyzwolenie”29. Odrzucenie „jakobińskiego paradygmatu” przez współczesną lewicę jest dla Žižka wyłącznie dowodem potwierdzającym tezę o „etyczno-politycznej nędzy naszej epoki”30. Przecież nie może być rewolucji bez przemocy – „każda prawdziwa zmiana boli”31. Lenin – w interpretacji
Žižka – to samotnik, który zdaje sobie z tego sprawę. Nie udaje, że możliwe jest
bezbolesne zbudowanie nowego systemu i zniszczenie starego – jest więc także
samotnym politycznym realistą.
Samotnikiem ponadto musi on pozostać, gdyż wszyscy wielcy przywódcy, prorocy, założyciele systemów religijnych, byli zawsze samotnikami. Samotność jest
niejako implikowana przez transgresyjne wizjonerstwo. Dla Žižka marksizm – a co
za tym idzie, również leninizm – jest „świecką religią”, której mesjaszem jest nie
kto inny, jak właśnie Lenin32. Partia zawodowych rewolucjonistów musi zostać
przezeń zbudowana jako zbrojne i ideologiczne ramię33, jako swego rodzaju apostołowie rewolucji i głosiciele „nowego słowa”. Prorok Lenin stał się posiadaczem
25
L. Kołakowski, Główne nurty…, T. 2, s. 480–481.
Tamże, s. 481.
27
W. Lenin, Państwo a rewolucja…, w: tenże, Dzieła, T. 25…, s. 457.
28
29
W. Lenin, Czy można zastraszyć klasę robotniczą ‘jakobinizmem’?, w: tenże, Dzieła, T. 25,
30
S. Žižek, W obronie przegranych…, s. 160–161.
31
Jeżeli Boga nie ma…, s. 161.
32
33
L. Kołakowski, Główne nurty…, s. 399.
26
227
Sławomir Drelich
prawdy, którą trzeba ogłosić masom i do której masy musiały zostać przekonane.
Prawda ta była jednostronna i apodyktyczna34. Nie była dopuszczalna dyskusja
z nią. Zupełnie jak w religiach, w których podstawowe dogmaty muszą pozostać
nienaruszone jako fundamenty całego systemu, zaś ich podważenie lub zwątpienie
w nie musi być potraktowane jako herezja czy odstępstwo. Przywódca bolszewików przekonuje, że bynajmniej nie chodzi o to, aby ogłuszyć masy35, lecz raczej
o ich uświadomienie, otwarcie ludzkich oczu na prawdę i przyjęcie jej w pełni, zawierzenie jej. Nie wszyscy jednak mieli mieć dostęp do tej nowej religii, nie miała
być ona skrajnie inkluzyjna, bo poza proletariatem dopuszczani do niej mieli być
wyłącznie nieliczni: tzw. burżuazja rewolucyjno-republikańska, czyli chłopi. Na
osi ekskluzywizm-inkluzywizm „religii marksistowskiej” rozgorzał spór między
bolszewikami a mienszewikami36, który jednak ostatecznie został wygrany przez
stronników Lenina. I choć po rewolucji Lenin stracił wiarę w masy robotniczochłopskie i oparł się na władzy ekspertów, podkreślając coraz częściej rolę nauki
i naukowców37, to jednak charakterystycznym elementem jego myśli pozostała
ufność w aktywność człowieka i jego zdolność do radykalnej przebudowy świata,
w której to ufności był osamotniony. Te wątki przypomina w swojej pracy Žižek,
dowodząc, że prawdziwy Lenin został zapomniany, a jego myśl niewiele ma wspólnego z tym, co określano mianem leninizmu. „Leninizm” był pojęciem całkowicie
stalinowskim, obejmował jedynie te aspekty myśli przywódcy bolszewików, które
wpisywały się w stalinowską koncepcję państwa i komunizmu. Žižek przekonuje,
że „prawdziwa wielkość Lenina nie jest tym samym, co stalinowski autentyczny
mit leninizmu”38. Do wyrysowania linii demarkacyjnej między mitem leninizmu
a Leninem prawdziwym Žižek wraca wielokrotnie i choć czasem przerysowuje
obraz twórcy państwa radzieckiego, to jednak celem jego jest zawsze zachęta do
nowego odczytania rewolucjonizmu Lenina.
Odważna wolność Lenina
Lenin nie chce ograniczać się zasadami obowiązującymi w świecie zastanym,
w świecie kapitalistyczno-imperialistycznym, odważnie i zdecydowanie chce kontynuować rewolucję: na tym polega jego postulat, aby rewolucja uderzyła dwa razy39.
34
W. Lenin, Jakże więc to zrobić?, w: tenże, Dzieła, T. 25, s. 145.
36
L. Kołakowski, Główne nurty…, T. 2, s. 417. Wyłożone to zostało w Dwóch taktykach napisanych po III Zjeździe, 1905. Lenin opisał taktykę prawdziwie rewolucyjnych socjaldemokratów,
którzy od razu po samej rewolucji mieliby wraz z chłopstwem przejąć władzę i sprawić, że podczas
tego okresu walka klasowa będzie toczyła się nadal, zaś program mienszewików zakładał przejście
od kapitalizmu i demokracji przedstawicielskiej w perspektywie długoterminowej, raczej w trakcie
epoki, a nie kilku lat. Zob. W. Lenin, Dwie taktyki socjaldemokracji w rewolucji demokratycznej,
w: tenże, Dzieła, T. 9, Warszawa 1953, s. 30–74.
37
38
Tamże, s. 365.
39
Tamże, s. 39–40. Rewolucja, która obaliła carat nie była – zdaniem Lenina – rewolucją wystarczającą: „Zrzuciliśmy Mikołaja. Rewolucja nie była bardzo trudna w porównaniu z taką rewolu35
228
Pierwsze uderzenie rewolucyjne doprowadziło do obalenia caratu i wydarcia despocie jedynowładztwa; drugie uderzenie polegać musi na zakwestionowaniu
podwalin instytucjonalno-społecznych systemu. Rewolucja zakończy się dopiero
wtedy, kiedy uda się zmieść z ziemi dotychczasowy porządek (sama zmiana u sterów władzy jest niewystarczająca i w perspektywie długoterminowej wydaje się
być jedynie kosmetyką). Wedle Lenina odważna wolność rewolucjonisty polega
na tym, że musi on „albo zginąć, albo całą parą dążyć naprzód”40, tylko bowiem
przyjęcie takiej postawy umożliwia zbudowanie nowego, wspaniałego świata. Rewolucjonista jest odważnym żołnierzem radykalnych idei, przeciwko którym nie
wolno mu wystąpić, a każda rezygnacja z jakiegoś pojedynczego postulatu, każdy
zawarty kompromis z opozycją antykomunistyczną czy antybolszewicką musi być
jednoznacznie traktowany jako wystąpienie przeciwko rewolucji. Lenin uważa, że
tzw. polityka zaufania zbankrutowała41, a przez ową „politykę zaufania” rozumie
on wszelkiego rodzaju kompromisy z burżuazyjno-demokratycznym rządem tymczasowym Aleksandra Kiereńskiego, którego umiarkowani socjaliści (eserowcy,
z których wywodził się sam Kiereński, oraz mienszewicy) popierali, ugruntowując tym samym swoje antyrewolucyjne przekonania. Odważny rewolucjonizm nie
może stawiać sobie jako granic działania instytucji starego porządku ani pozwalać
ograniczać się ludziom gotowym na konserwowanie instrumentów świata imperialistycznego. Odważny i wolny rewolucjonizm musi te granice przekraczać, mieszać
legalne metody walki z nielegalnymi, unieważniając niejako samo rozgraniczenie
na „legalne” i „nielegalne”42. Nowy świat musi być tworzony od podstaw, stąd
również znaczenia słów muszą ulec redefinicji, nowe sensy mają zostać zbudowane dopiero po wprowadzeniu nowego porządku. Dla Lenina tego rodzaju wolność rewolucjonisty była najwartościowsza i ją również Žižek doceniał, wskazując
jednocześnie na jej deficyt w czasach współczesnych, na ideologiczną miałkość,
mętność i jałowość epoki postmodernistycznej. Prawdziwie odważna wolność nie
powinna dać się zakuć w okowy świata zastanego, ale powinna okowy te zrywać,
a ludzi do tego gotowych we współczesności albo już nie ma, albo jest ich zbyt
niewielu, aby w ogóle mogli oni wprowadzić jakąś radykalną przebudowę.
Rewolucja lutowa nie była rewolucją totalną, a przez to jej walka o wolność
była właściwie jedynie walką oszukańczą: wykluczała bowiem wolność całkowitą i radykalną, której fundamentem powinno być totalne burzycielstwo. Dlatego
rewolucjonistów lutowych nazywa Lenin „zachłannymi i chwiejnymi burżuazyjnymi heroldami wolności”43, przy czym zachłanność ta dotyczyć ma instrumencją, która obaliłaby całą klasę obszarników i kapitalistów. Kto znalazł się u władzy po naszej rewolucji? – Obszarnicy i kapitaliści – ci sami, którzy w Europie są od dawna u władzy. Tam takie rewolucje
dokonały się przed stu laty”. Zob. W. Lenin, Wojna a rewolucja, w: tenże, Dzieła, T. 24, Warszawa
1952, s. 432–433.
40
W. Lenin, Grożąca katastrofa, w: tenże, Dzieła, T. 25…, s. 391.
41
Tenże, Nota Rządu Tymczasowego, w: tenże, Dzieła, Tom 24…, s. 182.
42
Tenże, Sytuacja polityczna, w: tenże, Dzieła, T. 25…, s. 184.
43
Tenże, Rewolucjoniści w „białych rękawiczkach”, w: tenże, Dzieła, T. 8, Warszawa 1955,
s. 541.
229
Sławomir Drelich
tów władzy, a chwiejność – stosunku do rewolucyjnej zmiany społecznej. Rewolucjoniści lutowi nie potrafili zakwestionować panującej ideologii, a przecież jest
to wymóg konieczny, aby przeprowadzona rewolucja była prawdziwa i pełna44.
Zamiast zakwestionowania porządku, z którym rewolucjoniści postulowali walkę,
zadowolili się oni uzyskaniem wpływu na władzę. A przecież nie ma możliwości
przeprowadzenia niepełnej rewolucji, w której chodziłoby jedynie o samą wymianę elit politycznych czy rządu państwowego – nie jest to wówczas w ogóle rewolucja, ale kooptacja nowych środowisk do rzeczywistych elit politycznych, które nie
tyle utraciły władzę, co raczej zmieniły swoje umiejscowienie w ramach struktur
owej władzy. Lenin zdawał sobie sprawę, że „pośredniego wyjścia nie ma”45, bo
ono sprowadziłoby rewolucjonistów na drogę przeciwną rewolucji, a przyjęcie tej
drogi skutkowałoby jedynie wejściem w już wcześniej wytyczone koleiny instytucjonalno-administracyjne i społeczno-polityczne. Takie wyjście byłoby zaprzeczeniem tego, co Lenin nazywa prawdziwą i radykalną wolnością, a w konsekwencji
byłby to także efekt strachu i tchórzostwa tych, którzy do rewolucji nie dojrzeli.
