Współczesne uwarunkowania społeczno

Współczesne uwarunkowania
społeczno-gospodarcze w Polsce
i na świecie
pod redakcją
Joanny Rogalskiej
Kielce 2014
Recenzenci:
dr hab. Marek Leszczyński, prof. UJK
dr Edyta Łyżwa
dr Małgorzata Garstka
dr Paweł Dziekański
Formatowanie komputerowe:
Joanna Rogalska
Projekt okładki:
Paweł Dziekański
Copyright © by Instytut Ekonomii i Administracji
Wydział Zarządzania i Administracji
Uniwersytet Jana Kochanowskiego w Kielcach
ISBN: 978-83-941421-0-0
SPIS TREŚCI
WSTĘP ……………………………………………………………………………………………………………..………………………………..
1. ANGELIKA PIENIAS
2. SZCZYGIEŁ ANNA
3. PATRYCJA JANAKOWSKA
4. KAMILA ANTOS,
ŁUKASZ KURP
5. MARCIN BANASZEK
6. PIOTR CZUBAK,
MARTA OSZUST
7. DOMINIKA DAROWSKA
8. EWA KRASKA
9. ARTUR MAIK
10. MARCIN MADEJ
11. WALDEMAR GAJDA
12. ŁUKASZ TOPOLEWSKI
13. JAN ŻELAZNY
14. DAMIAN LIWOCHA
15. KATARZYNA CZERW
16. MARTYNA OSTROWSKA
17. MARTA CIARKO,
AGNIESZKA PALUCH-DYBEK
18. ALEKSANDRA GOLUS
19. DOROTA BOCHNACKA
20. ANNA GOŁEMSKA
21. TERESA BĘBEN
22. PAULINA OSUCH
23. PATRYK ZIELIŃSKI
24. PAULINA MALESA
25. KATARZYNA KATANA
26. PRZEMYSŁAW MACHAJ
27. KAMIL ROZBEJKO,
KATARZYNA ROZBEJKO
28. AGNIESZKA RAK
29. MARIA BUGAJ,
ANITA KOWALSKA
30. MARTYNA DĘBSKA
31. MATEUSZ DURA
Formy ewidencji działalności gospodarczej w mikro i małych przedsiębiorstwach …………………………………………………………………………………………………..
Społeczna odpowiedzialność biznesu na przykładzie wybranych spółek ……
Zarządzanie jako podsystem organizacji ………………………………………………….
Legalizacja narkotyków – aspekty społeczne i gospodarcze na przykładzie
regulacji dotyczących konopi indyjskich …………………………………………………..
Działania publicznych służb zatrudnienia na rzecz bezrobotnej młodzieży w
województwie świętokrzyskim ……………………………………………………………….
Ujęcie marketingu szeptanego w dobie globalizacji ………………………………….
Wpływ zarządzania wiedzą na innowacyjność i konkurencyjność przedsiębiorstwa ………………………………………………………………………………………………..
Endogeniczne czynniki rozwoju gospodarczego polskich regionów: ekonometryczny model panelowy ……………………………………………………………….
Znaczenie kapitału ludzkiego dla rozwoju społeczno-gospodarczego ……….
Przedsiębiorstwa ekonomii społecznej jako remedium na problem społecznego wykluczenia w Polsce w dobie kryzysu – realna szansa czy utopia?......
Gospodarka oparta na wiedzy priorytetowym kierunkiem rozwoju Polski ..
Implikacje rozwoju instytucjonalnego a wzrost gospodarczy …………………….
Zmiany strukturalne na rynkach towarowych - obecność inwestorów
finansowych ………………………………………………………………………………………….
Controlling w zarządzaniu przedsiębiorstwem …………………………………………
Przedsiębiorczość oraz jej wpływ na koncepcje zarządzania oraz funkcjonowanie przedsiębiorstw na rynku polskim …………………………………………….
Franczyza na polskim rynku ……………………………………………………………………
5
6
12
22
30
40
49
58
68
78
86
95
103
112
123
133
142
Zjawisko bezrobocia jako istotny problem we współczesnej gospodarce ….
Bezrobocie w Europie. Działania unii europejskiej na rzecz poprawy sytuacji absolwentów szkół wyższych na rynku pracy ……………………………………….
Aktywizacja zawodowa młodzieży na rynku pracy w województwie świętokrzyskim w latach 2007-2012 ………………………………………………………………
Problem wykluczenia społecznego ………………………………………………………….
Rynek pracy a wykluczenie społeczne w świetle Strategii Europa 2020 …….
Sytuacja kobiet na polskim rynku pracy …………………………………………………..
Problem młodych ludzi na rynku pracy ……………………………………………………
Wpływ uczelni wyższych na rynek pracy ………………………………………………….
Ubodzy niekoniecznie wykluczeni społecznie. Rozważania na temat ubóstwa i wykluczenia społecznego ………………………………………………………………
Problem wykluczenia społecznego osób niepełnosprawnych z rynku pracy
150
Stres w aturażu pracy, jako przyczyna wykluczenia społecznego ……………….
Prywatyzacja przedsiębiorstw państwowych w Polsce w latach 1990-2012
Źródła pokrycia deficytu- formy zaciągania długu publicznego, wpływ na
gospodarkę polski ………………………………………………………………………………….
Finansowanie systemu opieki zdrowotnej - zarys problematyki ………………..
Wpływ wzrostu wynagrodzenia nauczycieli na ograniczenia rozwoju gminy
241
251
159
168
178
187
196
206
214
223
231
260
271
279
3
32. AGNIESZKA FRANCZAK
33. IZABELA STĄPOR
34. ILONA BISEK,
VITALIY SMYGUR
35. KAMILA RYBICKA
36. MICHAŁ KIEDRZYNEK
37. OLGA PALCZEWSKA
38. PAWEŁ TOBERA
39. ANNA BECMER
40. ALEKSANDRA KORCZYC
41. PRZEMYSŁAW ZIELIŃSKI
42. AGATA ZELGA
43. EWELINA PAPAJ,
WIOLETA PLACHA
44. KAROLINA LEONARCIK,
DAWID LAHUTTA
45. MAŁGORZATA FELUŚ
46. MARIUSZ WIĘCŁAW
47. MATEUSZ ŁAGOWSKI
48. IWONA SAMOLAK
49. KAROLINA MALESA
50. ADAM MACHAY
51. MACIEJ RYCHLICKI
52. MICHAŁ KIEDRZYNEK
53. MARTA KAFLIŃSKA
54. ANNA PINKOWICZ
55. PIOTR STEFANEK
56. MARZENA ŁAWNICZAK
57. SYLWIA BANIA
58. EWA KRASKA
59. JOANNA ROGALSKA,
MONIKA STACHOWICZ
4
Partnerstwo publiczno-prywatne jako metoda finansowania inwestycji
samorządowych na przykładzie województwa śląskiego ………………………….
Efektywne praktyki z zakresu sponsoringu kultury w Polsce ……………………..
Struktura wydatków jednostek samorządu terytorialnego w Polsce w
latach 2008-2012 …………………………………………………………………………………..
Zróżnicowanie przestrzenne zadań realizowanych w ramach aktywnej
polityki rynku pracy w województwie świętokrzyskim ……………………………..
Zasady gospodarowania środkami publicznymi na gruncie ustawy o finansach publicznych ……………………………………………………………………………………
Analiza znaczenia podatku od nieruchomości w dochodach podatkowych
miasta Poznania w latach 2010-2012 ………………………………………………………
Współczesne modele zarządzania długiem skarbu państwa ……………………..
Analiza wpływu zmian wartości tablic trwania życia w latach 1990-2012 na
wysokość jednorazowej składki netto w ubezpieczeniu na dożycie …………..
Zarządzanie wartością przedsiębiorstwa na podstawie wybranego przykładu
Organizacja spółki z ograniczoną odpowiedzialnością w gospodarce komunalnej
Wykorzystanie rachunku kosztów działań wśród polskich przedsiębiorstw .
Zniekształcenie sprawozdań finansowych w warunkach współczesnej
gospodarki rynkowej ……………………………………………………………………………..
Różnice w podejściu do metod kalkulacji kosztów – ABC a Cost-to-Serve ….
Sposoby i zasady inwentaryzacji – teoria i praktyka ………………………………….
Koszty logistyczne - znaczenie, problemy, kalkulacja ………………………………...
Bieżąca wycena zapasów w krajowym prawie bilansowym i międzynarodowych standardach rachunkowości ………………………………………………………
Płynność środków pieniężnych jako wyznacznik kondycji finansowej przedsiębiorstwa ……………………………………………………………………………………………
Międzynarodowe standardy rachunkowości - prezentacja sprawozdań
finansowych ………………………………………………………………………………………….
Człowiek w księgach rachunkowych ………………………………………………………..
Rola biegłego rewidenta w jednostkach gospodarczych …………………………..
Zasady gospodarowania środkami publicznymi na gruncie ustawy o finansach publicznych ……………………………………………………………………………………
Gospodarka finansowa państwowych szkół wyższych jako szczególnego
rodzaju jednostek sektora finansów publicznych ……………………………………..
Kto jest podatnikiem VAT – gmina, czy gminna jednostka budżetowa?
Wybrane zagadnienia prawne w oparciu o analizę wyroku NSA ……………….
Kapitał ludzki a rozwój małego przedsiębiorstwa ……………………………………..
Przemiany w sferze usług i ich perspektywy rozwojowe w Polsce ……………..
Perspektywa zmiany przepisów prawa bilansowego z punktu widzenia
małych i średnich przedsiębiorstw …………………………………………………………..
Uwarunkowania rynku pracy w województwie świętokrzyskim ……………….
Wydatki majątkowe w gminach województwa świętokrzyskiego w latach
2007-2010 …………………………………………………………………………………………….
287
296
305
315
325
333
341
349
357
371
379
389
399
409
420
429
439
447
455
463
474
481
492
504
511
523
533
546
WSTĘP
Przedstawiamy Państwu monografię Współczesne uwarunkowania społecznogospodarcze w Polsce i na świecie. W niniejszym tomie poruszono zagadnienia związane z
szeroko pojętą ekonomią i zarządzaniem. Tematyka zamieszczonych opracowań jest bardzo szeroka – znajdują się tutaj między innymi prace dotyczące: rozwoju innowacyjności i
konkurencyjności, przedsiębiorczości, kapitału ludzkiego i gospodarki opartej na wiedzy,
rynku pracy i bezrobocia oraz wykluczenia społecznego, zarządzania organizacją i marketingu. Znaczna część monografii obejmuje zakres finansów publicznych, podatków i zarządzania finansami w jednostkach sektora publicznego oraz kwestii rachunkowości. Ponadto
zamieszczone zostały artykuły o nieco innej problematyce – dotyczące legalizacji narkotyków czy też zagadnień prawnych.
Całość monografii jest efektem pracy naukowej studentów, doktorantów i młodych
doktorów pochodzących z wielu ważnych ośrodków naukowych w Polsce.
Żywię nadzieję, że tak różnorodny zbiór interesujących artykułów spełni oczekiwania
Czytelników oraz będzie stanowił ciekawą lekturę i stanie się inspiracją do kolejnych prac
naukowych.
Joanna Rogalska
5
ANGELIKA PIENIAS
Uniwersytet Jana Kochanowskiego w Kielcach
FORMY EWIDENCJI DZIAŁALNOŚCI GOSPODARCZEJ W MIKRO I MAŁYCH
PRZEDSIĘBIORSTWACH
Wprowadzenie
Prowadzenie działalności gospodarczej jest ściśle powiązane z opodatkowaniem
osiągniętych z tego tytułu podatkiem dochodowym od osób fizycznych (czyli tzw. Podatkiem PIT). Na potrzeby podatku PIT działalność gospodarczą określa się jako działalność
zarobkową: wytwórczą, budowlaną, usługową, handlową, działalność polegającą na
poszukiwaniu, rozpoznawaniu i wydobywaniu kopalin ze złóż, a także działalność, która
polega na wykorzystywaniu rzeczy oraz wartości niematerialnych i prawnych. Działalność gospodarcza jest prowadzona we własnym imieniu bez względu na jej rezultat, w
sposób zorganizowany i ciągły. Obowiązujące przepisy podatkowe dzielą podatników na
określone kategorie podatkowe, w zależności od wysokości osiąganych dochodów lub
formy prowadzenia działalności gospodarczej. Przedsiębiorcy mogą w związku z tym
rozliczać się z fiskusem: ryczałtowo, w formie karty podatkowej lub podatkowej księgi
przychodów i rozchodów (albo księgi handlowej). Planując działalność trzeba zwrócić
uwagę na rozmiar planowanej działalności i rozważyć źródła kapitału mającego finansować działalność w pierwszej jej fazie, która z reguły jest kosztowna a mało dochodowa. Warto pamiętać, że niektóre z form prowadzenia działalności są bardziej kosztowne
w jej trakcie, choć mogą się wydawać atrakcyjniejsze podatkowo.
Mikro- i małe przedsiębiorstwa i ich miejsce w gospodarce narodowej
W literaturze dostępne jest wiele definicji oraz kryteriów klasyfikacji przedsiębiorstw do grupy mikro, małych, średnich lub dużych. W niniejszym opracowaniu przyjęto podział zgodny z rekomendacją Unii Europejskiej. Artykuł dotyczy zarówno mikro, jak
i małych przedsiębiorstw.
Definicję mikro i małego przedsiębiorcy określa ustawa o swobodzie działalności
gospodarczej z 2 lipca 2004 roku. Zgodnie z art. 104 Ustawy za mikroprzedsiębiorcę
uważa się tego przedsiębiorcę, który w co najmniej jednym z dwóch ostatnich lat obrotowych:
 zatrudniał średnio w roku mniej niż 10 pracowników oraz
 osiągnął roczny obrót netto ze sprzedaży towarów, wyrobów i usług oraz operacji finansowych nieprzekraczający równowartości w złotych 2 milionów euro,
6
lub sumy aktywów jego bilansu sporządzonego na koniec jednego z tych lat nie
przekroczyły 2 milionów euro.1
W art. 105 zdefiniowano małe przedsiębiorstwa. Za małego przedsiębiorcę uważa
się przedsiębiorcę, który w co najmniej jednym z dwóch ostatnich lat obrotowych:
 zatrudniał średniorocznie mniej niż 50 pracowników oraz
 osiągnął roczny obrót netto ze sprzedaży towarów, wyrobów i usług oraz operacji finansowych nieprzekraczający równowartości w złotych 10 milionów euro, lub sumy aktywów jego bilansu sporządzonego na koniec jednego z tych lat
nie przekroczyły równowartości w złotych 10 milionów euro.2
Do cech charakterystycznych tych przedsiębiorstw można zaliczyć:
 aktywne i bezpośrednie uczestnictwo właścicieli we wszystkich sferach działalności,
 brak możliwości korzystania z wyspecjalizowanych kadr,
 częste działanie wyłącznie na rynkach lokalnych bądź regionalnych,
 gospodarka finansowa.3
Małe przedsiębiorstwa cechuje prosta struktura organizacyjna. Dzięki niej przepływ
informacji odbywa się w sposób bezpośredni. Większość inwestycji dokonywanych
przez małych przedsiębiorców w całości finansowana jest z kapitału własnego – osobistego majątku właściciela i jego rodziny a także zysku wypracowanego w toku działalności firmy.
Formy rozliczeń działalności małych przedsiębiorstw
W momencie podjęcia decyzji o prowadzeniu określonej działalności gospodarczej
należy dokonać wyboru formy opodatkowania podatkiem PIT. Wybór ten jest bardzo
ważny, gdyż wpływa on nie tylko na wysokość przyszłego podatku, ale także na rodzaj i
zakres prowadzonych ewidencji księgowych. Przy wyborze formy opodatkowania jest
niezbędna zatem znajomość wskaźników ekonomicznych związanych z funkcjonowaniem danego przedsiębiorstwa. Należy zatem dokonać analizy wielkości spodziewanych
przychodów, wydatków, czyli kosztów uzyskania przychodu, w tym również kosztów,
które są związane z prowadzeniem księgowości. Koszty te różnią się w zależności od
wybranej formy opodatkowania. Wybór formy ewidencji działalności musi być przemyślany, gdyż zmiana formy opodatkowania w trakcie roku podatkowego nie jest możliwa
(zmiana będzie możliwa od następnego roku podatkowego).
Na wybór formy opodatkowania jest czas:
 do 20 stycznia roku podatkowego lub
1
ustawa z dnia 2 lipca 2004 r. o swobodzie działalności gospodarczej, Dz.U. 2004 nr 173 poz. 1807, art. 104
Tamże, art. 105
3
B. Gierusz, T. Martyniuk., Czynniki determinujące zdolność finansową małych przedsiębiorstw, [w:] Czas na
pieniądz. Zarządzanie finansami. Inwestycje i wycena przedsiębiorstw, „Finanse, Rynki Finansowe, Ubezpieczenia” nr 13, Szczecin: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego, 2008, s. 92-94.
2
7

do dnia złożenia wniosku o wpis do centralnej Ewidencji Informacji o Działalności Gospodarczej (CEIDG), który jest składany na podstawie przepisów
ustawy o swobodzie działalności gospodarczej. W tym wniosku można dokonać wyboru formy opodatkowania jeśli rozpoczynasz prowadzenie działalności gospodarczej,
 bądź też przed rozpoczęciem działalności w przypadku karty podatkowej
lub do dnia uzyskania pierwszego przychodu w pozostałych przypadkach,
jeżeli nie został dokonany wybór formy we wniosku o wpis do CEIDG.4
Podstawową forma opodatkowania dochodu z działalności gospodarczej jest opodatkowanie na zasadach ogólnych przy zastosowaniu skali podatkowej (18 i 32%). Można również wybrać opodatkowanie na zasadach ogólnych – jednolita 19% stawka podatku, czyli podatek liniowy.
Opodatkowanie
działalności
gospodarczej
Zasady ogólne skala podatkowa
18%, 32%
Zasady ogólne jednolita 19%
stawka podatku
Zryczałtowane
formy
opodatkowania
Ryczałt od
przychdów
ewidencjonowanych
Karta podatkowa
Rysunek 1. Formy opodatkowania działalności gospodarczej
Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Ministerstwo Finansów, Działalność gospodarcza.
Formy opodatkowania http://www.finanse.mf.gov.pl/documents/766655/7103126 /ULOTKA
dzial_gosp_formy_opodat_2014.pdf
Jest możliwy również wybór jednej ze zryczałtowanych form opodatkowania: ryczałt
od przychodów ewidencjonowanych lub kartę podatkową. Jeśli przyszły przedsiębiorca
zdecyduje się na opodatkowanie na zasadach ogólnych według skali podatkowej, nie
musi zawiadamiać o tym właściwego naczelnika urzędu skarbowego, obowiązek taki
pojawia się w trzech pozostałych formach opodatkowania.
4
8
Ministerstwo Finansów, Działalność gospodarcza. Formy opodatkowania, www.finanse.mf.gov.pl
Podatkowa księga przychodów i rozchodów
Podatkowa księga przychodów i rozchodów (zasady ogólne) jest podstawowa forma
opodatkowania. Przyznawana jest automatycznie. Nie istnieje obowiązek zgłaszania tej
formy opodatkowania do Urzędu Skarbowego (w przeciwieństwie do trzech pozostałych). Jeżeli ktoś nie zgłosił w ustalonych terminach innej formy opodatkowania musi
rozliczać się w ten właśnie sposób. Aby ustalić dochód do opodatkowania należy od
przychodów z działalności gospodarczej odjąć koszty uzyskania przychodu. Przychody i
koszty należy wykazywać w ewidencji zwanej podatkową księgą przychodów i rozchodów (w skrócie KPiR).
W przypadku bardzo dochodowej działalności (jeżeli roczne przychody przekraczają
równowartość 1 200 000 EURO) musisz prowadzić już księgi rachunkowe (tzw. pełną
księgowość).
Tabela 1. Stawki podatkowe na 2014 r.
Podstawa obliczenia podatku w złotych
Ponad
Do
85 528
Podatek wynosi
18% minus kwota zmniejszająca podatek 556 zł 02 gr
85 528
14 839 zł 02 gr plus 32% nadwyżki ponad 85 528 zł
Roczna kwota zmniejszająca podatek
556 zł 02 gr
Roczny dochód niepowodujący obowiązku zapłaty podatku
3091 zł
Źródło: Opracowanie własne na podstawie: http://www.wskazniki.gofin.pl/8,95,2, skalapodatkowa.html (27.03.2014)
Miesięcznie (automatycznie) lub kwartalnie (spełniając określone warunki i informując o tym Urząd Skarbowy) wpłacane są zaliczki na podatek. Po zakończeniu roku
podatkowego należy złożyć roczne zeznanie podatkowe na formularzu PIT-36. Na formularzu tym łączy się dochody uzyskane z działalności z innymi dochodami (np. jeżeli
właściciel działalności gospodarczej jest zatrudniony w innej firmie, a działalność to tylko
dodatek). Przy tej formie opodatkowania dochód z działalności gospodarczej można
rozliczyć wspólnie z małżonkiem, a także skorzystać z ulg podatkowych (np. na dzieci).
Zalety:
 możliwe jest obniżanie przychodów o koszty poniesione w celu ich uzyskania,
 dochód przed opodatkowaniem może być pomniejszany o straty z lat ubiegłych poniesione z działalności gospodarczej oraz o inne odliczenia,
 stosuje się kwotę zmniejszającą podatek,
 możliwe jest korzystanie z odliczeń od podatku, np. z tytułu tzw. ulgi prorodzinnej,
 na określonych warunkach dochody można rozliczyć łącznie z dochodami małżonka lub jako osoba samotnie wychowująca dzieci.
9
Wady:

przychody osiągnięte z działalności gospodarczej łączy się i rozlicza wraz
z przychodami osiągniętymi z innych źródeł przychodów podlegających opodatkowaniu według skali podatkowej; spowoduje to zwiększenie stawki podatku z 18% na 32%, gdy suma dochodów przekroczy kwotę 85.528 zł.
Podatek liniowy
Tak jak w przypadku opodatkowania na zasadach ogólnych również dochód jest liczony jako różnica między przychodami i kosztami ich uzyskania. Nie ma też różnicy,
jeżeli chodzi o ewidencję przychodów i kosztów: KPrR lub obowiązkowo księgi handlowe
(w przypadku przekroczenia przychodów 1 200 000 EURO rocznie).
Zaletą tej formy rozliczania podatku jest to, że zawsze płacimy 19 procent od dochodu. Niezależnie, czy przekroczymy określaną rocznie granicę dochodu powodującą skok
na 32 procent. Jest to forma opodatkowania korzystna przy przekraczaniu w skali roku
określonego dla danego roku pułapu przejścia na 32 procent (w przeciwnym wypadku
nie ma sensu ekonomicznego).
Wady tej formy rozliczania: informowanie Urzędu Skarbowego o zamiarze rozliczania się w taki sposób, rozliczenie na niezależnym formularzu (pit 36L) , który nie daje
możliwości rozliczania wspólnie z małżonkiem, korzystania z ulg podatkowych (np. na
dzieci).
Ryczałt ewidencjonowany
Jest to specyficzna forma opodatkowania. Podatek jest płacony od przychodu. Prawo
do rozliczania się w takiej formie jest ograniczone. Jedynie pewna grupa podatników,
wyraźnie zdefiniowana, może skorzystać z tej metody. Wysokość stawek ryczałtu uzależniona jest od rodzaju działalności (stawki podatkowe: 20%, 17%, 8,5%, 5,5% i 3%).
Duża zaletą tej formy opodatkowania jest prostota prowadzonej ewidencji księgowej. Największą wadą jest uzależnienie podatku tylko od przychodów. Przedsiębiorca
jest zobligowany zapłacić podatek bez względu na to, czy miesiąc był dobry, czy też koszty przewyższyły przychody. Rozliczenie roczne dokonywane jest na formularzu PIT-28.
Nie łączy się tych przychodów z innymi (np. z pracą na etacie), nie można też skorzystać
z ulg podatkowych (np. na dziecko) czy też rozliczyć się wspólnie z małżonką/kiem.
Karta podatkowa (księga rachunkowa przychodów i rozchodów)
Możliwość rozliczania się na karcie podatkowej przeznaczona jest dla podatników
prowadzących ściśle określone rodzaje działalności gospodarczej. Kwalifikując się do tej
grupy należy spełnić określone warunki:
 nie można korzystać z usług innych firm (z wyjątkiem usług specjalistycznych jak
np. biuro rachunkowe),
10

nie można zatrudniać osób na umowę zlecenie ani umowę o dzieło do wykonywania prac związanych z prowadzoną przez Ciebie działalnością (można zatrudniać osoby na umowę o pracę, ale do wyczerpania limitów przypadających
na daną działalność gospodarczą),
 współmałżonek nie może prowadzić działalności gospodarczej w tym samym
zakresie co przedsiębiorca (można go jednak zatrudnić jeżeli mieści się w limicie).
 Wysokość ryczałtowej stawki podatku uzależniona jest od:
 rodzaju i zakresu prowadzonej działalności
 liczby zatrudnionych pracowników
 liczby mieszkańców miejscowości, w której decydujemy się na otwarcie działalności
Zaletą jest praktycznie brak ewidencji księgowej, stała kwota podatku do zapłacenia. Wady zaś tak jak przy ryczałcie podatek płacimy niezależnie od kosztów. Może się
zdarzyć, że koszty będą większe, a podatek mimo wszystko jest do zapłacenia.
Ocena obowiązujących rozliczeń działalności małych firm
Jeśli działalność mieści się w zakresie uprawniającym do karty podatkowej, prawdopodobnie będzie to najlepsze rozwiązanie (przynajmniej do pewnego czasu). Nieliczne
obowiązki i stała kwota podatku powodują, że rozliczanie się będzie mniej skomplikowane. Należy jednak pamiętać, że jeśli na początku działalności koszty będą dominować
nad przychodami, karta podatkowa nie będzie najlepszym rozwiązaniem.
Gdy działalność nie jest wyłączona z ryczałtu i przedsiębiorca nie przewiduje wysokich kosztów uzyskania przychodów, może wybrać ryczałt od przychodów ewidencjonowanych. Podobnie jak w przypadku karty podatkowej ryczałt się nie opłaci, jeżeli
pierwszy rok będzie się wiązał z dużymi kosztami (przy działalności usługowej opodatkowanej według stawki 8,5% nieopłacalność ryczałtu powodują koszty na poziomie 56%
przychodów).
Wysokie koszty działalności albo jej rodzaj wykluczający zastosowanie karty podatkowej lub opodatkowanie ryczałtem powodują, że należy formę opodatkowania wybierać pomiędzy podatkiem liniowym a zasadami ogólnymi. Wybór między tymi formami
uzależniony jest przede wszystkim od wielkości rocznych dochodów. Przy założeniu, że
przedsiębiorca będzie się utrzymywać wyłącznie z własnej działalności gospodarczej,
podatek liniowy zaczyna być opłacalny przy dochodach rocznych przekraczających
96.400 zł (przychód pomniejszony o koszty jego uzyskania i składki ZUS).
Najlepszym sposobem, aby się przekonać, która forma opodatkowania będzie najkorzystniejsza, jest przeprowadzenie symulacji. Przedsiębiorca powinien oszacować więc,
jakie może osiągnąć przychody i jakie poniesie koszty, a następnie obliczyć podatek
według wszystkich dostępnych form opodatkowania. Najbardziej opłacalna będzie ta,
dzięki której zapłaci najniższy podatek.
11
Podsumowanie
Gdy decydujemy się na prowadzenie działalności gospodarczej musimy się głęboko
zastanowić, i dokonać właściwego wyboru formy opodatkowania. Jest to jedna z ważniejszych decyzji, ponieważ należy wybrać taką formę, która będzie dla nas najkorzystniejsza. Trzeba ją uzależnić od profilu naszej działalności, możliwości skorzystania z ulg, a
także od wysokości planowanych przychodów i kosztów. Jeżeli dokonamy błędnego
wyboru, niepotrzebnie narazimy się na zwiększenie obciążeń podatkowych. Następstwem takiej decyzji będzie niższa opłacalność działalności gospodarczej. Wybór właściwej formy opodatkowania powoduje prowadzenie odpowiedniej ewidencji. Każdego
roku do dwudziestego stycznia musimy podjąć decyzję jaki podatek będziemy płacić.
Wybór trzeba dokładnie przeanalizować pod kątem wielkości spodziewanych przychodów, wydatków, kosztów uzyskania przychodu, jak również kosztów prowadzenia
księgowości (różnią się one w zależności od przyjętego modelu opodatkowania). Gdy
rozpoczynamy własny biznes, wyboru należy dokonać wraz ze złożeniem wniosku o
rejestrację działalności gospodarczej. W tym momencie decydujemy nie tylko o tym,
jaką formę opodatkowania chcemy stosować, ale także o tym, czy podatki będziemy
rozliczać miesięcznie lub kwartalnie.
Bibliografia:
1.
2.
3.
4.
12
Gierusz B., Martyniuk T., Czynniki determinujące zdolność finansową małych przedsiębiorstw, [w:] Czas na pieniądz. Zarządzanie finansami. Inwestycje i wycena przedsiębiorstw, „Finanse, Rynki Finansowe, Ubezpieczenia” nr 13, Szczecin: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego, 2008.
Ministerstwo Finansów, Działalność gospodarcza. Formy opodatkowania,
http://www.finanse.mf.gov.pl/
Ustawa z dnia 2 lipca 2004 r. o swobodzie działalności gospodarczej, Dz.U. 2004 nr 173
poz. 1807
http://www.wskazniki.gofin.pl/8,95,2,skala-podatkowa.html
SZCZYGIEŁ ANNA
Uniwersytet Jana Kochanowskiego w Kielcach
SPOŁECZNA ODPOWIEDZIALNOŚĆ BIZNESU NA PRZYKŁADZIE
WYBRANYCH SPÓŁEK
Wprowadzenie
Na międzynarodowych rynkach coraz silniej rozwija się trend działań przedsiębiorstw
różnorodnych branż z zakresu Społecznej Odpowiedzialności Biznesu. Interakcje między
przedsiębiorstwem a ogółem społeczeństwa są wyraźnie zauważalne, a świadomość pracowników oraz konsumentów jest coraz większa. Poprzez zastosowanie koncepcji Społecznej Odpowiedzialności Biznesu firma nie tylko ponosi odpowiedzialność za swoje działania, ale idea ta może przyczynić się do wzrostu konkurencyjności i zbudowania zaufania.
Celem poniższego artykułu jest przedstawienie polskich i zagranicznych spółek, które zastosowały koncepcję Społecznej Odpowiedzialności Biznesu.
Geneza pojęcia „odpowiedzialny biznes”
Pojęcie „odpowiedzialny biznes” pojawiło się pod koniec XIX wieku i było powiązane z
rewolucją przemysłową. Podczas wielkiego kryzysu w Stanach Zjednoczonych biznesmeni
zaczęli szukać sposobu na odzyskanie zaufania wśród społeczeństwa. Współczesne spojrzenie na społeczną odpowiedzialność biznesu pojawiło się w latach 50. Ubiegłego wieku,
kiedy to Howard Bowen, w publikacji „Social Responsibilities of the Businessman” podkreślił, że działalność biznesu dotyka zwykłych ludzi, społeczeństwa i dlatego biznes powinien
prowadzić takie działania, które będą spójne z celami i wartościami społecznymi.1 W 1971
r. ukazała się pierwsza definicja marketingu społecznego w artykule Social Marketing: An
Approach to Planned Social Changew czasopiśmie marketingowym „Journal of Marketing”, jego twórcami byli Philip Kotler oraz Gerald Zaltman.2
Zasady firm społecznie odpowiedzialnych
Szefowie firm społecznie odpowiedzialnych muszą kierować się między innymi następującymi zasadami3:
1. Wrażliwością na sprawy, które oddziałują na życie osób, z którymi żyją i pracują,
2. Rozumieniem warunków panujących w społeczeństwie, aby wywierać na nie pozytywny wpływ,
1
J. Kowalczyk: Odpowiedzialność społeczna i przeciwdziałanie korupcji w zarządzaniu organizacją, CeDeWu,
Warszawa 2009, s.149.
2
Por. P. Kotler, N. Roberto, N. Lee, Social Marketing. Improving the Quality of Life, SAGE Publications, Thousand
Oaks, California 2002, s. 9.
3
J. Gustafson , Czym jest społeczna odpowiedzialność biznesu? Biblioteka Gazety Wyborczej, tom 1 – Zarządzanie
firmą, Wydawnictwo Naukowe PWN, 2007, [w:] J. Kowalczyk op. cit., s. 151.
13
3. Rozważaniem społecznych skutków wynikających z podejmowanych decyzji finansowych i biznesowych mających wpływ na szerokie grupy wyborców, interesariuszy i na środowisko,
4. Świadomością nie tylko tego, co firma produkuje, ale jeszcze jak to produkuje
„Firmy społecznie odpowiedzialne, uzyskujące większy dostęp do kapitału, osiągają to na
ogół w wyniku4:
1. Wprowadzenia w życie zasad kodeksu etycznego, określającego wartości, którymi
kieruje się organizacja,
2. Doskonalenia procesów pod kątem zmniejszania negatywnego oddziaływania na
środowisko,
3. Poprawy warunków pracy – tworzenie przyjaznego środowiska dla pracowników.”
Korzyści z CSR
Firmy, które działają w ramach CSR angażują w różnorodne inicjatywy na rzecz otoczenia oraz wprowadzeniu do zarządzania elementów o charakterze społecznym i socjalnym,
które bezpośrednio nie generują zysku, jednak pośrednio wpływają na sukces przedsiębiorstw.5
Działalność organizacji koncentruje się na realizacji dwóch podstawowych celów:
1. Pozyskać i utrzymać klientów oraz zaspokoić ich oczekiwania i potrzeby,
2. Uzyskać korzyści biznesowe dla firmy i właścicieli.
Koncentrowanie się wyłącznie na maksymalizacji zysku może być sprzeczne z koniecznością zaspokojenia potrzeb i oczekiwań klientów. A pełnemu zaspokojeniu tych potrzeb
sprzyja z pewnością etyka działania i odpowiedzialność społeczna organizacji.6
Firma, która nie tylko zastosuje koncepcję CSR, ale także zaplanuje swoje cele strategiczne
w sposób przemyślany, może uzyskać takie korzyści jak7:
1. Ukształtowanie opartych na zaufaniu, długotrwałych relacji z interesariuszami
zewnętrznymi: organizacjami pozarządowymi, społecznością lokalną, inwestorami, podmiotami współpracującymi;
2. Uzyskanie przewagi konkurencyjnej;
3. Zwiększenie odporności na możliwość wystąpienia sytuacji kryzysowych;
4. Zbudowanie kultury organizacyjnej, opartej na wysokich standardach, wyróżniającej się przejrzystością;
4
J. Kowalczyk, op. cit., s. 151.
A. Knapik: Porównanie postaw i praktyk firm polskich, węgierskich i słowackich w zakresie społecznej odpowiedzialności biznesu, [w:] Procesy kształtowania nowoczesnej gospodarki. Red. D. Fatuła. Krak.Tow.Eduk. sp. Z o.o.Ofic. Wyd. AFM. Kraków 2006, s. 211.
6
J. Kowalczyk, op. cit., s. 152.
7
http://www.odpowiedzialnafirma.pl/o-csr/korzysci-z-csr [dostęp 26.03.2014].
5
14
5. Wzmocnienie rozpoznawalności wśród społeczności lokalnej, analityków rynku,
opinii publicznej ;
6. Pozytywne oddziaływanie na potencjalnych kandydatów do pracy, jak również
wzrost poziomy satysfakcji pracowników, ich lojalności i motywacji;
7. Postrzeganie przez obecnych i potencjalnych inwestorów w sposób pozytywny.
Obszary zainteresowań marketingu społecznego
Obszarami będącymi obiektem najczęstszych zainteresowań marketingu są8:
1. Ochrona środowiska,
2. Działalność charytatywna,
3. Wspieranie kultury i sztuki,
4. Wspieranie szkolnictwa (m.in. dążenie do ulepszenia systemu edukacyjnego, pomoc najzdolniejszym dzieciom),
5. Walka z chorobami (poprzez gromadzenie funduszy, które umożliwiają przeprowadzenie badań medycznych i naukowych),
6. Wspomaganie oraz popieranie akcji zwalczających problemy społeczne, choroby.
CSR w Polsce
W sektorze MSP, nie brakuje przykładów dobrych praktyk z zakresu odpowiedzialnej
przedsiębiorczości, choć profesjonalne narzędzia CSR, raportowanie społeczne, kodeksy
etyczne, certyfikacja oraz audyt są wykorzystywane głównie przez duże przedsiębiorstwa.
Według polskiej opinii publicznej głównymi barierami w rozwijaniu się CSR są: pragnienie
szybkiego zysku w firmach, nieobecność władz na scenie CSR oraz brak długoterminowej
strategii (CBOS, 2006, IPSOS 2003).
Polskie społeczeństwo, jako najważniejsze zachowania kształtujące odpowiedzialną przedsiębiorczość wskazuje:
 „wewnętrzne aspekty działalności firm, – co ciekawe – stanowią dla opinii publicznej najważniejsze czynniki konstytuujące zrównoważony biznes, tj. utrzymywanie dobrych relacji pomiędzy pracownikami a zarządzającymi (27% wskazań),
przestrzeganie przepisów oraz standardów branżowych (20%);
 trzy typy zachowań oznaczających społeczną odpowiedzialność to dla badanych
Polaków: dobre stosunki panujące w miejscu pracy (47%), zapewnianie pracy
mieszkańcom regionu i wypłata należności za godziny nadliczbowe (42%). W dalszej kolejności respondenci wskazują BHP (21%) i uczciwe płacenie podatków
(17%). Relacje z lokalnymi społecznościami (12%) i ochrona środowiska (10%)
znajdują się w tym katalogu na dalszych miejscach.”9
8
A. Knapik: Wykorzystywanie marketingu społecznego w budowaniu pozytywnych relacji przedsiębiorstwa z
otoczeniem, [w:] Funkcjonowanie małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce. Red. Z. Warzocha. Wyd. Uniwersytet Warmińsko-Mazurski, Olsztyn 2003, s. 226.
9
T. Gasiński, G. Piskalski, Zrównoważony biznes. Podręcznik dla małych i średnich przedsiębiorstw. Na zlecenie
15
Danone a CSR
Grupa DANONE pojawiła się w 1973 roku w wyniku połączenia firmy BSN (producent
opakowań oraz napojów) oraz Geravis Danone (producent żywności). Pod nazwą, którą
znamy działa na rynku od 1994 roku. Przez 30 lat istnienia na rynku został jedną z najpotężniejszych firm spożywczych na skalę światową.
W Polsce produkty tej marki pojawiły się po raz pierwszy w 1990 roku. Pod koniec 1992
roku rozpoczęto produkcję w wynajętych halach w warszawskiej fabryce (Zakład Mleczarski Wola). Już w 1994 roku nastąpiło pełne przejęcie oraz wykupienie ZM Wola. W 1995
roku do wspomnianej fabryki dołączyła kolejna - w Bieruniu na Śląsku.10
„Społeczna odpowiedzialność biznesu oznacza dla Danone odpowiedzialne i zrównoważone zarządzanie w czterech obszarach’’11:
1. społeczeństwie,
2. środowisku naturalnym,
3. miejscu pracy,
4. rynku.
Dla Danone podstawowymi wartościami jest bliskość, otwartość, humanizm oraz entuzjazm. Jednym ze strategicznych celów firmy jest dostępność cenowa oferowanych produktów przy jednoczesnym dążeniu do bycia głównym dostawcą produktów żywnościowych dla ludzi gorzej sytuowanych finansowo. Danone wdraża projekt „DREAM” oraz
stara się zaoferować produkt, który będzie przystępny cenowo, ale nie straci, na jakości. W
Polsce Danone od 2003 r. prowadzi program „Podziel się posiłkiem”.12
Misja ta skoncentrowana jest na zmniejszaniu niedożywienia wśród dzieci. Działania te
obejmują wsparcie rozwoju psychospołecznego oraz fizycznego, a także edukację w zakresie zdrowego odżywiania. Stara się także zapewnić niedożywionym dzieciom jak największą liczbę posiłków. Program realizowany jest wspólnie z Telewizją POLSAT i Bankami
Żywności.13
W marcu 2006 r. Danone rozpoczął program „Dobre sąsiedztwo” – a ideą projektu było stworzenie relacji ze społecznością lokalną - mieszkańcami warszawskiej Woli i Bierunia.
Na podstawie kontaktu z najbliższym otoczeniem firmy uzyskuje ona informacje o sytuacji
i potrzebach, dzięki którym podejmuje decyzje o tym jak się zaangażować, aby najskuteczniej pomóc.14
ministerstwa gospodarki.
10
http://www.danone.pl/Kim-jestesmy/Historia-Danone [dostęp: 26.03.2014].
11
http://www.danone.pl/Spoleczna-odpowiedzialnosc/Czym-jest-CSR/Raport-spoleczny-2010 [dostęp:26.03.20 14].
12
P. Wołczek [w:] Prace Naukowe Uniwersytetu Ekonomicznego we w Wrocławiu, nr 42, 2009, s. 192.
13
http://www.danone.pl/Spoleczna-odpowiedzialnosc/Spoleczenstwo/Walka-z-niedozywieniem-dzieci [dostęp:
26.03.2014].
14
P. Wołczek [w:] Prace Naukowe Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu, nr 42, 2009, s. 193.
16
Danone skupia swoje działania w trzech obszarach:15
1. eko-świadomości (zwiększanie świadomości pracowników);
2. eko-zarządzaniu (łańcuchem wartości);
3. eko-komunikacji (z zewnętrznymi interesariuszami).
„Prowadzenie biznesu w sposób zrównoważony jest integralna częścią misji Danone. Nie
działamy w próżni, dlatego musimy przyjąć odpowiedzialność za sposób, w jaki prowadzimy biznes, oraz za lokalne środowisko, w którym działamy” – podkreśla dyrektor przemysłowy Danon – Milan Jerabek.16
Kluczowe osiągnięcia w sferze odpowiedzialności wobec środowiska:
1. Firma Danone w swoich określonych celach środowiskowych z 2009 r. miała
ograniczenie emisji dwutlenku węgla o 16% do 2013 r. (liczonego na kilogram finalnego produktu). W 2011 r. udało się zmniejszyć ją o 6,6 % względem poprzedniego roku.
2. Zużycie wody na tonę wyprodukowanych produktów zostało zmniejszone w
2011 r. o 6,4% w stosunku do 2010 r. (z 3,4 m³/t do 3,2 m³/t).
3. Podniesienie poziomu recyklingu odpadów – w 2010r. było to 3009 ton a w roku
2011 – 3113 t. przeznaczonych do recyklingu.
4. Redukcja w fabrykach zużycia energii o 1,1 % - porównanie roku 2011 do 2010.
5. Kolejnym celem wyznaczonym w 2009 r. było zwiększenie świadomości pracowników, nt. wpływu firmy na środowisko i zaznajomienie ich z rozwiązaniami, które
Danone stosuje. Aż 86% pracowników uważało, ze firma Danone postępuje odpowiedzialnie w kwestii ochrony środowiska (72% w 2009 r.).
Odpowiedzialność w miejscu pracy
Cel Danone to : „Danone jest wyjątkowym miejscem pracy i rozwoju, w którym pracownicy angażują się w budowanie odpowiedzialnego biznesu.”17
Jednym z celów jest stworzenie w firmie atmosfery przyjazności wobec pracowników
posiadających rodziny, w tym ułatwienie powrotu do pracy kobietom po urlopach macierzyńskich.
„W ramach projektu zostały wprowadzone udogodnienia w najważniejszych dla pracowników obszarach:
1. Równowagi między życiem prywatnym a zawodowym:
 1 miesiąc dodatkowego urlopu macierzyńskiego;
 6-godzinny dzień pracy dla kobiet przez 2 miesiące po powrocie z urlopu macierzyńskiego;
 Dodatkowy dzień urlopu okolicznościowego dla ojców z tytułu narodzin dziecka.
2.Pozytywnego nastawienia i macierzyństwa:
15
Zrównoważony rozwój w praktyce biznesowej w trosce o zdrowie ludzi i środowisko 2010-2012, s.82.
Ibidem, s. 83.
17
Ibidem, s. 52, 53, 82, 83.
16
17

6-miesięczny okres ochronny po powrocie z urlopu macierzyńskiego lub wychowawczego;
 Ścieżka powrotu dla kobiet wracających z urlopu macierzyńskiego;
 Dni otwarte w fabrykach dla pracowników i ich rodzin;
 Pikniki firmowe dla pracowników i ich rodzin.
3.Elastyczności:
 Pokój do karmienia;
 Elastyczne formy i godziny pracy;
4.Wsparcia:
 Poród rodzinny dla wszystkich pracownic Danone;
 Szczepienia przeciwko pneumokokom dla dzieci pracowników;
 Wyprawka;
 Paczki świąteczne dla dzieci pracowników;
 Dofinansowanie wypoczynku pracowników.”18
Kluczowe osiągnięcia:
1. Według danych z badania opinii pracowników DPS zaobserwować można wzrost
satysfakcji pracowników w 16 z 17 kategorii. W kategorii Zaangażowanie zauważyć
można wzrost o 9% (2011 v. 2009).
2. W roku 2011 w porównaniu do 2010 r. wzrósł udział kobiet na poszczególnych typach stanowisk o 1 pkt. proc. (stanowiska kierownicze, jak i niekierownicze).
3. V miejsce w rankingu najlepszych w rozwoju przywództwa polskich firm w badaniu
Best Companies for Leadership Hay Group (rok 2011).
4. Nagrody: I miejsce w 2010 r. w konkursie „Firma przyjazna mamie”; I miejsce w
2011 i 2012 r. w konkursie „Mama w pracy”.
5. 100% pracowników zostało objętych programem prywatnej opieki medycznej.
6. W 2011 r. 283 wolontariuszy zbierało żywność w ramach dorocznej Zbiórki Żywności „Podziel się Posiłkiem”.19
Coca-Cola a CSR
W Polsce przedstawicielami The Coca-Cola Company jest firma Coca-Cola Poland Services Sp. z o.o., a producentem i dystrybutorem napojów jest firma Coca-Cola HBC Polska,
oddział Coca-Cola Hellenic Bottling Company, który drugim na świecie rozlewcą napojów
The Coca-Cola Company, pod względem wielkości sprzedaży. Produkty firmy docierają do
ponad 560 milionów konsumentów.20
18
M. Dżoga, Z. Gajewski, I. Grygoruk, J. Kuchenbeker, E. Pyda, A. Rybczyńska, J. Szymonek, Dobra Praktyka CSR
Element strategii firmy, Wyd. LEWIATAN, Warszawa 2010, s. 100.
19
Zrównoważony rozwój w praktyce biznesowej w trosce o zdrowie ludzi i środowisko 2010-2012, s.51.
20
http://www.cocacola.com.pl/o-nas/system-cc-w-polsce.html [dostęp: 26.03.2014].
18
W Polsce firmy z systemu Coca-Cola współdziałają z lokalnymi organizacjami pozarządowymi, takimi jak: Polską Akcją Humanitarną, Caritas Polska, WWF, Polskim Czerwonym
Krzyżem.
Polityka CSR firmy związana jest z oddziaływaniem na otoczenie.
W aktywności rynkowej, polityka firmy zakłada:
1. wytwarzanie produktów o najwyższej jakości – troska o bezpieczeństwo konsumentów,
2. wspieranie rozwoju firm partnerskich,
3. uczciwą konkurencję,
4. realizację strategii Forma na przyszłość, czyli Fit for the Future –która polega na
zróżnicowaniu oferty produktów, prowadzeniu odpowiedzialnego marketingu,
informowaniu konsumentów o produktach oraz promocji aktywnego stylu życia.21
W Polsce i Europie firmy z systemu Coca-Cola wdrażają strategię biznesową Fit for the
Future , opartą na czterech filarach:
1. Rozszerzenie oferty produktowej. Zaproponowanie klientom zarówno napojów
gazowanych (np. Coca-Cola, Fanta, Sprite), jak i niegazowanych ( w tym soki, nektary i napoje czy wodę źródlaną – Kropla Beskidu) oraz napojów izotonicznych
(Powarade) i innych.
2. Zapewnienie konsumentom świadomego wyboru produktów. W Polsce firmy z
systemu Coca-Cola, jako jedne z pierwszych, zaczęły dobrowolnie umieszczać na
opakowaniach produktów informację o dziennym wskazanym spożyciu (GDA).
3. Odpowiedzialnym marketingu. Firmy nie reklamują swoich produktów w czasie
antenowym, który jest przeznaczony dla dzieci poniżej 12 roku życia oraz nie wykorzystują ich wizerunku w reklamach. W szkołach nie prowadzi się działań marketingowych oraz promocyjnych, a w szkołach podstawowych w ofercie jest wyłącznie woda i soki.
4. Rekomendacja aktywnego stylu życia. Wspieranie programu Trzymaj formę, który przeznaczony jest dla młodzieży szkolnej i gimnazjalnej. Organizowanie cyklicznego turnieju piłkarskiego dla nastolatków Coca-Cola Cup.
5. Strategia ta odpowiada założeniom Związku Stowarzyszeń Europejskich Producentów Napojów (UNESDA).22
W związku z wpływem produktów firmy i jej działalności na środowisko naturalne do celów oraz priorytetów firmy zaliczyć można:
 ochronę zasobów wodnych,
 zarządzanie zużyciem energii,
21
I. Kuraszko, S. Augustyniak; 15 polskich przykładów społecznej odpowiedzialności biznesu, Forum Odpowiedzialnego Biznesu, Warszawa 2009, s. 83.
22
M. Dżoga, Z. Gajewski, I. Grygoruk, J. Kuchenbeker, E. Pyda, A. Rybczyńska, J. Szymonek, Dobra Praktyka CSR
Element strategii firmy, Wyd. LEWIATAN, Warszawa 2010, s. 91.
19



ograniczenie emisji CO2,
recykling,
ochronę klimatu.
W obszarze miejsca pracy polityka CSR Coca-Coli zakłada:
 równe traktowanie,
 rozwój pracowników,
 zapewnienie bezpiecznej i higienicznej pracy,
 docenianie pracowników,
 udział pracowników w podejmowaniu decyzji.
Odpowiedzialność firmy w sferze społeczności lokalnych wyrażona jest poprzez:
 ochronę środowiska naturalnego,
 wsparcie aktywnego stylu życia,
 pomoc najbardziej potrzebującym oraz wsparcie w rozwoju młodzieży,
 programy wsparcia rozwoju społeczności lokalnych,
 wolontariat pracowniczy.23
Podsumowanie
Działalność biznesu dotyka każdego człowieka. Przedsiębiorstwo oddziałuje na otoczenie, a interakcje, które między nimi zachodzą mają różną siłę. Obecnie świadomość konsumentów o otaczających problemach jest coraz większa. Dla Polaków społeczna odpowiedzialność to m.in. dobre stosunki panujące w miejscu pracy, zapewnienie zatrudnienia
dla mieszkańców regionu czy relacje ze społecznościami lokalnymi. Firmy poszukują w
Odpowiedzialności Biznesu nie zysku, ale pośrednich korzyści, które mogą wpłynąć na
sukces firmy. Te korzyści to chociażby stworzenie długotrwałych relacji z interesariuszami
zewnętrznymi czy umocnienie swojej marki oraz rozpoznawalności wśród potencjalnych
klientów. Danone oraz Coca-Cola zastosowały strategię CSR. Danone realizuje prężnie
swoją strategię w czterech obszarach. Dzięki działaniom zwiększyła się satysfakcja pracowników, firma zajmuje wysokie miejsca w różnych konkursach i rankingach. Druga z
omawianych firm również wzięła odpowiedzialność za swoich pracowników, pomaga
wielu organizacjom pozarządowym oraz dba o odpowiedzialny marketing. Firmy, które
decydują się na sprawozdania CSR, tak jak Danone czy Coca-Cola, mogą poprawić swoją
reputację, ograniczyć naciski opinii publicznej, czy wpłynąć na postrzeganie marki przez
nabywców.
Bibliografia:
1.
23
20
Dżoga M., Gajewski Z., Grygoruk I., Kuchenbeker J., Pyda E., Rybyczyńska A., Szymonek J., Dobra Praktyka CSR Element strategii firmy, Wyd. Lewiatan, Warszawa 2010.
I. Kuraszko, S. Augustyniak, op.cit., s. 83-84.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.
Gasiński T., Piskalski G., Zrównoważony biznes. Podręcznik dla małych i średnich przedsiębiorstw. Na zlecenie ministerstwa gospodarki.
Gustafson J., Czym jest społeczna odpowiedzialność biznesu? Biblioteka Gazety Wyborczej,
tom 1 – Zarządzanie firmą, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2007.
Knapik A., [w:] Porównanie postaw i praktyk firm polskich, węgierskich i słowackich w zakresie
społecznej odpowiedzialności biznesu,. [w:] Procesy kształtowania nowoczesnej gospodarki.
Red. D. Fatuła. Krak.Tow.Eduk. sp. Z o.o.-Ofic. Wyd. AFM., Kraków 2006.
Knapik A., Wykorzystywanie marketingu społecznego w budowaniu pozytywnych relacji
przedsiębiorstwa z otoczeniem, [w:] Funkcjonowanie małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce., Red. Z. Warzocha., Wyd. Uniwersytet Warmińsko-Mazurski, Olsztyn 2003.
Kotler Por. P., Roberto N., Lee N., Social Marketing. Improving the Quality of Life, SAGE Publications, Thousand Oaks, California 2002.
Kowalczyk J.: Odpowiedzialność społeczna i przeciwdziałanie korupcji w zarządzaniu organizacją, CeDeWu, Warszawa 2009.
Kuraszko I., Augustyniak S. ; 15 polskich przykładów społecznej odpowiedzialności biznesu,
Forum Odpowiedzialnego Biznesu, Warszawa 2009.
Wołczek P., Prace Naukowe Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu, nr 42, 2009.
Zrównoważony rozwój w praktyce biznesowej w trosce o zdrowie ludzi i środowisko 20102012,
http://www.cocacola.com.pl/o-nas/system-cc-w-polsce.html [dostęp: 26.03.2014].
http://www.danone.pl/Spoleczna-odpowiedzialnosc/Czym-jest-CSR/Raport-spoleczny-2010
[dostęp: 26.03.2014].
http://www.danone.pl/Spoleczna-odpowiedzialnosc/Spoleczenstwo/Walka-zniedozywienie
m-dzieci [dostęp: 26.03.2014].
http://www.forbes.pl/artykuly/sekcje/baza-wiedzy-csr/monitor-raportow-csr,5338,1 [dostęp:
26.03.2014].
http://www.odpowiedzialnafirma.pl/o-csr/korzysci-z-csr [dostęp: 26.03.2014].
http://raportyspoleczne.pl/wp-content/uploads/2012/09/Raport-CSR-2012.pdf [dostęp: 26.03.
2014]
http://ungc.org.pl/o-un-global-compact/ [dostęp: 26.03.2014].
http://www.danone.pl/Kim-jestesmy/Historia-Danone [dostęp: 26.03.2014].
21
PATRYCJA JANAKOWSKA
Uniwersytet Jana Kochanowskiego w Kielcach
ZARZĄDZANIE JAKO PODSYSTEM ORGANIZACJI
Wprowadzenie
Przedmiotem niniejszego opracowania jest przedstawienie najważniejszych zagadnień
związanych z funkcjonowaniem zarządzania jako podsystemu organizacji. Praca przedstawia jak wielki wpływ na rozwój i doskonalenie wewnętrznych powiązań w organizacji ma
prawidłowe zarządzanie kształtowane w systemie organizacyjnym oraz zintegrowany
zespół działań, który w rezultacie jest przełożony na sukces przedsiębiorstwa w przyszłości.
Celem pracy jest ukazanie pozytywnego wpływu między prawidłowym zarządzaniem w
organizacji, które przełożone jest na poprawę świadczonego poziomu usług, powtarzalności, konkurencyjności, klientów (utrzymanie, pozyskiwanie), a co najważniejsze na pracowników oraz wszystkie aspekty rozwoju organizacji.
Organizacja - pojęcie i istota
Z pojęciem organizacja spotykamy się na co dzień. Jest to pojęcie wieloznaczne. Różnorodność interpretacyjna tego pojęcia stwarza konieczność zdefiniowania i określenia
głównych jego znaczeń. Obejmuje swoim zasięgiem wszystkie przejawy indywidualnego i
zbiorowego życia człowieka, dlatego tak ważne jest aby w pełni zrozumieć istotę organizacji.
Powołując się na szkołę prakseologiczną, której przedstawicielami byli T. Kotarbiński, J.
Zieleniewski, termin, organizacja możemy rozpatrywać w trzech zasadniczych różniących
się od siebie aspektach: czynnościowym, atrybutowym oraz rzeczowym1. Organizacja w
znaczeniu czynnościowym odnosi się do czynności organizowania, stanowi rodzaj działania
zorganizowanego, który polega na przekształcaniu lub tworzeniu zorganizowanych całości.
W tym znaczeniu działanie powinno mieć cechę zorganizowania, a więc być spójnym,
uporządkowanym układem czynności, przedsięwzięć i funkcji powodującym realizację celu
działania2. Znaczenie atrybutowe organizacji zostało przyjęte przez J. Zieleniewskiego,
który uważał, że jest to: ,,pewien szczególny rodzaj stosunków części do siebie i do złożonej z nich całości; stosunek ten polega na tym, iż części współprzyczyniają się do powodzenia całości”.3 Organizacja w ujęciu atrybutowym, czyli strukturalnym jest rezultatem wewnętrznego zorganizowania, które obecne jest w strukturze organizacyjnej. Organizacja w
ujęciu rzeczownym (instytucjonalnym) rozumiana jest rzeczowo, gdzie poszczególne jej
części składowe oraz powiązania miedzy nimi dążą do osiągnięcia wspólnego celu, przy-
1
B. Kożuch, Nauka o organizacji, Wydawnictwo CeDeWu.pl, Warszawa 2009, s. 79.
Ibidem.
3
J. Zieleniewski, Organizacja zespołów ludzkich, Wydawnictwo PWN, Warszawa 1976, s. 50.
2
22
stosowując się do środowiska zewnętrznego, aby utrzymać stan powiązania części4.
,,Zatem organizacja w znaczeniu rzeczowym to rezultat organizowania”.5
Analizując definicje pojęcia, organizacji można określić jej podstawowe własności. Są
nimi: celowość- oznaczająca działanie zmierzające do osiągnięcia celu lub celów, które są
istotne dla powodzenia całości. Złożoność, która oznacza, że poszczególne elementy składowe tworzą całość oraz odrębność, czyli wyodrębnienie struktury z otocznia i celów, a
także powiązanie z otoczeniem tych celów i struktury6.
W nurcie systemowym organizację traktuje się jako pewną klasę systemów, gdzie dąży
się do traktowania organizacji jako złożonej całości, na którą składają się poszczególne
elementy określane mianem podsystemów. Elementy te są pozostają ze sobą w intensywnych i skomplikowanych związkach, które przenikają się nawzajem7. ,,Utrzymanie
łączności między elementami systemów organizacyjnych wymaga zapewnienia minimalnego stopnia spójności- związki elementów systemu pomiędzy sobą (wewnętrzne) musza
być silniejsze niż ich związki z elementami z otoczenia (zewnętrzne)”.8
Organizacja jest systemem otwartym, czyli takim który wchodzi w interakcję z otoczeniem poprzez aspekty: materialny i informacyjny. Rozpatrując wymianę organizacji z otoczeniem w aspekcie materialnym zauważamy, że wymiana ta polega na tym, że dobra
materialne, usługi lub wartości, które są wytwarzane przez organizację są przekazywane
otoczeniu, aby zaspokoić występującą w nim potrzebę. Otoczenie natomiast zaopatruje
organizację w czynniki materialne i niematerialne, które umożliwiają jej kontynuowanie i
wpływają na jej rozwój. W drugim aspekcie organizacja rozumiana jest jako proces wymiany informacji z otoczeniem. Aby proces ten przebiegał prawidłowo oraz aby nie występowały w nim niepożądane zakłócenia organizacja musi zaspokajać potrzeby otoczenia,
zaś otoczenie rozumieć i zaspokajać potrzeby organizacji. ,,Sterowanie otwartymi systemami organizacyjnymi jest możliwe dzięki mechanizmowi sprzężenia zwrotnego, który
polega na tym, że system otrzymuje z otoczenia informacje na temat efektów swojego
działania, a z wewnątrz informacje na temat zmian, jakie zachodzą w nim samym”.9 Informacje te są podstawą zmian, dotyczących procesów, norm, a także struktur organizacyjnych działania systemu. Doskonalenie i rozwój systemu organizacyjnego zależy w dużej
mierze od właściwego funkcjonowania i sprawności sprzężenia zwrotnego, im bardziej
szczegółowa, wnikliwa i lepiej dostosowana do potrzeb systemu jest informacja tym trafniej i szybciej jest przetwarzana na działania korygujące10.
4
B. Kożuch, Nauka, op.cit, s. 80-81.
Ibidem.
6
S. P. Robbins, D. A. Podstawy zarzadzania, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2002, s. 29-30.
7
B. Kożuch, Nauka, op.cit, s. 81.
8
A. K. Koźmiński, D. Latusek- Juszczak, Rozwój teorii organizacji, Wydawnictwo JAK, Warszawa 2011, s. 42.
9
Ibidem, s. 43.
10
Ibidem.
5
23
Organizacje traktowane są jako system społeczno- techniczny, które ukierunkowane są
na osiągnięcie zamierzonego celu w sposób sprawny i skuteczny. W organizacji możemy
wyróżnić cztery podstawowe podsystemy, są nimi: cele, struktura, ludzie i technika11.
Do literatury zostało także wprowadzone podejście sytuacyjne do organizacji przez P.
R. Lawrence’a i J. W. Lorscha. W tym podejściu zwraca się uwagę na to co jest istotne i
ważne dla poszczególnych organizacji. Stanowi to także pewnego rodzaju fundament do
tworzenia konkretnych organizacji. W koncepcji F. E. Kasta i J. E. Rosenzweiga organizacja
w tym podejściu jest złożona z podsystemów, ale posiada granice od otoczenia, które da
się zidentyfikować. ,,Sytuacyjny punkt widzenia próbuje zrozumieć zależność miedzy organizacjami a ich otoczeniem i określić wzorce tych zależności i konfiguracje zmiennych”.12
Tym samym podkreśla się złożoną strukturę organizacji oraz próbuje zrozumieć jak organizację zmieniają się na skutek interakcji z otoczeniem. Według Bielskiego: ,,Podejście sytuacyjne idzie w kierunku poszukiwania struktury organizacyjnej i sposobów funkcjonowania
dostosowanych do szczególnych sytuacji”.13
Zarządzanie jako podsystem organizacji
Wszędzie gdzie ludzie podejmują zorganizowaną i zespołową pracę, aby osiągnąć
wspólny cel, tam zasadniczą role odgrywa zarządzanie. Zarządzanie już dzisiaj stanowi
złożona i odrębną dziedzinie wiedzy, która rozwijała się i zmieniała w ostatnim wieku14.
Dziedzina wiedzy jakim jest zarzadzanie ukształtowała się w zbiór powszechnie przyjętych ogólnych zasad, terminologii i praktyk. Nauki zarządzania ulegają procesowi ciągłego
doskonalenia, ponieważ są stosunkowo młode. Na kształtowanie nauki o zarządzaniu
niewątpliwie wpływa proces doskonalenia, w którym można wyróżnić istnienie wielu
poglądów znajdujących odzwierciedlenie w bardzo różnych podejściach do zarządzania
organizacją15.
W literaturze przedmiotu można spotkać dużą dowolność w definiowaniu pojęcia zarządzanie. Fundamentalnie jest ono związane z kierowaniem. Istnienie w organizacji członu kierowniczego zwanego często mianem podsystemu zarządzania jest warunkiem wystąpienia działania zespołowego16.
Podsystem zarządzania jest nierozerwalnym atrybutem każdej organizacji. Miejsce
centralne w organizacji przydzielone członowi kierowniczemu, ponieważ ,,jego funkcją jest
dostosowanie wielkości i składu podsystemów społecznego i technicznego oraz rozwiązań
strukturalnych do zmieniających się celów organizacji, stymulowanie współdziałania mie11
A. K. Koźmiński, W. Piotrowski (red.), Zarządzanie. Teoria i praktyka, Wydawnictwo PWN, Warszawa 1999, s. 48.
Tamże, s. 83-84.
13
M. Bielski, Organizacje. Istota, struktury, procesy, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 1997, s. 41-43.
14
A. Czermiński, M. Grzybowski, K, Ficoń, Podstawy organizacji i zarządzania, Wyższa Szkoła Administracji i Biznesu w Gdyni, Gdynia 1999, s 10.
15
Ibidem.
16
A. Peszko, Podstawy zarządzania organizacjami, wydanie czwarte, AGH Uczelniane wydawnictwo naukowodydaktyczne, Kraków 2002, s. 45.
12
24
dzy składnikami organizacji, panowanie nad zjawiskami i procesami, jakie w niej zachodzą
dla utrzymania organizacji w dynamicznej równowadze”.17
Fachowa literatura bogata jest w podział klasyfikacji funkcji zarządzania, co niewątpliwie jest wyrazem zróżnicowania poglądów dotyczących jego treści i struktury, a nierozerwalnie podziału i zakresu jego funkcji. W rezultacie wymienia się różne rodzaje funkcji,
przy czym funkcją tym przypisywany jest w różny zakres treściowy lub takie same funkcje
określane są zróżnicowanymi terminami. Sformułowanie funkcji zawdzięczamy H. Fayolowi, który na początku XX wieku rozróżnił pięć czynności kierowniczych, określonych jako
proces, czyli funkcje zarządzania. Wśród nich wyróżnił: planowanie, organizowanie, rozkazywanie, koordynowanie i kontrolowanie. Na przestrzeni lat nastąpiły modyfikacje, polegające na zmniejszeniu lub zwiększeniu liczby tych funkcji, a także uwzględnienia pewnych
zmian jakościowych. Obecne zarzadzanie sprowadza się do czterech podstawowych działań: planowania, organizowania, przewodzenia (motywacji) oraz kontrolowania18.
,,Planowanie jest funkcją pierwotną, gdyż daje ona początek pozostałym funkcjom”.19
Jest najważniejszą funkcją w zarzadzaniu, polega na wyznaczeniu celów organizacji, określeniu ogólnej strategii służącej do jej osiągnięcia oraz wyborze najbardziej efektywnych
ścieżek i sposobów działania, potrzebnych do realizowania jak najlepiej wyznaczonych
celów. Planowanie jest funkcja, która jest nierozerwalnie związana z funkcją kontrolowania. Funkcje te przenikają się wzajemnie i uzupełniają. Czynności, które zaplanujemy musimy skontrolować20.
Organizowanie jest drugą funkcją zarządzania. Polega na takim zorganizowaniu zasobów ludzkich i innych, aby ten plan, który opracowaliśmy został zrealizowany. Organizowanie jest procesem, którego esencją jest tworzenie reguł działania dotyczących: porządkowania, przydzielania i koordynowania zasobów poszczególnym członkom organizacji,
wdrażania poleceń, nawiązanie współpracy oraz wprowadzenie określonego ładu.
,,Głównym zadaniem jest stworzenie odpowiadających planom przejrzystych jednostek
zadaniowych (stanowisk i działów) i przyznanie im odpowiednich kompetencji oraz
uprawnień dyspozycyjnych a także pionowe i poziome ich powiązanie. Należy do tego
również budowa systemu komunikacji, który przekazuje utworzonym stanowiskom niezbędne do spełnienia zadań informacje”.21
Trzecią funkcją w zarządzaniu jest przewodzenie. Jest to zespół procesów wykorzystywanych, aby skłonić ludzi do współpracy na rzecz interesów firmy. Funkcja ta określa w
jaki sposób kierownicy wpływają na zachowania poszczególnych osób w organizacji, aby
17
Ibidem, s. 46.
S. P. Robbins, D. A. DeCenzo, Podstawy, op. cit., s. 34
19
M. A. Leśniewski, A. Predygier, Kompendium wiedzy z zarządzania organizacjami, Wydawnictwo Akademii
Świętokrzyskiej, Kielce 2007, s. 11.
20
R.W. Griffin, Podstawy zarządzania organizacjami, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2002, s. 40- 41.
21
H. Steinmann, G. Schreyogg, Zarządzanie, podstawy kierowania przedsiębiorstwem, Koncepcje, funkcje, przykłady, Oficyna Wydawnicza Politechniki Wrocławskiej, Wrocław 1998, s. 21.
18
25
realizowali zadania oraz dążyli do wytyczonych celów. Funkcja ta polega na bezpośredniej
pracy z ludźmi i obejmuje szereg procesów i czynności22.
Końcowa fazą procesów zarządzania jest kontrola, czyli obserwacja postępów jakie
osiągnęła organizacja przy realizacji celów. ,,Stanowi ona logicznie ostatni krok w tym sensie, iż ma rejestrować osiągnięte wyniki i porównywać je z planem”.23 W przypadku
stwierdzenia przez kierującego rozbieżności, powinien podjąć on takie działania regulujące, dzięki którym realizowane cele i zadania zostaną właściwie zrealizowane. Zadaniem tej
funkcji jest także zbieranie doświadczenia, dzięki któremu w przyszłości możliwe będzie
unikniecie błędów, które zostały wychwycone podczas kontroli organizacji24.
Klasyczne i współczesne teorie dotyczące organizacji
Myśl w dziedzinie zarządzania kształtowała się przez wieki. Klasyczna teoria organizacji
jest nurtem dążącym do określenia umiejętności i zasad, które były istotne dla skutecznego zarządzania. Celem podejścia klasycznego do organizacji było skupienie się na całej
organizacji, a także na sposobach dzięki którym działałaby w sposób sprawny i skuteczny.
Wśród klasycznych koncepcji możemy wyróżnić: nurt klasyczny, nurt behawioralny oraz
nurt systemowy.
W nurcie klasycznym człowiek był traktowany jako bierny wykonawca zadań, sądzono,
że na zachowanie ludzi znacząco wpływają bodźce materialne. Traktowano ich instrumentalnie na podstawie stereotypu człowieka ekonomicznego homo economicus. Koncepcję
człowieka społecznego przyjął nurt behawioralny, według którego stosunki interpersonalne wśród ludzi są bardzo silnym źródłem motywacji ich zachowań w pracy. Zauważono, że
na człowieka nie należy oddziaływać jedynie bodźcami materialnymi, ale równie ważne
stały się są stosunki społeczne, gdzie ludzie dążyli do uznania własnej wartości w środowisku pracy. Nurt systemowy wykształcił stereotyp człowieka racjonalnego. W tym nurcie
ludzie podejmują decyzję w wyniku rachunku zysków i strat, które posiadają zarówno
materialne jak i niematerialne elementy oraz posiadają zdolność racjonalnego podejścia
do rozwiązywania problemów oraz zdolność do uczenia 25. Pierwszą szkołą w rozwoju
teorii organizacji i zarządzania jest szkoła klasyczna. Dzieli się ona na: naukowe zarządzanie
i zarządzanie administracyjne. Równolegle do kierunku przemysłowego, rozwijał się drugi
nurt badań skoncentrowany na opracowaniu bardziej ogólnych zasad organizacji i naukowym opracowywaniu zasad działalności administracyjnej. Efekty badań, które zostały
przeprowadzone przez wybitnych przedstawicieli tego kierunku, a zwłaszcza przez Henri
Fayola i Maxa Webera, zostały przedstawione jako systemy zarządzania obejmujące swoim zasięgiem wyraźnie oddzielną grupę urzędników administracji przemysłowej26.
22
R.W. Griffin, Podstawy, op. cit., s 42- 43.
H. Steinmann, G. Schreyogg, Zarządzanie...op.cit,, s. 23.
24
A. Czermiński, M. Grzybowski, K, Ficoń, Podstawy… op.cit., s. 74- 75.
50
B. Kożuch, Nauka… op.cit, s. 35.
26
A. K. Koźmiński, W. Piotrkowski, Zarządzanie, op.cit., s. 644.
23
26
Drugą szkołą zarządzania jest podejście behawioralne, które jest oparte na podmiotowym traktowaniu człowieka w organizacji. Narodziny szkoły behawioralnej było odpowiedzią na sposoby osiągnięcia maksymalnej wydajności i pełnej harmonii w miejscu pracy
przy jednoczesnym zastosowaniu klasycznego podejścia. Spojrzenie behawioralne kładło
nacisk na stosunki interpersonalne w miejscu pracy, na środowisko społeczne, które tworzy organizacje, umożliwia osiąganie wyznaczonych celów przy jednoczesnym uzyskaniu
zadowolenia oraz satysfakcji pracowników.
Szkoła ilościowa dotyczy stosowania metod ilościowych, polega na wykorzystaniu metod matematycznych służących do budowania ogólnych modeli dotyczących problemów
kierowniczych, do ich analizowania i rozwiazywania. Szkoła ta dzieli się na zarządzanie
operacyjne oraz ilościową teorie zarzadzania. Ilościowa teoria zarzadzania główna uwagę
skupia na opracowywaniu modeli matematycznych, które są uproszczonym przedstawieniem systemu. W zarzadzaniu operacyjnym techniki zajmują się wspomaganiem organizacji w efektywnym wytwarzaniu usług oraz produktów. Do tych technik możemy zaliczyć;
analizę punktu krytycznego, programowanie liniowe, teorie kolejek oraz symulację. Szkoła
ilościowa okazała się szczególnie przydatna w zakresie funkcji planowania i kontroli, ponieważ dostarczała kierownikom wielu narzędzi oraz technik podejmowania decyzji27.
Do współczesnych koncepcji zarządzania zaliczamy przede wszystkim: reengineering,
total quality management- kompleksowe zarządzanie jakością (TQM), benchmarking,
outsourcing, lean management, just in time.
Reengineering jest metodą, która ma na celu poprawę funkcjonowania przedsiębiorstwa, poprzez przekształcenie całościowych procesów w przedsiębiorstwie. Metoda ta jest
ciągłym procesem prowadzącym doskonalenia organizacji, poszukiwaniem optymalnych,
a zarazem wyszukanych rozwiązań. ,,Istotę tej metody można wyrazić w kontekście czerech zasad: wychodzenie do potrzeb klienta, analiza procesów w przedsiębiorstwie,
uwzględnienie istniejących ograniczeń, myśleć inaczej”.28
Zarządzanie przez jakość jest podejściem, w którym na każdy aspekt oddziałuje spojrzenie jakościowe. Uczestniczą w nim wszyscy pracownicy, którzy dążąc do wyznaczonych
celów, współpracują ze sobą, angażują się, zdobywają cenne doświadczenie, przy czym
podnoszą swoje kwalifikacje. Priorytetem jest osiągnięcie długotrwałego sukcesu zapewniającego zadowolenie klienta, korzyści dla organizacji, ale i również jej członków. Totalna
jakość jest ważnym pojęciem w zarządzaniu jakością, która zbudowana jest z trzech aspektów: z jakości projektowanej, z jakości wykonania oraz z jakości wymaganej29. Benchmarking, czyli analiza porównawcza. To swego rodzaju poszukiwanie najefektywniejszych
metod, które pozwalałyby w sposób sprawny i skuteczny osiągnąć przewagę konkurencyjną. Idea benchmarkingu polega na posługiwaniu się pewnymi wzorcami, będącymi punktem odniesienia, polega na porównaniu cech, metod stosowanych przez inne organizacje
27
M. A. Leśniewski, A. Predygier, Kompendium… op.cit., s. 42.
Ibidem, s. 81.
29
B. Kożuch, Nauka, op.cit, s. 164-165.
28
27
działające w branży pokrewnej oraz naśladowanie wzorców działania czy postępowania.
Jest to więc pewien wzorzec, norma, a jednocześnie punkt odniesienia.30
Koncepcja zarzadzanie jaką jest outsourcing polega na wydzieleniu ze struktury organizacyjnej przedsiębiorstwa wykonywanych przez nie funkcji oraz zadań i przekazaniu ich do
realizacji innym przedsiębiorstwom. Celem tej koncepcji pierworodnie jest osiągniecie
lepszej koncentracji na podstawowych funkcjach przedsiębiorstwa. Korzyści wynikające z
tej koncepcji to wszelakie możliwości, do których zaliczyć możemy: znaczne ograniczenie
inwestycji kapitałowych, skoncentrowanie się na zależnościach wynikających z podstawowej działalności firmy, szansa na poprawę jakości usług przy jednoczesnym obniżeniu
kosztów, wzrost elastyczności firmy oraz pozornie uzyskanie dostępu do specjalistycznej
wiedzy31.
Lean management, czyli szczupłe zarządzanie, którego celem jest dopasowanie przedsiębiorstwa do warunków otoczenia poprzez transformację jego organizacji i funkcjonowania. Oznacza to wprowadzenie ważnych zmian w zakresie działania i specyfiki przedsiębiorstwa, w sposobach organizacji i zarządzania, w strukturze majątku firmy, ale i również
w sferze przygotowania zawodowego oraz w formowaniu postaw pracowników32.
Just in Time (JiT), koncepcja stosowana w zarządzaniu przez jakość oznaczająca wykonanie działania w chwili najodpowiedniejszej z punktu widzenia celu organizacji. Istota tej
koncepcji jest działanie mające na celu organizowanie pracy zapewniającej dostarczanie
zasobów, dokładnie wtedy, kiedy są one potrzebne. Do głównych korzyści tego systemu
możemy zaliczyć zredukowanie do minimum czasu realizacji, co w rezultacie przynosi
oszczędności związane z redukcja zapasów. Za cechę najbardziej charakterystyczną w tym
systemie uznaje się, bez zapasową organizację procesu wytwórczego (bez magazynów).33
Podsumowanie
Podsumowując należy podkreślić, że zarządzanie jako podsystem organizacji jest bardzo ważnym procesem polegającym na stałej współpracy między przedsiębiorstwem a
pracownikami, którego celem jest tworzenie oraz poszukiwanie nowych wartości, a także
dzielenia się nią w dalszych etapach działań przedsiębiorstwa. Z powyższej analizy i rozważań można dojść do wniosku iż za najważniejszy cel zarządzania w kontekście podsystemu
organizacyjnego uznaje się właściwe mechanizmy koordynacji i rządów powstałych systemów z procesami podejmowania decyzji. Zgodnie z tym stwierdzeniem można zauważyć, że jest to długotrwały proces, który jest następstwem podjętej wcześniej współpracy
oraz transakcji rozwijający się wraz z postępem nowoczesnych technologii, który stanowi
dopiero pierwszy krok w budowaniu właściwych relacji w organizacji. Warto też nadmienić, iż zarządzanie organizacją jest swoistym zapewnieniem realizacji celów instytucji, przy
30
Z. Mikołajczyk, Zarządzanie procesem zmian w organizacji, GWSH, Katowice 2003, s. 141.
B. Kożuch, Nauka… op.cit, s. 167.
32 M. A. Leśniewski, A. Predygier, Kompendium… op.cit., s. 79.
33
Ibidem, s. 80.
31
28
zachowaniu zasady racjonalnego gospodarowania. systematyczne stosowanie wiedzy
dostosowanej do indywidualnych odbiorców dla zaprojektowania produktu lub usługi,
którego celem ma być rozwinięcie i kontynuowanie wzajemnych korzystnych więzi oraz
właściwy rozwój organizacji.
Bibliografia
1.
Bielski M., Organizacje. Istota, struktury, procesy, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź
1997.
2. Czermiński A., Grzybowski M, Ficoń K., Podstawy organizacji i zarządzania, Wyższa Szkoła Administracji i Biznesu w Gdyni, Gdynia 1999.
3. Griffin R.W., Podstawy zarządzania organizacjami, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2002.
4. Koźmiński A.K, Latusek- Juszczak D., Rozwój teorii organizacji, Wydawnictwo JAK, Warszawa 2011.
5. Koźmiński A.K., Piotrowski W. (red.), Zarządzanie. Teoria i praktyka, Wydawnictwo PWN, Warszawa 1999.
6. Kożuch B., Nauka o organizacji, Wydawnictwo CeDeWu.pl, Warszawa 2009.
7. Leśniewski M.A., Predygier A., Kompendium wiedzy z zarządzania organizacjami, Wydawnictwo Akademii Świętokrzyskiej, Kielce 2007.
8. Mikołajczyk Z., Zarządzanie procesem zmian w organizacji, GWSH, Katowice 2003.
9. Peszko A., Podstawy zarządzania organizacjami, wydanie czwarte, AGH Uczelniane wydawnictwo naukowo- dydaktyczne, Kraków 2002.
10. Robbins S.P., D. A. Podstawy zarzadzania, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2002.
11. Steinmann H., Schreyogg G., Zarządzanie, podstawy kierowania przedsiębiorstwem, Koncepcje, funkcje, przykłady, Oficyna Wydawnicza Politechniki Wrocławskiej, Wrocław 1998.
12. Zieleniewski J., Organizacja zespołów ludzkich, Wydawnictwo PWN, Warszawa 1976.
29
KAMILA ANTOS
Uniwersytet Ekonomiczny w Krakowie
ŁUKASZ KURP
Uniwersytet Jana Kochanowskiego w Kielcach
LEGALIZACJA NARKOTYKÓW – ASPEKTY SPOŁECZNE I GOSPODARCZE NA PRZYKŁADZIE REGULACJI DOTYCZĄCYCH KONOPI INDYJSKICH
Wprowadzenie
Dyskusja o legalizacji narkotyków nie ustaje, szczególnie nasilając się w związku coraz
bardziej liberalną polityką państw w tym zakresie. O zjawisku legalizacji i depenalizacji
środków psychoaktywnych mówi się najczęściej w kontekście marihuany, którą od tego
roku można legalnie nabyć w stanie Kolorado1. Stopniowo zwiększa się liczba krajów, które rozważają zastosowanie podobnego modelu we własnym zakresie.
Celem niniejszej pracy jest przedstawienie pozytywnych i negatywnych skutków legalizacji narkotyków w dwóch aspektach – społecznym i ekonomicznym. Tematyka zostanie
przedstawiona w kontekście skutków uzależnia, z drugiej strony zostanie dokonana analiza
pod względem wpływów budżetowych, związanych z legalizacją marihuany. Ponadto
zostanie zaprezentowana rola marihuany w przemyśle. Artykuł jest próbą odpowiedzi na
pytanie, czy możliwa jest powszechna legalizacja narkotyków.
Konopie indyjskie – charakterystyka, zastosowanie w przemyśle
Jako pierwsi na świecie konopie w przemyśle wykorzystywali Chińczycy, czego potwierdzeniem jest odkryte w 1972r. starodawne cmentarzysko, które pochodziło z dynastii
Zhou Chao (1046-256 p.n.e.). Tkaniny, które tam odnaleziono okazały się być sporządzone
z konopi2. Rośliny te były wówczas wykorzystywane również do produkcji papieru. Z kolei
w Japonii konopie były podstawowym surowcem przy produkcji ubrań, pościeli, mat i
sieci. W średniowieczu mieszkańcy Italii panowali na Morzu Śródziemnym i nic nie mogło
dorównać mocy i trwałości lin konopnych, którymi otaklowane były ich okręty.3
Jak podaje polskie ustawodawstwo konopie włókniste to „rośliny z gatunku konopie
siewne (Cannabis sativa L.), w których suma zawartości delta-9-tetrahydrokannabinolu
oraz kwasu tetrahydrokannabinolowego (kwasu delta-9-THC-2-karboksylowego) w kwiatowych lub owocujących wierzchołkach roślin, z których nie usunięto żywicy, nie przekracza 0,20% w przeliczeniu na suchą masę”4. W Centralnym Ośrodku Badań Odmian Roślin
1
http://wyborcza.pl/1,75477,15609744,Stan_Kolorado_zarabia_miliony_dolarow_dzieki_legalnej.html, [dostęp:
21.04.2014].
2
E. L. Abel, Marihuana pierwsze dwanaście tysięcy lat, Warszawa 2010, s. 7
3
S. Benetowa, Konopie w wierzeniach i zwyczajach ludowych, Warszawa 1936, s. 18.
4
Ustawa z dnia 29 lipca 2005 r. o przeciwdziałaniu narkomanii, Dz.U. 2005 Nr 179 poz. 1485
30
Uprawnych wymienionych jest 6 odmian konopi włóknistych. Wszystkie zarejestrowane
są przez Instytut Włókien Naturalnych i Roślin Zielarskich, który znajduję się w Poznaniu5.
W Wspólnotowym Katalogu Odmian Roślin Rolniczych znajdziemy 50 odmian6.
Z konopi siewnych uzyskiwana jest tzw. biomasa, która nadaje się do stosowania w
przemyśle. Surowiec, jakim jest włókno konopne nadaje się do przemysłu:
 włókienniczego,
 papierniczego,
 samochodowego.
Z kolei olej konopny ma zastosowanie w przemyśle:
 kosmetycznym,
 farmaceutycznym,
 chemicznym i spożywczym.
Ostatnim elementem jest paździerz, która jest produktem ubocznym w trakcie przerobu słomy konopnej przydatna jest w przemyśle:
 meblarskim,
 budowlanym,
 energetycznym.
Nasiona konopi wykorzystywane są jako pasza dla zwierząt7.