W podobny sposób do wolności i odwagi podchodzi Žižek, który przekonuje, że
„dziś prawdziwa wolność myślenia oznacza wolność kwestionowania panującego
liberalno-demokratycznego, postideologicznego konsensu – albo nie znaczy nic”46.
Ci, którzy nie są zdolni do sprzeciwienia się systemowi liberalno-demokratycznemu i nie dostrzegają dla niego alternatywy, są po prostu „naiwniakami” niezdolnymi do kontynuowania prawdziwie radykalnej, a także prawdziwie lewicowej,
linii programowej Lenina. To jest to, co Žižek pragnie ocalić z Lenina i jego pism,
i w tym zakresie widzi on sens wracania do dorobku wypracowanego przez przywódcę skompromitowanej rewolucji bolszewików.
Nie wystarcza jedynie zmiana ludzi u sterów władzy, w rzeczywistości „zmiana
osób nie doprowadzi do niczego, trzeba zmienić politykę”47. Trzeba więc jeszcze
raz podkreślić, że nawiązania Žižka do Lenina mają w większym stopniu sens
metapolityczny aniżeli stricte polityczny. Choć także na poziomie politycznym
dostrzega Žižek aktualność niektórych wezwań Lenina, jak chociażby jego przekonanie o sile mas społecznych i ich zdolności do masowego bohaterstwa. Wiara
w „cuda” masowej mobilizacji była możliwa pod warunkiem „zbratania się” robotników rosyjskich w służbie światowemu pokojowi. Robotnicy mieli być motorem
dziejów i współuczestniczyć w projektowaniu nowego ładu – jest to kolejny dowód potwierdzający szczególną ważność owej wolności u Lenina. Oparcie się na
ludzie musiało wynikać z ogromnej odwagi przywódcy politycznego, jednak tylko
takie zbudowanie fundamentów działalności rewolucyjnej mogło doprowadzić ów
zryw do ostatecznego sukcesu. Z pomocą ludu robotniczego możliwe stało się zburzenie starego świata i obrona nowej Rosji – Lenin w Grożącej katastrofie przekonywał, że „by uczynić Rosję zdolną do obrony, by w Rosji również doprowadzić
44
45
46
47
230
W. Lenin, Jedno z podstawowych zagadnień rewolucji, w: tenże, Dzieła, T. 25…, s. 399.
W. Lenin, Kryzys władzy, w: tenże, Dzieła, T. 24…, s. 344.
48
49
50
51
52
do cudów masowego bohaterstwa, należy z jakobińską bezwzględnością zmieść
wszystko, co stare”48. Dzięki owemu „brataniu się” i masowej mobilizacji będzie
możliwe zbudowanie „powszechnego pokoju między rewolucyjnymi robotnikami
wszystkich krajów wbrew kapitalistom wszystkich krajów, przeciw kapitalistom,
w celu zrzucenia ich jarzma”49. Stricte polityczna strona pochwały wolności u Lenina wiąże się więc ze stworzeniem fundamentów pod zmianę klasy przywódczej
społeczeństwa porewolucyjnego: nową klasą przywódczą ma stać się proletariat.
Nie można ograniczać się do samego podnoszenia kwestii metapolitycznych, gdyż
pochwała wolności w myśli Lenina, którą przyjmuje Žižek, to również odpowiedź
na Leninowski postulat przekazania władzy robotnikom. Postulat emancypacji
najbiedniejszych, najbardziej pokrzywdzonych i obciążonych grup społecznych
wpisuje się idealnie w wolnościową pochwałę Leninowskiego rewolucjonizmu.
W oparciu o tak rozumianą wolność zbudowane ma być to nowe społeczeństwo:
radykalnie wolnościowe i radykalnie równościowe.
Jedynie Lenin w Rosji u progu XX wieku stawał w obronie społecznych mas
i postulował ich polityczne upodmiotowienie. Społeczeństwo epoki caratu uczyniło
z proletariuszy klasę niewolników, nieposiadających żadnego znaczenia politycznego. W Rewolucji u bram Žižek tłumaczy, że „walka klasowa jest w ostatecznym
rozrachunku walką o znaczenie społeczeństwa jako takiego, walką, w której obie
klasy przedstawiają się jako przedstawiciele społeczeństwa jako takiego, degradując w ten sposób drugą stronę jako przedstawiciela tego, co niespołeczne (destrukcyjne, a zatem stanowiące zagrożenie dla społeczeństwa)”50. Walka klasowa na
tym etapie, na jakim odbyć się musi w carskiej Rosji, miała na celu przekazanie
wolności robotnikom i chłopom, którzy dotychczas tej wolności byli pozbawieni.
Właśnie dlatego „polityczni przeciwnicy bolszewików nie mogą obejść się bez
kłamstwa i oszczerstwa. Tak bardzo niscy i podli są owi przeciwnicy”51. Stawali
oni na straży swojej wolności i systemu opartego na niewoli większości, dzięki
któremu mogli utrzymać dominującą pozycję w społeczeństwie burżuazyjnym.
System prawny, instytucje państwa, tradycje i religia to nośniki panującej ideologii
społeczeństwa, w którym proletariat był pozbawiany praw i wolności. Obowiązkiem prawdziwego rewolucjonisty była więc „walka z usypiającymi właściwościami religijnej ideologii”52, która uprawomocniała stare społeczeństwo nielicznych elit i niewolniczej większości. Lenin dostrzegł rolę zmiany społecznej, jaką
rewolucja miała przynieść. Wskazywał, że „z im większą wściekłością obrzuca się
w tych dniach bolszewików oszczerstwami i kłamstwami, z tym większym spokojem powinniśmy, obalając kłamstwa i oszczerstwa, wnikać w historyczny związek
wydarzeń i w polityczne, to znaczy klasowe, znaczenie obecnego przebiegu rewo-
Tenże, Grożąca katastrofa…, w: tenże, Dzieła, T. 25…, s. 389.
Tenże, Znaczenie bratania…, w: tenże, Dzieła, T. 24…, s. 326–327.
W. Lenin, Gdzie władza, a gdzie kontrrewolucja?, w: tenże, Dzieła, T. 25…, s. 159.
S. Žižek, Kruchy absolut…, s. 5.
231
Sławomir Drelich
lucji”53. Podobnie rolę rewolucji we współczesności powinni rozumieć działacze
lewicowi, którzy chcieliby rewolucyjne dziedzictwo Lenina kontynuować, ale musieliby oni kierować się hasłami, którymi zagrzewał do boju Lenin, że mianowicie
„klasa robotnicza powinna rozbić, zdruzgotać «gotową machinę państwową», a nie
poprzestać jedynie na jej zagarnięciu”54 i w podobny sposób dążyć do obalenia
współczesnej ideologii panującej i państwowej machiny liberalno-demokratyczno-kapitalistycznego konsensusu. Žižek chce być nowym rycerzem wolności, przy
czym chodziłoby o wolność grup społecznych dziś zepchniętych na margines; chce
on pomagać w rodzeniu się współczesnych rycerzy wolności, którzy z taką jak Lenin odwagą potrafiliby kwestionować panującą ideologię i polityczną aksjologię.
Prawda u Lenina
Aby jednak przebudowę móc zacząć, potrzebny jest nowy, odważny projekt,
wokół którego uda się zgromadzić aktywistów i zmobilizować społeczne masy.
Žižek dostrzega niechęć współczesnych społeczeństw do organizowania się wokół tego typu idei czy też projektów, co bardzo często bywa – zresztą całkiem
słusznie – uważane za przyjmowanie jakiejś formy „uniwersalnej prawdy” czy też
organizowanie żołnierzy i bojowników o nią. W Rewolucji u bram dowodzi on,
że we współczesności „odniesienie do jakiejkolwiek formy uniwersalnej prawdy
zostało zdyskwalifikowane jako forma przemocy kulturowej, wszystko, co ostatecznie ma znaczenie, to szacunek dla fantazji innego”55. Wolny i odważny rewolucjonizm nie może dyskwalifikować pojęcia prawdy, bo przecież na jakimś
fundamencie – a to właśnie owa prawda powinna być tym fundamentem – należy
ów nowy świat zbudować. Odwaga rewolucjonisty ma polegać na zdefiniowaniu
tego, co Žižek określa mianem „prawdy uniwersalnej”, która ma się wyłonić z negacji porządków istniejących. W komentarzu do Kruchego absolutu czytamy, że
„prawda, która wykracza poza kontemplowanie (czyli potwierdzanie) istniejących
stosunków wiąże się z ryzykiem. Ryzyko to ma charakter głęboko etyczny: obstawiamy, że świat może być inny, gdyż powinien być inny. Prawda wiąże się zawsze
z jakimś pragnieniem, a wierność swemu pragnieniu jest tym, co można określić
jako ortodoksję”56. Prawda Lenina nie wiązała się z kontemplowaniem zastanego,
ale z zaprzeczaniem i negowaniem – odwaga i wolność radykalnego burzyciela to
przymioty niezwykle ryzykowne, ale zarazem wymagane, jeśli rzeczywiście ma
się pragnienie zmieniania świata. Žižek ceni u Lenina tę jego bezkompromisowość uwidaczniającą się w negatywnej ocenie rzeczywistości społeczno-politycznej, w jakiej przyszło mu funkcjonować, a także w ortodoksyjnym dążeniu do jej
zniszczenia. „Ortodoksja” – tak u Lenina, jak i w Žižkowskiej interpretacji – staje
się synonimem odwagi i wolności. Stąd ortodoksja jakobińska zyskuje u nich obu
53
54
55
56
232
W. Lenin, Trzy kryzysy, w: tenże, Dzieła, T. 25…, s. 175.
Tenże, Państwo a rewolucja…, w: tenże, Dzieła, T. 25…, s. 446.
A. Ostolski, Lewica w obronie prawdy, w: S. Žižek, Kruchy absolut…, s. 172.
57
58
59
60
61
tak wysoką rangę i tak często jest przywoływana. U Žižka pojawia się kluczowe
pytanie retoryczne: „Czy można sobie wyobrazić coś bardziej obcego naszemu
światu wolności opinii, konkurencji rynkowej, nomadycznej i pluralistycznej interakcji itp. od uprawianej przez Robespierre’a polityki Prawdy (rzecz jasna przez
duże P), której deklarowanym celem było «zwrócenie losu wolności w ręce prawdy»?”57. Lenin i Robespierre ukazywani są przez Žižka jako bojownicy prawdy,
jakich we współczesnych społeczeństwach liberalno-demokratycznych już nie ma.
Ich wielkość i aktualność wynika więc nie z konkretnych propozycji ustrojowych,
jakich byli zwolennikami, ale metody, jaką przyjęli. Nie chodzi więc o „nowy jakobinizm” czy „nowy leninizm” w sensie projektu politycznego, ale znowuż o ich
aktualność na poziomie metapolitycznym.