Tkaniny, jakie uzyskuje się z konopi indyjskich są przyjemne dla ciała, dobrze przepuszczają powietrze. Są również delikatne, lekkie i miękkie. Nie powodują one żadnych reakcji
alergicznych. Ponadto są antybakteryjne. Włókna rośliny są czterokrotnie mocniejsze od
bawełny i wchłaniają więcej wody8.
Z jednego hektara konopi indyjskich uzyskuje się cztery razy więcej papieru niż z hektara lasu9. W czasie wegetacji rośliny absorbują z atmosfery ponad 2,5 tony, CO2. Warto
dodać, że paździerze konopne mają wysoką wartość energetyczną. Z jednego ara uprawy
marihuany można uzyskać do 1,5 tony suchej masy. Konopie indyjskie są tak wytrzymałe,
że można z nich produkować samochód. Jako pierwszy dokonał tego Henry Ford. Na dzień
dzisiejszy z roślin uzyskuje się kompozyty mające swoje zastosowanie w przemyśle motoryzacyjnym. Części te wykorzystywane są przez takie koncerny jak: Audi, BMW, Chrysler,
Fiat, Ford, Opel, Peugeot, Renault, Rover, SEAT, Volkswagen, Volvo10. Olej napędowy,
który jest tworzony na bazie ropy naftowej można zastąpić mieszanką olejów konopnych z
15% metanolem. Otrzymane paliwo wyśle mniej szkodliwych substancji do atmosfery11.
5
http://www.coboru.pl/Polska/Rejestr/odm_w_rej.aspx?kodgatunku=KOP, [dostęp: 21.04.2014].
Ustawa z dnia 9 listopada 2012 r. o nasiennictwie, Dz. U. z 2012 r. poz. 1512, z 2013 r. poz. 865.
7
K. Łucarz, A. Muszyńska, Ustawa o przeciw działaniu narkomani. Komentarz, Warszawa 2008 s. 165.
8
http://www.yaacool-eko.pl/index.php?article=2250, [dostęp: 21.04.2014].
9
http://wolnemedia.net/ekologia/zbuduj-dom-z-konopi/, [dostęp: 21.04.2014].
10
http://sc.webszkola.com/docs/index-23033.html?page=14, [dostęp: 21.04.2014].
11
http://forum.nasionakonopi.pl/275,w-przemysle/13091,przemyslowe-zastosowania-konopi.html, [dostęp: 21.
04.2014].
6
31
Włókno konopne z dodatkiem wapna jest lżejsze i mocniejsze od cementu stosowanego w budownictwie. Budynki, powstałe na bazie włókien tych roślin nie tracą ciepła w
takim stopniu jak betonu, są bardziej odporne na grzyby i gnicie dzięki swoim właściwościom „oddychającym”. Przy produkcji ekologicznych materiałów wykorzystuje się paździerze konopne. Tworzy się z nich nie tylko płyty izolacyjne, ale również meble. Dzięki
właściwości absorpcji dwutlenku węgla roślina ta posiada ta jest przyjazna środowisku12.
Łyko, które jest wzbogacone w celulozę, świetnie nadaję się do tworzenia plastiku, które
ulega biodegradacji. Środowisko z przyczyn oczywistych jest mniej zaśmiecone. Olej konopny przydatny jest w produkcji kosmetyków dla skóry suchej i wrażliwej: 13
 szamponów,
 odżywek do włosów,
 mydeł,
 kremów.
Szacuje się, że konopie mają ponad 40 000 zastosowań w przemyśle i liczba ta stale rośnie14.
Modele sprzedaży narkotyków
Współcześnie wypracowano kilka modeli sprzedaży narkotyków, od których byłyby
uzależnione wpływy do budżetu. Prawdopodobnie największe korzyści przyniosłoby zastosowanie, które jest podobne do tego, tyczącego się sprzedaży wyrobów tytoniowych, a
mianowicie nieograniczony dostęp do używek niemal wszędzie i przez całą dobę. W tym
przypadku dostępność jest największa, a monitoring rynku najmniejszy. Drugi model, zakłada, że substancje psychoaktywne byłby dostępne na receptę. Takie rozwiązanie zapewnia największy nadzór nad podażą. Osoby, które potrzebują narkotyków z przyczyn
medycznych, dostają receptę od lekarza prowadzącego danego pacjenta. System ten daje
możliwość kontrolowania ilości zażywanego leku. Jednakże społeczeństwo, które nie ma
wiedzy o np. marihuanie, taki stan rzeczy może uznawać za porażkę systemu, ponieważ
państwo zezwalać będzie na „legalne ćpanie”. Podobnym modelem byłaby sprzedaż używek w aptekach, bez wymaganej recepty. Najmniejsze obostrzenia dotyczyłyby ostatniego
modelu, z jakim mamy styczność w przypadku alkoholu tzn. jego dostępności w różnego
typu sklepach. Tych małych – monopolowych, jak i tych dużych – wszelkiego rodzaju marketach. Jedynym warunkiem zakupu byłoby osiągnięcie określonego wieku. System ten
daje najmniejszą formę kontroli nad ilością sprzedawanych używek. Najlepszym modelem
regulacji rynku konopi indyjskich (i innych tzw. miękkich narkotyków) wydają się być sklepy
z koncesją, podobne do tych, które istnieją w Holandii tzw. Coffee shopy. W tym przypad-
12
http://hyperreal.info/node/119, [dostęp: 21.04.2014].
http://www.spliff.pl/hemp-lobby/item/1032-konopie-do-pieca, [dostęp: 21.04.2014].
14
http://www.konopie.info/zastosowanie/, [dostęp: 21.04.2014].
13
32
ku producentem używek byłoby państwo. Na mocy ustawodawstwa regulacji mogłyby
podlegać: 15
 wiek osób,
 ograniczenia dotyczące jednorazowego zakupu,
 lokalizacje, w której taki sklep może być umiejscowiony.
Kolejnym, dodatkowym obostrzeniem może być wymaganie specjalnych kart magnetycznych z przypisanym nr PESEL. Stworzenie specjalnego systemu informatycznego,
sprzężonego z kartami pozwoliłoby na kontrolę historii zakupów danej osoby. Płatność
wyłącznie za pomocą kart debetowych pozwoliłoby wyeliminować próby pobierania haraczy16.
W ostatnich latach można zauważyć tendencję do liberalizacji przepisów prawnych dotyczących zażywania marihuany dla tzw. celów rekreacyjnych. Wiele krajów zdecydowało
się zdepenalizować posiadanie jej małych ilości (np. Włochy, Meksyk czy Portugalia). Natomiast obywatele państw takich jak Francja czy Estonia, za samo posiadanie nieznacznych ilości mogą być ukarani jedynie mandatem. Na inne rozwiązanie postawiły Belgia
oraz Czechy, gdzie oprócz posiadania małych ilości (odpowiednio 3 i 15 g) legalna jest
uprawa na własny użytek (odpowiednio 1 i 3 rośliny). Iran zezwala na uprawę marihuany
w calach spożywczych (dodawanie nasion do jedzenia). Depenalizacja, w tych krajach
oznacza, że konopie indyjskie w tych krajach wciąż pozostają substancjami nielegalnymi, a
przepisy regulują tylko określone ilości w określonych sytuacjach. O pełnej legalności można mówić w przypadku Korei Północnej ze względu na brak przepisów regulujących tę
kwestię. Holandia często podawana jest jako modelowe państwo pozwalające na legalny
zakup marihuany, jednak proces ten jest obostrzony odpowiednimi przepisami. Można
kupować (i posiadać) maksymalnie 5 g, zakazana jest prywatna hodowla. Państwowe
hodowle zaopatrują sklepy. Najbardziej liberalnym krajem pod względem swobodnego
dostępu do konopi indyjskich jest Urugwaj, który w sierpniu zalegalizował rynek marihuany w całości kontrolowany przez państwo. Polskie przepisy w tej kwestii są niejednoznaczne – prokurator może odstąpić od postępowania, jeśli przyłapany będzie miał przy sobie
"nieznaczną ilość" i "przeznaczoną na własny użytek". Określenie ile wynosi „nieznaczna
ilość” leży w gestii osoby, która rozpatruje konkretny przypadek17.
Ekonomiczne skutki wynikające z legalizacji marihuany
Ustanowienie monopolu państwa nad produkcją, dystrybucją i sprzedażą marihuany
pozwoli na kontrolę rynku pracy w tej gałęzi. Dzisiaj już istnieją podejrzenia, że osoby pracujące przy produkcji bardzo często mogą być do tego zmuszane przez przestępców. Nowopowstałe punkty sprzedaży marihuany mogłyby generować dodatkowe miejsca pracy,
15
W. Poboży, Aspekty ekonomiczne i społeczne wynikające z regulacji konopi indyjskich, Warszawa 2013, s. 63-64.
Tamże, s. 64.
17
http://wyborcza.biz/biznes/1,100896,14918895,Rynek_marihuany_rosnie_w_sile__Budzety_krajow_moga.ht
ml, [dostęp: 21.04.2014].
16
33
a tym samym wpływać na wzrostu dobrobytu społecznego Dodatkowo pozwolenia na
prowadzenie coffee shopów zasiliłyby gminny budżet. Gros uzyskanych wpływów z podatku VAT i akcyzy zostałoby przeznaczone na profilaktykę i leczenie w stosunku do
wszystkich substancji psychoaktywnych. Część pieniędzy mogłaby wpływać do budżetu
państwa na inne cele. Miejsca, w których miałaby miejsce sprzedaż nie mogłyby być w
żaden sposób być reklamowane. To samo dotyczyłoby wszelkiej sprzedaży promocyjnej18.
Oprócz możliwości zakupu konopi indyjskich w punktach sprzedaży państwo powinno
rozważyć możliwość zezwolenia osobą zainteresowanym na domową uprawę pod sztucznym oświetleniem zwaną indoor. Koszty, jakie ponosiłby obywatel dzieliłyby się na:
 prąd,
 nawozy,
 nasiona,
 akcesoria tj. lampy filtry oraz jednorazowy wydatek na specjalistyczny sprzęt, w
którego skład wchodzi box, wentylator, odbłyśnik.
Ogólna suma wydatków kształtowałaby się na poziomie od 1500 PLN do 2800 PLN w
wielkość tych wydatków była by uzależniona, od jakości zakupionych produktów. Istotnym
kosztem przy każdym cyklu stanowiłyby opłaty za pobór energii elektrycznej, które oscylowałyby wokół 300-450 PLN (w zależności od mocy stosowanych lamp, które średnio
podczas jednego cyklu święcą 1100h). Nasiona zostałyby objęte odpowiednią akcyzą i tu
państwo mogłoby również zarabiać19.
Forma prawna regulacji konopi indyjskich ułatwiłaby ośrodkom naukowym na prowadzenie badań dotyczycących marihuany, zarówno jej zastosowań w celach przemysłowych
jak i medycznych. Zwolennicy legalizacji narkotyków przytaczają argumenty odnoszące się
do sfery finansowej i przemysłowej, podają przybliżone, uśrednione wyliczenia, jakie korzyści może osiągnąć budżet po zalegalizowaniu marihuany. Z kolei przeciwnicy legalizacji
skupiają się tylko i wyłącznie na aspektach zdrowotnych, obyczajowych i kulturowych. W
ostatnim czasie powstała ogromna liczba forów, na których możemy odnaleźć informację
na temat legalizacji konopi indyjskich. Przyjmijmy, iż sprzedaż marihuany w oficjalnych
punktach sięgnęłaby 350 ton rocznie (raporty policyjne dotyczące spożycia, produkcji
wąchają się między 400 a 500 ton rocznie) – czyli 350 mln gramów. Policja szacuje, że
jeden gram tej używki na czarnym rynku kosztuje obecnie od 30 do 50 PLN. Dla celów
badawczych uśrednijmy cenę na poziomie 40 PLN za gram i przyjmijmy, że tyle właśnie
wyniesie również cena netto jednego grama z legalnych źródeł. Przyjmijmy założenie, że
państwo obłoży cannabis akcyzą, na poziomie 31,41%, a otrzymamy ok. 12,7 PLN wpływów akcyzowych od każdego sprzedanego grama. Łącznie – ponad 4,4 mld PLN rocznie.
Do ceny netto doliczmy teraz także 23% podatku VAT, czyli 9,2 PLN od każdego sprzedanego grama narkotyku. Daje nam to kolejne 3,22 mld PLN rocznie. Łącznie – ponad 7,6
18
19
W. Poboży, op. cit., s. 64.
M. Kowalski, Domowa uprawa – ile to kosztuje?, „Spliff Gazeta Konopna” 2013, nr 43, s.7.
34
mld PLN czystego zysku dla polskiego budżetu. Kwota, jaka mogłaby zasilić budżet dzięki
legalizacji konopi indyjskich, jest wystarczająco duża, by naprawdę poważnie zastanowić
się nad sensownością takiego ruchu. Firma badawcza IMS podała niedawno, że na refundację leków budżet wydał w 2013 r. ok. 7 mld PLN20.
Na potwierdzenie przedstawionych wyliczeń można przytoczyć oficjalne dane dotyczące sprzedaży konopi indyjskich w stanie Kolorado. W efekcie referendum z końca 2012
roku stany Kolorado i Waszyngton umożliwiły sprzedaż marihuany także do celów rekreacyjnych. W pierwszym z tych stanów osoby powyżej 21. roku życia mogą od 1 stycznia
2014 roku jednorazowo kupić do 28 gramów konopi indyjskich. W stanie Waszyngton
sprzedaż marihuany ma stać się legalna w ciągu 2014 roku21. Mieszkańcy stanu Kolorado i
odwiedzający go turyści wydali 14 mln USD na zakup konopi indyjskich (dziennie klienci
kupują „towar” o równowartości 436 tys. USD) Marihuana o przeznaczeniu rekreacyjnym
cieszy się 2,2 razy większą popularnością niż legalna już wcześniej medyczna. Na uwagę
zasługuje fakt, że narkotyki rekreacyjne obłożone są 2,2 razy wyższym podatkiem niż te
służące do celów medycznych. Podatek w przypadku konopi indyjskich w stanie Kolorado
wynosi 12,9%. Największą popularnością używka cieszy się w Denver – sprzedaż na poziomie 8,9 mln USD, zaś na drugim miejscu znalazło się hrabstwo Summit, gdzie zakupiono
narkotyki w celach rekreacyjnych za 1,3 mln USD. Cały stan dzięki wpływom podatkowym
ze sprzedaży marihuany zarobił 2 mln USD, z czego 195 tys. USD wydano na remonty
szkół, a w przyszłym roku planowane jest przeznaczenie na ten cel środków w wysokości
40 mln USD.22 Gubernator stanu Kolorado – John Hickenlooper jest zdania, że gros funduszy powinna trafić na leczenie uzależnionych od narkotyków oraz realizację programów
uświadamiających młodzież co do zagrożeń, jakie one niosą. Polityk przewiduje, że w ciągu
roku wartość sprzedanej marihuany może sięgnąć 610 mln USD, a wpływy podatkowe dla
stanu przekroczą 90 mln USD23.
Możliwość legalnego nabycia konopi indyjskich dla celów rekreacyjnych przyczyniła się
do spadków sprzedaży innych używek, co obrazuje sytuacja na rynku piwa. Jak podaje
„Financial Times” sprzedaż trunku spadała w styczniu w całych Stanach Zjednoczonych o
4,9%, a w Kolorado o 9,2% (można tam zauważyć znaczącą deprecjacja udziału piwa w
całkowitej sprzedaży alkoholu). Taką zależność wykazały badania przeprowadzone na
amerykańskich uniwersytetach (m.in. w Montanie), które potwierdzają tendencję marihuany do bycia substytutem alkoholu24.
20
http://thefad.pl/content/legalizacja-marihuany-ile-zarobilby-budzet-panstwa, [dostęp: 21.04 .2014].
http://swiat.newsweek.pl/w-stanie-nowy-jork-marihuana-ma-byc-dostepna-dla-powaznie-chorych, artykuły,
27 8252,1.html, [dostęp: 21.04.2014].
22
http://www.strefabiznesu.gazetalubuska.pl/wideo/przez-pierwszy-miesiac-sprzedazy-trawki”-kolorado-zarob
ilo-2-mln-dolarow, [dostęp: 21.04.2014].
23
http://www.forbes.pl/kolorado-zarabia-miliony-dzieki-marihuanie,artykuly,173038,1,1.html, [dostęp: 21.04.
2014].
24
http://tvn24bis.pl/informacje,187/w-kolorado-spada-sprzedaz-piwa-po-legalizacji-marihuany,394991.html,
[dostęp: 21.04.2014].
21
35
Społeczne skutki legalizacji narkotyków
Dyskusja o legalizacji narkotyków nierozłącznie wiąże się z dylematami moralnymi, najczęściej głos w debacie zabierają osoby mające na uwadze tzw. „dobro jednostki” i „dobro
społeczne” oraz przedstawiciele liberalnych poglądów, dla których prohibicja jest zaprzeczeniem idei wolności, gdzie jednostka ma prawo do szkodzenia sobie. Nie można mieć
wątpliwości co do tego, że substancje psychoaktywne często nazywane „chemicznymi
protezami szczęścia” oddziałują na wiele sfer egzystencji człowieka.
Działanie narkotyków łączy się z uzależnieniem na trzech płaszczyznach: fizycznej, psychicznej oraz społecznej. Pierwsze z nich odnosi się do pragnienia zaspokojenia niedoboru
jakiejś substancji, przy udziale dolegliwości fizycznych takich jak: drgawki, wymioty, zapaści. Zaniechanie przyjmowania używek wiąże się z tzw. zespołem abstynencyjnym, którego
leczenie opiera się na detoksykacji oraz stosowaniu leków blokujących. Uzależnienie w
obszarze psychiki człowieka stanowi bardzo silną, trudną do opanowania potrzebę zażywania określonego środka, którego niedobór skutkuje występowaniem dokuczliwych
odczuć natury psychicznej oraz pojawieniem się zachowań kompulsywnych. Osoba dotknięta uzależnieniem psychicznym sięga po substancje psychoaktywne, aby zniwelować
negatywne doznania towarzyszące odstawieniu, które uniemożliwiają stabilne funkcjonowanie. Nie można pominąć wpływu środowiska społecznego na jednostkę zażywającą
substancje psychoaktywne. Chęć zaspokojenia potrzeb afiliacyjnych prowadzi często do
konformizmu, a w skrajnym przypadku do uzależnienia społecznego. Osoba poddana
silnemu działaniu grupy, pomimo że zauważa negatywne skutki działania narkotyków,
często ulega presji i sięga po używki. Obawa przed społecznym odrzuceniem często determinuje decyzję o sięgnięciu po narkotyki25.
Narkotyki dokonują spustoszenia nie tylko zakresie zdrowia człowieka, prowadzą one
również do zaburzeń behawioralnych. Dysfunkcje te ujawniają się w kontekście społecznym, czego nie wykazują osoby uzależnione od popularnych używek – nikotyny czy kofeiny nie wykazują zaburzeń w funkcjonowaniu publicznym. U jednostek niestroniących od
narkotyków można zauważyć zmiany zachowania i stylu życia – ich wysiłki skierowane są
na osiągnięcie nadrzędnego pragnienia, jakim jest przyjemność związana z zażyciem środka psychoaktywnego. Aktywność uzależnionego zostaje skierowana na działania związane
z kupowaniem, handlowaniem, produkowaniem narkotyków i zdobywaniem pieniędzy.
Czynniki takie jak wykształcenie, pozycja społeczna, czy zainteresowania w niewielkim
stopniu wpływają na zakres funkcjonowania uzależnionej osoby. Silniejszy staje się nałóg,
który często pociąga za sobą łamanie przez jednostkę dotychczasowych norm społecznych
(kradzieże, prostytucja), osobistych (zaniedbania higieniczne i zdrowotne) oraz moralnych
(kłamstwa, brak troski o rodzinę). Następuje deprecjacja zainteresowań, lekceważenie
pracy, najbliższych co przekłada się na sukcesywną zmianę stylu życia – intensyfikację
kontaktów w grupie narkomanów, przyjęcie stereotypowego, bezrefleksyjnego myślenia
25
M. Jędrzejko, Rozpoznawanie zachowań narkotykowych i dopalaczowych, Warszawa 2012, s. 12-13.
36
oraz działania. Stopniowo narasta ilość czasu i energii, którą uzależniony poświęca na
zdobywanie, przyjmowanie używki i trwanie w stanie odurzenia26.
Aneta Markiewicz, specjalistka profilaktyki uzależnień pracująca z osobami uzależnionymi, zwraca uwagę na następujące skutki zażywania narkotyków: „Wpływ palenia marihuany jest zdradliwy. Inne środki ujawniają negatywne efekty zażywania stosunkowo
szybko. W przypadku Cannabisu jest to stopniowy proces wyniszczania psychiki człowieka,
który postępuje niepostrzeżenie. Ja nie znam żadnego człowieka, a pracuję już jako specjalista i profilaktyk wiele lat, który pali regularnie przez dłuższy czas marihuanę i nie ma z
tego powodu żadnych zaburzeń. Każdy z nich mówi o jakichś uszkodzeniach – często to
jest po prostu depresja czy impotencja. Różnych problemów pojawia się mnóstwo.”27 Jak
widać, regularnie zażywany z pozoru „miękki” narkotyk jakim jest marihuana niesie za
sobą wiele szkodliwych implikacji dla zdrowia człowieka.
Z drugiej strony nie można pominąć argumentów propagatorów legalizacji narkotyków, głos w sprawie na łamach „Gazety Wyborczej” zajął Tomasz Piątek: „Narkomania
zdelegalizowana jest bardziej zabójcza niż legalna (bo w ramach gnojenia ćpuna komuś
obili nery pod celą i zmarł po roku wskutek powikłań albo ktoś leżał na betonie przy 20-stopniowym mrozie, bo policjanci kazali - widziałem coś takiego). Dalej: prohibicja hoduje i
tuczy mafie. Wojnę z narkotykami przegraliśmy, w Meksyku i Kolumbii wystrzelały się setki
tysięcy ludzi etc., etc. Ale jest ważniejszy argument. Delegalizacja narkotyków rodzi dopalacze, które tak się mają do ''tradycyjnych'' twardych narkotyków – kokainy, heroiny, amfetaminy - jak chemia przemysłowa do laboratoryjnej. I proszę nie myśleć, że delegalizacja
dopalaczy zlikwidowała problem. Delegalizacja dopalaczy rodzi nowe, gorsze dopalacze –
gorsze, ale wciąż legalne. Bo nie da się naraz zakazać wszystkich istniejących oraz możliwych narkotyków i dopalaczy. Gdy nowa substancja pojawia się na rynku, naukowcy muszą zbadać, czy ma działanie narkotyczne, i dopiero wtedy mogą ją wpisać na listę substancji zakazanych. W Polsce mają na to 18 miesięcy.”28
Restrykcyjna polityka antynarkotykowa powoduje powstawanie potężnych międzynarodowych gangów, których oddziaływanie ujawnia się szczególnie w ubogich państwach.
Przykładem może być mały afrykański kraj – Gwinea-Bissau, gdzie przerzut kokainy stał się
niemal oficjalnie uznany za główne źródło dochodu narodowego29.
26
H. Baran-Furga, K. Steinbarth-Chmielewska, Konsekwencje zdrowotne używania substancji psychoaktywnych,
[w:] Uzależnienie od narkotyków. Podręcznik dla terapeutów, red. P. Jabłoński, B. Bukowska, J.C. Czabała, Warszawa 2012, s. 56.
27
http://natemat.pl/3619,o-czym-nie-chce-wiedziec-palikot-skutki-jarania-zielska, [dostęp: 21.04.2014].
28
http://wyborcza.pl/magazyn/1,134734,15129143,Legalizacja_narkotykow__Natychmiast.html, [dostęp: 21.
04.2014].
29
A. Leszczyński, Polityka, narkotyki i wojny kulturowe, [w:] Polityka narkotykowa: przewodnik "Krytyki Politycznej", red. J. Kutyła, Warszawa 2009, s. 134.
37
Podsumowanie
Legalizacja narkotyków, a w szczególności marihuany jest tematem kontrowersyjnym.
Mimo, że liberalne rozwiązania przyjęte w wielu krajach przynoszą wymierne korzyści
ekonomiczne, to o skutkach społecznych będziemy mieli okazję przekonać się za kilka lat.
Na pewno nie okazały się one natychmiastowe i tak spektakularne jak przewidywali przeciwnicy legalizacji narkotyków. Z drugiej strony należy poczekać na długofalowe efekty
powszechnej dostępności środków psychoaktywnych. W kontekście użyteczności narkotyków na szczególną uwagę zasługuje rola marihuany w przemyśle, której wykorzystywanie staje się coraz bardziej popularne. Podsumowując, wydaje się, że na globalną legalizację narkotyków należy jeszcze długo poczekać.
Bibliografia
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
38
Abel E. L., Marihuana pierwsze dwanaście tysięcy lat, Warszawa 2010.
Baran-Furga H., K. Steinbarth-Chmielewska, Konsekwencje zdrowotne używania substancji
psychoaktywnych, [w:] Uzależnienie od narkotyków. Podręcznik dla terapeutów, red. P. Jabłoński, B. Bukowska, J.C. Czabała, Warszawa 2012.
Benetowa S., Konopie w wierzeniach i zwyczajach ludowych, Warszawa 1936.
Jędrzejko M., Rozpoznawanie zachowań narkotykowych i dopalaczowych, Warszawa 2012.
Kowalski M., Domowa uprawa – ile to kosztuje?, „Spliff Gazeta Konopna” 2013, nr 43.
Leszczyński A., Polityka, narkotyki i wojny kulturowe, [w:] Polityka narkotykowa: przewodnik
"Krytyki Politycznej", red. J. Kutyła, Warszawa 2009.
Łucarz K., Muszyńska A., Ustawa o przeciw działaniu narkomani. Komentarz, Warszawa 2008.
Poboży W., Aspekty ekonomiczne i społeczne wynikające z regulacji konopi indyjskich, Warszawa 2013.
Ustawa z dnia 29 lipca 2005 r. o przeciwdziałaniu narkomanii, Dz.U. 2005 Nr 179 poz. 1485.
Ustawa z dnia 9 listopada 2012 r. o nasiennictwie, Dz. U. z 2012 r. poz. 1512, z 2013 r. poz. 865.
http://wyborcza.biz/biznes/1,100896,14918895,Rynek_marihuany_rosnie_w_sile__Budzety_
krajow_moga.html, [dostęp: 21.04.2014].
http://thefad.pl/content/legalizacja-marihuany-ile-zarobilby-budzet-panstwa,
[dostęp:
21.04.2014].
http://swiat.newsweek.pl/w-stanie-nowy-jork-marihuana-ma-byc-dostepna-dla-powazniechorych,artykuly,278252,1.html, [dostęp: 21.04.2014].
http://www.strefabiznesu.gazetalubuska.pl/wideo/przez-pierwszy-miesiac-sprzedazy-trawki”kolorado-zarobilo-2-mln-dolarow, [dostęp: 21.04.2014].
http://www.forbes.pl/kolorado-zarabia-miliony-dzieki-marihuanie,artykuly,173038,1,1.html,
[dostęp: 21.04.2014].
http://tvn24bis.pl/informacje,187/w-kolorado-spada-sprzedaz-piwa-po-legalizacjimarihuany,394991.html, [dostęp: 21.04.2014].
http://wyborcza.pl/1,75477,15609744,Stan_Kolorado_zarabia_miliony_dolarow_dzieki_legal
nej.html , [dostęp: 21.04.2014].
18.
19.
20.
21.
22.
23.
24.
25.
26.
27.
http://www.coboru.pl/Polska/Rejestr/odm_w_rej.aspx?kodgatunku=KOP, [dostęp: 21.04.2014].
http://www.yaacool-eko.pl/index.php?article=2250, [dostęp: 21.04.2014].
http://wolnemedia.net/ekologia/zbuduj-dom-z-konopi/, [dostęp: 21.04.2014].
http://sc.webszkola.com/docs/index-23033.html?page=14, [dostęp: 21.04.2014].
http://forum.nasionakonopi.pl/275,w-przemysle/13091,przemyslowe-zastosowaniakonopi.html, [dostęp: 21.04.2014].
http://hyperreal.info/node/119, [dostęp: 21.04.2014].
http://www.spliff.pl/hemp-lobby/item/1032-konopie-do-pieca, [dostęp: 21.04.2014].
http://www.konopie.info/zastosowanie/, [dostęp: 21.04.2014].
http://natemat.pl/3619,o-czym-nie-chce-wiedziec-palikot-skutki-jarania-zielska, [dostęp: 21.
04.2014].
http://wyborcza.pl/magazyn/1,134734,15129143,Legalizacja_narkotykow__Natychmiast.htm
l, [dostęp: 21.04.2014].
39
MARCIN BANASZEK
Uniwersytet Jana Kochanowskiego w Kielcach
DZIAŁANIA PUBLICZNYCH SŁUŻB ZATRUDNIENIA NA RZECZ BEZROBOTNEJ MŁODZIEŻY W WOJEWÓDZTWIE ŚWIĘTOKRZYSKIM
Wprowadzenie
Zjawisko bezrobocia – jako stan nierównowagi na rynku pracy dotyka ogółu społeczeństwa, lecz w statystykach regionalnych oraz krajowych można dostrzec, iż najbardziej narażoną na brak zatrudnienia grupą społeczną jest młodzież. Uwarunkowane jest to zazwyczaj niedostatecznym wykształceniem ludzi młodych, a ponad to w przypadku posiadania
odpowiedniego wykształcenia, brak doświadczenia zawodowego. Młodzież wchodząc na
rynek pracy musi zmierzyć się z niekorzystnymi dla nich trendami demograficznymi oraz
makroekonomicznymi. Konieczne jest, zatem organizowanie i prowadzenie działań umożliwiających młodzieży właściwe zaistnienie na rynku pracy. Publiczne służby zatrudnienia
powinny zmierzać do minimalizowania bezrobocia wśród młodego pokolenia, sprzyjać i
towarzyszyć świętokrzyskiej młodzieży na początku jej drogi zawodowej.
Celem artykułu jest przedstawienie prowadzonych działań przez publiczne służby zatrudnienia na rzecz bezrobotnej młodzieży w województwie świętokrzyskim. Podstawą
omówienia tematu artykułu jest literatura przedmiotu oraz badania przeprowadzone
przez Wojewódzki Urząd Pracy w Kielcach.
Teoria bezrobocia
Opracowanie precyzyjnej a zarazem uniwersalnej definicji bezrobocia, jest złożone i
trudne. Przytoczenie kilku definicji omawianego zjawiska, powinno pozwolić zrozumieć ich
sens. Wieloaspektowość charakteru bezrobocia sprawia, że inne kryteria tego określenia
wyznaczają i są interesujące dla ekonomistów, socjologów, psychologów, a także pedagogów.
W ekonomii bezrobocie oznacza destabilizację pomiędzy popytem, a podażą na rynku
pracy. W charakterystyce ekonomicznej człowieka bezrobotnego podkreśla się nie tylko
to, że pozostaje on bez pracy, lecz i to, że jest on gotowy tę pracę podjąć i aktywnie jej
poszukuje. Człowieka bezrobotnego można rozumieć, jako osobę niezatrudnioną, nieprowadzącą działalności gospodarczej i niewykonującą innej pracy zarobkowej, zdolną oraz
gotową do podjęcia zatrudnienia1.
Socjologia definiuje bezrobocie, jako stan bezczynności zawodowej jednostek zdolnych
do pracy i deklarujących gotowość jej podjęcia. Istotny jest tu fakt, że podmiotami są jednostki, dla których podstawą egzystencji są dochody z pracy2.
1
W. Furmanek, Zarys humanistycznej teorii pracy, Wydawnictwo Oświatowe Fosze, Warszawa 2006, s. 268.
T. Borkowski, Marcinkowski A., Bezrobocie w perspektywie socjologicznej, [w] Socjologia bezrobocia, BPS, Warszawa 1996, s. 18.
2
40
Psycholodzy postrzegają bezrobocie przede wszystkim, jako utratę dochodu. Następstwem takiej sytuacji, jest ograniczenie niezależności człowieka. Bardzo często skutkuje to
brakiem możliwości zaspokojenia jego potrzeb. Bezrobocie godzi w sferę postępowania
człowieka i sens jego życia3.
Natomiast w pedagogicznym ujęciu bezrobocie określa się, jako sytuację społeczną, w
której nie zostały odpowiednio wykorzystane zdolności oraz umiejętności ludzi pragnących
swe siły, kwalifikacje zużytkować w pracy4.
W prezentowanych definicjach bezrobocia możemy dostrzec fakt, iż bezrobocie jest
pewnego rodzaju stanem rozwoju społeczno-gospodarczego, w jakim znalazł się dany
region, kraj. Często ta sytuacja przedstawiona jest za pomocą wskaźników określających
poziom tegoż rozwoju, które w swej istocie ulegają zmianie. Bezrobocie ma charakter
zjawiska dynamicznego. W statystykach prezentujących zasoby siły roboczej w pojęciu
zatrudnionych mieszczą się osoby mające pracę zarobkową, natomiast wśród bezrobotnych są osoby niemające pracy, ale jej poszukujące. Osoby pozostające bez pracy i jej nieszukające nie stanowią części siły roboczej5.
Sytuacja na rynku pracy
Liczba bezrobotnych w województwie świętokrzyskim według stanu na 31.12.2012 r.
wynosiła 86.708 osób, w tym6:
 18.016 bezrobotnych do 25 roku życia
 42.568 bezrobotnych kobiet
 48.051 bezrobotnych zamieszkałych na wsi
 71.521 bezrobotnych bez prawa do zasiłku
 15.187 bezrobotnych z prawem do zasiłku
 5.604 bezrobotnych w okresie do 12 miesięcy od dnia ukończenia nauki
 4.350 bezrobotnych niepełnosprawnych
Stopa bezrobocia na koniec grudnia 2012 roku ukształtowała się w województwie na
poziomie 15,8%, a w kraju wynosiła 13,4%, co w przypadku województwa oznacza wzrost
wskaźnika o 0,6 punktu procentowego w porównaniu do grudnia 2011 roku7.
Na koniec grudnia 2012 roku w rejestrach powiatowych urzędów pracy pozostawało
18.016 osób do 25 roku życia, czyli 20,8% ogółu bezrobotnych (w kraju 19,9%). Z przeprowadzonych badań przez Wojewódzki Urząd Pracy w Kielcach wynika, że problem bezrobocia dotyczy głównie młodzieży z wykształceniem policealnym i średnim, zawodowym
oraz średnim ogólnokształcącym (wykres 1). Stanowili oni 56,8% wszystkich osób pozostających bez pracy w wieku do 25 roku życia. Najwięcej populacji bezrobotnej pozostawało
3
A. Bańka, Bezrobocie. Podręcznik pomocy psychologicznej, PRINT-B, Poznań 1992, s. 22.
J. Koral, Etyczno-społeczne aspekty bezrobocia, Akces, Warszawa 2004, s. 37.
5
E. Kwiatkowski, Bezrobocie. Podstawy teoretyczne, PWN, Warszawa 2002, s. 8.
6
www.wup.kielce.pl [dostęp: 26.03.2014r.]
7
www.wup.kielce.pl [dostęp: 26.03.2014 r.]
4
41
bez pracy od 1 do 3 miesięcy – 4.525 osób (25,1%) oraz od 3 do 6 miesięcy – 4.212
(23,4%). Zdecydowana większość to osoby, które wcześniej nie pracowały. Na koniec roku
2012 w powiatowych urzędach pracy zarejestrowanych było 10.636 osób bez stażu pracy i
stanowili oni 59,0% bezrobotnej młodzieży.
zasadnicze
zawodowe
20%
gimnazjalne i
poniżej
14%
wyższe
9%
średnie
ogólnokształcące
22%
policealne i
średnie
zawodowe
35%
Wykres 1. Struktura bezrobotnych do 25 roku życia według wykształcenia (stan na koniec 2012 roku)
Źródło: Analiza i ocena sytuacji na rynku pracy w województwie świętokrzyskim w 2012 roku, Wojewódzki Urząd Pracy w Kielcach, Kielce 2013, s. 63.
Działania podejmowane przez powiatowe urzędy pracy na rzecz świętokrzyskiej młodzieży
Jak wynika z badań Wojewódzkiego Urzędu Pracy w Kielcach bezrobotna młodzież w
2012 roku stanowiła 20,8 % ogółu bezrobotnych korzystających z usług poradnictwa zawodowego. Usługi z poradnictwa i informacji zawodowej najczęściej dotyczyły ustalenia
predyspozycji zawodowych oraz wyboru dalszej drogi kształcenia. Młodzież mogła skorzystać także z indywidualnego poradnictwa, które pomagało w sporządzeniu planu działania
w poszukiwaniu pracy, a także przygotowywało do rozmowy kwalifikacyjnej8.
Pomoc w operatywnym poszukiwaniu pracy oferowana przez publiczne służby zatrudnienia polegają na przygotowaniu bezrobotnej młodzieży do lepszego radzenia sobie w
poszukiwaniu oraz podejmowaniu zatrudnienia. Pomoc ta jest świadczona poprzez organizowanie szkoleń w zakresie sprawności poszukiwania pracy według programu ,,Klub
Pracy’’ również dostęp do różnych informacji oraz elektronicznych baz danych służących
uzyskaniu umiejętności w poszukiwaniu pracy czy też samozatrudnienia wspiera świętokrzyską młodzież. Dzięki funkcjonowaniu klubów pracy bezrobotni mogą wziąć udział w
zajęciach aktywizacyjnych, a także uczestniczyć w szkoleniach według programu określonego przez Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej. Największym zainteresowaniem cie8
Młodzież na rynku pracy w województwie świętokrzyskim, Wojewódzki Urząd Pracy w Kielcach, Kielce 2013,
s.35.
42
szyły się zajęcia aktywizacyjne, uczestniczyło w nich 1.633 osoby, natomiast w szkoleniach
prowadzonych przez prelegentów klubu pracy uczestniczyło 74 osoby w wieku do 25 lat9.
Zajęcia aktywizacyjne oraz szkolenia w ramach klubu pracy różnią się zakresem tematycznym i czasem trwania. Obie formy działań są dostosowywane do bieżących oczekiwań
osób biorących w nich udział. Najczęściej dotyczą one tematyki poruszania się po rynku
pracy w szczególności zasad przygotowania dokumentów aplikacyjnych, technik rekrutacyjnych, selekcji czy też sposobów dokonywania pomiaru potencjału zawodowego.
Oprócz przekazywanej wiedzy teoretycznej uczestnicy mają ćwiczenia praktyczne udoskonalające umiejętności interpersonalne10.
Tabela 1. Młodzież województwa świętokrzyskiego korzystająca z usług poradnictwa zawodowego i informacji zawodowej.
Bezrobotni w wieku do 25 lat
2011 rok
Wyszczególnienie
Osoby, które skorzystały z usług:
1. Poradnictwa zawodowego
w tym:
 poradnictwa indywidualnego
 poradnictwa grupowego
2. Informacji zawodowej w ramach porad grupowych
2012 rok
ogółem
w tym
kobiety
ogółem
w tym
kobiety
758
429
922
529
758
620
429
423
922
1.023
529
627
866
499
1.150
650
Źródło: Młodzież na rynku pracy w województwie świętokrzyskim, Wojewódzki Urząd Pracy w Kielcach, Kielce 2013, s.35.
Tabela 2. Statystyki dotyczące aktywnych programów rynku pracy w roku 2012.
Rodzaj programu
Liczba osób
Staż
5 535
Szkolenia
1 161
Podjęcie pracy w ramach refundacji kosztów zatrudnienia bezrobotnego
467
Prace interwencyjne
370
Źródło: Opracowanie własne na podstawie Młodzież na rynku pracy w województwie świętokrzyskim, Wojewódzki Urząd Pracy w Kielcach, Kielce 2013, s.37.
9
Ibidem, s. 36.
M. Gębski, Bezrobocie świętokrzyskie, WSEiP, Kielce 2011, s. 188
10
43
W aktywnym programie rynku pracy zorganizowanym przez powiatowe urzędy pracy
wzięło udział 8.064 osoby w wieku do 25 lat, które stanowiły 37,4% ogółu zaktywizowanych w województwie świętokrzyskim.
Jak wynika z nowelizacji Ustawy o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy z
dnia 20 kwietnia 2004r., bezrobotne osoby będące w szczególnej sytuacji na rynku pracy
starosta może skierować do odbycia stażu na okres do 6 miesięcy. Natomiast do odbycia
stażu w okresie do 12 miesięcy starosta może skierować osoby bezrobotne do 25 roku
życia, a także osoby zarejestrowane w okresie do 12 miesięcy od dnia określonego w dyplomie, czy innym dokumencie poświadczającym ukończenie szkoły wyższej, kiedy bezrobotny nie ukończył 27 roku życia11.
W roku 2012 udział w programie zakończyło 4.036 osób w wieku do 25 roku życia. Najczęściej byli oni aktywizowani w obszarach związanych z pracą biurową, sprzedażą, marketingiem, public-relations, handlem nieruchomościami oraz usługami głównie gastronomicznymi, fryzjerskimi, kosmetycznymi i hotelarskimi. Największą efektywność w aktywizacji osób bezrobotnych wśród młodzieży uzyskano w ramach prac interwencyjnych. W
których wzięło udział 325 osób, a pracę podjęło 270 osób. Najpopularniejszą formą aktywizacji był staż, który umożliwiał zdobycie cennego doświadczenia zawodowego i nowych
umiejętności12.
Zatem do zadań samorządu powiatowego w zakresie polityki rynku pracy należy przede wszystkim13:
 opracowanie oraz realizowanie programu promocji zatrudnienia;
 aktywizacja lokalnego rynku pracy;
 udzielenie pomocy osobom bezrobotnym i poszukującym pracy w jej znalezieniu;
 przedstawianie bezrobotnym propozycji zatrudnienia, szkolenia oraz innych form
zmierzające do ich aktywizacji zawodowej;
 przyznawanie i wypłacanie zasiłków oraz innych świadczeń z tytułu bezrobocia;
 organizowanie, finansowanie lokalnych projektów oraz innych działań na rzecz
aktywizacji bezrobotnych;
 badanie i analizowanie sytuacji na lokalnym rynku pracy.
Działania podejmowane przez wojewódzki urząd pracy na rzecz świętokrzyskiej młodzieży
W raz ze zmieniającą się sytuacją osób młodych wchodzących na rynek pracy znaczenia
nabierają usługi informacyjne oraz poradnictwa zawodowe. Bezrobotni mają trudności nie
tylko z niekorzystnymi uwarunkowaniami gospodarczymi, ale także z dostosowaniem
swoich kompetencji do wymagań pracodawcy. Dlatego warto przed wyborem kierunku
kształcenia, zawodu znać zasoby osobiste, należy umieć określić własne predyspozycje i
11
Ustawa o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy, Dz. U. z 2009r. Nr 6, poz. 33
Młodzież na rynku pracy w województwie świętokrzyskim, op.cit., s.38.
13
Gębski M., Rynek pracy. Wybrane problemy., Wszechnica Świętokrzyska, Kielce 2007, s. 35.
12
44
zainteresowania, preferencje dotyczące wykonywania określonej pracy. Bardzo ważne
jest, aby posiadać wiedzę z zakresu rynku pracy, znajomości metod jej poszukiwania, czy
też umieć odpowiednio zaprezentować się podczas rozmowy kwalifikacyjnej.
Potrzebom tym odpowiada oferta usług Wojewódzkiego Urzędu Pracy świadczonych
przez Centrum Informacji i Planowania Kariery Zawodowej. W 2012 roku wsparciem objęto 792 osoby w wieku do 25 roku życia. Wybrane podstawowe usługi świadczone przez
Wojewódzki Urząd Pracy to:
 poradnictwo i informacja zawodowa
 zajęcia aktywizacyjne
 Światowy Tydzień Przedsiębiorczości
 Europejskie Służby Zatrudnienia EURES
 Współpraca z uczelniami i Akademickimi Biurami Karier w zakresie aktywizacji
zawodowej studentów oraz absolwentów
 Program Operacyjny Kapitał Ludzki
Poradnictwo zawodowe polega na udzieleniu bezrobotnym pomocy w wyborze odpowiedniego zawodu, miejsca zatrudnienia, określeniu własnych szans na rynku pracy.
Poradnictwo zawodowe polega również na udzielaniu pomocy pracodawcom w odpowiednim doborze kandydatów do pracy14. Młodzież korzystająca z tej usługi mogła skorzystać z osobistego doradcy i wspólnie z nim opracować swój plan rozwoju zawodowego15.
Wśród młodzieży jest duże zapotrzebowanie na informacje z tego względu Wojewódzki Urząd Pracy wydał specjalny poradnik pn. ,,Wyznaczaj – planuj – działaj, o skutecznym
planowaniu celów zawodowych’’. Poradnik pomaga bezrobotnej młodzieży podejmować
właściwe decyzje oraz uczy jak zarządzać swoją karierą. Dodatkowo zostały opracowane
ulotki w procesie poszukiwania pracy na przykład ,,Jak napisać dobre CV?’’ czy ,,Rozmowa
kwalifikacyjna’’16.
Zajęcia aktywizacyjne mają na celu przygotować uczestników do czynnego poszukiwania zatrudnienia. Tematyka oraz forma jest dostosowywana do wymagań młodych ludzi.
Świętokrzyska młodzież mogła w tym zakresie zaznajomić się z nowoczesnymi metodami
poszukiwania pracy, zasadami przygotowywania dokumentów aplikacyjnych oraz mogła
zapoznać się z wyspecjalizowanymi technikami selekcji kandydatów do pracy17.
W ramach Ogólnopolskiego Tygodnia Kariery pod hasłem przewodnim ,,Praca zawód
czy kompetencje’’, Wojewódzki Urząd Pracy zorganizował przedsięwzięcia w zakresie
promocji i rozwoju poradnictwa. Realizując między innymi projekt pod hasłem ,,Dobra
szkoła – dobry zawód – dobra praca’’ młodzież mogła zastanowić się nad swoją drogą
zawodową oraz zweryfikować pomysły dotyczące kierunków kształcenia. Ważne jest, aby
14
S. Mazura, A. Pacut, Ekonomia społeczna a publiczne służby zatrudnienia w Polsce – zasady, perspektywy i
kierunek współpracy, FISE, Warszawa/Kraków 2008, s. 118.
15
Ibidem, s. 41.
16
Młodzież na rynku pracy w województwie świętokrzyskim, op.cit.,s.40.
17
Ibidem
45
decyzje podejmowane przez młodych ludzi były nie tylko znajomością własnych uzdolnień
oraz preferencji, ale także wiedzą na temat cech osobowości, temperamentu czy wyznawanych wartości18.
Europejskie Służby Zatrudnienia EURES polegają na udzieleniu bezrobotnym i poszukującym pracy pomocy w uzyskiwaniu odpowiedniego zatrudnienia zgodnie z prawem swobodnego przepływu pracowników w UE. Pomoc udzielana jest także pracodawcom w
pozyskiwaniu pracowników o poszukiwanych kwalifikacjach zawodowych. Usługi EURES
informują o sytuacji na rynku pracy, z uwzględnieniem występujących tam zwodów deficytowych i nadwyżkowych19.
Wojewódzki Urząd Pracy w Kielcach podjął współpracę z uczelniami oraz Akademickimi Biurami Karier w celu aktywizacji zawodowej studentów i absolwentów. Oferta Urzędu
zawierała między innymi zajęcia warsztatowe, spotkania informacyjne, które miały uświadomić akademicką młodzież jak skutecznie poszukiwać pracy, oferta obejmowała również
treningi interpersonalne czy też indywidualne konsultacje z badań psychologicznych.
Wojewódzki Urząd Pracy zorganizował dla studentów Uniwersytetu Jana Kochanowskiego
zajęcia aktywizacyjne takie jak ,,Autoprezentacja w procesie poszukiwania pracy’’ – dokumenty aplikacyjne i rozmowa kwalifikacyjna’’, oraz ,,Student w sidłach Assesment Centre –
najskuteczniejsza metoda oceny kompetencji’’. Studenci, a także uczniowie szkół ponadgimnazjalnych podczas konferencji ,,Młodzi na rynku pracy – jak być konkurencyjnym?’’
zorganizowanej przez Stowarzyszenie Forum Młodych Ludowców oraz Wydział Pedagogiczny i Artystyczny Uniwersytetu Jana Kochanowskiego mogli dowiedzieć się, że w technologii, jako dziedzinie gospodarki istnieje szansa na osiągnięcie sukcesu. Współpraca
podjęta między Wojewódzkim Urzędem Pracy a uczelniami wyższymi oraz Akademickimi
Biurami Karier miała za zadanie przedstawić młodzieży akademickiej sytuację młodych
ludzi na lokalnym rynku, przedstawić wymagania kompetencyjne najczęściej stawiane
przez pracodawców wobec kandydatów do pracy, a także zaprezentować metody weryfikacji tych kompetencji na etapie rekrutacji oraz selekcji20.
Istotne znaczenie w działaniach na rzecz wzrostu zatrudnienia młodzieży pełni działanie ,,Poprawa dostępu do zatrudnienia oraz wspierania aktywności zawodowej w regionie’’ w ramach Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki. Działania te skierowane były do
osób zarejestrowanych, jako bezrobotne ze szczególnym uwzględnieniem osób w wieku
do 25 roku życia. Młodzież biorąca udział w tym działaniu mogła podwyższyć swoje umiejętności, kwalifikacje zawodowe dzięki praktyk oraz stażom pozwalające zdobyć doświadczenie zawodowe poprzez praktyczne wykorzystanie posiadanej wiedzy teoretycznej w
miejscu pracy. Doradztwo oraz usługi informacyjne pozwoliły bezrobotnej młodzieży wy-
18
Ibidem, s. 41.
M. Gębski, Rynek pracy. Wybrane problemy.,op. cit., s. 35.
20
www.wup.kielce.pl [dostęp: 26.03.2014 r.]
19
46
brać ścieżkę zawodową oraz dopasować profil wsparcia do specyficznych potrzeb uczestników21.
Do zadań Wojewódzkiego Urzędu Pracy w ramach działań na rzecz bezrobotnej młodzieży należy również opracowanie oraz realizacja programu promocji zatrudnienia. Pozyskiwanie i gospodarowanie środkami finansowymi na realizację zadań z zakresu aktywizacji lokalnego rynku pracy. Inicjowanie, wdrażanie oraz finansowanie usług i instrumentów
rynku pracy, a także opracowanie analiz i sprawozdań, w tym prowadzenie monitoringi
zawodów deficytowych i nadwyżkowych, oraz dokonywanie ocen dotyczących rynku
pracy22. Wszystkie działania podejmowane przez publiczne służby zatrudnienia na rzecz
bezrobotnej młodzieży w województwie świętokrzyskim są podejmowane w celu poprawy sytuacji na rynku pracy.
Podsumowanie
Bezrobocie młodzieży jest niepokojącym zjawiskiem, które rodzi szereg negatywnych
skutków nie tylko społecznych, ale także ekonomicznych. Ponad połowa bezrobotnych w
województwie świętokrzyskim stanowią ludzie młodzi. Brak pracy może oznaczać przymusową emigrację, pogłębiające się ubóstwo czy też wyludnienie regionu. Zmiany, które
niesie kryzys od 2008 roku szkodzą całej gospodarce oraz demografii. Publiczne służby
zatrudnienia oferują bezrobotnej młodzieży staże, szkolenia oraz szeroko zakrojone poradnictwo zawodowe, jednak głównymi przyczynami pogłębiającymi trudną sytuację
świętokrzyskiej młodzieży na rynku pracy są m.in.: brak umiejętności oraz doświadczenia
zawodowego, nie odpowiedni system edukacji, w której większy nacisk kładziony jest na
wiedzę teoretyczną niż praktyczną, bezradność młodych w poszukiwaniu pracy czy też
brak środków finansowych. Niedostosowany system edukacji do rynku pracy stanowi
największy problem młodzieży w znalezieniu zatrudnienia. Dlatego każda pomoc ze strony
publicznych służb zatrudnienia jest ważna i potrzebna. Dzięki tej pomocy młodzież może
zostać odpowiednio przygotowana do poszukiwania pracy. Działania podejmowane przez
służby zatrudnienia mogą poprawić sytuację na rynku pracy i zmniejszyć bezrobocie wśród
młodzieży. Im mniej młodych ludzi pozostanie bez pracy tym większe szanse, że młodzież
dokona postępu cywilizacyjnego, zaś wzrost liczby bezrobotnych może spowodować
opóźniony rozwój gospodarczy.
Bibliografia:
1.
2.
Bańka A., Bezrobocie. Podręcznik pomocy psychologicznej, PRINT-B, Poznań 1992.
Borkowski T., Marcinkowski A., Bezrobocie w perspektywie socjologicznej, [w] Socjologia bezrobocia, BPS, Warszawa 1996.
21
Młodzież na rynku pracy w województwie świętokrzyskim, op.cit.,s.49.
Mazura S., Pacut A., Ekonomia społeczna a publiczne służby zatrudnienia w Polsce – zasady, perspektywy i
kierunek współpracy, FISE, Warszawa/Kraków 2008, s. 118.
22
47
3.
Furmanek W., Zarys humanistycznej teorii pracy, Wydawnictwo Oświatowe Fosze, Warszawa
2006.
4. Gębski M., Bezrobocie świętokrzyskie, WSEiP, Kielce 2011.
5. Gębski M., Rynek pracy. Wybrane problemy., Wszechnica Świętokrzyska, Kielce 2007.
6. Koral J., Etyczno-społeczne aspekty bezrobocia, Akces, Warszawa 2004.
7. Kwiatkowski E., Bezrobocie. Podstawy teoretyczne, PWN, Warszawa 2002.
8. Mazura S., Pacut A., Ekonomia społeczna a publiczne służby zatrudnienia w Polsce – zasady,
perspektywy i kierunek współpracy, FISE, Warszawa/Kraków 2008.
9. Młodzież na rynku pracy w województwie świętokrzyskim, Wojewódzki Urząd Pracy w Kielcach, Kielce 2013.
10. Ustawa o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy, Dz. U. z 2009r. Nr 6.
11. www.wup.kielce.pl
48
PIOTR CZUBAK,
Uniwersytet Jana Kochanowskiego w Kielcach
MARTA OSZUST
Uniwersytet Jana Kochanowskiego w Kielcach
UJĘCIE MARKETINGU SZEPTANEGO W DOBIE GLOBALIZACJI
Wprowadzenie
Artykuł ukazuje podstawowe pojęcia i taktyki związane z marketingiem szeptanym. Porusza kwestię częstego błędu, jakim jest identyfikowanie marketingu szeptanego z marketingiem partyzanckim czy wirusowym. Na podstawie analizy literatury, przedstawia sekrety i przyciski szumu, które niezbędne są do tego, by buzz marketing stał się skuteczną metodą rozpowszechniania informacji o danym produkcie, bądź usłudze. Wskazuje szeptomarketing jako alternatywę dla tradycyjnych środków przekazu informacji, takich jak reklama telewizyjna oraz ukazuje jego wyższość nad tymi metodami.
Organizacje w dzisiejszych czasach „działają w warunkach globalnej gospodarki. Opiera
się ona na rewolucji cyfrowej oraz na zarządzaniu informacją. Informacja ma wiele atrybutów: jest zróżnicowana, dostosowana do potrzeb klienta i personalizowana”.1 Może być
przesyłana z bardzo dużą prędkością do dużej liczby osób, ale też rozpowszechniana drogą
przekazu ustnego. Nastająca „era informacji zapowiada utrzymanie produkcji na poziomie
dostosowanym do rynku, bardziej ukierunkowane komunikowanie się i realniejsze ceny.
To właśnie marketing zajmuje się rozpoznawaniem i spełnianiem ludzkich potrzeb”.2 Dlatego też artykuł skupia się na podstawowych pojęciach i taktykach realizowanych podczas
działań marketingu szeptanego.
Pojęcie marketingu
Marketing ma na celu rozpoznawanie oraz zaspokajania ludzkich i społecznych potrzeb. Jedna z najkrótszych definicji marketingu brzmi następująco: "Zaspokajać potrzeby,
osiągając zysk". Można wyróżnić społeczną i menadżerską definicję marketingu. Definicja
społeczna wskazuje na rolę, jaką marketing odgrywa w społeczeństwie. Według tej definicji: „Marketing jest procesem społecznym, w którym jednostki i grupy otrzymują to, czego
potrzebują i chcą, poprzez tworzenie, oferowanie oraz swobodną wymianę z innymi towarów i usług które posiadają wartość. Według menadżerów marketing traktowany jest jako
"sztuka sprzedaży".3 Marketingowy definiowany jest również jako działanie, które służy
wykreowaniu, promowaniu oraz dostarczaniu towarów czy usług zarówno klientom jak i
firmom. Marketing – jak się wydaje, w większym stopniu niż inne aspekty działalności
1
P. Kotler, Marketing, Dom Wydawniczy REBIS, Poznań 2005, s. 1-2.
Ibidem, s. 3.
3
P. Kotler, K.L. Keller Marketing Dom Wydawniczy REBIS, Poznań 2012, s. 5.
2
49
biznesowej – może stać się pretekstem do radykalnego przeobrażenia firmy poprzez przeprowadzenie zintegrowanych i efektywnych działań taktycznych. Wydaje się, że w dzisiejszej rzeczywistości biznesowej to właśnie ten czynnik decyduje o sukcesie firm. Dawno już
minęły czasy, kiedy organizacja mogła się z powodzeniem rozwijać tylko dzięki dobrym
produktom i atrakcyjnym cenom. Dzisiaj pozycję lidera na rynku zdobywa się dzięki marketingowi – poprzez wyraźne zróżnicowanie oferty dla klienta, dobre marże i możliwość
promowania się za pomocą intrygującej historii oraz atrakcyjnego doświadczenia.4 Ma on
wiele gałęzi na które składają się: marketing szeptany, partyzancki, zapachowy, wirusowy i
wiele innych. Marketing szeptany sprawia, że zarówno klienci jak i media zaczynają uważać, iż warto rozmawiać na temat danej firmy czy też marki. Prowadzenie dysput zaczyna
fascynować oraz staje się rozrywką. W tradycyjnym modelu marketingu, marketer siedzący wewnątrz murów korporacji wydaje pieniądze na wysyłanie przekazu do klientów docelowych. Zespół marketingowy formułuje treść przekazu, następnie wykupuje czas antenowy lub powierzchnię reklamową, kolejno obserwuje jak przekaz ten dociera do klientów biznesowych oraz indywidualnych. Na tym etapie kończy się rola tradycyjnego marketingu. Proces szeptomarketingu rozpoczyna się podobnie – przesyłamy do klientów sformułowany wcześniej przekaz reklamowy. Zostaje on następnie rozpowszechniony drogą
przekazu ustnego do potencjalnych klientów. Ludzie przekazują sobie informacje dotyczące produktu lub firmy, ponieważ uważają, że warto mówić o czymś zabawnym, błyskotliwym czy też niecodziennym.
Rysunek 1. Model marketingu tradycyjnego i szeptanego
Źródło Opracowanie własne na podstawie M. Hughes Marketing szeptany MT Biznes, Warszawa,
5
2008, s. 13.
Marketing szeptany wykorzystywany jest codziennie przez konsumentów, którzy
opowiadają i słuchają o dziesiątkach różnych marek produktów i usług: od produktów
4
5
C. Ritchie Marketing Wydawnictwo MT Biznes, Warszawa 2012, s. 26.
M. Hughes Marketing szeptany MT Biznes, Warszawa, 2008, s. 13.
50
mediów i rozrywki takich jak filmy, programy TV, po produkty żywnościowe, usługi turystyczne czy sieci handlowe.6 Firmy maja pełną świadomość potęgi marketingu szeptanego.
Wiele z nich zyskało wielką sławę dzięki informacjom przekazywanym z ust do ust.7 Pozytywne opinie czasem powstają samorzutnie z niewielkim wsparciem reklamy, lecz można
nimi również aktywnie zarządzać i ułatwiać ich powstawanie.8 Marketing szeptany jest
szczególnie skuteczny w przypadku małych firm, z którymi klienci czują się związani bardziej osobiście. By informować o swoim istnieniu, wiele małych firm inwestuje w różne
formy mediów społecznościowych, nie zaś w reklamę prasową czy radiową. Wraz ze
wzrostem mediów społecznościowych marketingowcy zaczęli rozróżniać pomiędzy mediami płatnymi, a niepłatnymi. W pierwszym przypadku media związane są z emisją wytworzonej przez firmę reklamy oraz innych działań promocyjnych. Drugie z kolei to wszelkie korzyści na polu public relations, jakie firma otrzymuje bez ponoszenia bezpośrednich
kosztów. Chodzi tu głównie o: relacje prasowe, wpisy na blogach czy też konwersacje na
portalach społecznościowych które wiążą się z marką. Media te nie są w rzeczywistości
darmowe – firma musi zainwestować w towary, usługi i ich marketing by ludzie zwrócili
na nie uwagę, zaczęli o nich pisać i mówić, lecz nie są to wydatki służące wywołaniu reakcji
mediów. 9
Niektórzy marketingowcy wyróżniają dwie szczególne formy marketingu szeptanego –
rozgłos i marketing wirusowy. 10 Rozgłos (buzz-marketing) wyzwala ekscytacje, kreuje
promocje i transmituje nowe ważne informacje związane z marką za pomocą zaskakujących i szokujących środków.11 Marketing wirusowy (viral marketing) jest odmianą marketingu szeptanego polegającą na zachęcaniu konsumentów do przekazywania związanych z
firmą produktów, usług oraz informacji pisemnej lub audiowizualnej za pośrednictwem
sieci Internet.12 Wbrew powszechnej opinii, by generować rozgłos (buzz), produkt nie
musi szokować ani drażnić. Można postarać się o to, by rozgłos się pojawił, lecz media i
reklama wcale nie są do tego niezbędne. 13 Istnieją nawet agencje, które powstały wyłącznie po to by pomagać swoim klientom wywołać rozgłos. Wspomniany rozgłos i marketing
wirusowy próbują wywołać na rynku wrzawę, która zwróci uwagę na markę i wyróżniające ja cechy. Niektórzy uważają, że oddziaływanie to w większym stopniu poddaje się regułom rządzącym branżą rozrywkową niż zasadom sprzedaży. Ostatecznie sukces każdej
6
N. Kumar, Marketing as Strategy: Understanding the CEO’s Agenda for Driving Growth and Innovation, Harvard
Business School Press, Boston 2004 [w:] P. Kotler, K.L. Keller Marketing Dom Wydawniczy REBIS, Poznań 2012, s. 585.
7
P. Kotler, K.L. Keller Marketing Dom Wydawniczy REBIS, Poznań 2012, s. 585.
8
N. Kumar, Marketing…, op.cit s. 585.
9
P. Kotler, K.L. Keller Marketing…, op.cit, s.585.
10
K. H. Wathne, J. B. Heide, Opportunism in Interfirm Relationships: Forms, Outcomes, and Solutions, „Journal of
Marketing”, październik 2000, 64, s. 36-51.
11
M. Walton, When Your Partner Fails You, „Fortune”, 26 maja, 1997, s. 151 – 154.
12
M. B. Houston, S. A. Johnson, Buyer – Supplier Contracts versus Joint Ventures: Determinants and Consequences of Transaction Structure, „ Journal of Marketing Research”, luty 2000, 37, s. 1 – 15.
13
E. Sullivan, A Worthwhile Investment, „Marketing News”, 30 grudnia 2009, s. 10.
51
kampanii rozgłosu lub wirusowej zależy od chęci konsumentów by wymieniać opinie z
innymi konsumentami.
Różnice w postrzeganiu marketingu szeptanego
W działach marketingowych przywiązuje się dużą wagę do opinii, które panują w środowisku producenckim. Rozpowszechnianie marketingu szeptanego z założenia wymaga
jedynie dobrej opinii, w branży – wręcz przeciwnie. Spojrzenie producenta jest odmienne
od spojrzenia klienta, lecz oba są bardzo ważne. Według producenta marketing koncentruje się na przyszłości, tzn. zwraca on uwagę na wszystko co dzieje się w branży. Ponieważ
każda niezobowiązująca uwaga, bądź pomysł może zmienić się w nowy produkt na rynku.
Klient natomiast, odnosi się do chwili obecnej – zasłyszane czy też przeczytane oceny natychmiast kreują jego opinie o danym produkcie. Wskazane jest, aby o konkretnym produkcie mówili ludzie z branży. Marketing szeptany u producenta nie powoduje jednak
wygenerowania marketingu szeptanego u klienta. Można spodziewać się jedynie kłopotów ze sprzedażą produktu. Należy zwrócić uwagę, że to nie „koledzy z branży” będą polecać wyrób znajomym, lecz klienci.14
Marketing szeptany a partyzancki
„Marketing partyzancki jest w swej formie bardzo podobny do marketingu wirusowego i polega na reklamowaniu, promowaniu towarów oraz usług za pomocą niecodziennych technik uzależnionych od grupy docelowej. Jest on zaliczany do marketingu niestandardowego, gdyż posługuje się nietypowymi technikami: napisy sprayem na murach,
oryginalne plakaty lub vlepki (niewielkie naklejki przedstawiające logo rysunek lub napis,
które są rozklejane na budynkach znakach drogowych czy też innych miejscach należących
do przestrzeni publicznej)”15 Marketing partyzancki zaczyna działać podobnie do marketingu szeptanego – informacja o produkcie zaczyna się rozprzestrzeniać za pomocą plotki i
przekazów informacji lub innymi drogami bezpośredniego kontaktu16.
Marketing szeptany jest jednak inny. To sposób zachęcania ludzi do rozpowszechniania
informacji na temat produktu lub marki. Trzeba zwrócić jednak uwagę, iż najważniejszy
jest ostateczny wynik przekazu. Marketing partyzancki jest jednym z wielu narzędzi marketingu szeptanego. Należy pamiętać by nie utożsamiać tych dwóch pojęć.
Enigmy marketingu szeptanego
Przedsiębiorstwo chcąc osiągnąć sukces i pozycje na rynku powinno poznać oraz zastosować sześć podstawowych tajemnic marketingu szeptanego:17
1. Pierwsza tajemnica – wciśnij sześć przycisków szumu.
15
J.C. Levinson Marketing partyzancki Oficyna a Wolters Kluwer business, Warszawa 2011, s.17-24.
www.marketing.edu.pl (10.11.2013).
17
M. Hughes, Marketing…, op. cit., s. 18
16
52

tabu (seks, kłamstwo, humor toaletowy) – tematy tabu pozwalają z nudnych
przedmiotów codziennego użytku wykreować ciekawy temat do dyskusji.
„Używaj tematów tabu, a cały świat będzie o Tobie mówił!18
 niezwykłość – to stosowanie niekonwencjonalnych i dyskusyjnych metod
działania,
 oburzenie – robienie oburzających rzeczy mających związek z reklamowaną
marką, dających powód do dyskusji,
 komizm – właściwie użyty wzbudza ciekawość, daje powody do śmiechu i
prowokuje rozmowy o marce,
 przypomnienie – polega na stworzeniu niekonwencjonalnego spotu reklamowego mającego na celu przypomnienie marki i wytwarzanych produktów,
by ożywić ich sprzedaż,
 tajemnica – polega na ofiarowaniu poczucia przynależności, co powoduje zachęcenie jednostki do zainteresowania się marką, jako uczestnika kręgu zaufaniu19
2. Druga tajemnica – zainteresuj media.
„Czwarta władza” charakteryzująca się bezstronnością stała się dla odbiorcy wiarygodnym źródłem informacji o produkcie lub marce. Media są zatem nośnikiem dwóch istotnych elementów buzz marketingu: uwagi i wiarygodności.
3. Trzecia tajemnica – wzbudź zainteresowanie reklamą.
Reklamodawcy starają się trzymać tradycyjnych środków przekazu, gdyż to właśnie je
znają najlepiej. Reklamy telewizyjne, radiowe, billboardy są znane odbiorcom, a co za tym
idzie wzbudzają zaufanie.
4. Czwarta tajemnica – osiągnij Szum Everest.
Inaczej jest to tworzenie historii szumu, która powstaje poprzez proces transformacji
marki. To generowanie wielu historii i informacji, które staną się tematem do rozmów dla
szerszego grona odbiorców.
5. Piąta tajemnica – uświadom sobie potęgę tworzenia.
Według R. Enrico „każdy człowiek ma ogromny potencjał kreatywności. Jedyna trudność
polega na tym, żeby zebrać się na odwagę i skorzystać z tej mocy20
Fundamentem kreacji jest szczerość a filarami następujące wytyczne:
 bądź odważny i wymagaj kreatywności od siebie;
 zdefiniuj problem i odrzuć strategie;
 poznaj swoich klientów;
 żądaj więcej;
 stwórz konkurencyjne środowisko;
 zwracaj uwagę na nazwy i słowa;
18
Ibidem, s.42
Ibidem, s.41
20
Ibidem, s.199-200
19
53
 twórz treść a nie reklamę.
6. Szósta tajemnica – modernizuj swój produkt.
Po odnalezieniu swojego miejsca na rynku nie należy zaprzestawać rozwoju. Misją
proponowanego produktu powinno być bezustanne szokowanie i rozwój wzbudzający
ciekawość odbiorców.
Podstawowe zasady marketingu szeptanego
Pierwsza zasada zakazuje komplikowania przekazów. Odnosi się do tego, że informacja
powinna być krótka, sformułowana w sposób możliwie najprostszy, mieć jak największą
szansę przebicia, a w konsekwencji dotarcia do odbiorcy. Podstawową zaletą takiego
sformułowania treści przekazu jest ułatwienie odbiorcy zapamiętania jej, a to z kolei
zwiększa prawdopodobieństwo przekazania jej dalej. Należy posługiwać się językiem,
który zostanie zrozumiany przez jak najliczniejszą grupę osób. Kolejna zasada wskazuje na
konieczność podkreślania innowacyjności i nowości. Sukces marketingu szeptanego zależy
od ilości informacji, które będą podkreślały jego nowatorstwo. Należy unikać przy tym
przekazywania zbyt dużej liczby zbędnych informacji. Trzecią zasadą jest unikanie składania obietnic, które niekoniecznie zostaną spełnione. Ważnym jest, by nie utrzymywać
potencjalnych klientów w błędnym przekonaniu o tym, jak ważne dla producenta jest ich
dobro. Kolejna zasada odnosi się do badania opinii klientów na temat poszczególnych
produktów i elementów w nich atrakcyjnych z punktu widzenia kupującego. Przyczyną
takich działań jest określenie pozycji producenta w stosunku do konkurentów na rynku. W
warunkach powszechnej globalizacji i agresywnej konkurencji, badania marketingowe są
niezwykle ważne do utrzymania dotychczasowej pozycji. Należy zwrócić również uwagę
na utrzymanie kontroli nad rozpowszechniającym się marketingiem szeptanym. Wprowadzenie nowego produktu wiąże się ze zbadaniem nastrojów jakie panują na rynku. Ważne
jest również utrzymywanie kontroli nad propagacją marketingu szeptanego. Producent
powinien określić czy produkt, który zamierza wprowadzić na rynek zostanie zaakceptowany. Jest to istotne jeśli chce uniknąć niepotrzebnych strat finansowych czy utraty reputacji. Przeprowadzając takie badania oraz dysponując wynikami innych ankiet można ustalić, która strategia marketingowa została najlepiej przyjęta. Pozwala to na wyciągnięcie
wniosków na przyszłość. Ostatnia zasada mówi o wsłuchiwaniu się w „szept”, czyli w to, co
klienci mówią o naszym produkcie. Informacje te mogą dotyczyć zarówno tego, jak produkt sprawdza się w codziennym stosowaniu, lub czy jego jakość jest wystarczająco wysoka. XXI wiek umożliwia prowadzenie tego typu obserwacji w ogólnodostępnej sieci Internet21.
21
E. Rosen, op. cit, s. 260-264.
54
Mity dotyczące rozgłosu
Na podstawie badań przeprowadzonych przez Renée Dye stwierdzono, że rozwój rozgłosu uzależniony jest od określonych zasad. Ekspertka z zakresu strategii w amerykańskiej
firmie konsultingowej McKinsey uważa, iż firmy pragnące skorzystać z rozgłosu powinny
wyeliminować ze swojego rozumowania następujące błędne przekonania:22
1. Tylko produkty ekstrawaganckie i szokujące są warte wywołania rozgłosu.
2. Rozgłos po prostu powstaje. Coraz częściej jest rezultatem przebiegłych taktyk
marketingowych, w których firmy wykorzystują awangardową grupę czy też
sławne osoby.
3. Najlepsi do rozpoczęcia rozgłosu są czołowi klienci. Duże szanse na wywołanie
rozgłosu ma często kontrkultura.
4. Aby zarobić na rozgłosie należy zrobić pierwszy ruch i działać szybko. Kopiowanie
pomysłów przez firmy może przynieść wielki zysk, jeśli tylko wiadomo kiedy
wkroczyć na rynek.
5. Do wywołania rozgłosu potrzebne są: media i reklama. Nadmierne wykorzystywanie środków masowego przekazu może zepsuć zamierzony efekt.
Buzz marketing w codzienności
Siła marketingu szeptanego bierze się stąd, że jest on zapisany w ludzkich genach.
Opiera się on na bezpośrednim kontakcie „twarzą w twarz”, co pozwala przyciągnąć uwagę odbiorcy. Kontakt nawiązany w ten sposób sprawia, że zajmuje się miejsce w umyśle
odbiorcy. Rozmowa to nie tylko przypadkowa czynność. Porozumiewanie się należy do
podstawowych funkcji istot żywych i wynika z konieczności zaspokojenia przez nie podstawowych potrzeb życiowych. Jeżeli chcemy, aby ludzie zaczęli rozmawiać o naszym
produkcje musimy sprawdzić co ich do tego skłania. Ludzie rozmawiają ze sobą23
1. Gdyż zostali tak zaprogramowani.
2. By nawiązywać kontakty.
3. Szukając sensu życia.
4. By zmniejszyć ryzyko, cenę i poczucie niepewności.
5. Z przyczyn ekonomicznych.
6. By uwolnić się od nacisków.
Przykłady buzz marketingu w praktyce:
 rozmowa w zakładzie kosmetycznym na temat nowej linii produktów do pielęgnacji ciała. Taką rozmowę mogą przeprowadzać pracownicy z klientami w trakcie wykonywania różnych usług kosmetycznych;
 dostarczanie dopiero co przedstawionych na rynku produktów pewnej
grupie nieopłacanych przedstawicieli („wolontariuszy”), którzy po użyciu produk22
23
P. Kotler, op. cit, s. 584
E. Rosen, op. cit, s.49-57.
55
tu, przekażą swój pogląd coraz większej grupie znajomych, zatrudnianie „ludzi teatru”, którzy przekażą sedno informacji marketingowej przechodniom, dokonają
nieformalnej prezentacji oraz danego towaru24.
Marketing szeptany jako bezpośredni przekaz z ust do ust nabiera wiarygodności
sprawiającej, że klient chętniej sięgnie po produkt polecony przez kogoś znajomego, niż
ten reklamowany w spocie telewizyjnym. Reklama szeptana jest w dzisiejszych czasach
ważniejsza niż kiedykolwiek z czterech powodów:25
1. Szum reklamowy staje się tak głośny, że ledwie go tolerujemy.
2. Ceny emisji reklam w tradycyjnych mediach rosną.
3. Reklamy podawały sfałszowane informacje tak wiele razy, że wierzymy jedynie w
to, co mówią zwykli ludzie tacy jak my.
4. Technologia pozwala szybciej poszerzać krąg odbiorców reklamy szeptanej
Nowoczesna technologia, rozumiana jako sms-y, e-maile, serwisy www, blogi, fora internetowe, sprzyja marketingowi szeptanemu, który zatacza coraz szersze kręgi. Pozwala
na szybką, bezproblemową komunikację, która z kolei sprzyja wymianie opinii i poglądów
na temat produktów i marek. W dobie Internetu, właściwie rozumiana i użytkowana reklama szeptana może stać się najcenniejszym aktywem prowadzącym do osiągnięcia długotrwałego sukcesu na rynku.
Podsumowanie
Marketing, jako dziedzina nieustannie rozwijająca się, daje producentom i przedsiębiorstwom niemalże nieograniczone możliwości w promowaniu swoich produktów. Marketing szeptany przynosi niebagatelne zyski przy minimalnym nakładzie pieniężnym. Podstawową zaletą buzz marketingu jest wiarygodność przekazu. Zadowoleni klienci chętnie
podzielą się pozytywną opinią na przykład z użytkownikami forów internetowych. Należy
uważać jednak na pułapki. Jedną z nich jest manipulowanie opinią konsumentów i nieuczciwe traktowanie konkurencji, poprzez rozpowszechnianie fałszywych, sztucznie wygenerowanych opinii. Głównym założeniem szeptomarketingu jest możliwość oddychania i
życia według sześciu sekretów szumu. Należy przekonywać konsumentów do rozmawiania, a dziennikarzy do pisania o danej marce. Marketing szeptany polega na poprawie
myślenia, a co za tym idzie uniknięcia ponoszenia większych kosztów niż konkurencja. U
podstaw marketingu znajduje się kreatywny sposób myślenia podmiotów gospodarczych
o konsumentach oraz ich potrzebach. Jest to z kolei podstawą świadomego wyboru takich
kierunków postępowania, które umożliwiają celowe kojarzenie procesu zaspokajania
potrzeb nabywców z efektywnym wykorzystywaniem dostępnych zasobów. Przedmiotem
24
25
www.marketing.edu.pl (25.11.2013)
M. Hughes, Marketing…, op. cit., s.37-38.
56
wyboru są metody, instrumenty i działania, które tworzą metodyczną oraz instrumentalnego – czynnościową strukturę marketingu.26
Bibliografia:
1. Houston M. B., Johnson S. A., Buyer-Supplier Contracts versus Joint Ventures: Determinants
and Consequences of Transaction Structure, „ Journal of Marketing Research”, luty 2000, 37.
2. Hughes M., Marketing szeptany, MT Biznes, Warszawa, 2008.
3. Kotler P., Marketing, Dom Wydawniczy REBIS, Poznań 2005.
4. Kotler P., Keller K.L., Marketing Dom Wydawniczy REBIS, Poznań 2012.
5. Kumar N., Marketing as Strategy: Understanding the CEO’s Agenda for Driving Growth and
Innovation, Harvard Business School Press, Boston 2004 [w:] Kotler P., Keller K.L., Marketing
Dom Wydawniczy REBIS, Poznań 2012.
6. Levinson J.C., Marketing partyzancki Oficyna a Wolters Kluwer business, Warszawa 2011.
7. Limański A., Śliwińska K., Marketing. Zasady funkcjonowania przedsiębiorstwa na rynku Difin,
Warszawa 2002.
8. Rosen E., Anatomia marketingu szeptanego Media Rodzina, 2003.
9. Ritchie C., Marketing Wydawnictwo MT Biznes, Warszawa 2012.
10. Sullivan E., A Worthwhile Investment, „Marketing News”, 30 grudnia 2009.
11. Sullivan E., Cognos Inc., „Marketing News”, 1 kwietnia 2008.
12. Walton M., When Your Partner Fails You, „Fortune”, 26 maja 1997.
13. Wathne K. H., Heide J. B., Opportunism in Interfirm Relationships: Forms, Outcomes, and Solutions, „Journal of Marketing”, październik 2000, 64.
14. www.marketing.edu.pl.
26
A. Limański, K. Śliwińska, Marketing. Zasady funkcjonowania przedsiębiorstwa na rynku Difin, Warszawa 2002,
s. 9.
57
DOMINIKA DAROWSKA
Uniwersytet Jana Kochanowskiego w Kielcach
WPŁYW ZARZĄDZANIA WIEDZĄ NA INNOWACYJNOŚĆ I KONKURENCYJNOŚĆ PRZEDSIĘBIORSTWA
Wprowadzenie
Zmiany społeczno-gospodarcze zachodzące na świecie wpływają na potrzeby zarządzania wiedzą. We współczesnym świecie wiedza jest dominującym zasobem w gospodarce. Otoczenie organizacji nieustanie zmienia się, co prowadzi do szukania nowych sposobów zarządzania. Autorka zwraca uwagę na fakt, że szczególną cechą zasobów niematerialnych przedsiębiorstwa i jego kapitału intelektualnego jest leżąca u podłoża wiedza.
Proces przetwarzania informacji i aktywów intelektualnych w trwałe wartości dla pracowników organizacji oraz klientów. Wiedza powinna wpływać na proces innowacyjności oraz
konkurencyjności firmy. Innowacje kojarzone są z postępem i nowoczesnością, stanowią
najważniejszą siłę napędową rozwoju gospodarki. Przedsiębiorstwa funkcjonujące we
współczesnym, dynamicznym rynku muszą cechować się innowacyjnością, efektywnością
i konkurencyjnością działań.
Autorka artykułu analizuje wyniki badań pt. „Wykształcenie pracowników a pozycja
konkurencyjna przedsiębiorstw”, a przy tym ocenę wpływu zasobów posiadanych przez
firmy na ich innowacyjność i konkurencyjność.
Podstawowe pojęcia
W pierwszej części artykułu autorka analizuje podstawowe pojęcia, w celu właściwego
zrozumienia poruszonego problemu.
Zarządzanie wiedzą (z ang. knowledge management) w przedsiębiorstwie to ogół działań służących do efektywnego funkcjonowania firmy w celu osiągnięcia założonych
lów1.Definicja wskazuje na to, iż zarządzanie wiedzą to złożony proces, który zależy od
rodzaju przedsiębiorstwa, jego otoczenia oraz możliwości dostępu do informacji z zakresu
jego działalności. Price Waterhouse Coopers definiuje zarzadzanie wiedzą, jako sztukę
„przetwarzania informacji i aktywów intelektualnych w trwałą wartość dla klientów i pracowników organizacji”. Ernst & Young zdefiniował ten proces jako „system zaprojektowany, aby pomóc przedsiębiorstwom w zdobywaniu, analizowaniu, wykorzystaniu wiedzy w
celu podejmowania szybszych, mądrzejszych i lepszych decyzji, dzięki czemu mogą one
osiągnąć przewagę konkurencyjną”. Według KPMG jest to „systematyczna i zorganizowana próba wykorzystania wiedzy wewnątrz organizacji tak, aby przetworzyć jej umiejętno-
1
J. Trajer, A. Paszek, S. Iwan, Zarządzanie wiedzą, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2012, s. 11.
58
ści gromadzenia i wykorzystania wiedzy na efekty rynkowe”2. Natomiast według D.J.
Skyrme, zarządzanie wiedzą to „sprecyzowane i systematyczne zarzadzanie kluczową
wiedzą i związanymi z nią procesami tworzenia, gromadzenia, organizowania, użycia i
eksploatacji wiedzy w trakcie funkcjonowania organizacji”3
Według Podręcznika Oslo Manual przedsiębiorstwo innowacyjne to przedsiębiorstwo,
które w badanym okresie – najczęściej trzyletnim – wprowadziło przynajmniej jedną innowację techniczną (technologiczną), tj. nowy lub ulepszony produkt, bądź nowy lub ulepszony proces, będące nowością przynajmniej z punktu widzenia tegoż przedsiębiorstwa4.
Innowacja jest „szczególnym narzędziem przedsiębiorców, za pomocą którego ze zmiany
czynią okazję do podjęcia nowej działalności gospodarczej lub do świadczenia nowych
usług”5.
A. Sosnowska, S. Łobejko i A. Kłopotek wyróżniają najważniejsze cech firmy innowacyjnej: 6
 zdolności do permanentnego generowania innowacji, kreatywność,
 umiejętność wykorzystywania innowacyjnego potencjału firmy dla utrzymania
wysokiej pozycji konkurencyjnej, opartej o kluczowe kompetencje,
 zdolność przewidywania przyszłości, perspektywiczne myślenie,
 stała łączność z klientami firmy, celem skutecznego poznania ich bieżących i przyszłych potrzeb,
 posiadanie zespołu twórców, innowatorów gwarantujących wysoki poziom innowacyjności firmy,
 odpowiedni zakres informacji pozwalających na właściwą ocenę,
 elastyczność działania w dostosowywaniu do zmieniających się warunków działania.
Innowacje są jednym z kluczowych czynników wpływających na poprawę konkurencyjności przedsiębiorstw. Ustawa o Komitecie Badań Naukowych (Dz.U. 01.33.389) definiowała działania innowacyjne jako prace związane z przygotowaniem i uruchomieniem
wytwarzania nowych lub udoskonalonych materiałów, wyrobów, urządzeń, usług, procesów lub metod, przeznaczonych do wprowadzania na rynek albo do innego wykorzystania
w praktyce. Przedsiębiorstwa innowacyjne to takie, które skutecznie i szybko reagują na
zmiany, a następnie wprowadzają innowacje, co niejednokrotnie decyduje o ich przetrwaniu na rynku. Innowacje mogą wpływać na różne dziedziny przedsiębiorstwa. Dzięki
2
B. Piasny, Zarzadzanie wiedzą w organizacjach gospodarczych, Ekonomika i Organizacja Przedsiębiorstwa, nr
10, 2001, s.16, za: M. Strojny, Zarządzanie wiedzą w organizacjach, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w
Krakowie, Kraków 1999.
3
B. Mikuła, A. Pietruszka- Ortyl, A. Potocki, Zarzadzanie przedsiębiorstwem XXI wieku. Wybrane koncepcje i
metody, Difin, Warszawa 2002, s.73.
4
E. Stawasz, Przedsiębiorstwo innowacyjne, [w:] Innowacje i transfer technologii-Słownik pojęć, K.B. Matusiak
(red.), PARP, Warszawa 2005, s. 133.
5
P. Drucker, Innowacja i przedsiębiorczość, praktyka i zasady, PWE, Warszawa 1992, s. 29.
6
A. Sosnowska, S. Łobejko, A. Kłopotek, Zarządzanie firma innowacyjną, Difin, Warszawa 2000, s. 11.
59
innowacjom może nastąpić poprawa i unowocześnienie procesów wytwórczych a także
wzrost produktywności, wydajności i jakości pracy. Przedsiębiorstwo lepiej przystosowuje
się do otoczenia, a jakości wyrobów wzrasta. W innowacyjnych przedsiębiorstwach rośnie
konkurencyjność sprzedaży, poprzez zwiększenie ogólnej sprawności i efektywności działania. Innowacyjność w odniesieniu do samych przedsiębiorstw, można określić jako zdolność i motywację firm do ciągłego poszukiwania i wykorzystywania w praktyce wyników
badań naukowych, nowych koncepcji, pomysłów i wynalazków.
Prawidłowy system zarządzaniu wiedzą, istotnie wpływa na konkurencyjność przedsiębiorstwa7. Konkurencja (ang. competition) oraz konkurencyjność (ang. competitiveness)
są podstawowymi elementami każdej gospodarki wolnorynkowej. Jak pisze S. Flejterski
definiuje konkurencyjność jako zdolność do projektowania, wytwarzania i sprzedawania
towarów, których ceny, jakość i inne walory są bardziej atrakcyjne od odpowiednich cech
towarów oferowanych przez konkurentów8. Konkurencyjność jest dynamicznym procesem, wywodzącym się od konkurencji, oraz będący jej elementem. Konkurencyjność systemowa jest zespołem działań wykonywanych przez firmę w zakresie efektywności ogólnej i kosztowej9. M. Lubiński stwierdza, że „konkurencyjność jest pojęciem wartościującym, określającym pewien stan pożądany”. Według M. Lubińskiego konkurencyjność w
odniesieniu do gospodarki i przedsiębiorstwa posiada następujące cechy: 10
 sprzedawanie wyrobów z zyskiem w kraju i za granicą,
 zdolność do utrzymywania oraz powiększania udziałów rynkowych,
 zdolność do zrównoważonego rozwoju w okresie długim.
Zarządzanie konkurencyjnością przedsiębiorstw to zarządzanie zmianami11. Innowacje
stają się celem i przesłanką stałej restrukturyzacji posiadanych zasobów, rozwoju potencjału oraz umacniania pozycji na rynku dzięki przewadze konkurencyjnej. Rozwój przedsiębiorstw polega na ciągłym pokonywaniu słabych stron i przekształcaniu zagrożeń w
szanse. W. Wilczyński stwierdza, że „(…) działalność konkurencyjna przedsiębiorstwa zaw7
J.W. Przybytniowski, Edukacja ubezpieczeniowa i jej wpływ na świadomość ubezpieczeniową (wybrane problemy), Rozprawy ubezpieczeniowe Nr 1(2), Rzecznik Ubezpieczonych; Warszawa, 2007, s. 111–118
8
S. Flejterski, Istota i mierzenie konkurencyjności międzynarodowej, „Gospodarka Planowa” 1984, nr 9, s. .391.
patrz też: J.W. Przybytniowski, Konkurencyjność…, s. 64; J. W. Bosaak, Międzynarodowa konkurencyjność gospodarki polskiej – ujęcie instytucjonalne, /w:/ H. Podedworny, Grabowiecki, J., H. Wnorowski, (red.), Konkurencyjność gospodarki polskiej a rola państwa przed akcesją do Unii Europejskiej, Uniwersytet w Białymstoku, Białystok
2000; M., Bratnicki Kompetencje przedsiębiorstwa. Od określenia kompetencji do zbudowania strategii, Agencja
Wydawnicza Placet, Warszawa 2000; Olesiński Z., Przedsiębiorczość a konkurencja w regionie świętokrzyskim,
Wydział Zarządzania i Administracji Akademii Świętokrzyskiej w Kielcach, Kielce 2007; M. E. Porter Porter o konkurencji, PWE, Warszawa 2001; M. E., Porter Strategia konkurencji, Metody analizy sektorów i konkurentów,
PWE, Warszawa 1996
9
E. Skawińska, Konkurencyjność przedsiębiorstw-nowe podejście, PWN, Warszawa- Poznań 2002, s. 74-76.
10
M. Lubiński, Konkurencyjność gospodarki. Pojęcia i sposób mierzenia, [w:] Międzynarodowa konkurencyjność
gospodarki Polski- uwarunkowania i perspektywy. „Raporty. Studia nad konkurencyjnością”, IRiSS, Warszawa
1995, s.10-11.
11
B. Wawrzyniak, Odnawianie przedsiębiorstwa. Na spotkanie XXI wieku, Poltext, Warszawa 1999, s.97.
60
sze bowiem wiąże się z zabiegami zmierzającymi do optymalnego przystosowania się do
istniejącej sytuacji ogólnej”12.
Natomiast przedsiębiorstwo to podmiot gospodarczy prowadzący na własny rachunek
działalność produkcyjną lub usługową w celu osiągnięcia określonych korzyści. Zatrudnia
ono różnorodne czynniki produkcji (pracę, kapitał, ziemię) w celu wytwarzania określonych dóbr lub świadczenia określonych usług, które sprzedaje na rynku innym przedsiębiorstwom, gospodarstwom domowym bądź władzy centralnej lub władzy lokalnej13.
Przedsiębiorstwo jest podstawowym podmiotem gospodarczym. To system, składającym
się z podsystemów. Przedsiębiorstwo to forma organizacyjna współczesnej działalności
gospodarczej, która funkcjonuje w związkach przyczynowo skutkowych z procesem ciągłych zmian w jego systemowym otoczeniu 14.
Wiedza jako podstawa efektywnego zarządzania kapitałem intelektualnym
Zarządzanie niematerialnymi zasobami przedsiębiorstwa może odbywać się przede
wszystkim poprzez zarządzanie kapitałem intelektualnym i zarządzanie wiedzą. Obie koncepcje łączą się ze sobą, współistnieją, mają wiele wspólnych cech. Proces zarządzania
wiedzą wymaga efektywnego zarządzania kapitałem intelektualnym. Postęp technologiczny, proces globalizacji sprawiają, że firmy konkurencyjne bardzo często są do siebie
podobne w zakresie wykorzystywanych zasobów , sposobu oddziaływania na klientów czy
współpracy z dostawcami. Okazuje się, że takie elementy jak proces technologiczny, produkt, dostęp do zasobów finansowych, tracą dziś na popularności na rzecz niematerialnych zasobów przedsiębiorstwa. Nie oznacza to jednak zmniejszenia znaczenia zasobów
materialnych. Rośnie natomiast znaczenie indywidualności i niepowtarzalności, których
poszukuje się w zasobach niematerialnych. Charakteryzuje je: trudność powielania, naśladowania, niewymierność, elastyczność, oraz długookresowy efekt ich inwestowania. W
przedsiębiorstwach zawsze istniały zasoby niematerialne. Wiele koncepcji zarządzania
dostrzegło wiedzę, relacje społeczne, wizerunek firmy, znak handlowy, umiejętności pracowników, itd. Istnieje konieczność uporządkowania, wykonania charakterystyki oraz
sklasyfikowania poszczególnych zasobów niematerialnych, w celu optymalizowania ich
wykorzystania. Koncepcja kapitału intelektualnego jest odpowiedzią na to wyzwanie. Jest
ona bazą zmiany prowadzenia działalności gospodarczej z finansowo-materialnej na intelektualną. Dzięki inspiracji koncepcją kapitału intelektualnego odchodzi się od podejmowania istotnych decyzji wyłącznie na podstawie danych czysto finansowych, zmierzając w
stronę wykorzystania zasobów niematerialnych, będących pochodną wiedzy i doświadczenia pracowników. Odpowiednie wykorzystanie kapitału intelektualnego pozwala
przedsiębiorstwu na uzyskanie przewagi strategicznej na rynku. Dlatego coraz więcej firm
12
W. Wilczyński, Rachunek ekonomiczny a mechanizm rynkowy, PWE, Warszawa 1965, s. 107-108.
M. Nasiłowski, System rynkowy. Podstawy mikro- i makroekonomii, Wydawnictwo Key Text, Warszawa 2004, s. 25.
14
J. Engelhardt, Współczesne przedsiębiorstwo, Wyd. CeDeWu, Warszawa 2009, s.19.
13
61
na świecie zaczyna doceniać wiedzę pracowników oraz zależności pomiędzy nimi a przedsiębiorstwem15.
Pracownicy stanowią wartość dodaną dla przedsiębiorstwa, jeśli przyczyniają się do
obniżenia kosztów lub dostarczają klientom większych korzyści. Unikalność kapitału ludzkiego polega na trudności w naśladowaniu umiejętności pracowników przez konkurentów
firmy. Umiejętności przypisywane są do konkretnych osób, które dysponują wiedzą spersonalizowaną, opartą na osobistych doświadczeniach, umiejętnościach, systemie wartości16.
Zarządzanie kapitałem intelektualnym i zarządzanie wiedzą różnią się głównie stopniem dynamiki. Zarządzanie kapitałem intelektualnym jest procesem o charakterze statycznym, podczas gdy zarządzanie wiedzą jest bardziej dynamiczne. Zintegrowane zarządzanie wiedzą i kapitałem intelektualnym zakłada połączenie elementów obu koncepcji,
wskazując na ścisłą zależność między kreowaniem wartości przedsiębiorstwa przy użyciu
aktywów niematerialnych. Należy podkreślić, że organizacja jest w stanie tworzyć swoją
wartość na podstawie dostępnego jej kapitału intelektualnego tylko wówczas, gdy wszystkie jego elementy składowe będą współistnieć i harmonijnie współdziałać. W ramach
procesów integracyjnych obie koncepcje: zarządzanie kapitałem intelektualnym i zarządzanie wiedzą mogą tworzyć spójny system, w którym zarządzanie kapitałem intelektualnym ma charakter strategiczny i koncentruje się wokół budowania oraz zarządzania aktywami niematerialnymi (intelektualnymi), w tym wiedzą, podczas gdy zarządzanie wiedzą
ma charakter taktyczny i operacyjny, i dotyczy głównie szczegółowych aspektów tworzenia, kodyfikacji, transferu i wykorzystania wiedzy, będąc metodą wspomagającą wykorzystanie i rozwój kapitału intelektualnego w przedsiębiorstwie17.
Znaczenie i wpływ zarzadzania wiedzą
Koncepcja zarządzania wiedza miała swój początek w dużych firmach konsultingowych. Firmy te zaczęły zastanawiać się jak wykorzystać zebraną do tej pory wiedzę zdobytą poprzez doświadczenie. Rozwiązane problemy powielały się u różnych klientów w innych regionach i sektorach gospodarki. Dlatego, aby nie powtarzać procedury, pojawił się
pomysł stworzenia systemu , dzięki któremu możliwe będzie odszukanie wcześniejszych
projektów, aby na ich podstawie tworzone były rozwiązania. Podstawą zarządzania wiedzą stała się nowoczesna technologia informacyjna. W banku danych znalazły się potrzebne informacje, co umożliwiło konsultantom z kraju, a nawet świata, szybką wymianę doświadczeń. 18
Celem zarządzania wiedzą jest udostępnienie jawnej i ukrytej wiedzy personelu, właściwe jej wykorzystanie i udostępnianie, do podejmowania decyzji w warunkach niepew15
K. Perechuda, Zarządzanie wiedzą w przedsiębiorstwie, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2005, s.127-128.
J. Dąbrowski, G. Gierszewska, Strategie przedsiębiorstw a zarządzanie wiedzą, WSPiZ, Warszawa 2005, s. 79-80.
17
K. Perechuda, op. cit., s. 139-145.
18
Ibidem, s.11.
16
62
ności tak, aby zredukować koszty i podnieść produktywność przedsiębiorstwa. Cel ten
można osiągnąć, poprzez wykorzystanie zaawansowanych technologii informacyjnych.19
Ciągły wzrost zasobów wiedzy, umożliwia rozwiązywanie coraz trudniejszych problemów współczesnej gospodarki. Globalizacja rynków oraz wzrastająca zmienność otoczenia
wymuszają na przedsiębiorstwach stałego podnoszenia zdolności innowacyjnych, oraz
konkurencyjności na poziomie światowym. Dynamiczny rozwój technologii, informatyki
oraz nauk ekonomicznych wyznaczają zapotrzebowanie na wykształconych, kreatywnych
pracowników, gdzie w obszarze zarządzania przedsiębiorstwem szczególną rolę odgrywa
wiedza.20
Rozwój transportu, środków komunikacji oraz nowych technologii sprzyja globalizacji,
która dla konsumentów jest jednoznaczna z większym wyborem dóbr i usług. Dla menedżerów firm oznacza to, że nigdy nie mogą oni poprzestać na sytuacji obecnej w organizacji, ponieważ nie ma pewności w tym, że to co przyniosło sukces wczoraj, również zagwarantuje go jutro. Przedsiębiorstwa powinny kontrolować koszty i poszukiwać sposobów na
ich ograniczanie. Popularnym rozwiązaniem jest przekazanie podwykonawcom funkcji nie
związanych bezpośrednio z kompetencjami firmy. W ostatnich latach wielu przedsiębiorców przenosi produkcję do krajów o tańszej sile roboczej. Dziś na przykład okolice indyjskiego miasta Bangalore to światowy ośrodek produkcji oprogramowania, co wskazuje na
to, że bariery geograficzne nie stanowią już żadnej przeszkody dla globalizacji wiedzy. W
ostatnim półwieczu nastąpiło wiele gwałtownych i głębokich przemian w przemyśle komputerowym i telekomunikacyjnym. Dwa zjawiska zasługują na wyróżnienie, które wystąpiły pod koniec ubiegłego wieku: po pierwsze w niesłychanym tempie zaczęła wzrastać
liczba komputerów podłączonych do sieci lokalnych lub globalnych, po drugie udało się
kilkukrotnie zwiększyć szybkość transmisji danych. Przemiany te znacznie wpłynęły na
proces porozumiewania się na odległość, a zarazem wprowadziły nowe sposoby pracy. To
z kolei przyczyniło się do powstawania organizacji nowego typu, takich jak organizacje
wirtualne, organizacje sieciowe czy firmy internetowe.21
Determinanty innowacyjności i rozwoju przedsiębiorstwa
W tej części artykułu autorka analizuje wyniki badań pt. „Wykształcenie pracowników
a pozycja konkurencyjna przedsiębiorstw”. Badanie było prowadzone na próbie reprezentatywnej 600 pracowników kadry zarządzającej i 1200 pracowników szeregowych zatrudnionych w małych i średnich przedsiębiorstwach, wzbogacone o 30 wywiadów pogłębionych z przedstawicielami kadry kierowniczej. Badanie na zlecenie Polskiej Agencji Rozwoju
Przedsiębiorczości wykonało konsorcjum PSDB Sp. z o.o. i Quality Watch Sp. z o.o.
19
J. Trajer, A. Paszek, S. Iwan Zarządzanie wiedzą, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2012, s. 11-12.
E. Karamalla-Gaiballa, K. Matouk, Zarządzanie wiedzą w przedsiębiorstwie a jego potencjał ludzki,
http://www.swo.ae.katowice.pl/
21
Evans Ch., Zarządzanie wiedzą, PWE, Warszawa 2005, s. 22-23.
20
63
Potencjał konkurencyjny, czyli system zasobów materialnych i niematerialnych tworzą
m.in. czynniki takie jak:
 gęstość i zasięg sieci dystrybucji,
 nowoczesność stosowanych technologii,
 wiedza kadr odpowiedzialnych za marketing,
 wielkość zasobów finansowych będących w dyspozycji,
 wiedza i zdolności menadżerskie kadr kierowniczych,
 kreatywność pracowników,
 stosowane systemy motywacji i wynagrodzeń,
 poziom wykształcenia pracowników,
 jakość obsługi klienta,
 wiedza kadr zatrudnionych w B+R,
 posiadana marka,
 pozytywny wizerunek firmy (reputacja),
 nowatorskie rozwiązanie w zakresie innowacyjności wyrobów /usług.
Składniki potencjału konkurencyjności są źródłem przewagi konkurencyjnej przedsiębiorstw. Jej trwałość zależy od tych źródeł konkurencyjności, które mają charakter unikalny. Stąd też w warunkach gospodarki opartej na wiedzy innowacyjność jest jednym z
głównych źródeł przewagi konkurencyjnej przedsiębiorstwa. Czynniki kształtujące potencjał innowacyjny przedsiębiorstw są w znacznym stopniu zbieżne (stanowią podzbiór) ze
składnikami potencjału konkurencyjności głównie w sferze organizacji i zarządzania, sferze
zatrudnienia i sferze B+R. Drugą grupę determinant innowacyjności tworzą czynniki zewnętrzne, do których należy zaliczyć współpracę we wprowadzaniu nowych rozwiązań, z
takimi podmiotami jak:
 inne przedsiębiorstwa prowadzące zbliżony rodzaj działalności,
 szkoły wyższe,
 konkurenci,
 klienci,
 firmy konsultingowe,
 jednostki badawczo-rozwojowe,
 dostawcy,
 placówki naukowe,
 stowarzyszenia branżowe,
 instytucje finansowe,
 jednostki samorządowe i rządowe.
22
 ośrodki transferu technologii ,
22
http://badania.parp.gov.pl/index/more/18781 [dostęp z 28.12.2010]
64
Tabela 1. Ocena wpływu zasobów posiadanych przez firmy na ich innowacyjność i konkurencyjność Elementy potencjału konkurencyjności najbardziej wpływające na innowacyjność i konkurencyjność
badanych firm.
1. Doświadczenie w branży
8,38
2. Jakość obsługi klienta
8,26
3. Odpowiednia jakość produktów lub usług
8,03
4. Cena wyrobów i usług
7,94
5. Posiadana marka, pozytywny wizerunek firmy
7,91
6. Jakość maszyn i urządzeń
7,85
7. Wiedza i zdolności menedżerskie
7,84
8. Lojalność pracowników wobec przedsiębiorstwa
7,83
9. Posiadane informacje o rynku i preferencjach
7,82
10. Kreatywność pracowników
7,71
11. Nowoczesność stosowanych technologii
7,66
12. Wiedza kadr odpowiedzialnych za marketing
7,64
13. Dogodne warunki gwarancji i serwis
7,61
Źródło: Opracowanie własne na podstawie raportu z badań: http://badania.parp.gov.pl/index/
more/18781.
W opinii kadry zarządzającej największy wpływ na innowacyjność i konkurencyjność
ich firm mają: doświadczenie w branży, jakość obsługi klienta oraz jakość produktów i
usług (ocena była dokonywana w skali do 10, gdzie 10 – możliwie największy wpływ).
Według badanej kadry menedżerskiej do najsilniejszych stron ich podmiotów należą zasoby niematerialne, związane z kwalifikacjami i kompetencjami pracowników. Przewagi firm
z bardziej wykształconymi menedżerami nie ograniczają się jedynie do tych składników
potencjału konkurencyjnego, które można określić jako elementy wiedzy i kompetencji,
lecz również uwzględniają przewagę w zakresie: jakości maszyn i urządzeń, nowoczesności
stosownych technologii, sieci dystrybucji, poziomu zasobów finansowych oraz posiadanej
marki/wizerunku firmy23.
23
http://badania.parp.gov.pl/index/more/18781 [dostęp z 28.12.2010]
65
Podsumowanie
Wiedza to ogół wiarygodnych informacji o rzeczywistości z możliwościami wykorzystania jej. Skuteczne zarzadzanie wiedzą w przedsiębiorstwie powinno wpływać na innowacyjność i konkurencyjność tej organizacji. W dzisiejszej gospodarce przedsiębiorstwa chcące podnieść swoją konkurencyjność oraz utrzymać się na rynku muszą nieustannie dokonywać zmian. Celem wdrażania innowacji w przedsiębiorstwach jest dążenie do osiągnięcia przewagi konkurencyjnej na rynku. Aby osiągnąć wysoki poziom konkurencyjności
należy stale doskonalić system zarządzania przedsiębiorstwem. Istotne jest zastosowanie
różnorodnych metod, koncepcji, oraz technik organizacji i zarządzania przedsiębiorstwem.
Organizacje innowacyjne muszą cechować się zdolnością do skutecznego wprowadzania
nowych produktów, usług czy technologii. Przedsiębiorstwo jest zdolne do wdrażania
innowacji, jeśli posiada wystarczające zasoby oraz wewnętrzną strukturę sprzyjającą kreowaniu innowacji.
Bibliografia
1. Dąbrowski J., Gierszewska G., Strategie przedsiębiorstw a zarządzanie wiedzą, WSPiZ, Warszawa 2005.
2. Drucker P., Innowacja i przedsiębiorczość, praktyka i zasady, PWE, Warszawa 1992.
3. Engelhardt J., Współczesne przedsiębiorstwo, Wyd. CeDeWu, Warszawa 2009.
4. Evans Ch., Zarządzanie wiedzą, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2005.
5. Flejterski S., Istota i mierzenie konkurencyjności międzynarodowej, „Gospodarka Planowa”
1984, nr 9.
6. Karamalla-Gaiballa E., Matouk K., Zarządzanie wiedzą w przedsiębiorstwie a jego potencjał
ludzki, http://www.swo.ae.katowice.pl/
7. Lubiński M., Konkurencyjność gospodarki. Pojęcia i sposób mierzenia, [w:] Międzynarodowa
konkurencyjność gospodarki Polski- uwarunkowania i perspektywy. „Raporty. Studia nad konkurencyjnością”, IRiSS, Warszawa 1995.
8. Mikuła B., Pietruszka- Ortyl A., Potocki A., Zarzadzanie przedsiębiorstwem XXI wieku. Wybrane
koncepcje i metody, Difin, Warszawa 2002.
9. Nasiłowski M., System rynkowy. Podstawy mikro- i makroekonomii, Wydawnictwo Key Text,
Warszawa 2004.
10. Perechuda K, Zarządzanie wiedzą w przedsiębiorstwie, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2005.
11. Piasny B., Zarzadzanie wiedzą w organizacjach gospodarczych, Ekonomika i Organizacja Przedsiębiorstwa, nr 10, 2001, s.16, za: Strojny M., Zarządzanie wiedzą w organizacjach, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Krakowie, Kraków 1999.
12. Przybytniowski J.W., Edukacja ubezpieczeniowa i jej wpływ na świadomość ubezpieczeniową
(wybrane problemy), Rozprawy ubezpieczeniowe Nr 1(2), Rzecznik Ubezpieczonych; Warszawa, 2007.
13. Skawińska E., Konkurencyjność przedsiębiorstw-nowe podejście, PWN, Warszawa- Poznań 2002.
66
14. Sosnowska A., Łobejko S., Kłopotek A., Zarządzanie firma innowacyjną, Difin, Warszawa 2000.
15. Stawasz E., Przedsiębiorstwo innowacyjne, [w:] Innowacje i transfer technologii-Słownik pojęć,
K.B. Matusiak (red.),PARP, Warszawa 2005.
16. Trajer J., Paszek A., Iwan S. Zarządzanie wiedzą, PWE, Warszawa 2012.
17. Wawrzyniak B., Odnawianie przedsiębiorstwa. Na spotkanie XXI wieku, Poltext, Warszawa 1999.
18. Wilczyński W., Rachunek ekonomiczny a mechanizm rynkowy, PWE, Warszawa 1965.
19. http://badania.parp.gov.pl/index/more/18781 [dostęp z 28.12.2010]
67
EWA KRASKA
Uniwersytet Jana Kochanowskiego w Kielcach
Uniwersytet Łódzki
ENDOGENICZNE CZYNNIKI ROZWOJU GOSPODARCZEGO POLSKICH REGIONÓW:
EKONOMETRYCZNY MODEL PANELOWY
Wprowadzenie
Przedmiotem artykułu była analiza endogenicznych czynników wpływających na poziom rozwoju gospodarczego polskich regionów. Do estymacji modelu wykorzystano dane
panelowe. Ze względu na dostępność danych statystycznych dotyczących polskiej gospodarki zgromadzonych przez GUS, badanie ekonometryczne przeprowadzono na podstawie danych rocznych dla województw dla lat 2002-2011. Wykorzystane zostały dane o
charakterze przekrojowo-czasowym wyrażone w cenach stałych z 20021.
Najczęściej do pomiaru rozwoju gospodarczego wykorzystywana jest miara PKB per
capita, która informuje o wartości dóbr i usług, wyrażonej w pieniądzu przypadającym na
jednego mieszkańca, wytworzonej w określonym czasie (najczęściej w ciągu jednego roku), przez czynniki wytwórcze zlokalizowane na terytorium danego kraju niezależnie od
tego, kto jest ich właścicielem2. Niewątpliwie warunkiem wystąpienia rozwoju gospodarczego jest wzrost gospodarczy (zmiany ilościowe), co znajduje odzwierciedlenie w poziomie i warunkach życia mieszkańców danego kraju. O rozwoju gospodarczym można mówić wtedy, gdy oprócz wzrostu wartości produkcji występuje poprawa, m.in.: sytuacji
materialnej mieszkańców, warunków funkcjonowania działalności gospodarczej, atrakcyjności inwestycyjnej, środowiska naturalnego. Wartość PKB per capita nie jest miarodajnym wskaźnikiem oceny poziomu życia mieszkańców w danym kraju, gdyż:
 nie udziela informacji o zróżnicowaniu zamożności jego mieszkańców3,
 wyraża wielkość aktywności gospodarczej w miejscach jej lokalizacji, które nie
muszą być tożsame z miejscami konsumpcji i miejscami zamieszkania konsumentów,
 jej szacunki w skali regionalnej i subregionalnej są obarczone dość dużymi błędami, które wynikają z trudności przestrzennej dezagregacji działalności przedsiębiorstw
wielozakładowych4.
1
W ten sposób wyeliminowano wpływ zmian cen w gospodarce na szacowane zmienne.
E. Kwiatkowski, Główne kategorie i pojęcia makroekonomii. Produkt i dochód narodowy [w:] Podstawy ekonomii, red. R. Milewski, E. Kwiatkowski, Warszawa 2012, s. 229-230; Uważa się, że PKB jest najbardziej kompleksowym miernikiem produkcji w gospodarce. B. Szopa, Teoria ekonomii - wybrane problemy [w:] Ekonomia społeczna a rozwój, red. J. Hausner, s. 84, http://www.msap.uek.krakow.pl/doki/publ/es_ekonomia.pdf (31.01.2014 r.).
3
J. Płachecki, Europejski model socjalny i poziomu dochodów ludności jako determinanty rozwoju regionalnego w
Unii Europejskiej: Irlandia, Polska, Mazowsze, [w:] Rocznik Żyrardowski, Tom IX/201, s. 17.
2
68
Dlatego, też w pracy do pomiaru poziomu rozwoju gospodarczego regionów przyjęto
iloraz potencjałów w postaci stosunku potencjału dochodu w danym regionie do potencjału ludności tego regionu (odpowiednik wskaźnika dochodów na jednego mieszkańca)5.
Miara ta, jak podaje jej autorka, ma następujące zalety: uwzględnia wpływ relacji przestrzennych i relacji społeczno-ekonomicznych, które zachodzą w systemie terytorialnym
danego kraju; zmniejsza zróżnicowanie rozkładów dochodów; jest zmienną o ciągłym
rozkładzie przestrzennym.
Wytypowano następujące czynniki mogące mieć wpływ na poziomu rozwoju gospodarczego regionów:
 x1 - wydajność pracy (w tys. zł) - mierzona produkcją sprzedaną na jednego zatrudnionego w gospodarce,
 x2 - techniczne uzbrojenie pracy (w tys. zł) - wartość środków trwałych przypadająca na jednego zatrudnionego w gospodarce,
 x3 - nakłady na działalność badawczo-rozwojową na jednego zatrudnionego,
 x4 - nakłady inwestycyjne na jednego zatrudnionego w gospodarce (w tys. zł) - obrazują środki finansowe przeznaczone na odtworzenie majątku trwałego w gospodarce,
 x5 - wskaźnik przedsiębiorczości - stosunek liczby przedsiębiorstw zarejestrowanych w REGON przypadających na 1000 mieszkańców danego województwa w
wieku produkcyjnym,
 x6 - stopa bezrobocia rejestrowanego,
 x7 - odsetek osób z wyższym wykształceniem - obrazuje zasoby wiedzy w regionie.
Do oszacowania parametrów strukturalnych modelu zastosowano klasyczną metodę
najmniejszych kwadratów (KMNK)6 z wykorzystaniem programu komputerowego Gretl.
W kolejnym etapie estymacji zaaplikowano modele panelowe, gdyż uwzględniają one
dane przekrojowo-czasowe tj. opisują badane obiekty w więcej niż jednym okresie. Modele panelowe posiadają następujące zalety7:
4
B. Domański, Czy regiony słabo rozwinięte potrzebują wyrównywania nierówności regionalnych, [w:] Budowanie spójności terytorialnej i przeciwdziałanie marginalizacji obszarów problemowych” (materiał z konferencji),
Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, Warszawa 2011, s. 65.
5
Miara ta została wprowadzona przez Teresę Czyż. Patrz szerzej: T. Czyż, Zastosowanie modelu potencjału
w analizie zróżnicowania regionalnego Polski, Studia Regionalne i Lokalne, 2-3/2002, s. 5-14.
6
Zastosowanie KMNK wymagało spełnienia następujących założeń: szacowany model jest modelem liniowym,
zmienne objaśniające są wielkościami nielosowymi o elementach ustalonych, nie występuje zjawisko współliniowości zmiennych objaśniających, składnik losowy ma wartość oczekiwaną równą zeru i stałą skończoną
wariancję, nie występuje zjawisko autokorelacji składnika losowego, w próbie nie może być więcej szacowanych
parametrów niż obserwacji. Patrz szerzej: J. B. Gajda, Ekonometria praktyczna, Przedsiębiorstwo Specjalistyczne
Absolwent, Łódź 2002, s. 32-35; G. Koop, Wprowadzenie do ekonometrii, Oficyna Wolters Kluwer Business,
Warszawa 2011, 80-81.
7
Ekonometria współczesna, red. M. Osińska, Toruń 2007, s. 409-417, G.S. Maddala, Ekonometria, Warszawa
2006, s. 643 i n.
69


pozwalają na zredukowanie błędu pomiaru wynikającego z pominięcia ważnych
zmiennych nieobserwowalnych dla badanych obiektów,
uwzględniają wpływ na analizowane zjawisko czynników, które: a) w jednakowy
sposób wpływają na kształtowanie się zjawiska we wszystkich obiektach; b) w
specyficzny sposób oddziałują na poszczególne obiekty badania.
Czynniki rozwoju gospodarczego - ujęcie literaturowe
Charakter rozwoju, dynamika, kierunek, czy też struktura procesów, jakie zachodzą
w regionach są ściśle powiązane z ich czynnikami rozwoju. Ze względu na złożoność
i różnorodność procesów zachodzących w układach regionalnych istnieje wiele czynników
oddziaływujących na poziom i tempo ich rozwoju. Czynnik rozwoju można ująć jako element tworzący strukturę danego regionu, który pozytywnie wpływa na procesy w nim
zachodzące – inicjuje, umożliwia, ułatwia, lub jeśli uniemożliwia on rozwój lub wpływa na
spowolnienie tych procesów – negatywne oddziaływanie czynnika pojmowane jest
w literaturze jako bariera rozwoju. Każdy czynnik rozwoju może być jednocześnie barierą
rozwoju8. Rozwój gospodarczy jest efektem działania czynników: endogenicznych – zasoby, które są wewnątrz danego regionu, jak i egzogenicznych – są to zasoby zewnętrzne, na
które region nie ma wpływu. Czynniki rozwoju można również podzielić na miękkie i twarde. Do czynników twardych zalicza się m.in.: dostępność do infrastruktury społecznej i
technicznej, dostępność terenów inwestycyjnych, położenie geograficzne, zasoby naturalne, zasoby rynku pracy. Z kolei czynniki miękkie związane są z umiejętnościami i percepcją
podmiotów procesów rozwoju. Do tych czynników zalicza się: zdolności kooperacyjne
pomiędzy sferą nauki, przedsiębiorstwami i władzami regionu, inicjatywy społeczności, styl
sprawowania władzy, jakość środowiska kutrowego i naturalnego, klimat prowadzenia
działalności gospodarczej, udział społeczeństwa w procesach rozwoju, poziom kapitału
ludzkiego i społecznego, wizerunek regionu, otoczenie instytucjonalno-prawne.
Nowe spojrzenie na czynniki rozwoju wynika z: ograniczenia roli przemysłów zasobochłonnych na rzecz przemysłów wiedzochłonnych, postępu naukowo-technicznego
i procesów transformacji gospodarki. Wiąże się to również z budową gospodarki opartej
na wiedzy, w której najcenniejszym dobrem jest informacja oraz technologie informacyjno-komunikacyjne. W procesach rozwoju gospodarczego należy podkreślić znaczenie
współczesnych czynników rozwoju, a mianowicie: dostępność do infrastruktury telekomunikacyjnej i transportowej, poziom oświaty i wykształcenia społeczeństwa, kwalifikacje
zawodowe ludności, strukturę działalności gospodarczej, poziom innowacyjności, koszt
pozyskania lokalnych czynników produkcji, panujący system prawny, elastyczność czynnika ludzkiego, infrastrukturę społeczną zaspakajającą warunki bytowe ludności, percepcji
miejsca w świadomości mieszkańców i inwestorów, stabilność polityki prowadzonej przez
8
W. Maik, J. Parysek, L. Wojtasiewicz, Podstawowe zagadnienia identyfikacji barier wzrostu w gospodarce przestrzennej, Biuletyn KPZK PAN z. 99, Warszawa 1978, s. 22.
70
władze, otoczenie biznesu. Znaczącą rolę w kształtowaniu procesów rozwoju gospodarczego odgrywa podstawa przedsiębiorczości rozumiana jako nowatorska postawa społeczności wobec zachodzących zmian w otoczeniu.
Istotny wkład do koncepcji rozwoju gospodarczego i czynników kształtujących rozwój
gospodarczych wniósł przedstawiciel „ekonomii ewolucyjnej”9 Joseph A. Schumpeter twórca określenia „kreatywna destrukcja”. Przedsiębiorczość rozumiana jako: wytwarzanie i rozpowszechnianie nowych wyrobów, wprowadzanie nowych metod wytwarzania,
tworzenie nowych form gospodarczych, odkrywanie nowych rynków zbytu, pozyskanie
nowych źródeł zaopatrzenia w surowce oraz materiały – jest według niego najważniejszą
częścią składową rozwijającej się gospodarki. Przedsiębiorczość wyzwala powstawanie
innowacji mających praktyczne zastosowanie w gospodarce. Najważniejszym czynnikiem
we współczesnych warunkach gospodarowania jest odpowiedni kapitał ludzki. Warunkiem powstawania innowacji jest odtwarzanie posiadanego majątku trwałego przez
przedsiębiorstwa, stąd istotne jest ponoszenie nie tylko przez przedsiębiorstwa nakładów
inwestycyjnych, lecz równie ważne są nakłady na działalność badawczo-rozwojową, dzięki
której powstają nowe rozwiązania technologiczne. Podsumowując rozwój regionu powinien odbywać się w głównej mierze przy wykorzystaniu wewnętrznych czynników rozwoju, na które składają się lokalne zasoby i możliwości działania samorządu terytorialnego i
społeczności.
Ekonometryczny model panelowy
Do konstrukcji ekonometrycznego modelu poziomu rozwoju gospodarczego na
zmienne egzogeniczne przyjęto te czynniki, których wartość bezwzględna współczynnika
korelacji ze zmienną endogeniczną była większa od 0,5. Założenie to spełnione zostało
przez następujące zmienne (tabela 1):
 wydajność pracy (0,7086)10,
 nakłady inwestycyjne na jednego zatrudnionego w gospodarce (0,7104),
 stopa bezrobocia w regionie (-0,7066),
 odsetek osób z wyższym wykształceniem (0,6839)11.
9
Jako pierwszy sformułował on w sposób dojrzały procesy ekonomiczne opierając je na innowacjach wdrażanych przez przedsiębiorców. W. Stankiewicz, Ekonomika instytucjonalna, Warszawa 2007, Wydanie II, s. 262.
10
W nawiasach zostały podane wartości współczynnika korelacji liniowej Pearsona pomiędzy zmienną objaśnianą (dochody per capita) a zmiennymi egzogenicznymi.
11
Pomiędzy zmiennymi objaśniającymi (X1, X4, X6, X7 ) występuje wysoka korelacja liniowa, co oznacza, że założenia KMNK zostały spełnione, jednak oszacowane współczynniki równania w modelu mogą mieć zbyt duże błędy
standardowe oraz wartość współczynnika regresji może być zbyt wysoka.
71
Tabela 1. Współczynnik korelacji liniowej Pearsona między zmienną y a zmiennymi egzogenicznymi
Współczynniki korelacji liniowej dla obserwacji z próby 1:01-16:10
Wartość krytyczna (przy dwustronnym 5% obszarze krytycznym) = 0,1552 dla n = 160
Y
X1
X2
X3
X4
1,0000
0,7086
0,4118
0,2781
0,7104
y
1,0000
0,5739
0,2176
0,7681
X1
1,0000
-0,1675
0,3424
X2
1,0000
0,2868
X3
1,0000
X4
X5
X6
X7
0,2053
-0,7066
0,6839
Y
0,3773
-0,6217
0,7348
X1
-0,0179
-0,2907
0,3567
X2
0,3975
-0,3919
0,7029
X3
0,2367
-0,6979
0,6708
X4
1,0000
-0,0309
0,3505
X5
1,0000
-0,7011
X6
1,0000
X7
Źródło: opracowanie własne na podstawie: Bank Danych Lokalnych http://www.stat.gov.pl/bdl/app/strona.html?p_
name=indeks [15.03.2014]
Tabela 2. Wyniki estymacji panelowej funkcji dochody per capita- model panelowy I
Estymacja Ustalone efekty, z wykorzystaniem 160 obserwacji
Włączono 16 jednostek danych przekrojowych
Szereg czasowy długości = 10
Zmienna zależna (Y):
Współczynnik Błąd stand.
t-Studenta
wartość p
const
-81,148
126,235
-0,6428
0,52138
X6
-702,326
171,738
-4,0895
0,00007
***
X7
851,395
436,204
1,9518
0,05295
*
X1
2,39329
1,49965
1,5959
0,11277
X4
2,27351
2,61703
0,8687
0,38648
Średn.aryt.zm.zależnej
241,1998
Odch.stand.zm.zależnej
110,6099
Suma kwadratów reszt
515843,2
Błąd standardowy reszt
60,70086
Wsp. determ. R-kwadrat
0,734825
Skorygowany R-kwadrat
0,698837
F(19, 140)
20,41860
Wartość p dla testu F
2,38e-31
Logarytm wiarygodności
-873,3009
Kryt. inform. Akaike'a
1786,602
Kryt. bayes. Schwarza
1848,105
Kryt. Hannana-Quinna
1811,576
Autokorel.reszt - rho1
-0,035859
Stat. Durbina-Watsona
1,957223
Źródło: opracowanie własne na podstawie: Bank Danych Lokalnych http://www.stat.gov.pl/bdl/app/strona.
html?p_name=indeks [15.03.2014]
72
Wartość statystyki t-Studenta dla zmiennych: wydajność pracy, nakłady inwestycyjne
w modelu I jest większa od przyjętego poziomu istotności α=0,1, zatem nie ma podstaw
do odrzucenia H0, która zakłada, że parametr a0 nieistotnie różni się od zera, tzn. że rozpatrywane zmienne wywierają nieistotny wpływ na zmienną objaśnianą przy przyjętym
poziomie istotności α12. Kolejnym krokiem było oszacowanie model II, w którym te zmienne zostały pominięte (tabela 3).
Tabela 3. Wyniki estymacji panelowej funkcji dochody per capita z ustalonym efektem indywidualnym- model panelowy II
Estymacja Ustalone efekty, z wykorzystaniem 160 obserwacji
Włączono 16 jednostek danych przekrojowych
Szereg czasowy długości = 10
Zmienna zależna (Y): doch_p_c
Współczynnik Błąd stand.
t-Studenta
wartość p
const
138,346
56,9303
2,4301
0,01634
**
X6
-878,462
147,072
-5,9730
<0,00001
***
X7
1551,91
264,039
5,8776
<0,00001
***
Średn.aryt.zm.zależnej
241,1998
Odch.stand.zm.zależnej
110,6099
Suma kwadratów reszt
532624,9
Błąd standardowy reszt
61,24442
Wsp. determ. R-kwadrat
0,726198
Skorygowany R-kwadrat
0,693419
F(17, 142)
22,15432
Wartość p dla testu F
9,09e-32
Logarytm wiarygodności
-875,8621
Kryt. inform. Akaike'a
1787,724
Kryt. bayes. Schwarza
1843,077
Kryt. Hannana-Quinna
1810,201
Autokorel.reszt - rho1
-0,051240
Stat. Durbina-Watsona
1,994157
Test na zróżnicowanie wyrazu wolnego w grupach Hipoteza zerowa: grupy posiadają wspólny wyraz wolny
Statystyka testu: F(15, 142) = 5,43165
z wartością p = P(F(15, 142) > 5,43165) = 1,40091e-008
Dystrybuanta testu Walda na heteroskedastyczność Hipoteza zerowa: jednostki mają wspólną wariancję resztową
Asymptotyczna statystyka testu: Chi-kwadrat(16) = 41,5361
z wartością p = 0,000462561
Test na normalność rozkładu reszt Hipoteza zerowa: składnik losowy ma rozkład normalny
Statystyka testu: Chi-kwadrat(2) = 67,6374
z wartością p = 2,05464e-015
Źródło: opracowanie własne na podstawie: Bank Danych Lokalnych http://www.stat.gov.pl/bdl/app/strona
.html?p_name=indeks [15.03.2014]
12
Należy mieć na uwadze, iż test istotności pozwala jedynie na odrzucenie sprawdzanej hipotezy H0 na przyjętym poziomie istotności , bądź też na stwierdzeniu braku podstaw do odrzucenia hipotezy H0.
73
Model II (tabela 3) ma postać:
y= 138,346 - 878,462 X6 + 1551,91X7
(2,43)
(5,97)
(5,88)13
R2 = 0,726, d=1,99
Do zbadania autokorelacji składnika losowego i wpływu tego zjawiska na efektywność
ocen parametrów strukturalnych równania regresji wykorzystano statystykę DurbinaWatsona. Dla 160 obserwacji, 2 zmiennych objaśniających i poziomu istotności α=0,05
wartość statystyki d wynosi 1,99. Obszar krytyczny jest następujący: dL 1,71625,
dU=1,76683 zatem d > dU, co oznacza, że nie ma podstaw do odrzucenia H0 mówiącej, że
zakłócenia w badanym modelu nie wykazują korelacji pierwszego rzędu. Brak autokorelacji składnika losowego oznacza, że estymatory mają najmniejszą wariancję w klasie liniowych estymatorów nieobciążonych. Heteroskedastyczność zbadano testem Walda, w
którym: H0: σi 2 = const, wobec hipotezy alternatywnej: H1: ~H0. W tym przypadku wartość
p≈0,001 jest mniejsza od przyjętego poziomu istotności α =0,05, zatem H0 należy odrzucić
na rzecz hipotezy alternatywnej. Oznacza to, że składniki losowe modelu mają różną wariancje resztową, co skutkuje tym, iż oszacowany estymator nie jest najefektywniejszym w
klasie estymatorów liniowych i nieobciążonych. Problem heteroskedastyczności został
rozwiązany poprzez wprowadzenie do modelu zmiennych zero-jedynkowych dla panelu
(tabela 4)14- objaśniają one heterogeniczność badanych obiektów. Pozwoliło to w teście
White'a przyjąć hipotezę zerową tj. oszacowane estymatory mają najmniejszą wariancję w
klasie liniowych estymatorów nieobciążonych.
Oszacowany model metodą najmniejszych kwadratów (MNK) IV ma postać:
y= 178,205-890,39X6 + 1502,79X7
(3,367) (5,97)
(5,88)
R2 = 0,726 d=1,99
Wszystkie zmienne w oszacowanym modelu są istotne na przyjętym poziomie istotności α=0,05. Województwa: dolnośląskie, kujawsko-pomorskie, opolskie, podkarpackie,
świętokrzyskie, warmińsko-mazurskie, zachodniopomorskie mają wspólny wyraz wolny. Z
kolei województwa: lubelskie, lubuskie, łódzkie, małopolskie, mazowieckie, podlaskie,
pomorskie, śląskie, wielkopolskie mają inny wyraz wolny, zatem modele dochodów per
capita dla tych województw są następujące:
ylubelskie = -74,5732 - 890,39x6 + 1502,79x7
yłódzkie = -93,3871 - 890,39x6 + 1502,79x7
ymałopolskie = -74,5732 - 890,39x6 + 1502,79x7
ymazowieckie = -72,1518 - 890,39x6 + 1502,79x7
ypodlaskie = -70,1201 - 890,39x6 + 1502,79x7
ypomorskie = -42,4894 - 890,39x6 + 1502,79x7
13
W nawiasach podane zostały wartości bezwzględne statystyki t-Studenta.
Próbowano również zlogarytmizować zmienne użyte w konstrukcji modelu, lecz nie przyniosło to oczekiwanego rezultatu.
14
74
yśląskie = -67,3680 - 890,39x6 + 1502,79x7
ywielkopolskie= - 47,1874 - 890,39x6 + 1502,79x7
ylubuskie= 70,5732 + -890,39x6 + 1502,79x7
Tabela 4. Wyniki estymacji panelowej funkcji dochody per capita MNK- model III
Estymacja Panelowe MNK, z wykorzystaniem 160 obserwacji
Włączono 16 jednostek danych przekrojowych
Szereg czasowy długości = 10
Zmienna zależna (Y): doch_p_c
Współczynnik
Błąd stand.
t-Studenta
wartość p
Const
178,205
48,5271
3,6723
0,00034
***
X6
-890,39
128,879
-6,9087
<0,00001
***
X7
1502,79
228,189
6,5857
<0,00001
***
Lubelskie
-74,5732
20,7648
-3,5913
0,00045
***
Lubuskie
70,3825
20,7024
3,3997
0,00087
***
Łódzkie
-93,3871
20,6883
-4,5140
0,00001
***
Małopolskie
-98,3238
20,8216
-4,7222
<0,00001
***
Mazowieckie
-72,1518
24,8058
-2,9087
0,00419
***
Podlaskie
-70,1201
20,8355
-3,3654
0,00097
***
Pomorskie
-42,4894
20,7201
-2,0506
0,04207
**
Śląskie
-67,368
20,643
-3,2635
0,00137
***
Wielkopolskie
-47,1874
20,9529
-2,2521
0,02579
**
Średn.aryt.zm.zależnej
241,1998
Odch.stand.zm.zależnej
110,6099
Suma kwadratów reszt
548174,9
Błąd standardowy reszt
60,85955
Wsp. determ. R-kwadrat
0,718205
Skorygowany R-kwadrat
0,697260
F(11, 148)
34,29126
Wartość p dla testu F
2,64e-35
Logarytm wiarygodności
-878,1642
Kryt. inform. Akaike'a
1780,328
Kryt. bayes. Schwarza
1817,231
Kryt. Hannana-Quinna
1795,313
Autokorel.reszt - rho1
-0,018790
Stat. Durbina-Watsona
1,939456
Test Chowa na zmiany strukturalne przy podziale próby w obserwacji 8:10 Hipoteza zerowa: brak zmian strukturalnych
Statystyka testu: F(3, 145) = 0,538577
z wartością p = P(F(3, 145) > 0,538577) = 0,6566
Test White'a na heteroskedastyczność reszt (zmienność wariancji resztowej) Hipoteza zerowa: heteroskedastyczność reszt nie występuje
Statystyka testu: LM = 28,8252
z wartością p = P(Chi-kwadrat(32) > 28,8252) = 0,628025
75
Test na normalność rozkładu reszt Hipoteza zerowa: składnik losowy ma rozkład normalny
Statystyka testu: Chi-kwadrat(2) = 68,9625
z wartością p = 1,05922e-015
16 średnich grupowych obejmujących dane
Wariancja resztowa: 532625/(160 - 18) = 3750,88
Łączna istotność nierówności średnich grupowych:
F(15, 142) = 0,276379 z wartością p 0,996705
(Niska wartość p oznacza odrzucenie hipotezy H0, że model panelowy MNK jest
poprawny, wobec hipotezy H1, że model o ustalonych efektach jest właściwszy.)
Statystyka testu Hausmana:
H = 2,01867 z wartością p = prob(chi-square(2) > 2,01867) = 0,364462
(Niska wartość p oznacza odrzucenie hipotezy zerowej o modelu z losowymi
efektami, wobec hipotezy alternatywej o modelu z ustalonymi efektami.)
Test na nieliniowość (logarytmy) Hipoteza zerowa: zależność jest liniowa
Statystyka testu: LM = 1,49003
z wartością p = P(Chi-kwadrat(2) > 1,49003) = 0,474727
Test na normalność rozkładu reszt Hipoteza zerowa: składnik losowy ma rozkład normalny
Statystyka testu: Chi-kwadrat(2) = 68,9625
z wartością p = 1,05922e-015
Źródło: opracowanie własne na podstawie: Bank Danych Lokalnych http://www.stat.gov.pl/bdl/ap
p/strona.html?p_name=indeks [15.03.2014]
Statystyczna weryfikacja modelu III jest następująca:
 z 71,82 procentową pewnością możemy stwierdzić, że zmienne: stopa bezrobocia oraz odsetek osób z wyższym wykształceniem oraz stałe w modelu są statystycznie istotne na przyjętym poziomie istotności α=0,05, model wyjaśnia 71,82%
zmienności dochodów per capita w województwach,
 wzrost poziomu bezrobocia prowadzi do obniżenia dochodów per capita, zaś im
większy odsetek osób z wyższym wykształceniem w danym regionie, tym wyższy
poziom dochodów per capita.
76
Podsumowanie
Kapitał ludzki rozumiany jako „majątek ucieleśniony w ludziach15" w postaci wiedzy,
wykształcenia jest najważniejszym zasobem każdego regionu. Można go utożsamić z pojęciem „infrastruktury moralno-społecznej, która stwarza warunki i przesłanki dla postępu,
dla rozwoju, dla zaangażowania, dla pracowitości, dla dobrej roboty, dla inicjatywy, dla
twórczości – wszystko to, co przygotowuje ogólną atmosferę, ogólne warunki dla rozwoju
postępu i wzrostu tego co nazywamy procesem ekonomicznym”16. Potwierdzają, to również wyniki przeprowadzonej estymacji. Na poziom rozwoju polskich regionów istotny
wpływ mają: odsetek osób z wyższym wykształceniem oraz stopa bezrobocia rejestrowanego w tym regionie. Kierunki wpływów tych zmiennych na poziom rozwoju gospodarczego są zgodne z teoretyczną częścią zawartą w artykule.
Bibliografia
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15
16
Barr N., Ekonomika polityki społecznej, Poznań 1993.
Bank Danych Lokalnych http://www.stat.gov.pl [15.03.2014]
Czyż T., Zastosowanie modelu potencjału w analizie zróżnicowania regionalnego Polski, Studia Regionalne i Lokalne, 2-3/2002.
Domański, Czy regiony słabo rozwinięte potrzebują wyrównywania nierówności regionalnych [w:] Budowanie spójności terytorialnej i przeciwdziałanie marginalizacji obszarów problemowych” (materiał z konferencji), Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, Warszawa 2011.
Gajda J. B., Ekonometria praktyczna, Przedsiębiorstwo Specjalistyczne Absolwent, Łódź
2002.
Hausner J. (red.), Ekonomia społeczna a rozwój http://www.msap.uek.krakow.pl/doki
/publ/es_ekonomia.pdf [31.01.2014 r.]
Koop G., Wprowadzenie do ekonometrii, Warszawa 2011.
Kwiatkowski E., Milewski R. (red.), Podstawy ekonomii, PWN, Warszawa 2012.
Lipski E., Problemy, pytania i wątpliwości z warsztatu ekonomisty, Warszawa 1981.
Maddala G. S., Ekonometria, PWN, Warszawa 2006.
Maik W., Parysek J., Wojtasiewicz L., Podstawowe zagadnienia identyfikacji barier wzrostu
w gospodarce przestrzennej, Biuletyn KPZK PAN z. 99, Warszawa 1978.
Osińska M. (red.), Ekonometria współczesna, Toruń 2007.
Płachecki J., Europejski model socjalny i poziomu dochodów ludności jako determinanty
rozwoju regionalnego w Unii Europejskiej: Irlandia, Polska, Mazowsze [w:] Rocznik Żyrardowski, Tom IX/201.
Stankiewicz W., Ekonomika instytucjonalna, Warszawa 2007.
N. Barr, Ekonomika polityki społecznej, Poznań 1993, s. 147.
E. Lipski, Problemy, pytania i wątpliwości z warsztatu ekonomisty, Warszawa 1981, s. 442.
77
ARTUR MAIK
Uniwersytet Jana Kochanowskiego w Kielcach
ZNACZENIE KAPITAŁU LUDZKIEGO DLA ROZWOJU SPOŁECZNO-GOSPODARCZEGO
Wprowadzenie
Kapitał ludzki jest jednym z najważniejszych czynników, który decyduje o rozwoju społecznym, a inwestowanie w ten kapitał pomnaża bogactwo danego kraju, przyspiesza
postęp cywilizacyjny oraz zwiększa konkurencyjność kraju w kwestii wymian międzynarodowych. Celem niniejszego opracowania jest przywołanie najważniejszych według autora
aspektów związanych z istotą kapitału ludzkiego i jego znaczenia w kontekście społecznogospodarczym. W pracy ukazane zostały także teoretyczne stanowiska wybranych aspektów stricte związanych z kapitałem ludzkim i zaakcentowana rola edukacji.
Rozwój społeczny obejmuje wszelkiego rodzaju procesy globalne oraz zmiany jakościowe dotyczące pewnych przekształceń strukturalnych, w tym także własnościowych,
instytucjonalnych, systemowych, produkcyjnych, a także przemiany społeczne, które wyrażają się w wykształcaniu nowych wartości, aspiracji, potrzeb oraz preferencji. Elementem który przenika wszystkie omawiane przekształcenia jest kapitał ludzki1.
W przypadku rozwoju gospodarczego istotne jest zdiagnozowanie czynników endogenicznych i egzogenicznych. W śród nich duże znaczenie ma wysiłek członków społeczności.
Poziom, tempo oraz struktura rozwoju jest zatem między innymi wynikiem ludzkich talentów, przedsiębiorczości, czy też wiedzy i własnych nakładów na rzecz poprawy warunków
bytowych. Społeczeństwa mało mobilne intelektualnie, bierne gospodarczo i źle zorganizowane na ogół nie osiągają wysokiego poziomu zamożności2.
Kapitał ludzki – mierniki pomiaru
Szerokie definicje kapitału ludzkiego obejmują cechy, które mają wpływ na wydajność
oraz efekty pracy, czyli produktywność jednostki. Kapitał ludzki jest zróżnicowany, podobnie jak różne są uwarunkowania, w których dzieci oraz młodzież się wychowują, zróżnicowane jest także wykształcenie czy posiadane, genetycznie przekazane cechy oraz charakter. Spośród wartości niematerialnych wyróżnia się głównie: kompetencje, doświadczenie,
zdolności, talent , zdrowie, energię życiową3.
Kapitał ludzki nierozerwalnie wiąże się z dylematem zastosowania odpowiednich
mierników pomiaru. Zgodnie ze stosowaną zasadą: możemy poznać tylko to, co jesteśmy
1
K. Piotrowski, Zarządzanie potencjałem ludzkim w organizacji XXI wieku, Wojskowa Akademia Techniczna,
Warszawa 2006, s. 54.
2
E. Mikuła, Znaczenie nierówności społecznych dla akumulacji kapitału ludzkiego i wzrostu gospodarczego, w:
Kapitał ludzki w gospodarce opartej na wiedzy, Wydawnictwo Printgroup, Szczecin 2006, s. 112-115.
3
K. Piotrowski, Zarządzanie potencjałem ludzkim w organizacji XXI wieku, Wojskowa Akademia Techniczna,
Warszawa 2006, s. 61.
78
w stanie ująć w rozmiarze, czy też zmierzyć. Kapitał ten jest oczywiście niematerialny, co
wiąże się bezpośrednio z utrudnieniami dla badacza, ale jest to także wyzwanie naukowe.
Pomocne przy uporządkowaniu określonych elementów kapitału ludzkiego, będzie powołanie się na metody jego pomiaru. Występuje tutaj podział na dwie klasyczne grupy4:
 metody wartościowe - dochodowe oraz kosztowe, które umożliwiają jego pomiar
oraz wyrażenie w postaci pieniężnej. Są najczęściej rozumiane jako „inwestycje w
człowieka”. Jest sześć obszarów, w których prowadzi się działania podnoszące jakość ludzkich zdolności: - usługi związane ze służbą zdrowia, wpływające na żywotność oraz witalność człowieka; - szkolenie w czasie pracy; - formalne kształcenie
szkolne; - programy studiów dla dorosłych; - migracje w celu znalezienie wolnego
wakatu pracy; - poszukiwanie informacji o sytuacji ekonomicznej firm oraz perspektywach zawodowych.
 metody jakościowe – w których próbuje się ukazać zmiany oraz elementy, które
mają na niego wpływ. Przyjmują postać liczb bezwzględnych (przykładowo liczba
uczniów przypadająca na nauczyciela), wskaźników i współczynników5.
Usługi społeczne jako obszar kreacji kapitału ludzkiego oraz spójności społecznoekonomicznej
Podstawową sferę, która umożliwia kreowanie kapitału ludzkiego, stanowią usługi społeczne, które rozumiane są jako „działania skierowane na człowieka, których celem jest
kształtowanie i wzbogacenie jego zasobów fizycznych i intelektualnych”, a więc konsumpcji stanowiącej proces inwestycyjny, który ukierunkowany został na człowieka i realizowany jest w takich obszarach usługowych, jak edukacja, ochrona zdrowia i opieka społeczna,
kultura, czy też rekreacja i sport6.
Jakość siły roboczej determinowana jest przede wszystkim przez funkcjonujący w danym kraju system edukacji. Szkolnictwo wyższe jest jednym z podstawowych ogniw modelu gospodarki opartej na wiedzy, zdolnym przekształcić kreatywne oraz wyposażone w
odpowiedni zasób wiedzy jednostki. Rozszerzenie dostępu do szkół wyższych podnosi
wartość kapitału ludzkiego poprzez wzrost ekonomicznej wartości, a także wydajności
pracy, jak i lepsze pełnienie roli obywatela demokratycznego społeczeństwa. Poziom
szkolnictwa wyższego ma podstawowe znaczenie dla całego systemu edukacji, także ze
względu na przygotowanie przez uczelnie wyższe kadr dla tego określonego systemu.
Ponadto, oprócz kształcenia wysoko kwalifikowanych kadr, jest także źródłem innowacji7.
4
L. Zienkowski, Gospodarka oparta na wiedzy – mit czy rzeczywistość, w: Wiedza a wzrost gospodarczy, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 2003, s. 120-121.
5
D. Dobija, Pomiar i sprawozdawczość kapitału intelektualnego przedsiębiorstwa, Wydawnictwo WSPiZ im.
Leona Koźmińskiego, Warszawa 2003, s 12.
6
M. Dobija, Kapitał ludzki …, op. cit., s. 88-89.
7
R. S. Kaplan, Strategiczna karta wyników, w:Andersen A.: Jak przełożyć strategię na działanie. Wydawnictwo
Naukowe PWN, Warszawa 2001, s. 49.
79
Rozwijanie kapitału ludzkiego przez system oświaty, a także sferę kultury przyczynia się
często także do wpajania zasad oraz norm ogólnospołecznych, które powodują zwiększenie spójności również na płaszczyźnie społecznej. Edukacja oraz kultura, zaszczepiając
wartości etyczne oraz przekazując powszechne i wspólne normy, przyczyniają się do redukcji napięć między poszczególnymi grupami społecznymi, w konsekwencji czego następuje szybki oraz zdecydowanie trwalszy postęp w rozwoju ekonomicznym. Od znajomości
oraz przestrzegania wskazanych norm i zasad zależy czy działania podejmowane w sferze
gospodarczej będą korzystne dla ogółu oraz czy w pełni będzie można wykorzystać potencjał tkwiący w danym społeczeństwie8.
Kształcenie buduje także kapitał społeczny, który następnie warunkuje osiąganie celów
społeczno-gospodarczych w ten sposób, że czym wyższy poziom kapitału, tym prawdopodobieństwo sukcesu jest zdecydowanie większe. F. Fukuyama podkreśla, że jego pozytywne, prorozwojowe działanie jest możliwe w sytuacji, gdy relacje wewnątrz sieci przebiegają
zgodnie z szanowanymi normami oraz wartościami, które są składnikami kultury określonego społeczeństwa, takimi jak lojalność, uczciwość oraz rzetelność. Współtworzący ogólny potencjał społeczno-gospodarczy, kapitał społeczny może przynosić pozytywne rezultaty wtedy, gdy sam jest pozytywny, to znaczy w swojej ważności wspiera on zasadę wspólnego dobra, w sensie pomyślności całego społeczeństwa9.
Rysunek 1. Systemowe ujęcie procesu rozwoju omawianych aspektów społeczno-gospodarczych –
rola kapitału ludzkiego
Źródło: Opracowanie własne na podstawie: P. Białynicki - Birula, Wpływ zdrowia na kształtowanie
się społecznego dobrobytu, Uniwersytet Ekonomiczny w Krakowie, Kraków 2007, s. 89.
Istotnym warunkiem rozwoju kapitału ludzkiego oraz społecznego jest także dobry
stan zdrowia. Wyniki badań wskazują na istnienie związku pomiędzy dobrobytem, a efektami zdrowotnymi (przykładowo długością życia). Inwestycje w zdrowie sprzyjają bowiem
nie tylko wzrostowi produktywności, lecz także aktywności zawodowej. Lepsza kondycja
fizyczna oraz psychiczna ludzi zwiększa dostępność zasobów pracy dla gospodarki, a także
8
P. Bochniarz, K. Gugała, Budowanie i pomiar kapitału ludzkiego w firmie, Wydawnictwo Poltext, Warszawa
2005, s. 24.
9
C. Sikorski, Kultura Organizacyjna, Wydawnictwo C.H. Beck, Warszawa 2002, s. 36-37.
80
przynosi niewątpliwe korzyści społeczne. Obok pomocy medycznej o charakterze doraźnym, szczególną i istotną rolę dla kapitału ludzkiego mają także działania w zakresie profilaktyki zdrowia oraz promocji właściwego stylu życia10. Zarysowanie mechanizmów wzajemnych oddziaływań poszczególnych czynników rozwoju społeczno-gospodarczego
przedstawia rysunek 1.
Kapitał ludzki a polityka społeczna
Kapitał społeczny jest swoistym dobrem publicznym o specyficznym charakterze klubowym, tj. dostępnym dla określonej grupy, w której działa zasada zaufania. W ramach
danego dostępnego zasobu kapitału społecznego mogą powstawać różne typy negatywnych interakcji, które tworzą negatywne efekty zewnętrzne neutralizujące część kapitału
społecznego. Tak określony oraz zdefiniowany kapitał społeczny pełni w nowoczesnej
gospodarce ściśle skonkretyzowaną funkcję. Dzięki danemu systemowi wartości oraz zaufaniu cała gospodarka może ponieść niższe koszty wprowadzania regulacji przez państwo,
niższe koszty samej kontroli oraz egzekucji norm prawnych. Niższe koszty transakcyjne
które związane są bezpośrednio z formalnymi mechanizmami koordynacji takimi jak przykładowo kontrakty, hierarchia oraz biurokratyczne zasady - sprawia, ze społeczeństwo o
większym zasobie kapitału społecznego mają większe przewagi konkurencyjne. Działania
które zmierzają do podniesienia jakości zasobów ludzkich lub też używając tradycyjnych
określeń, jakości zasobów pracy są różnorodne. Systematyzuje je w następujące kategorie11:
 Szeroko rozumiane usługi oraz udogodnienia związane z ochroną zdrowia,
 Formalne kształcenie szkolne na wszystkich etapach, szkolenie w czasie pracy
oraz programy studiów dla dorosłych, także badania naukowe,
 Poszukiwanie informacji o danej sytuacji ekonomicznej przedsiębiorstw oraz perspektyw zawodowych i migracje ludności w celu znalezienia zdecydowanie lepszej pracy12.
Rząd w różny sposób wpływa na rozwój kapitału społecznego, pomimo, że dysponuje
ograniczoną liczbą narzędzi, które pobudzają tworzenie kapitału społecznego. Najbardziej
skutecznym instrumentem rządu, który pozwala bezpośrednio wpływać na wielkość kapitału społecznego jest edukacja. System szkolnictwa, od poziomu podstawowego do wyższego, jest w stanie nie tylko tworzyć nowe zasoby siły roboczej, ale także wyposażyć zasoby ludzkie w kapitał społeczny w postaci zasad oraz norm obowiązujących w danym
społeczeństwie. Przyczynia się poprzez to do powstawania szczególnego rodzaju kapitału
zwanego intelektualnym. Rząd państwa może także umacniać tworzenie kapitału społecz10
P. Białynicki - Birula, Wpływ zdrowia na kształtowanie się społecznego dobrobytu, Uniwersytet Ekonomiczny
w Krakowie, Kraków 2007, s. 87.
11
L. Zienkowski, Gospodarka oparta …, op. cit., s. 56-57.
12
M. Dobija, Produktywność pracy a rozmiar sektora publicznego, Master of Business Administration 1 (96),
2009, s. 17.
81
nego poprzez efektywne zapewnianie istnienia wszelkich potrzebnych dóbr publicznych, a
szczególnie praw własności oraz bezpieczeństwa publicznego. W chwili, gdy władze państwowe nie są w stanie zapewnić określonej ochrony takich dóbr rolę strażnika przejmują
dane grupy. W społeczeństwie obywateli musi być równowaga pomiędzy rolą władz publicznych w rozwoju kapitału społecznego i samoorganizacją społeczną. Brak omawianej
równowagi powoduje rozproszenie kapitału, co ostatecznie odbija się na całej gospodarce
państwa. Dlatego też można dojść do wniosku, że jakość funkcjonowania danych instytucji
publicznych przy wzrastającej roli kapitału społecznego staje się ważnym składnikiem oraz
źródłem przewagi konkurencyjnej regionu. Wagę tego czynnika dostrzega polski rząd,
który realizuje wraz z pomocą Banku Światowego „Program rozwoju instytucjonalnego” w
ramach dużo szerszego projektu „Program Rozwoju Obszarów Wiejskich”, którego główną
ideą jest usprawnianie funkcjonowania jednostek samorządu terytorialnego wszystkich
etapów. W naszych warunkach powstawania demokratycznych struktur warto także
wskazać na bardzo istotną rolę lokalnych systemów politycznych w rozwoju lub też hamowaniu kapitału społecznego. Przy słabszych regionalnych systemach innowacyjnych,
fragmentacja polityczna jest w stanie istotnie osłabić system decyzyjny stając się jednocześnie dodatkową barierą rozwoju. Badania nad daną fragmentaryzacją polityczną oraz tzw.
politycznymi warunkami rozwoju wskazują, że istnieje korelacja pomiędzy danym klimatem politycznym, a rozwojem miast oraz regionów13.
Zakładając, że kapitał społeczny jest ważnym elementem regionalnych systemów innowacyjnych należy zgodzić się z tezą, że wejście we wzajemne relacje na zasadzie określonego zaufania z innymi systemami społecznym oraz organizacjami z krajów UE w
znaczny sposób ułatwia rozwój kapitału społecznego. Polityka społeczna oraz jej cele, zakres, a także skala oraz techniki finansowania ze środków publicznych oraz prywatnych,
wyrastają z ogólnej oraz zdefiniowanej filozofii tej polityki oraz jej specyficznej roli w społeczeństwie. W tym znaczeniu polityka społeczna ma tworzyć ogólne warunki dla zaspokajania danych potrzeb oraz wspomagać materialnie infrastrukturalne zaspokojenie tych
określonych potrzeb, których różne grupy ludności, pomimo aktywności własnej, nie są w
stanie zaspokoić. Do takich potrzeb należą przede wszystkim potrzeby edukacyjne14. Mają
one charakter potrzeb indywidualnych oraz rodzinnych i społecznych. Rodzina może
uczestniczyć, a także uczestniczy na różnym poziome w kształceniu dzieci, ale musi także
korzystać z instytucji zewnętrznych w postaci przedszkoli, szkół, czy też niekiedy uniwersytetów. Tych instytucji rodzina nie stworzy, lecz kreuje je państwo, samorządy, czy też osoby prywatne, co wymaga środków zapewniających rozwój oraz stałe ich funkcjonowanie.
Istotne zadanie polityki społecznej dotyczy także zapewnienia dostępu do kształcenia
młodzieży z różnorodnych warstw społecznych, co jest warunkiem udanego startu w życie
społeczne oraz zawodowe. Tutaj niezbędne stają się wsparcia finansowe, co jest oczywi13
14
Ibidem, s. 19.
P. Białynicki-Birula, Wpływ …, op. cit., s. 112.
82
stym warunkiem udanego startu w życie społeczne oraz zawodowe. Potrzebne jest także
wsparcia dla rodzin, które nie są w stanie zapewnić swym dzieciom ukończenia określonej
szkoły średniej lub też wyższej. Jest to także niewątpliwie jedno z najbardziej utrudnionych
zadań polityki społecznej, która ze swej istoty powinna dążyć do ograniczenia nadmiernych zróżnicowań społecznych. Warunki życia wskazanych rodzin, a także rozmieszczenie
danej infrastruktury edukacyjnej są bardzo silnie zróżnicowane w kwestiach przestrzennych, co powoduje dla polityki społecznej, w tym także rodzinnej, zdecydowanie trudny do
rozwiązania problem wyrównywania szans edukacyjnych wskazanej młodzieży z tych
środowisk społecznych. Uwzględnione wyżej elementy polityki społecznej wywierającej
wpływ na kształcenie podstawowe, średnie oraz wyższe, w tym kształcenie ustawiczne,
mogą być rozpatrywane z określonego punktu widzenia relacji, jakie zachodzą pomiędzy
systemem edukacyjnym a rynkiem pracy15.
Z doświadczeń polskiej transformacji wynika, iż najniższy odsetek osób bezrobotnych
jest pośród osób, które posiadają wyższe wykształcenie, co oznacza, że inwestycje rodziny
oraz państwa w kształcenie wyższe dają oraz dały pozytywne efekty. Można także założyć,
że dodatkowe inwestowanie szkolnictwa podstawowego, średniego, a także wyższego
ułatwi rozwiązanie kwestii bezrobocia oraz ubóstwa, których wskaźniki utrzymują się na
wciąż wysokim poziomie. Sytuacja w chwili obecnej wymaga wzrostu nakładów publicznych na wskazywaną infrastrukturę edukacyjną, co w związku z połączeniem z rozwojem
prywatnego sektora, zwłaszcza w szkolnictwie wyższym może w sposób znaczący poprawić wskaźnik skolaryzacji na poziomie średnim oraz wyższym. Istotnym czynnikiem polityki
gospodarczej, który ukierunkowany jest na wzrost gospodarczy, który generuje nowe
miejsca pracy, jest polityka elastycznego rynku pracy. Ten elastyczny rynek pracy wymaga
przede wszystkim mobilności siły roboczej w kontekście przestrzennym oraz kwalifikacyjno-zawodowym. Szacuje się, że w ramach określonych oraz istniejących regulacji do pracy
za granicą wyjeżdża corocznie kilkaset tysięcy osób. Część z nich rekrutuje się ze środowisk
wiejskich. Dostęp do tego typu zachodnich rynków pracy jest dla Polaków warunkiem
podnoszenia swoich kompetencji, zdobywania niezbędnych doświadczeń, a także nabywania umiejętności współdziałania z cudzoziemskimi partnerami. Należy także zaznaczyć,
że osoby które wyjeżdżają z Polski to osoby bezrobotne, a także są to ci, którzy mają wyższe aspiracje w kwestii dochodów. W dążeniu do uzyskiwania wysokiej jakości oraz struktury kwalifikacyjnej kapitału ludzkiego, obszary danych działań wskazywanej polityki edukacyjnej, a także polityki społecznej będą zdecydowanie się zbliżały, a także zdecydowanie
mocniej oddziaływały na podniesienie określonej rangi celów społecznych w działalności
państwa oraz jego organów. Dążenie do wzrostu jakości kapitału ludzkiego wpisane są w
nurt działań, które zmierzają do ograniczenia bezrobocia, a dana rzeczywistość społecznogospodarcza potwierdza ich skuteczność. Dlatego też kreowanie kapitału ludzkiego po15
P. Bochniarz, K. Gugała, Budowanie …, op. cit., s. 15-18.
83
winno racjonalnie a także korzystnie kojarzyć politykę gospodarczą oraz społeczną. Jest to
niezbędne, aby Polska mogła osiągnąć wskazane oraz zamierzone cele oraz miała zapewnioną stałą, mocną pozycję wśród społeczeństw, z którymi będzie współpracować, integrować się gospodarczo oraz społecznie. To, jaką pozycję rolnictwo polskie zajmie w zintegrowanej Europie, będzie mniej zależało od tego, czy będzie dostosowane do dyrektyw
unijnych, a zdecydowanie bardziej od tego, jak będą wykształceni obywatele polskiej wsi,
czy będą oni potrafili posługiwać się językami obcymi oraz korzystać z danej informacji
życia codziennego, czy potrafili będą współdziałać oraz kreować bezpieczne warunki życiowe, wydajnie oraz w sposób zorganizowany pracować, umiejętnie posługiwać się
współczesną techniką, tworzyć sprawne oraz przyjazne obywatelom instytucje, czy będą
szanować środowisko oraz tworzyć wokół siebie porządek oraz ład16.
Podsumowanie
W erze gospodarki opartej na wiedzy edukacja stała się, jak i nadal pozostaje fundamentem rozwoju współczesnych reali. Bez sprawnego oraz elastycznego i odpowiednio
ukierunkowanego systemu kształcenia nie może być mowy o zwiększeniu jakości kapitału
ludzkiego, a także jego wymiaru społecznego. Kadra która jest wykształcona oraz wykwalifikowana i stanowi nową jakość w szeroko postrzeganym kapitale ludzkim, nie tylko przesądza o większym potencjale gospodarczym kraju, lecz stanowi także pewnego rodzaju
podwaliny pod zupełnie inny kierunek ewolucji społecznej, zatem przyczynia się do rozwoju społeczno-gospodarczego.
Fundamentalną rolę w procesach rozwoju społecznego odgrywa kapitał ludzki. Szacuje
się, że 20% światowego bogactwa przypada na kapitał naturalny, 16% - gospodarczy, zaś
aż 64 %- ludzki. Te dane wyraźnie wskazują na istotę inwestycji w kapitał ludzki, jako niekiedy niedocenianą możliwość rozwoju społeczno-gospodarczego17.
W aktualnych warunkach polskiej rzeczywistości niezbędne stają się działania przyczyniające się do kreowania oraz wzbogacania kapitału ludzkiego, co w ogólnym nurcie wykształcania się gospodarki opartej na wiedzy jest w stanie zapobiec peryferyzacji społeczeństwa oraz dywergencji danej gospodarki.
Bibliografia:
1.
2.
3.
16
Białynicki-Birula P., Wpływ zdrowia na kształtowanie się społecznego dobrobytu, Uniwersytet
Ekonomiczny w Krakowie, Kraków 2007, s. 87.
Bochniarz P., Gugała K., Budowanie i pomiar kapitału ludzkiego w firmie. Wydawnictwo Poltext, Warszawa 2005, s. 15-18.
Dobija D., Pomiar i sprawozdawczość kapitału intelektualnego przedsiębiorstwa, Wydawnictwo WSPiZ im. Leona Koźmińskiego, Warszawa 2003, s 12.
M. Dobija, Kapitał ludzki …, op. cit., s. 92.
M. Dobija, Kapitał ludzki w perspektywie ekonomicznej, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie, Kraków 2011, s. 66.
17
84
4.
Dobija M., Kapitał ludzki w perspektywie ekonomicznej, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie, Kraków 2011, s. 66.
5. Dobija M., Produktywność pracy a rozmiar sektora publicznego, Master of Business Administration 1 (96), 2009, 7.
6. Kaplan R. S., Strategiczna karta wyników, [w:] Jak przełożyć strategię na działanie, Andersen A.
(red.), Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2001, s. 49
7. Mikuła E., Znaczenie nierówności społecznych dla akumulacji kapitału ludzkiego i wzrostu gospodarczego, [w:] Kapitał ludzki w gospodarce opartej na wiedzy, Wydawnictwo Printgroup,
Szczecin 2006.
8. Piotrowski K., Zarządzanie potencjałem ludzkim w organizacji XXI wieku. Wojskowa Akademia
Techniczna, Warszawa 2006, s. 45-61.
9. Sikorski C., Kultura Organizacyjna, Wydawnictwo C.H. Beck, Warszawa 2002, s. 36-37.
10. Zienkowski L., Gospodarka oparta na wiedzy – mit czy rzeczywistość, w: Wiedza a wzrost gospodarczy, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 2003, s. 120-121.
85
MARCIN MADEJ
Uniwersytet Jana Kochanowskiego w Kielcach
PRZEDSIĘBIORSTWA EKONOMII SPOŁECZNEJ JAKO REMEDIUM NA PROBLEM
SPOŁECZNEGO WYKLUCZENIA W POLSCE W DOBIE KRYZYSU
– REALNA SZANSA CZY UTOPIA?
Wprowadzenie
Ekonomia społeczna, określona jako teoretyczna koncepcja i praktyka gospodarowania
pojawiła się we Francji już w XIX w., jednak dopiero w połowie XX w. została wprowadzona na stałe do publicznego dyskursu. Europejski Komitet Ekonomiczno-Społeczny1 w roku
1978 dostrzegł znaczenie ekonomii społecznej, wydając publikację ujmującą o znaczeniu
gospodarczym i społecznym działalności spółdzielni, stowarzyszeń. Jednak dopiero w
ostatnich 30 latach sektor ekonomii społecznej zyskał publiczne uznanie w Europie, wchodząc tym samym w fazę instytucjonalizacji2. Jest to o tyle istotne, że sukcesywny wzrost
znaczenia podmiotów ekonomii społecznej natrafił na specyficzną przeszkodę a mianowicie był nią kryzys. Globalny kryzys finansowo-gospodarczy, który miał miejsce na amerykańskich i europejskich rynkach począwszy od drugiej połowy 2007 roku był bowiem wydarzeniem bez precedensu. Określany mianem największego kryzysu po II wojnie światowej, spowodował spadek aktywności w sferze realnej, czego wynikiem było zmniejszenie
produkcji, zatrudnienia czy też wymiany. Z drugiej strony jednak traktuje się go jako nieodłączną cechę systemu kapitalistycznego, w którym nieliniowy wzrost jest przejawem dynamicznej gospodarki. W tym ujęciu kryzys stanowi więc skutek występujących w fazie
rozwoju dysproporcji3. Często pojawia się stwierdzenie, że kryzys w ustroju kapitalistycznym to kryzys idei, ponieważ nawet relacje międzyludzkie są traktowane jako relacje podaży i popytu. Paradoksalnie można jednak powiedzieć, że przedsiębiorstwa ekonomii
społecznej stanowią szansę na przezwyciężenie wspomnianego kapitalistycznego kryzysu
idei, gdyż są częścią gospodarki rynkowej, ale lokują swoje misje i cele poza rynkiem. Innymi słowy, mobilizują one kapitał społeczny, choć pozostają w sektorze przedsiębiorstw
rynkowych4. Dlatego też warto zastanowić się nad znaczeniem podmiotów ekonomii
1
Europejski Komitet Ekonomiczno-Społeczny to konstytucyjny organ Unii Europejskiej, powstały w 1957 roku na
rzecz Parlamentu Europejskiego, Komisji Europejskiej i Rady UE. Jego głównym celem jest organizowanie współpracy pomiędzy instytucjami UE a społeczeństwem obywatelskim. Zob. Europejski Komitet EkonomicznoSpołeczny, www.eesc.europa.eu/?i=portal.pl.home [dostęp: 23.03.2014].
2
A. Pacut, Kontynentalny model ekonomii społecznej, [w:] Wokół ekonomii społecznej, red. M. Frączek, J. Hausner, S. Mazur, Wyd. Małopolska Szkoła Administracji Publicznej, Uniwersytet Ekonomiczny w Krakowie, Kraków
2012, s. 74-80.
3
W. Siwiński, Globalny kryzys gospodarczy i jego implikacje dla polityki pieniężnej, „Master of Business Administration” 2011, nr. 2, s. 11.
4
A. Machnik-Pado, M. Pokora, Ekonomia społeczna a rynek, [w:] Wokół ekonomii społecznej…, op. cit., s. 130.
86
społecznej w procesie redukcji problemu wykluczenia społecznego w dobie następstw
globalnego kryzysu gospodarczego.
Treść niniejszej pracy stanowi prezentacja aparatu pojęciowego związanego z dziedziną ekonomii społecznej oraz analiza terminu społecznego wykluczenia, które może przybrać różnorodne formy. Głównym celem pracy jest określenie znaczenia i roli podmiotów
ekonomii społecznej w zakresie przeciwdziałania problemowi społecznego wykluczenia.
Na podstawie powyższego celu została wyznaczona hipoteza, która brzmi następująco:
Działalność przedsiębiorstw społecznych jest czynnikiem pozwalającym na aktywizację
osób społecznie wykluczonych. Realizacja wybranego tematu odbywa się poprzez przedstawienie oraz charakterystykę pojęć związanych z obszarem ekonomii społecznej. W
niniejszej pracy wykorzystano metodę analityczno-opisową opartą na analizie i interpretacji literatury przedmiotu.
Charakterystyka oraz uwarunkowania przedsiębiorstw ekonomii społecznej
Charakterystyka przedsiębiorstwa społecznego wymaga uprzedniego zdefiniowania
terminu ekonomii społecznej, która określana jest także jako gospodarka społeczna czy też
ekonomia solidarna. Otóż ekonomia społeczna stanowi segment działalności gospodarczej, wyznaczonej przez następujące czynniki: społeczeństwo obywatelskie, gospodarkę
rynkową oraz demokratyczne państwo. Obecność powyższych trzech elementów oddziaływania powoduje, że ekonomia społeczna warunkuje współistnienie zróżnicowanych
racjonalności, które są przypisane państwu (dystrybucyjna racjonalność), rynkowi (alokacyjna racjonalność) oraz społeczeństwu (racjonalność wspólnoty)5. Warto zaznaczyć, że
badany termin rozpatrywany jest w różnych aspektach i ujęciach. Ekonomię społeczną
można bowiem definiować, stosując prawno-instytucjonalne podejście lub poprzez ukazanie wzajemnych zasad, charakterystycznych dla podmiotów ekonomii społecznej (stanowisko normatywne). Wśród wspomnianych zasad należy wyróżnić: 6
 zarządzanie oparte na autonomiczności,
 uwzględnienie standardów demokratycznych w procesach decyzyjnych,
 nadrzędne znaczenie ludzi i pracy w odniesieniu do podziału dochodu,
 pierwszeństwo dostarczenia usług dla członków we wspólnocie społecznej wobec osiągnięcia zysku.
Powyższe cechy pozwalają stwierdzić, że organizacje ekonomii społecznej wykorzystują
zarządzanie partycypacyjne, tym samym włączając w swoją działalność grupy interesariuszy, którymi są członkowie, wolontariusze, konsumenci, beneficjenci. Autonomiczność
procesów decyzyjnych determinuje natomiast niezależność podmiotów ekonomii spo5
J. Hausner, Ekonomia społeczna. Konceptualizacja, [w:] Ekonomia społeczna a publiczne służby zatrudnienia w
Polsce – zasady, perspektywy i kierunki współpracy, red. S. Mazur, A. Pacut, Fundacja Inicjatyw SpołecznoEkonomicznych, Warszawa 2008, s. 14-15.
6
J. Defourny, Introduction: from third sector to social enterprise, [w:], The Emergence of Social Enterprise, ed. C.
Borzaga, J. Defourny, Routledge, Taylor and Francis Group, London – New York 2001, s. 6.
87
łecznej od państwa czy też prywatnych właścicieli7. Istotną cechą wspomnianych przedsiębiorstw jest także lokalny charakter ich działalności, którą można zdefiniować jako kolektywny efekt pracy obywateli angażujących się w ramach danej wspólnoty. Należy bowiem stwierdzić, że zasadniczym celem organizacji ekonomii społecznej jest umożliwienie
rozwoju wspólnotom i grupom lokalnym, których potrzeby niestety często są pomijane
przez państwo8. W celu domknięcia wstępnych rozważań na temat podmiotów badanego
obszaru ekonomii warto zwrócić uwagę na elementarne cechy przedsiębiorstw społecznych. Zalicza się do nich: 9
 zdolność do generowania podwójnej wartości: ekonomicznej oraz społecznej,
 stosowanie koncepcji i narzędzi biznesowych w celu realizacji społecznych przedsięwzięć,
 ukierunkowanie na rynek,
 realizacja celów finansowych przy uwzględnieniu dobra publicznego,
 generowanie dochodu z komercyjnej aktywności, aby sfinansować programy
społeczne,
 partnerstwo i partycypacja w kulturze zarządzania.