Większość rozważań Žižka z Rewolucji u bram, w których odwołuje się on
wprost do dziedzictwa Lenina, to właśnie odniesienia typu matapolitycznego, bo
przecież – jak Žižek przekonuje – „chodzi o powtórzenie, w warunkach dzisiejszego świata, Leninowskiego gestu wynalezienia na nowo rewolucyjnego projektu”58.
Ów rewolucyjny projekt nie powinien czerpać ani z pism Lenina, ani z jakobinów,
ani nie powinien być przywróceniem idei żadnego innego myśliciela politycznego, ale czymś zdecydowanie nowym. Dziedzictwo Lenina, które należy odnowić,
to nie przywrócenie do realizacji w praktyce politycznej założeń przekształcenia
państwa, jakie znajdujemy w jego pismach, chodzi w większym stopniu o to, co
można by nazwać „polityką prawdy”. Žižek wskazuje, że „zarówno liberalno-polityczna demokracja, jak i totalitaryzm wykluczają politykę prawdy. Demokracja,
rzecz jasna, to rządy sofistów: istnieją tylko opinie, a każde odniesienie się politycznego podmiotu do jakiejś wyższej prawdy zostaje zdemaskowane jako totalitarne. Z kolei totalitaryzm również narzuca tylko pozory prawdy: arbitralne
Nauczanie, którego funkcja sprowadza się do legitymizowania pragmatycznych
decyzji Władców”59. Powrót do prawdy to zwrócenie polityki ku nowym nurtom,
odmiennym od impregnowanej na prawdę demokracji i uwielbiających tworzyć
symulacje prawd totalitaryzmów.
Lenin wielokrotnie przekonywał, że „należy ludowi mówić całą prawdę”60.
Przy czym miał on na myśli „prawdę rewolucji”: prawdę o zadaniach, jakie stoją
przed rewolucjonistami, jakie rozpościerają się przed ludem; prawdę o bieżących
stosunkach społecznych oraz ich niesprawiedliwości; prawdę o roli podstawowych
instytucji politycznych zastanego reżimu i grupach społecznych, na których opiera
się władza. Tak rozumiana „polityka prawdy” zakładała śmiałość i stanowczość
rewolucjonistów, których zadaniem byłoby uświadamianie mas społecznych, albowiem „zagadnienie śmiałości i stanowczości nie jest zagadnieniem osobistym, lecz
zagadnieniem klasy, która zdolna jest do przejawienia śmiałości i stanowczości”61.
S. Žižek, W obronie przegranych…, s. 159.
Tenże, Rewolucja u bram…, s. 47.
Tamże, s. 324.
W. Lenin, W sprawie haseł, w: tenże, Dzieła, T. 25…, s. 196.
Tenże, Jedno z podstawowych…, w: tenże, Dzieła, T. 25…, s. 401.
233
Sławomir Drelich
Politykę prawdy realizować więc powinny wielkie grupy społeczne, klasy, nie zaś
poszczególne – nawet wybitne – jednostki; jednostki bardziej świadome miały co
najwyżej dążyć do wyedukowania i uświadomienia klasy, która ostatecznie stałaby
się kołem napędowym rewolucji. Prawda o ładzie społeczno-politycznym, który przeznaczony został do zburzenia, likwidacji i zmiecenia z ziemi, to prawda
oczywista. Ten, „kto nie zamyka oczu umyślnie, by nie widzieć prawdy, ten nie
może w dalszym ciągu pozostawać w błędzie”62; każdy, kto na nią się otwiera,
na pewno ją dostrzeże. Najważniejsze jednak, aby nie pozwolić manipulować
sobą przez klasę rządzącą, w której rękach przecież znajdował się zorganizowany aparat przymusu, która kontrolowała organy naczelne i administrację państwową i stworzyła sieć powiązań i uzależnień pozwalających jej kontrolować
klasę robotniczą. W kontekście prowadzenia polityki prawdy powracał nacisk
na odwagę i bezkompromisowość, bowiem Lenin dowodził, że „my w żadnym
razie nie wyrzekniemy się naszego prawa i naszego żądania”63. Przekonywał,
że kiedy prawdę tę się dostrzeże, wówczas będzie się bronić jej aż do ostatniej
kropli krwi.
Takie postawienie kwestii prawdy zachwyciło Žižka, który dostrzega, że współczesny świat, w którym rzekomo wszyscy są wolni, a przed nimi rozpościerają
się setki czy nawet tysiące wyborów, w rzeczywistości jest światem wyzbytym
prawdziwych wyborów. Autor Rewolucji u bram obawia się, że współczesne wybory człowieka dotyczą spraw błahych i trywialnych, że współczesny człowiek
już nie musi dokonywać wielkich wyborów, za które przyjdzie mu oddać życie
lub w obronie których musiałby walczyć64. To, co jedni interpretują jako szczęście
współczesności i triumf wolności, Žižek widzi jako rzeczywistą niewolę, w której
„chlubimy się tym, że żyjemy w społeczeństwie, w którym możemy swobodnie
decydować o rzeczach ważnych. W rzeczywistości fundamentalne decyzje podejmujemy w warunkach niedostatecznej wiedzy”65. Człowiek mógłby być wszechmocny, ale ze względu na swoją niewiedzę i bagatelizowanie własnej wolności,
staje się jedynie trybikiem systemu, w którym został zanurzony. Nie interesuje
go zmiana, nie myśli o lepszym świecie, skupia się na codzienności i pogoni za
korzyściami materialnymi, jakie oferuje mu kapitalistyczno-liberalno-demokratyczny porządek. Brak mu wiary w możliwość zniesienia tego porządku i w to,
że w jego miejsce można by powołać nowy świat, radykalnie inny. Wiara odgrywa szczególną rolę w tym, co określono mianem polityki prawdy, bowiem „wiara
nie jest tu rozumiana jako arbitralne wstrzymanie dociekliwości, nie jest kresem
procesu odkrywania prawdy, lecz jest początkiem jej tworzenia”66. Należy uwierzyć w możliwość zmiecenia świata aktualnego, aby móc przyjąć prawdę o świe62
Tenże, Gdzie władza…, w: tenże, Dzieła, T. 25…, s. 161.
Tenże, Niechybna katastrofa i obietnice bez miary, w: tenże, Dzieła, T. 24…, s. 450.
64
65
Tenże, Rumsfeld w ulu. Czy grozi nam ekologiczna katastrofa?, „Europa. Tygodnik idei” 2008,
nr 27 (222), s. 15.
66
A. Ostolski, Lewica w obronie…, s. 172.
63
234
cie przyszłym, lepszym, szczęśliwszym. To, co Žižek chce odbudować z Lenina
i czego aktualność wykazuje, to bezwstydne uznanie prawa do prawdy67 – prawa
klas do zdefiniowania prawdy i podejmowania wszelkich kroków mających na
celu wcielenie jej w życie. Prawo to nazywa bezwstydnym, bo opiera się ono
na bezwzględnym braku szacunku do tego, co zastane, co przez klasę aktualnie
rządzącą zdefiniowane zostało jako prawda, co było budowane setki lat i stało
się „rzeczywistością oczywistą”. Rewolucjonista musi być bezwstydnie pewny
swego, bezwstydnie przekonany o swoich racjach, tylko wówczas rewolucja ma
szanse powodzenia.
Kiedy Lenin pisał, że „wszelkie nadzieje na pokojowy rozwój rewolucji rosyjskiej rozwiały się ostatecznie”68, miał on na myśli tę bezwstydność bolszewików w przekonaniu o swoich racjach i ich wiarę w to, co sami zdefiniowali jako prawdę. Nie ma możliwości zawarcia kompromisu, bo przecież nie jest
możliwy kompromis między rywalizującymi, niekompatybilnymi koncepcjami
prawdy, dlatego prawda zawsze musi być wprowadzana z zewnątrz – w przypadku prawdy bolszewików: przez partyjnych intelektualistów, którzy mają uświadomić proletariackie masy69. Trudno wyobrazić sobie zawarcie porozumienia
przez zwolenników starego i nowego porządku – to zupełnie jakby dążyć do
porozumienia między zwolennikami dwóch różnych bóstw, z których każde rościłoby sobie pretensje do panowania nad całym światem. Lenin mówił wprost,
że „nauka Marksa jest wszechpotężna dlatego, że jest prawdziwa”70 i nie ma
mowy o rezygnacji z niektórych jej postulatów, nie ma mowy o ustępstwach, one
bowiem byłyby zaprzeczeniem prawdzie, przez pryzmat której zdefiniowano rewolucję i nowy świat. U Bertolda Brechta – co Žižek bardzo często podchwytuje
– partia (komunistyczna, socjalistyczna czy też bolszewicka) jest ucieleśnieniem
„wiedzy absolutnej”71, dzięki której klasa rewolucjonistów może zdobyć władzę
realną72. Podobnie Lenin, jak również współcześnie Žižek, to zadeklarowani krytycy braku antysystemowości u liberałów i niektórych przedstawicieli środowisk
lewicowych73. Dla Žižka ugodowa, koncyliacyjna, konsensualnie i prosystemowo nastawiona lewica hańbi wręcz dziedzictwo Leninowskiego rewolucjonizmu
i wpisanego w wartości lewicy krytycznego nastawienia. Tak jak dla wielu badaczy współczesnych ów radykalny rewolucjonizm Lenina i bolszewików był
„zaprzeczeniem kulturalnych ideałów Zachodu”74, tak dla Žižka jest on tym, co
współcześnie warte jest naśladowania i podnoszenia.
67
W. Lenin, Sytuacja polityczna, w: tenże, Dzieła, T. 25…, s. 183.
69
70
W. Lenin, Trzy źródła i trzy części składowe marksizmu, w: tenże, Dzieła wszystkie, T. 23,
71
Zob. B. Brecht, Środek zaradczy. Sztuka z tezą, „Literatura na Świecie” 2006, nr 5–6, s. 383.
72
Dla prawdziwego rewolucjonisty to właśnie władza realna jest najważniejsza i kluczowa, nie
zaś władza formalna. Zob. W. Lenin, W sprawie haseł…, w: tenże, Dzieła, T. 25…, s. 195.
73
74
J.I.M. Bocheński, Filozofia bolszewicka, Komorów 2008, s. 81.