Przedsiębiorstwo ekonomii społecznej jest swego rodzaju łącznikiem pomiędzy sektorem prywatnym a trzecim sektorem10, tym samym stanowi instytucjonalny model powiązania gospodarki rynkowej ze społeczeństwem obywatelskim. Przedsiębiorstwo społeczne
należy więc postrzegać jako istotny segment ekonomii społecznej, obejmującej różnorodne formy organizacyjno-instytucyjne. Rysunek 1 przedstawia powyższą relację.
Formy przedsiębiorstw ekonomii społecznej w Polsce
Dokonując rozróżnienia podmiotów społecznych w Polsce, należy wziąć pod uwagę ich
klasyfikację według następujących kryteriów podziału. Pierwszy z nich stanowi stara ekonomia klasyczna, mianem której wyróżnia się spółdzielnie11. W literaturze przedmiotu
można wyodrębnić około 15 branż spółdzielczych w Polsce, m.in. spółdzielnie mieszkaniowe, Spółdzielnie Inwalidów i Niewidomych, banki spółdzielcze, rolnicze spółdzielnie
7
J. Hausner, Ekonomia społeczna. Konceptualizacja, [w:] Ekonomia społeczna…, op. cit., s. 20.
Z. Wejcman, Partnerstwa dla przedsiębiorczości społecznej, Wyd. BORIS, Warszawa 2009, s. 15.
9
Kim S. Alter, Typologia przedsiębiorstwa społecznego, [w:] Przedsiębiorstwo społeczne. Antologia kluczowych
tekstów, red. J.J. Wygnański, Fundacja Inicjatyw Społeczno-Ekonomicznych, Warszawa 2008, s. 147.
10
Trzeci sektor – termin używany jako synonim ekonomii społecznej oraz organizacji non – profit, stanowi zbiorczą nazwę organizacji pozarządowych. W wielu przypadkach uznawany jako sektor gospodarki działający pomiędzy sektorami: prywatnym a publicznym; podmioty trzeciego sektora tworzą się na skutek samoistnej integracji
społeczeństwa z gospodarką. W Unii Europejskiej, ze względu na nieostre granice powyższego terminu, stosuje
się określenie „trzeci system”. Zob. W. Kwaśnicki, Gospodarka społeczna z perspektywy ekonomii liberalnej,
„Trzeci Sektor” 2005, nr. 2, s. 12.
11
Zgodnie z art. 1. Ustawy z dnia 16 września 1982r. Prawo spółdzielcze: „Spółdzielnia jest dobrowolnym i samorządnym zrzeszeniem o nieograniczonej liczbie członków i zmiennym funduszu udziałowym; prowadzi działalność gospodarczą, kierując się potrzebami zrzeszonych członków oraz założeniami w centralnych i terytorialnych
planach społeczno-gospodarczych (…).”
8
88
produkcyjne, Spółdzielnie Rzemiosła, Spółdzielcze Grupy Producentów Rolnych, Spółdzielcze Kasy Oszczędnościowo-Kredytowe.
Ekonomia społeczna
Sektor
prywatny
Gospodarka
rynkowa
Przedsiębiorstwo społeczne
Trzeci
sektor
Społeczeństwo
obywatelskie
Rysunek 1. Systemowe usytuowanie przedsiębiorstwa społecznego
Źródło: Opracowanie własne na podstawie: J. Hausner, Ekonomia społeczna. Konceptualizacja, [w:]
Ekonomia społeczna…, op. cit. 25.
Drugie kryterium podziału uwzględnia tzw. „trzeci sektor”. W tym przypadku podstawowymi formami organizacji społecznych w Polsce są stowarzyszenia12 i fundacje13. Zasadnicza różnica pomiędzy nimi sprowadza się do stwierdzenia, że fundacja to spersonalizowany majątek, natomiast stowarzyszenie jest demokratyczną strukturą współdziałania
osób. Ostatnie kryterium podziału wyróżnia organizacje wg nowej ekonomii społecznej.
Zaliczamy do nich przede wszystkim formy hybrydowe, tzn. podmioty będące połączeniem działalności publicznej i komercyjnej lub pozarządowej i komercyjnej14. Dlatego też z
jednej strony są to spółdzielnie socjalne, które zmierzają do zwiększenia umiejętności
społeczności lokalnej w zakresie efektywnego sprawowania ról społecznych oraz samo12
Zgodnie z art. 2 Ustawy z dnia 7 kwietnia 1989r. Prawo o stowarzyszeniach: „Stowarzyszenie jest dobrowolnym, samorządnym, trwałym zrzeszeniem o celach niezarobkowych (…) Samodzielnie określa swoje cele, programy, działania i struktury organizacyjne (…).”
13
Zgodnie z art. 1. Ustawy z dnia 6 kwietnia 1984r. o fundacjach: „Fundacja może być ustanowiona dla realizacji
zgodnych z podstawowymi interesami Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej celów społecznie lub gospodarczo
użytecznych, w szczególności takich jak: ochrona zdrowia, rozwój gospodarki i nauki, oświata i wychowanie,
kultura i sztuka, opieka i pomoc społeczna, ochrona środowiska i zabytków”.
14
T. Ochinowski, Przedsiębiorstwa ekonomii społecznej – czynniki sukcesu, Wyd. Fundacja Archidiecezji Warszawskiej Pomocy Bezrobotnym i Biednym NADZIEJA, Warszawa 2010, s. 12-13.
89
dzielności w świadczeniu pracy15. Z drugiej natomiast – Zakłady Aktywności Zawodowej16,
Centra i Kluby Integracji Społecznej17. Szczególnie istotne znaczenie przypisuje się jednak
spółdzielniom socjalnym, odgrywającym decydującą rolę w zapewnieniu osobom wykluczonym społecznie powrotu do względnie harmonijnego życia w społeczeństwie. Warto
zatem określić co kryje się pod pojęciem „społecznego wykluczenia”.
Aktywność zawodowa oraz jej znaczenie dla grup wykluczonych społecznie
Definicja przedstawiona w Narodowej Strategii Integracji Społecznej dla Polski wykluczenie społeczne ujmuje jako: „Brak lub ograniczenie możliwości uczestnictwa, wpływania
i korzystania z podstawowych instytucji publicznych i rynków, które powinny być dostępne
dla wszystkich, a w szczególności dla ubogich”18. Na podstawie powyższej definicji można
stwierdzić, że głównymi przyczynami społecznego wykluczenia jest izolacja społeczna, brak
bądź ograniczenie akceptacji ze strony społeczeństwa, marginalizacja jednostek w społeczeństwie czy też bezrobocie, powodujące ubóstwo. Warto jednak dodać, że problem
wykluczenia społecznego nie wynika jedynie z braku zatrudnienia lecz także z powodu
niemożności uczestnictwa w społeczno-zawodowym życiu. Potwierdza to zestawienie
grup, które określono mianem „poważnie zagrożonych wykluczeniem społecznym w Polsce”19, wśród których wyróżnia się: osoby długotrwale pozostające bez pracy, osoby bezrobotne po 50 roku życia, kobiety, które powracają na rynek pracy po urlopie macierzyńskim, osoby opuszczające zakłady karne, osoby niepełnosprawne, bezdomni, osoby uzależnione od alkoholu i narkotyków, osoby terytorialnie wykluczone, imigranci zarobkowi
zajmujący się pracą nielegalną/znajdujący się w szarej strefie zatrudnienia oraz osoby
przynależące do romskiej mniejszości etnicznej. Uwarunkowania społecznego wykluczenia
powyższych grup wskazują, że udzielenie im wsparcia powinno mieć zarówno materialny,
jak i niematerialny charakter. Taką formę pomocy umożliwia integracja oraz aktywność
zawodowa poprzez zatrudnienie socjalne. Polega ono na zapewnieniu osobom społecznie
wykluczonym źródła dochodu oraz wsparcia, rozumianego jako odkrycie potencjału oraz
15
K. Głąbicka, Ekonomia społeczna – Wyzwanie dla instytucji pomocy społecznej, Warszawa 2010, s. 60.
Zakład Aktywności Zawodowej to podmiot działający w obszarze wspierania zatrudnienia oraz świadczenia
pomocy osobom niepełnosprawnym na rynku pracy. Czynnikiem ograniczającym funkcjonowanie ZAZ-ów jest
biurokracja, która powoduje brak elastyczności ich działań (niezbędnej podczas pracy z osobami dotkniętymi
różnym rodzajem niepełnosprawności). Zob. P. Frączek, J.J. Wygnański, Polski model ekonomii społecznej, Rekomendacje dla rozwoju, Wyd. FISE, Warszawa 2008, s. 20-21.
17
Centra i Kluby Aktywności Społecznej to organizacje przygotowujące osoby zagrożone wykluczeniem społecznym
do aktywności na rynku pracy poprzez ich zatrudnienie w spółdzielniach socjalnych. CiKIS są formą działalności, która
może zostać powołana przez podmioty prywatne, jak i publiczne. W wielu przypadkach są one jednak zakładane
przez lokalne władze bądź instytucje działające w obszarze pomocy społecznej. Zob. Ibidem, s. 21.
18
Zespół Zadaniowy do Spraw Reintegracji Społecznej, Narodowa Strategia Integracji Społecznej dla Polski, 2004, s. 22.
19
Wykluczenie społeczne oraz grupy zagrożone marginalizacją, www.ie-ries.com.pl/archiwum/artykuly/RIES
_20100625948_wykluczenie_spoleczne.pdf [dostęp: 28.03.2014].
16
90
wiary we własne możliwości20. W Polsce zatrudnienie socjalne dotyczy przede wszystkim
aktywności w spółdzielniach osób wykluczonych, co zostało uregulowane prawnie. Ustawa z 13 czerwca 2003r. o zatrudnieniu socjalnym21 określa termin wykluczenia społecznego. Wskazuje także, że zatrudnienie socjalne poprzez uczestnictwo w Centrach i Klubach
Integracji Społecznej oraz zakładanie własnych spółdzielni umożliwia aktywizację zawodową grupom społecznie wykluczonym. Założenie to potwierdzają wyniki badań przeprowadzonych w 2010 przez Departament Pożytku Publicznego Ministerstwa Pracy i Polityki
Społecznej na grupie 287 zarejestrowanych w Krajowym Rejestrze Sądowym spółdzielni
socjalnych. Technika użytą podczas badań był wystandaryzowany kwestionariusz ankiety.
1 1 1
2 1 0 9 8 7 6 5 4 3 2 1
0%
20% 40% 60% 80% 100%
Osoby bezrobotne
Inne osoby
Osoby uzależnione od alkoholu
Osoby bezdomne
Osoby zwalniane z zakładów…
Kościelne osoby prawne
Wykres 1. Procent spółdzielni socjalnych w badanej zbiorowości, które wśród podmiotów założycielskich miały:
Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Departament Pożytku Publicznego, Informacja o funkcjonowaniu spółdzielni socjalnych działających na podstawie ustawy z dnia 27 kwietnia 2006r. o
spółdzielniach socjalnych za okres 2010-2011, Wyd. Biblioteka pożytku publicznego, Warszawa,
sierpień 2012, s. 31.
Na podstawie powyższego wykresu można stwierdzić, że osoby bezrobotne stanowiły
kluczową grupę, której członkowie byli założycielami spółdzielni socjalnych. Wśród badanych podmiotów spółdzielczych aż 83% z nich zostało utworzone przez osoby bezrobotne.
Warto zwrócić także uwagę na wysoki procentowy udział osób niepełnosprawnych
(38,4%) w procesie inicjowania działalności spółdzielni socjalnych. Z drugiej jednak strony
pozostałe grupy zagrożone wykluczeniem społecznym w Polsce, a więc osoby zwalniane z
20
A. Leszkiewicz, Miejsce przedsiębiorstw społecznych w strategiach rozwoju regionalnego, [w:] Wspieranie
ekonomii społecznej, red. J. Hausner, Wyd. Małopolska Szkoła Administracji Publicznej, Uniwersytet Ekonomiczny w Krakowie, Kraków 2008, s. 13.
21
Zob. Dz. U. z 2011 r. Nr 43, poz. 225, z późn. zm., Nr 122, poz. 1143 z późn. zm.
91
zakładów karnych, osoby uzależnione od narkotyków czy też uchodźcy nie wykazały się
jakąkolwiek aktywnością społeczną.
Spółdzielnie socjalne jako podmioty ekonomii społecznej realizują różnorodne funkcje
względem grup społecznie wykluczonych, m.in. pełnią rolę pracodawcy, organizacji wspierającej zatrudnienie oraz wdrażającej nowatorskie rozwiązania na rynku pracy, instytucji
zwiększającej poziom aktywności zawodowej czy też podmiotu tworzącego rzeczywistą
konkurencję w strefach niszy rynkowej w kategorii zatrudnieniowej, jak i ofertowej22.
Podsumowując znacznie spółdzielni socjalnych w sferze pożytku publicznego warto przytoczyć wyniki wcześniej cytowanych już badań.
74,60%
54,20%
35,60%
35,60%
28,80%
działalności na rzecz
promocja
działalności na rzecz działalności na rzecz pomocy społecznej, w
integracji i
zatrudnienia i
organizacji
osób
tym pomocy
reintegracji
aktywizacji
pozarządowych
niepełnosprawnych rodzinom i osobom w
zawodowej i
zawodowej osób
t rudnej sytuacji
społecznej osób
pozostających bez
życiowej oraz
zagrożonych
pracy i zagrożonych
wyrównywania szans
wykluczeniem
zwolnieniem z pracy
tych rodzin i osób
społecznym
Wykres 2. Najczęściej prowadzone rodzaje działalności w sferach pożytku publicznego – procent
spółdzielni socjalnych prowadzących tego typu działania
Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Departament Pożytku Publicznego, Informacja o funkcjonowaniu spółdzielni socjalnych działających na podstawie ustawy z dnia 27 kwietnia 2006r. o
spółdzielniach socjalnych za okres 2010-2011, Wyd. Biblioteka pożytku publicznego, Warszawa,
sierpień 2012, s. 55.
Spośród spółdzielni, które wzięły udział badaniu, aż 74,6% respondentów stwierdziło,
że prowadzi działalność na rzecz integracji oraz reintegracji zawodowej grup społecznie
zagrożonych. Jest to więc obszar działań, w którym spółdzielnie podejmują największą
aktywność. Niemniej jednak, pozostałe formy działalności (promocja zatrudnienia, zaangażowanie na rzecz osób niepełnosprawnych czy też szeroko pojęta pomoc społeczna)
także mieszczą się w granicach przedsięwzięć skierowanych do osób społecznie wykluczonych. Dlatego też zasadne jest stwierdzenie, że poszczególne obszary działań spółdzielni
22
M. Frączek, N. Laurisz, Ekonomia społeczna a rynek pracy, [w:] Wokół ekonomii społecznej…, op. cit. s. 162.
92
socjalnych przenikają się i w zdecydowanej większości stanowią wsparcie dla grup dotkniętych marginalizacją, wykluczeniem społecznym.
Podsumowanie
Wydawałoby się, że globalny kryzys finansowo-gospodarczy, który rozpoczął się w roku
2007 miał niekorzystny wpływ na przedsiębiorstwa ekonomii społecznej. Paradoksalnie
jednak wraz z pojawieniem się kryzysu podmioty społeczne zyskały na znaczeniu, ponieważ zawierały one zupełnie nową ideę gospodarowania, opartą na stabilizacji i bezpieczeństwie. Współczesna gospodarka kapitalistyczna potrzebuje bowiem zwielokrotnienia
działań nakierowanych przede wszystkim na ludzkie potrzeby, co umożliwi wzrost kapitału
społecznego oraz pozwoli na bardziej racjonalne lokowanie zasobów finansowych. Przedsiębiorstwa ekonomii społecznej w dobie kryzysu oraz jego następstw pełnią niezwykle
istotną rolę, ponieważ dokonują dywersyfikacji systemów gospodarczych, ubogacają rynek oraz umożliwiają jego zrównoważone funkcjonowanie23.
Ekonomia społeczna, której podstawowym założeniem jest zorientowanie działań na
cele społeczne stanowi narzędzie pozwalające na odbudowę własnej wartości oraz zdobycie uznania przez grupy społecznie wykluczone. Ponadto, spółdzielnie socjalne jako podmioty badanego obszaru ekonomii są szansą na zatrudnienie czy też podjęcie aktywności
przez osoby z różnych względów zmarginalizowane. Przedstawione w niniejszej pracy
wyniki badań potwierdzają, że grupą docelową działań spółdzielni socjalnych są obywatele
zagrożeni wykluczeniem społecznym. Hipoteza zakładająca, że działalność przedsiębiorstw
społecznych jest czynnikiem pozwalającym na aktywizację osób społecznie wykluczonych
została więc potwierdzona.
Bibliografia:
1. Alter K. S., Typologia przedsiębiorstwa społecznego, [w:] Przedsiębiorstwo społeczne. Antologia kluczowych tekstów, red. J.J. Wygnański, Fundacja Inicjatyw Społeczno-Ekonomicznych,
Warszawa 2008.
2. Defourny J., Introduction: from third sector to social enterprise, [w:], The Emergence of Social
Enterprise, ed. C. Borzaga, J. Defourny, Routledge, Taylor and Francis Group, London – New
York 2001.
3. Domagalski A., Demokracja gospodarcza warunkiem bezpieczeństwa społecznego, [w:] Spółdzielczość i akcjonariat pracowniczy jako elementy bezpieczeństwa społecznego i trwałego
rozwoju, Materiały z konferencji Polskiego Lobby Przemysłowego, Warszawa 2009.
4. Europejski Komitet Ekonomiczno-Społeczny, www.eesc.europa.eu/?i=portal.pl.home [dostęp:
23.03.2014].
23
A. Domagalski, Demokracja gospodarcza warunkiem bezpieczeństwa społecznego, [w:] Spółdzielczość i akcjonariat pracowniczy jako elementy bezpieczeństwa społecznego i trwałego rozwoju, Materiały z konferencji Polskiego Lobby Przemysłowego, Warszawa 2009, s. 6.
93
5.
6.
7.
8.
a.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
94
Frączek P., Wygnański J.J., Polski model ekonomii społecznej, Rekomendacje dla rozwoju,
Wyd. FISE, Warszawa 2008.
Głąbicka K., Ekonomia społeczna – Wyzwanie dla instytucji pomocy społecznej, Warszawa
2010.
Hausner J., Ekonomia społeczna. Konceptualizacja, [w:] Ekonomia społeczna a publiczne służby
zatrudnienia w Polsce – zasady, perspektywy i kierunki współpracy, red. S. Mazur, A. Pacut,
Fundacja Inicjatyw Społeczno-Ekonomicznych, Warszawa 2008.
Kwaśnicki W., Gospodarka społeczna z perspektywy ekonomii liberalnej, „Trzeci Sektor” 2005,
nr. 2.
Leszkiewicz, Miejsce przedsiębiorstw społecznych w strategiach rozwoju regionalnego, [w:]
Wspieranie ekonomii społecznej, red. J. Hausner, Wyd. Małopolska Szkoła Administracji Publicznej, Uniwersytet Ekonomiczny w Krakowie, Kraków 2008.
Narodowa Strategia Integracji Społecznej dla Polski, Zespół Zadaniowy do Spraw Reintegracji
Społecznej, 2004.
Ochinowski T., Przedsiębiorstwa ekonomii społecznej – czynniki sukcesu, Wyd. Fundacja Archidiecezji Warszawskiej Pomocy Bezrobotnym i Biednym NADZIEJA, Warszawa 2010.
Pacut I., Kontynentalny model ekonomii społecznej, [w:] Wokół ekonomii społecznej, red. M.
Frączek, J. Hausner, S. Mazur, Wyd. Małopolska Szkoła Administracji Publicznej, Uniwersytet
Ekonomiczny w Krakowie, Kraków 2012.
Siwiński W., Globalny kryzys gospodarczy i jego implikacje dla polityki pieniężnej, „Master of
Business Administration” 2011, nr. 2.
Ustawa z 13 czerwca 2003r. o zatrudnieniu socjalnym, Dz. U. z 2011 r. Nr 43, poz. 225, z późn.
zm., Nr 122, poz. 1143 z późn. zm.
Wejcman Z., Partnerstwa dla przedsiębiorczości społecznej, Wyd. BORIS, Warszawa 2009.
Wykluczenie społeczne oraz grupy zagrożone marginalizacją, www.ie-ries.com.
pl/archiwum/artykuly/RIES_20100625948_wykluczenie_spoleczne.pdf [dostęp: 28.03.2014].
WALDEMAR GAJDA
Warszawska Szkoła Zarządzania - Szkoła Wyższa
GOSPODARKA OPARTA NA WIEDZY PRIORYTETOWYM
KIERUNKIEM ROZWOJU POLSKI
Żądza wiedzy, wspólna wszystkim ludziom jest
chorobą, z której nie można się wyleczyć,
ponieważ ciekawość wzrasta wraz z wiedzą.
Kartezjusz
Wprowadzenie
Ziemia, praca i kapitał jako klasyczne 3-czynnikowe ujęcie czynników wytwórczych na
bazie których wykreowane zostały najważniejsze prawa i teorie ekonomiczne może odejść
w zapomnienie. Aktualna rzeczywistość determinuje konkurencyjność gospodarki nie tyle
posiadanym potencjałem ekonomicznym, co zdolnością do kreatywnych zmian oraz skutecznej pogoni za rozwojem i wartością dodaną. Czynnikiem zaś niezbędnym do kreacji
zmian i rozwoju jest wiedza. To ona stanowi źródło postępu technicznego, ekonomicznego, a w konsekwencji i społecznego. Wiedza nie zna ograniczeń, nie wyczerpuje się (jak
inne zasoby materialne) i jak twierdzi P. Drucker nie jest ona wprawdzie jedynym źródłem
przewagi konkurencyjnej, ale za to najważniejszym.1
Koncepcja gospodarki opartej na wiedzy została wprowadzona do nauk ekonomicznych jako nowy paradygmat rozwoju i jest interpretowana w literaturze przedmiotu jako:
gospodarka, w której wytwarzanie i eksploatowanie wiedzy odgrywa pierwszoplanową
rolę w budowaniu dobrobytu ekonomicznego i społecznego. Wykorzystanie wiedzy w
gospodarce nie polega wyłącznie na poszerzaniu jej granic, ale na najefektywniejszym
wykorzystaniu każdego jej rodzaju we wszystkich możliwych sferach aktywności gospodarczej.2
Biorąc pod uwagę wzrastające znaczenie wiedzy w gospodarowaniu i rozwoju każdego
kraju stała się ona tematem przewodnim tego artykułu.
Celem niniejszego opracowania jest zatem wskazanie wiedzy jako najważniejszego
czynnika rozwoju polskiej gospodarki. Do realizacji przyjętego celu jako metodę badawczą
wybrano - metodę analizy.
W artykule dokonano analizy koncepcji rozwoju gospodarczego Polski od wprowadzenia podstaw gospodarki rynkowej na początku lat dziewięćdziesiątych XX wieku do najnowszych strategii rozwoju sięgających lat 2020 i 2030. Następnie oceniono wybrane
1
2
Zob. P. Drucker, The Future That Has Already Happened, "Harvard Business Review" 1997, September-October, s. 22.
Zob. A. Jashapara, Zarządzanie wiedzą, PWE, Warszawa 2014, s. 24.
95
aspekty przyjętych strategii rozwoju społeczno-gospodarczego Polski i wskazano gospodarkę opartą na wiedzy jako najważniejszy kierunek rozwoju.
Analiza ex-post polskich koncepcji rozwoju społeczno-gospodarczego
Polska po wprowadzeniu podstaw gospodarki rynkowej w 1990 r. stanęła przed koniecznością dostosowania się do przyjętych kierunków rozwoju globalizującego się rynku
światowego oraz opracowania własnych kierunków rozwoju społeczno-gospodarczego w
skali kraju i regionów.
Pierwsza koncepcja wytyczenia kierunków rozwoju Polski w gospodarce rynkowej, to
koncepcja trzyletnia przedstawiona czerwcu 1994 r. przez ówczesnego wicepremiera i
ministra finansów G. Kołodko tzw. „Stratega dla Polski”.3
Założono w niej trzy podstawowe kierunki rozwoju społeczno-gospodarczego:
1. Szybki wzrost gospodarczy.
2. Stabilizację makroekonomiczną.
3. Sferze społecznej - poprawę warunków życia.
W przyjętej koncepcji prorozwojowej w okresie trzyletnim założono coroczny wzrost
PKB o ponad 5%. W ramach stabilizacji systemowej przyjęto zmniejszenie deficytu budżetowego, redukcję tempa wzrostu długu publicznego (do 60% PKB) i inflacji oraz ograniczenie bezrobocia z 16 % do 14%. W sferze społecznej zakładano wzrost przeciętnej płacy
realnej o 11% na koniec 1997 r. w stosunku do 1994 r., a emerytur około 7%.
Częścią składową programu „Strategia dla Polski” były niżej przedstawione programy
operacyjne:
 wprowadzania partnerskich stosunków pracy i negocjacyjnego mechanizmu regulacji płac,
 reformy systemu zabezpieczenia społecznego,
 przeciwdziałania bezrobociu,
 rozwoju obszarów wiejskich,
 inwestowania w kapitał ludzki,
 zarządzania majątkiem państwowym oraz procesami przekształceń własnościowych,
 strategii finansowej,
 reform sektora finansowego,
 absorpcji tzw. szarej strefy,
 międzynarodowej konkurencyjności polskiej gospodarki.
Kolejna koncepcja prorozwojowa również przedstawiona przez wicepremiera G. Kołodkę to „Strategia dla Polski – pakiet 2000”. Projekt ten odnosił się do rozwoju społecznogospodarczego w latach 1997–2000. Główne kierunki zakładały utrzymanie ponad 5%
tempa wzrostu PKB, zredukowanie stopy bezrobocia z 14,9% do 9,8%, wspieranie i rozwi3
Zob. G. Kołodko, Strategia dla Polski, Poltext, Warszawa 1994.
96
jania eksportu. „Pakiet 2000” zawierał rozbudowany zespół założeń dotyczących polityki
pieniężnej i budżetowej. Inflację miano obniżyć do 5–7% w 2000 r., deficyt budżetowy –
zmniejszyć; zakładano wiele zmian w systemie podatkowym. Dokument zakładał obniżenie opodatkowania dochodów osobistych do 20, 30 i 40 % (zamiast 21, 33 i 45 %), a także
stopniowe obniżanie opodatkowania osób prawnych (z 40 do 32% w 2000 r., przy równoczesnym ograniczeniu różnego rodzaju ulg).
Kontynuacją prac nad strategiami rozwoju społeczno-gospodarczego było przedstawienie przez Ministerstwo Finansów w 1999 r. dokumentu „Strategia finansów publicznych i rozwoju gospodarczego – Polska 2000–2010”. Na tym etapie był to jeden z nielicznych dokumentów zawierający kierunki rozwoju w perspektywie dziesięciu najbliższych
lat. Przyjęte w strategii kierunki to: wzrost PKB na poziomie 6% rocznie, obniżenie deficytu
budżetowego, zrównoważenie finansów publicznych, ograniczanie udziału państwa w
gospodarce.
W 2002 r. nowy rząd pod przewodnictwem L. Millera opracował dokument pod nazwą
„Przedsiębiorczość – rozwój – praca”.4
Przedstawione tam kierunki zapewniające rozwój społeczno-gospodarczy to:
1. Wspieranie przedsiębiorczości.
2. Rozbudowa infrastruktury i restrukturyzacja wybranych sektorów gospodarki.
3. Redukowanie deficytu budżetowego.
4. Ustabilizowanie rynku pracy.
Kolejnym dokumentem określający kierunki rozwoju społeczno-gospodarczego zarówno w skali całego kraju jaki i poszczególnych regionów był przedstawiony w 2005 r.
przez wicepremiera J. Hausnera „Narodowy Plan Rozwoju na latach 2007–2013”.5 Narodowy Plan Rozwoju na latach 2007–2013 uwzględniał cele zawarte już wcześniej w następujących opracowaniach: narodowej strategii rozwoju regionalnego, strategiach sektorowych, strategiach rozwoju województw, programach wieloletnich, koncepcji przestrzennego zagospodarowania kraju, założeniach polityki naukowo–technicznej oraz innowacyjnej państwa.
Na tej bazie w Narodowym Planie Rozwoju jako priorytetowe cele przyjęto:
1. Utrzymanie gospodarki na ścieżce wysokiego wzrostu gospodarczego.
2. Wzmocnienie konkurencyjności regionów i przedsiębiorstw oraz wzrost zatrudnienia.
3. Podniesienie poziomu spójności społecznej, gospodarczej i przestrzennej.
Dla realizacji powyższych celów wyznaczono dziesięć priorytetów strategicznych do
których zaliczono:
 inwestycje,
 zatrudnienie,
4
"Przedsiębiorczość – rozwój – praca", https://www.cie.gov.pl [dostęp: 02.03.2014].
"Narodowy Plan Rozwoju na latach 2007–2013", https://www.funduszestrukturalne.gov.pl [dostęp:
02.03.2014].
5
97
 eksport,
 przedsiębiorczość,
 innowacje,
 ochrona rynku,
 integracja społeczna,
 wiedza i kompetencje,
 aktywizacja i mobilność,
 gospodarowanie przestrzenią.
W ramach przyjętych priorytetów ustalono 31 kierunków rozwoju społecznogospodarczego Polski w latach 2007-2013.
Rok później 29 listopada 2006 roku Rada Ministrów przyjęła kolejny dokument "Strategię Rozwoju Kraju 2007-2015". Dokument ten wyznacza cele oraz identyfikuje obszary
uznane za najważniejsze z punktu widzenia osiągnięcia tych celów, na których koncentrowane będą działania państwa. Uwzględnia jednocześnie najważniejsze trendy rozwoju
światowej gospodarki oraz cele, jakie stawia Unia Europejska w odnowionej Strategii Lizbońskiej.6 Głównym celem przyjętej "Strategii Rozwoju Kraju 2007-2015" jest podniesienie poziomu i jakości życia mieszkańców Polski: poszczególnych obywateli i rodzin" oraz
wzrost konkurencyjności i innowacyjności gospodarki; poprawa stanu infrastruktury technicznej i społecznej; wzrost zatrudnienia i podniesienie jego jakości; budowa zintegrowanej wspólnoty społecznej i jej bezpieczeństwa; rozwój obszarów wiejskich; rozwój regionalny i podniesienie spójności terytorialnej.
Dokumentem określającym najdalsze kierunki rozwoju społeczno-gospodarczego jest
Raport "Polska 2030" przedstawiony w maju 2009 r. a opracowany przez zespół doradców
strategicznych szefa rządu, kierowanego przez Michała Boniego.7 Raport ten określa
główne trendy, wyzwania oraz koncepcję rozwoju kraju w perspektywie długookresowej.
W dokumencie tym określono w dziesięć najważniejszych wyzwań, jakie stoją przed Polską w najbliższych dwóch dekadach.
Wśród nich wymieniono m.in.:
 konkurencyjność,
 sytuację demograficzną,
 wysoką aktywność zawodową,
 odpowiedni potencjał infrastruktury,
 bezpieczeństwo energetyczno-klimatyczne,
 gospodarkę opartą na wiedzy,
 rozwój kapitału intelektualnego,
 solidarność,
 spójność regionalną,
6
Zob. E. Dworak, Gospodarka oparta na wiedzy w Polsce. Ocena, uwarunkowania, perspektywy, Wydawnictwo
Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2012, s. 200.
7
Raport "Polska 2030" https://www.wrpo.wielkopolskie.pl [dostęp: 02.03.2014].
98
 sprawne państwo.
Najbardziej jednak aktualnym dokumentem dotyczącym rozwoju Polski jest "Strategia
Rozwoju Kraju 2020", która została przyjęta uchwałą Rady Ministrów w dniu 25 września
2012 roku.8 Jest to dokument bazujący na założeniach "Strategii Rozwoju Kraju 20072015" jednak uwzględniający już nowe uwarunkowania społeczno-gospodarcze oraz wyzwania wewnętrzne i zewnętrzne stojące przed Polską. "Strategia Rozwoju Kraju 2020"
jako najważniejszy dokument w perspektywie średniookresowej, określa cel główny rozwoju jako "wzmocnienie i wykorzystanie gospodarczych, społecznych i instytucjonalnych
potencjałów zapewniających szybszy i zrównoważony rozwój kraju oraz poprawę jakości
życia ludności". Realizacja przyjętego celu głównego oraz celów strategicznych bazuje na
opracowanych dziewięciu zintegrowanych strategiach mających zapewnić rozwój kraju do
2020 r., w tym możliwych do sfinansowania w ramach obowiązującej perspektywy finansowej UE na lata 2014-2020.
Przyjęte strategie to:
 Strategia Innowacyjności i Efektywności Gospodarki,
 Strategia Rozwoju Kapitału Ludzkiego,
 Strategia Rozwoju Transportu,
 Bezpieczeństwo Energetyczne i Środowisko,
 Sprawne Państwo,
 Strategia Rozwoju Kapitału Społecznego,
 Krajowa Strategia Rozwoju Regionalnego 2010–2020: Regiony, Miasta, Obszary
wiejskie,
 Strategia Rozwoju Systemu Bezpieczeństwa Narodowego RP,
 Strategia Zrównoważonego Rozwoju Wsi, Rolnictwa i Rybactwa.
Reasumując, do najważniejszych dokumentów strategicznych, na podstawie których
prowadzona jest obecnie polityka rozwoju kraju, należą: długookresowa strategia rozwoju
kraju – "Polska 2030" Trzecia fala nowoczesności, średniookresowa strategia rozwoju
kraju – "Strategia Rozwoju Kraju 2020" oraz "Koncepcja Przestrzennego Zagospodarowania Kraju 2030".
Ocena wybranych aspektów przyjętych strategii rozwoju społeczno-gospodarczego
Polski
Współczesny rozwój społeczno-gospodarczy determinowany jest przez pięć wzajemnie
powiązanych procesów: globalizację, konkurencję, innowację, aspekty społeczne oraz
skutki współczesny globalny kryzys gospodarczy. Postępujący proces globalizacji to nieunikniona liberalizacja w przepływie kapitału, towarów i usług, nowoczesnych technologii,
oraz siły roboczej. Zacierające się granice między państwami powodują koncentracje kapitału w miejscach najbardziej sprzyjających ich pomnażaniu. Obszary takie będą absorbo8
"Strategia Rozwoju Kraju 2020", https://www.mir.gov.pl [dostęp: 02.03.2014].
99
wać najlepiej wykwalifikowaną siłę roboczą. Globalizacja, konkurencja i innowacje rozwijać
będą sektory nowoczesnych technologii: komputerowych, informacyjnych, telekomunikacyjnych, biotechnologii, usług finansowych, edukacyjnych i konsultingowych. Spowoduje
to przyspieszenie rozwoju nowych technik przekazu i gromadzenia informacji oraz tworzenie społeczeństw informacyjnych. Nastąpi rozwój usług ukierunkowanych na kompleksową obsługę konsumenta. Podstawowymi czynnikami produkcji coraz częściej będą już
nie środki trwałe, ale kapitał ludzki oraz wiedza i informacje. Rosnąca konkurencja spowoduje zwężanie się specjalizacji zawodowych. Popyt na rynku pracy skierowany będzie na
lepiej wykształcone kadry o dużym stopniu interdyscyplinarności. W aspekcie społecznym
zrównoważony rozwój społeczno-gospodarczy powinien przebiegać zgodnie zasadą racjonalnego gospodarowania zasobami środowiska naturalnego, bez jego degradacji. W
związku z postępującymi procesami globalizacji większego znaczenia nabiorą wspólnoty
regionalne i lokalne w myśl zasady myśleć globalnie działać lokalnie. Przewiduje się nieznaczny spadek liczby ludności, ruch migracyjne do miast, wzrost liczby osób samotnych,
rodzin niepełnych, segregację społeczną w miastach wynikającą z koncentracji biedy i
bezrobocia, różnic etnicznych i kulturowych. Równocześnie nasilać się będą oczekiwania
społeczne dotyczące poprawy warunków życia i wyrównania szans i dysproporcji rozwojowych.
Tym tylko skrótowo przedstawionym tendencjom muszą sprostać przygotowane koncepcje rozwoju społeczno-gospodarczego Polski i kierunki ich realizacji. Wprawdzie opracowane cele i kierunki rozwoju na lata 2007-2015 czy nowa wersja z wydłużonym okresem rozwoju do 2020 roku zawarta w "Strategii Rozwoju Kraju 2020" oraz długookresowa
strategia rozwoju "Polska 2030" ujmują większość występujących problemów i rysujących
się tendencji to jednak należy stwierdzić, iż koncepcje te nie są wyposażone w adekwatne
instrumentarium realizacyjne. Poza tym np.: ustalenie aż dziesięciu priorytetów czy wyzwań w "Strategii Rozwoju Kraju 2007-2015" oraz dziewięciu strategii w "Strategii Rozwoju
Kraju 2020" może spowodować rozmycie się sił i środków ich realizacji. Wydaje się, iż zasadnym byłoby ograniczenie liczby priorytetów i wyselekcjonowanie jednej dziedziny,
która byłaby zdolna do pobudzania pozostałych.
Na bazie dokonanej analizy przyjętych strategii rozwoju do 2020 roku oraz wyzwań
"Polska 2030" jako podstawową dziedzinę można byłoby wskazać gospodarkę opartą na
wiedzy. Wprawdzie jest ona wyszczególniona w analizowanych dokumentach jednak nie
jest ich najważniejszym elementem.
Realizowanie rozwoju gospodarki opartej na wiedzy w tym: reformę systemu edukacji
z podniesieniem i poprawą jakości edukacji; zwiększenie oraz zmianę struktury nakładów
finansowych na badania naukowe i prace rozwojowe; podniesienie poziomu infrastruktury naukowej i informatycznej; racjonalizację ludzkiego i organizacyjnego potencjału B+P;
innowacyjną gospodarkę elektroniczną; zapewnienie powszechnego dostępu do usług
elektronicznych pozwoli Polsce osiągnąć dynamiczny i wszechstronny rozwój społecznogospodarczy.
100
Gospodarka oparta na wiedzy – to gospodarka w której efektywność gospodarowania
jej konkurencyjność oraz rynek pracy nie tylko pochodzi z produkcji dóbr materialnych ale
przede wszystkim z wytwarzania, transferu i wykorzystania wiedzy. W skali mikroekonomicznej gospodarka oparta na wiedzy umożliwia uzyskanie przewagi konkurencyjnej dla
podmiotów gospodarujących poprzez przedsięwzięcia wiedzochłonne. Natomiast w skali
makroekonomicznej to bardzo dynamiczny rozwój tych dziedzin, które związane są z przetwarzaniem informacji oraz rozwojem nauki i techniki. Dotyczy to przede wszystkim sektorów zaliczanych do tzw. wysokiej technologii oraz usług społeczeństwa informacyjnego.
Zrealizowanie w Polsce koncepcji gospodarki opartej na wiedzy będzie miało bezpośredni wpływ na pozostałe przyjęte priorytety i będzie stymulować: innowacyjność, przedsiębiorczość, zatrudnienie, inwestycje, aktywizację i mobilność. Realizacja tej koncepcji
pozwoli także na zrównoważony rozwój, tworzenie trwałych i innowacyjnych miejsc pracy
oraz zapewni spójność społeczną. W perspektywie długookresowej gospodarka oparta na
wiedzy powinna spowodować w Polsce: przyspieszenie rozwoju gospodarczego i wzrost
produkcji globalnej, dynamiczny rozwój sektorów gospodarki wiedzy, wzrost konkurencyjności przedsiębiorstw i regionów, a także wzrost zatrudnienia. Pozwoli to na zrealizowanie przyjętych celów rozwoju społeczno-gospodarczego Polski.
Podsumowanie
Globalizacja, konkurencja i innowacyjność kształtują współczesną gospodarkę oraz wyznaczają nowe kierunki rozwoju. Zmieniający się pod wpływem tych czynników obraz
współczesnej gospodarki ewoluuje w kierunku społeczeństw informacyjnych gdzie podstawowymi czynnikami produkcji będzie kapitał ludzki oraz wiedza i informacje. Dlatego
też, tak ważnym elementem rozwoju społeczno-gospodarczego jest identyfikacja tego
obszaru. Nauka B+R, edukacja, gałęzie przemysłu wysokiej technologii, sektor usług społeczeństwa informacyjnego to podstawowe przyszłościowe kierunki rozwoju każdego państwa.
Oddziaływanie na dynamikę procesów społeczno-gospodarczych oraz stymulacja rozwoju znalazło szerokie odzwierciedlenie w przyjmowanych koncepcjach teoretycznych i
programach realizowanych w praktyce. Głównym celem tych wyzwań jest dążenie do
opracowania programów i działań mających na celu przerwanie zespołu współzależności
tworzących w gospodarce błędne koło braku rozwoju i ubóstwa. Polska po wprowadzeniu
podstaw gospodarki rynkowej w 1990 r. stanęła przed koniecznością dostosowania się do
przyjętych kierunków rozwoju globalizującego się rynku światowego oraz opracowania
własnych kierunków rozwoju społeczno-gospodarczego w skali krajów i regionów.
Niniejszy artykuł jest jedynie próbą analizy i wskazania wiedzy jako najważniejszego
czynnika rozwoju polskiej gospodarki. O szansach rozwoju w coraz większym stopniu będzie decydował ludzki potencjał intelektualny oraz wiedza. Rozwijanie ich w długim okresie prowadzić będzie do wzrostu produktywności, powiększenia potencjału badawczo101
rozwojowego i technologicznego gospodarki polskiej, co umożliwi trwały i konkurencyjny
wzrost gospodarczy.
Polska gospodarka zmierza w kierunku gospodarki opartej na wiedzy, ale potrzeba
jeszcze czasu, wysiłku oraz zmiany filozofii i inwestycji w szeroko rozumiany kapitał ludzki,
wynalazki i innowacje, by zrealizowane zostały wymagania postawione przez Bank Światowy jako kryteria, które należy spełnić, by można mówić o polskiej gospodarce opartej na
wiedzy.
Bibliografia:
1. Drucker P, The Future That Has Already Happened, "Harvard Business Review" 1997, September-October.
2. Dworak E., Gospodarka oparta na wiedzy w Polsce. Ocena, uwarunkowania, perspektywy.
Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2012.
3. Jashapara A., Zarządzanie wiedzą, PWE, Warszawa 2014.
4. Kołodko G., Strategia dla Polski, Poltext, Warszawa 1994.
5. "Narodowy Plan Rozwoju na latach 2007–2013", https://www.funduszestrukturalne.gov.pl
[dostęp: 01.03.2014].
6. "Przedsiębiorczość – rozwój – praca", https://www.cie.gov.pl [dostęp: 02.03.2014].
7. Raport "Polska 2030" https://www.wrpo.wielkopolskie.pl [dostęp: 02.03.2014].
8. "Strategia Rozwoju Kraju 2007-2015", https://www.mir.gov.pl [dostęp: 04.03.2014].
9. "Strategia Rozwoju Kraju 2020", https://www.mir.gov.pl [dostęp: 02.03.2014].
102
ŁUKASZ TOPOLEWSKI
Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu
IMPLIKACJE ROZWOJU INSTYTUCJONALNEGO A WZROST GOSPODARCZY
Wprowadzenie
W ostatnich latach można dostrzec wyraźne próby włączenia „instytucji” do zagadnień
wzrostu gospodarczego. Punktem wyjścia było kluczowe pytanie: dlaczego jedne kraje są
bogate, natomiast inne biedne? Początkowo opierano się na tradycyjnych badaniach,
które koncentrowały się na bezpośrednich przyczynach wzrostu. Jednak wyjaśnienie różnic rozwoju gospodarczego za pomocą akumulacji kapitału zdaniem niektórych ekonomistów były niewystarczające. W taki sposób zrodziła się koncepcja wyjaśnienia zróżnicowania w dochodach i poziomach wzrostu gospodarczego za pomocą wykorzystania jakości
instytucji. Wiązało się to z potrzebą stworzenia miar syntetycznych i możliwości porównań
międzynarodowych. Stąd celem pracy jest analiza wpływu instytucji na wzrost gospodarczy.
Metodologia badania
Praca składa się z dwóch kompatybilnych wobec siebie części. W pierwszej z nich autor
opierając się na analizie literaturowej, przedstawia teoretyczne ujęcie tematu. Natomiast
w kolejnej zaprezentowane zostaną badania własne dotyczące związku pomiędzy jakością
instytucji a wzrostem gospodarczym. Podstawą do ich przeprowadzenia jest indeks wolności gospodarczej (Index of Economic Freedom – IEF) publikowany przez Heritage Foundation. Początkowo opisano kształtowanie się indeksu w przyjętym okresie badania oraz
poszczególnych jego swobód, a następnie pokazano związek między jednym z aspektów
indeksu a wzrostem gospodarczym. Czynnikiem branym pod uwagę przy analizie korelacji
będzie problem korupcji. Ponadto, warto zaznaczyć, że jedno z kryteriów indeksu zostanie
pominięte. Wynika to z faktu, że nie był włączony w skład współczynnika od początku
istnienia, więc może wystąpić problem porównywalności. W celu jego uniknięcia autor
zdecydował o wyłączeniu wolności rynku pracy z przedmiotu analizy.
Praca będzie stanowić studium przypadku wybranych państw. Podmiotami wyselekcjonowanymi do badania są kraje BRIC, czyli Brazylia, Rosja, Indie i Chiny. Koncepcja BRIC
powstała w 2001 r., a jej autorem jest Jim O’Neil. Jak wiadomo wszystkie kraje charakteryzują się znaczną liczbą ludności. Oprócz tego argumentem przemawiającym za tymi krajami jest wysoka produktywność, która ma zostać uruchomiona z upływem czasu1. Jim
O’Neil upatruje w nich ogromny potencjał. Zgodnie z przewidywaniami wszystkie kraje
grupy do 2050 r. mają znaleźć się wśród sześciu największych gospodarek świata2.
1
2
J. O’Neil, Mapa wzrostu. Szanse gospodarcze dla państw grupy, Warszawa 2013, s. 33-38.
Ibidem, s. 52.
103
Okres przyjęty do badania obejmuje lata 1995-2012. Należy dodać, że ilekroć autor
będzie powoływał się na indeks wolności gospodarczej opublikowany w 2014 r. faktycznie
będzie odnosił się do 2012 r. Wynika to z faktu, że dane, które posłużyły do wyliczenia
współczynnika pochodzą z drugiej połowy 2012 r. oraz pierwszej połowy 2013 r.
Pojęcie „instytucji”
Definiując „instytucje” nie sposób pominąć jednego z pierwszych instytucjonalistów,
mianowicie T.B. Veblena. Według niego instytucje to zespół zwyczajów i nawyków myślenia, jak również pewnych wzorów zachowań, które zostały zweryfikowane przy użyciu
indukcji. Istotnym aspektem jest akceptacja społeczeństwa. Jako przykład instytucji gospodarczych można podać: formy organizacji rynku, własność prywatną czy system cen.
Wychodząc naprzeciw klasycznej idei porządku naturalnego, instytucje mają względnie
stabilny charakter, ale wraz z postępem społecznym następuje ich ciągła ewolucja3. Z kolei
G.M. Hodgson postrzega je jako utrwalone systemy, charakteryzujące się stabilnością oraz
uznane reguły, które implikują interakcje w społeczeństwie4. D. North definiuje instytucje
jako: „reguły gry, lub bardziej formalnie – stworzone przez człowieka ograniczenia, które
kształtują ludzkie współdziałanie. W rezultacie budują strukturę bodźców w sferze wymiany międzyludzkiej, zarówno w politycznej, społecznej, jak i ekonomicznej. Zmiany instytucjonalne kształtują sposób ewolucji społeczeństw w czasie i stanowią przeto klucz do zrozumienia przemian historycznych”5. Różnorodność przytoczonych definicji potwierdza, że
brak jest jednolitego i spójnego ujęcia.
Znacznie większa spójność panuje podczas podziału instytucji. Wyróżnia się instytucje
formalne, które charakteryzują się określoną strukturą organizacyjną, oraz instytucje nieformalne utożsamiane z wzorcami zachowań, regułami działania czy też systemami wartości zaakceptowanymi w danymi społeczeństwie. Można je także określić jako zbiór ograniczeń warunkujących zachowania poszczególnych podmiotów czy też normy zachowań w
praktyce gospodarczej. W związku z tym można stworzyć zbór procedur w celu identyfikacji odchyleń konkretnych zachowań od utartych wzorców6. Nieco inny podział przedstawiają L. Balcerowicz i A. Rzońca. Według nich istnieją dwa typy instytucji: jedne wpływają
na podatność i odporność gospodarki na wstrząsy, czyli mówiąc inaczej odpowiadają za
stabilność gospodarki, z kolei drugie stanowią o natężeniu systematycznych sił rozwoju.
Niekiedy określa się je instytucjami napędowymi. Instytucje odpowiedzialne za stabilność
gospodarki warunkują obraz prowadzonej polityki makroekonomicznej, która odpowiednio prowadzona może łagodzić wstrząsy zewnętrzne, natomiast w przeciwnym wypadku
3
K. Sobiech, B. Woźniak, Ekonomia instytucjonalna [w:] Współczesne teorie ekonomiczne , M. Ratajczak, (red.)
Poznań 2005, s. 138-139.
4
J. Godłów-Legiędź, Współczesna ekonomia. Ku nowemu paradygmatowi?, Warszawa 2010, s. 67.
5
W. Stankiewicz, Ekonomika instytucjonalna, Warszawa 2007, s. 55.
6
A. Zielińska-Głębocka, Współczesna gospodarka światowa. Przemiany, innowacje, kryzysy, rozwiązania regionalne, Warszawa 2012, s. 197-198.
104
może destabilizować gospodarkę i dodatkowo potęgować konsekwencje zawirowań.
Należy zaznaczyć, że w niektórych przypadkach nawet dobrze rozwinięte instytucje nie
pozwolą uniknąć negatywnych efektów turbulencji gospodarczych. Z kolei kluczowymi
instytucjami napędowymi można uznać: strukturę praw własności oraz poziom ich ochrony czy politykę fiskalną państwa. W związku z tym określone pakiety reform mogą doprowadzić do redukcji barier wzrostu gospodarczego7.
Kluczowym aspektem osiągnięcia trwałego wzrostu jest warunek komplementarności
instytucji. Wiąże się to z potrzebą wzajemnego uzupełniania się zarówno instytucji formalnych, jak i nieformalnych. Proces umacniania instytucji będzie pozytywnie oddziaływał na
gospodarkę8.
Związek rozwoju instytucjonalnego i wzrostu gospodarczego
Badanie zostało oparte o indeks wolności gospodarczej (Index of Economic FreedomIEF). Organizacją odpowiedzialną za publikację tegoż wskaźnika jest Heritage Foundation.
Po raz pierwszy został wydany w 1995 r. Jego konstrukcja bazuje na dziesięciu aspektach,
do których należą: swoboda wolności gospodarczej, polityka pieniężna, rynek finansowy i
inwestycje, wydatki budżetowe, fiskalizm, rynek pracy, polityka handlowa, jak również
prawa własności i poziom korupcji. Każda z tych płaszczyzn jest oceniana niezależnie, a
skala oceny mieści się w przedziale od 0 do 100. Ostateczna wartość indeksu powstaje
przez wyliczenie średniej arytmetycznej ze wszystkich poruszanych kategorii. Zgodnie z nią
wszystkie kraje zostają uszeregowane tworząc ranking państw wolności gospodarczej.
Kraje, które uzyskają wynik na poziomie 80-100 pkt uznawane są za kraje całkowicie wolne.
W pierwszej publikacji indeksu wolności gospodarczej krajem najbardziej wolnym
uznany został Hongkong z wynikiem 88,6. Tuż za nim uplasował się Singapur, który był
gorszy o zaledwie 2,3 pkt. Najwyżej z państw przyjętych do badania uplasowały się Chiny,
zajmując 64. pozycję. Nieco gorzej kształtował się wynik Brazylii i Rosji. Zajęły one odpowiednio 66. i 68. lokatę. Łatwo można wywnioskować, że wartość indeksu również nie
charakteryzowała się dużym zróżnicowaniem. Chiny uzyskały wynik- 52pkt, natomiast
Brazylia 51,4. Rosja okazała się gorsza o 0,3 pkt. Ostatni z badanych krajów – Indie, zajęły
78. miejsce, otrzymując tym samym 45,1 pkt. Biorąc pod uwagę średnią światową, analizowane kraje charakteryzowały się rozwojem instytucjonalnym poniżej przeciętnej. Dekadę później, klasyfikacja ukształtowała się w sposób zupełnie odmienny. Znaczący postęp
zanotowała Brazylia, która poprawiła swój wynik o 20%. Tym samym cechował ją najwięk7
L. Balcerowicz, A. Rzońca, Wzrost gospodarczy: znaczenie, zróżnicowanie, metody badania [w:] Zagadki wzrostu
gospodarczego. Siły napędowe i kryzysy – analiza porównawcza, L. Balcerowicz, A. Rzońca (red.), Warszawa
2010, s. 40-43.
8
M. Zalesko, Wzrost gospodarczy w świetle analizy historyczno-instytucjonalnej [w:] Mechanizmy i źródła wzrostu gospodarczego. Polityka ekonomiczna a wzrost gospodarczym, J.L Bednarczyk, S.I. Bukowski, W. PrzybylskaKapuścińska (red.), Warszawa 2008, s. 173-174.
105
szy zakres wolności spośród analizowanych państw. Podobny poziom wzrostu wartości
indeksu należy zaliczyć Indiom, które uzyskały 54,2 pkt. Przełożyło się to na 108. pozycję.
Warto dodać, że liczba państw objętych indeksem wzrosła ze 101 do 155. Chiny osiągnęły
wynik o 0,5 pkt gorszy, zajmując 113. lokatę. Ostatni z analizowanych krajów-Rosja sklasyfikowano na 131. miejscu. Jednak miara zwiększyła się zaledwie o 0,2 pkt. W ostatniej
edycji indeksu ranking państw pobranych do badania nie uległ zmianie. Tego samego nie
można stwierdzić o uzyskanych wynikach, bowiem Brazylia niestety zanotowała spadek
wartości indeksu o 8%. Odmiennie zachowały się Indie, które pomimo kryzysu finansowego, zdołały poprawić swój wynik o 3%. Mimo wszystko nie przełożyło się to na istotny
awans w klasyfikacji. Indie zajęły 119. lokatę. Los Brazylii, podzieliły także Chiny, które osiągnęły wynik na poziomie 52,5 pkt. Negatywnym aspektem jest spadek o 2%. Rosja natomiast uplasowała się na 140. pozycji. Warto podkreślić, że indeks wzrósł o 0,6 pkt. (zob.
wykres 1.). W ostatniej publikacji przeanalizowano 178 państw.
70
60
57,58
61,7
50
59,57
54,2
51,3 53,7
51,4 51,1 52
60,28
56,9
51,9 52,5
55,7
45,1
40
30
20
10
0
1995
2005
Brazylia
Rosja
Chiny
2014
Indie
średnia świat
Wykres 1. Wartość Index of Economic Freedom dla krajów BRIC w okresie 1995-2014
Źródło: Opracowanie własne na podstawie: www.heritage.org (dostęp: 27.03.2014 r.).
Brazylia odnotowała w badanym okresie wzrost indeksu o 11%. Istotnie przyczyniło się
do tego postrzeganie polityki handlowej, gdyż wskaźnik wzrósł o 23%. Najwyżej ze wszystkich aspektów oceniono politykę pieniężna. Warto nadmienić, że w 1995 r. w tej kategorii
przyznano Brazylii najniższą notę z możliwych. Podobny poziom odbioru można zaliczyć w
zakresie wolności fiskalnej, lecz należy zwrócić uwagę, że blisko dwie dekady wcześniej
przyznano lepszą notę o 10%. Niestety Brazylia odnotowała spadek ocen w czterech obszarach. Kolejnym z nich są wydatki budżetowe, które obecnie postrzega się dużo gorzej
niż w latach dziewięćdziesiątych. Jest to największy spadek w ocenie poszczególnych
aspektów, bo aż o 27%. Negatywnie na ogólną wartość indeksu wpływa swoboda prowadzenia działalności gospodarczej. Mimo dość długiego okresu jaki upłynął od pierwszej
106
edycji indeksu, nie podjęto żadnych działań w celu poprawy poszanowania praw własności. Warto podkreślić, że w Brazylii obecnie panują lepsze warunki inwestowania i innych
zagadnień dotyczących rynku finansowego (zob. wykres 2.).
Najlepiej rozwijającym się krajem były Indie. Wartość indeksu wzrosła o 24%. Jednak
podobnie jak w przypadku Brazylii, cztery kategorie zostały ocenione gorzej niż w latach
dziewięćdziesiątych. Obecnie, najlepiej postrzegana jest wolność fiskalna, której przyznano
notę 79,4. Mimo wszystko przedsiębiorczość w tym kraju nie jest oceniana na wysokim
poziomie. Warto podkreślić, że swoboda działalności gospodarczej była postrzegana
znacznie lepiej. Podobnie jak regulacje rynku finansowego, których ocena spadła o 20%.
Bardzo dobry wynik Indie osiągnęły w 1995 r. w zakresie wydatków publicznych. Sytuacja
uległa zmianie w ostatnim wydanym indeksie, gdyż wartość miary spadła o 14,6 pkt. Wysoką wartość odnotowano także w aspekcie polityki pieniężnej, na poziomie 65,5 pkt., lecz
trzeba zauważyć, że w porównaniu z pierwszą publikacją indeksu wynik jest gorszy o 9%.
Indie, podobnie jak Brazylia, nie zrobiły nic, aby prawa własności ich obywateli były lepiej
respektowane. Nieznaczną poprawę można odnotować w zakresie regulacji dotyczących
inwestycji. Istotne zmiany zaszły w obszarze polityki handlowej, którą postrzega się na
poziomie 65,6 pkt (zob. wykres 3.).
53,8
55
Wolność gospodarcza
56,4 69,3
68,876,7
Polityka handlowa
Wolność fiskalna
54,1
Wielkość państwa
Polityka pieniężna
0
74,4
69,9
2014
5055
50 60
Regulacje inwestycji
Regulacje rynku finansowego
1995
50
50
37,9 50
Prawa własności
Ocena korupcji
0
20
40
60
80
100
Wykres 2. Ocena poszczególnych aspektów Index of Economic Freedom dla Brazylii w latach 1995 i 2014
Źródło: Opracowanie własne na podstawie: www.heritage.org (dostęp: 27.03.2014 r.).
Kolejnym krajem są Chiny, które przez dziewiętnaście lat zwiększyły wartość indeksu
zaledwie o 1%, co przełożyło się na 0,5 pkt. Nie można tego uznać za sukces, mając na
uwadze przyrost średniej dla wszystkich badanych państw o 5%. Najlepiej ocenianym
aspektem są wydatki publiczne państwa. Chiny osiągnęły wynik na poziomie 82,9 pkt, co
oznacza, że kraj jest postrzegany jako wolny. Jednak ocena ta spadła w porównaniu z 1995
r. o 12%. Istotnie pogorszyły się warunki inwestowania i regulacji rynku finansowego. W
107
przeciwieństwie do dwóch opisanych wyżej państw, w Chinach znacznie gorzej respektuje
się prawa własności obywateli w porównaniu z latami dziewięćdziesiątymi. Ponadto, swoboda prowadzenia działalności gospodarczej również została ograniczona. Obecnie wynik
Chin w tym zakresie wynosi 49,4 pkt. Znacznie lepiej postrzegana jest polityka pieniężna
prowadzona przez Chiny. W 2014 r. uzyskały 73,3 pkt. Podobnie odbierane są ustanowione stawki podatkowe, gdyż w tym obszarze otrzymana nota wynosi 69,9 pkt. Podkreślić
należy zmianę podejścia do polityki handlowej. Chiny znacznie otworzyły się na wymianę
handlową z innymi krajami, co przełożyło się na wzrost wskaźnika o 51,8 pkt. Należy zaznaczyć, że postrzeganie aż sześciu swobód uległo pogorszeniu w porównaniu z wynikiem
z połowy lat dziewięćdziesiątych.
37,7
Wolność gospodarcza
Polityka handlowa
Wolność fiskalna
Wielkość państwa
Polityka pieniężna
Regulacje inwestycji
Regulacje rynku finansowego
Prawa własności
Ocena korupcji
55
65,6
0
46,8
79,4
77,8 92,4
2014
65,5
71,7
3035
40 50
50
50
31,5
10
0
1995
20
40
60
80
100
Wykres 3. Ocena poszczególnych aspektów Index of Economic Freedom dla Indii w latach 1995 i 2014
Źródło: Opracowanie własne na podstawie: www.heritage.org (dostęp: 27.03.2014 r.).
49,7
55
Wolność gospodarcza
Polityka handlowa
71,8
20
69,9
70,6
Wolność fiskalna
82,9 93,7
Wielkość państwa
2014
73,3
68,4
Polityka pieniężna
Regulacje inwestycji
Regulacje rynku finansowego
Prawa własności
30
50
30
50
1995
20 30
3035
Ocena korupcji
0
20
40
60
80
100
Wykres 4. Ocena poszczególnych aspektów Index of Economic Freedom dla Chin w latach 1995 i 2014
Źródło: Opracowanie własne na podstawie: www.heritage.org (dostęp: 27.03.2014 r.).
108
Ostatnim z analizowanych państw jest Rosja. Kraj ten zdołał poprawić swój wynik przez
okres blisko dwudziestu lat tylko o 0,8 pkt. Istotny wpływ na taki efekt miały zmiany dotyczące regulacji inwestycji, które zmieniły się z poziomu 70 do 25 pkt. Kolejnym czynnikiem
o wysokim znaczeniu jest ograniczone respektowanie praw własności obywateli. W tym
przypadku wynik pogorszył się o 50%. Nieodpowiedni kierunek zmian dotyczy także regulacji rynku finansowego, gdyż wartość wskaźnika spadła o 20 pkt. Warto podkreślić, że
1995 r. Rosja charakteryzowała się wysoką swobodą prowadzenia działalności gospodarczej, lecz obecnie wolność w tym zakresie została już ograniczona i oceniana jest na 70 pkt.
Ponadto wydatki państwa także kształtują się na wyższym poziomie. Istotny jest fakt, że
wolność w zakresie fiskalizmu oceniana jest na 85,6 pkt. Znaczną poprawę sytuacji odnotowano w aspekcie polityki handlowej. Rosja jest relatywnie bardziej otwarta na wymianę
handlową niż była wcześniej. Współczynnik dotyczący polityki handlowej wzrósł z 52 do
74,6 pkt. Na uwagę zasługuje także postrzeganie polityki pieniężnej, która została oceniona na poziomie 69,4 pkt.
70
Wolność gospodarcza
Polityka handlowa
52
85
74,6
75,585,6
Wolność fiskalna
61,5
67,1
69,4
Wielkość państwa
Polityka pieniężna
0
25
Regulacje inwestycji
25
Prawa własności
1995
70
30
Regulacje rynku finansowego
2014
50
50
10 22,1
Ocena korupcji
0
20
40
60
80
100
Wykres 5. Ocena poszczególnych aspektów Index of Economic Freedom dla Rosji w latach 1995 i 2014
Źródło: Opracowanie własne na podstawie: www.heritage.org (dostęp: 27.03.2014 r.).
Istotnym problemem wszystkich analizowanych państw jest zjawisko korupcji. Najlepiej w tym zakresie radzi sobie Brazylia, aczkolwiek kierunek w jakim podąża nie jest odpowiedni. W połowie lat dziewięćdziesiątych uzyskała w tym zakresie 50 pkt, co kształtowało się powyżej średniej na świecie. Obecnie otrzymała tylko 37,9 pkt, co jest znacznie
poniżej wartości przeciętnej. Najgorzej z korupcją radzi sobie Rosja, choć warto pokreślić,
że zmiany wartości wskaźnika świadczą o podjęciu prób walki z tym negatywnym zjawiskiem. Najlepsze względne efekty przyniosły działania na terenie Indii, które w tej chwili
109
oceniane są na 31,5 pkt, wobec 10 w latach dziewięćdziesiątych. Pewne działania wykonały chińskie władze, lecz ich efektem był wzrost indeksu tylko o 5 pkt.
Problem korupcji stanowi istotną barierę rozwoju, czego potwierdzeniem jest wykres
6. Widać na nim dokładnie, że podejmowanie działań w celu zwalczania korupcji może
przynieść pozytywne efekty. Praktyka gospodarcza pokazuje, że w regionach świata o
wyższym poziomie PKB per capita, problem korupcji nie jest tak dotkliwy. W związku z tym
można przypuszczać, że skuteczne zwalczanie korupcji może być pierwszym krokiem do
osiągnięcia trwałego wzrostu. Dopełnieniem tych działań może być zwiększenie swobody
prowadzenia działalności gospodarczej. Konsekwencją zmiany podejścia w obu płaszczyznach może być wzrost przedsiębiorczości wśród obywateli, co z kolei może doprowadzić
do pobudzenia drzemiącego potencjału rozwojowego w tych krajach.
Ameryka
Północna
Indeks dotyczący korupcj
70
60
Afryka
Północn
ai
Bliski
Wschód
50
40
30
Afryka
Subsaharyjsk
a
20
10
Ameryka
Południowa
, Środkowa
i Karaiby
Europa
y = 0,0009x + 28,083
R² = 0,9525
Azja i
Pacyfik
0
0
5 000 10 000 15 000 20 000 25 000 30 000 35 000 40 000
PKB per capita
Wykres 6. Zależność korupcji postrzeganej i PKB per capita w 2012 r.
Źródło: Opracowanie własne na podstawie: www.heritage.org (dostęp: 27.03.2014 r.) oraz
www.worldbank.org (dostęp: 27.03.2014 r.).
Jak wynika z powyższego wykresu regionem świata, który charakteryzuje się najmniejszymi problemami z korupcją jest Ameryka Północna. Z kolei największe kłopoty w tym
obszarze można zauważyć w Afryce Subsaharyjskiej. Można również dostrzec, że obszary,
w których korupcja jest obecna na większa skalę, cechują się niższym dochodem w przeliczeniu na pojedynczego mieszkańca. W związku z tym, występuje dodatnia zależność
pomiędzy rozwojem instytucjonalnym w obszarze korupcji oraz PKB per capita.
Podsumowanie
Przeprowadzona analiza potwierdza fakt o pozytywnej zależności pomiędzy jakością
instytucji a rozwojem gospodarczym. W związku z tym, kraje aspirujące do wielkich potęg
110
gospodarczych muszą zbudować solidną bazę instytucjonalną. Osiągnięcie trwałego wzrostu gospodarczego wymaga chociażby respektowania praw własności, gdyż jest to warunek konieczny przy próbach przyciągania inwestycji zagranicznych. W przypadku analizowanych państw można zgodzić się z J. O’Neillem co do drzemiącego w nich potencjału
wzrostu. Jednak, aby go uruchomić wszystkie kraje zgodnie muszą pracować nad jakością
instytucji. W analizowanym okresie tempo poprawy jakości instytucji z całą pewnością nie
jest zadowalające. Zaledwie Indie i Brazylia wyróżniały się wyższym poziomem rozwoju
instytucjonalnego. W przypadku Chin i Rosji mimo upływu blisko dwudziestu lat nie można
stwierdzić istotnej poprawy. Wspólnym problemem grupy BRIC jest zjawisko korupcji.
Warto podkreślić, że Brazylia jest zdecydowanie gorzej oceniana w tym aspekcie w porównaniu z jej stanem z połowy lat dziewięćdziesiątych. Chociaż biorąc pod uwagę 2014 r.
charakteryzuje się największym poziomem rozwoju w tym zakresie wśród analizowanych
państw. Wszystkie kraje, oprócz Rosji prezentują zbliżone wyniki w tym aspekcie. Dlatego
też, niezbędne jest podjęcie odpowiednich działań w celu minimalizowania tego problemu, gdyż korupcja może stanowić istotną barierę wzrostu.
Bibliografia:
1. Balcerowicz L., Rzońca A., Wzrost gospodarczy: znaczenie, zróżnicowanie, metody badania [w:]
Zagadki wzrostu gospodarczego. Siły napędowe i kryzysy – analiza porównawcza, L. Balcerowicz, A. Rzońca (red.), Warszawa 2010.
2. Godłów-Legiędź J., Współczesna ekonomia. Ku nowemu paradygmatowi?, Warszawa 2010.
3. O’Neil J., Mapa wzrostu. Szanse gospodarcze dla państw grupy, Warszawa 2013.
4. Sobiech K., Woźniak B., Ekonomia instytucjonalna [w:] Współczesne teorie ekonomiczne , M.
Ratajczak (red.), Poznań 2005.
5. Stankiewicz W., Ekonomika instytucjonalna, Warszawa 2007.
6. www.data.worldbank.org
7. www.heritage.org
8. Zalesko M., Wzrost gospodarczy w świetle analizy historyczno-instytucjonalnej [w:] Mechanizmy i źródła wzrostu gospodarczego. Polityka ekonomiczna a wzrost gospodarczym, J.L Bednarczyk, S.I. Bukowski, W. Przybylska-Kapuścińska (red.), Warszawa 2008.
9. Zielińska-Głębocka A., Współczesna gospodarka światowa. Przemiany, innowacje, kryzysy,
rozwiązania regionalne, Warszawa 2012.
111
JAN ŻELAZNY
Uniwersytet Łódzki
ZMIANY STRUKTURALNE NA RYNKACH TOWAROWYCH
- OBECNOŚĆ INWESTORÓW FINANSOWYCH
Wprowadzenie
Rola rynków towarowych i handlu surowcami dla kształtu gospodarki światowej jest
nie do przecenienia. W ostatnich latach, rynki towarowe, podobnie jak gospodarki czy
rynki finansowe, uległy wielu przekształceniom. W pierwszej dekadzie XXI wieku zaobserwowano znaczące fluktuacje cen surowców. Co więcej, wielu inwestorów wywodzących
się z rynków finansowych zaczęło być coraz bardziej aktywnych na rynkach towarowych.
Taniejący oraz łatwo dostępny kapitał zachęcał inwestorów do poszukiwania alternatywnych sposobów pomnażania swoich aktywów, a jednym z rozwiązań była zwiększona
ekspozycja na rynkach towarowych. Celem poniższego artykułu jest przedstawienie zmian
zachodzących na rynkach towarowych, między innymi w wyniku rosnącej roli inwestorów
finansowych.
Rynki towarowe
Rynki towarowe to miejsca, gdzie zawierane są transakcje kupna i sprzedaży towarów.
Odbywa się to zarówno na rynkach pozagiełdowych, gdzie warunki transakcji są ustalane
w drodze negocjacji między stronami, jak i na rynkach zorganizowanych, na których zobowiązania nabywających i sprzedających są ściśle regulowane. Do rynków tych zalicza się
giełdy, aukcje i przetargi. Największe znaczenie spośród nich mają giełdy, ponieważ to na
nich spotykają się główne siły popytu i podaży kształtujące ceny towarów1. Dawniej przeciwstawienie popytu i podaży wymagało obecności uczestników rynku w miejscu przeprowadzania transakcji, natomiast obecnie w wyniku rozwoju technologicznego skupienie
popytu i podaży odbywa się w systemach informatycznych, będących miejscem obrotu
elektronicznego danej giełdy. Giełdy towarowe dawniej trudniły się obrotem towarami,
płodami rolnymi lub surowcami. Obecnie dominującym przedmiotem obrotu są dokumenty dające prawo odbioru danego towaru z domu składowego lub instrumenty pochodne uprawniające bądź zobowiązujące do zawarcia transakcji kupna czy sprzedaży
określonego towaru w przyszłości. Stąd też giełdy towarowe obecnie bazują na notowaniach instrumentów pochodnych, opartych o towary. Giełdy towarowe można zatem
uznać za giełdy terminowe2.
1
J. Rymarczyk, [red.] Wybrane międzynarodowe rynki towarowe, Oficyna Wydawnicza "Arboretum", Wrocław
2008, s. 9.
2
Słownik Ekonomiczny PWN, http://biznes.pwn.pl/haslo/3905361/gielda.html, data dostępu 02.02.2013 r.
112
Zmiany na rynkach towarowych - finansjalizacja rynków towarowych
Przez ostatnie trzy dekady gospodarka światowa uległa wielu przekształceniom. Udział
państw w gospodarce zmalał, podczas gdy mechanizmów rynkowych wzrósł. Wymiana
handlowa na świecie zwiększyła się blisko dziewięciokrotnie z 4,1 bln USD w 1980 roku do
36,9 bln USD w 2012 roku3. Rynki finansowe również zyskały na znaczeniu, ponieważ blisko czterokrotnie wzrosła wartość aktywów na rynkach akcji i obligacji (z 54 bilionów USD
w 1990 roku, do 212 bln USD w 2010)4. Można wyszczególnić trzy zasadniczne czynniki,
które w dużej mierze odpowiadają za zmiany w gospodarce światowej na przestrzeni
ostatnich trzech dekad. Są to: globalizacja5, neoliberalizm6 i finansjalizacja.
Finansjalizacja7 (ang. financialisation) jest terminem używanym do podsumowania szeregu zmian w relacjach pomiędzy sektorem realnym i finansowym w gospodarce, które
sprawiają, że podmioty z rynków finansowych i ich motywy działania, zyskują dominującą
rolę8. Finansjalizacja powoduje przemiany w funkcjonowaniu systemu ekonomicznego
zarówno w skali makroekonomicznej jak i mikroekonomicznej. Zwiększa znaczenie sektora
finansowego, przekazuje zyski z sektora realnego do finansowego oraz doprowadza do
powiększania się nierównowagi dochodów i stagnacji płac. Dlatego też, staje się problemem dla elit rządzących. Na poziomie makroekonomicznym jest uważana za jeden ze
spiritus movens powolnego wzrostu gospodarczego. Dodatkowo, odpowiada za zwiększoną częstotliwość kryzysów finansowych i sprawia, że gospodarka światowa jest na nie
bardziej podatna9.
Według Krippner finansjalizację należy rozumieć jako10: "sposób akumulacji kapitału, w
którym generowanie przychodów odbywa się w znacznej mierze poprzez kanały finansowe, nie zaś handlowe czy produkcyjne." Jednak najpełniej, a zarazem najbardziej ogólnie,
zjawisko finansjalizacji definiuje Epstein11: "Finansjalizacja oznacza rosnącą rolę motywów
finansowych, rynków finansowych, podmiotów rynku finansowego oraz instytucji finansowych funkcjonujących i obecnych na rynkach międzynarodowych."
3
Obliczenia własne na podstawie bazy danych Światowej Organizacji Handlu, http://stat.wto.org
/Home/WSDBHome.aspx?Language=, data dostępu 25.04.2013 r.
4
C.Roxburgh, S. Lund, J. Piotrowski, Mapping global capital markets 2011, McKinsey Global Institute, Nowy Jork, 2011.
5
Przez termin globalizacji (gospodarczej) należy rozumieć rosnące współzależności pomiędzy podmiotami w
gospodarce światowej, zachodzące w wyniku wzrostu wielkości i liczby transakcji obejmujących wymianę towarów, usług, kapitału, technologii i wiedzy. [za] J. Skodlarski, R. Matera, Gospodarka światowa, geneza i rozwój,
PWN, Warszawa 2004, s. 325.
6
Neoliberalizm to nurt w historii myśli ekonomicznej postulujący dominację zasad wolnego rynku i ograniczoną
interwencję państwa w gospodarce.
7
W literaturze polskiej można spotkać się także z określeniem finansyzacja.
8
M. Falkowski, Financialization of Commodities, Contemporary Economics, Volume 5, Issue 4, 2011, s. 4-17.
9
T. I., Palley, Financialization: What it is and why it matters, PERI Working Paper 153, Amherst 2007, s. 2.
10
G. R. Krippner, The financialization of the American economy, Socio-Economic Review, Nr. 3 2005, s. 173-208.
11
G.A. Epstein, [red.] Financialization and the World Economy, Edward Elgar Publishing Limited, Cheltenham
2005, s. 3.
113
Finansjalizacja, jest powszechnie zauważana również poza rynkami finansowymi. Na
rynkach surowcowych od początku XXI. wieku miał miejsce znaczący wzrost wahań cen
surowców, określany w literaturze angielskojęzycznej terminem price volatility12, Od 2005
roku do lipca 2008 roku wartość indeksu cen surowców energetycznych obliczanego przez
Międzynarodowy Fundusz Walutowy wzrosła o 249,4%, podczas gdy wartość indeksu cen
wszystkich surowców o 219,7%. Przez kolejne pół roku niemalże cała zwyżka cen
z poprzednich trzech lat uległa zniwelowaniu i wartość indeksu powróciła do poziomów
nieco niższych niż w 2005 roku, odpowiednio o 1,8% poniżej poziomu wyjściowego z 2005
roku dla indeksu wszystkich surowców oraz o 10,3% w przypadku indeksu cen surowców
energetycznych13.
Istnieje szereg przesłanek uzasadniających finansjalizację rynków surowcowych, która
przejawia się między innymi w tak znaczących i gwałtownych zmianach cen. Jedną
z podstawowych przyczyn jest daleko zaawansowane oddzielenie się rynków finansowych
od realnej gospodarki. Kolejnym procesem jest "wirtualizacja" kapitału, która jest silnie
powiązana ze wspomnianym powyżej oddzieleniem rynków finansowych od gospodarki
realnej. Termin ten oznacza, że coraz większy udział pieniądza w gospodarce ma postać
elektroniczną, czyli wirtualnych zapisów na kontach poszczególnych podmiotów. Często
ma miejsce sytuacja, gdy pieniądz ten rodzi kolejny pieniądz, mając pokrycie jedynie w
innych zapisach elektronicznych, nie zaś tak jak wcześniej w historii gospodarki światowej,
mając fizyczne oparcie w towarach, surowcach, czy świadczonych usługach14.
W przypadku finansjalizacji, najistotniejsze były procesy globalizacji międzynarodowych rynków finansowych. Przyczyniły się one do zwiększenia skali przepływów kapitałowych oraz wzrostu różnorodności podmiotów, jak i instrumentów funkcjonujących na tych
rynkach. Nastąpiło osłabienie funkcji banków komercyjnych w roli pośredników finansowych i wzmocnienie pozycji instytucji niebankowych oraz inwestorów instytucjonalnych
(towarzystw ubezpieczeniowych, funduszy inwestycyjnych, funduszy emerytalnych) w
angażowaniu dostępnych na rynkach oszczędności15.
Następnym czynnikiem wpływającym na finansjalizację rynków surowcowych,
a przede wszystkim na wzrost cen części surowców, były bez wątpienia zmiany strukturalne zachodzące w gospodarce światowej. Największe kraje rozwijające się, takie jak Indie
czy Chiny dokonały ogromnego postępu gospodarczego w trakcie ostatnich dwóch dekad.
Dynamiczny wzrost gospodarczy w tych państwach był możliwy między innymi dzięki
12
Ang. łatwo ulegający nagłym i nieoczekiwanym zmianom, [w:] Cambridge Advanced Learner’s Dictionary, Third
Edition, Cambridge 2008.
13
Opracowanie własne na podstawie bazy danych Międzynarodowego Funduszu Walutowego, http://www.
imf.org/external/np/res/commod/index.aspx, data dostępu 6.05.2013 r
14
J. Dudziński, The current economic paradigm in the light of financialisation, Folia Oeconomica Stetinensia 10
(18), Szczecin 2011, s. 20-35.
15
L. Oręziak „Globalizacja rynków finansowych”, [w:] E. Czarny [red.] „Globalizacja od A do Z”, NBP, 2004, s. 153-174.
114
rosnącemu zużyciu surowców naturalnych, na które popyt zgłaszają rodzime przedsiębiorstwa16.
Finansjalizacji gospodarki światowej, w tym rynków surowcowych, sprzyja łatwy i tani
dostęp do kapitału w wyniku luzowania polityki monetarnej. Dokonują tego przede
wszystkim władze monetarne krajów wysoko rozwiniętych, jako reakcja na kryzys gospodarczy lat 2007-2008. W przeciągu ostatnich dekad, stopy procentowe Banku Rezerwy
Federalnej USA, Europejskiego Banku Centralnego oraz Banku Japonii nigdy nie były
utrzymywane tak długo, na tak niskim poziomie jak obecnie, tj. oscylującym pomiędzy 0 a
1 punktem procentowym17. Ekonomiści i dziennikarze ekonomiczni zwracają uwagę, że
polityka taniego kapitału prowadzona przez największe banki centralne, mająca pobudzić
wzrost gospodarczy w wyniku inwestycji, nie jest tak efektywna, jak można by się tego
spodziewać. Taka sytuacja ma miejsce m.in. dlatego, iż duże przedsiębiorstwa oraz podmioty rynku finansowego wykorzystują dostęp do kapitału, lokując go na rynkach finansowych i surowcowych, dążąc do odrobienia strat poniesionych w trakcie kryzysu18, a nie
tak jak liczyły władze monetarne przeznaczając go na inwestycje napędzające gospodarkę.
Wydaje się jednak, że najistotniejszym czynnikiem wpływającym na finansjalizację rynków surowcowych, jest wzmożona aktywność inwestorów tradycyjnie działających na
rynkach finansowych (zwłaszcza akcji i obligacji). Taka sytuacja sugeruje, że płynność na
rynkach towarowych ma szanse zbliżyć się do tej panującej na rynkach finansowych. Choć
niezwykle trudno jest przedstawić wartości napływających inwestycji (np. ze względu na
rozróżnienie, który kapitał napłynął tylko i wyłącznie w celach krótkoterminowej spekulacji
na rynkach towarowych, a który jest lokatą długoterminową), to istnieje sporo dowodów
na powiększenie się liczby inwestorów działających na rynkach (między innymi liczba zarejestrowanych podmiotów na giełdach amerykańskich)19. Ponadto, dzięki wykorzystaniu
wielu produktów inżynierii finansowej (tj. nowych sposobów inwestowania, poprzez
skomplikowane instrumenty pochodne) rynki towarowe powoli zmieniają się na kształt
rynków finansowych.
Inwestorzy na rynkach towarowych
Na rynkach surowcowych działa kilka grup inwestorów. Kategorie te są zazwyczaj rozróżniane na podstawie raportów odnośnie zajmowanych pozycji przez uczestników handlu, które są podawane przez Amerykańską Komisję ds. Handlu na Giełdach Towaro16
S.K. Roache, China's Impact on World Commodity Markets, IMF Working Paper WP/12/115, IMF Waszyngton,
Maj 2012, s. 21-22.
17
Six years of low interest rates in search of some growth, The Economist, 6 kwietnia 2013, artykuł dostępny pod
adresem intertnetowym: http://www.economist.com/news/briefing/21575773-central-banks-have-cushioneddeveloped-worlds-economy-difficult-period-they-have-yet.
18
L. Warwick-Ching, Finding yield in a low-interest rate world, Financial Times, 17 maja 2013, artykuł dostępny
pod adresem internetowym: http://www.ft.com/intl/cms/s/0/11b16252-bcb5-11e2-9519-00144feab7de.html
#axzz2UCl97wsS.
19
D. Domanski, A. Heath, Financial investors and commodity markets, BIS Quaterly Review, Marzec 2007, s. 13-14.
115
wych20 (ang. U.S. Commodity Futures Trading Commission - CFTC) w cotygodniowych
zestawieniach, tzw. Disaggregated Commitment of Traders (DCOT). Raporty w tej formie
sporządzane są od 2009 roku. Wcześniej raporty CFTC były uboższe o pozycje związane z
najważniejszymi surowcami energetycznymi i metalami, takimi jak ropa naftowa, gaz
ziemny, miedź i złoto. Klasyfikacja DCOT wyróżnia pięć grup uczestników handlu giełdowego.
Pierwszą grupę uczestników stanowią producenci, pośrednicy, przetwórcy oraz pozostali użytkownicy towarów. Angażują się oni na giełdach towarowych, gdyż chcą zabezpieczyć się przed ryzykiem zmian cen za pomocą hedgingu. Kolejne dwie grupy obejmują
inwestorów finansowych. Jedną z nich są dealerzy swapowi, czyli podmioty realizujące
zabezpieczenie transakcji zawieranych na rynku OTC, choć warto zauważyć, że część dealerów swapowych prowadzi też inną działalność, także na własny rachunek. Dodatkowo,
jak podają raporty CFTC z 2008 roku, w przypadku dealerów swapowych mniej niż połowa
długich pozycji na rynku terminowym ropy naftowej była związana z inwestycjami indeksowymi, co wg analityków z UNCTAD może wyjaśniać znacznie większe wahania na rynku
ropy naftowej niż artykułów rolnych21.
Drugą grupę inwestorów finansowych, a trzecią w klasyfikacji DCOT, stanowią zarządzający aktywami. Uczestnicy ci, najczęściej są wskazywani jako spekulanci22 na rynkach
towarowych. Grupa ta obejmuje pośredników rynkowych prowadzących handel
w imieniu swoich klientów (CTAs23 i CPOs24), inwestorów instytucjonalnych (określanych
w DCOT jako niezarejestrowane fundusze) oraz fundusze hedgingowe. Zarządzający aktywami różnią się pomiędzy sobą pod względem podejmowanych strategii, poczynając od
opartych na analizie fundamentalnej czynników makroekonomicznych, poprzez badanie
rynków towarowych, handel algorytmiczny czy podążanie za trendem, a wszystko celem
zdywersyfikowania swoich portfeli25.
Do czwartej grupy należą uczestnicy, prowadzący na tyle znaczącą działalność, iż są zobligowani do raportowania o otwartych pozycjach, a jednocześnie nie zostali ujęci we
20
CFTC to powołana w 1974 roku przez Kongres Stanów Zjedczonych niezależna agencja, mająca na celu regulować rynek kontraktów futures i opcji i chronić go przed nadużyciami. roku.
21
Trade and Development Report 2011, UNCTAD, Nowy Jork i Genewa, 2011, s. 145
22
Termin spekulant nie ma pejoratywnego wydźwięku.
23
Podmiot, który za opłatą, regularnie zajmuje się doradztwem odnośnie wartości towarowych instrumentów
pochodnych dla osób trzecich. Zajmuje się również tworzeniem analiz i raportów dotyczących rynków towarowych instrumentów pochodnych. [za:] Słownik pojęć CFTC, http://www.cftc.gov/ConsumerProtect
ion/EducationCenter/CFTCGlossary/glossary_co#commoditytradingadvisor, data dostępu 15.05.2013 r.
24
Podmiot zaangażowany w działalność zbliżoną do trustu inwestycyjnego lub syndykatu, który akceptuje albo
zabiega o fundusze, papiery wartościowe lub inną własność celem handlu towarowymi instrumentami pochodnymi (głównie futures i opcje). CPOs może podejmować samodzielnie decyzje inwestycyjne w imieniu trustu
(grupy swoich klientów), bądź grupa klientów angażuje CTA, powierzając mu decyzje inwestycyjne. [za:] Słownik
pojęć CFTC, http://www.cftc.gov/ConsumerProtection/EducationCenter/CFTCGlossary/glossary_co#commodit
ypooloperator, data dostępu 15.05.2013 r.
25
Trade and Development Report 2011..., op. cit., s. 126-127.
116
wcześniejszych grupach klasyfikacji. Zwykle ich pozycje nie są zbyt pokaźne, niemniej jednak, jak podają analitycy UNCTAD, na niektórych rynkach mogą odgrywać istotną rolę, jak
to miało miejsce w przypadku rynku ziarna kakaowego, bawełny oraz soi na początku
2011 roku26. Piątą, ostatnią, grupę stanowią podmioty nie zobligowane do raportowania
o zajętych przez siebie pozycjach, gdyż ich rola w obrocie giełdowym jest marginalna.
Tradycyjnie, inwestorzy funkcjonujący na rynkach towarowych byli podzieleni na podmioty zajmujące się hedgingiem (producenci, przetwórcy, pośrednicy handlowi), którzy
wkraczali na terminowe rynki towarowe celem zabezpieczenia swoich pozycji na rynkach
fizycznych oraz na spekulantów finansowych (często określanych zarządzający aktywami).
W ostatnich latach pojawiła się jeszcze trzecia grupa podmiotów, których określa się jako
inwestorów indeksowych. W przeciwieństwie do poprzednich dwóch grup, ich postawa
na rynkach jest pasywna, gdyż inwestują poprzez odtwarzanie struktury indeksów najważniejszych towarów będących w obrocie giełdowych. Inwestorzy indeksowi zazwyczaj
wchodzą na rynek dzięki pośrednictwu dealerów swapowych27.
Zarządzający aktywami zazwyczaj stosują aktywną strategię inwestycyjną w krótkoterminowej perspektywie. Ich strategia opiera się na wykorzystywaniu zyskownych okazji
inwestycyjnych na rynkach. Po pierwsze podczas spadków zajmują krótkie pozycje, więc
mają możliwość zarabiania nie tylko na wzrostach. Interesują się kontraktami futures o
długim terminie zapadalności, których to nie uwzględnia się przy wyznaczaniu wartości
indeksów. Trudnią się handlem surowcami, które w małym stopniu są uwzględnione w
głównych indeksach (np. olej sojowy, nieuwzględniany w indeksie S&P GSCI, czy kakao
nieuwzględniane w indeksie DJ-UBSCI). Kolejnym sposobem jest wykorzystywanie różnic
cenowych pomiędzy poszczególnymi rodzajami tego samego surowca (np. ropy WTI i
Brent), regionalnych różnic w zmianach cen (np. Ameryka Północna i Azja) czy wewnątrztowarowej dynamiki cen (np. soja i olej sojowy)28. W tabeli 1. przedstawiono szczegółowy opis zachowań najważniejszych grup inwestorów na rynkach towarowych.
Tabela 1. Zachowania inwestorów na towarowych rynkach terminowych: tradycyjni spekulanci, zarządzający
aktywami, inwestorzy indeksowi
Tradycyjni spekulanci
Zarządzający aktywami
Inwestorzy indeksowi
Pasywna, duże i tylko długotermiPozycja na
Aktywne pozycje po obu
Aktywna, zazwyczaj duże
nowe pozycje w swapach z bankarynku
stronach rynku, możliwość
pozycje po obu stronach
mi, w których utrzymują kontrakty
zarabiania zarówno na
rynku, relatywnie nieprzejfutures, aby wyrównać swoje
spadkach jak i wzrostach.
rzyste pozycje.
krótkie pozycje; możliwość zarabiania jedynie w czasie wzrostów lub
gdy ceny spotowe są wyższe niż
terminowe, przejrzyste pozycje.
26
Ibidem, s. 144.
A. Borin, V. Di Nino, The role of financial investments in agricultural commodity derivatives markets, Banca
d'Italia Working Papers, Nr. 849, Styczeń 2012, s. 26.
28
Price formation in financialized commodity markets: the role of information, UNCTAD, Nowy Jork i Genewa,
2011, s. 18-19.
27
117
Zajmowane
pozycji - zachowanie
Tradycyjni spekulanci
Reagują na zmiany w fundamentach rynkowych
(popyt, podaż, zapasy),
zazwyczaj handlują 1 lub 2
surowcami, o których mają
dużą wiedzę; pozycje lewarowane.
Wpływ na
płynność rynku
Zwiększają płynność.
Reakcja na
gwałtowne
zmiany cen
Mogą być zaskoczeni zmianą cen nie związaną z fundamentami; mogą być
zmuszeni do wycofania się z
rynku, gdy brakuje im
płynności, gdy trzeba uzupełniać depozyty zabezpieczające.
Działają jedynie na rynkach
towarowych, koncentrują
się na małej liczbie surowców, stąd słabe reakcje na
zmiany na innych rynkach.
Reakcja na
zmiany na
innych rynkach
Zarządzający aktywami
Część (np. fundusze hedgingowe) badają fundamenty
rynkowe i reagują na ich
zmiany. Inni jak CTAs używają głównie analiz statystycznych czerpiących
informacje z ruchu cen.
Duże ryzyko złej interpretacji danych w wyniku aktywności noise traders, czy
owczego pędu innych
inwestorów; pozycje lewarowane.
Aktywni, duże pozycje
mogą zwiększać płynność i
ułatwiać hedging dla tradycyjnych spekulantów (TS).
W okresach gwałtownych
zmian cen, duże pozycje
zmniejszają płynność
utrudniając TS hedging.
Otwieranie i zamykanie
pozycji jest często zautomatyzowane przez oprogramowanie komputerowe.
Występuje ryzyko efektu
"kuli śniegowej" na rynku.
Inwestorzy indeksowi
Nie zainteresowani fundamentami rynkowymi oraz specyfiką
rynków, gdyż mają wizję surowców jako całości. Wielkość
pozycji w poszczególnych surowcach zależna od wagi surowca w indeksie, pozycje są w pełni
zabezpieczone rzeczywistymi
surowcami (ang. collateralized
positions).
Operują pomiędzy różnymi
klasami aktywów. Surowce
mają zazwyczaj określony
udział w zarządzanych
portfelach inwestycyjnych,
stąd zmiany na innych
rynkach mogą prowadzić do
zmian zajmowanych pozycji
na rynkach towarowych.
Operują pomiędzy różnymi
klasami aktywów. Potencjalne
silne powiązania pomiędzy
aktywnością na rynkach towarowych oraz akcji i obligacji:
1.
wezwania do uzupełniania depozytów na innych
rynkach mogą wymóc zamknięcie pozycji na rynku towarowym;
2.
zwroty z innych inwestycji mogą być wyższe i zachęcić
do wycofania się z rynku towarowego.
Pasywni, duże pozycje zmniejszą
płynność.
Zmiany cen poszczególnych
surowców wymagają rekonstrukcji pozycji, tak aby zachować wagi surowców w portfelu
(zgodnie z indeksem).
Źródło: opracowanie własne na podstawie: Trade and Development Report 2009, UNCTAD, Nowy Jork i Genewa,
2009, s. 63.
118
Wzrost inwestycji na rynkach towarowych
Jedną z używanych miar wielkości rynków towarowych instrumentów pochodnych jest
wartość otwartych pozycji dla najważniejszych surowców. Od 2001 roku wartość zaangażowanego kapitału na giełdach terminowych zdecydowanie wzrasta. Napływające środki
finansowe lokowane są praktycznie we wszystkie dostępne surowce, jednak największym
zainteresowaniem cieszą się te najbardziej płynne, jak ropa naftowa czy złoto. Od połowy
lat 90. wartość otwartych pozycji na rynkach terminowych ropy naftowej typu WTI29
wzrosła czterokrotnie, gazu ziemnego ponad trzykrotnie, złota ponad dwukrotnie, co
przedstawia wykres 1. W przypadku pozostałych surowców, takich jak miedź, pszenica czy
cukier, wartość otwartych pozycji na giełdach również wzrastała w badanym okresie.
Wykres 1. Wartość otwartych pozycji na giełdach towarowych w latach 1995 - 2011
Źródło: A. Dwyer, G. Gardner, T. Williams, Global Commodity Markets - Price Volatility and Financialisation, Bulletin Reserve Bank of Australia, czerwiec 2011.
Istotna część tego wzrostu była efektem, wspominanej już, wzmożonej aktywności inwestorów finansowych. Wartość otwartych pozycji reprezentuje finansowe oczekiwania
odnośnie przyszłej produkcji w określonym czasie, niemniej jednak większość z tych kontraktów jest zamykana bez fizycznej dostawy towarów30. Choć wartość otwartych pozycji
na rynkach terminowych wydatnie się zwiększyła, to jeszcze większy wzrost nastąpił
w przypadku liczby otwartych kontraktów futures i opcji na giełdach towarowych, co
przedstawia wykres 2. W drugiej połowie pierwszej dekady XXI wieku, można było zaobserwować gwałtowny oraz sukcesywny wzrost liczby transakcji zawieranych na kontraktach futures i opcjach, z około 20 milionów kontraktów w 2005 roku do blisko 65 milionów
29
West Texas Intermiediate, gatunek ropy wydobywany w USA oraz będący jednym z wyznaczników cen ropy
naftowej na świecie.
30
A. Dwyer, G. Gardner, T. Williams, Global Commodity Markets - Price Volatility and Financialisation, Bulletin
Reserve Bank of Australia, czerwiec 2011, s. 49-58.
119
kontraktów w 2010 roku. Rosnący trend uległ jedynie lekkiemu zachwianiu w trakcie kryzysu finansowego lat 2007-2008, lecz wraz z odbiciem na rynkach akcji w roku 2009, także
na giełdach towarowych nastąpił wzrost aktywności inwestorów. Obecnie liczba kontraktów znajduje się na poziomach o nieco ponad 50% wyższych niż w połowie 2008 roku31.
Wykres 2. Liczba otwartych kontraktów futures i opcji na giełdach towarowych od grudnia 1993 do
grudnia 2010 (dane miesięczne)
Źródło: Price formation in financialized commodity markets: the role of information, UNCTAD, Nowy
Jork i Genewa, 2011, s. 15.
Znaczący wzrost liczby otwartych kontraktów po 2005 roku był możliwy dzięki współistnieniu wielu czynników. Bez wątpienia, wszystkie opisane dotychczas czynniki sprzyjające finansjalizacji rynków surowcowych walnie się do tego przyczyniły. Niemniej jednak,
coraz częściej wskazuje się, że powiększenie wolumenu otwieranych kontraktów znajduje
podwaliny w przemianach technologicznych na rynkach giełdowych. Przede wszystkim
chodzi tu o rozwój handlu elektronicznego, w tym handlu wysokich częstotliwości (ang.
high frequency trading - HFT), przy wykorzystaniu handlu algorytmicznego (ang. algorithmic trading).
Kolejną miarą wielkości rynków towarowych mogą być aktywa w zarządzaniu (ang. assets under management - AUM) na rynkach towarowych. Jest to termin finansowy opisujący całkowitą wartość funduszy zgromadzonych i inwestowanych w imieniu swoich klientów przez specjalistyczne podmioty finansowe (np. różnego rodzaju fundusze inwestycyjne)32. Znaczący wzrost zainteresowania taką formą inwestowania nastąpił po kryzysie z
2008 roku. Według banku inwestycyjnego Barclays Capital od listopada 2008 roku do
listopada 2011 całkowita wartość aktywów w zarządzaniu na rynkach surowcowych wzrosła z 156 mld USD do 426 mld USD. Dodatkowo, zdaniem analityków tego banku około
31
32
Price formation in financialized commodity markets..., op.cit., s. 15.
Cambridge Advanced Learner’s Dictionary, Third Edition, Cambridge 2008.
120
170 mld USD stanowił napływ nowych środków od inwestorów, natomiast za 100 mld
USD przyrostu aktywów były odpowiedzialne wzrosty cen samych surowców (m.in. złota i
ropy)33.
Podsumowanie
Na rynkach towarowych, w szczególności w pierwszej dekadzie XXI wieku, doszło do
istotnych zmian strukturalnych. Jedną z ważniejszych przyczyn tych zmian jest postępująca
finansjalizacja rynków surowcowych, która jest procesem wyjątkowo złożonym. Wśród
głównych czynników składających się na proces finansjalizacji najczęściej wymieniany jest
fakt, że handel surowcami stał się obiektem zainteresowań nowego rodzaju inwestorów,
wywodzących się przede wszystkim z rynków finansowych. Inwestorzy finansowi w wielu
przypadkach wnoszą na rynki towarowe zupełnie nowe motywy działania, odmienne
wobec tych stosowanych dotychczas przez tradycyjnych inwestorów (producentów towarów, przetwórców czy pośredników handlu towarowego). Dodatkowo rośnie liczba zawieranych transakcji na giełdach towarowych, a wraz z nią wartość zainwestowanych środków na rynkach surowcowych.
Bibliografia:
1. Borin A., Di Nino V., The role of financial investments in agricultural commodity derivatives
markets, Banca d'Italia Working Papers, Nr. 849, Styczeń 2012.
2. Cambridge Advanced Learner’s Dictionary, Third Edition, Cambridge 2008.
3. Commodity markets and commodity mutual funds, ICI Research Perspective, Vol. 18, Nr. 3,
Investment Company Institute, Waszyngton, Maj 2012
4. Domanski D., Heath A., Financial investors and commodity markets, BIS Quaterly Review,
Marzec 2007.
5. Dudziński J., The current economic paradigm in the light of financialisation, Folia Oeconomica
Stetinensia 10 (18), Szczecin 2011.
6. Dwyer A., Gardner G., Williams T., Global Commodity Markets - Price Volatility and Financialisation, Bulletin Reserve Bank of Australia, czerwiec 2011.
7. Falkowski M., Financialization of Commodities, Contemporary Economics, Volume 5, Issue 4, 2011.
8. Financialization and the World Economy, [red.] Epstein G.A., Edward Elgar Publishing Limited,
Cheltenham 2005.
9. Krippner G. R., The financialization of the American economy, Socio-Economic Review, Nr. 3 2005.
10. Oręziak L., Globalizacja rynków finansowych, [w:] Globalizacja od A do Z Czarny E. [red.], NBP, 2004.
11. Palley T. I. Financialization: What it is and why it matters, PERI Working Paper 153, Amherst 2007.
12. Price formation in financialized commodity markets: the role of information, UNCTAD, Nowy
Jork i Genewa, 2011.
33
Commodity markets and commodity mutual funds, ICI Research Perspective, Vol. 18, Nr. 3, Investment Company Institute, Waszyngton, Maj 2012, s. 13.
121
13. Roache S.K., China's Impact on World Commodity Markets, IMF Working Paper WP/12/115,
IMF Waszyngton, Maj 2012, s. 21-22.
14. Roxburgh C., Lund S., Piotrowski J., Mapping global capital markets 2011, McKinsey Global
Institute, Nowy Jork, 2011.
15. Six years of low interest rates in search of some growth, The Economist, 6 kwietnia 2013.
16. Skodlarski J., Matera R., Gospodarka światowa, geneza i rozwój, PWN, Warszawa 2004, s. 325.
17. Słownik Ekonomiczny PWN, http://biznes.pwn.pl/.
18. Strona internetowa CFTC, http://www.cftc.gov/.
19. Strona internetowa Międzynarodowego Funduszu Walutowego, http://www.imf.org.
20. Strona internetowa Światowej Organizacji Handlu, http://stat.wto.org/.
21. Trade and Development Report 2011, UNCTAD, Nowy Jork i Genewa, 2011.
22. Warwick-Ching L., Finding yield in a low-interest rate world, Financial Times, 17 maja 2013.
23. Wybrane międzynarodowe rynki towarowe, [red.] Rymarczyk J., Oficyna Wydawnicza "Arboretum", Wrocław 2008.
122
DAMIAN LIWOCHA
Uniwersytet Jana Kochanowskiego w Kielcach
CONTROLLING W ZARZĄDZANIU PRZEDSIĘBIORSTWEM
Wprowadzenie
We współczesnym świecie przedsiębiorstwa silnie konkurują na rynku poszukując
możliwości polepszania wyniku finansowego oraz instrumentów czy metod efektywnego
zarządzania przedsiębiorstwem. Obecnie kadra kierownicza chcąc sprostać wyzwaniom
musi dynamicznie odpowiadać na zachodzące zmiany w otoczeniu. Dlatego coraz więcej
firm decyduje się na wdrożenie systemu controllingowego. Zapewnia on kontrolę nad
kosztami i pozwala zachować dominację kosztową nad konkurencją. Zatem w związku ze
wzrostem znaczenia controllingu należy zweryfikować i pogłębić wiedzę przedsiębiorców
na temat stosowania controllingu w zarządzaniu przedsiębiorstwem.
Celem niniejszego artykułu jest omówienie wybranych zagadnień controllingu w zarządzaniu przedsiębiorstwem. Przedstawiono w nim genezę i pojęcie controllingu, jego
rodzaje, funkcje oraz narzędzia umożliwiające osiągnięcie założonych celów. Ponadto
autor dokonał szczegółowej analizy controllingu strategicznego oraz operacyjnego, a także
wskazał na zadania oraz funkcje controllera. Podstawą omówienia poruszanego zagadnienia jest literatura przedmiotu.
Geneza i pojęcie controllingu
Idea controlingu tworzy innowacyjny sposób zarządzania przedsiębiorstwami. Warto
podkreślić, że pionierem tego pojęcia był sektor publiczny, a nie prywatny. Controlling
zyskiwał popularność wśród podmiotów prywatnych w latach 80 XX wieku. Aktualnie
ułatwia działanie przedsiębiorstwom w konkurencyjnym i zmiennym otoczeniu1.
Controlling tworzył się na skutek pojawiania się znaczących przemian w zakresie prowadzenia działalności gospodarczej. Należy tu wskazać: trudności z komunikacją z powodu
koncentracji działalności i szybkiego rozwoju podmiotów, zwiększenie zapotrzebowania
na informacje spowodowane wzrostem stopnia niepewności oraz zmienności zarządzania
działalnością, a także kryzys gospodarczy pod koniec drugiej dekady XX wieku aktywizujący
do poszukiwania nowych udoskonalonych koncepcji zarządzania2.
Termin controlling wykształcił się podczas poszukiwań nowych metod i technik zarządzania przedsiębiorstwem. Prekursorami controllingu byli amerykanie, a podobne praktyki
stosowane były w państwach Europy Zachodniej m.in. w Niemczech oraz Francji. Literatura angloamerykańska z zakresu nauk o zarządzaniu definiuje controlling jako element
1
E. Nowak, Controlling w działalności przedsiębiorstwa, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2011, s. 13.
A. Uziębło, Rachunkowość, finanse, bankowość : zainteresowania młodego pokolenia, CeDeWu, Warszawa
2013, s. 116.
2
123
funkcji kierowania. Warto dodać, że występuje ona obok funkcji planowania, koordynowania czy organizowania3.
Controlling przez wiele lat kształtował się bardzo dynamicznie. E. Mayer wskazuje na
trzy zasadnicze etapy rozwoju koncepcji controllingu4:
1. Lata 1778-1931. W 1778 r. w USA rozpoczęła działalność instytucja controllera w
administracji publicznej. Po praz pierwszy została użyta nazwa controllingu w firmie General Electric Company w 1982 r.
2. Lata 1931-1981. Controlling sprawował funkcję koordynatora oraz nawigatora.
3. Okres 1981 do dziś. Przełom w rozwoju controllingu na konferencji z okazji 10lecia organizacji zajmującej się rozwojem idei controllingu.
Przez wiele lat nie wykształciła się jednoznaczna definicja controllingu. W polskiej literaturze pojęcie „controlling” jest często określane jako „kontroling”. Warto podkreślić, że
samo pojęcie „controlling” utożsamiane jest z angielskim to control. Jednak nie możemy
go identyfikować z kontrolą. To control oznacza kierowania, sterowanie oraz regulację
procesów, a tymczasem controlling to planowanie kierowanie oraz kontrola poczynań
przedsiębiorstwa. Zatem kontrola jest składnikiem controllingu, odnosi się do przeszłości i
ma na celu ustalenie popełnionych błędów czy wszelkich odchyleń. Natomiast controlling
jest zorientowany na przyszłość, która ma być gwarantem dodatniego wyniku finansowego przedsiębiorstwa oraz zapewnienia miejsc pracy5.
Ponadto w literaturze przez controlling rozumie się „doradzanie, koordynowanie, a
także ujmowanie, urealnianie i urzeczywistnianie systemu wiedzy o przedsiębiorstwie.
Często autorzy podkreślają, że to zintegrowany podsystem kierowania, planowania oraz
kontroli. Controlling to też proces sterowania zorientowany na wynik przedsiębiorstwa,
realizowany przez planowanie, kontrolę i sprawozdawczość”6.
P. Horvath wskazuje na kilka cech, które charakteryzują różne definicje controllingu7:
 controlling jest podsystemem zarządzania organizacją, wspierającym realizację
wszystkich funkcji zarządzania,
 nadrzędną funkcją controllingu jest funkcja koordynacyjna procesów,
 głównym przedmiotem działań controllingu jest informacja zorientowana na potrzeby podejmowania decyzji,
 controlling jest ukierunkowany na osiągnięcie celów postawionych przed organizacją,
 controlling, poprzez inicjowanie i wspomaganie różnych działań, usprawnia proces zarządzania.
3
A. Sołtysik-Piorunkiewicz, Kontroling w organizacji i zarządzaniu. Koncepcja informatyzacji, Oficyna Wydawnicza
Humanitas, Sosnowiec 2009. s. 37.
4
A. Uziębło, Rachunkowość…, op. cit., s. 116.
5
A. Sołtysik-Piorunkiewicz, Kontroling…, op. cit.,. s. 38.
6
M. Sierpińska, B. Niedbała, Controlling operacyjny w przedsiębiorstwie, Wydaw. Naukowe PWN, Warszawa
2003, s. 14.
7
E. Nowak, Controlling w przedsiębiorstwie. Koncepcje i instrumenty, ODDK, Gdańsk, s. 22.
124
Według S. Krawczyka główny zakres zadań controllingu można zawrzeć w trzech blokach: dostarczanie kierownictwu powiadomień mających ważność dla efektów działalności, pomoc w planowaniu i procesie kierowania działalnością, praca na rzecz koordynacji i
porozumień wewnątrz i między podsystemami organizacji8.
Rodzaje controllingu
Literatura proponuje kilka rodzajów controllingu. Najnowsza klasyfikacja zawiera cztery
kryteria9:
1. horyzontu czasu/funkcji,
2. zakresu,
3. przedmiotu/rodzaju działalności,
4. idei/cel działania.
Popularnym podziałem controllingu jest podział na odmiany: controlling strategiczny
oraz operacyjny. Controlling strategiczny jest bezpośrednio zależny ze strategią zarządzania i ma wspierać kierownictwo w wykonaniu długofalowych celów. Tymczasem controlling operacyjny zorientowany jest na wypracowywaniu aktualnych celów wynikających z
celów strategicznych. W dojrzałych gospodarkach rynkowych generalnie twierdzi się, iż
fundamentalnym celem prowadzenia działalności gospodarczej jest maksymalizacja wartości rynkowej przedsiębiorstwa, co z kolei wpłynie na maksymalizację majątku właścicieli.
Można zatem wobec tego sformułować tezę, że controlling operacyjny będzie ukierunkowany na zysk, a strategiczny na wartość przedsiębiorstwa10.
Cechy charakterystyczne dla controllingu strategicznego oraz operacyjnego przedstawia tabela 1.
Biorąc pod uwagę zakres działania można wyróżnić trzy typy controllingu11:
1. Typ A – controlling kompleksowy, zawierający wszystkie funkcje przedsiębiorstwa i
pełne oddziaływanie otoczenia na podmiot gospodarczy;
2. Typ B – controlling produkcyjno-finansowy, dotyczy wszystkich funkcji przedsiębiorstwa i w ograniczonym zakresie uwzględniający otoczenie;
3. Typ C – controlling finansowy, obejmujący wszystkie funkcje przedsiębiorstwa ze
szczególnym uwzględnieniem funkcji finansowych i w ograniczonym zakresie
uwzględniający otoczenie.
8
S. Krawczyk, Controlling logistyczny w sieciach usług transportowych [w:] Prace Naukowe Politechniki Warszawskiej. Transport, Warszawa 2009, s. 90.
9
S. Marciniak, Controlling. Filozofia, projektowanie, Difin, Warszawa 2004, s. 33.
10
K. Jagiełło, Ekonomiczna wartość dodana EVA w systemie mierników finansowych wykorzystywanych w zrównoważonej karcie wyników [w:] Zeszyty naukowe Małopolskiej Wyższej Szkoły w Tarnowie. Zeszyt 6, Tarnów
2004, s. 52.
11
M. Sierpińska, B. Niedbała, Controlling…, op. cit., s. 50.
125
Tabela 1. Cechy charakterystyczne dla controllingu strategicznego oraz operacyjnego.
Cechy
Controlling strategiczny
Controlling operacyjny
zabezpieczenie zdolności rozwoju bieżąca rentowność, płynność i
Cele
przedsiębiorstwa w długotermi- efektywność
nowej perspektywie
Orientacja
otoczenie przedsiębiorstwa
wnętrze przedsiębiorstwa
planowanie strategiczne
taktyczne i strategiczne planowaPoziom planowania
nie, budżetowanie
szanse/ryzyko
koszty wyniki
Kryteria oceny działań
słabe/mocne punkty firmy
Charakterystyka zadań
głównie jakościowe
głównie ilościowe
określenie szans i zagrożeń gene- identyfikacja i weryfikacja wielkorowanych przez otoczenie w ści w układach:
Przedmiot zadań
konfrontacji z identyfikacją sła- koszty-wyniki,
bych i mocnych stron przedsię- nakłady-dochody,
biorstwa
wpływy-wydatki
Horyzont czasowy
długookresowy
krótko- i średniookresowy
Źródło: A. Uziębło, Rachunkowość, finanse, bankowość : zainteresowania młodego pokolenia, CeDeWu, Warszawa 2013, s. 122.
Kolejny rodzaj controllingu odnosi się do ujęć dziedzinowych. Na podstawie obszarów
funkcyjnych przedsiębiorstwa wyróżnia się controlling: wytwarzania (gospodarczy), zabezpieczenia procesów wytwarzania, finansowy, ochrony środowiska, zasobów ludzkich,
logistyczny, inwestycyjny, społeczny, marketingu12.
Czwartym omawianym podziałem controllingu jest idea lub cel działania jednostki gospodarczej. Wyróżniamy tutaj dwa typy controllingu13:
 struktur – dotyczy struktur i funkcji;
 wyników – obejmuje wyniki będące skutkiem działania struktur, funkcji oraz zaakceptowanego poziomu rozsądności decyzji.
Controlling strategiczny i operacyjny
Efektywne zarządzanie przedsiębiorstwem, które ma na celu wypracowanie przyjętych
celów obliguje do objęcia controllingiem nie tylko czynności bieżących, ale także procesów
połączonych z przygotowaniem i wdrażaniem strategii. Prowadzona działalność gospodarcza jest następstwem przyjętych celów strategicznych. Jednak powinny one być poddawane okresowej weryfikacji, aby zaadoptować się w zmieniającym otoczeniu14.
S. Marciniak definiuje controlling strategiczny jako „monitorowanie, analizę i ocenę
procesów (przedsięwzięć) o horyzoncie czasowym ponad jeden rok, prowadzone w celu
12
S. Marciniak, Controlling…, op. cit, s. 33.
A. Sołtysik-Piorunkiewicz, Kontroling…, op. cit, s. 47.
14
W. Janik, M. Paździor, Rachunkowość zarządcza i controlling, Politechnika Lubelska, Lublin 2012, s. 127.
13
126
skierowania ich przebiegu we właściwym (optymalnym) kierunku”15. K. Czubakowska
wskazuje, że „celem controllingu strategicznego jest stworzenie warunków do działań
zgodnych z długofalowymi celami przedsiębiorstwa”16. Według H. Daniela controlling
strategiczny „zajmuje się przyszłymi szansami i zagrożeniami oraz analizuje istniejący potencjał do osiągania sukcesów oraz zasoby, które będą niezbędne w przyszłości”17.
Tabela 2. Cechy controllingu strategicznego według H.V. Peemöllera
Cecha
Opis
Szczebel zarządzania
Zarządzanie strategiczne
Utrzymanie (poprawa) pozycji oraz osiągnięcie wzrostu wartości
Cele controllingu
przedsiębiorstwa
Horyzont czasowy
Długookresowy i perspektywiczny
Poziom planowania
Planowanie strategiczne
Rodzaj kontroli
Kontrola strategiczna (system wczesnego ostrzegania)
Dostosowanie przedsiębiorstwa do zmian zachodzących w otoRodzaj oddziaływań
czeniu
Szanse – Zagrożenia
Rozpatrywane relacje
Mocne strony – Słabe strony
Wymiar informacji
Wielkości niewymierne, jakościowe
Przedmiot zadań
Rozwój przedsiębiorstwa
Stopień sformalizowania zadań Działania mniej sformalizowane
Specyfika działań
Działania innowacyjne
Hasło przewodnie
„Robić rzeczy właściwe”
Źródło: R. Kowalak, Controlling strategiczny jako system wspierania planowania w zakładach mięsnych [w:] Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego nr 757 Finanse, Rynki Finansowe, Ubezpieczenia nr 58, Szczecin 2013, s. 215.
E. Nowak definiuje controlling operacyjny jako podsystemem, który obejmuje krótkookresowe decyzje operacyjne dotyczące obecnej działalności przedsiębiorstwa. W tym
procesie najważniejsze plany strategiczne są przekształcane w plany operacyjne18.
Controlling operacyjny wg M. Sierpińskiej korzysta z zorientowanej na przeszłość rachunkowości do podejmowania krótkoterminowych decyzji gospodarczych, które wdraża
przez19:
 stworzenie systemu i bezpośrednie uczestnictwo w tworzeniu planów operacyjnych określających środki i metody osiągnięcia celów pobocznych i celu ogólnego,
 zagwarantowanie koordynacji i spójności między wszystkimi planami,
15
S. Marciniak, Controlling…, op. cit, s. 101.
K. Czubakowska, Budżetowanie w controllingu, ODDK, Gdańsk 2004, s. 12.
17
R. Kowalak, Controlling strategiczny jako system wspierania planowania w zakładach mięsnych [w:] Zeszyty
Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego nr 757 Finanse, Rynki Finansowe, Ubezpieczenia nr 58, Szczecin 2013, s. 214.
18
E. Nowak, Controlling…, op. cit.,, s. 23.
19
M. Sierpińska, B. Niedbała, Controlling…, op. cit., s. 52-53.
16
127

badanie istniejących zasobów z punktu widzenia ich wystarczalności do realizacji
bieżących planów,
 przygotowanie planów działań służących do wykonania celów zawartych w planach,
 pomaganie przy tworzeniu budżetów kosztowo-wynikowych dla ośrodków odpowiedzialności w przedsiębiorstwie,
 wsparcie w zarządzaniu działaniami należącymi do kompetencji poszczególnych
komórek organizacyjnych przedsiębiorstwa.
Wykonanie celów i funkcji controllingu zarówno operacyjnego jak i strategicznego obliguje do stosowania odpowiednich instrumentów i narzędzi. Ich klasyfikacja została
przedstawiona w tabeli 3.
Tabela 3. Narzędzia controllingu
1. Ze względu na horyzont czasowy
Controlling operacyjny
Controlling strategiczny
Rachunek kosztów bezpośrednich
Analiza możliwości
Krótkoterminowy rachunek wyników
Analiza portfelowa
Analiza wąskich gardeł
Technika scenariuszy
Analiza BEP
Analiza inwestycji kapitałowych
Analiza budżetowa
Analiza konkurencji
Krzywa doświadczeń
Krzywa cyklu życia produktu
Metoda SWOT
Analiza struktury branży
Analiza łańcucha tworzenia wartości
2. Ze względu na kompleksowość
System rachunku kosztów
Analiza ABC
System planowania i kontroli inwestycji
Analiza progu rentowności
System informacji
Symulacje
System wskaźników
Analiza wrażliwości
Centra kosztów
Metody zdyskontowanych przepływów pieniężnych
Centra zysków
Analiza porównawcza
Analiza ryzyka
Techniki planowania sieciowego
Analizy odchyleń
Metoda budżetowania zerowego
Rachunek kosztów celowych
Źródło: D. Bogacka-Iskra, Ocena użyteczności instrumentów controllingu w zarządzaniu wartością
przedsiębiorstwa [w:] Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego nr 685 Finanse, Rynki Finansowe, Ubezpieczenia nr 46, Szczecin 2011, s. 344.
128
Zatem controllingu operacyjnego nie można rozważać jako odrębnej gałęzi controllingu, nie związanej z controllingiem strategicznym. Jeden i drugi są ze sobą powiązane i
tworzą wewnętrznie skoordynowany system. Dobrze działający system controllingu operacyjnego jest koniecznym dopełnieniem controllingu strategicznego. Wymóg istnienia
obok controllingu strategicznego także controllingu operacyjnego został wyegzekwowany
przez potrzeby ciągłego dostosowywania do zmieniających się warunków działalności
przedsiębiorstw20.
Funkcje controllingu
Poszczególne funkcje controllingu są ze sobą powiązane tworząc jeden dynamiczny i
spójny system. Biorąc pod uwagę zależności występujące pomiędzy zarządzaniem a controllingiem należy podkreślić relacje między nimi21. Funkcje zarządzania w controllingu
przedstawia tabela 4.
Tabela 4. Funkcje zarządzania w controllingu.
Wymaganie i efekty zarządzania
w controllingu
 Wdrożenie controllingu wymaga systematycznego
planowania
1.
Planowanie
Pełny
 Funkcjonowanie controllingu podnosi wiarygodność
planowania na następny okres
 Wdrożenie controllingu wymaga racjonalnej struktury organizacyjnej
2.
Organizowanie Ograniczony
 W następstwie wykorzystania dobrze zorganizowanego systemu controllingu zyskujemy lepszą informację
 Funkcjonowanie controllingu obliguje kierownictwo
do systematycznego przeglądu osiąganych wyników
Znacznie
i podjęcia działań adekwatnych do sił wykrytego sy3.
Motywowanie
ograniczony
gnału
 Przestrzeganie zakresu dopuszczalności odchyleń
powinno być motywowane
 Controlling o pełnym zakresie wymaga systematycznej kontroli zarówno wyników osiąganych w
przedsiębiorstwie, jego pozycji na rynku, jak i śle4.
Kontrolowanie Pełny
dzenia zmian w otoczeniu,
 Kontrolowanie jest zgodne z trybem controllingu,
przez co zapobiega popełnianiu znaczących błędów
Źródło: S. Marciniak, Controlling. Filozofia. Projektowanie, Difin, Warszawa 2004, s. 19.
L.p.
Funkcja
zarządzania
Stopień spełnienia funkcji
20
E. Nowak, Controlling…, op. cit., s. 71.
E. Janczyk-Strzała, Controlling we wspomaganiu zarządzania uczelnią niepubliczną funkcjonującą w Polsce,
CeDeWu, Warszawa 2013, s. 85.
21
129
Cele i funkcje controllingu są wykonywane w ramach zadań przy pomocy odpowiednio
wybranych metod do potrzeb i specyfiki działalności gospodarczej. Na podstawie wykorzystanych instrumentów controller otrzymuje informacje na temat stanu ekonomicznego
przedsiębiorstwa. Do zadań controllingu zalicza się m.in.22:
 prognozowanie, planowanie i optymalizowanie wyniku finansowego,
 sterowanie i integrację,
 sprawozdanie z relacji zadań planowanych,
 monitorowanie realizacji poprzez system krótkookresowej sprawozdawczości,
 informowanie kierownictwa o wynikach działalności osiąganych przez przedsiębiorstwo
Zadania controllera
Ważną rolę w systemie controllingu odgrywa controller. Angażuje się on przede
wszystkim w kompletowanie i przetwarzanie informacji pomocnych w procesie zarządzania przedsiębiorstwem. Controller pełni funkcję wspomagającą proces zarządzania firmą.
Do niektórych z funkcji controllera należy23:
 wspomaganie zarządu przedsiębiorstwa przy tworzeniu planów strategicznych i
operacyjnych oraz aktualnym kierowaniu poprzez dostarczanie odpowiednich informacji i rzetelnych opinii,
 koordynowanie celów całościowych i pobocznych tak, aby te drugie służyły do
osiągania tych pierwszych,
 opracowanie przejrzystego systemu ewidencyjnego kosztów i wyników działalności przedsiębiorstwa i poszczególnych jednostek biznesowych, umożliwiającego
bieżącą kontrolę i ocenę realizacji przypisanych mu zadań,
 bieżąca obserwacja wyników ekonomicznych przedsiębiorstwa, identyfikacja
powstających zagrożeń i wskazywanie możliwości poprawy efektów ekonomicznych,
 zorganizowanie sprawnego systemu informacyjnego dostosowanego do potrzeb
skutecznego kierowania jednostką gospodarczą.
Według E. Janczyk-Strzała controller stanowi w pewnym sensie sumienie przedsiębiorstwa. W zależności od sytuacji może działać jako: asystent wykonawczy (controller zbiera
dane i przekształca je w liczby zawarte w sprawozdaniu), sparringpartner (kompetentny
doradca prezentuje swoje opinie, przedstawia alternatywne rozwiązania działań firmy),
lekarz specjalista (po głębokiej analizie sytuacji, proponuje menadżerom rozwiązania, na
których podstawie ten podejmie decyzje) czy moderator (kierownik projektu koordynujący pracę grupową w celu rozwiązania określonej sytuacji)24.
22
A. Sołtysik-Piorunkiewicz, Kontroling…, op. cit, s. 58.
W. Janik, M. Paździor, Rachunkowość …, op. cit, s. 132.
24
E. Janczyk-Strzała, Controlling w przedsiębiorstwach produkcyjnych, CeDeWu, Warszawa 2008, s. 28-29.
23
130
Z kolei M. Sierpińska i B. Niedbała wyróżnili trzy typy controllerów. Ich podział zadań
jest bardzo zróżnicowany w zależności od otoczenia. W otoczeniu stabilnym controller
staje się rejestratorem danych, w umiarkowanie zmiennym otoczeniu jest nawigatorem
poszukującym najlepszej możliwej drogi do celu. Natomiast w dynamicznie zmieniającym
się otoczeniu jest innowatorem, który szybko reaguje na zmiany w otoczeniu25.
W związku ze wspomnianymi funkcjami i zadaniami, controller powinien posiadać
określone kwalifikacje. Stowarzyszenie controllerów Deyhle przedstawiło katalog wymagań wobec controllera. Wśród wymagań metodyczno-specjalistycznych jest: wszechstronna wiedza, analityczny umysł, umiejętności uczenia się, znajomość metod komunikacji i technik rozwiązywania problemów czy nadzorowanie systemu sprawozdawczości. Jeśli
chodzi o wymagania behawioralne należą do nich: cierpliwość, tolerancja, życzliwość,
wytrzymałość, wyczucie czy brak poczucia zbyt dużej ważności26.
Podsumowanie
W dobie globalizacji, dużej konkurencji na rynku i dynamicznie zmieniającym się otoczeniu, controlling będzie odgrywał coraz większą rolę. Będzie częścią długofalowej wizji
rozwoju przedsiębiorstwa. Controller będzie traktowany jest jako partner biznesowy,
pełniąc w przedsiębiorstwie funkcje koordynacyjno-nadzorcze oraz wspierająco-doradcze.
Ponadto zbliżenie się gospodarki polskiej do gospodarek krajów Europy Zachodniej
przed przedsiębiorstwami stawia nowe wyzwania. Controlling, który oferuje różnorodne
rozwiązania, przyczyni się do optymalizacji planów czy scenariuszy działania. Jest idealnym
instrumentem do zbierania, analizowania i zarządzania informacjami w przedsiębiorstwie,
które przyczyniają się do podejmowania wielu decyzji strategicznych przez kadrę kierowniczą. Poprzez różnorakie symulacje, analizy czy planowanie zarząd przedsiębiorstwa
otrzymuje informacje o wszystkich obszarach biznesowych. Jest to przede wszystkim bardzo istotne dla polskich przedsiębiorstw, którą chcą być dobrym partnerem i silnym konkurentem dla krajów zachodnich.
Bibliografia:
1. Czubakowska K., Budżetowanie w controllingu, ODDK, Gdańsk 2004.
2. Jagiełło K., Ekonomiczna wartość dodana EVA w systemie mierników finansowych wykorzystywanych w zrównoważonej karcie wyników [w:] Zeszyty naukowe Małopolskiej Wyższej
Szkoły w Tarnowie. Zeszyt 6, Tarnów 2004.
3. Janczyk-Strzała E., Controlling w przedsiębiorstwach produkcyjnych, CeDeWu, Warszawa
2008.
4. Janczyk-Strzała E., Controlling we wspomaganiu zarządzania uczelnią niepubliczną funkcjonującą w Polsce, CeDeWu, Warszawa 2013.
25
26
M. Sierpińska, B. Niedbała, Controlling…, op. cit., s. 42..
E. Janczyk-Strzała, Controlling …, op. cit., s. 32.
131
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
132
Janik W., Paździor M., Rachunkowość zarządcza i controlling, Politechnika Lubelska, Lublin 2012.
Kowalak R., Controlling strategiczny jako system wspierania planowania w zakładach mięsnych
[w:] Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego nr 757 Finanse, Rynki Finansowe, Ubezpieczenia nr 58, Szczecin 2013.
Krawczyk S., Controlling logistyczny w sieciach usług transportowych [w:] Prace Naukowe Politechniki Warszawskiej. Transport, Warszawa 2009.
Marciniak S., Controlling. Filozofia, projektowanie, Difin, Warszawa 2004.
Nowak E., Controlling w działalności przedsiębiorstwa, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne,
Warszawa 2011.
Nowak E., Controlling w przedsiębiorstwie. Koncepcje i instrumenty, ODDK, Gdańsk.
Sierpińska M., Niedbała B., Controlling operacyjny w przedsiębiorstwie, Wydaw. Naukowe
PWN, Warszawa 2003.
Sołtysik-Piorunkiewicz A., Kontroling w organizacji i zarządzaniu. Koncepcja informatyzacji,
Oficyna Wydawnicza Humanitas, Sosnowiec 2009.
Uziębło A., Rachunkowość, finanse, bankowość : zainteresowania młodego pokolenia, CeDeWu, Warszawa 2013.
KATARZYNA CZERW
Uniwersytet Jana Kochanowskiego w Kielcach
PRZEDSIĘBIORCZOŚĆ ORAZ JEJ WPŁYW NA KONCEPCJE ZARZĄDZANIA ORAZ FUNKCJONOWANIE PRZEDSIĘBIORSTW NA RYNKU POLSKIM
Wprowadzenie
Przedsiębiorczość jest istotnym czynnikiem życia społeczno-gospodarczego, stąd też
nie może dziwić zainteresowanie tym zjawiskiem wielu środowisk, które proponują różne
jego definicje. Celem artykułu jest przedstawienie problematyki przedsiębiorczości, zakresu pojęciowego, a także zagadnienia pomiaru jej poziomu w Polsce. Opracowanie to ma
również na celu ukazanie, że przedsiębiorczość wpływa na zarządzanie przedsiębiorstwem. Dzieje się tak ponieważ przedsiębiorczość ludzi biznesu wnosi nowe spojrzenie na
zarządzanie przedsiębiorstwem oraz pozwala na obmyślanie nowych, wygodnych, a także
szybkich sposobów na rozwiązywanie problemów. Człowiek przedsiębiorczy potrafi wykorzystać szansę pojawiającą się w otoczeniu i przekształcić ją w sukces. Typowe cechy osoby
przedsiębiorczej to optymizm, rozwijający chęć uczenia się, poszerzania kwalifikacji i umiejętności, umiejętność porozumiewania się, współdziałania oraz umiejętność rozwiązywania konfliktów. Wniesienie takich cech do zarządzania przedsiębiorstwem otwiera drzwi
do nowego lub nawet nowoczesnego spojrzenia na zarządzanie firmą.
Pojęcie przedsiębiorczości
We współczesnym świecie, w którym istnieje duża walka o klienta, pojęcie przedsiębiorczości dotyczy każdego przedsiębiorstwa i odnosi się do wszystkich sfer życia i działalności człowieka, gdzie wymagana jest inwencja i inicjatywa, a także pomysłowość oraz
kreatywność. Na przestrzeni wieków przedsiębiorczość była rozumiana w różny sposób i
jej znaczenie w gospodarce uzależnione było od idei oraz poglądów reprezentowanych w
danej epoce.1. Za twórcę koncepcji pojęcia przedsiębiorczości uważa się austriackiego
ekonomistę J. Schumpetera. Według niego przedsiębiorczość jest podstawą oraz sposobem działania, polegającym na gotowości w podejmowaniu nowych, niekonwencjonalnych i ryzykownych przedsięwzięć oraz na wykazywaniu inicjatywy w ich poszukiwaniu i
wdrażaniu2.
Przedsiębiorczość powszechnie rozumiana jest jako zdolność do podejmowania różnych przedsięwzięć, która jest cechą ludzi aktywnych i energicznych, ujawniająca się w
różnym wieku. Natomiast znawcy psychologii kwalifikują przedsiębiorczość jako cechę
psychiczną, warunkującą zdolność bycia dobrym przedsiębiorcą. Według P. F. Druckera
przedsiębiorczość jest praktyką, raczej sposobem zachowania niż cechą osobowości, a jej
1
Z. Zioło, T. Rachwała, (red.), Przedsiębiorczość w warunkach globalizacji, Nowa Era w Warszawie & Zakład Przedsiębiorczości i Gospodarki Przestrzennej IG UP w Krakowie, Warszawa-Kraków 201, s. 42
2
A. Panasiuk, Ekonomika Turystyki. , Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2006, s. 200
133
podstawami są raczej koncepcja i teoria niż intuicja a nauka w przedsiębiorczości jest środkiem służącym osiąganiu celów. Przedsiębiorczość polega na stworzeniu nowego rynku i
nowego klienta, ale nie odnosi się tylko i wyłącznie do instytucji gospodarczych3. Przedsiębiorczość jest cechą przedsiębiorcy i przedsiębiorstwa, można ją traktować jako postawę lub jako proces. Określa się ją jako gotowość i zdolność do podejmowania oraz rozwiązywania w sposób twórczy nowych problemów, przy świadomości związanego z tym ryzyka, umiejętność wykorzystywania pojawiających się szans i okazji oraz przystosowywanie
się do zmiennych warunków4.
Przedsiębiorczość jest swego rodzaju innowacją ponieważ można ją bowiem zdefiniować w skrócie jako „zrobienie czegoś z niczego”. Jest to więc swego rodzaju „innowacja
obiektowa”, której efektem jest powołanie do życia nowego przedsięwzięcia, niekiedy
nowej organizacji lub biznesu5. Ponadto funkcją przedsiębiorczości jest przekształcanie
pomysłu, projektu w konkretny wyrób lub usługę, które zaspakajając określone potrzeby
zdolne są generować zysk6.
Przedsiębiorczość
jako postawa
Sposoby rozumienia
przedsiębiorczości
Przedsiębiorczość jako zachowanie
Przedsiębiorczość
jako proces
Rysunek 1. Sposoby rozumienia przedsiębiorczości
Źródło: T. Piecuch, Przedsiębiorczość. Podstawy teoretyczne. Wydawnictwo C.H. Beck, Warszawa
2010, s. 37
3
Innowacyjna przedsiębiorczość akademicka - światowe doświadczenia, red. J. Gulińskiego, K. Zasiadłego, Polska
Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości, Warszawa 2005, s. 16
4
B. Gołębiewska, Wybrane zagadnienia z ekonomiki przedsiębiorstw turystycznych, Wydawnictwo SGGW,
Warszawa 2009, s. 9
5
A. Koźmiński, Dariusz Jemielniak, Zarządzanie od podstaw , Wydawnictwa Akademicki i Profesjonalne, Warszawa 2008, s. 391
6
C. Shapiro, Potęga informacji. Strategiczny przewodnik po gospodarce sieciowej, Helion, Gliwice 2007, s. 106
134
We współczesnej tradycji językowej i kulturowej pojęcie przedsiębiorczości funkcjonuje co najmniej w trzech znaczeniach:
1. cechy grupy ludzi,
2. określony rodzaj działalności, zachowania jednostki lub grupy ludzi,
3. zjawisko społeczno-gospodarcze.
Definicje przedsiębiorczości można pogrupować w trzy różne kategorie, aby zrozumieć
szeroki zakres tego pojęcia, które zostały przedstawione poniżej, Rysunek 1. Wszystkie
sposoby rozumienia przedsiębiorczości są ze sobą powiązane, uzupełniają się oraz przeplatają wzajemnie7.
Poziom przedsiębiorczości w Polsce
Wobec tytułowego problemu nasuwa się również pytanie: na jakim poziomie jest
przedsiębiorczość w Polsce? Codziennie wiele osób w naszym kraju otwiera własną działalność więc czy to oznacza, że Polacy są narodem przedsiębiorczym? Opinie Polaków na
temat zakładania działalności gospodarczej zweryfikował najnowszy raport Zielonej Linii,
Centrum Informacyjno-Konsultacyjne Służb Zatrudnienia. Do badania wylosowano 60
osób, które korzystały z usług telefonicznych Zielonej Linii i wśród osób ankietowanych
przeważały kobiety, które stanowiły 60 proc. respondentów, mężczyźni byli w mniejszości.
Jak wynika z badań wielu ludzi myśli o założeniu własnej firmy, ale nie wszystkim udaje
się zrealizować swoje plany. Wynika to z wielu różnorakich przyczyn. Z badania wynika, że
głównym czynnikiem blokującym powstawanie nowych przedsiębiorstw w Polsce jest
brak środków finansowych, na ich założenie. Tego zdania była aż połowa ankietowanych.
Osoby, którym udało się pozyskać środki na założenie firmy lub też zrobiły to, przeznaczając swoje oszczędności, obawiają się jednak utraty ulokowanego kapitału. Widmo bankructwo, to zdaniem 42 proc. respondentów jeden z głównych powodów, przyczyniających się do niezakładania firm. Wysoki wskaźnik odpowiedzi ankietowanych dotyczył także
trudności biurokratycznych. Jednak zwrócić uwagę także na fakt, iż wśród osób, które
założyły niedawno działalność, coraz częściej słyszy się, pozytywne opinie, odnośnie szybkości załatwienia wszelkich formalności, związanych z powstaniem własnej firmy.
O sukcesie przedsiębiorstwa decyduje wiele czynników. Jednym z istotniejszych jest z
całą pewnością dobry pomysł na swój biznes. Osoby przedsiębiorcze, posiadające dobrą
intuicję biznesową, kreatywne, zwykle nie mają problemu ze znalezieniem tematu prowadzonej działalności gospodarczej, jednak zdaniem aż 32 proc. ankietowanych, to właśnie
brak odpowiedniego pomysłu na biznes powstrzymuje wiele osób przed założeniem własnej firmy. Warto przy tym zwrócić uwagę, że aby przedsiębiorstwo miało rzeczywiście
szansę na odniesienie sukcesu, jego właściciel powinien nie tylko znaleźć swoją niszę na
rynku, ale posiadać dodatkowo wysoko rozwinięte umiejętności menedżerskie, przydatne
przy promocji firmy oraz umiejętności techniczne, związane np. z obsługą strony interne7
T. Piecuch, Przedsiębiorczość. Podstawy teoretyczne. Wydawnictwo C.H. Beck, Warszawa 2010, s. 37
135
towej swojej działalności. Mimo wielu obaw, zdaniem ponad 43 proc. ankietowanych, w
Polsce warto założyć własną firmę. Główne korzyści, jakie za tym przemawiają, to chęć
samorealizacji i poczucie niezależności na rynku pracy, które wskazało po 35 proc. badanych. Bardzo dobrym pomysłem bywa przeobrażenie pasji w biznes. Wiele osób, pracując
na etacie, jednocześnie poświęca sporo czasu na swoje hobby i w pewnym momencie
dochodzą one do wniosku, że pasja, której poświęcają wiele czasu, może też stać się źródłem dochodu. Firmy opierające się na takim modelu biznesowym zazwyczaj rozwijają się
bardzo dobrze, zdecydowanie lepiej od tych, które powstały bez wcześniejszego przygotowania, a autorzy pomysłu na biznes, nie do końca znają branżę, w której postanowili
prowadzić swoją działalność gospodarczą.
Najlepszym źródłem pozyskania środków finansowych, zdaniem aż 67 proc. ankietowanych są Fundusze Europejskie. Młodzi przedsiębiorcy pozyskują środki w ramach różnych projektów, dzięki czemu mają szansę zrealizować swoje plany biznesowe i właśnie
wiele firm powstało w Polsce także dzięki środkom z urzędów pracy, które, jako najchętniej wymieniane źródło finansowania, było drugie w kolejności, 30 proc.. Poza wspomnianymi wyżej źródłami, Polacy korzystają także z wielu innych, są to kredyty, wsparcie inwestorów, pożyczki od rodziny i znajomych. Dzięki tego rodzaju dywersyfikacji źródeł oraz
różnym możliwościom, coraz szersze grono osób, ma dostęp do funduszy, dzięki którym
stara się realizować swoje pomysły na własny biznes. Według 80 proc. ankietowanych
młodzi ludzie, bezpośrednio po zakończeniu nauki, nie są odpowiednio przygotowani do
prowadzenia firmy. Tylko 3 proc. respondentów zdecydowanie uważa, że absolwenci
powinni zakładać swoje firmy i taki rozkład głosów w badaniu sygnalizuje, że Polacy są
bardzo zachowawczy, jeśli chodzi o ocenę przedsiębiorczości młodych osób. Natomiast w
modelu gospodarki wolnorynkowej, która ma w Polsce stosunkowo krótką tradycję, młodzi przedsiębiorcy wydają się pojawiać coraz częściej.
Warto podkreślić również dynamiczny wzrost liczy nowo powstałych firm w Polsce. Jak
wynika z raportu Ministerstwa Gospodarki, w roku 2012 nastąpił wzrost liczby podmiotów zarejestrowanych z systemie REGON o ponad 100 tys. w stosunku do roku 20118.
Porównując Polskę do innych krajów europejskich okazuje się niestety, że największą
potrzebą jest skrócenie czasu potrzebnego na założenie firmy oraz obniżenie kosztów.
Raport Banku Świtowego Doing Business 2013 wykazał, że założenie nowej działalności
gospodarczej w Polsce wymaga dopełnienia 6 procedur i trwa aż 32 dni. Kosztuje to 14,4%
dochodu per capita oraz wymaga wkładu własnego w wysokości co najmniej 13% dochodu per capita. Na tle 185 krajów uwzględnionych w badaniu, Polska zajmuje dalekie 124
miejsce9.
Biorąc pod uwagę nie najlepszą sytuację gospodarczą w tym okresie, można wysnuć
wniosek, iż mimo trudnych czasów kryzysu, Polacy i tak chcą, i zakładają firmy i potrafią to
8
9
www.zielonalinia.gov.pl/Raport-miesiaca-Przedsiebiorczosc-w-Polsce-34149,52444,122,8 [dostęp: 03.04.2014]
www.zpp.net.pl/files/manger/file-89fbe33aaeeee96c88c42a1d5ef1o6e6.pdf [dostęp: 07.04.2014]
136
zrobić, a wielu z nich odnosi wieloletnie sukcesy, prowadząc własną działalność gospodarczą.
Znaczenie przedsiębiorczości w działaniu przedsiębiorstwa na rynku
Współczesna gospodarka stawia przed wszystkimi przedsiębiorstwami coraz większe
wymagania, z powodu ciągłego postępu technologicznego, jak i w wyniku dynamicznego
rozwoju krajów określanych mianem rynków wschodzących10. W bardzo konkurencyjnych
środowiskach sukces zależy zwłaszcza od przedsiębiorczości, czyli zachowania dynamicznego, cechującego się podejmowaniem ryzyka, kreatywnością i nastawieniem na rozwój11. Przedsiębiorstwo, biznes czy jakakolwiek inna jednostka gospodarcza nie ma szans
na przetrwanie na rynku, jeżeli brakuje jej też innowacji oraz właśnie tego ducha przedsiębiorczości12.
Z rozważań przedstawionych w literaturze naukowej wynika, że podstawowym czynnikiem sukcesu rozwoju przedsiębiorczości jest dobra strategia, obejmująca koncepcji produktu i rynku, orientacja na rynek i dochód oraz na innowacyjność. Równie cenionym
czynnikiem sukcesu jest marketing, badanie rynku, produkcja i dystrybucja jako dziania
niezbędne dla pomyślnego wdrażania strategii13. Ponadto sama istota przedsiębiorczości
związana jest z działalnością na rynku ponieważ dotyczy wydzielenia nowych możliwości,
cech, które tkwią w dotychczasowym sposobie działania, produkcie, usłudze, systemie
organizacyjnym, procesie zarządzania itp., których nie zauważyli inni ludzie, pracownicy,
menadżerowie, pracodawcy, mający kontakt z tymi zjawiskami i otoczeniem14. Proces
przedsiębiorczości kształtuje się jako następujące po sobie fazy z uwzględnieniem ryzyka
realizacji poszczególnych faz, które są ze sobą wzajemnie powiązane w danym otoczeniu.
Relację to przedstawia Rysunek 2.
Można wyróżnić różne wymiary przedsiębiorczości odnoszące się do działalności
przedsiębiorstwa, jeden tych z podziałów przedstawia następujące wymiary:
 nowe jednostki organizacyjne lub nowe działy dotychczasowej jednostki,
 nowe oferty w ramach dotychczasowych produktów,
 nowe produkty i usług,
 innowacje w procesach produkcyjnych,
 nowe technologie,
 przeformułowanie strategii, reorganizacja, zmiana,
 podejmowanie śmiałych ryzykownych przedsięwzięć, szukanie nowych możliwości,
 pionierstwo - orientacja na innowacyjne myślenie,
10
Z. Zioło, T. Rachwała, (red.), Przedsiębiorczość w warunkach globalizacji, Nowa Era w Warszawie & Zakład
Przedsiębiorczości i Gospodarki Przestrzennej IG UP w Krakowie, Warszawa-Kraków 201, s. 46
11
J. R. Schermerhorn, Zarządzanie. Kluczowe koncepcje, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2008, s. 147
12
P. Drucker, Zarządzanie XXI wieku - wyzwania , New Media, Warszawa 2010, s. 48
13
http://www.sbc.org.pl/Content/10634/kochmanska.pdf [dostęp: 02.04.2014]
14
A. Potocki, Współczesne tendencje w zarządzaniu - teoria i praktyka , Wyższa Szkoła Przedsiębiorczości i Marketingu w Chrzanowie, Chrzanów 2000, s. 21
137
 agresywna podstawa wobec konkurentów15.
W polskiej gospodarce funkcjonują mechanizmy sprzyjające tworzeniu korzystnego
klimatu dla działalności gospodarcze, a do wspierania przedsiębiorczości stosowane są
różne instrumenty: prawne, administracyjne, fiskalne, finansowe, informatyczne oraz
instrumenty wspierania zatrudnienia, inwestycji, eksportu, rozwoju regionalnego, które są
wspierane przez programy prowadzone przez rząd opartą na współpracy z Unią Europejską16.
Przedsiębiorczość
Efekt
Realizacja
--> Pomysł
Pomysł -->
Motywacja -->
Środki realizacji
Przemyślenia,
obserwacja
otoczenia,
identyfikacja
szans
Rysunek 2. Proces przedsiębiorczości
Źródło: Opracowanie własne na podstawie T. Piecuch, Przedsiębiorczość. Podstawy teoretyczne.
Wydawnictwo C.H. Beck, Warszawa 2010, s. 42
Wpływ przedsiębiorczości na zarządzanie przedsiębiorstwem
Przedsiębiorczość w zarządzaniu polega na znajdowaniu bardziej skutecznych sposobów prowadzenia działalności firmy w konkurencyjnym otoczeniu. Przedsiębiorczość uwidacznia się w zarządzaniu poprze: wybór odpowiedniej strategii, tworzenie elastycznych
struktur, promowanie innowacyjności, inicjatywy, samodzielności, unikanie przerostu
administracji, uznanie wiedzy za zasadniczy sposób tworzący przewagę konkurencyjną i
podejmowanie inicjatyw mających na celu zarządzanie właśnie tą wiedzą17.
15
S. Lachiewicz, A. Adamik, M. Matejun, (red.). Zarządzanie innowacjami w przedsiębiorstwie, Politechnika
Łódzka, Łódź 2008, s. 73-74
16
H. Godlewska-Majkowska (red.) Przedsiębiorczość. Jak założyć i prowadzić własną firmę?, , Szkoła Główna
Handlowa w Warszawie, Warszawa 2009, s. 35
17
Z. Zioło, T. Rachwała, (red.) Rola przedsiębiorczości w kształtowaniu społeczeństwa informacyjnego, Wydawnictwo Nowa Era Sp. z o.o., Warszawa-Kraków 2009, s. 95
138
Tabela 1. Różnice między zarządzaniem klasycznym a zarządzaniem przedsiębiorczym
Cecha charakterystyczna
Rozwój
Planowanie
Stosunek do ryzyka
Redukowanie ryzyka
Funkcjonowanie
Ocena kadry kierowniczej
Struktura
cyjna
organiza-
Punkt
odniesienia
ceny efektywności
Zadania
System kontroli
Koncepcja zarządzania
Zarządzanie klasyczne
Zarządzanie przedsiębiorcze
przez zgromadzenie zasobów
przez agresywne wykorzystanie
szans
formalne, wyprzedzające działanie
nieformalne, plan przeplata się z
działaniem, wyłania się w toku
działań
minimalizowanie ryzyka
podejmowanie ryzyka
dążenie do dużej skali, analiza infor- rozwój stopniowy, krok po kroku
macji
podejmowanie decyzji podporząd- według wymogów sytuacji, podpokowane strategii przedsiębiorstwa, rządkowane zamierzeniom stratezorientowane na wykonawstwo, gicznym
zgodnie z ustalonymi procedurami
cenione kompetencje techniczne, ceniona innowacyjność, zaangalojalność wobec przedsiębiorstwa i żowanie w realizację zadań, uzyposłuszeństwa wobec zwierzchników skiwanie wyników
wysmukła, sztywna, zapewniająca płaska, składająca się z niezależtrwałość
nych części, zapewniająca elastyczność
producent
rynek
dobrze określone
formalny, scentralizowany
słabo określone
nieformalny, duża rola samokontroli
Komunikowanie się
strukturalizowane
warunkowane sytuacyjnie, swobodny przepływ informacji
Kadra menadżerska
dąży do zachowania równowagi
poszukuje nowych szans
Rola doświadczenia
przywiązanie do rozpowszechnio- kwestionowanie nabytych donych przekonań i sprawdzonych świadczeń i formułowanych na ich
praktyk
podstawie założeń
Źródło: Rola przedsiębiorczości w kształtowaniu społeczeństwa informacyjnego, red. Z. Zioło, T.
Rachwała, Wydawnictwo Nowa Era Sp. z o.o., Warszawa-Kraków 2009, s. 97
Odnosząc się do przedsiębiorczości należy również pamiętać o przedsiębiorczość indywidualna, która jest odpowiedzialna za: 18
 stan świadomości miejsca w organizacji,
 ciągłe dążeniem do doskonalenia,
 wiarę w możliwość sprostania oczekiwaniom organizacji,
 wole ciągłego poprawiania organizacji,
18
H. Czubasiewicz, W. Golnau, (red.) Sukces organizacji. Uwarunkowania wewnętrzne i zewnętrzne, Fundacja
Rozwoju Uniwersytetu Gdańskiego, Sopot 2007, s. 369-370
139




ciągłe uczeniem się,
stosowanie nowych metod, technik i narzędzi,
wiarę w etyczność biznesu,
dążenie do profesjonalizmu.
Przedsiębiorczość indywidualna, jaką mogą odznaczać się pracownicy oraz kierownicy i
właściciele firmy, ma bezpośredni wpływ na funkcjonowanie oraz zarządzanie przedsiębiorstwem. Przedsiębiorcze zachowania bardzo ściśle związane są z postawami przedsiębiorców, które wpływają na nie, warunkują je, choć należy pamiętać o tym, że ta zależność
nie jest prosta, jednoznaczna i jednokierunkowa. Przedsiębiorcze postawy i zachowania
znajdują swoje urzeczywistnienie w przedsiębiorczym procesie19.
Zarządzanie przedsiębiorcze w przedsiębiorstwie wymaga stosowania specyficznych
metod postępowania i polityki, różniących się od klasycznego zarządzania, różnica ta została wykazana w Tabeli 1. Wiela cech klasycznej koncepcji zarządzania to wręcz bariery
przedsiębiorczości. Istotą klasycznej koncepcji zarządzania jest wyraźnie określony proces
zarządzania, oparty na przejrzystości, hierarchii, podziale funkcji, rutynowych czynności
oraz sprecyzowania odpowiedzialności. Natomiast podstawą koncepcji zarządzania przedsiębiorczego są klimat wzajemnego zaufania, siec więzi społecznych i struktura organiczna.
Zarządzanie przedsiębiorcze wymaga specjalnego podejścia do struktury organizacyjnej, kształtowania kadr kierowniczych, stosowania nagród i kar. Każde przedsiębiorstwo,
które chce rozwijać przedsiębiorczość i co za tym idzie, innowacyjność, musi we własny
system wbudować zarządzanie przedsiębiorcze i przyjąć takie zasady działania, które w
całej organizacji wzbudzą pragnienie innowacji oraz chęć do zachowań przedsiębiorczych20.
Podsumowanie
Przedsiębiorczość jest sposobem myślenia i działania osoby przedsiębiorczej, rodzajem
zachowania menedżerskiego i szczególnym rodzajem działalności, polegającym na podejmowaniu działalności firmy i jej efektywnym prowadzeniem w warunkach bardzo dużej
konkurencji oraz ryzyka. Uzasadnione wydaje się więc stwierdzenie, że przedsiębiorczość
wpływa na rozwój przedsiębiorstw a co za tym idzie również całej gospodarki kraju. Ponadto przedsiębiorczość odnosząca się do pracowników wpływa pozytywnie na funkcjonowanie oraz wprowadzanie zmian w działalności firmy. Poza tym zarządzanie przedsiębiorstwem przez menadżera, który jest przedsiębiorczy otwiera większe horyzonty przez
pracownikami oraz całym przedsiębiorstwem.
19
T. Piecuch, Przedsiębiorczość. Podstawy teoretyczne. Wydawnictwo C.H. Beck, Warszawa 2010, s. 41
Z. Zioło, T. Rachwała, (red.), Rola przedsiębiorczości w kształtowaniu społeczeństwa informacyjnego, Wydawnictwo Nowa Era Sp. z o.o., Warszawa-Kraków 2009, s. 96
20
140
Bibliografia:
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
Czubasiewicz H., Sukces organizacji. Uwarunkowania wewnętrzne i zewnętrzne, red., W. Golnau, Fundacja Rozwoju Uniwersytetu Gdańskiego, Sopot 2007, s. 369-370
Godlewska-Majkowska H., Przedsiębiorczość. Jak założyć i prowadzić własną firmę?, red., Szkoła Główna Handlowa w Warszawie, Warszawa 2009, s. 35
Gołębiewska B., Wybrane zagadnienia z ekonomiki przedsiębiorstw turystycznych. , Wydawnictwo SGGW, Warszawa 2009, s. 9
Guliński J., Zasiadły K. (red.) Innowacyjna przedsiębiorczość akademicka-światowe doświadczenia, , Polska Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości, Warszawa 2005, s. 16
Koźmiński A., Jemielniak D., Zarządzanie od podstaw , Wydawnictwa Akademicki i Profesjonalne, Warszawa 2008, s. 391
P.Drucker, Zarządzanie XXI wieku - wyzwania , New Media, Warszawa 2010, s. 48
Panasiuk A., Ekonomika Turystyki. , Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2006, s. 200
Piecuch T., Przedsiębiorczość. Podstawy teoretyczne. Wydawnictwo C.H. Beck, Warszawa
2010, s. 37
Piecuch T., Przedsiębiorczość. Podstawy teoretyczne. Wydawnictwo C.H. Beck, Warszawa
2010, s. 41
Potocki A, Współczesne tendencje w zarządzaniu - teoria i praktyka , Wyższa Szkoła Przedsiębiorczości i Marketingu w Chrzanowie, Chrzanów 2000, s. 21
Schermerhorn J. R., Zarządzanie. Kluczowe koncepcje, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne,
Warszawa 2008, s. 147
Shapiro C., Potęga informacji. Strategiczny przewodnik po gospodarce sieciowej, Helion, Gliwice 2007, s. 106
Zioło Z., Rachwała T., Przedsiębiorczość w warunkach globalizacji, red, Nowa Era w Warszawie
& Zakład Przedsiębiorczości i Gospodarki Przestrzennej IG UP w Krakowie, Warszawa-Kraków
201, s. 42
http://www.sbc.org.pl/Content/10634/kochmanska.pdf [dostęp: 02.04.2014]
www.zielonalinia.gov.pl/Raport-miesiaca-Przedsiebiorczosc-w-Polsce-34149,52444,122,8
[dostęp: 03.04.2014]
www.zpp.net.pl/files/manger/file-89fbe33aaeeee96c88c42a1d5ef1o6e6.pdf [dostęp: 07.04.
2014]
141
MARTYNA OSTROWSKA
Uniwersytet Jana Kochanowskiego w Kielcach
FRANCZYZA NA POLSKIM RYNKU
Wprowadzenie
Celem niniejszego artykułu jest próba przybliżenia istoty koncepcji franczyzy (franchisingu) oraz prześledzenie etapów jej rozwoju na polskim rynku. Obecnie franchising dobrze rozwija się w USA, Kanadzie, Japonii, Australii, a także w krajach europejskich (m.in.:
Wielka Brytania, Francja, Niemcy, Włochy). Od lat 90 XX wieku również w Polsce cieszy się
rosnącym zainteresowaniem1. Franchising to forma prowadzenia działalności gospodarczej pod skrzydłami silnej marki, mającej na rynku ugruntowaną pozycję. Niewątpliwie jest
to sposób na prowadzenie biznesu, który umożliwia ponoszenie mniejszego ryzyka niż w
przypadku samodzielnego założenia firmy. Oczywiście jednak nie oznacza to, że jest to
forma prowadzenia własnej działalności gospodarczej bez ponoszenia jakiegokolwiek
ryzyka. Nie mniej jednak franczyza w czasie kryzysu to dobre rozwiązanie, dlatego nie
dziwi duże zainteresowanie polskich przedsiębiorców tą forma prowadzenia biznesu.
Słowo franchising pochodzi z języka angielskiego i oznacza przywilej. W 2001 roku zostało spolszczone, za zgodą Rady Języka Polskiego do słowa franczyza2. W niniejszym artykule naprzemiennie będą używane słowa franchising i franczyza.
Geneza franczyzy
Źródeł franchisingu należy doszukiwać się w Stanach Zjednoczonych. Za ojców franczyzy uznawani są I. Singer oraz J. S. Pemberton. Właśnie oni stworzyli pierwsze sieci franchisingowe. Pierwszy z nich był producentem maszyn do szycia. W XIX wieku stworzył on sieć
franchisigową, która umożliwiała należącym do niej dystrybutorom sprzedawanie owych
maszyn na określonym terenie w zamian za opłatę. Drugi z nich, czyli J. S. Pemberson to
wynalazca coca-coli. W drugiej połowie XIX wieku udostępnił innym rozlewnią know-how
za opłatą, dzięki czemu mogły one wytwarzać coca-colę według jego receptury3.
Prawdziwy rozkwit franchisingu nastąpił w Stanach Zjednoczonych po drugiej wojnie
światowej. W tym czasie systemy franchisingowe odnosiły sukcesy w takich gałęziach jak:
hotelarstwo, sprzedaż samochodów, gastronomia, handel odzieżą, obuwiem i kosmetykami. W szczególność lata 40 XX wieku były znaczące dla rozwoju franchisingu. Właśnie w
1
J. Fila, R. Witczak, Podatkowe aspekty franchisingu jako formy finansowania przedsiębiorstw w globalizującej się
gospodarce, „Acta Universitatis Lodziensis. Folia Oeconomica” 2011, nr 260, s. 295.
2
M. Stawicka, Franczyza – droga do sukcesu, Wydawnictwo Helion, Gliwice 2009, s. 59.
3
Franchising. Aktualizacja informacji, Wojewódzki Urząd Pracy w Krakowie – Centrum Informacji i Planowania
Kariery Zawodowej w Tarnowie, Tarnów 2011, s. 3.
142
tym czasie bary szybkiej obsługi przeżywały prawdziwy rozkwit bezpośrednio związany
z rozwojem systemów franchisingowych4.
Krótka charakterystyka franczyzy
W literaturze przedmiotu istnieje wiele definicji franchisingu. Nie mniej jednak nie ma
w niej jednej, jednoznacznej definicji. B. Pokorska wskazuje, że istotę franchisingu stanowi
wyjątkowy i oryginalny pomysł. To właśnie on stanowi podstawę funkcjonowania firmy.
Podmiot, będący w posiadaniu owego pomysłu może rozszerzy własną działalność bez
angażowania własnych środków pieniężnych. Może to osiągnąć poprzez umożliwienie
korzystania innym podmiotom z tego pomysłu na określonych z góry zasadach, a także
korzystanie z wiedzy, doświadczenia i procedur5. Franczyzę można definiować także jako
„formę ciągłych więzi ekonomicznych” pomiędzy dawcą i biorcą6. Niektórzy przedstawiają
ją również, jako „metodę bezkapitałowego rozwoju rynku”7.
Precyzyjna i warta uwagi jest definicja zawarta w Europejskim Kodeksie Etyki Franczyzy. Według niej franczyza to „system marketingu dóbr i/lub usług i/lub technologii, oparty
na ścisłej i ciągłej współpracy między prawnie i finansowo odrębnymi przedsiębiorstwami,
franczyzodawcą i franczyzobiorcą, w ramach, której franczyzodawca nadaje swym franczyzobiorcom prawo, a także nakłada obowiązek prowadzenia działalności zgodnie z koncepcją franczyzodawcy. Prawo to upoważnia i obliguje każdego franczyzobiorcę w zamian
za bezpośrednie lub pośrednie świadczenia finansowe, do wykorzystywania nazwy handlowej i/lub znaku towarowego i/lub znaku usługowego, know-how, metod handlowych i
technicznych, systemów proceduralnych innych praw własności przemysłowej, przy zapewnieniu stałej pomocy handlowej i technicznej, w ramach i na czas trwania pisemnej
umowy franczyzowej, zawartej w tym celu między stronami”8.
Franchising to umowa pomiędzy dwoma stronami. Pierwsza z nich udzielająca licencji
nazywana jest franchisingodawcą (dawcą) lub franczyzodawcą. Z kolei druga, przyjmująca
licencję to franchisingobiorca (biorca) lub franczyzobiorca9. Warto podkreślić, że franchising uważany jest za bezpieczną formę prowadzenia działalności zarówno dla biorcy jak i
dawcy10.
4
J. Fila, R. Witczak, Podatkowe aspekty franchisingu…, op. cit., s. 297.
A. Antonowicz, Franchising jako strategia współdziałania przedsiębiorstw [w:] Uwarunkowania realizacji celów
Strategii Lizbońskiej w polskiej gospodarce, red. J. Bieliński, M. Czerwińska, ODDK, Gdańsk 2007, s. 267.
6
B. Pokorska, Przedsiębiorca w systemie franczyzowym, Polska Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości, Warszawa
2004, s. 10.
7
M. Ziółkowska, Franczyza jako strategia wzrostu wartości przedsiębiorstwa, „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu
Szczecińskiego Finanse, Rynki Finansowe, Ubezpieczenia” 2011, nr 46, s. 305.
8
Za: B. Pokorska, Przedsiębiorca w systemie…, op. cit., s. 12.
9
M. Stawicka, Franczyza – droga…, op. cit., s. 59.
10
M. Ratajczak-Mrozek, F. Nowacki, P. Sypniewska, Motywy i bariery rozwoju sieci franczyzowych na rynku
lokalnym vs. zagranicznym, „Organizacja i Kierowanie” 2013, nr 5.
5
143
Istotę franczyzy tworzy tzw. pakiet franczyzowy, zwany inaczej licencją franczyzową. To
właśnie on zawiera koncepcję prowadzenia działalności gospodarczej. Pakiet ten zawiera:
znak towarowy, know-how, podręcznik operacyjny (zawierający zasady i procedury prowadzenia działalności w ramach danej franczyzy), usługi dawców świadczone na rzecz
biorców (m.in.: reklama, public relations) oraz opłaty biorców na rzecz dawców (opłata
wstępna, bieżąca, na fundusz marketingowy)11.
Należy nadmienić, że umowa franczyzowa musi być zgodna z prawem krajowym, prawem UE i Kodeksem Etyki Franczyzy. W Polsce umowa franchisingowa zaliczana jest do
grupy tzw. umów nienazwanych. Oznacza to, że jej treść jest ustalana przez strony w sposób dowolny. Inaczej mówiąc przepisy prawa nie regulują treści, ale nie może ona naruszać obowiązującego prawa 12. Umowy zawierane są na ok. 5-10 lat13. W każdej umowie
powinny być zawarte następujące elementy: 14
 zasady przystąpienia do danego systemu franchisingowego;
 czas trwania umowy;
 określenie terenu, na którym franchisingobiorca ma prowadzić działalność;
 prawa i obowiązki biorcy i dawcy;
 zapis dotyczący ochrony znaku towarowego, dochowania tajemnicy przez biorcę oraz prowadzenia działalności konkurencyjnej;
 zapis dotyczący szkoleń, promocji i reklamy;
 określenie wysokości opłat;
 przeprowadzanie kontroli przez franchisingodawcą;
 warunki rozwiązania umowy.
Rodzaje systemów franczyzowych
Można przyjąć różne kryteria podziału franchisingu. Najpopularniejsze z nich to podział
franchisingu według: 15
 rodzaju działalności;
 rodzaju know-how przekazywanego franczyzobiorcy;
 organizacji systemu.
W ramach pierwszego kryterium można wyróżnić franchising produkcyjny, dystrybucyjny, usługowy i mieszany16. Franchising produkcyjny polega na produkcji (przez biorcę)
towarów zgodnych z wytycznymi dawcy i ich sprzedaży pod znakiem handlowym dawcy.
Franchising dystrybucyjny opiera się na dostarczaniu przez dawcę określonych w umowie
11
J. Wrzesińska, Rozwój systemów franczyzowych w Polsce, „Ekonomika i Organizacja Gospodarki Żywnościowej” 2011, nr 93, s. 187-188.
12
J. Fila, R. Witczak, Podatkowe aspekty franchisingu…, op. cit., s. 297.
13
M. Ziółkowska, Franczyza jako strategia…, op. cit., s. 308.
14
Jak napisać dobrą umowę franczyzy, http://franchising.pl/abc-franczyzy/346/jak-napisac-dobra-umowefranczyzy/, [dostęp: 29.03.2014].
15
Franchising. Aktualizacja informacji…, op. cit., s. 6-7.
16
Ibidem, s. 6.
144
towarów, a biorca sprzedaje je w ramach prowadzonej przez niego działalności gospodarczej. Kolejny typ franchisingu, czyli usługowy opiera się na wykorzystaniu przez biorcę
know-how, znaku towarowego i oznaczeń handlowych dawcy podczas świadczenia usług.
Ostatni typ w tym kryterium to franchising mieszany, który polega na wykorzystaniu elementów należących do podanych powyżej rodzajów franchisingu17.
W ramach drugiego kryterium można wyróżnić franchising: dystrybucji produktu i koncepcji działalności18. Pierwszy z nich polega jedynie na sprzedaży przez franchisingobiorcę
towarów dostarczanych przez dawcę w punkcie sprzedaży oznaczonym nazwą i urządzonym zgodnie z instrukcją dawcy. Drugi opiera się na ujawnieniu przez dawcę koncepcji
działalności i możności korzystania z niej dla biorcy19.
W ramach trzeciego kryterium można wyróżnić franchising: bezpośredni, pośredni,
wielokrotny, subfranchising20. Franchising bezpośredni polega na tym, że dawca bezpośrednio zawiera umowy z biorcami. Z kolei franchising pośredni opiera się na udziale innego podmiotu (pośrednika) w tworzeniu sieci. Franchising wielokrotny występuje wówczas,
gdy franchisingodawca w umowie wyraża zgodę na tworzenie przez biorcę na określonym
terenie jednostek systemu franczyzowego. Subfranchising polega na wyrażeniu zgody w
umowie do zawierania umów franchisingowych z innymi podmiotami21.
Zalety i wady franchisingu
Poniżej zostaną rozpatrzone wady i zalety franchisingu z punktu widzenia dawcy i biorcy. Zalety dla biorcy:
 nie musi posiadać doświadczenia i wiedzy w obszarze prowadzenia własnej
działalności gospodarczej;
 otrzymuje pomoc dawcy – organizacyjną i techniczną;
 uzyskuje prawa do posługiwania się marką i znakiem handlowym dawcy;
 nie musi inwestować w reklamę – firma dawcy jest już znana na rynku;
 ogranicza ryzyko związane z niepowodzeniem działalności w stosunku do samodzielnego jej podjęcia22;
 wprowadza na rynek sprawdzony produkt lub sprowadzony sposób prowadzenia działalności gospodarczej (zmniejsza ryzyko niepowodzenia)23;
 ma możliwość korzystania z pomocy, wiedzy i doświadczenia dawcy (np. przy
wyborze lokalizacji);
 działa pod skrzydłami znanej marki, mającej silną pozycję na rynku;
17
J. Fila, R. Witczak, Podatkowe aspekty franchisingu…, op. cit., s. 299-300.
Franchising. Aktualizacja informacji…, op. cit., s. 7.
19
M. Stawicka, Franczyza – droga…, op. cit., s. 65.
20
Franchising. Aktualizacja informacji…, op. cit., s. 7.
21
A. Antonowicz, Franchising jako strategia…, op. cit., s. 269.
22
A. Antonowicz, Wykorzystanie franchisingu…, op. cit., s. 269.
23
M. Ratajczak-Mrozek, F. Nowacki, P. Sypniewska, Zapotrzebowanie polskich sieci franczyzowych na usługi
doradcze, „Kwartalnik Nauk o Przedsiębiorstwie” 2013, nr 2, s. 65.
18
145
 zwiększa swoją wiarygodności (znana marka) w oczach kontrahentów24.
Wady franchisingu dla biorcy: 25
 musi ponosić stałe koszty w postaci opłat miesięcznych, które są niezależne od
osiąganych zysków;
 konieczność podporządkowania się dawcy;
 brak samodzielności (np. biorca musi urządzić lokal według wytycznych dawcy).
Zalety dla dawcy:
 opanowanie nowych rynków zbytu bez konieczności angażowania własnego
kapitału;
 rozbudowanie sieci marketingowej poprzez zwiększenie rozpoznawalności nazwy firmy i jej znaku towarowego;
 dodatkowy dochód – opłata licencyjna oraz miesięczne opłaty26;
 koszty założenia nowej placówki ponosi biorca;
 cały czas jest właścicielem marki, znaku towarowego – biorca ma jedynie prawo
do korzystania z nich na określonych warunkach;
 poznanie nowych rynków zbytu bez konieczności angażowania własnych funduszy – biorca działający na nowym rynku jest źródłem informacji o oczekiwaniach i preferencjach klientów27.