68
235
Sławomir Drelich
Žižkowski Lenin jako wyzwanie dla współczesnej lewicy –
podsumowanie
Slavoj Žižek podejmuje bardzo odważny manewr, jakim jest wykazanie aktualności (myśli) Lenina we współczesnych czasach. Decyduje się na to pomimo
swojego jednoznacznie negatywnego stosunku do dziedzictwa sowiecko-totalitarnego, również mimo powszechnego przekonania, że projekt państwa zaproponowany przez Lenina upadł z kretesem i okazał się być konstruktem jednoznacznie zbrodniczym i zwyrodniałym. Daleki jest on od zgody ze stwierdzeniem ojca
bolszewizmu, że filozofia marksistowska czy też bolszewicka jest jedyną filozofią postępową75, dostrzega jednak pewne jej walory, świadczące o wielkości
myśli Lenina. Žižek zamienia się niejako w doradcę i zarazem krytyka współczesnych środowisk lewicowych i stara się wskazać im drogę, którą winny kroczyć,
aby zasłużyć na miano lewicy. Chodzi jemu przede wszystkim o zbudowanie
rewolucjonizmu naszych czasów. Jego zdaniem to w tej sferze współczesna lewica mogłaby – czy wręcz powinna – naśladować Lenina. Rewolucjonizm Lenina
charakteryzuje Žižek przez pryzmat kilku wartości nań się składających: szaleństwa, samotności, odważnej wolności oraz prawdy. Wszystkie one mają być elementami składowymi zmysłu politycznego, jakim wykazać się powinien współczesny rewolucjonista: powinien on być szalony – jego cele bowiem na pierwszy
rzut oka mogą wydawać się nieziszczalne i nie do osiągnięcia; powinien być
samotny – nie chodzi tutaj jednak o samotne przeprowadzenie rewolucji, ale
o własne przekonanie o słuszności swoich racji, którym początkowo niewielu
potrafi zawierzyć; powinien być odważny i wolny – nie bać się radykalizmu
swojego projektu i nie ograniczać się istniejącym systemem w projektowaniu
nowej rzeczywistości; powinien być również nakierowany na prawdę – znaczy
to, że projekt nowego świata ma być dla niego fundamentem, prawdą, której
podporządkuje wszystko inne, dla której odrzuci wszelkie prawdy zdefiniowane
przez innych.
Pytanie, jakie się natychmiast pojawia, to pytanie, czy taki rewolucjonizm
jest jeszcze w ogóle możliwy, czy istnieje szansa, aby współcześnie jakieś środowisko polityczne przyjęło taką metapolityczną zasadę. Žižek w tym miejscu
odpowiedziałby zapewne swoim słynnym zdaniem: „świat nie istnieje”, które nie
wydaje się nonsensem, jeśli przyjmiemy absolutny perspektywizm Gillesa Deleuze’a. W Rewolucji u bram Žižek stwierdza, że „tylko świadomość obserwująca świat z pozycji zewnętrznej mogłaby widzieć całą rzeczywistość taką, jaką
ona jest. Stąd samo pojęcie cały świat zakłada niemożliwą pozycję zewnętrznego
obserwatora”76. „Świat nie istnieje”, a to znaczy, że podlega on permanentnym
zmianom, jest plastyczny i podatny na działanie ludzkiej aktywności twórczej,
dlatego taki Leninowski rewolucjonizm jest także współcześnie możliwy. Musi
on wyrastać z radykalnego sprzeciwu wobec rzeczywistości społeczno-politycz75
76
236
Tamże, s. 67.
nej, w której człowiek wyrósł, i być nakierowany na zbudowanie nowej rzeczywistości, nowego świata, który okaże się całkiem inny, odmienny, różny. Nie jest
więc celem prawdziwego rewolucjonisty wyłącznie przejęcie władzy nad tym
światem, w którym żyje – prawdziwy rewolucjonista musi zakwestionować ów
świat. I to jest to, czego – zdaniem Žižka – brakuje współczesnej lewicy: jest
ona za mało radykalna i całkowicie odeszła od idei rewolucyjnych, pozwoliła się
wkomponować w liberalno-demokratyczno-kapitalistyczny porządek i w ramach
tego porządku funkcjonuje, podnosząc czasem z gabinetów profesorskich jakieś
głuche hasła, które na nikim nie robią wrażenia i nikt nie traktuje ich poważnie.
Lewica nie posiada dziś projektu, który mogłaby chcieć realizować, nie zdefiniowała prawdy, którą mogłaby uczynić celem swoich dążeń – skupia się zamiast tego na bezsensownych działaniach, których celem jest przejęcie władzy:
uzyskanie jedynie owej władzy formalnej (wzgardzanej przez Lenina), aby móc
system przekształcać, „polepszać”, reformować, nie godząc się jednak nigdy na
działania radykalnie burzycielskie.
Kiedy w 1917 roku Włodzimierz Lenin przekonywał o nadchodzącym krachu
systemu kapitalistycznego, o rychłym końcu systemu burżuazyjnego, wówczas
to socjalizm z jego pism i przemówień stanowił tę prawdę, która miała wytyczać
bieżące cele polityczne. Zdaniem Žižka współczesne środowiska lewicowe nie
posiadają jasno sprecyzowanych celów swojego działania albo – jeśli już owe
cele posiadają – zgodne są one z celami, jakie stawiają sobie przedstawiciele
środowisk nielewicowych. Wynika to wyłącznie z tego, że współczesna lewica nie stworzyła alternatywnej wizji świata, której byłyby podporządkowane
wszelkie działania działaczy lewicowych. Lewica współczesna przyjęła prawdę zdefiniowaną przez liberałów, demokratów i „wolnorynkowców”. Tymczasem dla Lenina tą prawdą był socjalizm, który – jak sam pisał – „patrzył na nas
ze wszystkich okien”. Ów socjalizm był wówczas ideą odważną, szaloną, przez
wielu skazaną na porażkę, tymczasem udało się jego bojownikom obalić reżim
panujący, zniszczyć zastany porządek, odnieść zwycięstwo nad swoimi wrogami. Nie każe nikomu Žižek stawać po stronie rewolucji październikowej, nie
każe nikomu wychwalać i wynosić pod niebiosa Lenina jako twórcy państwa
sowieckiego – sam zresztą tego nigdy nie robi. Spogląda jednak z perspektywy metapolitycznej i dostrzega to, czego brak współczesnej lewicy: a brak
jej rewolucyjnego zmysłu politycznego, jakim wykazał się Lenin. Jakkolwiek
dla wielu taka interpretacja myśli i działalności Lenina może wydać się obrazoburcza, na pewno także kontrowersyjna, to jednak – trzeba przyznać – jest
to pomysł ciekawy, warty zatrzymania się nad nim i podjęcia głębszej refleksji. Może warto zastanowić się także nad ewentualnymi błędami, jakich nie
ustrzegł się zapewne Žižek, trzymając się jego przekonania, że „w marksizmie,
tak jak w psychoanalizie, prawda dosłownie wyłania się dzięki błędom”77. Interpretacja zaproponowana przez Žižka pozwala również rozważyć możliwość
77
S. Žižek, Zawsze stoję po jakiejś stronie. Slavoj Žižek rozmawia z samym sobą, w: Žižek.
Przewodnik…, s. 404.
237
Sławomir Drelich
podjęcia dyskusji nad fragmentami historii myśli politycznej, które już dawno uznano za zamknięte – może takich „zamkniętych rozdziałów” jest więcej
i może warto do nich zajrzeć, nieco je przewietrzyć.
Słowa kluczowe: leninizm, komunizm, rewolucja, radykalizm, Žižek
Political sense of a revolutionary:
Lenin’s portrait in the writings of Slavoj Žižek
In his writings – especially in the work Revolution at the Gates: Selected Writings
of Lenin from 1917 – Slovenian sociologist and philosopher Slavoj Žižek proposes to
reread the texts of Lenin and suggests that members of contemporary leftist circles should
make use of his political philosophy. At first glance the idea of Žižek seems to be absurdal
or iconoclastic, however, what he has on his mind is Lenin’s metapolitical heritage and
not the revival of solutions that have strictly political character. Political sense of such
a revolutionary as Lenin has the features of destroyer who questions current liberaldemoctate-capitalist consensus and proposes radical building of a new world on the ruins
of the old one. Maddness, loneliness, brave freedom and ability to define the new truth are
the elements that make up this sense. Žižek believes that among contemporary indolent
leftists there are those who – just as Lenin – will have enough courage to question status
quo ante and will define an idea for the new word.
Key words: leninism, comunism, revolution, radicalism, Žižek
Le sens politique du révolutionnaire.
Portrait de Lénine dans les écrits de Slavoj Žižek
Le sociologue et philosophe slovène Slavoj Žižek dans ses écrits – en particulier dans le
célèbre ouvrage Au bord de la révolution. Sur Lénine et la révolution d’Octobre – propose
de relire les textes de Lénine. Il propose aussi, cette fois aux représentants modernes
de la gauche, d’utiliser la philosophie politique de ce dernier. Bien que l’idée de Žižek
à première vue semble absurde, voire blasphématoire, le personnage pense au patrimoine
métapolitique du créateur de l’empire soviétique et non à une reprise de ses solutions
d’ordre strictement politique. Le sens politique du révolutionnaire qu’était Lénine, inclut
les traits d’un destructeur potentiel radical, qui va remettre en cause le consensus libéraldémocratique-capitaliste et va proposer une construction d’un monde radicalement nouveau
sur les ruines de l’ancien. La folie, la solitude, la liberté courageuse et la possibilité de
définir une nouvelle vérité sont les éléments qui composent ce sens. Žižek estime que parmi
les militants contemporains de gauche fainéants il y en aura bien quelques uns qui – comme
Lénine – oseront défier le statu quo ante et définiront l’idée d’un nouveau monde.
Mots-clés: léninisme, communisme, révolution, radicalisme, Žižek
Политический смысл революционера.
Портрет Ленина в письмах Славоя Жижека
Словенский социолог и философ Славой Жижек в своих письмах – особенно в известной работе «Революция у врат. Письма Ленина с 1917 года» – предлагает поновому пересмотреть письма Ленина, а современным представителям левых сфер
238
Ключевые слова: ленинизм, коммунизм, революция, радикализм, Жижек
воспользоваться его политической философией. Идея Жижека на первый взгляд кажется абсурдной или даже ниспровергающей, все-таки он имеет в виду метаполитическое наследство основателя советской империи, а не возобновление его решений
только в политическом плане. Политическое ощущение революционера, каким был
Ленин, соединяет черты возможного радикального разрушителя, который опровергает актуальный доминирующий либерально-демократическо-капиталистический
консенсус и предлагает построить радикально новый мир на развалинах старого.
Сумасшествие, одиночество, смелая свобода и умение выразить новую правду – это
элементы, которые составляют это ощущение. Жижек верит, что среди современных
обленившихся левых деятелей найдутся такие, которые, как Ленин, осмелятся опровергнуть статус-кво и определят идею нового мира.
239
Recenzje, eseje
recenzyjne,
artykuły
recenzyjne
Aleksandra
Daniluk
Przemysław Żukiewicz,
„Przywództwo labilne.
Mechanizm powrotu do
władzy w świetle teorii
przywództwa politycznego”
Przemysław Żukiewicz jest adiunktem w Katedrze Nauk Społecznych Uniwersytetu Przyrodniczego w Poznaniu. W 2012 został on laureatem nagrody Polskiego
Towarzystwa Nauk Politycznych za najlepszy doktorat roku. Recenzowana przeze
mnie monografia pt. Przywództwo labilne. Mechanizm powrotu do władzy w świetle teorii przywództwa politycznego jest zmodyfikowaną wersją tej nagrodzonej
rozprawy doktorskiej. Publikacja ukazała się w 2012 roku we Wrocławiu przy
współpracy z Centrum Analiz Politycznych. Liczy 265 stron.