Wady franchisingu dla dawcy: 28
 konieczność posiadania zaufania dla biorców;
 możliwość zaszkodzenia marce dawcy poprzez produkcję wyrobów o niskiej jakości lub niewłaściwą obsługę;
 ryzyko związane z przekazaniem przez biorcę informacji objętych tajemnicą
osobom trzecim;
 ponoszenie dodatkowych kosztów wynikłych z konieczności kontroli biorców,
np. koszty podróży;
 biorca po zakończeniu umowy może stać się silnym konkurentem.
Rozwój franczyzy w Polsce
W Polsce rozwój sieci franchisingowych nastąpił po transformacji ustrojowej. Za prekursora uważane jest przedsiębiorstwo Adidas, które swoją sieć zaczęło budować w 1990
roku. Kolejne firmy, które utworzyły na polskim rynku sieci franchisingowe to: McDonald’s,
Yves Rocher, Jean Louis David, Kodak29. Początkowo ze względu na duże ryzyko otwierały
one placówki pilotażowe. Owe ryzyko związane było z nieustannie zmieniającymi się prze24
M. Stawicka, Franczyza – droga…, op. cit., s. 68-69.
Ibidem, s. 70-71.
26
A. Antonowicz, Wykorzystanie franchisingu…, op. cit., s. 268.
27
M. Stawicka, Franczyza – droga…, op. cit., s. 66-67.
28
Ibidem, s. 69-70.
29
A. Antonowicz, Franchising jako strategia…, op. cit., s. 271.
25
146
pisami podatkowymi i rosnącą biurokracją. Po uzyskaniu znakomitych wyników finansowych przez wymienione powyżej placówki zaczęto otwierać je na licencji franczyzowej30.
Zainteresowanie franchisingiem rosło, ponieważ umożliwił on współpracę z cenionymi i
znanymi koncernami międzynarodowymi. Do rodzimych sieci franczyzowych lat 90 XX
wieku należy zaliczyć: cukiernie A. Blikle oraz sklepy Pożegnanie z Afryką zajmujące się
dystrybucją kawy31.
Do krajów, które wprowadziły na rynek polski najwięcej systemów franczyzowych zalicza się: Włochy, Francję, Niemcy, USA32.
1000
739
800
864
930
618
512
600
309
400
200
805
23
328
402
95
0
1995 2000 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013*
Wykres 1. Systemy franczyzowe w Polsce w latach 1995-2013
*- prognoza
Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Raport o rynku franczyzy 2013, http://franchising.pl
/artykul/7640/raport-o-rynku-franczyzy-2013/, [dostęp: 29.03.2014].
W latach 1995-2013 nastąpił szybki rozwój systemów franczyzowych. W latach 19952013 liczba systemów franczyzowych wzrosła o 907. Z prognoz wynika, że w 2013 roku
Polacy mogli prowadzić biznes w ramach 930 systemów franczyzowych33.
W latach 1995-2013 nastąpił szybki rozwój liczby placówek franczyzowych, co wynika z
rysunku 2. W latach 1995-2013 ich liczba wzrosła o 35 939 placówek. Przede wszystkim
wśród placówek franchisingowych w Polsce prym wiedzie branża spożywcza. W 2012 roku
na zasadzie franczyzy funkcjonowało 24 500 tysiąca sklepów. W porównaniu z 2011 rokiem odnotowano wzrost o 1 800 tysiąca. Liderem okazała się sieć sklepów „abc”, która w
2012 roku liczyła 5 300 tysiąca sklepów. W roku 2012 w porównaniu z rokiem poprzednim
dokonał się ich przyrost o 713 nowych sklepów34.
30
J. Wrzesińska, Rozwój systemów franczyzowych…, op. cit., s. 192.
A. Antonowicz, Franchising jako strategia…, op. cit., s. 271.
32
J. Wrzesińska, Rozwój systemów franczyzowych…, op. cit., s. 192-193.
33
Raport o rynku franczyzy 2013, http://franchising.pl/artykul/7640/raport-o-rynku-franczyzy-2013/, [dostęp:
29.03.2014].
34
Raport o rynku franczyzy 2013…, op. cit.
31
147
60 000
50 000
40 000
30 000
20 000
10 000
0
48 201 51 209
22 784
18 811 20 831
2005
2006
2007
27 229
2008
34 047
2009
54 750
40 760
2010
2011
2012
2013*
Rysunek 2. Placówki franczyzowe w Polsce w latach 2005-2013
*- prognoza
Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Raport o rynku franczyzy 2013, http://franchising.pl/
artykul/7640/raport-o-rynku-franczyzy-2013/, [dostęp: 29.03.2014].
Jednakże warto nadmienić, że nie we wszystkich branżach odnotowywane są wzrosty
liczby placówek franchisingowych. Jednym z przykładów jest franczyza bankowa. W 2012
roku w jej ramach działały 2 949 placówek. Porównując z rokiem 2011 ich liczba uległa
zmniejszeniu o 433. Należy podkreślić, że 2012 rok był także trudny dla franczyzy na rynku
odzieżowym. Wprawdzie systemy franczyzowe w branży odzieżowej zajmują pierwsze
miejsce pod względem liczebności w ogóle systemów franczyzowych. Nie mniej jednak
w 2011 roku ich liczba w porównaniu z rokiem poprzednim zmniejszyła się o 2035.
Warto także wymienić kilka, najbardziej rozpoznawalnych sieci franczyzowych funkcjonujących na polskim rynku. Wśród nich można wyróżnić: Reserved, Top Secret, 5.10.15,
Yves Rocher, Carrefour, Piotr i Paweł, McDonald's, Telepizza, salon fryzjerski Jean Louis
David, szkoła językowa British School, salony optyczne Vision Express, salony kosmetyczne
Dr Irena Eris oraz salony fryzjerskie L'Oréal36.
Podsumowanie
Rynek franczyzy w Polsce nieustannie rozwija się, rośnie liczba systemów franchisingowych i placówek działających w ich ramach. Franczyza jak każda forma prowadzenia
działalności gospodarczej posiada swoje plusy i minusy zarówno dla dawcy jak
i biorcy. Niewątpliwie stanowi ona bezpieczniejszą formę prowadzenia działalności niż
podjęcie własnego biznesu od podstaw. Wynika to z faktu, że franchisingobiorca jest bardziej wiarygodny, gdyż działa pod skrzydłami znanej marki, mającej ugruntowana pozycję
na rynku.
35
Ibidem.
Najpopularniejsze franczyzy w Polsce, http://www.se.pl/porady/edukacja/najpopularniejsze-franczyzy-wpolsce_360526.html#Scene_1, [dostęp: 29.03.2014].
36
148
Bibliografia:
1. Antonowicz A., Franchising jako strategia współdziałania przedsiębiorstw [w:] Uwarunkowania
realizacji celów Strategii Lizbońskiej w polskiej gospodarce, red. J. Bieliński, M. Czerwińska,
ODDK, Gdańsk 2007.
2. Antonowicz A., Wykorzystanie franchisingu w tworzeniu przewagi konkurencyjnej przedsiębiorstwa [w:] Kapitał intelektualny w realizacji celów Strategii Lizbońskiej, red. J. Bieliński,
FRUG, Gdańsk 2007.
3. Fila J., Witczak R., Podatkowe aspekty franchisingu jako formy finansowania przedsiębiorstw w
globalizującej się gospodarce, „Acta Universitatis Lodziensis. Folia Oeconomica” 2011, nr 260.
4. Franchising. Aktualizacja informacji, Wojewódzki Urząd Pracy w Krakowie – Centrum Informacji i Planowania Kariery Zawodowej w Tarnowie, Tarnów 2011.
5. Jak napisać dobrą umowę franczyzy, http://franchising.pl/abc-franczyzy/346/jak-napisacdobra-umowe-franczyzy/, [dostęp: 29.03.2014].
6. Najpopularniejsze franczyzy w Polsce,
7. http://www.se.pl/porady/edukacja/najpopularniejsze-franczyzy-wpolsce_360526.html#Scene_1, [dostęp: 29.03.2014].
8. Pokorska B., Przedsiębiorca w systemie franczyzowym, Polska Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości, Warszawa 2004.
9. Raport o rynku franczyzy 2013, http://franchising.pl/artykul/7640/raport-o-rynku-franczyzy2013/, [dostęp: 29.03.2014].
10. Ratajczak-Mrozek M., Nowacki F., Sypniewska P., Zapotrzebowanie polskich sieci franczyzowych na usługi doradcze, „Kwartalnik Nauk o Przedsiębiorstwie” 2013, nr 2.
11. Ratajczak-Mrozek M., Nowacki F., Sypniewska P., Motywy i bariery rozwoju sieci franczyzowych na rynku lokalnym vs. zagranicznym, „Organizacja i Kierowanie” 2013, nr 5.
12. Stawicka M., Franczyza – droga do sukcesu, Wydawnictwo Helion, Gliwice 2009.
13. Wrzesińska J., Rozwój systemów franczyzowych w Polsce, „Ekonomika i Organizacja Gospodarki Żywnościowej” 2011, nr 93.
14. Ziółkowska M., Franczyza jako strategia wzrostu wartości przedsiębiorstwa, „Zeszyty Naukowe
Uniwersytetu Szczecińskiego Finanse, Rynki Finansowe, Ubezpieczenia” 2011, nr 46.
149
MARTA CIARKO
Uniwersytet Szczeciński
AGNIESZKA PALUCH-DYBEK
Uniwersytet Szczeciński
ZJAWISKO BEZROBOCIA JAKO ISTOTNY PROBLEM
WE WSPÓŁCZESNEJ GOSPODARCE
Wprowadzenie
Teraźniejszość niesie za sobą upadek społeczeństwa o stałej, stabilnej pracy wykonywanej na pełny etat. Rozwój nowych technologii, wzrost konkurencyjności rynku oraz
otwarcie rynków pracy spowodowały istotne zmiany w strategiach zatrudnienia. Coraz
częściej korzysta się z nietypowych, elastycznych form zatrudnienia, pozwalających na
obniżenie kosztów siły roboczej i kapitału. Wielu osobom, zwłaszcza nieposiadającym
odpowiedniego wykształcenia, bez kwalifikacji, dostosowanie się do nowych okoliczności
sprawia wiele trudności. Bez wykształcenia brak jest szans na zatrudnienie, a bez dostatecznej wiedzy nie ma szans na stawianie czoła globalnej konkurencji. Masowa skala bezrobocia pozwala stwierdzić, że stało się ono problemem społecznym wielkiej miary. Wieloelementowa przestrzeń społeczna, w której przyszło funkcjonować osobie bezrobotnej
kształtuje się z roku na rok, a jej podstawowy wymiar często uzależniony jest od sytuacji
życiowej bezrobotnego. Szybko postępujące zmiany w przestrzeni życiowej skutecznie
powiększają krąg osób wymagających wsparcia, pomocy i opieki.
Celem niniejszego artykułu jest przedstawienie na podstawie studium literatury obecnego stanu panującego na rynku pracy. Dodatkowo zostanie podjęta prób wskazania
przyczyn oraz sposobów przeciwdziałania tak istotnemu zjawisku jakim jest bezrobocie.
Bezrobocie – pojęcie, rodzaje, znaczenie
We współczesnej gospodarce mamy do czynienia ze zjawiskiem bezrobocia. Tym mianem określa się taką sytuację na rynku pracy, w której podaż siły roboczej/zasobów ludzkich przewyższa popyt na nią, zgłaszany przez pracodawców. Innymi słowy w sytuacji bezrobocia istnieją osoby w wieku produkcyjnym, zdolne do pracy, które chciałyby ją podjąć
przy stawkach wynagrodzenia istniejących na rynku, ale niestety nie mogą jej znaleźć.
Bezrobocie to jeden z najpoważniejszych problemów społeczno-gospodarczych zarówno w Polsce jak i na całym świecie. Zagadnienie bezrobocia od dawna stanowi przedmiot zainteresowania i dyskusji socjologów, politologów a także ekonomistów.
Bezrobocie jest zjawiskiem wielowymiarowym, co sprawia, że można je rozpatrywać
z różnych punktów widzenia. Generalnie polega na występowaniu braku pracy zarobkowej dla osób zdolnych do jej podjęcia oraz poszukujących zatrudnienia. Ryszard Rapacki
150
definiuje bezrobocie jako liczbę osób zarejestrowanych jako poszukujących pracy
i jednocześnie niezatrudnionych1.
W ujęciu mikroekonomii bezrobocie jest postrzegane jako sytuacja utraty pracy przez
osobę na skutek niedostatecznych umiejętności bądź kwalifikacji, które umożliwiłyby
utrzymanie pracy lub zdobycie nowej. W ujęciu makroekonomicznym bezrobocie rozpatrujemy jako sytuację, w której liczba osób pozostających bez pracy jest spora i dotyczy
pewnego obszaru geograficznego, co może wpływać na kondycję całej gospodarki.
Natomiast Mateusz Włudyka twierdzi, iż bezrobocie w ujęciu makroekonomicznym
oznacza stan, w którym osoby zdolne do pracy i gotowe do jej podjęcia na typowych warunkach (zwłaszcza płacowych), mimo aktywnych poszukiwań, pozostają bez pracy 2.
Twierdzi on również, iż bezrobocie o charakterze naturalnym wynika z niedoskonałości
rynku pracy, a więc nieprawidłowego przepływu informacji o wakatach i wolnej sile roboczej, z niedoskonałej mobilności siły roboczej, a także zbyt małej elastyczności płac 3.
Krystynę Mlonek uważa, że bezrobocie jako zjawisko makroekonomiczne i makrospołeczne można analizować w ujęciu podmiotowym, jaki i przedmiotowym. W ujęciu
podmiotowym bezrobocie to stan bezczynności zawodowej osób zdolnych do pracy
i zgłaszających gotowość do jej podjęcia, dla których podstawą egzystencji są dochody
z pracy, w ujęciu przedmiotowym oznacza nie zrealizowaną podaż pracy, będącą rezultatem nierównowagi między podażą siły roboczej (zasobów ludzkich) a popytem na pracę
(chłonność zatrudnieniową gospodarki) 4.
Ponieważ bezrobocie ma wyraźną konotację społeczną (czego nie można powiedzieć o
pojęciu bezrobotny) stosowanie obu pojęć zamiennie może spowodować wypaczenie
istoty definiowanego zjawiska. Według zalecenia Międzynarodowej Organizacji Pracy
bezrobotnym jest osoba, która ukończyła 15 lat, nie pracuje i jest gotowa podjąć pracę
w ciągu 2 tygodni od momentu otrzymania oferty, a przez ostatnie 4 tygodnie aktywnie
poszukiwała pracy. W poszczególnych państwach obowiązują swoiste modyfikacje powyższego zalecenia. Polskie ustawodawstwo określa jako bezrobotnego osobę niezatrudnioną
i niewykonującą innej pracy zarobkowej, gotową i zdolną do podjęcia pracy w pełnym
wymiarze czasu pracy obowiązującym w danym zawodzie lub służbie, nieuczącą się w
szkole w systemie dziennym, zarejestrowaną we właściwym dla miejsca zameldowania
powiatowym urzędzie pracy, jeżeli spełnia kilka kolejnych warunków, w tym ukończyła 18
lat, nie nabyła praw do emerytury lub renty itp.5
Zawsze istnieje pewne bezrobocie, wynikające czy to ze zmiany miejsca zamieszkania,
czy z przebiegu cyklu życia, przeprowadzki, włączenie się po raz pierwszy w pracę zawo1
R. Rapacki (red.), Ekonomia. tom 2, Państwowe Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 1995, s. 15.
T. Włudyka, Polityka gospodarcza - podręcznik dla studentów kierunków nieekonomicznych, Wolters Kluwer
Polska, Kraków 2007, s. 168.
3
Ibidem, s. 171.
4
K. Mlonek, Tradycja badań bezrobocia w Polsce – zagadnienia metodologiczne ,„Wiadomości Statystyczne”
nr 6, 1992, s. 1
5
Z. Mank, Ustawa o zatrudnieniu i przeciwdziałaniu bezrobociu, Krajowy Urząd Pracy, Warszawa 1997.
2
151
dową i tak dalej. Największe zmiany stopy bezrobocia wynikające ze wzrostu liczby tych
bezrobotnych, którzy stracili swoje miejsce pracy. W zależności od przyczyn bezrobocia
rozróżniamy różne jego rodzaje. Jednym z nich jest bezrobocie strukturalne. Mówimy o
nim wtedy, gdy występuje niedopasowanie struktury podaży pracy i popytu na pracę ze
względu na posiadane kwalifikacje, wykształcenie, zawód czy miejsce zamieszkania.
Alicja Sajkiewicz twierdzi, iż zgłaszany przez pracodawców popyt na pracę, skonfrontowany ze strukturą zawodową bezrobotnych, jest podstawą do określenia skali strukturalnego bezrobocia6. Wynika ono z niedopasowania kwalifikacji pracowników do nowej
technologii i braku kompetencji, trudności w dostosowaniu się do zmian systemu produkcyjnego. Ten rodzaj bezrobocia może mieć charakter trwały, ponieważ jego likwidacja
wymaga zazwyczaj zmiany zawodu, kwalifikacji czy tez miejsca zamieszkania.
Kolejny rodzaj to bezrobocie frykcyjne - związane z naturalną płynnością siły roboczej,
możliwą dzięki pełnej swobodzie zmiany miejsca pracy i wyboru stanowiska pracy.
W dynamicznie rozwijającej się gospodarce często pojawiają się niedopasowania między
wolnymi miejscami pracy, napływem i odpływem siły roboczej z rynku pracy oraz zmianie
miejsc pracy przez pracowników. Rezultatem tych procesów jest to, że występuje pewna
liczba wolnych miejsc pracy i osób bezrobotnych.. Decyzje o zwolnieniu z pracy w celu
znalezienia innego zajęcia podejmują sami pracownicy, a czas poszukiwania nowej pracy
jest stosunkowo krótki, bowiem wynosi mniej niż 3 miesiące. Bezrobocie frykcyjne jest
rodzajem bezrobocia, które dotyka między innymi absolwentów w okresie pomiędzy
ukończeniem szkoły, a znalezieniem pierwszego miejsca pracy lub jest związane ze zmianą
obecnego zatrudnienia. Dotyczy także osób wykonujących prace sezonowe, które poza
sezonem pozostają bezrobotne ze względu na charakterystykę swojego zatrudnienia.
Tworzą je również powracające na rynek pracy kobiety po urodzeniu dziecka, osoby niepełnosprawne umysłowo lub fizycznie, które wymagają specjalnych stanowisk pracy. Jest
to rodzaj bezrobocia charakterystyczny dla każdego społeczeństwa i nie można go wyeliminować 7. Jest ono korzystne dla gospodarki, gdyż umożliwia znalezienie pracowników w
krótkim okresie czasu. Nie pociąga także znacznych kosztów społecznych. Jest ono nieuniknione ponieważ na rynku pracy dokonywane są nieustannie przemieszczenia siły roboczej.
Kolejnym rodzajem bezrobocia jest bezrobocie długookresowe - dotyczy osób, które
pozostających bez pracy od 6 do 12 miesięcy. Może przekształcić się w bezrobocie długotrwałe, bowiem czym dłuższa przerwa w pracy, tym maleją szanse na ponowne jej uzyskanie. Bezrobotni długotrwale posiadają często cechy, które ograniczają ich szanse powrotu na rynek pracy. Rosnące wymagania pracodawców, zmiany technik i organizacji
pracy, konieczność uzupełniania kwalifikacji lub w ogóle zmiany zawodu nie sprzyjają skracaniu okresu pozostawania bez pracy. Dłuższe pozostawanie bez pracy powoduje, że
6
7
A. Sajkiewicz., Zasoby Ludzkie w Firmie. organizacja, kierowanie, ekonomika, POLTEXT, Warszawa 2000, s. 24.
D. Begg, Makroekonomia, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 1997 s. 232
152
ewentualni kandydaci stają się, ze względu na dezaktualizację swoich wiadomości
i doświadczeń, mało interesujący dla pracodawców.
Pod pojęciem bezrobocia ukrytego należy rozumieć sytuację, w której bezrobocie występuje wśród osób zatrudnionych. Dotyczy ono ludzi nie ujętych w statystykach, ponieważ nie rejestrują się w urzędach pracy. Osoby te posiadają dochód, ale nie mają zawartego stosunku ubezpieczeniowego. Występuje głównie na wsi gdyż rolnicy nie mogą się
zarejestrować w urzędach pracy, ponieważ nie spełniają wszystkich kryteriów określonych
w ustawie.
Bezrobocie cykliczne powstaje na skutej spadku zagregowanego popytu
w gospodarce. W czasie kiedy występuje zapotrzebowani na wytwarzane produkty, nie
ma problemów z miejscami pracy. Kiedy jednak zapotrzebowanie maleje zaczynają się
problemy z pracą gdyż producenci w celu zmniejszenia kosztów produkcji zwalniają pracowników.
Mamy do czynienia również ze zjawiskiem określanym mianem bezrobocie z wyboru.
Pojawia się w niektórych krajach, gdzie wysokość zasiłków przyznawanych bezrobotnym
jest na tyle wysoka, aby zrekompensować utratę stałego zarobku i tym samym stworzyć
zachętę do pozostawania zawodowo bezczynnym. Możemy mówić tu również o swego
rodzaju bezrobociu dobrowolnym. Spowodowanym faktem, że część pracowników poszukujących pracy nie akceptuje poziomu płacy realnej są skłonni pracować przy wyższej
stawce, a pracodawcy gotowi są ich zatrudnić poniżej płacy realnej.
Rodzaje bezrobocia można rozpatrywać zarówno ze względu na przyczyny jak i formy
w których zjawisko to występuje. Ze względu na przyczyny należy wymienić bezrobocie
koniunkturalne. Keynesowska teoria przymusowego bezrobocia przyjmuje, że jest ono
wywołane zbyt małym popytem konsumpcyjnym i inwestycyjnym, który powoduje zbyt
małe wykorzystanie zdolności produkcyjnych, poziom popytu stale ulega wahaniom, czyli
jest zależny od koniunktury, stad nazwa bezrobocia. W fazach wysokiej koniunktury popyt
rozszerza się i bezrobocie spada nawet do poziomu bezrobocia naturalnego. Związane jest
z występowaniem cykli koniunkturalnych, w fazie spadku i recesji gospodarczej zmniejsza
się popyt globalny, co wywołuje konieczność ograniczenia zatrudnienia; tego rodzaju bezrobocie spada, kiedy następuje wzrost gospodarczy i zdolności produkcyjne przedsiębiorstw mogą być pełniej wykorzystane. Bezrobocie koniunkturalne ma nierozerwalny
związek z procesami gospodarczymi, w których wraz z etapami wzrostu oraz aktywnego
ożywienia koniunktury bezrobocie jest o wiele niższe, lecz w chwili pojawienia się etapów
niosących ze sobą depresje oraz słabnącą koniunkturę, bezrobocie to się powiększa.
Należy podkreślić , iż „ekonomista posługuje się tzw. przedmiotowym rozumieniem
bezrobocia, zgodnie z którym jest ono kategorią analityczną rynku pracy i oznacza „niepełne wykorzystanie jednego z czynników wytwórczych (niezrealizowaną podaż siły roboczej stan nierównowagi między podażową (zasoby pracy) a popytową (miejsca pracy)
stroną zatrudnienia. To sformułowanie ujmuje bezrobocie jako parametr rynku pracy,
skupia uwagę na zmiennych w czasie, wyrażanych liczbowo wzajemnych proporcjach
153
popytu i podaży „siły roboczej”. Jest to termin bardzo ogólny, w związku z czym można go
wykorzystać w innych dziedzinach nauki 8.
Przyczyny zjawiska jakim jest bezrobocie
Za podstawowe przyczyny wystąpienia bezrobocia w Polsce należy uznać:
 załamanie się popytu konsumpcyjnego na skutek znacznego obniżenia się realnych dochodów ludności,
 załamanie się popytu inwestycyjnego na skutek utrudnionej dostępności
i wysokiego oprocentowania kredytów,
Do wymienionych powyżej przyczyn bezrobocia w Polsce, mających dla sytuacji na
rynku pracy znaczenie fundamentalne, pojawiły się kolejne czynniki powodujące wzrost
bezrobocia, a mianowicie:
 zmniejszenie zatrudnienia socjalnego, tworzącego bezrobocie ukryte, zwłaszcza
w jednostkach sektora publicznego,
 niedorozwój gospodarczy niektórych regionów, w połączeniu z likwidacją państwowych gospodarstw rolnych, co spowodowało ujawnienie wysokiego bezrobocia agrarnego9,
 nadmierny fiskalizm wobec przedsiębiorstw sektora publicznego (w postaci dywidendy od majątku),
 niewydolność instytucji pośrednictwa pracy i luka informacyjna w zakresie ofert
pracy,
 niedostosowanie systemu edukacji do potrzeb rynku pracy, na co z jednej strony
składa się brak perspektywicznego rozeznania tych potrzeb, z drugiej zaś tempo
zmian w systemie kształcenia zawodowego jest wolniejsze (niższe) niż postęp
techniczny, organizacyjny,

pasywność postaw i zachowań wielu podmiotów.
Cechą specyficzną polskiego bezrobocia jest stosunkowo niska aktywność bezrobotnych, zarejestrowanych jako osoby poszukujące pracy, w podejmowaniu wysiłków na
rzecz zatrudnienia. Ponadto osłabienie aktywności wynika z małej różnicy między możliwym do uzyskania zarobkiem z tytułu legalnego zatrudnienia a wysokością zasiłku dla
bezrobotnych, przy jednoczesnej możliwości zatrudnienia „na czarno”.
Innym powodem bezrobocia strukturalnego jest niezgodność, jaka zachodzi pomiędzy
lokalizacją miejsca pracy a miejscem zamieszkania bezrobotnych. Bezrobotni z wielu powodów nie opuszczają swych domów i rodzin i nie udają się tam, gdzie mogliby podjąć
pracę. Jedną z najpoważniejszych przeszkód jest to, iż w ich rodzinach pracują dwie osoby,
a to zdecydowanie utrudnia zmianę miejsca zamieszkania, niełatwo jest, bowiem znaleźć
8
http://www.pedagogika.dsw.edu.pl [dostęp: 09.03.2014]
A. Hrebenda, Socjologia bezrobocia. WN Śląsk, Katowice 1999, s. 110.
9
154
pracę dla tej drugiej, tj. obecnie pracującej osoby. Co więcej nie każdą rodzinę stać na taką
przeprowadzkę i wynajęcie nowego, często kosztownego mieszkania.
Chcąc sformułować ogólne przyczyny bezrobocia w gospodarce można stwierdzić, że
poza przyczynami płacowymi wpływa również szereg innych czynników ekonomicznych
i pozaekonomicznych10. Do czynników pozapłacowych ograniczających popyt na pracę
można zaliczyć m.in.:
 szybki postęp techniczny i technologiczny, który zastępuje pracę żywą zastosowaniem zautomatyzowanych urządzeń produkcyjnych oraz poszczególnych metod wytwarzania,
 restrukturyzację gospodarki prowadzącą do przyspieszonego rozwoju nowoczesnych gałęzi i branż produkcji w których postęp techniczny jest najszybszy; przeciwwagę dla tego czynnika stanowi wielokierunkowy rozwój usług, który absorbuje znaczne zasoby pracy,
 niedostatek środków finansowych oraz niedorozwój instytucji powołanych do
przeciwdziałania bezrobociu przez stosowanie aktywnych form ograniczania tego
zjawiska.
Do powstania nadwyżki wolnej siły roboczej poszukującej pracy przyczynia się również
szereg czynników wpływających na zwiększenie podaży pracy, jak wysoki przyrost demograficzny, wzrost poziomu przygotowania zawodowego społeczeństwa, ogólnie niski poziom życia czy prowadzona przez państwo polityka społeczno-gospodarcza (w tym zwłaszcza polityka płac, świadczeń socjalnych, ubezpieczeń społecznych)11.
Keynesowska teoria przyczyn przymusowego bezrobocia uznaje, że jest ono wywołane
niedostatecznym popytem konsumpcyjnym i inwestycyjnym, powodującym niski stopień
wykorzystania istniejących zdolności produkcyjnych12. Skala popytu globalnego ulega
koniunkturalnym wahaniom, ten typ bezrobocia nazwany został bezrobociem koniunkturalnym. Jest to wielkość płynna, gdyż w fazie ożywienia gospodarczego, a tym bardziej
wysokiej koniunktury, ten rodzaj bezrobocia znacznie maleje, a nawet może obniżyć się do
poziomu naturalnej stopy bezrobocia.
Bezrobocie klasyczne wyodrębnione przez zwolenników klasycznej ekonomii
i związane z modelem klasycznym gospodarki, który zakłada, że giętkie płace i ceny utrzymują gospodarkę w stanie pełnego zatrudnienia. Przyczynami spadku zatrudnienia:
 dążenie związków zawodowych do utrzymania poziomu płac realnych i brak zgody na ich obniżenie,
 wyznaczanie przez rząd stawek płacy minimalnej.
Zwolennicy teorii klasycznej dowodzą, że takie działania powodują zwolnienia, gdyż
popyt na siłę roboczą spada, kiedy ceny pracy są zbyt wysokie. Gdyby pracownicy zgodzili
się na niższe wynagrodzenia, pracodawcy nie musieliby ich zwalniać. Ekonomiści ci uważa10
M. Socha, Strukturalne podstawy bezrobocia w Polsce. PWN, Warszawa 2000, s. 291-293.
I. Dryll , Co radzą ekonomiści. „Nowe Życie Gospodarcze” 2002, nr 14, s. 20.
12
M. Kujda, Podstawy ekonomii. Wyd. FOSZE, Rzeszów 1997, s. 39.
11
155
ją w związku z tym, że bezrobocie to ma głównie charakter dobrowolny i jest w gospodarce wolnorynkowej zjawiskiem naturalnym.
W nowoczesnej analizie bezrobocia wyróżnia się, aby uwypuklić różnice w zachowaniu
się bezrobotnych, bezrobocie:
 dobrowolne
 przymusowe.
Zgodnie z rozpowszechnioną, współcześnie terminologią bezrobocie: frykcyjne, strukturalne, klasyczne składa się na bezrobocie dobrowolne. Bezrobocie keynesowskie to
bezrobocie przymusowe. Bezrobocie dobrowolne obejmuje osoby, które z różnych subiektywnych względów nie podejmują pracy zarobkowej, mimo istnienia wolnych miejsc
pracy. Najczęściej nie godzą się po prostu na podjęcie pracy na zaoferowanych przez pracodawców warunkach. Bezrobocie przymusowe natomiast obejmuje te osoby, które
skłonne byłyby zaakceptować istniejące stawki płac, lecz nie znajdują wolnych miejsc pracy.
Bezrobocie ukryte występujące w gospodarce administrowanej przez państwo stanowi
ważne potencjalne źródło jawnego bezrobocia w gospodarce przechodzącej na tory rynkowe. Gospodarka konkurencyjna implikuje bowiem bardziej racjonalne wykorzystanie
siły roboczej i zasadniczą redukcję ukrytego bezrobocia.
Inne potencjalne źródło jawnego bezrobocia w gospodarce, w której tworzone są podstawy gospodarki rynkowej, związane jest z koniecznością zmiany struktury zatrudnienia
ukształtowanej w okresie gospodarki sterowanej centralnie. Struktura zatrudnienia w
naszym kraju charakteryzuje się stosunkowo wysokim udziałem rolnictwa i przemysłu
ciężkiego oraz relatywnie niskim udziałem przemysłu lekkiego i usług. Urynkowienie gospodarki implikuje zmianę tej struktury, przede wszystkim transfer siły roboczej z rolnictwa
i przemysłu ciężkiego do przemysłu lekkiego i usług, co wiąże się z perspektywą przejściowego bezrobocia13.
Sposoby rozwiązania problemu bezrobocia w Polsce
We współczesnych społecznościach bezrobocie jest problemem kluczowym. Ilekroć
jest ono wysokie, występuje marnotrawstwo zasobów, a dochody ludzi kurczą się; w takich okresach marazm gospodarczy wywiera wpływ także na doznania oraz podstawy
ludzi i na życie rodzin.
Bezrobotni nie wytwarzają dóbr i usług, ale uczestniczą w ich podziale. Większość osób
posiadających status osoby bezrobotnej otrzymuje, bowiem zasiłki wypłacane z budżetu
państwa, który dodatkowo ponosi straty z tytułu niepłaconych przez bezrobotnych podatków oraz należnych składek na ubezpieczenie społeczne oraz zdrowotne. Bezrobocie stanowi jeden z najtrudniejszych problemów społeczno-gospodarczych współczesnego świa13
J. Buga, T. Kuszewski, Zmiany strukturalne w gospodarce Polski i wybranych krajach świata. Analiza porównawcza. „Ekonomista” 1997 nr 3, s. 324.
156
ta. Jest od dawna przedmiotem zainteresowania socjologów i psychologów, ze względu na
swoje liczne następstwa i konsekwencje. Do skutków bezrobocia należą głównie: pogorszenie się standardu życia, problemy z zagospodarowaniem wolnego czasu, izolacja społeczna oraz ograniczenie uczestnictwa w życiu kulturalnym i politycznym. Towarzyszy temu często dyskomfort psychiczny, polegający na poczuciu bezsilności i niskiej samoocenie.
Przyczyn takiego stanu rzeczy jest wiele. Przede wszystkim osoby młode, które dopiero
zakończyły edukację, nie mają jeszcze odpowiedniego doświadczenia zawodowego
i wymagają długotrwałego szkolenia. Z tego powodu absolwenci szkół często nie mogą
uzyskać zaufania pracodawców i znaleźć pracy nawet, jeśli istnieje popyt na pracowników
w danej branży. Dodatkowo stale zwiększają się wymagania pracodawców dotyczące
kwalifikacji zawodowych ich przyszłych pracowników. Aby te kwalifikacje osiągnąć potrzebne są dodatkowe fundusze i czas, podczas którego osoby te stają się mało produktywnymi. Kolejną przyczyną bezrobocia są przekształcenia gospodarcze, zmiany technologiczne oraz upadek całych gałęzi przemysłu. Wprowadzenie nowych technologii oszczędzających pracę ludzką wpłynęło na znaczne ograniczenie i redukcję miejsc pracy. Obecnie
w procesach produkcji większość stanowisk zastępowana jest przez pracę komputerów i
maszyn. Bez pracy pozostaje duża liczna osób, bez odpowiednich kwalifikacji ze względu
na wcześniejszą pracę w fabrykach, hutach czy kopalniach. Do głównych przyczyn wysokiego bezrobocia należą także zmiany strukturalne polegające na tym, iż dziedziny gospodarki zatrudniające dużą liczbę osób przenoszą się do krajów o tańszej sile roboczej, a
pozostają te, które wymagają wysokiej techniki, kreatywności oraz wykwalifikowanych
pracowników. Również niewielka mobilność polskiego społeczeństwa wpłynęła na znaczny wzrost bezrobocia w ostatnich latach.
Ze względu na swoje liczne następstwa i konsekwencje bezrobocie jest jednym
z najważniejszych problemów społeczno-gospodarczych każdego kraju. Wymaga, więc
podjęcia natychmiastowych decyzji odnośnie jego zmniejszenia. Przyczyn bezrobocia jest
wiele, od komputeryzacji przemysłu, upadku wielu przedsiębiorstw, przez niechęć pracodawców do zatrudniania absolwentów, wysokich wymagań odnośnie kwalifikacji zawodowych aż do słabej mobilności społeczeństwa polskiego. Jednak jak wiadomo każdy problem można skutecznie rozwiązać, dlatego też należy podjąć zdecydowane działania
w walce z bezrobociem.
Obecna sytuacja na rynku pracy i wskazywanie bezrobocia jako największego zagrożenia dla polskiej gospodarki jest wyzwaniem zarówno dla elit politycznych, jak
i gospodarczych. Problemy mogą narastać, jeśli utrzymany zostanie obecny bezzatrudnieniowy charakter wzrostu gospodarczego, tym bardziej, że w najbliższych dziesięciu latach
liczba ludności aktywnej zawodowo zwiększy się. Obniżanie bezrobocia przy wysokim
tempie wzrostu gospodarczego jest relatywnie łatwym zadaniem. Prawdziwym wyzwaniem jest natomiast szukanie możliwości tworzenia nowych miejsc pracy, gdy tempo
wzrostu jest niskie.
157
Podsumowanie
Zjawisko bezrobocia to istotny problem społeczno gospodarczy we współczesnej gospodarce. Wysoka ranga bezrobocia to rezultat ekonomicznego, społecznego i politycznego znaczenia tego zjawiska. Wpływa ono nie tylko na standard życia i dynamikę rozwoju
gospodarczego, ale rzutuje także na nastroje społeczne i popularność rządów. Literatura
przedmiotu prezentuje wiele propozycji definiowania bezrobocia i określania kryteriów
osoby bezrobotnej. trudności w zdefiniowaniu bezrobocia wynikają prawdopodobnie z
faktu wielowymiarowości i złożoności owego zjawiska.
Bezrobocie w Polsce utrzymuje się na stosunkowo wysokim poziomie. Jego skala każe
sformułować pogląd, że nie jest to zjawisko krótkotrwałe i przejściowe, wywołane procesem zmiany systemu gospodarczego i towarzyszącymi mu zakłóceniami
w funkcjonowaniu gospodarki. Z pewnością jest i jeszcze przez wiele lat będzie poważnym
wyzwaniem dla polityki gospodarczej14. Głównym trzonem bezrobocia jest bezrobocie
strukturalne, które wynika z realnych cech polskiego rynku pracy i innych współzależnych
rynków, zachowań siły roboczej i pracodawców. Wysoka stopa bezrobocia pociąga za
sobą poważne koszty społeczno-ekonomiczne, które trudno akceptować.
.
Bibliografia:
1. Begg D., Fischer S., Dornbusch R., Makroekonomia. Wyd. III zmienione. PWE, Warszawa, 2003.
2. Buga J., Kuszewski T., Zmiany strukturalne w gospodarce Polski i wybranych krajach świata.
Analiza porównawcza. „Ekonomista” 1997 nr 3.
3. Dryll I., Co radzą ekonomiści. „Nowe Życie Gospodarcze” 2002, nr 14.
4. Hrebenda A., Socjologia bezrobocia. WN Śląsk, Katowice 1999.
5. Kołodko G., Trzeba całość strategii gospodarczej podporządkować walce z bezrobociem. „Nowe Życie Gospodarcze” 2002.
6. Kujda M., Podstawy ekonomii. Wyd. FOSZE, Rzeszów 1997.
7. Mank Z., Ustawa o zatrudnieniu i przeciwdziałaniu bezrobociu, Krajowy Urząd Pracy, Warszawa
1997.
8. Mlonek K, Tradycja badań bezrobocia w Polsce – zagadnienia metodologiczne „Wiadomości
Statystyczne” nr 6, 1992.
9. Rapacki R. (red.), Ekonomia. tom 2, Państwowe Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 1995.
10. Sajkiewicz A., Zasoby Ludzkie w Firmie. organizacja, kierowanie, ekonomika, POLTEXT, Warszawa 2000.
11. Socha M., Strukturalne podstawy bezrobocia w Polsce. PWN, Warszawa 2000.
12. Włudyka T., Polityka gospodarcza - podręcznik dla studentów kierunków nieekonomicznych. ,
Wolters Kluwer Polska, Kraków 2007.
13. www.pedagogika.dsw.edu.pl
14
G. Kołodko, Trzeba całość strategii gospodarczej podporządkować walce z bezrobociem. „Nowe Życie Gospodarcze” 2002, nr 14, s. 21.
158
ALEKSANDRA GOLUS
Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu
BEZROBOCIE W EUROPIE. DZIAŁANIA UNII EUROPEJSKIEJ NA RZECZ POPRAWY
SYTUACJI ABSOLWENTÓW SZKÓŁ WYŻSZYCH NA RYNKU PRACY.
Wprowadzenie
Bezrobocie jest problemem makroekonomicznym, który wymaga interwencji nie tylko
rządów poszczególnych państw europejskich, ale jest wyzwaniem stojącym przed całą
UE.1 Na początku 2014 roku dotyczyło ono blisko 26 mln Europejczyków, a począwszy od
kryzysu finansowego w 2008 r., liczba osób nieposiadających zatrudnienia regularnie
wzrastała.
Celem niniejszego opracowania jest dokonanie analizy sytuacji absolwentów szkół
wyższych na rynku pracy w kontekście problemu bezrobocia w Europie, a także wskazanie
działań podjętych przez UE w celu poprawy sytuacji studentów w ich przyszłej karierze
zawodowej. Badaniu będzie podlegał okres od podpisaniu i rozpoczęcia wdrażania Deklaracji Bolońskiej z 1999 roku aż do dnia dzisiejszego. Przyczyną nakreślenia powyższych ram
czasowych jest fakt, iż wspomina deklaracja rozpoczęła proces wypracowywania relacji
między jakością kształcenia a zapotrzebowaniem europejskiego rynku pracy, w tym również w celu zapobiegnięcia masowemu bezrobociu wśród absolwentów szkół wyższych.2
Ze względu jednak na brak dostępności aktualnych danych statystycznych w niektórych
dziedzinach, część zagadnień zostanie przeanalizowana w krótszym przedziale czasowym.
Pierwsza część pracy poświęcona jest zarysowaniu problemu bezrobocia w UE, z
uwzględnieniem rosnącej liczby młodzieży bez zatrudnienia. Kolejna część referatu to
analiza trendów w szkolnictwie wyższym oraz omówienie położenia absolwentów studiów
na rynku pracy. Trzecia część odnosi się wreszcie do działań podejmowanych przez UE na
rzecz poprawy sytuacji osób z wyższym wykształceniem w celu lepszego startu w życiu
zawodowym.
W opracowaniu wykorzystano przede wszystkim dane pochodzących z Eurostatu, a
także statystyki instytutów publicznych oraz naukowo-badawcze. Ponadto uwzględniono
również artykuły i analizy ekspertów zamieszczone na stronach internetowych.
Problem bezrobocia w UE
Ogólne tendencje bezrobocia od 2010 r. Stopa bezrobocia jest ważnym wskaźnikiem
zarówno w wymiarze społecznym jak i ekonomicznym. Skutki rosnącej liczby bezrobot1
A. Dragan, Program walki z bezrobociem na poziomie Unii Europejskiej i w wybranych państwach – Polsce,
Finlandii, Irlandii i Niemczech, Warszawa 2012, s. 4.
2
R. Chmura, Analiza dobrych praktyk w krajach UE zawierająca porównanie danych statystycznych z państw UE
dotyczących osób z wyższym wykształceniem pozostających bez zatrudnienia, które nie podjęły zatrudnienia w
okresie 12 miesięcy od ukończenia szkoły wyższej, Lublin 2012, s. 9.
159
nych w UE, przekładają się nie tylko na zwiększenie przez poszczególne państwa członkowski m.in. wydatków publicznych na świadczenia socjalne, ale także wpływa negatywnie na poprawę konkurencyjności całej europejskiej gospodarki.3
Rysunek 1: Liczba bezrobotnych w milionach od 2010 r.
Źródło: Eurostat, http://epp.eurostat.ec.europa.eu/statistics_explained/index.php?title=File:Un
employed_persons,_in_millions,_seasonally_adjusted,_EU-28_and_EA-17,_January_2000_-_Febr
uary_2014.png&filetimestamp=20140401075910, [dostęp: 29.03.2014]
Według danych Eurostatu, w lutym 2014 r. bezrobocie4 w UE dotyczyło blisko 26 mln
kobiet i mężczyzn. Wśród państw członkowskich najniższy jego wskaźnik odnotowano w
Austrii (4,8%), Niemczech (5,1%) i Luksemburgu (6,1%), natomiast najgorsza sytuacja występowała w Grecji a także Hiszpanii, przekraczając poziom 25%. Pomimo zmniejszenia się
tej liczby o 65 000 osób w porównaniu do 2013 r., problem ten na przestrzeni ostatnich lat
nasilił się. W perspektywie od 2000 r., kiedy to na obszarze UE bez pracy pozostawało 20
mln osób, wskaźnik bezrobocia zwiększył się do dzisiaj o kilka punktów procentowych. Na
początku 2001 r. liczba niezatrudnionych osób spadła do nieco powyżej 19 mln, a stopa
bezrobocia osiągnęła 8,5%. W następnym okresie zanotowano stopniowy jej wzrost, trwający do końca 2004 r., w którym to liczba osób poszukujących pracy osiągnęła 21,3 mln.
Od tego momentu następowało stałe zmniejszanie się liczby bezrobotnych, aż do pierwszego kwartału 2008 r., w którym to została osiągnięta najniższa stopa bezrobocia wyno-
3
Z. W. Puślecki, M. Walkowski, Innowacje i zatrudnienie w polityce wzrostu konkurencyjności Unii Europejskiej,
Warszawa 2010, s. 134.
4
. Za bezrobotnego uznaje się osobę w wieku od 15 do 74 lat (od 15 do 74 lat w Hiszpanii, Włoszech i Wielkiej
Brytanii), która pozostaje bez pracy podczas tygodnia referencyjnego, jest w stanie podjąć pracę natychmiast lub
w ciągu najbliższych dwóch tygodni, a poszukiwała jej aktywnie od przynajmniej czterech. Wskaźnik bezrobocia
przedstawia liczbę osób bezrobotnych jako procent siły roboczej, która prezentuje całkowitą liczbę osób zatrudnionych i bezrobotnych, http://epp.eurostat.ec.europa.eu/cache/ITY_SDDS/EN/une_esms.htm, [dostęp:
27.03.2014].
160
szący 6,8%.5 Gwałtowna zmiana na rynku pracy nastąpiła natomiast wraz wybuchem
kryzysu finansowego w 2008 r. i w konsekwencji bezrobocie w UE zaczęło niemal systematycznie wzrastać aż do 2013 r. 6
Bezrobocie wśród młodzieży
Grupą wiekową, która najbardziej odczuła skutki wspominanego kryzysu były osoby
nieprzekraczające 24 roku życia. Pomimo faktu, iż stopa bezrobocia wśród młodzieży jest
zazwyczaj znacznie wyższa niż w pozostałych grupach, to i tak od 2008 r. wzrosła ona gwałtownie z 18,1% do 22,9% w 2014 r. Ponadto od 2009 r., przepaść między stopą bezrobocia
wśród młodzieży a ogółu ludności wzrasta zaskakująco dynamicznie. Liczba bezrobotnych
poniżej 25 roku życia pod koniec 2012 r. była 2,6 razy wyższa niż ogólna stopa bezrobocia.7
Obecnie jej najniższy poziom odnotowano wśród młodzieży w Niemczech (7,7%), Austrii
(9,4%) i Holandii (11,5%), natomiast najwyższy wskaźnik występuje w Grecji i Hiszpanii,
przekraczając 50%. 8
Rysunek 2: Bezrobocie wśród młodzieży w %.
Źródło: Eurostat, http://epp.eurostat.ec.europa.eu/statistics_explained/index.php?title=File:Youth
_unemployment_rates,_EU-28_and_EA-17,_seasonally_adjusted,_January_2000_-_February_
2014.png&filetimestamp=2014040108020, [dostęp: 29.03.2014]
Podkreślając coraz trudniejszą sytuację młodych na rynku pracy, należy również
wspomnieć o istnieniu tzw. grupy NEETs. Są to osoby, które przez ukończeniem 25 roku
5
http://epp.eurostat.ec.europa.eu/statistics_explained/index.php/Unemployment_statistics, [dostęp: 29.03.2014].
K. Hajder, Bezrobocie w Unii Europejskiej w świetle kryzysu gospodarczego lat 2008-2013, „Rocznik integracji
europejskiej” 2013, nr 7, s. 52-53.
7
Wysoka stopa bezrobocia młodzieży nie odzwierciedla jednak faktycznych trudności w znalezieniu przez nich
pracy. Wielu młodych ludzi studiuje w pełnym wymiarze godzin, a zatem nie podejmuje pracy, jak również jej nie
szuka (w związku z tym nie są częścią siły roboczej, która jest stosowana jako mianownik dla obliczeń bezrobocia),
http://epp.eurostat.ec.europa.eu/statistics_explained/index.php/Unemployment_statistics, [dostęp: 29.03.2014].
8
http://epp.eurostat.ec.europa.eu/statistics_explained/index.php/Unemployment_statistics, [dostęp: 29.03.2014]
6
161
życia nie posiadają zatrudnienia, nie uczą się oraz nie uczestniczą w szkoleniach (ang. not
in employment, any education and training).9 Na przestrzeni ostatnich lat wskaźnik ten
wyraźnie wzrósł i w 2011 r. blisko 7,5 mln młodych Europejczyków było bez zatrudnienia i
nie pobierało kształcenia. Jest to o tyle istotny problem, że w 2011 r. z tego powodu straty
gospodarcze wyniosły ok. 153 mln euro.10
Studenci w UE
W obecnej sytuacji, w której poziom bezrobocia wśród młodzieży jest niepokojąco wysoki i w głównej mierze zależy od posiadanego wykształcenia, należy odpowiedzieć sobie
na pytanie: czy legitymowanie się dyplomem ukończenia uczelni wyższej jest rozwiązaniem tej trudnej sytuacji? Liczba studentów11 od 2000 r. wzrosła średnio o ok. 22% i tendencja ta dotyczy każdej grupy wiekowej. W 2010 r. wynosiła blisko 20 mln osób, z czego
największy odsetek kształcił się w Niemczech, Wielkiej Brytanii, Francji i Polsce.12
Główną motywacją do kontynuowania nauki jest trwałe przekonanie, że posiadanie
wyższego wykształcenia jest gwarancją stabilnego zatrudnienia. Co więcej, oczekuje się, że
będzie ono adekwatnego do posiadanego tytułu naukowego i w związku z tym na korzystnych warunkach płacowych. Pomimo, iż w porównaniu do osób, które ukończyły
podstawowy lub średni poziom edukacji, liczba bezrobotnych wśród absolwentów szkół
wyższych jest znacznie niższa i znajdują oni zatrudnienie dwa razy szybciej od pozostałych
grup, to problem z ich przejściem od edukacji do kariery zawodowej jest coraz większy.13
Ponadto występuje także różnica w zatrudnianiu kobiet i mężczyzn. Chociaż liczba absolwentek studiów wyższych przewyższa liczbę absolwentów, to są one bardziej narażone na
bezrobocie.14
W ramach Procesu Bolońskiego, który został zapoczątkowany podpisaniem Deklaracji
Bolońskiej 19 czerwca 1999 r. przez europejskich ministrów edukacji, rozpoczęto proces
reformowania ówczesnego systemu szkolnictwa. Europa oparta na wiedzy, stała się kluczowym zagadnienie, niezbędnym do dalszego rozwoju społecznego, ludzkiego, a także
stanowiącego podstawę tożsamości europejskiej.15
9
M. Mascherini, L. Salvatore, A. Meierkord, J.M. Jungblut, NEETs Young people not in employment, education or
training: Characteristics, costs and policy responses in Europe, Luxembourg 2012, s. 19-20.
10
Ibidem, s. 2.
11
Zgodnie z międzynarodową standardową klasyfikacją edukacji (ISCED), studentem jest osoba kontynuująca
naukę na pierwszym lub drugim etapie studiów. Pierwszy etap obejmuje szkolnictwo o profilu akademicki, który
ma głównie charakter teoretyczny oraz studia o profilu zawodowym, które ukierunkowują absolwenta na wejście na rynek pracy. Do drugiego etapu szkolnictwa zaliczają się natomiast studia doktoranckie,
http://epp.eurostat.ec.europa.eu/statistics_explained/index.php/Glossary:International_standard_classification
_of_education_(ISCED), [dostęp: 29.03.2014].
12
http://epp.eurostat.ec.europa.eu/statistics_explained/index.php/Tertiary_education_statistics, [dostęp:29.03.2014].
13
D. Piróg, Absolwenci szkół wyższych na rynku pracy w warunkach kryzysu, „Przedsiębiorczość-Edukacja” 2013,
nr 9, s. 308.
14
Key Data on Education in Europe 2012, Brussels 2012, s.16.
15
Deklaracja Bolońska Szkolnictwo wyższe w Europie, Bolonia 1999, s. 1-2.
162
Rysunek 3: Stopa bezrobocia według poziomu wykształcenia, 2012 r.
Źródło:
Eurostat,
http://epp.eurostat.ec.europa.eu/statistics_explained/index.php?title=File:
Unemployment_rate_by_level_of_educational_attainment,_2012_(%25).png&filetimestamp
=20130417134643, [dostęp: 29.03.2014].
W tym kontekście, jednym z głównych celów było zapewnienie zatrudnienia wśród absolwentów szkół wyższych. Pomimo ich ogólnie dobrej sytuacji na rynku pracy na tle pozostałych grup, to szczególnie po pojawieniu się kryzysu w Europie w 2008 r,, posiadanie
wyższego wykształcenia nie gwarantuje już sukcesu w znalezieniu pracy. Kluczową rolę
odgrywają dodatkowe umiejętności oraz kompetencje, a w obliczu rosnącej liczby studentów i w konsekwencji większej ich rywalizacji na rynku pracy, coraz więcej młodych ludzi
ma zbyt wysokie kwalifikacje w porównaniu do zatrudnienia jakie może znaleźć. Ponadto
zauważalny jest też trend, iż pracodawcy częściej doceniają doświadczenie zawodowe niż
wykształcenie.16
Działania UE na rzecz studentów
Unia Europejska dostrzega potrzebę rozwoju współczesnego społeczeństwa oraz gospodarki w oparciu o wiedzę. Za priorytet uważa poprawę sytuacji zawodowej młodzieży,
w tym wzrost konkurencyjności absolwentów na rynku pracy. Utrzymanie młodego kapitału ludzkiego jest dla niej szansą w dobie kryzysy. 17 Nie bagatelizując znaczenia wykształcenia, coraz większą uwagę zwraca również na inne formy działań, mających rozszerzyć
kompetencje oraz kwalifikacje młodych ludzi. Ponadto chcąc sukcesywnie zwiększać odse16
17
The European Higher Education Area in 2012: Bologna Process Implementation Report, Brussels 2012, s. 112-118.
http://epp.eurostat.ec.europa.eu/statistics_explained/index.php/Youth_unemployment, [dostęp: 1.04.2014].
163
tek osób z wyższym wykształceniem, musi jednocześnie reagować na wyzwania z jakimi
spotykają się oni na rynku pracy.
Impuls w tym zakresie przyniosła Strategia Lizbońska z 2000 r., która definiowała przyjęcie nowych długookresowych założeń ekonomiczno-społecznych, mających zagwarantować wysoki poziom zatrudnienia, jak również poprawę konkurencyjności.18 Jest ona
obecnie kontynuowana w ramach strategii Europa 2020, która dąży do osiągnięcie przez
UE inteligentnego, trwałego i spójnego wzrostu. Wśród głównych celów, które dotyczą
także przyszłości studentów na rynku pracy, jest osiągnięcie stopy zatrudnienia osób powyżej 20 roku życia na poziomie 75%, a także zwiększenie o 40% liczby osób posiadających
dyplom ukończenia wyższej uczelni. Aby osiągnąć powyższe założenia, niezbędne jest
wdrożenie inicjatyw przewodnich, które obejmują 7 głównych kierunków działań. W kwestii osiągnięcia przytoczonych wyżej celów, przede wszystkim niezbędne jest pomyślne
realizowanie dwóch z nich: inicjatywy „Mobilna młodzież” oraz „Programu na rzecz nowych umiejętności i zatrudnienia.”19
„Mobilna młodzież” jest sztandarowym pakietem inicjatyw w zakresie edukacji i zatrudnienia. Jej głównym założeniem jest poprawa efektywności systemu edukacji, kształcenia pozaformalnego i nieformalnego, mobilność studentów oraz naukowców, a także
ułatwienie rozpoczynanie kariery zawodowej przez młodych ludzi.20 Wskazując na możliwości, jakie niesie za sobą ten program nie tylko dla młodzieży jako całość, ale przede
wszystkim dla studentów, należy wymienić m.in. europejskie ramy jakości dotyczące praktyk, mieszczące się w ramach węższej inicjatywy „szanse dla młodzieży”. Podkreśla się przy
tym, że zdobywanie praktycznego doświadczenia jest najskuteczniejszą formą edukacji,
pozwalającą na lepszy start w życiu zawodowym. Aby cel ten został osiągnięty, niezbędne
jest przeprowadzanie praktyk w sposób rzetelny i zgodnie z ogólnymi standardami. W
związku z tym, do ich kluczowych założeń zalicza się zawieranie pisemnych umów o staż,
wskazanie dydaktycznego i szkoleniowego celu praktyk, odpowiednia jej uznawalności, czy
też odbycia stażu w rozsądnym okresie czasu, pozwalającym na przystosowanie się do
nowego trybu pracy.21
Kolejnym działaniem są tzw. gwarancje dla młodych. W ramach tej inicjatywy, UE przeznaczy 4 mln euro na rzecz pomocy młodym w znalezieniu zatrudnienia, kontynuacji edukacji lub odbycia szkolenia w okresie 4 miesięcy od czasu zakończenia kształcenia. Co więcej, dla studentów przygotowana została specjalna baza ofert pracy, w tym ze szczególnym uwzględnieniem stanowisk naukowych, umożliwiających rozpoczęcie kariery w tym
właśnie kierunku. Ma to poszerzyć możliwości, które w trakcie studiów daje im program
18
http://www.cie.gov.pl/HLP/files.nsf/0/E47981D8B0655EA1C125711D003CDD1D/$file/strategia_lisbonska.pdf,
[dostęp: 1.04.2014].
19
EUROPA 2020 Strategia na rzecz inteligentnego i zrównoważonego rozwoju sprzyjającego włączeniu społecznemu, Bruksela 2010, s. 5-7.
20
http://ec.europa.eu/social/main.jsp?langId=pl&catId=950, [dostęp: 1.04.2014].
21
http://www.pulshr.pl/rekrutacja/europejskie-ramy-jakosci-stazy-i-praktyk-to-unijna-recepta-na-wysoki-pozio
m-bezrobocia-mlodych,18613.html, [dostęp: 1.04.2014].
164
Erasmus +, oferując stypendystom odbycie zagranicznego stażu lub zrealizowanie część
studiów na europejskich uczelniach.22
Strategia Europa 2020 oraz Europejska strategia zatrudnienia zawiera ponadto szereg
inicjatyw, które mają na celu poprawę sytuacji na europejskim rynku pracy i dedykowane
są dla całej grupy młodzieży. Daje to również możliwości studentom, którzy w ramach
takich inicjatyw jak wolontariat europejski czy program pomocy dla młodych osób zakładających własne firmy, mogą zmniejszyć trudności związane z przejściem z etapu edukacji
do rozpoczęcia kariery zawodowej.23
Podsumowanie
Przedstawiona sytuacja absolwentów szkół wyższych na rynku pracy ma związek z
ogólną sytuacją gospodarczą w całej Unii Europejskiej. Wysoka stopa bezrobocia wynoszący w lutym 2014 roku 10,6% wśród Europejczyków, nasiliła się w ostatnich latach począwszy od 2008 roku, co spowodowane było pojawieniem się kryzysu finansowego. Ponadto znacząco wzrosła liczba bezrobotnych nieprzekraczających 25 rok życia. Wśród nich,
możemy wyłonić tzw. grupę NEETs , która oprócz braku zatrudnienia, nie uczestniczy również w szkoleniach i nie podejmuje kształcenia. Przeprowadzone badania wykazały ponadto, że dyplom ukończenia uczelni wyższej znacznie zwiększa szanse na znalezienie pracy.
W porównaniu do pozostałych grup badanych, osoby posiadające wyższe wykształcenie
najszybciej znajdują zatrudnienie, a bezrobocie dotyczy ich w najmniejszym stopniu.
W tym miejscu należy jednak podkreślić, że pomimo powyższych wniosków, absolwenci wkraczający na rynek pracy spotykają się z wieloma trudnościami.24 Jedną z nich jest
brak potrzebnych umiejętności i kwalifikacji, które odpowiadałyby na potrzeby ze strony
pracodawców. Coraz częściej zwracają oni uwagę nie na wykształcenia, a doświadczenie.
Ponadto zwiększa się liczba osób, która posiada zbyt wysokie kompetencje w porównaniu
do pracy jaką wykonuje. W obliczu tych wszystkich wyzwań, UE podjęła szereg działań
mających poprawić sytuację absolwentów na rynku pracy. Większość z nich jest skierowano do młodzieży jako całość, a więc i do tych osób, które nie posiadają wyższego wykształcenia, jednak przyglądając się im bliżej, możemy znaleźć poszczególne inicjatywy dedykowane właśnie do absolwentów tj. europejskie ramy jakości dotyczące praktyk, czy gwarancje dla młodych. Większość programów realizowanych jest w ramach Europejskiej
strategii zatrudnienia i strategii Europa 2020. Mają one m.in. zwiększyć zatrudnienie oraz
liczę osób z wyższym wykształceniem. Należy jednak wziąć pod uwagę to, aby w obliczu
obecnie już istniejącego wysokiego wskaźnika absolwentów studiów, wśród których rywalizacja na rynku pracy wzrasta, dodatkowa liczba osób z dyplomem nie pogłębiła tego
problemu. Uwzględniając jednak, że kluczem do poprawy konkurencyjności w warunkach
globalizacji i integracji gospodarczej jest inwestowanie w rozwój zasobów pracy, na zna22
http://rynekpracy.org/wiadomosc/829972.html, [dostęp: 1.04.2014].
http://ec.europa.eu/social/main.jsp?catId=1006&langId=pl, [dostęp: 1.04.2014].
24
D. Piróg, op.cit., s. 302.
23
165
czeniu zyskują te gospodarki, które oparte są na wiedzy. W obliczu tych wyzwań, zadaniem UE jest dbanie o efektywności kształcenia młodzieży, ponieważ to w rękach 94 mln
młodych Europejczyków leży przyszłość Europy.
Bibliografia:
1. Chmura R., Analiza dobrych praktyk w krajach UE zawierająca porównanie danych statystycznych
z państw UE dotyczących osób z wyższym wykształceniem pozostających bez zatrudnienia, które
nie podjęły zatrudnienia w okresie 12 miesięcy od ukończenia szkoły wyższej, Lublin 2012.
2. Deklaracja Bolońska Szkolnictwo wyższe w Europie, Bolonia 1999.
3. Dragan A., Program walki z bezrobociem na poziomie Unii Europejskiej i w wybranych państwach
– Polsce, Finlandii, Irlandii i Niemczech, Warszawa 2012.
4. EUROPA 2020 Strategia na rzecz inteligentnego i zrównoważonego rozwoju sprzyjającego włączeniu społecznemu, Bruksela 2010.
5. Hajder K., Bezrobocie w Unii Europejskiej w świetle kryzysu gospodarczego lat 2008-2013, „Rocznik integracji europejskiej” 2013, nr 7.
6. Key Data on Education in Europe 2012, Brussels 2012.
7. Mascherini M., Salvatore L., Meierkord A., Jungblut J.M., NEETs Young people not in employment,
education or training: Characteristics, costs and policy responses in Europe, Luxembourg 2012.
8. Piróg D., Absolwenci szkół wyższych na rynku pracy w warunkach kryzysu, „PrzedsiębiorczośćEdukacja” 2013, nr 9.
9. Puślecki Z.W., Walkowski M., Innowacje i zatrudnienie w polityce wzrostu konkurencyjności Unii
Europejskiej, Warszawa 2010.
10. The European Higher Education Area in 2012: Bologna Process Implementation Report, Brussels
2012
11. http://www.cie.gov.pl/HLP/files.nsf/0/E47981D8B0655EA1C125711D003CDD1D/$file/strategia
_lisbonska.pdf, [dostęp: 1.04.2014].
12. http://ec.europa.eu/social/main.jsp?catId=1006&langId=pl, [dostęp: 1.04.2014].
13. http://ec.europa.eu/social/main.jsp?langId=pl&catId=950, [dostęp: 1.04.2014].
14. http://epp.eurostat.ec.europa.eu/cache/ITY_SDDS/EN/une_esms.htm, [dostęp: 27.03.2014].
15. http://epp.eurostat.ec.europa.eu/statistics_explained/index.php/Glossary:International_standar
d_classification_of_education_(ISCED), [dostęp: 29.03.2014].
16. http://epp.eurostat.ec.europa.eu/statistics_explained/index.php?title=File:Unemployed_person
s,_in_millions,_seasonally_adjusted,_EU-28_and_EA-17,_January_2000_-_February_2014.png
&filetimestamp=20140401075910, [dostęp: 29.03.2014]
17. http://epp.eurostat.ec.europa.eu/statistics_explained/index.php/Youth_unemployment, [dostęp: 1.04.2014].
18. http://epp.eurostat.ec.europa.eu/statistics_explained/index.php?title=File:Youth_unemployme
nt_rates,_EU-28_and_EA-17,_seasonally_adjusted,_January_2000_-_February_2014.png&file
timestamp=2014040108020, [dostęp: 29.03.2014]
166
19. http://epp.eurostat.ec.europa.eu/statistics_explained/index.php?title=File:Unemployment_rate
_by_level_of_educational_attainment,_2012_(%25).png&filetimestamp=20130417134643, [dostęp: 29.03.2014].
20. http://epp.eurostat.ec.europa.eu/statistics_explained/index.php/Unemployment_statistics,
[dostęp: 29.03.2014].
21. http://epp.eurostat.ec.europa.eu/statistics_explained/index.php/Tertiary_education_statistics,
[dostęp:29.03.2014].
22. http://www.pulshr.pl/rekrutacja/europejskie-ramy-jakosci-stazy-i-praktyk-to-unijna-recepta-nawysoki-poziom-bezrobocia-mlodych,18613.html, [dostęp: 1.04.2014].
23. http://rynekpracy.org/wiadomosc/829972.html, [dostęp: 1.04.2014].
167
DOROTA BOCHNACKA
Politechnika Świętokrzyska w Kielcach
AKTYWIZACJA ZAWODOWA MŁODZIEŻY NA RYNKU PRACY
W WOJEWÓDZTWIE ŚWIĘTOKRZYSKIM W LATACH 2007-2012
Wprowadzenie
Moment pomiędzy zakończeniem edukację a rozpoczęciem pracy jest bardzo ważny
dla każdej młodej osoby. Poprzez jej podjęcie staje się ona samodzielna i niezależna. Pozostawanie bez zatrudnienia jest ogromnym problemem, który nie tylko stanowi przeszkodą
do realizacji życiowych celów i potrzeb, ale także, z upływem czasu prowadzi do wykluczenia społecznego.
W obecnych czasach wchodzenie młodzieży na rynek pracy jest procesem bardzo
trudnym. Sytuacja tej grupy osób jest ciężka, o czym świadczy chociażby uznanie przez
ustawę o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy osób do 25 roku życia jako kategorii bezrobotnych będących w szczególnie trudnej sytuacji na rynku pracy.
Celem niniejszego referatu jest przedstawienie wybranych form aktywizacji zawodowej
kierowanych do młodzieży z województwa świętokrzyskiego w latach 2007-2012. Praca ma
na celu także, wskazanie tych form, z których w badanym okresie skorzystało najwięcej młodzieży oraz tych, dzięki którym osiągana była największa efektywność zatrudnienia.
W części pierwszej przedstawiona została sytuacja młodzieży na rynku pracy w województwie świętokrzyskim. Przedmiotem rozważań zawartych w drugiej części pracy jest
charakterystyka wybranych form aktywizacji zawodowej. Kolejno przedstawione zostały
najbardziej popularne formy aktywizacji realizowane przez powiatowe urzędy pracy województwa świętokrzyskiego. Efektywność trzech najpopularniejszych form aktywizacji w
latach 2007-2012 obliczona i opisana została w ostatniej części.
Poziom bezrobocia wśród młodzieży w województwie świętokrzyskim
Działania mające na celu aktywizację zawodową bezrobotnych z pewnością nie miałaby miejsca, gdyby nie występowało zjawisko bezrobocia. Trudność młodzieży w znalezienia zatrudnienia jest niewątpliwie dużym problemem świętokrzyskiego rynku pracy.
W celu zobrazowania tej niekorzystnej sytuacji stworzona została tabela 1, która m.in
przedstawia poziom bezrobocia oraz jego zmiany w latach 2007-2012 wśród młodzieży z
województwa świętokrzyskiego. Z danych zaprezentowanych w tabeli 1 wynika, że spośród
wszystkich przedstawionych lat, w roku 2009 w rejestrze bezrobotnych pozostawała największa liczba młodzież, 18384 osób. W roku tym obserwowany był także największy przyrost osób bezrobotnych. Ich liczba w stosunku do roku poprzedniego wzrosła, aż o 2150
osób. W latach 2007 oraz 2008 odnotowany zostatał spadek bezrobotnej młodzież. W roku
2007 liczba ta zmalała o 5114 osób, a w 2008 o 219 osób. Od roku 2010 do końca badanego
okresu obserwowana była niewielka tendencja spadkowa
168
Tabela 1. Bezrobotna młodzież w wieku 18-24 lata w województwie świętokrzyskim
w latach 2007-2012
Lata
2007
2008
2009
2010
2011
2012
Liczba bezrobotnych ogółem
83339
77716
83819
82141
83217
86708
Liczba bezrobotnych w wieku 18-24
16453
16234
18384
18280
18196
18016
Zmiana w stosunku do roku wcze-5114
-219
+2150
-104
-84
-180
śniejszego
% udział młodzieży wśród bezrobot19,7
20,9
21,9
22,3
21,9
20,8
nych ogółem w województwie
Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Młodzież na rynku pracy w województwie świętokrzyskim w roku 2012, Wojewódzki Urząd Pracy w Kielcach, Kielce, 2013, s.22.
Udział młodzieży w ogólnej liczbie bezrobotnych w województwie świętokrzyskim wykazywał tendencję rosnące z 19,7% w roku 2007 do 22,3% w roku 2010. W latach
2011-2012 udział ten w niewielkim stopniu zmniejszał się.
Przedstawione dane wyraźnie pokazują, że poziom bezrobocia wśród młodzieży województwa świętokrzyskiego jest wysoki. Sytuacja ta uzasadnia konieczność realizacji różnych programów, które mają na celu przeciwdziałać temu negatywnemu zjawisku.
Charakterystyka wybranych form aktywizacji zawodowej
Do najpopularniejszych form aktywizacji zawodowej, z których w okresie od 2007 roku
do 2012 roku korzystała bezrobotna młodzież z województwa świętokrzyskiego zaliczyć
można:
• staż;
• szkolenia;
• prace interwencyjne;
• dofinansowanie podjęcia działalności gospodarczej;
• roboty publiczne;
• prace społecznie użyteczne;
Tabela 2 przedstawia liczbę bezrobotnej młodzieży z województwa świętokrzyskiego,
która rozpoczynała w poszczególnych latach, począwszy od roku 2007 do roku 2012 udział
w wybranych formach aktywizacji zawodowej.
Staż jest jedną z aktywnych form pomocy bezrobotnym. Poprzez jego odbycie osoba
bezrobotna nabywania umiejętności praktyczne „do wykonywania pracy przez wykonywanie zadań w miejscu pracy bez nawiązania stosunku pracy z pracodawcą.”1
1
D. Podlasińska, Efektywność programów aktywizacji społeczno-zawodowej w powiecie ciechanowskim w 2006 roku i
,
w I kwartale 2007 roku [w:]Polityka rynku pracy na szczeblu lokalnym, red. L. Gilejko, B. Błaszczyk, Pułtusk 2007, s.124.
169
Tabela 2. Wybrane formy aktywizacji zawodowej w latach 2007-2012
2007 2008
2009
2010
2011
Staż
Liczba osób skie9262 10401 13190 11114 3012
rowana
Zmiana w stosunku do roku po- -475 1139
2789 -2076
8102
przedniego
Szkolenia
Liczba osób skie1805 1265
1487
1694
385
rowanych
Zmiana w stosunku do roku po- 256
-540
222
207
1309
przedniego
Prace inter- Liczba osób skie875
629
623
659
338
wencyjne
rowanych
Zmiana w stosunku do roku po- -272 -246
-6
36
-321
przedniego
Rozpoczęcie
Liczba osób, które
działalności
rozpoczęły działal- 321
335
495
618
223
gospodarczej
ności gospodarczą
Zmiana w stosunku do roku po2
14
160
123
-395
przedniego
Roboty pu- Liczba osób skie35
69
166
373
146
bliczne
rowanych
Zmiana w stosunku do roku po2
34
97
207
-227
przedniego
Prace
spo- Liczba osób skie83
55
71
76
57
łecznorowana
użyteczne
Zmiana w stosunku do roku po- -19
-28
16
5
-19
przedniego
Źródło: Opracowanie własne na podstawie publikacji Wojewódzkiego Urzędu
Młodzież na rynku pracy w województwie świętokrzyskim w latach 2007-2012.
2012
Łącznie
5535
52514
2523
1161
7797
776
370
3494
32
347
2339
124
87
876
-59
89
431
32
Pracy w Kielcach,
W przypadku osób, które nie ukończyły 25 roku życia jak również tych, które są absolwentami wyższych szkół i nie ukończyli 27 roku życia, staż może trwać do 12 miesięcy. Staż
odbywany jest na podstawie umowy zawieranej pomiędzy pracodawcą organizującym
170
staż a starostą. Umowa ta dokładnie określa długość jego trwania. W czasie odbywania
stażu bezrobotnemu przysługuje stypendium równe 120% kwoty zasiłku dla bezrobotnych. W okresie tym może on także skorzystać z przysługujących mu dwóch dni wolnych
za każde 30 dni odbywania stażu. Po jego ukończeniu pracodawca wydaje opinię o kwalifikacjach oraz nabytych umiejętnościach zawodowych przez osobę odbywająca staż, na
podstawie której powiatowy urząd pracy wystawia zaświadczenie o odbyciu stażu. 2
W województwie świętokrzyskim w latach 2007-2012 do odbycia stażu u pracodawcy
skierowanych zostało łącznie 52514 osób, które nie ukończyły 25 roku życia. Jak wynika z
przedstawionych danych najwięcej osób podjęło staż w roku 2009 (13190 osób), natomiast najmniej w roku 2011 (3012 osób). W roku tym obserwowany był również największy spadek osób rozpoczynających staż. W stosunku do roku 2010 liczba osób skierowanych do jego odbycia zmalała, aż o 8102 osoby. Od roku 2007 do roku 2009 obserwowany
był wzrost osób kierowanych na staże, następnie do roku 2012 obserwowany był spadek.
Szkolenia w ustawie z dnia 20 kwietnia 2004 r. o promocji zatrudnienia i instytucjach
rynku pracy zdefiniowane został jako ,,pozaszkolne zajęcia mające na celu uzyskanie, uzupełnienie lub doskonalenie umiejętności i kwalifikacji zawodowych lub ogólnych, potrzebnych do wykonywania pracy, w tym umiejętności poszukiwania zatrudnienia.”3
Szkolenia bezrobotnych są inicjowane, organizowane i finansowane z Funduszu Pracy
przez starostę. Z reguły trwają one do 6 miesięcy, jednak jeżeli jest to uzasadnione w programie mogą trwać do 12. Szkolenia dla osób, które nie posiadają żadnych kwalifikacji
zawodowych, są wyjątkiem i mogą trwać do 24 miesięcy.4 Ta forma aktywizacji zawodowej może przybierać dwie formy, grupową bądź indywidualną. Szkolenia grupowe tworzone są w oparciu o roczny plan szkoleń, który sporządzany jest na podstawie analizy
potrzeb rynku pracy. Bezrobotny, który uprawniony jest do korzystania z tej formy aktywizacji może sam zgłosić się do udziału w nim lub otrzymać propozycję uczestnictwa od
pracownika urzędu pracy. W przypadku szkolenia indywidualnego starosta może skierować bezrobotnego na wskazane przez niego szkolenie, jeżeli uzasadni on celowość tego
szkolenia.
Korzyścią jaka płynie dla bezrobotnego, który zdecyduje się na odbycie szkolenia jest
to, że w okresie kiedy je odbywa przysługuje mu stypendium w wysokości 120% zasiłku.
Istnieje jednak warunek, który mówi, że bezrobotny może otrzymać stypendium jeżeli
liczba godzin odbywanego szkolenia wynosi co najmniej 150 godzin miesięcznie. Nie znaczy to jednak, że w przypadku mniejszego wymiaru godzin traci on prawo do jego otrzymania. W sytuacji takiej wysokość stypendium ustalana jest proporcjonalnie. Kolejną korzyścią dla bezrobotnego jest to, że w przypadku, gdy w trakcie trwania szkolenia podejmie on zatrudnienie lub inną pracę zarobkową, czy tez rozpocznie prowadzenie działalno2
http://www.wup.kielce.pl/images/stories/CIZ/poradnik/jak_i_gdzie_szukac_pracy.pdf, s. 8-9. [dostęp: 30.03.2014 r.]
Ustawa z dnia 20 kwietnia 2004 r .o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy, Dz. U. 2004 nr 99 poz.
1001, art.2, pkt. 37.
4
http://wup.lodz.pl/files/ciz/ciz_formy_akt_zaw.pdf , s.10. [dostęp: 30.03.2014 r.]
3
171
ści gospodarczej ma on prawo do jego ukończenia bez konieczności ponoszenia jakichkolwiek kosztów. Dodatkową zaletą jest to, że starosta może finansować bezrobotnemu
koszty przejazdów, czy też koszty zakwaterowania i wyżywienia, które wiążą się z udziałem
w szkoleniu.
Jednym z najważniejszych obowiązków osoby, która zostanie skierowana na szkolenie
jest przystąpienie do egzaminu końcowego. Po zakończeniu szkolenia bezrobotny ma
również obowiązek niezwłocznego przedstawienie PUP świadectwa, które potwierdza
jego ukończenie.5
W latach 2007-2012 na szkolenia w województwie świętokrzyskim skierowano łącznie
7797 osób bezrobotnych, które nie ukończyły 25 roku życia. Najwięcej osób rozpoczęło
szkolenie w roku 2010 (1694 osób), natomiast najmniej w roku 2011 (385 osób). To właśnie w roku 2011 miał miejsce największy, spadek korzystających z tej formy aktywizacji.
Liczba osób zmalała wtedy, aż o 1309.
Prace interwencyjne inicjowane oraz finansowane są przez powiatowe urzędy pracy w
przypadku braku propozycji odpowiedniego zatrudnienia dla bezrobotnego.6 Dzięki tej
formie aktywizacji bezrobotni mają możliwość korzystania z zatrudnienia przez pracodawcę, które następuje w wyniku zawarcia przez niego umowy z powiatowym urzędem pracy.
Mają one za zadanie wspierać osoby, których sytuacja na rynku pracy jest szczególnie
niekorzystna, a więc m. in. osoby do 25 roku życia.7
Okres czasu na jaki bezrobotny zostaje zatrudniony oraz wysokość dofinansowania do
wynagrodzenia określone są w umowie dotyczącej zorganizowania i finansowania prac
interwencyjnych. Długość czasu trwania zatrudnienia w ich ramach zależy od kategorii
osób bezrobotnych kierowanych przez urząd do zatrudnienia. 8 W przypadku bezrobotnych do 25 roku życia mogą one trwać od 6 do 12 miesięcy (do 18 miesięcy, jeżeli refundacja obejmuje co drugi miesiąc).9
W latach 2007-2012 do prac interwencyjnych skierowanych zostało łącznie 3494 osób
do 25 roku życia. Największa liczba aktywizowanych w tym okresie odnotowana została w
roku 2007 kiedy prace interwencyjne podjęło 875 osoby, a najmniejsza w roku 2011, gdzie
podjęło je tylko 338 osób. W latach 2007-2009 obserwowany był spadek udziału młodzieży w tej formie aktywizacji, w roku 2010 niewielki wzrost (o 36 osób), następnie w roku
2011 nastąpił kolejny spadek, który był również największym spadkiem w całym badanym
5
http://www.pupkielce.pl/bezrobotni_poszukujacy_pracy/szkolenia_podnoszenie_kwalifikacji.html, [dostęp:
31.03.2014 r.]
6
A. Dragan, Programy walki z bezrobociem na poziomie Unii Europejskiej i w wybranych państwach- Polsce,
Finlandii, Irlandii i Niemczech, Opracowania tematyczne OT- 610, Biuro Analiz i Dokumentacji, Kancelaria Senatu,
Warszawa 2012, s.13
7
http://mup.kielce.pl/strona/prace-interwencyjne/113, [dostęp: 30.03.2014 r.]
8
Aktywny na rynku pracy, Wojewódzki Urząd Pracy w Kielcach, Kielce 2011, s. 47.
9
M. Wojdyło-Preisner, K. Zawadzki, Zatrudnienie subwencjonowane, [w:] Aktywna polityka rynku pracy w Polsce
w kontekście europejskim, red. Z. Wiśniewski, K. Zawadzki, Toruń 2010, s.77.
172
okresie (-321 osób). W roku 2012 miał miejsce niewielki przyrost osób kierowanych do
prac interwencyjnych, liczba ta wzrosła o 32 osoby.
Dofinansowanie podjęcia działalności gospodarczej to kolejna forma aktywizacji, z
której korzystać może bezrobotna młodzież. W sytuacji, gdy młody bezrobotny chce podjąć działalność gospodarczą istnieje możliwość złożenia „do starosty właściwego ze względu na miejsce zamieszkania lub pobytu albo ze względu na miejsce prowadzenia działalności gospodarczej’’ wniosku o jej „dofinansowanie, w tym na pokrycie kosztów pomocy
prawnej, konsultacji i doradztwa, które wiąże się z jej podjęciem, w wysokości określonej
w umowie.” Środki te mają charakter jednorazowy, a ich wysokość nie może przekraczać
6-krotności wysokości przeciętnego wynagrodzenia .
Umowa zawarta na piśmie pomiędzy starostą a osobą bezrobotną jest podstawą dofinansowania podjęcia działalności gospodarczej. Zawarcie takiej umowy zobowiązuje korzystającego z tej formy aktywizacji w szczególności do tego by utworzona przez niego
działalności prowadzona była co najmniej przez okres 12 miesięcy. Ponadto bezrobotny
zobowiązuje się do wydatkowania pozyskanych środków zgodnie z wnioskiem otrzymanego dofinansowania. 10
W latach 2007-2012 z możliwości pozyskania środków na dofinansowanie działalności
gospodarczej skorzystało łącznie 2339 osób do 25 roku życia. Najwięcej działalności gospodarczych utworzonych zostało w roku 2010 (618), natomiast najmniej
w roku 2011 (223). W roku tym nastąpił także największy w całym rozpatrywanym okresie
spadek w stosunku do roku poprzedniego. Bezrobotnych, którzy podjęli środki na rozpoczęcie działalność gospodarczej było wtedy o 395 mniej niż w roku 2010.
Roboty publiczne to zatrudnienie bezrobotnego na czas nie dłuższy niż 12 miesięcy.
Mogą one być „organizowane przez gminy, organizacje pozarządowe statutowo zajmujące się problematyką: ochrony środowiska, kultury, oświaty, kultury fizycznej i turystyki,
opieki zdrowotnej, bezrobocia oraz pomocy społecznej, a także spółki wodne i ich związki,
jeżeli prace te są finansowane lub dofinansowane ze środków samorządu terytorialnego,
budżetu państwa, funduszy celowych, organizacji pozarządowych, spółek wodnych i ich
związków.”
Korzyścią dla bezrobotnego wykonującego roboty publiczne jest to, że zostaje on zatrudniony na podstawie umowy o pracę. Dodatkowo bezrobotny zdobywa nowe doświadczenia zawodowe, co zwiększa jego szanse na rynku pracy. W sytuacji, gdy bezrobotny zostaje zatrudniony na pełen etat otrzymuje on wynagrodzenie nie niższe niż minimalne wynagrodzenie za pracę.
W celu podjęcia tej formy aktywizacji bezrobotny powinien zgłosić się do właściwego
powiatowego urzędu pracy z zapytaniem o możliwość skierowania na roboty publiczne.11
10
11
http://mup.kielce.pl/strona/jednorazowe-srodki-na-podjecie-dzialalnosci-gospodarczej/81, [dostęp: 30.03.2014 r.]
http://zielonalinia.gov.pl/Roboty-publiczne-32436, [dostęp: 30.03.2014 r.]
173
W ramach robót publicznych w latach 2007-2012 zatrudniono łącznie 876 osób bezrobotnych do 25 roku życia. Do roku 2010 obserwowany był wzrost zatrudnienia w ramach
tej formy aktywizacji, natomiast w kolejnych latach spadek. Największe zatrudnienie odnotowano w roku 2010 (373 osoby), natomiast najmniejsze w roku 2007.
Prace społecznie użyteczne to ostatnia z wymienionych powyżej form aktywizacji zawodowej. Bezrobotni, którzy nie posiadają prawa do zasiłku mogą być kierowani do ich
wykonywania przez starostę. Prace te organizowane są „przez gminę w jednostkach organizacyjnych pomocy społecznej, organizacjach lub instytucjach statutowo zajmujących się
pomocą charytatywną lub działalnością na rzecz społeczności lokalnej”.12 Mogą być one
wykonywane w wymiarze do 10 godzin tygodniowo. Podstawą ich wykonywania jest
porozumienie zawarte pomiędzy gminą, na rzecz której prace będą realizowane a starostą. 13 Wykonujący prace w ramach tej formy aktywizacji bezrobotny zachowuje status
osoby bezrobotnej.14
Korzyścią dla bezrobotnego płynącą z prac społecznie użytecznych jest to, że poprzez
ich wykonywanie ma on możliwość zdobycia nowych doświadczeń zawodowych.15 Dodatkowo przysługuje mu z tego tytułu świadczenie, które nie może być niższe niż 6 zł za
godzinę wykonywania prac. Ze względu na fakt, iż prace społecznie użyteczne realizowane
są w miejscu zamieszkania lub miejscu pobytu bezrobotnego nie ponosi on wysokich kosztów, które wiążą się z dojazdem do miejsca pracy. Poprzez ich wykonywanie staje się bardziej zdyscyplinowany. Bezrobotny objęty jest także ubezpieczeniem zdrowotnym i wypadkowym. 16
W latach 2007-2012 do prac społecznie użytecznych skierowanych zostało łącznie 431
bezrobotnych do 25 roku życia. Najwięcej osób skierowanych zostało w roku 2012 (89
osób) natomiast najmniej w 2008 (55 osób), kiedy miał też miejsce największy spadek w
porównaniu do roku poprzedniego (o 28 mniej niż w roku 2007).
Efektywność wybranych form aktywizacji zawodowej realizowanych przez powiatowe
urzędy pracy w województwie świętokrzyski w latach 2007-2012
Wskaźnikiem, który umożliwia dokonanie oceny poszczególnych form aktywizacji jest
ich efektywność. Efektywność, oznacza procentowo wyrażony stosunek, liczby osób, które
podjęły pracę w trakcie lub po ukończeniu udziału w programie, do liczby osób, które za-
12
H. Kaszyński, Ekonomia społeczna i praca socjalna. Razem czy osobno? [w:] Ekonomia społeczna. Perspektywa
rynku pracy i pomocy społecznej, red. J. Staręga- Piasek, Instytut Rozwoju Służb Społecznych, Warszawa 2007, s.78.
13
K. Słupska-Kwiatkowska, Bezrobocie. Praca - możliwość zaspokajania potrzeb - perspektywy, czyli o tym, co
robić, by ta triada mogła się urzeczywistnić, [w:] Człowiek wobec krytycznych sytuacji życiowych. Z teorii i praktyki
pracy socjalnej, red. E. Włodarczyk, I. Cytlak, Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań 2011, s.63.
14
http://mup.kielce.pl/strona/prace-spolecznie-u%C5%BCyteczne/223, [dostęp: 30.03.2014 r.]
15
http://zielonalinia.gov.pl/Prace-spolecznie-uzyteczne-32424, [dostęp: 30.03.2014 r.]
16
http://mup.kielce.pl/strona/prace-spolecznie-u%C5%BCyteczne/223, [dostęp: 30.03.2014 r.]
174
kończyły program.17 W tabeli 3 zamieszczone zostały dane dotyczące trzech najbardziej
efektywnych programów realizowanych przez powiatowe urzędy pracy w województwie
świętokrzyski w latach 2007-2012 Należy jednak podkreślić, że wśród osób, które kończyły
daną formę aktywizacji w danym roku znajdują się również osoby, które rozpoczęły program pod koniec roku go poprzedzającego.
Tabela 3. Efektywność staży, szkoleń oraz prac interwencyjnych w latach 2007-2012
Staż
Szkolenie
Z. U.*
P.P.**
2007
8858
4678
2008
10496
2009
2010
E.***
Prace interwencyjne
E.***
Średnia
P.P.**
52,81
1451
675
46,52
867
708
81,66
60,33
5133
48,90
1240
344
27,74
655
495
75,57
50,74
9363
4977
53,16
1307
341
26,09
616
473
76,79
52,01
11384
5493
48,25
1591
499
31,36
682
477
69,94
49,85
2011
5443
2585
47,49
369
157
42,55
584
413
70,72
53,59
2012
4036
2305
57,11
1066
434
40,71
325
270
83,08
60,30
(%)
(%)
Z. U.* P.P.**
E.***
Z. U.*
(%)
efektywność (%)
Średnia efektywność w okresie
51,29%
35,83%
76,29%
Łącznie zakończyło udział
49580
7024
3729
Łącznie podjęło pracę
25171
2450
2836
*Z. U. – zakończenie udziału; **P.P.- podjęcie pracy; *** E.- efektywność
Źródło: Opracowanie własne na podstawie publikacji Wojewódzkiego Urzędu Pracy w Kielcach,
Młodzież na rynku pracy w województwie świętokrzyskim w latach 2007-2012.
Z danych przedstawionych w tabeli 3 wynika, że efektywność poszczególnych programów jest różna. We wszystkich latach badanego okresu największą efektywność spośród
trzech wybranych form wykazały prace interwencyjne. W okresie od 2007 roku do 2012
roku program ten ukończyło łączne 3729 z czego, aż 76,29% (2836 osób) bezrobotnych
uzyskało zatrudnienie. Najmniejszą efektywnością spośród wybranych form aktywizacji
zawodowej młodzieży z województwa świętokrzyskiego charakteryzowały się szkolenia.
Spośród 7024 wszystkich zaktywizowany bezrobotnych w badanym okresie jedynie
35,83% podjęło prace. W roku 2007 średnia, łączna efektywność wybranych programów
była największa (60,33 %). Podobna sytuacja miała miejsce w roku 2012, gdzie efektywność ta osiągnęła poziom 60,30%. Najniższa, łączna efektywność wybranych programów
odnotowana została w roku 2010 i wynosiła wtedy 49,85 %.
17
Informacja o aktywnych formach przeciwdziałania bezrobociu i wykorzystaniu środków finansowych, Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej, Warszawa, 2006, s. 13.
175
Podsumowanie
Podsumowując, można stwierdzić, że w latach 2007- 2012 na świętokrzyskim rynku
pracy najpopularniejszą (pod względem liczby osób korzystających) formą aktywizacji
zawodowej młodzieży były staże. Na drugim miejscu pod tym względem uplasowały się
szkolenia, natomiast na trzecim prace interwencyjne. Biorąc jednak pod uwagę efektywność zatrudnieniową widać wyraźnie, że duża liczba uczestników danej formy aktywizacji
nie świadczy o większych szansach na znalezienie zatrudnienia. Pod względem efektywności na pierwszym miejscu znalazły się prace interwencyjne, na drugim staże, natomiast na
trzecim szkolenia. Powstaje pytanie, czy przedstawione formy aktywizacji zawodowej
przyczyniły się do spadku bezrobocia wśród młodzieży województwa świętokrzyskiego w
badanym okresie? Spoglądając na dane dotyczące bezrobocia wśród tej grupy widać, że
jego poziom jest mniej więcej stały. Można więc przypuszczać, że programy nie zmniejszyły bezrobocia, ale też nie pozwoliły na jego wzrost. Niemniej jednak działania aktywizujące
są konieczne, ponieważ dają bezrobotnej młodzieży wiele możliwość na dotarcie do zatrudnienia i jego utrzymania, jak również pozwalają na zdobycie nowych kwalifikacji i cennego doświadczenia.
Bibliografia:
1. Aktywny na rynku pracy, Wojewódzki Urząd Pracy w Kielcach, Kielce 2011.
2. Dragan A., Programy walki z bezrobociem na poziomie Unii Europejskiej i w wybranych pań-
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
176
stwach- Polsce, Finlandii, Irlandii i Niemczech, Opracowania tematyczne OT- 610, Biuro Analiz i
Dokumentacji, Kancelaria Senatu, Warszawa 2012.
http://mup.kielce.pl/strona/jednorazowe-srodki-na-podjecie-dzialalnosci-gospodarczej/81,
[dostęp: 30.03.2014r.]
http://mup.kielce.pl/strona/prace-interwencyjne/113, [dostęp: 30.03.2014 r.]
http://mup.kielce.pl/strona/prace-spolecznie-u%C5%BCyteczne/223,[dostęp:30.03.2014r.]
http://wup.lodz.pl/files/ciz/ciz_formy_akt_zaw.pdf , [dostęp: 30.03.2014 r.]
http://www.pupkielce.pl/bezrobotni_poszukujacy_pracy/szkolenia_podnoszenie_kwalifikacji.h
tml, [dostęp: 30.03.2014 r.]
http://www.wup.kielce.pl/images/stories/CIZ/poradnik/jak_i_gdzie_szukac_pracy.pdf,
[dostęp: 30.03.2014 r.]
http://zielonalinia.gov.pl/Prace-spolecznie-uzyteczne-32424, [dostęp: 30.03.2014 r.]
http://zielonalinia.gov.pl/Roboty-publiczne-32436, [dostęp: 30.03.2014 r.]
Informacja o aktywnych formach przeciwdziałania bezrobociu i wykorzystaniu środków finansowych, Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej, Warszawa 2006.
Kaszyński H., Ekonomia społeczna i praca socjalna. Razem czy osobno? [w:] Ekonomia społeczna. Perspektywa rynku pracy i pomocy społecznej, red. Staręga- Piasek J., Instytut Rozwoju
Służb Społecznych, Warszawa 2007.
Młodzież na rynku pracy w województwie świętokrzyskim w roku 2007, Wojewódzki Urząd
Pracy w Kielcach, Kielce 2008.
14. Młodzież na rynku pracy w województwie świętokrzyskim w roku 2008, Wojewódzki Urząd
Pracy w Kielcach, Kielce 2009.
15. Młodzież na rynku pracy w województwie świętokrzyskim w roku 2009, Wojewódzki Urząd
Pracy w Kielcach, Kielce 2010.
16. Młodzież na rynku pracy w województwie świętokrzyskim w roku 2010, Wojewódzki Urząd
Pracy w Kielcach, Kielce 2011.
17. Młodzież na rynku pracy w województwie świętokrzyskim w roku 2011, Wojewódzki Urząd
Pracy w Kielcach, Kielce 2012.
18. Młodzież na rynku pracy w województwie świętokrzyskim w roku 2012, Wojewódzki Urząd
Pracy w Kielcach, Kielce 2013.
19. Podlasińska D., Efektywność programów aktywizacji społeczno-zawodowej w powiecie ciecha, [w:]
20.
21.
22.
nowskim w 2006 roku i w I kwartale 2007 roku Polityka rynku pracy na szczeblu lokalnym,
red. Gilejko L., Błaszczyk B., Pułtusk 2007.
Słupska-Kwiatkowska K., Bezrobocie. Praca - możliwość zaspokajania potrzeb - perspektywy,
czyli o tym, co robić, by ta triada mogła się urzeczywistnić, [w:] Człowiek wobec krytycznych sytuacji życiowych. Z teorii i praktyki pracy socjalnej, red. Włodarczyk E., Cytlak I., Wydawnictwo
Naukowe UAM, Poznań 2011.
Ustawa z dnia 20 kwietnia 2004 r .o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy, Dz. U.
2004 nr 99 poz. 1001.
Wojdyło-Preisner M., Zawadzki K., Zatrudnienie subwencjonowane, [w:] Aktywna polityka
rynku pracy w Polsce w kontekście europejskim, red. Wiśniewski Z., Zawadzki K., Toruń 2010.
177
ANNA GOŁEMSKA,
Uniwersytet Jana Kochanowskiego w Kielcach
PROBLEM WYKLUCZENIA SPOŁECZNEGO
Wprowadzenie
Przeobrażenia współczesnego świata wniosły wiele istotnych zmian w kształtowaniu
życia społecznego- ekonomicznego XXI wieku. Wielowymiarowe skutki procesów globalnych doprowadziły do pojawienia się masowych zagrożeń takich jak: bezrobocie, bieda,
ubóstwo. Zmiany strukturalne uformowały nowy system wartości oraz percepcji, wpływający na wzorce zachowań i norm społecznych. Następujące zdarzenia gwałtownie pogłębiły nierówności międzyludzkie, które spowodowały pojawienia się problemu wykluczenia
społecznego. Problematyka wykluczenia nie jest zjawiskiem nowym. Zagadnienie to nabrało nowego charakteru i stało się przedmiotem dyskusji i badań po wstąpieniu Polski do
Unii Europejskiej. Natężenie problemów społeczno- ekonomicznych doprowadziło do
masowej skali tego zjawiska.
Wykluczenie stało się istotnym bodźcem dywersyfikacji życia społecznego. Obecnie
kształtuje skomplikowane problemy, w odniesieniu do których niełatwo odnaleźć złoty
środek. Zjawisko dysfunkcji obejmuje całokształt obszarów społecznych. Skuteczna prewencja oraz zapobieganie wykluczeniu, wymaga interdyscyplinarnego współdziałania
wszystkich dyscyplin naukowych: ekonomicznej, psychologicznej, pedagogicznej oraz
socjologicznej.
Celem niniejszej pracy, jest ukazanie rosnącego problemu wykluczenia i dyskryminacji
społecznej, które staje się impulsem przemocy, agresji oraz międzynarodowego konfliktu.
Starano się przedstawić wieloaspektowe konsekwencje osamotnienia i wyizolowania.
Ukazano zakres tematyczny i określono powody wykluczenia z danej społeczności.
Artykuł ma charakter teoretycznych rozważań i składa się z trzech śródtytułów. W
pierwszej części podjęto próbę wyjaśnienia złożonego zakresu pojęciowego „wykluczenia
społecznego”. Zaprezentowano również określenie desygnatu tego problemu.
W kolejnym rozdziale przedstawiono wyznaczniki wykluczenia społecznego, które podzielono na trzy podstawowe wymiary: ekonomiczny, społeczny i polityczny.
Ostatnia część dotyczy grup szczególnie narażonych na negatywny wpływ wykluczenia
społecznego. Starannej analizie poddano narastający problem osamotnienia wśród imigrantów.
Zakres pojęciowy wykluczenia społecznego
Wykluczenie społeczne jest trudną kategorią pojęciową, odnoszącą się do struktury życia społecznego. W polskich materiałach naukowych zakres tematyczny ukazał się stosunkowo późno- na początku XXI wieku. Uprzednio problem wykluczenia wiązano ściśle z
marginalizacją. Szybko stwierdzono, że nie są to pojęcia tożsame i nie należy ich rozpatry178
wać w tych samych kategoriach pojęciowych. Natomiast zauważono kompatybilność
omawianego zagrożenia z zjawiskiem dyskryminacji. Jest to często formowana struktura
wykluczenia społecznego, przejawiająca się nieprzychylnym traktowaniem danej osoby.
Może być rezultatem wykorzystywania pozycji jednej ze stron, lub uprzedzeniem wobec
dyskryminowanej grupy.
Rozpowszechniona problematyka wykluczenia społecznego jest wielowątkowa i niejednorodna. Tworzy w literaturze liczne terminologiczne rozbieżności, dyskursy, wynikające z braku jednomyślności w zasadniczych kwestiach tego zagadnienia. Konsensus intelektualny w otoczeniu badaczy, jest jedynie zauważalny w przedmiocie narastającego problemu społecznego, uwidoczniającego się zarówno w Europie, jak i na świecie.
Trudności związane z zjawiskiem wykluczania, na ogół rozpatrywane są w kategoriach
indywidualnych lub zbiorowych dysfunkcji społecznych. Zagrożenie to wynika z własnej
woli lub jest spowodowane czynnikami zewnętrznymi takimi jak: ubóstwo, bieda, bezrobocie, wiek, niepełnosprawność, brak tolerancji seksualnej czy narodowościowej. Wykluczenie społeczne przejawia się również brakiem akceptacji poglądów i przekonań innych
ludzi, dotyczących rozmaitych dziedzin życia np. kulturowych, naukowych czy politycznych1. Przykładami takich dyscyplin jest np. pochodzenie narodowe; przeciętne kwalifikacje zawodowe; pozycja społeczna i materialna; wykluczenie spowodowane brakiem dostępu do kultury sztuki, nauki; przepaść pomiędzy społeczeństwem biednym, a bogatym;
pochodzenie z małych prowincji itp.
Narodowa Strategia Integracji Społecznej dla Polski definiuje wykluczenie jako: „sytuację uniemożliwiającą lub znacznie utrudniającą jednostce lub grupie, zgodne z prawem
pełnienie ról społecznych, korzystanie z dóbr publicznych i infrastruktury społecznej, gromadzenie zasobów i zdobywanie dochodów w godny sposób” 2. Grupa Zespołu Zadaniowego ds. Reintegracji Społecznej przy Narodowej Strategii Integracji Społecznej, wyróżniła
na podstawie tego pojęcia, podział na trzy zasadnicze elementy. Jako pierwszy czynnik,
charakterystyczny dla tego problemu, znamionują „sytuację” będąca konglomeratem
przesłanek i okoliczności, które przyczyniają się do wykluczenia. Drugim bodźcem jest
„jednostka”, która żyje w otoczeniu, gdzie jest dyskryminowana społecznie. Ostatnia część
podziału jest określona prawotwórczo, jako: „zgodne z prawem społeczne funkcjonowanie” 3. To niezwykle ważny element wykluczenia społecznego, gdyż każda osoba ma prawo
do godnego i nienaruszalnego życia. Źródłem tych zabezpieczeń są akty prawa krajowego i
międzynarodowego, a także normy, zasady społeczne.
1
A. Marzec- Tarasińska, Dzieci z rodzin z problemem bezrobocia- wielowymiarowe obszary nierówności społecznych, [w]: Dystans społeczny w teorii i praktyce pedagogicznej, red. M. Chodkowska, S. Byra, Lublin 2012, s. 170.
2
NSIS, Narodowa Strategia Integracji Społecznej dla Polski, www.funduszestrukturalne.gov.pl/informator
/npr2/dokumenty%20strategiczne/Narodowa%20Strategia%20Integracji%20Spolecznej.pdf, [dostęp: 14.04.20
04], s. 23.
3
Ibidem
179
Współcześnie zapewnienie bezpieczeństwa życia i zdrowia ludzkiego, jest znacznie
utrudnione. To rezultat działań mocno agresywnej, nietolerancyjnej społeczności, skłonnej
do używania przemocy fizycznej i psychicznej. Traktujących wrogość i nienawiść, jako jedyną metodę swoistej chęci zauważenia i podniesienia własnej wartości. Niekompletna
kontrola własnego życia, prześladowanie, nękanie społeczne, brak pomocy ze strony przyjaciół, rodziny, państwa przyczynia się do niemożności i niechęci pełnego partycypowania
w środowisku zewnętrznym. Przejawia się to redukcją, lub całkowitą absencją uczestnictwa w kontaktach międzyludzkich i pełnieniu ról społecznych. Często osoby wyeliminowane z danej zbiorowości, ulokowane są na najniższym szczeblu w strukturze hierarchicznej
warstw społecznych. W rezultacie, doprowadza to do zaburzeń w funkcjonowaniu i relacjach zbiorowych, utrudnia zdobycie podstawowych informacji, czasami wyklucza szansę
zatrudniania na rynku pracy.
Według Agaty Cudowskiej wykluczenie społeczne to „uniemożliwienie jednostkom lub
całym grupom ludzi wzięcia udziału w głównym nurcie życia pewnej zbiorowości, a dokładnie rzecz ujmując, w kontroli nad czynnikami określającymi pozycję człowieka w społeczeństwie i jego warunki bytu.4” Natomiast według Lucyny Frąckiewicz termin ten
przedstawia: ,sytuację uniemożliwiająca lub znacznie utrudniająca jednostce lub grupie
zgodne z prawem pełnienie ról społecznych, korzystanie z dóbr publicznych i infrastruktury
społecznej, gromadzenie zasobów i zdobywanie dochodów w godny sposób”5.
Nieznaczna aktywność życia społecznego lub całkowita bierność, kształtuje powstanie
czynników obiektywnych i subiektywnych. Pierwszy element jest zależny od otoczenia i
środowiska publicznego. Drugi tkwi w cechach osobowości, samostanowienia w grupie, a
także sprawowanej pozycji społecznej. Liczne badania nad zagadnieniem wykluczenia
dowiodły, że osoba narażona na wyeliminowanie z środowiska w którym egzystuje, charakteryzuję się minimalnym przejawem aktywności społecznej, apatią, zobojętnieniem i
biernością. Często cechy te scalają się z deprawowaniem. Tezy odnoszące się do zależności
między, brakiem długotrwałej aktywności w środowisku, a demoralizacją, głosili Charles
Gore i João Baptista Figueiredo. Uważali, że wykluczenie to „opis indywidualnego upośledzenia i wyraża się zarówno niskim poziomem dobrobytu (upośledzenie ekonomicznebieda), jak i niezdolnością do skutecznego uczestnictwa w życiu społecznym poprzez pracę, dostęp do uprawnień, do prawnych instrumentów zabezpieczenia roszczeń (upośledzenie społeczno- polityczne)” 6. Według nich bierność zawodowa i społeczna z czasem
doprowadza do „ (…) poczucia niższości lub odpowiednio materialnej deprywacji” 7.
4
A. Cudowska, Nierówności społeczne w globalizującym się świecie. Wybrane zagadnienia, [w]: Człowiek w
obliczu wykluczenia i marginalizacji społecznej, red. K. Białobrzeska, S. Kawula, Toruń 2006, s. 35.
5
L. Frąckiewicz, Wykluczenie społeczne w skali makro i mikroregionalnej, [w]: Wykluczenie społeczne, L. Frąckiewicz (red.), Katowice 2005, s. 18.
6
C. Gore, J. B. Figueiredo, Wykluczenie społeczne i polityka przeciwdziałania ubóstwu, „Problemy Polityki
Społecznej”, nr 5, s. 18
7
Ibidem, s. 20.
180
Przytoczone rozważania, przedstawiają niekompatybilne definicje i ułamkowy zakres
pojęciowy wykluczenia społecznego. Uzasadnieniem dywagacji, jest duża dynamika oraz
przeobrażanie się form dyskryminacji. Skutki wykluczenia zmieniają się w czasie i są kształtowane na podstawie niejednorodnych czynników. Niemniej jednak, regularnie struktura i
mechanizmy zagrożenia, niekorzystnie wpływają na zbiorowość ludzką. Reorganizują życie
jednostek, przekształcają pozycje zawodową i międzyludzką, ściśle wpływają na liczne
dziedziny społeczne8.
Wyznaczniki wykluczenia społecznego
Uściślając problematykę wykluczenia społecznego, wyszczególniono ciąg składników,
jakimi rozporządza przeważająca część cywilizacji, a nie dysponują nimi dyskryminowane
grupy. Wskazane kręgi osób, pomimo usilnego starania, utrzymują się poza istotnymi
płaszczyznami życia społecznego. Okoliczności odseparowania, to rezultat indywidualnych
ograniczeń, które są poza kontrolą jednostki9. Wykluczeniu społecznemu sprzyjają różnorakie czynniki, takie jak: spadek koniunktury, pogorszenie się sytuacji ekonomicznej w
zamieszkałym środowisku, duże bezrobocie, brak posiadania kwalifikacji i odpowiednich
umiejętności ułatwiających znalezienie pracy, ubóstwo, bezdomność. Obszerna specyfika
zagrożenia, spowodowała potrzebę pogrupowania badanego obszaru na trzy najważniejsze płaszczyzny życia społecznego. Wykluczenie jest rozpatrywane w aspekcie: ekonomiczny, społecznym i politycznym10.
Element ekonomiczny jest identyfikowany z barierami ograniczającymi uczestnictwo w
mechanizmie wytwarzania i gospodarowania, aktywnością zawodową i w procesie konsumpcji. Konsekwencją niewłaściwego oddziaływania symptomu ekonomicznego, jest
nierównomierność dostępu do różnorakich pożytków utrudniających funkcjonowanie na
„godziwym” poziomie życia (dotyczy to zaspokojenia podstawowych potrzeb tj.: produkty
żywnościowe, odpowiednie zakwaterowanie, schludny i czysty ubiór). Wskaźnik ustalający
skalę i rozmiary zjawiska to tzw. koszyk dóbr i usług. Kryterium to przedstawia poziom
życia przeciętnego obywatela w państwie. Koszyk obrazujący rzeczywisty stan indywidualnej egzystencji, ustala się za pomocą swoistego zaspokajania potrzeb oraz skali konsumpcji
dóbr i usług w danym czasie, najczęściej w ciągu roku 11. Wykluczenie ekonomiczne jest
często utożsamiane z biedą, niedostatkiem, nędzą, bezrobociem, a nawet bezdomnością.
Natomiast, najczęściej dysfunkcja materialna jest identyfikowana z ubóstwem. Powiązania
między wykluczeniem społecznym, a zubożeniem nie są ścisłe. Zakres pojęciowy wskazanych czynników jest rozbieżny i odmiennie interpretowany. Ubóstwo najogólniej oznacza
8
M. W. Kozak, Dysproporcje w Polsce i Unii Europejskiej: zarys problematyki, [w]: Polacy we wspólnej Europie,
red. M. Jarosz, Warszawa 2011, s. 33-34.
9
A. Marzec- Tarasińska, op. cit., s. 171-175.
10
Ibidem
11
H. Domański, Ubóstwo w strukturze społecznej w Bułgarii, Polsce, Rumunii, Słowacji i na Węgrzech, „Kultura i
społeczeństwo” 2002, nr 4, s. 23- 49.
181
brak możliwości spełnienia podstawowych potrzeb i osiągnięcia minimalnego standardu
życia. Stan ten cechuje ograniczona jakość istnienia ludzkiego, która obniża się poniżej
ekstremum egzystencji, i wyklucza możliwość życia na godziwym poziomie 12. Tak rozumiane ubóstwo jest najczęściej przyczyną wykluczenia ekonomicznego. Okoliczności, które
przyczyniają się do niedostatku i życia na granicy nędzy, zależą przede wszystkim od indywidualnych skłonności, ale też tkwią w relacjach międzyludzkich. Gdyż, wyjątkowo zagrożeni zubożeniem społecznym, są osoby w trudnej sytuacji życiowej, a także ci którzy są
narażeni na wykluczanie z otoczenia. W rezultacie kontekst niedostatku i ubóstwa, nie
ogranicza się wyłącznie do majątkowego charakteru, ale rozpatruje się w kategorii braku
afirmacji w otoczeniu 13. Długotrwałe bezrobocie, bierność na rynku pracy i czerpanie
korzyści z pomocy społecznej, to wynik braku pogoni za zmianą własnego losu oraz samoistne doprowadzanie do bierności i kształtowania rodzinnego zubożenia. Natomiast osoby
cierpiące, chore, samotne, ofiary patologii, które są narażone na niedostatek bez indywidualnego błędu, często stają się przedmiotem szyderstw i autoironii. Brak życzliwego
wsparcia i napiętnowanie społeczne, powoduje, że traci się sens istnienia, przeżywa kryzys, czuje się skrzywdzony, degraduje o własny system wartości. Brak środków do życia nie
pozwala realizować własnych potrzeb, blokuje chęć zaspakajania upodobań, pasji, zatem
zmusza to do wyzbycia się korzyści wyższego rzędu, takich jak: odpoczynek, kształcenie,
dziedzictwo kulturowe. Doprowadza to do stanu marginalizacji cywilizacyjnej.
Czynnik społeczny oddziaływania na zjawisko wykluczenia, przejawia się brakiem porozumienia w kontaktach międzyludzkich. Osoby różnice się od innych statusem materialnym, cechami charakteru, sprawnością ruchową czy intelektualną, często czują się wyizolowane z otoczenia. Brak relacji społecznej, przynależności do danej grupy, a także powierzchowność dialogu oddziałują niewłaściwe na funkcjonowanie w otoczeniu. Wyobcowanie, samotność w interakcjach międzyludzkich, brak zaufania i nie umiejętności
otworzenia się przed innymi, często skutkuje nieprawidłowościami emocjonalnymi, a
czasami stanami depresyjnymi.
Aspekt polityczny opiera się na wykluczeniu z życia publicznego, absencji ideologicznej,
braku możliwości decydowania o kształtowaniu otoczenia obywatelskiego. Osoba biernie
oddziałująca, a czasami całkowicie wyłączona z możliwości ingerowania w środowisko
zewnętrzne, jest hamowana brakiem dostępu do informacji i niemożliwością partycypowania w życiu politycznym14. Okoliczności, w której grupy wykluczone wstrzymają się od
prawa głosu i nie decydują o zagadnieniach istotnych dla społeczności państwowej, przypisuje swoje źródła w samoistnym spostrzeganiu własnej osoby. Niska samoocena, nieustające zagrażania wynikające z braku spełnienia własnych potrzeb, w następstwie bieda i
bezrobocie, doprowadzają do marazmu i zobojętnienia na stan działania życia polityczne12
Ibidem
M. Szczepanska- Pustowska, Dziedzictwo bezrobocia i biedy, [w]: Wymiary dziedzictwa, red. J. Bińczycka, D.
Smolińska- Theis, Kraków 2005, s. 117- 133.
14
K Freiske, Marginalność społeczna, [w]: Encyklopedia socjologii T.II, red. H. Domański, Warszawa 1999, s. 165- 179.
13
182
go. Dodatkowo brak pozytywnych bodźców z zewnątrz i zasadniczej pomocy instytucji
publicznych, potęgują niechęć i nieprzychylność do własnego narodu. Konsekwencją takich zdarzeń jest całkowita absencja polityczna, brak ingerowania w życie wspólnoty, często prowadzi to do długotrwałej emigracji zagranicznej.
Powyższe aspekty, ukazują negatywne oddziaływanie wykluczenia społecznego na zasadnicze kwestie życia w otoczeniu. Elementy te głęboko i w znacznym stopniu ograniczają
dostęp do ważnych cywilizacyjnie zasobów np. rynku pracy, systemu edukacyjnego, socjalnego, medycznego15. Problemy osamotnienia i eliminacji, dostarczają niekiedy destrukcyjne formy radzenia sobie z zagrożeniem. Wykluczenie społeczne sprowadza się
często do problemów alkoholowych, przynależności do patologicznego środowiska, skutkuje poważnymi obciążeniami psychicznymi. Osoby dyskryminowane, bardzo rzadko mogą liczyć na wsparcie społeczne. Naturalnym punktem pomocy powinno stać się najbliższe
otoczenie (rodzina, sąsiedzi). Natomiast głównym zadaniem instytucji publicznych jest
rozwiązywanie problemów dyskryminacji i prawidłowe interweniowanie.
Grupy najbardziej narażone na wykluczane społecznie
Problem wykluczenia społecznego dotyczy wszystkich rozwijających się państw. Wzrastająca przepaść oraz dwubiegunowość niedostatku i przepychu, doprowadza do postępujących rozmiarów dyskryminacji, będących efektem prześladowań, przemocy, nękania,
wrogości obopólnych relacji społecznych. Dynamika przeobrażeń współczesnego świata
oraz ewolucja zachowań ludzkich, zmieniły obraz rzeczywistości, zarazem doprowadzając
do modyfikacji uwarunkowań społeczno- gospodarczych.
Niezależnie jednak od przedziału czasowego i adaptacji postępowań wspólnotowych,
problem wykluczenia obejmuje wiele płaszczyzn ludzkiego życia, jak i dotyczy różnych grup
społecznych. Narodowa Strategia Integracji Społecznej ekspediuje wnikliwy rejestr osób, w
szczególności narażonych na zagrożenie nierówności i dyskryminacji, są to między innymi:
 „ dzieci i młodzież ze środowisk zaniedbanych,
 dzieci wychowujące się poza rodziną,
 kobiety samotnie wychowujące dzieci,
 kobiety pozostające poza rynkiem pracy,
 ofiary patologii życia rodzinnego,
 osoby o niskich kwalifikacjach,
 osoby bezrobotne,
 osoby żyjące w bardzo trudnych warunkach mieszkaniowych,
 niepełnosprawnych i chronicznie chorych,
 osoby chorujące psychicznie,
 starsze osoby samotne,
 opuszczających zakłady karne,
15
Ibidem
183
 imigrantów,
 osoby należące do romskiej mniejszości etnicznej ” 16
Na spostrzeżenia i głębszą analizę, zasługuje problem wykluczanej grupy imigrantów.
Międzynarodowe przepływy siły roboczej stanowią nieodłączny czynnik współczesnego
świata. Migracja zarobkowa jest zjawiskiem ściśle związanym z procesem globalizacji i
nowoczesnymi uwarunkowaniami społeczno- gospodarczymi. Ludzie opuszczają dotychczasowe miejsce zamieszkania, najczęściej z powodów ekonomicznych takich jak: zła sytuacja na rynku pracy, duże bezrobocie, niezadawalające warunki pracy i płacy, ubóstwo.
Społeczeństwo emigruje także z przyczyn politycznych i społecznych. Osoby osiedlające się
w innym kraju, liczą na poprawę standardu życia i statusu materialnego, perspektywę
dobrze płatnej pracy, a także rozwój intelektualny. Poza wymiarem ekonomicznym przesądzającym o imigracji, każdy człowiek dąży także poczucia akceptacji, przynależności do
grupy 17. Niestety, wyjazd za granicę często wiąże się z samotnością i odseparowaniem
społecznym. Natomiast proces integracji wspólnotowej jest obligatoryjnym uwarunkowaniem wszystkich zrzeszających się państw. Naród jest obowiązany, dostosowywać się do
aktów prawa kształtujących więzi między krajami, asygnowania ładu społecznego, poszanowania zasad ochrony i godności człowieka. Mimo prawotwórczego charakteru, obraz
cudzoziemcy nadal jest postrzegany jako zagrożenie społeczne, wpływające na suwerenność własnego kraju. Dyskryminacja wiąże się ściśle z dużą świadomością narodową, patriotyzmem, miłością do ojczyzny i krzepnącymi więziami zwyczajowymi oraz historycznymi danego państwa. Wielokulturowość, odrębne poglądy religijne i społeczne tworzą
aktualnie ważny problem w relacjach międzyludzkich. Stosunek do mniejszości narodowych jest głęboko zakorzeniony w stereotypach, uprzedzeniach i nietolerancjach etnicznych. Imigranci muszą się zmierzyć z aktami agresji, braku aprobaty, wrogością, a niekiedy
poglądami rasistowskimi do danego narodu. Brak tożsamości ogólno wspólnotowej, powoduje potęgujące problemy wykluczania społecznego i rosnącą skalę uprzedzeń międzynarodowych 18. Odsłony dyskryminacji w nagromadzeniach siły roboczej, wiążą się nie
tylko z pobudkami de akceptacji kulturowej i etnicznej. Coraz częściej obserwuje się wykluczenie mniejszości narodowych na rynku pracy. Niezatrudnianie wykwalifikowanych
obcokrajowców na wyższych stanowiskach, ze względu na pochodzenie i wartości etniczne, jest aktem naruszania praw równości i godności człowieka. Niepokojące także się stają,
symptomy licznych przestępstw o charakterze rasowym.
Proces integracji między państwami jest ważnym elementem zachowania ładu przestrzennego i harmonijnego ukształtowania stosunków społecznych. Mobilność przestrzenna oraz swobodne przemieszczanie, pomaga poprawić sytuację materialną poszcze16
NSIS, op. cit., s. 61-62.
E. Siek, Międzynarodowe przepływy siły roboczej w procesie integracji Polski z krajami Unii Europejskiej, , Toruń
2009, s. 22-35.
18
P. Kaczmarczyk, Popytowe uwarunkowania migracji zarobkowych, [w]: Polscy pracownicy na rynku pracy w
Unii Europejskiej, red.: P. Kaczmarczyk, W. Łukawski, Warszawa 2004, s. 23-25.
17
184
gólnych rodzin, a także oddziałuje na rozwój intelektualny. Pomimo sprzyjających symptomów formułujących integrację, obserwuje się, że stosunek do mniejszości narodowych i
etnicznych jest pejoratywny. Występują przejawy wykluczenia oraz nietolerancji, polegające na szykanach, aktach przemocy czy konfliktach. Obcokrajowców nadal postrzega się
jako społeczność drugorzędną. Dystans między państwami wynika przede wszystkim, z
odrębnych poglądów oraz przekonań mentalnych, politycznych, historycznych czy kulturowych. Działania podejmowane na rzecz integracji międzynarodowej, powinny zapewnić
optymalna pomoc cudzoziemcom, w szczególności zapewniając im legalną i zgodna z
kwalifikacjami pracę, a także udostępnić możliwość korzystania z systemu edukacyjnego,
pomocy społecznej.
Podsumowanie
Niniejsza praca, stanowi próbę przedstawienia zagadnień dotyczących problemu wykluczenia społecznego. Zjawisko to wynika z wielu zagrożeń współczesnego świata. Proces
globalizacji i zmiany społeczno-ekonomiczne zainicjowały biedę, bezrobocie i zubożenie
społeczeństwa. Głębokie ubóstwo oraz życie poniżej minimum egzystencji, przyczyniły się
do szeroko rozumianej nierównomierności i braku akceptacji międzyludzkiej. Skrajne
przypadki dezaprobaty doprowadzają do wykluczenia, rozumianego jako przemoc, nękanie, szykanowanie, dyskryminację na rynku pracy.
Pomimo stosowania wielorakich działań przeciwdziałających dyskryminacji społecznej
oraz ubóstwu, skala zjawiska pozostaje na wysokim poziomie. Prace profilaktyczno- zapobiegawcze pozastawiają wiele do życzenia. Organy władz powinny wzbogacić system
kształcenia, rozwijać wiedzę i umiejętność odpowiedniego reagowania na problem eliminacji w środowisku. Należy także zmienić mentalność społeczeństwa, które nadal postrzega osoby słabsze jako „gorsze” i drugorzędne. Władze państwowe powinny także oddziaływać na system norm i zachowań społecznych, wyjaśnić aspekt ekonomiczny tego zjawiska, opracować bardziej miarowy i sprawiedliwy podział dochodów w społeczeństwie.
Bibliografia:
1. Cudowska A., Nierówności społeczne w globalizującym się świecie. Wybrane zagadnienia, [w]:
Człowiek w obliczu wykluczenia i marginalizacji społecznej, red. K. Białobrzeska, S. Kawula, Toruń
2006.
2. Domański H., Ubóstwo w strukturze społecznej w Bułgarii, Polsce, Rumunii, Słowacji i na Węgrzech, „Kultura i społeczeństwo” 2002, nr 4
3. Gore C., Figueiredo J. B., Wykluczenie społeczne i polityka przeciwdziałania ubóstwu, „Problemy Polityki Społecznej”, nr 5.
4. Frąckiewicz L., Wykluczenie społeczne w skali makro i mikroregionalnej, [w]: Wykluczenie społeczne, L. Frąckiewicz (red.), Katowice 2005.
5. Kaczmarczyk P., Popytowe uwarunkowania migracji zarobkowych, [w]: Polscy pracownicy na
rynku pracy w Unii Europejskiej, P. Kaczmarczyk, W. Łukawski (red.), Warszawa 2004.
185
6.
Kozak M. W., Dysproporcje w Polsce i Unii Europejskiej: zarys problematyki, [w]: Polacy we
wspólnej Europie, M. Jarosz (red.), Warszawa 2011.
7. Marzec-Tarasińska A., Dzieci z rodzin z problemem bezrobocia - wielowymiarowe obszary
nierówności społecznych, [w]: Dystans społeczny w teorii i praktyce pedagogicznej, M. Chodkowska, S. Byra, (red.), Lublin 2012.
8. NSIS, Narodowa Strategia Integracji Społecznej dla Polski, www.funduszestrukturalne.gov.pl/
informator/npr2/dokumenty%20strategiczne/Narodowa%20Strategia%20Integracji%20S polecznej.pdf, [dostęp: 14.04.2004] .
9. Siek E., Międzynarodowe przepływy siły roboczej w procesie integracji Polski z krajami Unii
Europejskiej, Toruń 2009.
10. Szczepanska- Pustowska M., Dziedzictwo bezrobocia i biedy, [w]: Wymiary dziedzictwa, J. Bińczycka, D. Smolińska-Theis, (red.), Kraków 2005.
186
TERESA BĘBEN
Uniwersytet Jana Kochanowskiego w Kielcach
RYNEK PRACY A WYKLUCZENIE SPOŁECZNE W ŚWIETLE
STRATEGII EUROPA 2020
Wprowadzenie
Według danych Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej za 2013 rok1 mimo trudnej sytuacji gospodarczej na świecie, w Polsce widoczne były, w stosunku do roku poprzedniego,
symptomy pewnej poprawy sytuacji na rynku pracy wynikające ze zmian demograficznych i zmian w aktywności ekonomicznej Polaków. Podstawowe wyzwania, jakie od lat
obliguje polski rynek pracy dotyczą osiągnięcia pięciu celów zapisanych w Strategii Europa
2020, po których realizacji stopa zatrudnienia w Polsce wśród osób w wieku 20-64 miałaby
osiągnąć 75%,2 miałaby również zwiększyć się ilość inwestycji w badania i rozwój do kwot
będących równowartością 3% PKB Unii Europejskiej, ponadto założono szereg zmian w
polityce energetycznej i edukacji oraz zmniejszenie liczby osób zagrożonych ubóstwem i
wykluczeniem społecznym. Podstawowym wskaźnikiem monitorującym postęp w realizacji piątego, najważniejszego z punktu widzenia niniejszego artykułu, celu Strategii Europa
2020 jest wskaźnik zagrożenia ubóstwem lub wykluczeniem społecznym. Wskaźnik ten
określa odsetek osób zagrożonych ubóstwem lub pogłębioną deprywacją materialną bądź
żyjących w gospodarstwach domowych o bardzo niskiej intensywności pracy. W 2011
roku w Unii Europejskiej ok. 24% obywateli było zagrożonych ubóstwem lub wykluczeniem społecznym, w Polsce wskaźnik ten wynosił 27%.3
Celem artykułu jest wykazanie wpływu zjawiska wykluczenia społecznego na rynek
pracy oraz wskazanie działań podejmowanych w ramach zapobiegania temu problemowi.
Ze względu na zasięg oraz społeczne i ekonomiczne skutki wykluczenia społecznego, informacje z tego zakresu odgrywają szczególnie istotną rolę i są niezbędne do opracowywania, wdrażania, monitorowania i oceny polityki społecznej, zarówno w skali kraju, jak
również w kontekście przynależności Polski do Unii Europejskiej.
Pojęcie, oblicza i skala wykluczenia społecznego
Pojęcie wykluczenia społecznego jest bardzo rozległe. Twierdzi się, że powinno się ono
odnosić do wszystkich mających miejsce przypadków, w których przejawia się nieuczestniczenie jednostki w pełni w ważnych aspektach życia społecznego, często jednak pojawiają
się wątpliwości czy nie powinno się go ograniczać do niedobrowolnych form nieuczestni-
1
http://www.mpips.gov.pl/analizy-i-raporty/raporty-sprawozdania/rynek-pracy/sytuacja-na-rynku-pracy/rynekpracy-w-polsce-w-2013-roku/ (22.04.2014r.)
2
http://ec.europa.eu/eu2020/pdf/1_PL_ACT_part1_v1.pdf (29.03.2014r.)
3
GUS: Ubóstwo w Polsce w świetle badań GUS, Warszawa, 2013, s. 44
187
czenia.4 W literaturze przedmiotu wymienia się także szereg różnorodnych czynników
uważanych za źródło występowania tego zjawiska w społeczeństwie, do których należą:
deprywację materialną, brak odpowiedniego wykształcenia, niepełnosprawność, zanikanie więzi rodzinnych i sąsiedzkich, gwałtowny rozwój technologii odpowiedzialny
za wzrost bezrobocia, spadek kapitału społecznego, złą politykę społeczną i gospodarczą państwa i inne.5 Coraz częściej odchodzi się także od traktowania wykluczenia społecznego, jako zjawiska społecznego na rzecz pojmowania go, jako zjawiska indywidualnego, będącego konsekwencją słabości, motywacji i cech osobowych konkretnej jednostki.
Często błędnie pojęcie wykluczenia społecznego utożsamia się z ubóstwem, zapominając,
że ubóstwo może powodować wykluczenie, ale i może być jego skutkiem.6
Słabe wykształcenie
Bezrobocie
Ubóstwo
Wykluczenie
społeczne
Rysunek 1. : Schemat przyczyn wykluczenia społecznego
Źródło: opracowanie własne
Najbardziej zagrożone wykluczeniem społecznym są dzieci, osoby starsze, samotne
kobiety, samotni rodzice, osoby słabo wykwalifikowane, bezrobotni, osoby w wieku produkcyjnym nieaktywne zawodowo, w tym niepełnosprawne, osoby zamieszkujące obszary wiejskie i migranci.7 Warto zwrócić uwagę na fakt, że 75% społeczeństwa polskiego w
ogóle nie zna pojęcia wykluczenia społecznego. Z ogólnopolskiego badania, wynika, że
społeczeństwo polskie rozumie problematykę wykluczenia społecznego w bardzo różny i
niejednorodny sposób.8 Respondenci najczęściej pod pojęciem wykluczenie społeczne
rozumieją: wygnanie, wyłączenie ze społeczeństwa (24%) oraz brak pracy i brak możliwości jej podjęcia (6%). Tylko 12% badanych wskazało na niemożność uczestniczenia w życiu
społecznym.
4
E. Kotowska: Rynek pracy i wykluczenie społeczne w kontekście percepcji Polaków – diagnoza społeczna 2011,
Warszawa, 2012, s. 129
5
Diagnoza społeczna 2005. Warunki i jakość życia Polaków, Red. J.Czapiński, T. Panek,., Warszawa 2005,
s. 232
6
S. Golimowska: Od ubóstwa do wykluczenia społecznego. Polityka Społeczna, 2006, nr 11-12, s. 1-2
7
Komisja Europejska: Społeczny wymiar Strategii ,,Europa 2020”. Sprawozdanie Komitetu Ochrony Socjalnej
(2011). Streszczenie., Belgia, 2011, s. 9
8
http://www.efs.gov.pl/dzialaniapromocyjne/Documents/Poradnik_dot_realizacji_wsparcia_dla_os_wykluczon
ych_spol_POKL_091009.pdf (29.04.2014r.)
188
Wyłączenie ze społeczeństwa, brak akceptacji w…
24%
Niemożliwość korzystania z życia społecznego
12%
Margines społeczny, ludzie z marginesu
9%
8%
6%
6%
5%
4%
4%
4%
4%
4%
4%
3%
3%
3%
2%
2%
2%
Ograniczenie praw człowieka, pozbawienie praw
Nietolerancja, brak akceptacji
Bezrobocie, brak pracy, niemożliwość podjęcia pracy
Alkoholizm, pijaństwo
Nietypowe zachowania, życie wbrew zasadom
Odepchnięcie, odsunięcie się od drugiego człowieka
Bezdomność, brak dachu nad głową
Przestępstwo
Nieangażowanie się w sprawy społeczne
Przebywanie w miejscach odosobnionych, więzienie
Wykluczenie partyjne
Nieradzenie, bezradność w społeczeństwie
Izolacja
Niemożliwość brania udziłu w wyborach
Bieda, ubustwo
Alienacja ludzi biednych
17%
Inne
0%
5%
10%
15%
20%
25%
30%
Rysunek 2. Czy znane jest Panu(i) pojęcie „wykluczenie społeczne?
Źródło: ibidem, s.7
Najpopularniejszym i najczęściej stosowanym sposobem badania wykluczenia społecznego jest metodologia przyjęta przez Program ONZ na rzecz rozwoju przedstawiona w
Human Development Report.9 Ze względu na duże różnice pomiędzy krajami rozwijającymi się, a krajami rozwiniętymi, skonstruowano dwa odmienne wskaźniki wykluczenia
społecznego HPI. HPI-1 dla krajów rozwijających się, skonstruowano w oparciu o prawdopodobieństwo, że noworodek nie dożyje 40 roku życia, stopę analfabetyzmu u dorosłych
oraz deprywację standardu życia. HPI-2 dla krajów rozwiniętych mierzy się na podstawie
prawdopodobieństw, że noworodek nie dożyje 60 roku życia, stopy analfabetyzmu funkcjonalnego dorosłych i odsetka ludności żyjący poniżej granicy ubóstwa. Niezbędne jest
jednak ciągłe doskonalenie tych wskaźników, aby w pełni odzwierciedlały wielowymiarowy charakter ubóstwa i wykluczenia społecznego oraz pozwalały na lepszą ocenę roli i
skuteczności polityki ukierunkowanej na zwalczanie tych zjawisk, konieczne jest, zatem
dokładniejsze mierzenie ubóstwa, wykluczenia z rynku pracy oraz wpływu systemu podatkowego i systemu świadczeń.
Około 30% osób narażonych na wykluczenie społeczne nie posiada konta w banku i nie
korzysta z usług finansowych, z tego tytułu Polska jest jednym z krajów, w których wskaźnik ten jest najwyższy. W Unii Europejskiej – średnia wynosi 14 %, a w wielu krajach, takich
9
http://www.unas.org.sg/wp-content/uploads/2013/07/HDR2013-Summary-English.pdf (29.04.2014r.)
189
jak na przykład Dania czy Finlandia, niemal nie ma osób niekorzystających z usług finansowych. Straty bezpośrednie związane z koniecznością doręczania rent i emerytur, i pośrednie, związane z niewykorzystywaniem w obrocie gospodarczym znacznych ilości pieniędzy
i ich słabym zabezpieczeniem, są zarówno dla wykluczonych, jak i polskiej gospodarki znaczące. Dużym problemem jest także wykluczenie cyfrowe. Niemal jedna trzecia Polaków
nigdy nie zaglądała do Internetu, gdy w całej Unii Europejskiej odsetek takich osób wynosi
24%. Wśród osób mających więcej niż 65 lat tylko nieco powyżej 10% badanych korzysta z
sieci. Zalecane „dobre praktyki” w tym zakresie mają polegać na zmienianiu nastawienia,
szczególnie ludzi starszych, do Internetu. 10 Wykluczenie społeczne niezwykle często wiąże
się również ze zjawiskami patologii społecznej. Doświadczenia światowe pokazują uniwersalny charakter tych zjawisk oraz kumulację problemów przejawiająca się w występowaniu obszarów koncentracji społecznego wykluczenia.
Pomoc i przeciwdziałanie wykluczeniu społecznemu w świetle Strategii EUROPA 2020
W diagnozach społeczno-ekonomicznych zazwyczaj do grup społecznych, znajdujących
się w szczególnie trudnej sytuacji na rynku pracy w Polsce zalicza się kobiety, zwłaszcza te,
które powracają na rynek pracy po okresie urlopu macierzyńskiego, osoby młode do 24
roku życia kończące edukację i zaczynające karierę zawodową oraz osoby po 50 roku
życia, które posiadają niski poziom kwalifikacji zawodowych lub niski poziom wykształcenia. Osoby reprezentujące te grupy definiuje się, jako jednostki o szczególnych potrzebach
w obszarze edukacji oraz rynku pracy i integracji społecznej, do których należy skierować
odpowiednie działania aktywizacyjne. W art. 49 ustawy z dnia 20 kwietnia 2004 r. o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy11 wymienione są grupy podlegające szczególnej trosce w kontekście poruszania się po rynku pracy, należy zauważyć, iż w większości
pokrywają się z grupami szczególnie narażonymi na wykluczenie społeczne. Są to między
innymi:
 osoby bezrobotne do 25 roku życia, osoby długotrwale bezrobotnych lub kobiety,
które nie podjęły zatrudnienia po urodzeniu dziecka;
 osoby bezrobotne 50+;
 osoby bezrobotne bez kwalifikacji zawodowych, bez doświadczenia zawodowego
lub bez wykształcenia średniego;
 osoby bezrobotne samotnie wychowujące co najmniej jedno dziecko do 18 roku
życia;
Reprezentantów tych grup społecznych postrzega się, więc, jako osoby, które nie są w
stanie pokonać rożnych barier i problemów społecznych, wykorzystując do tego własne
uprawnienia, zasoby i możliwości, dlatego też zgodnie z art. 7 ustawy o pomocy społecz10
M. Niezabitowski: Ludzie starsi w perspektywie socjologicznej: problemy uczestnictwa
społecznego, Katowice, 2007.
11
Dz. U. z 2008 r. Nr 69, poz. 415
190
nej12 należą do osób uprawnionych do korzystania ze świadczeń pomocy społecznej. W
końcu 2013 r. status osoby w szczególnej sytuacji na rynku pracy posiadało 1 979,6 tys.
osób, co oznacza, że 9 na 10 bezrobotnych spełniało kryteria by być zaliczonym do tej
kategorii.13 Doświadczenie pokazuje, że doraźne, jednorazowe i stałe świadczenia materialne nie są gwarantem polepszenia warunków bytowych i sytuacji ekonomicznej świadczeniobiorców, a stanowią jedynie platformę do pozytywnych zmian w tym kontekście.
Dlatego też, bardzo ważnym elementem przeciwdziałania wykluczeniu społecznemu są
aktywne strategie włączania osób zagrożonych wykluczeniem społecznym lub wykluczonych do programów aktywizacyjnych różnego rodzaju, które są podstawą środków prowadzących do zwiększania zatrudnienia, nie mniej ważne jest także zadbanie o zapewnienie im odpowiedniego wykształcenia i kwalifikacji oraz dostępu do tych dóbr przez całe
życie. Zadaniem instytucji pomocy społecznej jest osiągnięcie możliwego usamodzielnienia
jej klientów, m.in. poprzez pomoc w uzyskaniu zatrudnienia. Jest to bardzo ważny element
strategii przeciwdziałania wykluczeniu społecznemu z uwagi na fakt, iż osoby słabo wykwalifikowane są o 10 punktów procentowych bardziej zagrożone tym zjawiskiem, niż
osoby chociażby ze średnim wykształceniem, jeśli porównać osoby zagrożone lub wykluczone z osobami o wysokich kwalifikacjach wartość ta rośnie do 20 punktów procentowych.14 Kluczowe znaczenie w omawianym procesie odgrywa także zapobieganie dziedziczeniu ubóstwa i wykluczenia społecznego. To młodzi ludzie stale pozostają grupą w największym stopniu dotkniętą trwającym kryzysem gospodarczym oraz jego następstwami
bardzo często z uwagi na swoje pochodzenie czy miejsce zamieszkania. W Polsce odsetek
młodych bezrobotnych rośnie nieprzerwanie od pięciu lat i na koniec czwartego kwartału
2012 r. wyniósł ponad 28,1%, czyli ok. 5% więcej niż unijna średnia. Obecnie co 5 bezrobotny ma 25 lat i mniej.15
W kontekście zatrudnienia młodych ludzi w ramach Strategii Europa 2020 przewidziano kilka inicjatyw mających na celu zapobieganie ich wykluczeniu, ale przede wszystkim
wzrostowi bezrobocia w ich kategorii wiekowej. Inicjatywa ,,Mobilna młodzież", której
efektem ma być zwiększenie szans młodych ludzi na rynku pracy poprzez tworzenie ułatwień studentom i stażystom do odbywania praktyk za granicą, przy jednoczesnej poprawie jakości i atrakcyjności systemów szkolenia i kształcenia w Europie jest jednym z takich
przedsięwzięć.
W 2012 r. Rada Ministrów zadecydowała o skierowaniu dodatkowych środków na realizację programu walki z bezrobociem i wsparcie ludzi młodych. Działanie to ma umożliwić
objęcie wsparciem aktywizacyjno-zawodowym do końca 2015 roku grupę ok. 44 tys. osób
12
Dz. U. z 2008 r. Nr 115, poz. 728
http://www.mpips.gov.pl/download/gfx/mpips/pl/defaultopisy/8601/1/1/SYTUACJA%20NA%20RYNKU
%20PRACY%20OSOB%20MLODYCH%20W%202013.pdf (29.04.2014r.)
14
Komisja Europejska: Społeczny wymiar Strategii ,,Europa 2020”. Sprawozdanie Komitetu Ochrony Socjalnej
(2011). Streszczenie., Belgia, 2011, s. 13-14
15
http://www.mpips.gov.pl/download/gfx/mpips/pl/defaultopisy/8601/1/1/SYTUACJA%20NA%20RYNKU%20P
RACY%20OSOB%20MLODYCH%20W%202013.pdf, (29.04.2014r.)
13
191
młodych. Docelowo działania te powinny doprowadzić do zapobiegania przedwczesnemu
kończeniu nauki, wspierania zatrudnienia i usuwania praktycznych przeszkód na drodze do
zatrudnienia. Drugą kategorią wiekową, na którą ukierunkowują się działania podejmowane w związku z zapobieganiem wykluczeniu społecznemu są osoby bezrobotne w wieku 50+. Działania podejmowane przez podmioty i instytucje zajmujące się wdrażaniem
instrumentów polityki rynku pracy skupiają się głównie na przygotowywaniu bezrobotnych w tej kategorii wiekowej do ponownego włączenia się w proces poszukiwania pracy,
co nie zawsze okazuje się działaniem wystarczającym i w pełni skutecznym.16 Wśród osób
powyżej 50 roku życia uwagę zwraca mała aktywność zawodowa, aż, co trzecia osoba z tej
grupy nie jest już aktywna zawodowo, a pracuje nieco częściej, niż co druga.17 Spośród
różnorodnych form polityki rynku pracy, która miałaby na celu wyrównywanie szans osób
w wieku 50 + na rynku pracy, najczęściej korzysta się z pośrednictwa pracy, szkoleń oraz
różnego rodzaju zajęć aktywizacyjnych. Pozostałe instrumenty rynku pracy mają ograniczony zasięg, zwłaszcza na terenach słabiej zurbanizowanych. Bezrobotni w tej grupie
wiekowej w małym stopniu są także zainteresowani instytucjonalnym wsparciem w poszukiwaniu pracy, nie deklarują chęci uczestnictwa w jakimkolwiek aktywnym programie
rynku pracy, a jeszcze mniejszym powodzeniem cieszą się staże zawodowe czy oferty
zajmujące się przygotowaniem zawodowym dorosłych, praktycznie zerowe wskaźniki
statystyczne osiągają instrumenty wpisujące się w działania jednostek organizacyjnych
pomocy społecznej. Z zajęć aktywizacyjnych najchętniej korzystają osoby w wieku 50+, a
zwłaszcza 55+. W myśl Strategii Europa 2020 bardzo ważnym elementem, niezależnie od
kategorii wiekowej, w której jest wdrażany jest rozwój sprzyjający włączeniu społecznemu,
a więc wspieranie gospodarki charakteryzującej się wysokim poziomem zatrudnienia i
zapewniającej spójność gospodarczą, społeczną i terytorialną.18
W Polsce stworzona została lista priorytetowych działań w odniesieniu do wykluczenia
społecznego. Poza wymienionymi dotychczas znajdują się na niej także takie działania
jak19: wzrost uczestnictwa dzieci w wychowaniu przedszkolnym, poprawa jakości kształcenia na poziomie gimnazjum i średnim, upowszechnienie kształcenia wyższego, zwiększenie poziomu zatrudnienia wśród osób niepełnosprawnych, rozwój pomocy środowiskowej
oraz dostęp do informacji obywatelskiej i poradnictwa. Dzięki tego typu działaniom Liczba
zaktywizowanych bezrobotnych zwiększyła się w porównaniu z 2012 r. o 34,9 tys. osób, tj.
16
Por. Z.Wiśniewski: Polityka rynku pracy, [w:] Rynek pracy wobec integracji z Unią Europejską, Warszawa 2002,
s. 326.
17
Kryńska E: Diagnoza obecnej sytuacji kobiet i mężczyzn 50+ na rynku pracy w Polsce, Uniwersytet Łódzki, Łódź,
2013r., s. 10
18
http://ec.europa.eu/eu2020/pdf/1_PL_ACT_part1_v1.pdf, (29.04.2014r.)
19
A. Chłoń-Domińczak: Strategia integracji społecznej – Polska a Unia Europejska.,[w:] Ubóstwo i wykluczenie
społeczne. Badania, metody, wyniki, red. S.Golinowska, E. Tarkowska, I. Topińska. Warszawa
2005, s. 334-335
192
o 7,9%. Osoby objęte działaniami aktywizacyjnymi stanowiły 17,7% odpływu bezrobotnych w 2013 r., wobec 17,6% w 2012 r.20
Skutki wykluczenia społecznego w Polsce i prognozy na przyszłość
Wykluczenie jest nie tylko problemem społecznym, ale rodzi także poważne koszty
ekonomiczne. Można je podzielić na trzy grupy: koszty związane z działaniami naprawczymi, takimi jak wydatki na zasiłki z pomocy społecznej, czy ochronę zdrowia, koszty utraconych możliwości, ponoszone przez społeczeństwo i gospodarkę, gdyż wykluczeni w
mniejszym stopniu uczestniczą w życiu gospodarczym, społecznym, politycznym, kulturalnym oraz koszty wynikające z transmisji wykluczenia na kolejne pokolenia. Dane Głównego Urzędu Statystycznego oraz raporty europejskiego urzędu statystycznego Eurostat
potwierdzają, iż w ciągu ostatnich sześciu lat Polska odnotowała największy spadek liczby
osób zagrożonych ubóstwem i wykluczeniem społecznym w porównaniu z innymi państwami Unii Europejskiej. Choć zasięg tych zjawisk wykazuje tendencję malejącą, wciąż
jednak stanowi poważny problem społeczny, z uwagi na fakt, iż ponad 2 mln osób żyje w
bardzo trudnych warunkach życiowych (poniżej granicy skrajnego ubóstwa), a ponad 10
mln Polaków (27,8%) było zagrożonych ubóstwem i wykluczeniem społecznym.21
Czynnikiem, który w największym stopniu wpływa na skalę ubóstwa jest sytuacja na
rynku pracy. Długotrwałe pozostawanie bez stałego źródła dochodu sprzyja pogłębianiu
się omawianych problemów. Wobec spadających w ostatnich latach wskaźników bezrobocia, o wejściu w sferę ubóstwa coraz częściej decyduje niskopłatna praca oraz zatrudnienie w niepełnym wymiarze czasu pracy. Poprawa sytuacji gospodarczej w kraju w
pierwszej kolejności przyczynia się do ograniczania liczby osób dotkniętych krótkotrwałą i
umiarkowaną biedą. Z notowanego przez Polskę w ostatnich latach wzrostu gospodarczego nie korzystają natomiast osoby dotknięte biedą utrwaloną, głęboką, przekazywaną
międzypokoleniowo. Mimo, iż wynagrodzenie minimalne wynosiło w 2013 r. 1 600 zł, czyli
wzrosło o 6,7% w porównaniu do roku 2012 nie wpłynęło ono znacząco na poprawę stanu
finansowego osób pracujących w Polsce.22 Przy rozważaniu problemu sytuacji osób wykluczonych społecznie na rynku pracy w Polsce pojawia się szereg pytań dotyczących sposobów zwalczania bezrobocia, rozwoju pracy oraz zmian w strukturze zawodowej. Cały
czas dynamicznym przemianom podlega technologia i technika pracy stawiając przed
potencjalnymi pracobiorcami szeregi wymagań i wytyczając nowe dziedziny ich działalności. Niektóre prognozy pesymistycznie zakładają, że bezrobotni i zatrudnieni dorywczo,
aby zaspokoić swoje podstawowe potrzeby, przejdą do gospodarki nieoficjalnej. W Europie i w Polsce cały czas obserwujemy stale kurczące się zasoby pracowników będących w
wieku najlepszej aktywności zawodowej, co oznacza, że w gospodarce zaczyna brakować
20
http://www.mpips.gov.pl/download/gfx/mpips/pl/defaultopisy/8601/1/1/SYTUACJA%20NA%20RYNKU
%20PRACY%20OSOB%20MLODYCH%20W%202013.pdf, (29.04.2014r.)
21
ibidem, s. 1
22
ibidem, s. 1
193
rąk do pracy, stąd potrzeba pozyskania dla rynku pracy milionów wcześniejszych emerytów oraz tysięcy bezrobotnych, którzy boją się powrotu na rynek pracy i bez odpowiedniego wsparcia mogą mieć trudności we wdrożenie się w jego funkcjonowanie. Różne
przesłanki wykluczenia wymagają różnych programów integracji społecznej zarówno wykluczenie fizyczne (głównie osób niepełnosprawnych i w podeszłym wieku), jak i wykluczenie normatywne związane z przestępczością i uzależnieniami będą wymagały odmiennych, konkretnie ukierunkowanych działań. Dla przykładu: przeciwdziałanie wykluczeniu
strukturalnemu wymaga ograniczania ludności wiejskiej lub szybsze cywilizowanie polskiej
wsi, zaś przeciwdziałanie wykluczeniu materialnemu znacznych nakładów na zmniejszanie
sfery skrajnego ubóstwa oraz aktywizację zawodową bezrobotnych. Z tego wynika, iż nie
ma jednej recepty na skuteczny program integracji społecznej, dlatego też wymagane jest
jednoczesne działanie na wszystkich wymienionych obszarach. Zmniejszające się przesłanki wykluczenia społecznego w takich zakresach jak: wykształcenie czy przestępczość, stale
równoważą się z rosnącymi wskaźnikami związanymi z patologiami czy nałogami. Nawet
najbardziej skuteczna polityka społeczna nie jest w stanie uchronić Nas przed zjawiskiem
starzenia się społeczeństwa. Zadowalającym jednak elementem w działaniach podejmowanych w omawianym zakresie jest skuteczność polityki prorodzinnej, sprzyjającej dzietności i solidarności międzypokoleniowej oraz skuteczniejsza rehabilitacja i aktywizacja
zawodowa osób niepełnosprawnych i osób w wieku 50+. Aktualny model polskiej polityki
społecznej polega nie tylko na udzielaniu pomocy osobom potrzebującym wsparcia w
znalezieniu zatrudnienia, czy też zapewnianiu tym osobom podstawowych świadczeń z
pomocy społecznej, ale koncentruje się on raczej na pracy z klientem pomocy społecznej,
a więc bardzo często z osobą wykluczoną społecznie. Wsparcie to polega przede wszystkim na realizacji różnego typu działań aktywizujących, a także działań integrujących osobę
wykluczoną ze społecznością lokalną i jej najbliższym otoczeniem.
Bibliografia:
1. Chłoń - Domińczak A.: Strategia integracji społecznej – Polska a Unia Europejska.,[w:] Ubóstwo
i wykluczenie społeczne. Badania, metody, wyniki, .red. Golinowska , S., Tarkowska E., Topińska I., Warszawa, 2005
2. Diagnoza społeczna 2005. Warunki i jakość życia Polaków., red. Czapiński J., Panek T., Warszawa 2005
3. Golimowska S.: Od ubóstwa do wykluczenia społecznego. Polityka Społeczna, 2006, nr 11-12
4. GUS: Ubóstwo w Polsce w świetle badań GUS, Warszawa, 2013
5. Komisja Europejska: Społeczny wymiar Strategii ,,Europa 2020”. Sprawozdanie Komitetu
Ochrony Socjalnej (2011). Streszczenie., Belgia, 2011
6. Kotowska E.: Rynek pracy i wykluczenie społeczne w kontekście percepcji Polaków – diagnoza
społeczna 2011, Warszawa, 2012
7. Kryńska E: Diagnoza obecnej sytuacji kobiet i mężczyzn 50+ na rynku pracy w Polsce, Uniwersytet Łódzki, Łódź, 2013r.
194
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
Niezabitowski M: Ludzie starsi w perspektywie socjologicznej: problemy uczestnictwa społecznego, Katowice, 2007.
Wiśniewski Z: Polityka rynku pracy, [w:] Rynek pracy wobec integracji z Unią Europejską, Warszawa 2002
Dz. U. z 2008 r. Nr 69, poz. 415
Dz. U. z 2008 r.Nr 115, poz. 728
http://www.mpips.gov.pl/analizy-i-raporty/raporty-sprawozdania/rynek-pracy/sytuacja-narynku-pracy/rynek-pracy-w-polsce-w-2013-roku/
http://ec.europa.eu/eu2020/pdf/1_PL_ACT_part1_v1.pdf 29.03.2014r.
http://www.efs.gov.pl/dzialaniapromocyjne/Documents/Poradnik_dot_realizacji_wsparcia_dl
a_os_wykluczonych_spol_POKL_091009.pdf
http://www.unas.org.sg/wp-content/uploads/2013/07/HDR2013-Summary-English.pdf
http://www.mpips.gov.pl/download/gfx/mpips/pl/defaultopisy/8601/1/1/SYTUACJA%20NA
%20RYNKU%20PRACY%20OSOB%20MLODYCH%20W%202013.pdf
http://ec.europa.eu/eu2020/pdf/1_PL_ACT_part1_v1.pdf
195
PAULINA OSUCH
Uniwersytet Jana Kochanowskiego w Kielcach
SYTUACJA KOBIET NA POLSKIM RYNKU PRACY
Wprowadzenie
Jedną z grup społecznych, będącą w trudnym położeniu na rynku pracy są kobiety.
W porównaniu do mężczyzn charakteryzują się gorszymi wskaźnikami związanymi
z aktywnością zawodową i są w większym stopniu narażone na bezrobocie. Osoby płci
żeńskiej również rzadziej podejmują decyzję o założeniu własnego przedsiębiorstwa. Sytuacja ta jest w szczególności wynikiem pełnienia przez kobietę roli żony i matki oraz licznych
barier i ograniczeń, utrudniających im aktywność zawodową na rynku pracy.
Celem niniejszego artykułu jest przybliżenie wiedzy na temat równouprawnienia, warunków, barier i ograniczeń dotyczących aktywności zawodowej kobiet oraz charakterystyka sytuacji kobiet na polskim rynku pracy w roku 2012. Autorka na potrzeby artykułu
postawiła hipotezę mówiącą, iż sytuacja kobiet na polskim rynku pracy jest gorsza niż sytuacja mężczyzn. W celu potwierdzenia powyższej hipotezy dokonano analizy wybranej
literatury oraz materiałów o charakterze statystycznym.
Praca, rynek pracy, bezrobocie – podstawowe pojęcia
Praca stanowi niezwykle istotny obszar zainteresowania nauk ekonomicznych, głównie
dlatego, iż dosyć mocno rzutuje ona na kształt i przebieg życia człowieka oraz na jego życie
społeczne1. Praca w ujęciu ekonomicznym oznacza najważniejszy czynnik każdego
z procesów wytwarzania określonych dóbr, a także wykonywania usług, które są niezbędne do prawidłowego funkcjonowania społeczeństwa2.
Pojęciem ściśle związanym z „pracą” jest „rynek pracy”. Przez pojęcie rynku pracy rozumie się „miejsce dokonywania się alokacji siły roboczej i podejmowania decyzji
o zatrudnieniu, gdzie jednocześnie ujawniają się ekonomiczne i społeczne konsekwencje
funkcjonowania gospodarki”3.
Rynek pracy rozpatruje się również jako miejsce spotkania popytu na pracę z podażą
pracy, na którym kształtowana jest cena pracy, jaką jest płaca.
Popyt na pracę jest wyrażany w liczbie wszystkich stanowisk pracy, istniejących
w jednostkach organizacyjnych gospodarki narodowej4.
1
M. Gębski, Rynek pracy. Wybrane problemy, Kielce 2008, s. 71.
Mama w pracy czy w domu? Wyniki badań i analiz przeprowadzonych w ramach projektu innowacyjnego
„Pi Novum Subsydium”, red. A. Dybała, Kielce 2012, s. 10.
3
U. Kalina-Prasznic, Wpływ globalizacji i integracji na zmiany rynku pracy, [w:] Rynek pracy w Polsce w dobie
integracji europejskiej i globalizacji, red. M. Noga, M. K. Stawicka, Warszawa 2009, s. 7.
4
Mama w pracy…, s. 12.
2
196
Podaż pracy jest to natomiast określona liczba ludności w wieku zdolności do pracy
i posiadająca taką zdolność, która gotowa jest do podjęcia pracy za określoną płacę
w określonym czasie na danym rynku pracy5.
W sytuacji, gdy podaż pracy przewyższa popyt na pracę, wówczas mamy do czynienia
ze zjawiskiem bezrobocia. Bezrobocie więc jest zjawiskiem społecznym, w którym liczba
osób poszukujących i chętnych do pracy przewyższa liczbę wolnych stanowisk. We współczesnej literaturze określa się je za pomocą trzech zasadniczych cech osób bezrobotnych: 6
 pozostawanie bez pracy,
 poszukiwanie pracy,
 gotowość do podjęcia pracy.
Bezrobotny natomiast według przepisów Ustawy o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy, to osoba niezatrudniona i niewykonująca pracy zarobkowej, zdolna i
gotowa do podjęcia pracy, poszukująca pracy oraz zarejestrowana we właściwym dla
miejsca zameldowania powiatowym urzędzie pracy, która: ukończyła 18 rok życia, nie
osiągnęła wieku emerytalnego oraz nie nabyła prawa do emerytury czy renty, aktualnie
nie uczy się na żadnym szczeblu kształcenia (z wyjątkiem szkół dla dorosłych oraz studiów
w trybie niestacjonarnym), jest zameldowana lub pozostaje w Polsce legalnie lub jej pobyt
może zostać zalegalizowany7.
Kobiety a rynek pracy
Praca zawodowa kobiet stanowi dla nich bardzo ważny element życia społecznego.
Kobiety w aktywności zawodowej odnajdują nie tylko korzyści ekonomiczne, ale traktują ją
także jako formę samorealizacji. Na rynku pracy są one jednak na słabszej pozycji niż mężczyźni.
Słaba pozycja kobiet na rynku pracy jest warunkowana głównie przez stereotypowe
postrzeganie roli kobiety w społeczeństwie. Kobietom zatem bardzo trudno jest pogodzić
pełnione przez nie role: rolę zawodową z rolą żony i matki oraz stereotypem kobiety
uznanym przez społeczeństwo. Macierzyństwo bardzo często zmniejsza szanse kobiet na
stanowiska kierownicze czy karierę w biznesie. Obowiązki matczyne, opieka nad dzieckiem
oraz domowe obowiązki wymuszają na kobietach przerwę w pracy zawodowej oraz częstsze nieobecności w pracy8.
5
Ibidem, s. 14.
E. Kwiatkowski, Bezrobocie. Podstawy teoretyczne, Warszawa 2002, s. 13.
7
Ustawa z dnia 20 kwietnia 2004 r. o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy, Dz. U. 2004 Nr 99, poz.
1001 ze zm., art. 2 ust. 1 pkt. 2.
8
T. Kupczyk, Kobiety w zarządzaniu i czynniki ich sukcesów, Wrocław 2009, s. 27.
6
197
O bierności lub aktywności zawodowej człowieka decyduje wiele czynników z różnych
obszarów. W przypadku kobiet o ich obecności oraz zakresie aktywności na rynku pracy
decyduje nie tylko sytuacja na rynku pracy, którą warunkują popyt na pracę i podaż pracy,
czy sposób organizacji pracy lub czas pracy, ale również szeroko rozumiana sytuacja rodzinna kobiet i czynniki ją kształtujące oraz postawy wobec roli kobiety jako żony i matki w
rodzinie i społeczeństwie9. Rysunek 1 przedstawia główne czynniki decydujące o podejmowaniu przez kobiety decyzji o podjęciu aktywności zawodowej.
materialne warunki życia rodzin
system ubezpieczeń społecznych i świadczeń
rodzinnych; system podatkowy
sytuacja na rynku pracy
zatrudnienie
kobiet
aspiracje
edukacyjne i
zawodowe
kobiet
podział obowiązków w rodzinie;
zakres partnerstwa
sieć usług wspierających rodzinę
Rysunek 1. Główne obszary uwarunkowań decyzji kobiet o zatrudnieniu
Źródło: D. Głogosz, Kobiety zatrudnione w niepełnym wymiarze czasu pracy. Skutki dla życia rodzinnego i zawodowego, Warszawa 2007, s. 55.
W praktyce da się zaobserwować wyraźnie mniejszy udział kobiet wśród wyższej kadry
kierowniczej oraz wśród właścicieli największych przedsiębiorstw.
Mimo iż kobiety stanowią ponad 40% ogółu zatrudnionych w Polsce10, proporcje te nie
mają odbicia w proporcjach dotyczących zajmowania stanowisk kierowniczych przez kobiety i mężczyzn. Im większe przedsiębiorstwo, tym częściej jego właścicielem, prezesem
czy kierownikiem jest mężczyzna. Wyższe i średnie szczeble zarządzania w organizacjach
zdominowane są przez mężczyzn, jedynie na niższych szczeblach udział kobiet i mężczyzn
w kadrze zarządzającej jest porównywalny. Zależność ta określana jest mianem „efektu
płci”. Oznacza to, że zarządzanie biznesem w większości przypadków leży w rękach męż-
9
D. Głogosz, Kobiety zatrudnione w niepełnym wymiarze czasu pracy. Skutki dla życia rodzinnego i zawodowego,
Warszawa 2007, s. 55.
10
Według danych Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej wskaźnik zatrudnienia według BAEL w roku 2012 dla
kobiet wynosił 43%.
198
czyzn. Niewielki udział kobiet na najwyższych szczeblach biznesu i zarządzania stanowi
wskaźnik maskulinizacji tej sfery życia społecznego w Polsce11.
Przedsiębiorcy niezbyt chętnie chcą zatrudniać kobiety. Głównymi przyczynami
zmniejszającymi atrakcyjność zatrudniania kobiet są m.in.: 12
 niski kapitał ludzki kobiet – mniejsze doświadczenie zawodowe kobiet w porównaniu z doświadczeniem mężczyzn,
 mniejsza oferta czasu pracy – zawieranie przez kobiety umów o pracę w niepełnym
wymiarze godzin, mniejsza dyspozycyjność,
 niższa ocena umiejętności zawodowych kobiet bezrobotnych – dezaktywizacja zawodowa,
 wysoki poziom instytucjonalnej ochrony zatrudnienia – uprawnienia związane
z urlopami macierzyńskimi, wypoczynkowymi, zwolnieniami opiekuńczymi czy ciążą.
Dla wielu kobiet rozwój kariery w środowisku, w którym dominują mężczyźni jest
utrudniony. Wszechobecne stereotypy dotyczące płci stawiają przed nimi liczne bariery,
dlatego często upatrują one swoich szans w pracy na własny rachunek, zakładając własną
działalność gospodarczą.
Do czynników, które motywują kobiety do zakładania własnych przedsiębiorstw zalicza
się w szczególności: 13
 dążenie do samodzielności,
 potrzeba godziwych zarobków,
 wyuczony zawód,
 doświadczenie zdobyte w pracy przed założeniem firmy,
 wrodzona przedsiębiorczość,
 zagrożenie bezrobociem,
 potrzeba posiadania elastycznego czasu pracy,
 przykład rodziców.
Ruchome schody, szklany sufit, lepka podłoga oraz inne bariery i problemy kobiet na
rynku pracy
Kobiety na rynku pracy napotykają na bariery i ograniczenia swojej aktywności zawodowej. Głównym problemem kobiet na rynku pracy jest segregacja zawodowa. Segregacja
zawodowa według płci dotyczy dyskryminacyjnego (prawnego lub faktycznego) rozdzielenia od siebie w ramach jednego społeczeństwa pracujących kobiet i pracujących mężczyzn. Często łączy się z przekonaniem o nierównym statusie tych grup oraz przyczynia się
11
B. Budrowska, Kobieta i kariera. Realia polskie, [w:] Szklany sufit. Bariery i ograniczenia karier kobiet, red. A.
Titkow, Warszawa 2003, s. 23-24.
12
J. Działo, Rekomendacje dotyczące działań powiatowych i wojewódzkich urzędów pracy, [w:] Od bezrobocia do
zatrudnienia, red. S. Krajewski, M. Mackiewicz, P. Krajewski, Łódź 2011, s. 68.
13
T. Kupczyk, op.cit., s. 35.
199
do nierówności płci w sferze zawodowej. W wyniku segregacji zawodowej kobiety nie są
akceptowane we wszystkich miejscach pracy oraz zawodach, mają łatwy dostęp do zawodów niskopłatnych oraz dających małe możliwości awansu czy rozwoju. Do pozostałych
zawodów często mają ograniczony, a nawet zamknięty dostęp14.
Segregacja zawodowa według płci przybiera dwie formy:
 horyzontalnej segregacji zawodowej,
 wertykalnej segregacji zawodowej.
Horyzontalna segregacja zawodowa polega na skoncentrowaniu całej aktywności zawodowej kobiet na kilku dziedzinach zatrudnienia, podczas gdy aktywność zawodowa
mężczyzn rozkłada się równomiernie na znacznie więcej dziedzin i zawodów. Przyczynia
się to do dominacji kobiet w określonych, z reguły mniej płatnych zawodach i sekcjach.
Należą do nich m.in.: edukacja, służba zdrowia czy usługi. Zjawisko to określane jest mianem tzw. „lepkiej podłogi”.
Wertykalna segregacja zawodowa natomiast oznacza znacznie niższy udział kobiet na
stanowiskach kierowniczych w ogóle kierowników w porównaniu do udziału mężczyzn.
Bariera ta określana jest jako „szklany sufit”, przez który kobiety mogą jedynie obserwować wyższe piętra kariery, które dla nich są niedostępne.
Z wertykalną segregacją zawodową powiązane jest również zjawisko „szklanych ruchomych schodów”, które oznacza mniejszą możliwość awansów i przesunięć w hierarchii
stanowisk pracy w organizacjach i przedsiębiorstwach. Zjawisko to można również zaobserwować w typowo sfeminizowanych zawodach, gdzie na szybki awans mogą liczyć jedynie nieliczni mężczyźni15.
Coraz częściej kobiety na rynku pracy spotykają się także ze zjawiskiem
tzw. „aksamitnego getta”. Charakteryzuje się ono niedopuszczaniem kobiet do kierowania
działami technicznymi czy produkcyjnymi w przedsiębiorstwie16.
Inną ważną przeszkodą w przedsiębiorczości kobiet i rozwoju ich aktywności zawodowej jest dyskryminacja. Dyskryminacja kobiet to „zróżnicowanie, wykluczenie, ograniczenie lub uniemożliwienie kobietom, niezależnie od ich stanu cywilnego, przyznania, realizacji bądź korzystania na równi z mężczyznami z praw człowieka oraz podstawowych wolności w życiu politycznym, gospodarczym, społecznym, kulturalnym, obywatelskim, czy jakimkolwiek innym”17.
Główne przejawy dyskryminacji kobiet w ich życiu zawodowym to: 18
 nierówny dostęp do stanowisk kierowniczych (tzw. segregacja pionowa) oraz dłuższa droga do awansu,
14
M. Gawrycka, J. Wasilczuk, P. Zwiech, Szklany sufit i ruchome schody – kobiety na rynku pracy, Warszawa 2007, s. 29.
Ibidem, s. 29-30.
16
T. Kupczyk, op. cit., s. 22.
17
Ibidem, s. 21.
18
Ibidem, s. 23.
15
200

stereotypy dotyczące kobiet, które są przyczyną niechętnego zatrudniania kobiet
na stanowiskach menedżerskich,
 dominacja kobiet w dziedzinach niskopłatnych i mniej prestiżowych (tzw. segregacja pozioma),
 dyskryminacja płacowa za pracę równej wartości,
 dyskryminacja ze względu na wiek (dotyczy w szczególności kobiet młodych, które
zakładają rodziny i planują posiadanie dzieci),
 większe bezpieczeństwo zatrudnienia, jakie uzyskują mężczyźni,
 przyjmowanie do pracy mężczyzn bez większego doświadczenia, podczas gdy
u kobiet jest ono wymagane,
 mobbing i molestowanie seksualne kobiet w miejscu pracy.
Polskie ustawodawstwo nie dopuszcza nierówności pomiędzy traktowaniem kobiet
i mężczyzn na rynku pracy, wręcz przeciwnie – przepisy prawne mają na celu ochraniać
interesy zarówno kobiet, jak i mężczyzn. W polskim prawie najważniejszy dokument regulujący prawa i obowiązki obywateli, jakim jest Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej, zapewnia obywatelom równość. Artykuł 32 Konstytucji głosi: „Wszyscy są wobec prawa
równi. Wszyscy mają prawo do równego traktowania przez władze publiczne. Nikt nie
może być dyskryminowany w życiu politycznym, społecznym lub gospodarczym z jakiejkolwiek przyczyny”19.
Bardziej szczegółowo na temat równości oraz dyskryminacji traktuje artykuł 33 Konstytucji, który dotyka również równego traktowania kobiet i mężczyzn na rynku pracy: „Kobieta i mężczyzna w Rzeczypospolitej Polskiej mają równe prawa w życiu rodzinnym, politycznym, społecznym i gospodarczym. Kobieta i mężczyzna mają w szczególności równe
prawo do kształcenia, zatrudnienia i awansów, do jednakowego wynagradzania za pracę
jednakowej wartości, do zabezpieczenia społecznego oraz do zajmowania stanowisk,
pełnienia funkcji oraz uzyskiwania godności publicznych i odznaczeń”20.
W polskim ustawodawstwie poza przepisami Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej
również inne akty prawne regulują równe traktowanie i wyrównanie szans na rynku pracy,
należą do nich m.in.: Kodeks pracy czy Ustawa o systemie ubezpieczeń społecznych. Aby
czuwać nad przestrzeganiem równości na rynku pracy powstały także liczne organizacje
i instytucje, mające na celu szczególną ochronę kobiet i ich interesów21. Rysunek 2 przedstawia rozwiązania instytucjonalne na rzecz równouprawnienia kobiet w ich
życiu zawodowym oraz na rynku pracy.
19
Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r., Dz. U. 1997 Nr 78, poz. 483 ze zm., art. 32.
Ibidem, art. 33.
21
A. Zachorowska-Mazurkiewicz, Kobiety i instytucje. Kobiety na rynku pracy w Stanach Zjednoczonych, Unii
Europejskiej i w Polsce, Katowice 2006, s. 199-200.