Przywództwo labilne… nie jest jedyną pracą Autora traktującą szeroko o problemie przywództwa politycznego. Żukiewicz jest autorem 4 monografii i 26 artykułów, w których próbuje wyjaśnić istotę przywództwa i przywódcy politycznego. Jego dorobek naukowy dotyczy zarówno teoretycznych aspektów związanych
z istotą tego pojęcia i ewolucji badań z nim związanych, jak również wymiaru
praktycznego odnoszącego się do wypełniania funkcji płynących z przywództwa
przez liderów państw Europy (ze szczególnym uwzględnieniem Europy Środkowej i Wschodniej). Dowodzi to, że Autor jest dogłębnie zaznajomiony z tematem,
który analizuje od 2007 roku. Publikacja Przywództwo labilne… stanowi więc pewien owoc wiedzy zdobywanej przez cały ten czas.
Według słownika pojęć przymiotnik „labilny” oznacza „niestały”, „chwiejny”.
Już samo to określenie zdradza subtelnie, czego dotyczyć będzie analiza. W monografii poszukuje się odpowiedzi na pytanie o to, w jaki sposób liderom politycznym,
którzy raz stracili władzę, udaje się na nowo powrócić na scenę polityczną i zająć
stanowiska państwowe. Autor poddaje analizie trzy takie przypadki ze współczesności: Salego Berishy w Albanii, Vladimíra Mečiara na Słowacji i Wiktora Janukowycza na Ukrainie. Na podstawie powrotów politycznych tych trzech przywódców z Europy Środkowej i Wschodniej Żukiewicz stara się wskazać, jakie czynniki
sprzyjają ponownemu objęciu władzy w państwie przez dawnych liderów oraz
stworzyć pewną uniwersalną koncepcję mechanizmu powrotu do władzy.
243
Aleksandra Daniluk
244
Zagadnienie przywództwa politycznego jest dość często poruszane we współczesnej nauce. Istnieje spora różnorodność publikacji z tej dziedziny, wydawanych
przez ośrodki naukowe w całej Polsce. Niemniej jednak fenomen przywództwa
politycznego wciąż stanowi tę kategorię problemów politologicznych, w której
możliwości analizy nie zostały w pełni wykorzystane. Monografia jest tego świetnym przykładem. Wnosi bowiem nowatorskie spojrzenie na proces przywództwa
politycznego jako taki. Należy zaznaczyć wyraźnie, że istniejące publikacje traktują przywództwo polityczne jako relację linearną (przebiegającą w sposób równomierny i ciągły) oraz skończoną. W tym sensie przywództwo jest relacją między
rządzącym a rządzonymi zawiązywaną w określonym momencie, osiągającą punkt
kulminacyjny, po czym rozwiązywaną. Tymczasem okazuje się, na co zwraca uwagę Autor, „że w tym rozumieniu istnieje poważna luka. Nie pozwala ono bowiem
wyjaśnić sytuacji, w której poszczególni liderzy kilkakrotnie wracali do władzy po
uprzednim zniknięciu ze sceny politycznej. Tak więc pytania o motywacje wyborców dokonujących reelekcji, jak i o sposób działania przywódców ubiegających
się o nią, pozostawały bez odpowiedzi”.
Autor starannie dobiera metodologię swojej pracy – zarówno pod względem
wykorzystywanych teorii, jak i metod badawczych. Wyraźnie precyzuje również
pojęcia, którymi będzie się posługiwał, umieszczając je w bogatej tradycji myśli
filozoficznej i politologicznej.
W analizie wykorzystana została teoria przywództwa procesualnego, która zakłada, że przywództwo polityczne jest procesem złożonym z poszczególnych epizodów. Takie podejście pozwala potraktować kryzys przywódczy (utratę władzy
przez lidera) oraz powrót polityczny (ponowne uzyskanie władzy) jako kolejne
etapy procesu przewodzenia, a nie zjawiska pozostające poza nim.
Jeśli natomiast chodzi o metodę badawczą, Autor w swojej pracy stosuje, słusznie zresztą, ujęcie porównawcze. Pretendując do tego, aby całościowo wyjaśnić
zjawisko powrotu politycznego, należało poddać analizie odpowiednio wybrane
do tego przypadki. Wybór ten oparty został na czynniku kulturowo-geograficznym
(państwa Europy Środkowej i Wschodniej) oraz ograniczony do szczebla krajowego. Zastanawiać może jednak, na ile zbadane przez Autora przypadki stanowią
uniwersalną odpowiedź na pytania o przyczyny reelekcji przywódców. Obszar Europy Środkowej i Wschodniej jest bowiem „naturalnym środowiskiem” młodych
demokracji, z których wiele wciąż znajduje się w okresie transformacji (np. Ukraina). Trudno więc w tych specyficznych rządach demokratycznych, charakteryzujących się szczególną niestabilnością, upatrywać przyczyn powrotu do władzy
wszystkich europejskich przywódców politycznych.
Niewątpliwą zaletą książki jest bogactwo źródeł, z których Autor korzysta
w swojej analizie. Pierwszą grupę stanowią monografie i artykuły poświęcone teorii
przywództwa politycznego. Pojawiają się wśród nich zarówno prace klasyków, jak
również pozycje z literatury najnowszej, w tym mało popularne w Polsce koncepcje
przywództwa rozwijane w politologii zachodniej. Wśród literatury nie brakuje również polskiego dorobku z tego zakresu – w postaci monografii, tomów zbiorowych.
Przemysław Żukiewicz, „Przywództwo labilne…
Druga grupa źródeł wykorzystywanych przez Autora to analizy systemów politycznych krajów badanych w publikacji. Polityka słowacka i ukraińska są stosunkowo
dobrze opisane w polskiej literaturze, w przypadku Albanii Autor posiłkuje się publikacjami anglojęzycznymi. Do trzeciej grupy źródeł należą opisy procesów przywództwa z udziałem poszczególnych liderów politycznych autorów wywodzących
się z badanych krajów. Pomimo iż są one naznaczone pewnym subiektywizmem,
stanowią cenny wkład w rozważania na temat zjawiska powrotu do władzy. Analizę
źródeł w postaci monografii i artykułów dopełniają badania opinii społecznej, aktów
normatywnych, jak również poglądy uczestników sympozjów i konferencji naukowych zajmujących się zagadnieniem przywództwa politycznego.
Książka jest bardzo spójna pod względem struktury. Poszczególne części są ze
sobą ściśle powiązane, wynikają jedna z drugiej i sztywno trzymają się zamysłu
twórcy.
Rozdział I: Powrót do władzy w świetle teorii przywództwa politycznego stanowi
bazę konceptualizacyjną zarówno samego pojęcia powrotu politycznego, jak i metody badania prawdopodobieństwa wystąpienia takiego zdarzenia. Na samym początku rozdziału Autor zwraca uwagę na rozróżnienie pojęć władzy i przywództwa
politycznego. Jest to niezwykle istotne zagadnienie we współczesnych badaniach
politologicznych związane z nowym paradygmatem. Zgodnie z nim przywództwo
i władza przestają być pojęciami tożsamymi, jak to miało miejsce do XX wieku,
a proces przywództwa politycznego traktowany jest jak dwustronna relacja pomiędzy rządzącym a rządzonymi, którzy wspólnie zmierzają do ustalonego wcześniej
celu. Ewolucja pojęcia władzy i przywództwa politycznego jest przez Autora dokładnie ukazana poprzez przywołanie klasycznych koncepcji filozofów powstałych na
przestrzeni dziejów – od starożytności do współczesnej demokracji.
Ważne miejsce w rozdziale pierwszym zajmuje również nakreślenie kontekstu sytuacyjnego obszaru, w którym zachodzą interakcje pomiędzy liderem politycznym a jego zwolennikami. Autor zwraca uwagę na specyfikę państw Europy
Środkowej i Wschodniej, wskazuje najważniejsze cechy kulturowe i geograficzne
regionu, jak również analizuje fenomen przywództwa, związanego z dynamicznym procesem transformacji ustrojowej na przełomie lat osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych XX wieku.
W ostatniej część pierwszego rozdziału Żukiewicz formułuje piętnaście hipotez, które zostaną przez niego zweryfikowane w toku dalszej analizy. Tyczą się one
ośmiu wymiarów przywództwa rozwijanego przez liderów politycznych, którym
udało się powrócić do władzy po uprzedniej stracie stanowiska. Najważniejsze
tezy Autora postawione w pracy prezentują się zatem następująco:
• Wymiar 1. Dotychczasowe doświadczenia lidera – hipoteza 1: Sytuacje
z dzieciństwa wyzwalające poczucie konieczności ponoszenia trudów
w osiąganiu upragnionych celów wzmagają w liderach motywację władczą,
a tym samym każą przypuszczać, że po kryzysie przywódczym przedsięwezmą
oni stosowne środki, by ponownie zająć relewantne stanowisko w systemie politycznym; hipoteza 2: Im dłuższa i bardziej „burzliwa” kariera polityczna przy-
245
Aleksandra Daniluk
246
wódcy, tym większe prawdopodobieństwo, że nie poprzestanie on na jednorazowym sprawowaniu władzy, lecz będzie próbował do niej powrócić.
• Wymiar 2. Kompetencje polityczne lidera – hipoteza 3: Im więcej kompetencji politycznych posiada lider, tym większe ma szanse na skuteczny powrót polityczny;
hipoteza 4: Większą szansę na udany powrót polityczny będzie miał lider, który potrafi
kompetencje nieposiadane nabywać, a raz nabyte – nieustannie doskonalić.
• Wymiar 3. Styl przywództwa – hipoteza 5: Dostrzeżenie różnych stylów działania
liderów politycznych w dotychczasowej ich karierze pozwala przewidzieć, czy
mogą oni odnieść sukces w postaci ponownego zajęcia relewantnego stanowiska państwowego; hipoteza 6: Im więcej zachowań o charakterze destrukcyjnym
prezentuje lider, tym mniejszą ma szansę na skuteczny powrót polityczny.
• Wymiar 4. Mitologia przywództwa – hipoteza 7: Im więcej ról dominacyjnych
przejawia lider w swoich wystąpieniach publicznych, tym większą ma szansę na
odniesienie sukcesu w postaci udanego powrotu politycznego; hipoteza 8: Im
większy zasób wrogów politycznych potrafi wykreować przywódca, tym większą
ma szansę na udany powrót polityczny.
• Wymiar 5. Stopień demokratyczności systemu politycznego – hipoteza 9: Im
dane państwo mniej demokratyczne, tym bardziej prawdopodobny jest udany
powrót polityczny; hipoteza 10: Im większy stopień upartyjnienia państwa, tym
większe prawdopodobieństwo wystąpienia udanego powrotu politycznego.
• Wymiar 6. Forma rządów – hipoteza 11: Znacząca pozycja prezydenta lub
premiera w systemie politycznym zwiększa prawdopodobieństwo ponownego
wyboru na jedno z tych stanowisk.
• Wymiar 7. Konfiguracja systemu partyjnego – hipoteza 12: Im bardziej skoncentrowany system partyjny, tym większa szansa na udany powrót polityczny;
hipoteza 13: Im większy potencjał koalicyjny partii politycznej, tym większa
szansa na powrót polityczny jej lidera; hipoteza 14: Prawdopodobieństwo szans
na udany powrót polityczny wzrasta wraz ze stopniem instytucjonalizacji partii
politycznej jej lidera.
• Wymiar 8. Charakter systemu wyborczego – hipoteza 15: Proporcjonalna
formuła wyborcza w danym systemie wyborczym zmniejsza prawdopodobieństwo
skutecznego powrotu politycznego.
Duża ilość postawionych w książce hipotez ma w mojej opinii swoje wady
i zalety. Z jednej strony, czyni ona analizę dokładną i szczegółową, wywołując
przeświadczenie, że badane zagadnienie zostanie opracowane z każdej możliwej
perspektywy i z uwzględnieniem wszystkich aspektów. Z drugiej jednak strony,
rozbicie głównego problemu, jakim jest mechanizm powrotu do władzy, na szereg
drobnych zagadnień powoduje zanik najważniejszego efektu prowadzonych badań.
W pracy odczuwa się brak jasno sformułowanej i zaznaczonej hipotezy głównej.
Nawet jeśli pojawia się ona domyślnie (w końcu mechanizm powrotu politycznego został ujęty nawet w tytule analizy) po zapoznaniu się z książką w czytelniku
pozostaje pewien niedosyt, że nie uzyskał klarownej odpowiedzi na fundamentalne
pytanie o działanie tytułowego mechanizmu.
Przemysław Żukiewicz, „Przywództwo labilne…
Rozdział drugi, trzeci i czwarty opisują kolejno przypadki powrotów politycznych
Salego Berishy w Albanii, Vladimíra Mečiara na Słowacji i Wiktora Janukowycza
na Ukrainie. Analiza porównawcza oparta jest o tożsamo skonstruowane rozdziały,
w których pojawia się osiem, wspomnianych już, wymiarów przywództwa.
Rozdział piąty: Wnioski końcowe stanowi podsumowanie wyników badań
i zweryfikowanie hipotez postawionych we wszystkich wymiarach przywództwa.
Wynik analizy przeprowadzonej przez Autora okazał się zróżnicowany. Część hipotez postawionych w pracy została potwierdzona, część potwierdziła się jedynie w pojedynczych przypadkach i dlatego trudno o wyciągnięcie daleko idących
wniosków. Kilka hipotez nie tylko nie znalazło potwierdzenia, ale ukazało obraz
wprost przeciwny do założeń stawianych przez Autora. Może to stanowić dowód
na solidność przeprowadzonej analizy, jak również na bogate pole do dalszych
badań nad zagadnieniem przywództwa politycznego.
Niewątpliwą zaletą książki Przywództwo labilne… jest aktualność tematyki.
Zagadnienia związane z przywództwem politycznym i szeroko rozumianą władzą
cały czas stanowią punkt centralny politologii. Tematyka wydaje się być interesująca zarówno dla ludzi nauki, jak również pasjonatów, śledzących z uwagą wydarzenia polityczne na obszarze Europy Środkowej i Wschodniej.
Naukowcy i analitycy z pewnością się nie zawiodą. Monografia jest cennym wkładem w badania nad przywództwem politycznym: spójna pod względem struktury,
z dokładną, starannie dobraną metodologią i jasno sformułowanymi pojęciami, które
przez odpowiednią argumentację zasługują na wejście w fachową, politologiczną
terminologię. Pojęcia powrotu politycznego jak i kryzysu przywódczego nabierają
tutaj wyraźnych terminologicznych ram i stają się cennym narzędziem definiowania
politycznej rzeczywistości [„za właściwe powroty polityczne w niniejszym badaniu
uznane zostały epizody, w których osoba sprawująca funkcję premiera lub prezydenta w wyniku znaczącej utraty poparcia wśród zwolenników przestawała pełnić
tę funkcję przed upływem wyznaczonej kadencji (sytuacja kryzysu przywódczego),
a następnie – po krótkim lub długim okresie latencji – na skutek ponownego wzrostu
zaufania zwolenników udawało jej się pozycję premiera lub prezydenta zająć po raz
kolejny”]. Zaletą monografii jest również fakt, iż jest to dzieło pionierskie w zakresie
badań nad zagadnieniem powrotu do władzy liderów politycznych. Wcześniej problem ten nie został poruszany na taką skalę, jak zrobił to Przemysław Żukiewicz.
Jeśli chodzi o pasjonatów zainteresowanych zagadnieniem przywództwa to
ostrzec należy, że pomimo poczytnego tematu język publikacji momentami wydawać się może niejasny. W tekście wiele jest fachowych pojęć, odniesień do teorii
i koncepcji, które dla osób niezajmujących się na co dzień politologią mogą być
trudne do zrozumienia.
Książkę uważam za godną polecenia, chociażby przez wzgląd na oryginalność
ujęcia tematu i cenny wkład w badania nad przywództwem politycznym. Każdy, kogo choć trochę interesuje to zagadnienie, powinien zapoznać się z ujęciem
przedstawionym przez Żukiewicza i zarysowanym przez niego mechanizmem powrotu do władzy.
247
Jan Sobiech
Johann Chapoutot, „Wiek
dyktatur. Faszyzm i reżimy
autorytarne w Europie
Zachodniej (1919–1945)”
Monografia Johanna Chapoutot pt. Wiek dyktatur. Faszyzm i reżimy autorytarne w Europie Zachodniej (1919–1945) zajmuje się problematyką, którą współczesna literatura przedmiotu dotyka albo w sposób ogólny, traktując ją jako typowo
przejściową w aspekcie wydarzeń politycznych okresu międzywojennego, albo
bardziej szczegółowo, opisując poszczególne europejskie systemy polityczne i reżimy funkcjonujące w tym okresie. Nie oznacza to jednak, że temat tej publikacji
stanowczo odbiega od wielu opracowań dotyczących tego okresu i opisywanych
zagadnień. Książka ta zwraca uwagę nie tylko na wydarzenia polityczne, lecz
również zjawiska społeczne i kulturalne, które w literaturze przedmiotu nie są tak
szeroko opisywane w kontekście państw faszystowskich i autorytarnych okresu
międzywojennego.
Autor monografii (ur. w 1978 roku) jest doktorem historii, asystentem na Uniwersytecie Pierre Mèndes-France w Grenoble oraz członkiem Instytutu Universitaire de France. Jest również redaktorem 10-tomowej serii Historia współczesnej
Francji, wydanej przez Le Seuil. Johann Chapoutot specjalizuje się w najnowszej
historii politycznej i kulturowej, dotyczącej zwłaszcza narodowosocjalistycznych
Niemiec. Wydał kilka książek i artykułów opisujących ideologię, wizję historii
oraz etykę nazistów. W ramach dydaktyki wykłada również historię najnowszą
Niemiec od 1806 roku, a także historię społeczeństw europejskich w XIX wieku.
Równocześnie pracuje nad zastosowaniem elementów antycznych w ideologii reżimów faszystowskich. Chapoutot często prowadzi swoje wykłady w Niemczech,
Stanach Zjednoczonych i Wielkiej Brytanii. Do jego najważniejszych monografii
należą: Narodowy socjalizm i antyk; Morderstwo Weimaru; Nazizm. Ideologia czynu
oraz recenzowana książka.
Książka podzielona jest na trzy zasadnicze części. Każda z nich z kolei dzieli
się na trzy rozdziały, a te – na kolejne trzy podrozdziały. Na początku znajduje
248
Johann Chapoutot, „Wiek dyktatur. Faszyzm i reżimy autorytarne…
się krótki wstęp od Autora, w którym określa on przedmiot monografii, jakimi
są geneza, charakter i ewolucja reżimów totalitarnych i autorytarnych w międzywojennej Europie Zachodniej. A posteriori okres międzywojenny ocenia jako
„nieszczęśliwe intermezzo” nieuchronnego pochodu demokracji, który jest wyznaczany datami 1918, 1945 i 1989. Autor poszukuje przyczyn narodzin reżimów
niedemokratycznych w Europie Zachodniej. Stawia tezę, że są one skutkiem nie
tylko tragicznych doświadczeń i frustracji związanych z I wojną światową, lecz
wchodzi głębiej w przeszłość. Ich genezy upatruje również w zjawiskach politycznych, społecznych i kulturalnych, które miały miejsce w XIX wieku, a związanych
m.in. z urbanizacją czy uprzemysłowieniem. Autor staje również na stanowisku,
że kult liberalnej demokracji i towarzyszącej jej humanizmu został brutalnie zdewaluowany w latach 1914–1918. Na gruncie frustracji powstały faszyzm i nazizm,
które umiały umiejętnie sterować umysłami mas za pomocą siły, retoryki, propagandy i dekoracji, które złożyły się na magiczną estymę wytworzoną wokół tych
reżimów.
Część pierwsza nazwana Uwarunkowania stanowi swoisty merytoryczny wstęp
do właściwych cezur czasowych książki, czyli lat 1919–1945. W jej pierwszym
rozdziale opisane są wydarzenia XIX wieku, w tym narodziny nacjonalizmu, rewolucja przemysłowa, a także zapatrywania ówczesnych myślicieli na przyszłość
nauki oraz społeczny, kulturalny i polityczny charakter minionego stulecia. Drugi
rozdział koncentruje się wokół tematu I wojny światowej – jej militarno-politycznego charakteru, wpływu na europejskie społeczeństwa, a także na motywy cierpiętnicze w kulturze. Trzeci rozdział zawiera rozważania, czy koniec światowego
konfliktu zbrojnego był początkiem okresu pokoju, czy jednak drogą do otwarcia następnej wojny. Autor, analizując sytuacje społeczno-polityczną wybranych
państw Europy Zachodniej w dobie krystalizacji postanowień Traktatu Wersalskiego, przychyla się bardziej do tej drugiej teorii. Zauważa traumatyczne doświadczenia I wojny światowej głównie wśród państw zwycięskiej Ententy. Uwzględnia
przy tym narastające frustracje we Włoszech i Niemczech, gdzie coraz bardziej
do głosu dochodzą skrajne nurty polityczne. W ostatnim podrozdziale pierwszej
części określa to mianem „brutalizacji społeczeństw europejskich”.
Drugą część Autor tytułuje w znamienny sposób – Ustanowienie. Zaczyna się
ona od analizy problemów w powojennych systemach demokratycznych, funkcjonujących we Włoszech, Niemczech, w Austrii, Francji, Hiszpanii i Portugalii.
Pierwszemu rozdziałowi Autor nadaje tytuł pod postacią pytania retorycznego:
1919 – zwycięstwo demokracji?. Odpowiedzią na to pytanie jest utworzenie reżimu
totalitarno-faszystowskiego we Włoszech oraz autorytarnych w Hiszpanii i Portugalii. W przypadku Austrii i Niemczech jeszcze do tego nie dochodzi, ale Autor
wyraźnie daje do zrozumienia, że sytuacja daleka jest od stabilizacji. Jedynym
państwem, w którym, mimo wszystko, demokracja nie jest zagrożona, jest Francja. W następnym rozdziale przedstawione zostają alternatywne wobec demokracji
systemy rządów, a więc sowiecki komunizm, włoski faszyzm, niemiecki nazizm,
a także projekt narodowo-katolicki, bazujący na społecznej nauce kościoła Leona
249
Jan Sobiech
250
XIII i Piusa IX, który został zastosowany w skręcającym ku autorytaryzmowi reżimie Austrii, Portugalii i Hiszpanii. Trzeci rozdział drugiej części wieńczy rozważania na temat ewolucji reżimów politycznych w okresie międzywojennym. Autor
przybliża wydarzenia związane z przeistoczeniem się Republiki Weimarskiej w totalitarną III Rzeszę Niemiecką. W Portugalii władza przechodzi w ręce Antonio Salazara, a w Hiszpanii wojnę domową wygrywają nacjonaliści pod przywództwem
gen. Francisco Franco. Autorytarna Austria zostaje przyłączona do nazistowskich
Niemiec. Z kolei demokratyczna Francja, uosobienie ładu wersalskiego, zostaje
w 1940 roku pokonana przez Hitlera, a z 1/3 jej terytorium zostaje utworzone państwo Vichy o autorytarnym reżimie, politycznie zależne od III Rzeszy.
Część trzecia monografii została zatytułowana Doświadczenia. Autor skupia się
tu bardziej na kwestiach ideologicznych niż politycznych. Pierwszy jej rozdział
dotyczyć ma doświadczeń totalitarnych, koncentrujących się wokół faszyzmu i komunizmu, jednak o tej drugiej filozofii politycznej nie jest nawet wspomniane.
Autor opisuje przejawy postępującego zideologizowania społeczeństw niemieckiego i włoskiego – odpowiednio nazizmem i faszyzmem. Analizuje i przytacza
propagandowe wypowiedzi czołowych apologetów tych systemów, ich wpływ na
masy, a także przenosi je na grunt polityczny. W drugim rozdziale faszyzm w szerokim tego słowa znaczeniu (a więc zarówno w ujęciu włoskim, jak i niemieckim) jest wprost zdefiniowany jako imperializm. Na poparcie swojej tezy Autor
pokazuje konsolidację społeczną wokół obozu władzy, która jest efektem silnej
indoktrynacji. Ponadto, symptomy polityki imperialistycznej ilustruje zawoalowanymi planami Mussoliniego i Hitlera: „Imperium Romanum” oraz kolonizacji
Europy i utworzenia „Lebensraum” na Wschodzie. Projekty te krystalizują się nie
tylko poprzez forsowną militaryzację, zwłaszcza w Niemczech, lecz ich świadectwem są również: militarna pomoc Włoch i Niemiec nacjonalistom gen. Franco
w Hiszpańskiej Wojnie Domowej, aneksja Etiopii przez Mussoliniego, remilitaryzacja Nadrenii, przyłączenie Austrii, Kłajpedy i Czech oraz podporządkowanie
sobie Słowacji przez Hitlera. W trzecim rozdziale tej części została opisana sytuacja w trzech reżimach autorytarnych: narodowo-katolickiej Portugalii Salazara,
nacjonalistycznej Hiszpanii gen. Franco oraz kolaborującej Francji Vichy marsz.
Petaina. Poza autorytarną formą rządów, państwa te w czasie II wojny światowej
łączyła jeszcze jedna istotna rzecz. Otóż wszystkie one pozostały neutralne, mimo
formalnie mniej lub bardziej szczerych sympatii względem Państw Osi, a zwłaszcza III Rzeszy. W przypadku Portugalii można zauważyć oparcie władzy na korporacjonizmie, konserwatyzmie oraz katolickiej nauce społecznej. W przypadku
Hiszpanii frankizm zbudowany był częściowo na podobnych filarach, jednak istotną jego podwaliną był monarchizm. We Francji Vichy monarchizm wokół bohatera
I wojny światowej – marszałka Phillipe’a Petaina – był jeszcze silniej występujący,
a jego Państwo Francuskie miało zdecydowanie bardziej klerykalny charakter niż
III Republika Francuska.
Na końcu każdego rozdziału znajduje się bibliografia, w której Autor zamieszcza głównie francuskojęzyczne opracowania, z których korzystał pisząc pracę. Na
Johann Chapoutot, „Wiek dyktatur. Faszyzm i reżimy autorytarne…
końcu książki znajduje się chronologiczny spis najważniejszych wydarzeń lat 1919–
1945. Zaraz po nim wydzielony został glosariusz, gdzie objaśnione są ważniejsze
terminy i pojęcia, które Autor zdecydował się wyszczególnić. Następną część monografii stanowi spis informacji dodatkowych, w którym znajdują tytuły dłuższych wypowiedzi cytowanych wraz z ich określoną lokalizacją w książce. Na końcu pozycji
standardowo umieszczony został indeks, w tym przypadku dotyczy on osób.
Co do zasady Autor wpisuje się w naukowy nurt traktowania okresu międzywojennego jako swego rodzaju „przerwy” w długim procesie demokratyzacji społeczeństw europejskich. Tworzy on jednak szersze spectrum genetyczne i wychodzi
poza dwudzieste stulecie. Jego tezy częściowo powielają w nowej formie dotychczasowe schematy. Ponieważ nie miały one charakteru przełomowego, cele, jakie
postawił przed sobą, były również przez to niewątpliwie realistyczne. Autor jedynie w sposób wtórny otwiera nowe pola poszukiwań, jednakże przy realizacji
swoich celów z reguły prawidłowo odczytuje rozmaite koncepcje społeczno-politologiczne historyków, politologów i polityków doby XIX i XX wieku.
Praca stoi na dość wysokim poziomie poprawności, jednakże nie jest wolna
od błędów merytorycznych, które niekiedy zostają skorygowane przez redakcję
czy tłumaczenie. Tego typu przykładami mogą być zła data uchwalenia Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka (Autor podaje VI 1945 r., w rzeczywistości był to
XII 1948 r.) czy też rozbieżności w dacie opublikowania „Korzeni totalitaryzmu”
Hanny Arendt. Mimo to Autor posiada rozległą wiedzę historyczną i polityczną,
dotyczącą omawianych wydarzeń i problemów. Rzadko jednak podpiera się przy
tym koncepcjami innych naukowców. Także bardzo selektywnie podchodzi do opisu reżimów totalitarnych Włoch i Niemiec. Skupia się na wybranych ich aspektach, związanych z przejęciem władzy, prezentowaniem niektórych tylko punktów
programów politycznych czy społecznych. Trudno przy tym stwierdzić, czy większy nacisk położony jest na kwestie polityczne czy ideologiczne, gdyż poza wybiórczością chronologiczną można odnieść wrażenie, że Autor nie miał pomysłu
na spójne i całościowe zaprezentowanie funkcjonowania obu tych systemów.
Struktura monografii jest zrealizowana poprawnie. Poszczególne części pozostają względem siebie we względnej symetrii pod względem treściowym. Pierwsza
część jest nieco krótsza od pozostałych dwóch, jednakże wynika to z tego, iż stanowi ona merytoryczny wstęp książki. Rozdziały są ze sobą logicznie powiązane,
zwykle pod kątem problemowym z zachowaniem ogólnych ram chronologicznych.
Często widać w tej strukturze autonomiczne pomysły Autora, który porządkuje
rozdziały według własnego, w gruncie rzeczy mieszanego, kryterium. Objętość
rozdziałów nie pozostaje już ze sobą w takiej symetrii jak w przypadku części,
choć należy brać pod uwagę systematykę monografii, która dzieli się kolejno na:
części, rozdziały i podrozdziały.
Warto jednak zwrócić uwagę, że we wstępie Autor odnosi się również do reżimu komunistycznego, którego we właściwej części opracowania już nie rozwija,
mimo iż nadaje jednemu rozdziałowi tytuł: Doświadczenia totalitarne – faszyzm
i komunizm, a inny podrozdział tytułuje: Krytyka komunizmu – narzucenie demo-
251
Jan Sobiech
252
kracji w sensie formalnym. Poza tym przypadkiem, ogólnie można jednak uznać,
że zawartość poszczególnych części pracy jest uzasadniona jej celami.
Pod kątem metodologicznym i warsztatowym monografia nie wyróżnia się niczym odkrywczym w swojej dziedzinie. Nie jest to praca empiryczna ani nie są
w niej nawet częściowo wykorzystywane prace z archiwaliami. Autor dochodzi
do końcowych wniosków przede wszystkim poprzez analizę innych opracowań
dotyczących reżimów autorytarnych i faszystowskich w międzywojennej Europie
Zachodniej. Są to głównie monografie francuskojęzyczne, a więc napisane w rodzimym języku naukowca. Źródła, których jest znacząco mniej, przytaczane są
przede wszystkim w formie cytatów, których w pracy jest wystarczająca liczba,
proporcjonalna do właściwego tekstu opracowania. Na większe uznanie może
zasługiwać uzupełnienie książki fragmentami szerszych źródeł w formie szarych
ramek, które są dobrze skorelowane z treścią wywodu. Jest to 12 dodatkowych
informacji, do których odniesienia znajdują się w wyodrębnionej formie na końcu
książki. Niemniej jednak stanowią one tylko pewne urozmaicenie monografii, lecz
pod kątem metodologicznym nie wnoszą czegoś bardziej istotnego.
Sposób prowadzenia narracji przez Autora jest poprawny. W dużym stopniu
opiera się on na sprawozdawaniu wydarzeń, a także przybliżaniu pewnych systemów myślenia; rzadziej przywoływane są cytaty. Podczas opisu funkcjonowania
reżimów faszystowskich i autorytarnych Autor w znacznie większym stopniu stosuje porównania, metafory czy próbuje oceniać pewne zjawiska społeczne i polityczne. Częste stosowanie chwytów retorycznych utrudnia zrozumienie tekstu
i może świadczyć o ukrywaniu niedostatków pracy. Można odnieść takie wrażenie,
że przez to właśnie czasem Autor pisze niezrozumiale. W tekście stosowane są
również często trudniejsze terminy, które nie są tłumaczone, a ich większe nagromadzenie w jednym czy paru zdaniach mogą stworzyć problem poprawnego
odbioru narracji. Niemniej jednak przez większość monografii styl literacki pracy
pozostaje przystępny i czytelnik, który interesuje się historią czy politologią, nie
powinien mieć większych problemów ze zrozumieniem tekstu i odczytaniem intencji oraz zabiegów stylistycznych Autora.
Podsumowując, uważam, że monografia Johanna Chapoutot jest warta przeczytania, mimo iż stanowi pewnego rodzaju syntezę przedstawionych już przez innych autorów wiadomości z pogranicza historii społecznej i politycznej. Z punktu
widzenia treści w niej zawartych wnosi dodatkową wiedzę na temat genezy, charakteru i sposobu funkcjonowania reżimów autorytarnych i faszystowskich w międzywojennej Europie Zachodniej. Zawarte w niej cytaty ze źródeł publikowanych
częściowo nie wnoszą nic nowego, gdyż są powszechnie znane, ale niektóre z nich
stanowią istotne novum, jeśli chodzi o sposób prezentacji myślenia i rządzenia tamtych czasów. Myślę, że praca ta jest zwartą i udaną próbą odpowiedzi na fenomen
faszyzmu i autorytaryzmu nie tylko w Europie Zachodniej, ale na całym kontynencie. Jej przeczytanie polecałbym przede wszystkim osobom, które interesują się
historią lub politologią, ze szczególnym uwzględnieniem myśli politycznej oraz
systemów politycznych tamtych czasów.
Autorzy
Rafał Bieniada, dr; nauki o polityce; adiunkt w Instytucie Europeistyki Wydziału
Dziennikarstwa i Nauk Politycznych Uniwersytetu Warszawskiego.
Aleksandra Daniluk; nauki o polityce; doktorantka na Wydziale Dziennikarstwa
i Nauk Politycznych Uniwersytetu Warszawskiego.
Sławomir Drelich, dr; nauki o polityce; adiunkt w Katedrze Europeistyki Wydziału
Politologii i Studiów Międzynarodowych Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu.
Azizbek K. Džusupbekov, dr hab.; filozofia, kierownik Oddziału Politologii i Problemów Zarządzania Państwowego Instytutu Filozofii i Badań Polityczno-Prawnych
Narodowej Akademii Nauk Republiki Kirgiskiej.
Maria Golińska-Wapińska; filologia rosyjska, nauki o polityce; doktorantka na Wydziale Dziennikarstwa i Nauk Politycznych Uniwersytetu Warszawskiego.
Radzisława Gortat, dr; nauki o polityce; starszy wykładowca w Instytucie Nauk Politycznych Wydziału Dziennikarstwa i Nauk Politycznych Uniwersytetu Warszawskiego.
Ajgul’ K. Ilebaeva; nauki o polityce; pracownik naukowy Instytutu Filozofii i Badań
Polityczno-Prawnych Narodowej Akademii Nauk Republiki Kirgiskiej.
Kusein Isaev, prof. dr hab.; filozofia, socjologia; prezydent Socjologicznego Towarzystwa Kirgistanu.
Žanybek Omor; ekonomia; absolwent Moskiewskiego Instytutu Fizyczno-Technicznego i Uniwersytetu w Illinois (USA); ekspert międzynarodwy ds. problemów gospodarczych, energetycznych i wodnych.
Oliwia Piskowska; nauki o polityce; doktorantka na Wydziale Dziennikarstwa i Nauk
Politycznych Uniwersytetu Warszawskiego.
Jan Sobiech; nauki o polityce, nauki historyczne; doktorant na Wydziale Dziennikarstwa i Nauk Politycznych Uniwersytetu Warszawskiego.
Samar Syrgabaev, dr; socjologia; sekretarz naukowy Socjologicznego Towarzystwa
Kirgistanu.
Krzysztof Śliwiński, dr; nauki o polityce; adiunkt w Instytucie Studiów Międzynarodowych na Hongkońskim Uniwersytecie Baptystów.
Wojciech Welskop, dr; nauki o polityce, socjologia; adiunkt w Katedrze Nauk Społecznych Wyższej Szkoły Biznesu i Nauk o Zdrowiu w Łodzi.
Łukasz Zamęcki, dr; nauki o polityce; zastępca dyrektora Instytutu Europeistyki Wydziału Dziennikarstwa i Nauk Politycznych Uniwersytetu Warszawskiego.
Przemysław Zgudka; absolwent politologii i studiów euroazjatyckich na Wydziale
Dziennikarstwa i Nauk Politycznych Uniwersytetu Warszawskiego.
253
Authors
Rafał Bieniada, PhD; assistant professor at the Institute of European Studies, Faculty
of Journalism and Political Science, University of Warsaw.
Aleksandra Daniluk; political science; PhD candidate at the Faculty of Journalism
and Political Science, University of Warsaw.
Sławomir Drelich, PhD; assistant professor at the Chair of European Studies, Faculty
of Political Sciences and International Studies, Nicolaus Copernicus University in
Toruń.
Azizbek K. Džusupbekov, PhD HD; philosophy; director of the Department of
Political Studies and State Management, Institute of Philosophy and Political-Legal
Research, National Academy of Sciences of the Kyrgyz Republic.
Maria Golińska-Wapińska; Russian philology, political science; PhD candidate at
the Faculty of Journalism and Political Science, University of Warsaw.
Radzisława Gortat, PhD; political science; senior lecturer at the Institute of Political
Science, Faculty of Journalism and Political Science, University of Warsaw.
Ajgul’ K. Ilebaeva; political science; researcher at the Institute of Philosophy and
Political-Legal Research, National Academy of Sciences of the Kyrgyz Republic.
Kusein Isaev, professor; philosophy, sociology; president of the Sociological
Association of Kyrgyzstan.
Žanybek Omor; economics; graduate of Moscow Institute of Physics and Technology
and the Univeristy of Illinois (USA); international expert in economic, energetic
and water problems.
Oliwia Piskowska; political science; PhD candidate at the Faculty of Journalism and
Political Science, University of Warsaw.
Jan Sobiech; political science, history; PhD candidate at the Faculty of Journalism and
Political Science, University of Warsaw.
Samar Syrgabaev, PhD; sociology; scientific secretary of the Sociological Association
of Kyrgyzstan.
Krzysztof Śliwiński, PhD; political science; assistant professor at the Institute of
Government and International Studies, Hong Kong Baptist University.
Wojciech Welskop, PhD; political science, sociology; assistant professor at the Chair
of Social Sciences, Academy of Business Administration and Health Sciences in
Lodz.
Łukasz Zamęcki, PhD; political science; vice-director of the Institute of European
Studies, Faculty of Journalism and Political Science, University of Warsaw.
Przemysław Zgudka; graduate in political science and Eurasian studies, Faculty of
Journalism and Political Science, University of Warsaw.
Auteurs
Rafał Bieniada, docteur; sciences politiques; maître de conférences à l’Institut d’études
européennes de la Faculté de journalisme et de sciences politiques de l’Université
de Varsovie.
Aleksandra Daniluk; sciences politiques; doctorante à la Faculté de journalisme et de
sciences politiques de l’Université de Varsovie.
Sławomir Drelich, docteur; sciences politiques; maître de conférences à la Chaire
d’études européennes de la Faculté de politologie et d’études internationales
de l’Université Nicolas Copernic de Toruń.
Azizbek K. Džusupbekov, docteur HDR; philosophie, président de la Section de
politologie et de problèmes de gestion étatique de l’Institut de philosophie et d’études
politico-juridiques de l’Académie nationale des sciences de la République kirghize.
Maria Golińska-Wapińska; philologie russe, sciences politiques; doctorante à la
Faculté de journalisme et de sciences politiques de l’Université de Varsovie.
Radzisława Gortat, docteur; sciences politiques; chargée de cours principal à l’Institut
de sciences politiques de la Faculté de journalisme et de sciences politiques
de l’Université de Varsovie.
Ajgul’ K. Ilebaeva; sciences politiques; chercheuse à l’Institut de philosophie et d’études
politico-juridiques de l’Académie nationale des sciences de la République kirghize.
Kusein Isaev, professeur des universités; philosophie, sociologie; président de l’Association sociologique du Kirghizistan.
Žanybek Omor; économie; diplômé de l’Institut physico-technique moscovite et de
l’Université de l’Illinois (USA); expert international en problèmes économiques,
énergétiques et liés à l’eau.
Oliwia Piskowska; sciences politiques; doctorante à la Faculté de journalisme et de sciences politiques de l’Université de Varsovie.
Jan Sobiech; sciences politiques, histoire; doctorant à la Faculté de journalisme et
de sciences politiques de l’Université de Varsovie.
Samar Syrgabaev, docteur; sociologie; secrétaire scientifique de l’Association
sociologique du Kirghizistan.
Krzysztof Śliwiński, docteur; sciences politiques; maître de conférences à l’Institut
d’études internationales de l’Université baptiste de Hong Kong.
Wojciech Welskop, docteur; sciences politiques, sociologie; maître de conférences
à la Chaire de sciences sociales de l’École supérieure de business et de sciences de
la santé de Łódź.
Łukasz Zamęcki, docteur; sciences politiques; directeur adjoint de l’Institut d’études
européennes de la Faculté de journalisme et de sciences politiques de l’Université
de Varsovie.
Przemysław Zgudka; diplômé en politologie et en études euroasiatiques à la Faculté
de journalisme et de sciences politiques de l’Université de Varsovie.
255
Авторы
Рафал Беняда, кандидат наук; наука о политике; доцент в Институте европеистики Факультета журналистики и политических наук Варшавского университета.
Войцех Вэльскоп, кандидат наук; наука о политике, социология; доцент в Кафедре общественных наук Высшей школы бизнеса и наук о здоровье в Лодзи.
Маря Голиньска-Вапиньска; русская филология, наука о политике; аспирантка
на Факультете журналистики и политических наук Варшавского университета.
Радзислава Гортат, кандидат наук; наука о политике; старшый преподаватель
в Институте политических наук Факультета журналистики и политических
наук Варшавского университета.
Алэксандра Данилук; наука о политике; аспирантка на Факультете журналистики и политических наук Варшавского университета.
Азизбек К. Джусупбеков, доктор наук; философия; заведующий отделом политологии и проблем государственного управления Института философии и политико-правовых исследований Национальной академии наук Кыргызской
Республики.
Славомир Дрэлих, кандидат наук; наука о политике; доцент в Кафедре европеистики Факультета политологии и международных исследований Университета Николая Коперника в Торуне.
Лукаш Замэнцки, кандидат наук; наука о политике; замдиректора Института
европеистки Факультета журналистики и политических наук Варшавского
университета.
Пшэмыслав Згудка; выпускник политологи и евразийских изучений на Факультете журналистики и политических наук Варшавского университета.
Айгуль К. Илебаева; политология; научный сотрудник Института философии
и политико-правовых исследований Национальной академии наук Кыргызской Республики.
Кусеин Исаев, доктор наук, профессор; философия, социология; президент Социологической Ассоциации Кыргызстана.
Жаныбек Омор; экономия; выпускник Московского физико-технического института и Иллинойскoгo университета в США; международный эксперт по
экономическим, энергетическим и водным проблемам.
Оливя Писковска; наука о политике; аспирантка на Факультете журналистики
и политических наук Варшавского университета.
Ян Собех; наука о политике, исторические науки; аспирант на Факультете журналистики и международных отношений Варшавского университета.
Самар Сыргабаев, кандидат наук; социология; ученый секретарь Социологической Ассоциации Кыргызстана.
Кжыштоф Сьливиньски, кандидат наук; наука о политике; доцент в Институте
международных отношений в Гонконгском университете баптистов.

Autorzy - Społeczeństwo i Polityka. Pismo Edukacyjne

Transkrypt

Podobne dokumenty

Miejsce, gdzie rośnie biznes Simon Galpin Dyrektor Generalny ds. Promocji Inwestycji