20
201
RÓWNE SZANSE KOBIET I MĘŻCZYZN NA POLSKIM RYNKU PRACY
Prawodawstwo:
- Konstytucja RP,
- Kodeks pracy,
- Ustawa o systemie ubezpieczeń
społecznych
Instytucja Rządowa:
- Pełnomocnik Rządu ds. Równego
Statusu Kobiet i Mężczyzn
Organizacje pozarządowe:
- Centrum Praw Kobiet,
- Liga Kobiet Polskich,
- Ośrodek Informacji Środowisk
Kobiecych,
- Federacja na Rzecz Kobiet i
Planowania Rodziny
Instytucje regionalne:
- organizacje i stowarzyszenia
pozarządowe
Rysunek 2. Rozwiązania instytucjonalne na rzecz równych szans kobiet i mężczyzn na rynku pracy w
Polsce
Źródło: A. Zachorowska-Mazurkiewicz, Kobiety i instytucje. Kobiety na rynku pracy w Stanach Zjednoczonych, Unii Europejskiej i w Polsce, Katowice 2006, s. 200.
Praktyka pokazuje, iż struktura zabezpieczeń sytuacji kobiet na rynku pracy w Polsce
nie jest wystarczająco rozbudowana. Istnieją zapisy ogólne w najważniejszych aktach
prawnych, jednak brak jest zapisów szczegółowych. Mimo działania powyższych instytucji
dyskryminacja kobiet na rynku pracy jest ciągle widoczna, polskie prawo pracy ma zbyt
słabo rozwinięte procedury przeciwdziałania praktykom dyskryminującym kobiety ze
strony pracodawcy, aby całkowicie wyeliminować to zjawisko22.
Sytuacja kobiet na polskim rynku pracy w roku 2012
Według wyników BAEL (Badania Aktywności Ekonomicznej Ludności) udział kobiet w
populacji ludności w wieku 15 lat i więcej wynosi około 52%. Wśród aktywnych zawodowo
kobiety stanowią ponad 45%, natomiast wśród biernych zawodowo – ponad 61%.
W IV kwartale 2012 r. liczba aktywnych zawodowo kobiet wyniosła 7 818 tys. osób, w
stosunku do IV kwartału 2011 r. zwiększyła się o 53 tys. osób, podczas gdy liczba aktywnych zawodowo mężczyzn zwiększyła się o 46 tys. osób do liczby 9 576 tys. osób.
Współczynnik aktywności zawodowej osób w wieku 15 lat i więcej wyniósł 56,0%, dla
kobiet wynosił 48,3%, dla mężczyzn 64,4%. W stosunku do IV kwartału 2011 r. wskaźnik
22
Ibidem, s. 199-201.
202
ten zwiększył się dla kobiet o 0,3 punktu procentowego, a dla mężczyzn o 0,2 punktu procentowego23. Zmianę liczby aktywnych zawodowo oraz zmianę współczynnika aktywności
zawodowej w latach 2003 – 2012 prezentuje wykres 1.
Wykres 1. Aktywni zawodowo w wieku 15 lat i więcej oraz współczynnik aktywności zawodowej
według BAEL
Źródło: Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej, Departament Rynku Pracy, Wydział Analiz i Statystyki, Sytuacja kobiet i mężczyzn na rynku pracy w 2012 roku, Warszawa 2013, s. 1.
W latach 2003-2007 wyraźnie szybciej zmniejszała się liczba bezrobotnych mężczyzn
niż liczba bezrobotnych kobiet, miało to swoje odzwierciedlenie we wzroście udziału kobiet w ogóle zarejestrowanych (z 51,2% w 2002 r. do 58,2% w 2007 r.). Kolejne dwa lata
również przyniosły spadek tego wskaźnika, jednak w 2010 r. i 2011 r. ponownie wzrósł.
W 2012 r. kobiety stanowiły 51,4% wszystkich zarejestrowanych. Warto jednak zauważyć,
że w okresach pogorszenia sytuacji na rynku pracy niekorzystne zmiany częściej dotykają
mężczyzn, przez co szybciej rośnie liczba bezrobotnych mężczyzn oraz zwiększa się ich
udział wśród ogółu zarejestrowanych bezrobotnych24. Wykres 2 przedstawia zmianę liczby
zarejestrowanych bezrobotnych kobiet i mężczyzn w latach 2003-2012.
23
Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej, Departament Rynku Pracy, Wydział Analiz i Statystyki, Sytuacja kobiet
i mężczyzn na rynku pracy w 2012 roku, Warszawa 2013, s. 1.
24
Ibidem, s. 2.
203
Wykres 2. Zarejestrowani bezrobotni według płci w latach 2003-2012
Źródło: Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej, Departament Rynku Pracy, Wydział Analiz i Statystyki, Sytuacja kobiet i mężczyzn na rynku pracy w 2012 roku, Warszawa 2013, s. 2.
Badania dowodzą, że bezrobocie kobiet jest wyższe niż bezrobocie mężczyzn. Kobietom także trudniej jest powrócić do pracy zwłaszcza po dłuższej przerwie związanej z urlopem macierzyńskim czy wychowawczym. W trudniejszej sytuacji są również kobiety poszukujące pracy po raz pierwszy25.
Podsumowanie
Mimo faktu, że pozycja kobiet na rynku pracy w Polsce stale się poprawia, wciąż widoczne są pewne niedociągnięcia. Z jednej strony prawo gwarantuje kobietom równouprawnienie i zakazuje dyskryminacji, jednak to kobiety częściej pozostają bezrobotne i
znacznie częściej wycofują się z życia zawodowego – sytuacja kobiet w sferze zatrudnienia
jest więc gorsza niż sytuacja mężczyzn. Niejednokrotnie także kobiety zmuszone są do
rezygnowania z pracy, by móc zająć się domem i rodziną.
Wspieranie kobiet na rynku pracy stanowi niezwykle istotny element zwiększania potencjału pracy, który jest niezbędny dla trwałego i zrównoważonego rozwoju gospodarki
narodowej. Zasadnym wydaje się więc traktowanie wspierania aktywności zawodowej
kobiet i ich zatrudniania jako długofalowej polityki wzrostu gospodarczego.
Bibliografia:
1. Budrowska B., Kobieta i kariera. Realia polskie, [w:] Szklany sufit. Bariery i ograniczenia karier
kobiet, red. A. Titkow, Warszawa 2003, Warszawa 2003.
2. Działo J., Rekomendacje dotyczące działań powiatowych i wojewódzkich urzędów pracy, [w:]
Od bezrobocia do zatrudnienia, red. S. Krajewski, M. Mackiewicz, P. Krajewski, Łódź 2011.
25
Ibidem, s. 1.
204
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
Gawrycka M., Wasilczuk J., Zwiech P., Szklany sufit i ruchome schody – kobiety na rynku pracy,
Warszawa 2007.
Gębski M., Rynek pracy. Wybrane problemy, Kielce 2008.
Głogosz D., Kobiety zatrudnione w niepełnym wymiarze czasu pracy. Skutki dla życia rodzinnego i zawodowego, Warszawa 2007.
Kalina-Prasznic U., Wpływ globalizacji i integracji na zmiany rynku pracy, [w:] Rynek pracy w
Polsce w dobie integracji europejskiej i globalizacji, red. M. Noga, M. K. Stawicka, Warszawa
2009.
Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r., Dz. U. 1997 Nr 78, poz. 483 ze zm.
Kupczyk T., Kobiety w zarządzaniu i czynniki ich sukcesów, Wrocław 2009.
Kwiatkowski E., Bezrobocie. Podstawy teoretyczne, Warszawa 2002.
Mama w pracy czy w domu? Wyniki badań i analiz przeprowadzonych w ramach projektu
innowacyjnego „Pi Novum Subsydium”, red. A. Dybała, Kielce 2012.
Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej, Departament Rynku Pracy, Wydział Analiz i Statystyki,
Sytuacja kobiet i mężczyzn na rynku pracy w 2012 roku, Warszawa 2013.
Ustawa z dnia 20 kwietnia 2004 r. o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy, Dz. U.
2004 Nr 99, poz. 1001 ze zm.
Zachorowska-Mazurkiewicz A., Kobiety i instytucje. Kobiety na rynku pracy w Stanach Zjednoczonych, Unii Europejskiej i w Polsce, Katowice 2006.
205
PATRYK ZIELIŃSKI
Uniwersytet Jana Kochanowskiego w Kielcach
PROBLEM MŁODYCH LUDZI NA RYNKU PRACY
Wprowadzenie
Rynek pracy definiowany jest przede wszystkim jako relacja dynamicznych związków
popytu na pracę z jej podażą1. Różne przedstawienie terminu praca- powoduje to wymóg
stosowania i posługiwania się nim przy przedstawianiu zjawisk i procesów związanych z
rynkiem pracy, mimo braku jego jednoznaczności. Praca jest tutaj rozumiana jako strumień świadczeń, wnoszony przez pracowników do społecznego procesu wytwarzania.
Określona wymiana świadczeń spaja proces interakcji między podażą a popytem na pracę,
realizowanych w tej przestrzeni 2. Tym samym wydaje się być to temat kluczowy dla szerokiej grupy młodych ludzi będących w wieku produkcyjnym wchodzących na rynek pracy.
To właśnie oni powinni być siłą napędową gospodarki, lecz niestety obecnie spotkać się
można z wprost odwrotną sytuacją.
Ciągłe zmiany zachodzące współcześnie w gospodarce światowej wywołały poważne
konsekwencje w sferze pracy wśród młodych ludzi przez co też powstał kryzys zatrudnienia, a masowe bezrobocie przekształciło się w trwałe zjawisko strukturalne3.
Celem artykułu jest pokazanie niekorzystnej sytuacji młodych ludzi na obecnym rynku
pracy oraz przedstawienie trudności z jakimi mierzy się młodzież oraz zobrazowanie sposobów wyjścia z tej niekorzystnej sytuacji. Za najistotniejsze zostało uznane przedstawienie skutecznych metod wejścia na rynek pracy młodych ludzi. Przeanalizowana zostanie
również tematyka bezrobocia w odniesieniu do elementów kształtujących rynek pracy,
oraz wybranych przykładów, czemu posłuży studium literatury.
Rynek pracy w dobie kryzysu
Jako najważniejsze powody wystąpienia współczesnego kryzysu zatrudnienia i utrzymującego się masowo bezrobocia wymienia się przede wszystkim czynniki ekonomiczne,
ale także różnego rodzaju uwarunkowania polityczne, demograficzne (np. wkraczanie na
rynek pracy bardzo licznych roczników młodzieży), instytucjonalne (np. sztywność rozwiązań instytucjonalnych w odniesieniu do rynku pracy), czy kulturowe. Należy mieć tutaj na
uwadze, iż procesy globalizacji spowodowały wzrost konkurencji przez otwarcie rynków
krajowych, handlu międzynarodowego, wydajności pracy, produkcji światowej, i inwestycji zagranicznych. W międzyczasie rozpoczęła się również rewolucja naukowo technicznaz którą wiąże się wprowadzenie nowoczesnych technologii informatycznych i komunikacyjnych, szybki postęp techniczny, automatyzacja, upowszechnienie wiedzy i umiejętności,
1
A. Szałkowska, Wprowadzenie do zarządzania personelem, AE w Krakowie, Kraków 1996, s. 14
M. Gębski, Bezrobocie świętokrzyskie, Wydawnictwo WSEiP, Kielce 2011, s. 36.
3
G. Firlit- Fesnak, M. Szylko- Skoczny, Polityka społeczna, PWN, Warszawa, s. 218.
2
206
rozwój mikroelektroniki, Internetu i biotechnologii, doprowadziła do zmiany struktury
produkcji i zatrudnienia, a także popytu na pracę i charakteru pracy, gdzie na miejsce starych, dawniej potrzebnych zawodów wchodzą inne o zupełnie odmiennym charakterze4.
Obecna sytuacja w gospodarce światowej silnie oddziałuje na kształtowanie się społeczeństwa opartego na szeroko pojętej wiedzy, w którym coraz większą wartość ma wiedza
i dostęp do informacji . Współczesny postęp techniczny i cywilizacyjny oddziałuje na spadek zapotrzebowania na siłę roboczą przez co jest coraz mniejsza potrzeba zatrudniania
pracowników, co można łatwo pokazać na przykładach, w których potrzebne dobra wytwarza mniejsza liczba pracowników, a z kolei maszyny zastępują pracę ludzką ograniczając przy tym zatrudnienie przy prostych pracach fizycznych i umysłowych. Jest mniej pracy
w jej dotychczasowym rozumieniu co kształtuje nowe oblicze bezrobocia, zwane bezrobociem technologicznym5.
W klasycznym ujęciu z kolei bezrobocie jako zjawisko ekonomiczne i zarazem społeczne „[…] polega na tym, że większa lub mniejsza liczba osób zdolnych do pracy i jej poszukujących nie znajduje zatrudnienia […] ma ono charakter przymusowy, a nie dobrowolny”6. Z
obserwacji i badań wynika, że krajach o gospodarce rynkowej bezrobocie przekształciło się
ze zjawiska przejściowego, stanowiącego skutek kolejnych kryzysów gospodarczych, w
trwałe zjawisko strukturalne, z którym mamy do czynienia w większości państw na świecie. Już nie tylko marginalne grupy są zagrożone brakiem zatrudnienia, ale również, w
coraz większym stopniu dotyczy to pracowników o wysokich kwalifikacjach zawodowych,
jak naukowcy, czy dobrze wykształceni pracownicy administracji publicznej7.
Brak możliwości podjęcia pracy oraz niepewność stabilności zawodowej po jej otrzymaniu wywołują wiele negatywnych skutków społecznych, dotyczących sfery materialnej i
psychospołecznej, które prowadzą do zmiany relacji pomiędzy zatrudnionymi pracownikami a bezrobotnymi co prowadzi do nasilania się konfliktów interesów oraz do konkurowanie o miejsca pracy w sposób nieuczciwy. Przeciwdziałanie bezrobociu jest jednym z
głównych zadań większości państwa o gospodarce rynkowej. Prowadzona jest przede
wszystkim przed dbanie o polepszenie sfery ekonomicznej prowadzącej do wzrostu gospodarczego, utrzymania i tworzenie miejsc pracy. Istotnym celem jest zmniejszenie skali
bezrobocia, skrócenie okresu pozostawania bez zatrudnienia oraz ograniczenie negatywnych skutków społecznych braku pracy8.
Za istotny należy podać przykład badania przeprowadzonego na grupie absolwentów,
którzy próbowali określić z czego wynika trudna sytuacja na rynku pracy.
4
E. Kryńska, Popyt na pracę- tendencje i perspektywy, IPiSS. Warszawa 1998, s. 30.
G. Firlit- Fesnak, M. Szylko- Skoczny, Polityka społeczna…, op. cit., s. 218.
6
Gliński, B., Mała encyklopedia ekonomiczna, PWN, Warszawa, 1974, s.
7
G. Firlit- Fesnak, M. Szylko- Skoczny, Polityka społeczna…, op. cit., s. 219-220.
8
Ibidem, s. 221.
5
207
Kryzys na rynku pracy 14%
Nieodpowiedni wybór kierunku
ksztalcenia 18%
Brak umiejetnosci poszukiwania pracy
5%
4. Niedostosowanie kierunków
ksztalcenia do potrzeb rynku pracy
32%
Inny 5%
Wykres 1: Z czego wynika trudna sytuacja absolwentów na rynku pracy?
Źródło: www.zielonalinia.gov.pl
Według 32 proc. Trudna sytuacja absolwentów na rynku pracy jest efektem niedostosowania kształcenia do sytuacji na rynku pracy z czym związany jest kolejny problem, czyli
nieodpowiedni wybór kierunku kształcenia, na co wskazało 18 proc. respondentów. Dzieje
się tak przede wszystkim, bowiem młodzi ludzie przy wyborze kierunku studiów nie zdają
sobie sprawy z późniejszego zapotrzebowania rynku na zawody, a rynek często jest już
nasycony różnego rodzaju absolwentami popularnych kierunków studiów. Po 14 proc.
pytanych wskazało za przyczynę kryzys i inne problemy, jak brak szkół zawodowych, czy
zbyt wygórowane ambicje. Ciekawy zdaje się być fakt, iż 5 proc. przyznało, że brak umiejętności poszukiwania pracy może okazać się szczególnie istotny9. Absolwenci okazali
umiarkowany krytycyzm, dzięki czemu badanie pokazuje realia jakie panują na rynku.
Problem niepewnego losu ludzi młodych na rynku pracy jest niezwykle istotny z punktu widzenia stabilności gospodarczej i politycznej Polski. W przeciągu ostatnich lat skutki
kryzysu gospodarczego w postaci rosnącego bezrobocia stają się szczególnie widoczne i to
głównie wśród młodych ludzi. W krajach EU27 ponad 5,6 miliona młodych ludzi (poniżej
25 roku życia), z czego 3,6 miliona w strefie euro pozostaje bez pracy. Stopa bezrobocia
wśród młodych ludzi wyniosła 23,5 % w 27 państwach Eurolandu i 24,4 w strefie Euro, w
porównaniu z 22,6% w obu strefach rok wcześniej. Przy obecnym wzroście liczby młodych
bezrobotnych towarzyszy ciągle rosnąca dysproporcja pomiędzy krajami w obrębie samej
Unii z wyraźnym podziałem jej na centrum europejskiej gospodarki, do którego należy
zaliczyć Niemcy, Austrię, czy Holandię, gdzie bezrobocie wśród młodych jest najniższe i
wynosi 7,7-10,4, oraz kraje śródziemnomorskie, jak Grecja (58,4%), Hiszpania (55,7%),
9
J. Niemyjska, P. Krawczyk, Raport miesiąca - Absolwenci na rynku pracy.
http://zielonalinia.gov.pl/Raport-miesiaca-Absolwenci-na-rynku-pracy (25.10.2013)
208
Portugalia (38,20%), czy Włochy (37,80%)10, w których bez pracy jest około połowa młodych obywateli. Polska jest po środku ogólnego zestawienia.
70
60
50
40
30
20
10
0
Niemcy
Panstwo
7,7
Austria Holandia POLSKA
8,9
10,4
Wlochy
28,1
37,8
Portugali Hiszpani
a
a
38,2
55,7
Grecja
58,4
Wykres 2: Poziom bezrobocia wśród młodzieży w Europie.
Źródło: Eurostat.
Dla Polski problem rosnącego bezrobocia wśród młodych jest wyjątkowo ważny, gdyż
pokolenie niżu demograficznego determinuje kształt polskiego systemu edukacji, starając
się silnie oddziaływać na jednostki zajmujące się sposobem nauczania, aby ten był odpowiednio dostosowany do potrzeb przedsiębiorców. Przyszłość młodych ludzi, w wielkim
stopniu zależy od determinacji w walce o lepszy rynek pracy co będzie miało również kluczowe znaczenie dla starszych pokoleń11.
Nieciekawa sytuacja występuje także na świętokrzyskim rynku pracy co skutecznie obrazuje raport Wojewódzkiego Urzędu Pracy w Kielcach z marca 2014 roku, z którego wynika, że na koniec stycznia 2014 roku w rejestrach pozostawało 18 816 osób do 25 roku
życia, czyli 19,9 ogółu bezrobotnych, w tym 9 039 kobiet (tj. 48,0%). W porównaniu do
stycznia 2013 roku liczebność omawianej grupy zmniejszyła się o 365 osób (tj. 1,9%), natomiast udział w populacji bezrobotnych ogółem obniżył się o 0,8 p.p. W styczniu 2014
roku zarejestrowano 2 777 osób (25,7 napływu), w tym 1 1162 kobiety (41,8). Wyłączono
natomiast 1 692 osoby (27,0% odpływu), pracę podjęło 650 osób (38,4), szkolenia lub staż
rozpoczęło 348 osób (20,6%, a 426 osób (25,2%) nie potwierdziło gotowości do pracy. Na
podsumowanie raportu można dodać, iż osoby, które nie ukończyły 25 roku życia stanowiły aż 1/3 wśród rejestrowanych z ewidencji bezrobotnych12.
Bezrobocie młodzieży stanowi jeden z najważniejszych problemów polskiego rynku
pracy. Powoduje zagrożenie startu zawodowego oraz utrudnia zaspokajanie potrzeb
10
J. Gontarek, J. Politańska, P. Stanisławski, Problemy ludzi młodych na rynku pracy, Forum Młodych Lewiatan,
Warszawa 2013, s. 2.
11
J. Gontarek, J. Politańska, P. Stanisławski, Problemy ludzi…, op. cit., s. 2.
12
Wojewódzki Urząd Pracy w Kielcach, Poziom i struktura bezrobocie w województwie, Kielce 2014, s. 3.
209
i aspiracji młodzieży, która na skutek nieposiadania doświadczenia zawodowego – ma
trudności w wejściu na współcześnie skonfigurowany rynek pracy. Taki dakt skutkuje powstawaniem bezczynności zawodowej, powodującej osłabienie motywacji do poszukiwania pracy13.
Przedsiębiorczość i reformy szkolnictwa wyższego, jako sposób na dołączenie młodych
do rynku pracy
Jednym ze sposobów, który powinien zapewnić dynamikę rynku pracy, jest rozwój
przedsiębiorczości. Transformacja zapoczątkowana wydarzeniami 1989 roku, wyzwoliła
energię społeczną i gospodarczą nagromadzoną przez lata w środowisku przedsiębiorców.
Pomysłowość i niekończąca się determinacja zaowocowały widocznym rozwojem firm nie
tylko importujących, ale ukierunkowanych przede wszystkim na eksport. Po roku 1989
powstawał coraz racjonalniejszy pogląd na tworzenie przedsiębiorczości. Dowodem na to
może być coraz łatwiejszy proces rejestrowania działalności gospodarczej, wielość dotacji
na własny biznes, a także zapewnienie systemu profesjonalnych szkoleń pod okiem praktyków.
Takie wzbudzenie ducha przedsiębiorczości i aktywności społecznej świadczy nie tylko
o nadążaniu, ale i o wyrównywaniu szans rozwoju zgodnie kanonami panującymi na zachodzie Europy.
Proces integracji z Unią Europejską przynosi istotny wpływ standardów unijnych, które
są widoczne w każdej dziedzinie14. Do budowania przedsiębiorczości dostosowywane jest
prawo oraz rozwijane są instrumenty wsparcia, adresowane szczególnie do młodych ludzi,
takie jak: inkubatory przedsiębiorczości, centra innowacji, parki technologiczne, parki
przemysłowe, czy biura doradcze i firmy konsultingowe. Powstają również różnego rodzaju związki przedsiębiorców jak Business Center Club, czy Związek Pracodawców Prywatnych Lewiatan wraz z organizacjami studenckimi działającymi pod przewodnictwem doświadczonych pracodawców, dzięki czemu studenci mogą uczyć się praktyki związanej z
prowadzeniem własnego biznesu już podczas studiów co znacznie rozwija ich zdolności,
kompetencje i zainteresowania oraz przyspiesza proces aklimatyzacji na rynku pracy. Ich
członkowie efektywniej się uczą i szybciej dostosowują do nowopowstałych grup rynkowych niż inne grupy społeczne. Po transformacji gospodarczej powstała nowa forma
przedsiębiorczości- powiązana z nowymi, dotąd nieznanymi wyzwaniami, wśród których
kluczową pozycję mają wysoka innowacyjność procesów wytwarzania oraz doskonała
jakość produktów. W tym przypadku następuje odejście od standardów tradycyjnego
myślenia na rzecz poszukiwania oryginalnych oraz śmiałych rozwiązań wspartych metodami zarządzania strategicznego15. Dlatego powszechnie uważa się, iż przedsiębiorczość
staje się doskonałą alternatywą dla najlepszych, najbardziej kreatywnych i najmocniej
13
M. Gębski, Bezrobocie świętokrzyskie, Wydawnictwo WSEiP w Kielcach, Kielce 2011, s. 116.
Ibidem, s. 116.
15
Ibidem, s., s. 224.
14
210
nastawionych na sukces, który jest poparty realną pracą i w pełni praktycznymi umiejętnościami.
Na etapie kształcenia i przygotowania młodzieży do pracy szczególnie ważne jest powiązanie szkolnictwa z przedsiębiorstwami, gdyż jest to korzystne nie tylko dla szkół oraz
firm, lecz jest to najbardziej przydatne dla osób wchodzących na rynek pracy. Wysoka
jakość kompetencji indywidualnych świadczy bowiem zarówno o możliwościach osoby,
lecz również o elastyczności i konkurencyjności przedsiębiorstwa. Powiązania między szkołą a firmą to niezwykle ważna sprawa dla młodych ludzi wkraczających na ścieżkę zawodową, którzy już od początku mają szansę sprawdzić jak wygląda praca w przedsiębiorstwie. Powszechnie uważa się za istotną potrzebę zintegrowania kształconych zawodów i
specjalności z potrzebami pracodawców. Umiejętności i doświadczenie potrzebne na
początku pracy muszą być powiązane z wykształceniem, jakie młody człowiek zdobywa
podczas ścieżki edukacyjnej16.
Niestety wiele spośród profesji jest niedostosowanych do realiów rynku pracy, co obrazują statystyki według, których aż 63,8% absolwentów zatrudnionych jest na stanowiskach niezwiązanych z ich wykształceniem. Za oczywiste należy przyjąć, iż szczególną rolą
dla prawidłowego funkcjonowania placówek, w których odbywa się proces edukacji jest
współpraca z przedsiębiorstwami lokalnymi, co jest kluczowym elementem w późniejszym
poszukiwaniu pracy, dlatego należy podkreślić szczególną rangę odbywania praktyk w
sposób profesjonalny, ponieważ absolwenci posiadają wiedzę teoretyczną, lecz nie wykazują większych umiejętności i kwalifikacji praktycznych oraz doświadczenia17. Należy zauważyć, że pracodawcy oceniają co najwyżej jako przeciętne kompetencje absolwentów, z
drugiej strony niestety nie wszystkie jednostki edukacyjne zauważają konieczność przystosowania przedmiotów do potrzeb przedsiębiorców18. Równie ważne, jest kształcenie
zgodne z wytycznymi, stawianymi przez zatrudniających swoim pracownikom. Do tej grupy należą szczególnie kompetencje takie jak: umiejętności interpersonalne, praca grupowa, planowanie i organizacja, rozwiązywanie problemów, zdolność i elastyczność19.
Problem został zauważony za to w szkolnictwie wyższym, które opracowało nowy plan
przystosowujący studentów do podjęcia pracy, w którym istotną rolę odgrywa właśnie
uczelnia. Prawidłowe wdrożenie założeń przyjętej w 2011 roku nowelizacji ustawy prawo
o szkolnictwie wyższym to podstawowy warunek, by dyplom polskiej uczelni stanowił w
przyszłości autentyczną wartość na rynku pracy. Nowelizacja wprowadza m. In. Nową
filozofię kształcenia opartą na autonomii programowej uczelni, krajowych ramach kwalifikacji (KRK) i efektach kształcenia. Temat związany jest w dużej mierze z dostosowaniem
programów kształcenia do rynku pracy. Nadana została także elastyczność przy opraco16
M. Kęsy, Kompetencje zawodowe młodych, Wydawnictwo UJ, Kraków 2008, s. 82.
Ibidem, s. 83.
18
Ibidem, s. 84-86.
19
Z. Szczepańczyk, Z. Kuleszyński, K. Lipska, L. O. Siguencia, Budzenie ducha przedsiębiorczości wśród młodych
dorosłych Europejczyków, Wydawnictwo WSEiP, Kielce 2010, s. 60.
17
211
wywaniu programów studiów oraz za duży plus należy przyjąć włączenie pracodawców i
instytucji rynku pracy w opracowywanie programów, a także wykorzystywanie wyników
monitorowania ścieżek karier absolwentów. Swoboda w kształtowaniu kierunków studiów to rzeczywista rewolucja mająca na celu zwiększenie szans absolwentów na rynku
pracy. Jak się powszechnie przyjmuje, w momencie, kiedy zostanie realnie wdrożona przez
współpracę uczelni z przedsiębiorcami z pewnością wejście absolwentów na rynek pracy
zostanie znacznie ułatwione. Warto wspomnieć, iż Krajowe Ramy Kwalifikacji i swoboda
programowa pomagają w uznawalności efektów kształcenia co może jeszcze bardziej
ułatwić elastyczne budowanie ścieżki edukacyjnej, która będzie mogła uwzględnić np.
umiejętności zdobyte dzięki doświadczeniu zawodowemu już podczas studiów20.
Należy zauważyć także, iż na studia idą ludzie bardzo młodzi. Pomimo wyboru kierunku
wciąż się rozwijają i szukają własnej drogi. W modelu anglosaskim z kolei występuje zupełnie inna konstrukcja, gdyż konkretna specjalizacja- major- pojawia się w dwóch ostatnich
latach nauki. Początkowe lata służą do ogólnej nauki przedmiotów z całej oferty uczelni,
przez co można dokładnie zapoznać się z systemem studiowania i wybrać realnie najbardziej interesującą i opłacalną ścieżkę kariery, co znacznie obniża poziom bezrobocia wśród
absolwentów tamtejszych uniwersytetów. Uważa się, że Akademie Biznesowe i różnego
tego typu przedsięwzięcia prowadzone na uczelniach przez praktyków biznesu są najlepszą metodą do nauki praktyki przez żaków, niestety wciąż nie występują dostatecznie
często. Podczas takich spotkań studenci dowiadują się o specyfice wybranego sektora,
poznają sposoby rozwiązywania problemów z wielu sfer działalności przedsiębiorstwa
oraz czerpią inspiracje do pogłębiania wiedzy- chcą zrozumieć branże, by móc w niej kompetentnie pracować. Można to przedstawić za pomocą klasycznej strategii wygrany- wygrany: studenci uczelni zyskują nowe pożądane na rynku pracy kompetencje, zgodne z
wiedzą teoretyczną zdobytą w uniwersyteckich murach, a przedsiębiorcy w trakcie warsztatów poznają studentów i mogą wybrać spośród nich najlepszych, co skraca proces rekrutacji, zmniejsza jej koszty a przede wszystkim minimalizuje ryzyko popełnienia błędu21.
Podsumowanie
Za oczywisty wniosek można uznać, iż młodzi ludzie mogą, ale nie muszą znajdować się
w trudnej sytuacji na rynku pracy. To kiedy i jak wejdą na rynek pracy zależy od szeregu
czynników. Jedne, jak nabywanie kompetencji miękkich i ciągłe dokształcanie się są zależne od nich samych, inne z kolei, jak program uczelni, akademicka współpraca z biznesem
już od nich nie zależą. Za niewątpliwy uznaje się fakt, że powszechny w Europie kryzys
gospodarczy skutecznie blokuje rzesze młodych ludzi przed podjęciem pracy, a także odstrasza przed prowadzeniem działalności gospodarczej na własny rachunek. Należy także
zauważyć, że ciągle obecne są formy wsparcia państwa, a także podmiotów prywatnych,
20
21
D. Rafalska, Rynek pracy dla nas, Fundacja FPS, Warszawa 2012, s. 26.
Ibidem, s. 12-15.
212
które mają na celu zwiększenie szans absolwentów na rynku pracy. Jednak przy odpowiedniej motywacji, wsparciu praktyków i własnemu zaangażowaniu znalezienie pracy
nawet w trudnym okresie powszechnej recesji na rynku jest do przezwyciężenia.
Bibliografia:
1.
2.
3.
4.
Firlit- Fesnak G., Szylko- Skoczny M., Polityka społeczna, PWN, Warszawa 2007.
Gębski M., Bezrobocie świętokrzyskie, Wydawnictwo WSEiP w Kielcach, Kielce 2011.
Gliński B., Mała encyklopedia ekonomiczna, PWN, Warszawa, 1974.
Gontarek, J, Politańska J., Stanisławski P., Problemy ludzi młodych na rynku pracy, Forum Młodych Lewiatan, Warszawa 2013.
5. Kęsy M., Kompetencje zawodowe młodych, Wydawnictwo UJ, Kraków 2008.
6. Kryńska E., Popyt na pracę- tendencje i perspektywy, IPiSS. Warszawa 1998.
7. Niemyjska J., Krawczyk P., Raport miesiąca - Absolwenci na rynku pracy.
[http://zielonalinia.gov.pl/Raport-miesiaca-Absolwenci-na-rynku-pracy (25.10.2013)].
8. Rafalska D., Rynek pracy dla nas, Fundacja FPS, Warszawa 2012.
9. Szałkowska A., Wprowadzenie do zarządzania personelem, AE w Krakowie, Kraków 1996.
10. Szczepańczyk Z., Kuleszyński Z., Lipska K, Siguencia L. O., Budzenie ducha. przedsiębiorczości
wśród młodych dorosłych Europejczyków, Wydawnictwo WSEiP, Kielce 2010.
11. Wojewódzki Urząd Pracy w Kielcach, Poziom i struktura bezrobocie w województwie, Kielce 2
213
PAULINA MALESA
Szkoła Główna Handlowa w Warszawie
WPŁYW UCZELNI WYŻSZYCH NA RYNEK PRACY
Wprowadzenie
Celem niniejszej pracy jest sprawdzenie, czy istnieje coś takiego jak wpływ uczelni wyższych na rynek pracy, a może wręcz odwrotnie to rynek pracy może wpływać na uczelnie,
ale nie odwrotnie. Dywagacje nad takim wpływem oraz tym jak przekłada się on na realną
sytuację absolwentów, ale także studentów studiów wyższych na rynku pracy będą stanowiły treść niniejszego artykułu.
Istotne pojęcia
Kluczowe dla niniejszej pracy są trzy definicje: uczelnia wyższa, rynek pracy oraz wpływ.
Uczelnia wyższa, zgodnie z ustawą to szkoła, która prowadzi studia wyższe, utworzona w
sposób określony w ustawie.1 Rzecz jasna samą definicję uczelni można rozwijać, dzielić
uczelnie na publiczne i niepubliczne;2 na akademickie, zawodowe, wojskowe, służb państwowych, artystyczne, medyczne czy morskie3 oraz ze względu na samą nazwę: uniwersytet, uniwersytet techniczny, politechnika, akademia.4 Niemniej jednak nazewnictwo nie
będzie stanowiło tu kluczowego odniesienia dlatego słowa uniwersytet, akademia czy też
szkoła wyższa będą stosowane zamiennie w rozumieniu uczelnia. Ponadto, co jest istotną
kwestią „nadzór” nad uczelniami wyższymi sprawuje Minister Nauki i Szkolnictwa Wyższego (MNiSW).
Rynek pracy nie będzie już tak oczywisty do zdefiniowania, z jednej strony będzie rozumiany bardzo szeroko jako „całokształt zagadnień związanych z kształtowaniem podaży
i popytu pracy”.5 Postrzegać go można, także jako „miejsce, na którym spotykają się pracownicy oferujący świadczenie swojej pracy (gospodarstwa domowe) z przedsiębiorstwami, które poszukują pracowników, aby wytwarzać towary i usługi”,6 a więc definicja
podobna do poprzedniej jednak podkreślająca miejsce – rynek – jako miejsce niniejszej
„wymiany”. W końcu jego percepcja może być znacznie węższa, a więc nie jako pewna
całość wszystkich czynności związanych z pracą oraz jej poszukiwaniem, ale jako świadczenie na rzecz osób bezrobotnych (zarejestrowanych oraz niezarejestrowanych) oraz
1
Ustawa z 27 lipca 2005 r. Prawo o szkolnictwie wyższym, (Dz.U. z 2012 poz. 572, z późn. zm.), art. 2, ust. 1, pkt 1.
Ibidem, art.2, ust. 1, pkt. 2-3.
3
Ibidem, art. 2, ust. 1, pkt. 22-28.
4
Ibidem, art. 3, ust. 1-5.
5
Rynek Pracy, http://rynekpracy.org/x/314544, dostęp: 27.03.2014.
66
Rynek Pracy, http://www.nbportal.pl/pl/commonPages/EconomicsEntryDetails?entryId=74&pageId=608,
dostęp: 27.03.2014.
2
214
poszukujących pracy, ale także pracodawców.7 W tym rozumieniu ustawa nie przewiduje,
co autorka uważa za błędne, osób, które posiadają pracę, ale np. nie są nią usatysfakcjonowane i poszukują kolejnej, posiadając jednak na chwilę obecną zatrudnienie; oraz osób,
które posiadają pracę i nie zamierzają w najbliższym czasie jej zmieniać. Są to również
podmioty na rynku pracy, których ustawodawca nie uwzględnił, gdyż nie będą one podlegały pod żadne działania podejmowane przez ten resort, co nie zmienia faktu, że stanowią
część rynku pracy, np. zajmowane przez nich stanowiska nie mogą być obsadzone osobami bezrobotnymi. Za obszar rynku pracy oraz instytucji tegoż rynku odpowiada Minister
Pracy i Polityki Społecznej (MPiPS).
Wpływ (społeczny) rozumiany jako „proces, w wyniku którego dochodzi do zmiany zachowania, opinii lub uczuć człowieka wskutek tego, co robią, myślą, czują inni ludzie. Do
najpowszechniejszych przypadków wpływu społecznego można zaliczyć: naśladownictwo
(kopiowanie cudzych zachowań, we własnym działaniu), konformizm (uleganie rzeczywistemu lub tylko wyobrażonemu naciskowi ze strony innych ludzi stanowiących większość
w danej sytuacji) oraz posłuszeństwo wobec autorytetu (podporządkowanie się poleceniom bądź sugestiom ludzi mających władzę lub autorytet)”.8 W rozpatrywanym przypadku nie będzie mowy o wpływ jednego człowieka na innego, a raczej jednej instytucji na coś
wielce niematerialnego czym jest rynek pracy. W związku z tym pod uwagę będzie brana
możliwość ukierunkowywania działań podmiotu jakim będzie rynek pracy przez uczelnie
rozumiane jako zbiór wszystkich uczelni, ale także każdej oddzielnie jako jednostki będącej
w zbiorze szkół wyższych. Pod uwagę wzięto także inny problem, a mianowicie czy jakikolwiek wpływ może być skierowany na cały rynek pracy, a może tylko na wybrane jego
elementy np. pracodawców, pracowników, bezrobotnych. W końcu przyjmując, że wpływ
(w ujęciu politycznym), będzie rozumiany jako „słabsza postać władzy”,9 należy zastanowić
się czy mowa tu tylko o wpływaniu – może nawet wymuszaniu – pewnych postaw czy
zachowań reprezentantów samych uczelni czyli MNiSW na rynek pracy, w rozumieniu
MPiPS. Ostatnia propozycja wydaje się dość nieracjonalna i wymaga odrzucenia choćby ze
względu braku umocowań prawnych, które pozwalałyby jednemu ministrowi/ministerstwu ingerować w sprawy innego bez obopólnego porozumienia na danej
płaszczyźnie. Niemniej jednak o ile oczywistym jest kto ma wpływać (szkoły wyższe jako
zbiór lub pojedyncze uczelnie) to wciąż nie jest pewnym na co lub kogo ma wpływ wywierać. W związku z faktem, że sprawa dotyczy samych studentów oraz absolwentów, którzy
to stanowią potencjalnych pracowników (przyszłą podaż pracy) z punktu widzenia samych
zainteresowanych kluczowi będą pracodawcy oferujący miejsca pracy (popyt na pracę). I
to właśnie oni będą stanowić tę część rynku pracy, na którą uczelnie w ten czy inny sposób
7
Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 14 września 2010 r. w sprawie standardów i warunków prowadzenia usług rynku pracy (Dz. U. Nr 177, poz. 1193 z późn. zm.) § 1, pkt 3.
8
L. F. Korzeniowski, Menadźment. Podstawy zarządzania, Kraków 2010, s. 235.
9
A. Antoszewski, Wpływ polityczny, W: Leksykon politologii, red. nauk. A. Antoszewski, R. Herbut, Wrocław 2004,
s. 494.
215
będą próbowały wpływać. Nie jest to wybór wymagający specjalnego uzasadniania, niemniej jednak, ani bezrobotni, ani inni pracownicy czy też instytucje rynku pracy nie będą
stanowiły kluczowego punktu odniesienia dla samych studentów, a konotacje z nimi jeśli
w ogóle jakiekolwiek będą minimalne np. bezrobotni – potencjalni konkurenci o stanowisko pracy, co nie powoduje powstania więzi, która wymagałaby wpływania na tę część
rynku pracy ze strony samych uczelni. W tym miejscu należy także zaznaczyć, że uczelnie
wpływ taki wywierać będą i powinny to robić bynajmniej nie z pobudek altruistycznych,
ale po to by „ich” absolwenci szybko odnajdywali na rynku pracy swoje miejsce, co także
jest oceniane w rankingach szkół wyższych. Może nie jest to najistotniejsze z punktu widzenia samej uczelni, ale z pewnością stanowi istotny wskaźnik dla potencjalnych kandydatów na studia w tejże jednostce.
Dwa ministerstwa jeden cel
Zadania jakie stawia sobie państwo w zakresie promocji zatrudnienia, łagodzenia skutków bezrobocia oraz aktywizacji zawodowej są realizowane poprzez instytucje rynku pracy (m.in.: Powiatowe i Wojewódzkie Urzędy Pracy oraz publiczne służby zatrudnienia,
Ochotnicze Hufce Pracy, agencje zatrudnienia, instytucje szkoleniowe, instytucje dialogu
społecznego, instytucje partnerstwa lokalnego) działające w celu:10
1. pełnego i produktywnego zatrudnienia;
2. rozwoju zasobów ludzkich;
3. osiągnięcia wysokiej jakości pracy;
4. wzmacniania integracji oraz solidarności społecznej;
5. zwiększenie mobilności na rynku racy.
Ustawodawca przewidział także działania związane z aktywizacją zawodową studentów i absolwentów uczelni wyższych tworząc tzw. akademickie biura karier, które prowadzone są przez jednostki uczelniane lub organizacje studenckie. Do zadań takich jednostek
należą przede wszystkim:11
1. dostarczanie studentom i absolwentom szkoły wyższej informacji o rynku pracy
i możliwościach podnoszenia kwalifikacji zawodowych;
2. zbieranie, klasyfikowanie i udostępnianie ofert pracy, staży i praktyk zawodowych;
3. prowadzenie bazy danych studentów i absolwentów uczelni zainteresowanych
znalezieniem pracy;
4. pomoc pracodawcom w pozyskiwaniu odpowiednich kandydatów na wolne
miejsca pracy oraz staże zawodowe;
5. pomoc w aktywnym poszukiwaniu pracy.
10
Ustawa z dnia 20 kwietnia 2004 r. o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy (Dz.U.2013.674 z późn.
zm.) art. 1, ust. 1-2, art. 6, ust 1.
11
Ibidem, art. 2, ust. 1, pkt 1.
216
MPiPS dało wiec pewnego rodzaju narzędzie, które może być wykorzystywane w kontaktach uczelni z szeroko pojmowanym rynkiem pracy.
Działania podejmowane przez MNiSW w związku ze specyfiką resortu są skierowane
na samych studentów oraz podejmowane przez nich aktywności obecne lub potencjalne.
Jedną z najbardziej popularnych form „wykorzystania potencjału intelektualnego i technicznego uczelni oraz transferu wyników prac naukowych do gospodarki”12 są akademickie inkubatory przedsiębiorczości oraz centra transferu technologii. Akademickie inkubatory przedsiębiorczości mają na celu wspieranie działalności gospodarczej środowisk akademickich lub studentów i pracowników uczelni będących także przedsiębiorcami.13 Centrum transferu technologii natomiast tworzone jest „w celu sprzedaży lub nieodpłatnego
przekazania wyników badań i prac rozwojowych do gospodarki”.14 Uczelnie mogą także
tworzyć spółki celowe (spółki z ograniczoną odpowiedzialnością oraz akcyjne) w celu komercjalizacji wyników badań oraz prac rozwojowych powstających na uczelni. W drodze
umowy, rektor może takiej spółce przekazać zadania związane z zarządzaniem prawami
własności przemysłowej uczelni w zakresie jej komercjalizacji.15 Ponadto w ramach toku
studiów, studenci zobowiązani są do odbywania praktyk zawodowych, dyplomowych,
asystenckich, pedagogicznych oczywiście odpowiednio do swojego kierunku studiów.
Podsumowując można stwierdzić, że działania obu resortów w żaden sposób na siebie
nie nachodzą i nie kolidują ze sobą, dając tym samy różne możliwości poszukiwania pracy
studentom i absolwentom uczelni wyższych. Oba mają jednak podobny cel, mimo iż kierują się zupełnie innymi przesłankami. MPiPS będzie dążyło do tego, aby absolwenci uczelni
wyższych nie trafiali na rozumiany w węższym znaczeniu rynek pracy, a więc w poczet
osób bezrobotnych, natomiast MNiSW, aby studia wyższe wiązały się z faktycznie zdobytą
wiedzą i umiejętnościami, które będą potencjalnym kandydatom na miejsca pracy gwarantowały szybkie zatrudnienie. Chcąc sformułować cel najogólniej można stwierdzić, że
oba ministerstwa będą dążyły do stanu, w którym przejście od roli studenta, do pracownika będzie płynne, szybkie i nie będzie wiązało się z żadnymi trudnościami.
Wpływ uczelni na pracodawców
Jako, że powyżej przyjęto zasadę, iż elementem rynku pracy, którym uczenie będą „zainteresowane” są pracodawcy – oczywiście rozumiani bardzo szeroko od mikro- poprzez
małe i średnie przedsiębiorstwa oraz korporacje zarówno krajowe jak i międzynarodowe
po wszelkiego rodzaju instytucje publiczne – to właśnie ta grupa będzie poddawana
wszelkiego rodzaju wpływom. Warto także wspomnieć, że przedstawione wcześniej definicje pojęcia wpływ niosły ze sobą negatywne konotacje, nie znaczy to, że wpływ będzie
postrzegany jako coś negatywnego, dla którejkolwiek ze stron, raczej jako transakcja wy12
Ustawa z 27 lipca 2005 r., op. cit., art. 86, ust. 1.
Ibidem, art. 86, ust. 2.
14
Ibidem, art. 86, ust. 4.
15
Ibidem, art. 86a, ust. 1-2.
13
217
miany niosąca pozytywne konsekwencje. Przede wszystkim nie można się łudzić, że organizacje – zwłaszcza wielkie międzynarodowe firmy – pozwoliłby jakiejkolwiek uczelni
wpływać na podejmowane przez siebie decyzje. Wpływ, o którym tutaj mowa będzie
wahał się pomiędzy oddziaływaniem, kuszeniem, namawianiem i w końcu jeśli to w ogóle
możliwe wpływaniem na pracodawcę (w rozumieniu organizacji, nie właściciela), w taki
sposób, żeby transakcję udał się zakończyć obopólną zgodą i porozumieniem. Może wydawać się to niezwykle trudne, ale ilość firm, które nawiązują kooperację z uczelniami
pokazuje, że jest wielce realne, choć cała konstrukcja takiej współpracy to sztuka negocjacji i dyplomacji, ale także pokazanie obopólnych korzyści dla stron.
Wpływ tutaj omawiany będzie więc oscylował na wielu płaszczyznach w dziedzinach
od siebie niezależnych, będą to m.in. kwestie związane z rozwojem naukowym, ale także z
bardziej przyziemnymi sprawami jak transakcjami wiązanymi, czy też możliwość realizacji
zadań w ramach społecznej odpowiedzialności biznesu, także wizerunkowe (postrzeganiem marki/firmy), promocją (marki/firmy), czy rozwojem zasobów ludzkich.
Zaczynając od nauką można stwierdzić z pełnym przekonaniem, że nowoczesne organizacje zdają sobie sprawę z faktu, że wiedza jest kluczem do sukcesu, w związku z tym
współpraca z ośrodkami akademickimi będzie jak najbardziej pożądaną. Przykładem działań podejmowanych na tej płaszczyźnie będą choćby zamawiane kierunki studiów lub
wybrane przedmioty, a zaliczenie ich może być warunkiem np. uczestnictwa w praktykach
czy też stażu w danej firmie. Taka współpraca może również dotyczyć kadry naukowej
prowadzącej zajęcia, a więc pracownicy wybranej firmy z odpowiednim kwalifikacjami,
albo program tworzony przy współpracy z samym przedsiębiorstwem (jeśli nie chce oddelegowywać swoich pracowników do prowadzenia zajęć, albo nie ma odpowiednich do
tego celu). Jest to rozwiązanie, które daje możliwości przemycenia wiedzy praktycznej już
na etapie studiów, a więc absolwent, będzie posiadał pierwsze umiejętności, które wyróżnią go spośród innych kandydatów na miejsce pracy, o które może się starać.
Coraz więcej przedsiębiorstw oddelegowuje swoich pracowników do robienia doktoratów, powstał nawet pomysł doktoratu przemysłowego. Może on być rozumiany dwojako.
Z jednej strony – zamówiony „kierunek” zamknięty, na który nie są rekrutowane osoby
poza pracownikami tejże firmy, gdyż badania jakie doktoranci będą prowadzić są ściśle
związane z przyszłym rozwojem tejże organizacji i mogą (jeśli organizacja tego zażąda)
stanowić własność tejże firmy.16 Przykładem tego rodzaju studiów jest uruchomiony w
2014 r. projekt niestacjonarnych studiów doktoranckich realizowany przez Kolegium Analiz Ekonomicznych Szkoły Głównej Handlowej w Warszawie i Głównego Urzędu Statystycznego (GUS). Z drugiej strony można mówić o pojedynczych doktoratach i znów rozumianych na dwa sposoby, w pierwszym przypadku jako oddelegowanie jednego pracownika, do realizacji konkretnie zleconego mu projektu lub sformułowanie problemu i poszukiwanie doktoranta, który zainteresowany jest tematyką i chce pisać go w tej dziedzinie,
16
W znaczeniu własności intelektualnej, gdyż stopień naukowy przypisany jest do osoby – doktora.
218
albo nie ma sprecyzowanej koncepcji swojej pracy, a temat wyda mu się interesujący i
pokryje się ze zdobytą do tej pory wiedza i zainteresowaniami. We wszystkich tych przypadkach zarówno uczelnia jak i sama organizacja mogą wiele zyskać, uczelnia dorobek
naukowy oraz dodatkowe źródło finansowania co jest niezbędne do rozwoju uczelni, a
przedsiębiorca badania oraz dobrze wykwalifikowanego pracownika specjalizującego się
dokładnie tym, czego sam przedsiębiorca oczekuje.
Jeśli problem nie jest powtarzalny, a więc nie wymaga zatrudnienia osoby specjalizującej się w tej dziedzinie lub ma on charakter ilościowy, może także rozwiązać go w inny
sposób, a mianowicie zamawiając badania na wybrany przez siebie temat. Jest to o tyle
komfortowa sytuacja, że po pierwsze przedsiębiorstwo ma dzięki temu dostęp do świetnie
wyszkolonej kadry naukowej, z wieloletnim doświadczeniem, co będzie przekładać się na
jakość samych wyników. Poza tym przewaga uczelni nad instytutami badań opinii wynika
przede wszystkim z ich rozpoznawalności, wyrobionej marki oraz, a może przede wszystkim rzetelności. Dla uczelni korzyści są równie cenne, a więc rozwój naukowy poprzez
prowadzenie badań oraz możliwość angażowania w nie młodych doktorów i doktorantów, ale także aspekt finansowy. Nie muszą to być za każdym razem badania zlecone, jeśli
uczelnia jest ośrodkiem ukierunkowanym ekonomicznie, to wynika z tego fakt, że prowadzone będą w niej badania, np. z zakresu finansów, nie będzie więc niezwykłym, jeśli instytucje rynku finansowego zechcą z nią współpracować na zasadzie transferu wiedzy, rzecz
jasna na dogodnych dla obu stron warunkach.
Poruszając kolejny punkt – transakcje wiązane, dobrym przykładem mogą być firmy z
sektora bankowo-ubezpieczeniowego. Transakcja taka również, nie jest niczym nowym,
jej warunki zależą od wielu czynników, np. czy firma jest potencjalnym miejscem praktyk
studentów tejże uczelni jeśli tak, to np. dla sektora bankowego, uczelnia – przenosi swoje
konta bankowe do banku, który będzie mógł obracać dodatkową ilością środków pieniężnych, w zamian natomiast bank będzie przyjmował na praktyki studentów uczelni. Jeśli
jednak mówimy o uczelni specjalizującej się np. w kształceniu artystów lub lekarzy to praktyki w firmie bankowej, czy ubezpieczeniowej nie będą kartą przetargową, a więc taka
organizacja może być sponsorem np. remontu sali dydaktycznej oraz jej wyposażenia, a
uczelnia w ramach wymiany podpisze umowę na ubezpieczenie grupowe dla swoich pracowników. Oczywiście jest to podejście wielce uproszczone nieuwzględniające Prawa
Zamówień Publicznych, ale chodzi o przedstawienie samego zjawiska, a nie rozpatrywanie
jego aspektów prawnych.
Kolejnym powodem, dla którego firmy będą poszukiwały kontaktu z uczelniami jest
realizacja zadań kulturowych i oświatowych w ramach społecznej odpowiedzialności biznesu. Coraz więcej firm świadomie podchodzi do tego tematu, nie oceniając samych pobudek jest to dobry powód dla samych uczelni, aby takie „znajomości” zawierać, podtrzymywać i jak najlepiej wykorzystywać dla własnych celów. Prawdą jest, że z punktu widzenia akademii czy organizacja taka ufunduje sprzęt o wartości 300 tys. zł bo szerzy w ten
sposób ideę edukacji, chce odpisać sobie takie koszty od podatku lub czy będzie to powo219
dowane chęcią ocieplenia wizerunku marki jako prospołecznej nie ma wielkiego znaczenia
– oczywiście nie podlega dyskusji fakt, że nie może to być firma pierwsza z brzegu, np.
producent alkoholu lub środków antykoncepcyjnych, ale jeśli będzie to koncern motoryzacyjny lub korporacja międzynarodowa – np. spożywcza lub kosmetyczna, a sama firma nie
wzbudza społecznych zastrzeżeń i kontrowersji to ich własny cel jest mało istotny biorąc
pod uwagę korzyści, a więc możliwość rozwijania się kolejnych pokoleń studentów. Jeśli
sprzęt, o którym mowa będą stanowiły np. maszyny, które ta firma projektuje może to
przynieść także implikacje w postaci staży i praktyk dla studentów kierunków technicznych.
Kolejnym powodem, chęci firm z uczelniami jest wizerunek. Każda organizacja chce
być postrzegana jako dobra np. jakościowo, pozytywna np. dbałość o środowisko naturalne, ale także utożsamiana z słusznymi ideami, dlatego często będzie mowa nie tylko o
firmach, ale także o innych podmiotach jak instytucje publiczne, czy jednostki samorządowe, które będą poprzez współpracę z uczelniami próbowały poprawić swój wizerunek.
Przykładem może być wspomniany już wcześniej GUS, ale także gminy czy powiaty, które
nie tylko wspierają uczelnie (zwłaszcza jeśli posiadają tylko jedną na terenie jednostki organizacyjnej), ale także samych studentów, np. poprzez przyznawanie stypendiów itp.,
poza tym urzędy miasta/gminy/powiatu również są potencjalnym środowiskiem pracy.
Zupełnie czym innym może być ocieplanie wizerunku państw w celu pozyskania nowych
studentów zarówno w pełnym wymiarze, a więc na cały okres studiów, ale także na zasadach wymiany studenckiej, a więc kooperacji z uczelniami polskimi. Nie jest tajemnicą, że
kraje wysokorozwinięte borykają się z problemem ujemnego przyrostu naturalnego, niestety rozdźwięk ten jest tym większy im szybszy sam rozwój. W związku z powyższym
państwa, które posiadają świetną bazę w postaci nowoczesnych i dobrze wyposażonych
placówek, wybitnej kadry naukowej, doświadczenia oraz sukcesów badawczych i dydaktycznych muszą już teraz poszukiwać rozwiązań na kolejne lata, w których to liczba potencjalnych kandydatów na studia będzie drastycznie spadać, a tym samym spadać będzie
liczba pracowników na lokalnych rynkach pracy. O ile uczelnie światowej sławy jak
Harvard, Stanford, Yale, Oxford czy Cambridge problemu tego nie będą odczuwały przez
kolejne dekady, to mniejsze ośrodki muszą się liczyć z jego nadejściem w przeciągu kilku
do kilkunastu lat, a działania wizerunkowe jak sponsorowanie zakupu sprzętu czy możliwość uzyskania podwójnego dyplomu stanowią zachętę do tego by podjąć współpracę nie
tylko przez jeden semestr, ale przez znacznie dłuższy okres czasu. Wracając do samych
przedsiębiorstw, można stwierdzić, że obcowanie z uczelniami wyższymi jest dla wielu z
nich sposobem na ocieplenie wizerunku, pokazanie zaangażowania w sprawy społeczne,
wspieranie nauki oraz samych studentów. Warto pamiętać, że współczynnik skolaryzacji
netto w Polsce wynosił w roku 2011 ponad 40% dla szkół wyższych,17 a więc nieco mniej
17
Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego, Szkolnictwo wyższe w Polsce 2013, s. 5, http://www.nauka.
gov.pl/g2/oryginal/2013_07/0695136d37bd577c8ab03acc5c59a1f6.pdf, dostęp: 28.03.2014.
220
niż połowa osób w wieku 19-24 była studentami, co za tym idzie studenci, którzy mogą
pomóc świadomie lub też nie w rozpowszechnieniu dobrego wizerunku firmy choćby
przez przekazanie komunikatu, że ma się praktykę w firmie X, która jest pro studencka i
wspiera osoby dopiero wkraczające na rynek pracy. Stąd też wiele firm organizuje wakacyjne płatne staże, które poprawiają wizerunek oczywiście głównie wśród samych zainteresowanych. Uczelnie również lubią się taką współpracą chwalić i podkreślać, że studia nie
są tylko po to by pięć lat spędzić na dokształcaniu się, ale także by przygotować do pierwszej pracy, a umowy bilateralne ze znanymi markami pomagają w rekrutacji studentów,
którzy będą kuszeni stażami w prestiżowych i rozpoznawalnych na całym świecie organizacjach. Ostatnim elementem w ramach wizerunku jest „odmłodzenie marki”. Firma,
która zatrudnia osoby młode może wykorzystać ten fakt również do budowania odpowiedniego wizerunku oferowanych przez siebie produktów/usług. Chodzi o to by sprzedawane dobro, które bazuje na lojalności stałych klientów w pewnym momencie potrzebuje „odświeżenia” zarówno zasobów kadrowych jak i portfela klientów. Jeśli będzie ona
kojarzona z młodymi ludźmi, a wizerunek ten się utrwali, będzie postrzegana jako nowoczesna, innowacyjna i wystąpi większe prawdopodobieństwo przyciągnięcia osób młodszych. Przykładem takiej firmy może być PZU, która swojego czasu przeprowadziła znaczną
reformację poczynając od zmiany logo, strony internetowej, które to miały pokazać, że nie
jest to tylko partner dla „emerytów” – stąd także kampania reklamowa podkreślająca
odejście od biurokratyzacji, itp.
Kolejnym sposobem kuszenia potencjalnych pracodawców jest darmowa promocja,
która będzie realizowana poprzez umieszczanie logo firmy w widocznych miejscach na
uczelni, wieszanie tabliczek z informacją, że dana organizacja jest sponsorem, ale także
patronat nad różnymi imprezami odbywającymi się na terenie szkoły w tym, m.in. konferencjach, debatach, targach pracy itp.
Ostatnią chyba najważniejsza kwestia dotyczy studentów rozumianych jako potencjalny zasób ludzki dla organizacji. Organizacja, która podpisze umowę o współpracy z uczelnią zaoszczędza czas, a co za tym idzie także pieniądze na proces rekrutacji, ponieważ
uczelnia sama przysyła praktykantów, których firma może zweryfikować, już na etapie
praktyki. Jest to także wielce korzystne dla samej organizacji, gdyż w większości będą to
osoby, które pierwszy raz podejmują aktywność zawodową, a więc są swojego rodzaju
„czystą tablicą”, na której pracodawca może zapisywać to co i jak chce. Tak ukształtowany
pracownik ma większe znaczenie dla firmy, gdyż nie jest spaczony pod żadnym względem,
nie ma przyzwyczajeń, które trzeba wyplenić, itp. Dobrze wyszkolona kadra wiąże się także
z wyższymi zarobkami, natomiast „odświeżenie” jej daje możliwość zastąpienia pracowników „drogich”, a więc tych z wyższymi roszczeniami finansowymi, nową młodszą kadrą, co
daje także nowy napęd organizacji. Ponadto, podtrzymywanie przez przedsiębiorstwa
stałego kontaktu z uczelnią i przyjmowanie praktykantów i stażystów w konsekwencji
pozwala zbudować organizację bazę przyszłych pracowników, gdyby nastąpiła nagła potrzeba zastąpienia pracownika odchodzącego.
221
Podsumowanie
Konkluzje są następujące mimo, iż na samym początku wydawać się mogło, że uczelnia
jako jednostka nie jest w stanie wpływać w żaden sposób na byt jakim jest rynek pracy, to
było to założenie chybione. Wszystko zależy od percepcji samego słowa wpływ oraz tego
na jaki element runku pracy szkoły wyższe będą chciały oddziaływać. Prawdą jest również,
że nie jest to wpływ jednostronny, a raczej oddziaływania dwubiegunowe na zasadzie
wymiany pewnych zasobów co bynajmniej nie jest niczym złym, a wręcz przeciwnie pozwala rozwijać się nie tylko organizacją i uczelnią, ale przede wszystkim studentom i absolwentom.
Bibliografia:
1. Antoszewski A., Wpływ polityczny, W: Leksykon politologii, red. nauk. A. Antoszewski, R. Herbut, Wrocław 2004.
2. Korzeniowski L. F., Menadżment. Podstawy zarządzania, Kraków 2010.
3. Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego, Szkolnictwo wyższe w Polsce 2013, s. 5,
http://www.nauka.gov.pl/g2/oryginal/2013_07/0695136d37bd577c8ab03acc5c59a1f6.pdf,
dostęp: 28.03.2014.
4. Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 14 września 2010 r. w sprawie standardów i warunków prowadzenia usług rynku pracy (Dz. U. Nr 177, poz. 1193 z późn. zm.) § 1,
pkt 3.
5. Rynek Pracy, http://rynekpracy.org/x/314544, dostęp: 27.03.2014.
6. Rynek Pracy, http://www.nbportal.pl/pl/commonPages/EconomicsEntryDetails?entryId=
74&pageId=608, dostęp: 27.03.2014.
7. Ustawa z dnia 20 kwietnia 2004 r. o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy
(Dz.U.2013.674 z późn. zm.) art. 1, ust. 1-2, art. 6, ust 1.
8. Ustawa z dnia 27 lipca 2005 r. Prawo o szkolnictwie wyższym, (Dz.U. z 2012 poz. 572, z późn.
zm.), art. 2, ust. 1, pkt 1.
222
KATARZYNA KATANA
Politechnika Śląska
UBODZY NIEKONIECZNIE WYKLUCZENI SPOŁECZNIE. ROZWAŻANIA NA TEMAT
UBÓSTWA I WYKLUCZENIA SPOŁECZNEGO
Wprowadzenie
W ostatnich latach w debacie publicznej bardzo często poruszane są kwestie dotyczące
wykluczenia społecznego oraz ubóstwa. Zjawiska te stały się bardzo ważnym tematem na
arenie międzynarodowej. Niejednokrotnie spotkać się można z sytuacją, w której ludzie
mówiąc np. o problematyce związanej, z ubóstwem często wymiennie na określenie tego
zjawiska używają pojęcia wykluczenia społecznego. Wynikać to może z faktu, iż oba te
zjawiska są ze sobą powiązane, lecz nie można mówić o ich tożsamości. Niniejszy artykuł
jest próbą teoretycznego przybliżenia tematyki dotyczącej zarówno wykluczenia społecznego jak i ubóstwa. Opracowanie nie odnosi się całościowo do zjawiska wykluczenia społecznego i ubóstwa, lecz przedstawia czym jest każde zjawisko z osobna, jak należy je rozpatrywać i jakie występują między nimi różnice.
Wykluczenie społeczne - założenia ogólne
Problematyka wykluczenia społecznego do debaty publicznej wkroczyła we Francji
w latach sześćdziesiątych XX wieku. Termin - wykluczenie społeczne- początkowo używany
był do określenia grupy społecznej, która nie została objęta ubezpieczeniem społecznym,
czyli osoby fizycznie lub psychicznie niepełnosprawne, osoby starsze, narkomani, rodziny
patologiczne, a także samobójcy. Następnie w latach osiemdziesiątych XX wieku termin
ten poszerzono o między innymi osoby długotrwale i wielokrotnie bezrobotne. Wykluczenie społeczne zaczęło również dotykać kwestii ubóstwa1.
T. Panek oraz J. Czapiński zdefiniowali wykluczenie społeczne jako sytuację, w której
„dana jednostka lub jakaś grupa społeczna będąc członkami wspólnoty nie mogą uczestniczyć w pełni w ważnych dziedzinach życia tejże wspólnoty”2.
Według definicji przyjętej w dokumencie powołującym Zespół Zadaniowy ds. Reintegracji Społecznej wykluczenie społeczne to „ brak lub ograniczenie możliwości uczestnictwa, wpływu i korzystania z podstawowych instytucji publicznych i rynków, które powinny
być dostępne dla wszystkich”3. Natomiast wypracowana definicja wykluczenia społecznego przez ten zespół w toku prac brzmi następująco „to sytuacja uniemożliwiająca lub
znacznie utrudniająca jednostce lub grupie, zgodnie z prawem pełnienie ról społecznych,
1
D. Lepianka, Czym jest wykluczenie społeczne? Wprowadzenie do europejskich debat na temat ekskluzji, „Kultura i Społeczeństwo” 2002, nr 4, s. 5- 6.
2
J. Czapiński, T. Panek, Diagnoza społeczna 2013. Warunki i jakość życia Polaków, Warszawa 2013, s. 342.
3
Narodowa Strategia Integracji Społecznej dla Polski, Warszawa 2003, s. 22.
223
korzystanie z dóbr publicznych i infrastruktury społecznej, gromadzenie zasobów
i zdobywanie dochodów w godny sposób”4.
W Narodowej Strategii Integracji Społecznej podkreśla się, iż w analizie zjawiska wykluczenia społecznego ważne jest: 5
 co i kto wyklucza? - czyli analiza powinna zawierać sytuacje wykluczenia będące
splotem różnych czynników i warunków wykluczających,
 kto jest wykluczony? - czyli wskazanie czy wykluczona jest jednostka czy też grupa,
 z czego wykluczona jest dana jednostka? - czyli wskazanie obszarów życia w jakim
ma miejsce wykluczenie
Koncepcja wykluczenia społecznego często utożsamiana jest z ubóstwem, nierównościami społecznymi, dyskryminacją oraz wytworzeniem się w strukturze społecznej grupy
osób zaliczonej do kategorii underclass. Jednakże pojęcie wykluczenia społecznego należy
używać w rozumieniu takich terminów jak pozbawienie pewnych uprawnień
i przywilejów, deprywacja, zbędność, odcięcie, a także obcość6.
Usystematyzowania rodzajów definicji wykluczenia społecznego dokonała
J. Grotowska- Leder dzieląc je na definicje:
 analityczne, czyli pokazujące charakterystyczne cechy zjawiska, jego wymiary,
mechanizmy oraz przejawy,
 robocze, czyli operacjonalizujące kategorię na użytek prowadzonych badań,
 oficjalne, czyli zawarte w dokumentach funkcjonujących w sferze polityki społecznej.
Definiując wykluczenie społeczne w sposób analityczny można dokonać rozróżnienia
na dwa podstawowe stanowiska w analizie istoty wyjaśnień wykluczenia:
 partycypacyjne, czyli podkreślające ograniczenie, bądź brak uczestnictwa jednostek oraz grup w ważnych sferach życia społecznego,
 dystrybucyjne, czyli podkreślające ograniczenie, bądź brak dostępu do ważnych
społecznie zasobów i usług.
T. Burcardt, J. le Gande oraz D. Piachauda są zdania, że w definicjach roboczych można
zastosować dwa podejścia. Pierwsze, gdzie nie dochodzi do całościowego ujęcia wykluczenia społecznego, ale skupia się uwagę na specyficznych problemach i kategoriach społecznych. W takim przypadku analizie poddawane są grupy szczególnie narażone na wykluczenie m. in. długotrwale bezrobotni, bezdomni, beneficjenci pomocy społecznej, niepełnosprawni. W drugim podejściu uwagę zwraca się na brak partycypacji odnoszący się
do dochodów, aktywności na rynku pracy oraz więzi społecznych i zdrowia7.
4
Ibidem, s. 23.
Ibidem.
6
H. Silver, Social Exclusion and Social Solidarity: Three Paradigms, „International Labour Review”, t. 133, nr 5-6, s.
539. http://www.socialinclusion.org.np/new/files/Social_Exclusion_and_Solidarity_by_Hillary_SILVER_1365414
45c29W.pdf [dostęp: 15.03.2014r.]
7
J. Grotowska- Leder, Ekskluzja społeczna- aspekty teoretyczne i metodologiczne, [w:] Społeczna ekskluzja
i inkluzja. Diagnoza- uwarunkowania- kierunki działań, red. J. Grotowska- Leder, K. Faliszek, Toruń 2005, s. 29-31.
5
224
R. Szarfenberg dokonał wyróżnienia czterech ogólnych koncepcji dotyczących wyjaśnienia czym jest wykluczenie społeczne:
 problem z uczestnictwem w życiu społecznym,
 problem z prawami społecznymi i socjalnymi,
 problem z dostępem do zasobów, dóbr publicznych, instytucji oraz systemów
społecznych,
 relatywna i wielowymiarowa deprywacja.
Zwrócił on również uwagę, iż wszystkie cztery koncepcje łączą się ze sobą i możliwe jest
połączenie wszystkich kategorii8.
Istota Ubóstwa
Po przybliżeniu tematyki związanej z wykluczenie społecznym należy odnieść się do
ubóstwa, czym ono jest, jak się przejawia oraz jak należy je mierzyć.
Badania nad ubóstwem mają już ponad stuletnią historię. Początków badań nad tym
zagadnieniem upatrywać można w pracach brytyjskich badaczy Ch. Bootha oraz S. Rowntree. Prowadzili oni pod koniec XIX wieku bardzo ciekawe badania dotyczące biedy, które
stały się podwalinami socjologicznych dociekań badawczych na temat ubóstwa9. Na terenie Polski pierwsze badania dotyczące ubóstwa prowadzone były w latach dwudziestych
XX wieku. Jednakże dopiero pod koniec XX wieku doszło do wzmożonego zainteresowania
problematyką ubóstwa. Przyczyny tego upatrywać można w transformacji systemowej
jaka miała miejsce w Polsce w latach dziewięćdziesiątych XX wieku10. Głęboka reforma
gospodarcza spowodowała między innymi zlikwidowanie wielu miejsc pracy, co w istotny
sposób wpłynęło na pogorszenie sytuacji bytowej części społeczeństwa. W bardzo krótkim
czasie status materialny wielu obywateli pogorszył się, co doprowadziło do potrzeby zajęcia się tematyką ubóstwa w Polsce.
Chcąc wyjaśnić czym jest zjawisko ubóstwa należy prześledzić wiele definicji tego pojęcia, zwrócić uwagę na różne podejścia w charakteryzowaniu oraz pojmowaniu ubóstwa.
Pojęcie to można ogólnie zdefiniować jako "brak dostatecznych środków do życia, mała
ilość czegoś, brak różnorodności, obfitości czegoś, niski poziom czegoś, ograniczenie"11.
Początkowo ubóstwo wiązało się z faktem niezaspokojenia potrzeb podstawowych na
pożądanym poziomie. Do potrzeb podstawowych zaliczono żywność, mieszkanie oraz
odzież12. Podejście to podkreślało pierwszeństwo żywności w zaspokajaniu potrzeb. Ubóstwo mierzono miarą stopnia niedożywienia13. Z biegiem czasu zakres potrzeb podstawo8
R. Szarfenberg, Marginalizacja i wykluczenie społeczne- panorama językowo teoretyczna, s. 9. http://rszarf.
ips.uw.edu.pl/pdf/miws_panorama.pdf [dostęp: 20.03.2014r.]
9
E. Tarkowska, Bliżej biednego- doświadczenia i potrzeby badawcze, „Przegląd Socjologiczny” 2004, nr 1, s. 18.
10
T. Panek, Ubóstwo i nierówności: dylematy pomiaru, s. 1. http://www.stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/gus/
POZ_Ubostwo_i_nierownosci-dylematy_pomiaru.pdf [dostęp: 20.03.2014r.]
11
M. Radziukiewicz, Zasięg ubóstwa w Polsce, Warszawa 2006, s. 12.
12
T. Panek, op. cit., s. 2.
13
M. Radziukiewicz, op. cit., s. 14.
225
wych zaczął się rozszerzać. Towarzyszyło temu przechodzenie od koncepcji pojmowania
ubóstwa jedynie jako braku środków ekonomicznych do zaspokojenia potrzeb w kierunku
braku możliwości wypełniania funkcji życiowych, które wynikają zarówno z uwarunkowań
społecznych jak i osobistych, niezbędnych do prowadzenia wartościowego życia14.
W 1984 roku Rada Ministrów Wspólnoty Europejskiej uznała, iż "ubóstwo odnosi się
do osób, rodzin lub grup osób, których środki materialne, kulturalne i socjalne są ograniczone w takim stopniu, że poziom ich życia obniża się poza akceptowane minimum w
kraju zamieszkania"15.
Na Światowym Szczycie na Rzecz Rozwoju Społecznego w Kopenhadze w 1995 roku
ONZ przyjęło dwupoziomową miarę ubóstwa. Dokonano rozróżnienia na ubóstwo absolutne oraz ubóstwo ogólne. Ubóstwo absolutne zdefiniowano jako brak możliwości zaspokojenia podstawowych potrzeb ludzkich obejmujących między innymi żywność, wodę
pitną, urządzenia sanitarne, mieszkanie. Ten rodzaj ubóstwa zależy nie tylko od dochodów
gospodarstw domowych, lecz także od dostępu do podstawowych usług. Natomiast ubóstwo ogólne jest szerszą kategorią niż ubóstwo absolutne i wiąże się nie tylko z brakiem
dostępu do podstawowych artykułów oraz usług, ale z brakiem możliwości uczestnictwa
w podejmowaniu decyzji oraz w życiu obywatelskim, społecznym i kulturowym16.
Próbując definiować ubóstwo w jego najszerszym kontekście, czyli jako złożone zjawisko społeczne należy odwoływać się do trzech wymiarów tegoż zjawiska. Pierwszym wymiarem jest ubóstwo ekonomiczne polegające na nierównej dystrybucji zasobów oraz
niewłaściwym dysponowaniem tymi zasobami. Drugim wymiarem jest ubóstwo społeczne, charakteryzujące się niewystarczającym dostępem do podstawowych udogodnień
niezbędnych do godziwego funkcjonowania. Ostatnim wymiarem jest ubóstwo polityczne,
które przejawia się brakiem, bądź niewielkim udziałem w procesie decyzyjnym17.
T. Panek oraz J. Czapiński zwracają uwagę, iż przy dokonywaniu pomiaru ubóstwa występuje wiele kontrowersji związanych z pojmowaniem ubóstwa. Ich zdaniem ubóstwo
można pojmować w sposób absolutny oraz względny (relatywny). Pojmowanie absolutne
opiera się na pojęciu stopnia zaspokajania potrzeb, które opisane są w konkretnych kategoriach ilościowych oraz wartościowych. Jednostki uznaje się za ubogie, gdy potrzeby nie
są zaspokajane w wystarczający sposób. Problem ubóstwa w tym pojmowaniu zniknie,
kiedy wszyscy członkowie społeczeństwa będą mieć zaspokojone podstawowe potrzeby.
Ubóstwo to może być wyeliminowane poprzez wzrost ekonomiczny. Wadą w podejściu
absolutnym jest fakt, iż podejście to zawsze nosi w sobie pewną dozę relatywizmu.
Uzgodnienie zbioru potrzeb podstawowych zależy od rozwoju społeczno- ekonomicznego
kraju, dla którego przeprowadza się analizę. Pojmowanie relatywne opiera się natomiast
na odniesieniu poziomu zaspokojenia potrzeb jednostek do poziomu zaspokojenia tych
14
T. Panek, op. cit., s. 3.
M. Radziukiewicz, op. cit., s. 14.
16
T. Panek, op. cit., s. 3- 4.
17
M. Radziukiewicz, op. cit., s. 15.
15
226
potrzeb przez innych członków społeczeństwa. Ubóstwo w tym przypadku wynika z nadmiernych rozpiętości w poziomie zaspokajania potrzeb w społeczeństwie. W tej sytuacji
ubóstwo nie może być całkowicie wyeliminowane, ale tylko zmniejszone, dzięki zredukowaniu nierówności na poziomie zaspokajania potrzeb. Wadą w podejściu relatywnym jest
brak stałego punktu odniesienia dla porównań zmian ubóstwa w czasie oraz przestrzeni.
Podjęcie decyzji co do pomiaru ubóstwa związane jest z wyborem między rozważaniem ubóstwa w sposób obiektywny lub subiektywny. Oba te sposoby mogą być stosowane w podejściu absolutnym oraz w podejściu relatywnym. W sposobie obiektywnym
pojmowania ubóstwa ocena poziomu zaspokojenie potrzeb jednostek dokonuje się niezależnie od ich osobistych wartościowań w tym zakresie. Ocena taka dokonywana jest w
tym przypadku przez eksperta. Natomiast w subiektywnym ujęciu ocena poziomu zaspokojenia potrzeb odbywa się przez same badanie jednostki18.
Kolejnym ważnym aspektem dotyczącym zjawiska ubóstwa jest ustalenie jego kryteriów. Badania nad ubóstwem, które prowadzono do lat siedemdziesiątych XX wieku opierały się na klasycznym podejściu, w którym najważniejszym kryterium był dochód. Jednakże z biegiem czasu badacze zjawiska ubóstwa zaczęli sobie zdawać sprawę, że identyfikacja
ubóstwa wyłącznie w oparciu o mierniki pieniężne nie oddaje całości obrazu ubóstwa,
ponieważ jest to zjawisko wielowymiarowe, gdzie oprócz mierników dochodowych należy
brać pod uwagę czynniki pozamaterialne19.
Walka z ubóstwem powinna przechodzić od pasywnych form działania do zdecydowanie aktywnych form starań. Powinno się skupić uwagę na eliminowaniu źródła ubóstwa, a
nie łagodzić skutki tego zjawiska poprzez dawanie zasiłków. Przykładem takich aktywnych
form walki z ubóstwem powinno być stworzenie warunków, które umożliwią ubogim
między innymi podjęcie pracy, co spowoduje, że ludzie biedni będą mogli sami zaspokoić
swoje podstawowe potrzeby20.
Wykluczenie społeczne a ubóstwo
Wykluczenie społeczne wiąże się w bardzo istotny sposób z ubóstwem, lecz pojęcia te
nie są tożsame. Przykładowo osoby ubogie nie muszą być wykluczone, jak również osoby,
które są wykluczone nie muszą być ubogie. Ubóstwo w sensie materialnym jest rozpatrywane jednowymiarowo, natomiast wykluczenie społeczne przedstawia problemy w kilku
wymiarach. W sytuacji gdy pojęcie ubóstwa rozpatruje się już nie tylko w kategoriach
materialnych, wówczas przybliża się ono do pojęcia wykluczenia społecznego. Wynika to
z tego, iż ubóstwo często współwystępuje z wykluczeniem społecznym, bądź też oba te
zjawiska zachodzą na siebie21.
18
J. Czapiński, T. Panek, op. cit., s. 344.
T. Panek, op. cit., s. 6- 7.
20
J. Grotowska- Leder, Fenomen wielkomiejskiej biedy. Od epizodu do underclass, Łódź 2002, s. 241.
21
S. Golinowska, Wykluczenie społeczne, [w:] Od ubóstwa do wykluczenia społecznego, red. S. Golinowska,
Z. Morecka, M. Styrc, E. Cukrowska, J. Cukrowski, Warszawa 2008, s. 116- 117.
19
227
Poniższa tabela przedstawia różnice pomiędzy ubóstwem a wykluczeniem społecznym.
Tabela 1. Różnice pomiędzy ubóstwem a wykluczeniem społecznym
Przedmiot analizy
Rodzaj deficytu
Ubóstwo
Jednostki, gospodarstwa domowe
Brak wystarczających środków materialnych
Rodzaj naruszanych praw
Dystrybucja zasobów w społeczeństwie,
nierówność dochodów oraz majątku
między jednostkami i gospodarstwami
domowymi, przyzwoity poziom życia
Prawa socjalne
Trwałość sytuacji
Tymczasowe pogorszenie
Perspektywa czasowa
Statyczny
Stopniowalność
Stopniowalne (mniej lub bardziej ubodzy)
Uwzględnienie prawdopodobieństwa
Nieuwzględnianie, pewność przy orzekaniu o ubóstwie lub jego nieobecności
Liczba uwzględnianych
wymiarów
Jednowymiarowość
Pomiar i rodzaj wskaźników
Łatwo mierzalne, wskaźniki pieniężne
Przyczyny
Niezaspokojenie potrzeb, nierówności w
dostępie do zasobów
Typ społecznej stratyfikacji i kierunek mobilności
Pionowa- wyższe i niższe klasy, mobilność z góry do dołu
Sugerowane remedium
Transfery socjalne, polityka bezpieczeństwa socjalnego, strategia bezpośredniego zaspokajania potrzeb
Dyscyplina akademicka
Ujęcie filozoficzne
Podejście badawcze
Ekonomia
Utylitaryzm
Ilościowe i przekrojowe
Główny kontekst
Wykluczenie społeczne
Całe społeczności, większe obszary
Odmowa realizacji praw, deficyt
uczestnictwa w społeczeństwie, deficyt kapitału społecznego
Relacje oraz stosunki władzy między
jednostkami, zbiorowościami, grupami
i państwem, wzmocnienie pozycji grup
zdominowanych
Prawa obywatelskie
Długotrwałość z hipotezami dotyczącymi wielopokoleniowości
Dynamiczny, proces degradacji, deklasacji i ubożenia
Niestopniowalne, jakościowe zerwanie
więzi z reszta społeczeństwa (nie
można być mniej lub bardziej wykluczonym)
Uwzględniane,
często
mowa
o podatnych
na
wykluczenie
i zagrożonych wykluczeniem, a nie o
wykluczonych
Wielowymiarowość
Trudno mierzalne, stosowanie wielu
rodzajów wskaźników jednocześnie,
pomiar procesu
Dyskryminacja w dostępie do instytucji
integrujących
Pozioma- grupy wewnątrz, w centrum
i grupy na zewnątrz, peryferie,
mobilność z kręgów wewnętrznych do
zewnętrznych
Usługi społeczne, polityka zatrudnienia, polityka edukacyjna, polityka
wielokulturowości i upodmiotowienia,
strategie usamodzielniające
Socjologia
Teoria sprawiedliwości społecznej
Ilościowe i panelowe, jakościowe
Źródło: R. Szarfenberg, Ubóstwo, marginalność i wykluczenie społeczne, [w:] Polityka społeczna, red.
G. Firlit- Fesnak, M. Szylko- Skoczny, Warszawa 2009, s. 325.
228
Oprócz różnic między wkluczeniem społecznym a ubóstwem należy również odnieść
się do związków pomiędzy tymi dwoma pojęciami. Międzynarodowe badania prowadzone przez International Institute for Labour Studies wykazały kilka sposobów umieszczenia
wykluczenia społecznego w kontekście ubóstwa:
 może ono zastępować ubóstwo jako opis niekorzystnego położenia jednostki,
czyli usunięcie ubóstwa i zastąpienie go problematyką wykluczenia społecznego,
 może być elementem branym pod uwagę przy obliczaniu linii ubóstwa na podstawie dochodu bądź konsumpcji, czyli wykorzystanie przejawów wykluczenia
społecznego do rozwiązywania technicznych zagadnień z zakresu pomiaru ubóstwa,
 Może być szczególnym sposobem konceptualizacji ubóstwa, który podkreśla proces, wielowymiarowość, zróżnicowanie populacji ubogich, czyli do analizy ubóstwa dodaje się cechy przypisywane wykluczeniu społecznemu,
 może być konsekwencją materialnego ubóstwa, czyli wystąpienie deficytu pewnych dóbr oraz usług w pewnych warunkach może prowadzić do wykluczenia,
 może być przyczyną materialnego ubóstwa,
 może być pojęciem normatywnym, które oparte jest na wizji sprawiedliwości
społecznej odmiennej od tej dominującej w utylitaryzmie, będącej główną podstawą rozważań nad ubóstwem22.
Zarówno wykluczenie społeczne jak i ubóstwo to zjawiska złożone. Nie można ich rozpatrywać tylko w jednym wymiarze. Jedne aspekty wykluczenia społecznego nie przekładają się na inne i tak samo jest w przypadku ubóstwa. Nie można łączyć ekskluzji społecznej jedynie z biedą, ponieważ zarówno biedni jak i ludzie o wysokim statusie materialnym
mogą odczuwać ograniczenia nie wynikające z czynników materialnych lecz wykluczenia z
dostępu do społecznie cenionych dóbr takich jak np. prestiż23.
Podsumowanie
Reasumując powyższe rozważania należy zaznaczyć, iż nie możliwe jest postawienie
znaku równości pomiędzy pojęcie wykluczenia społecznego a pojęcie ubóstwa. Oba te
zjawiska są bardzo złożone i należy je rozpatrywać z wielu stron.
Wykluczenie społeczne obejmuje wiele różnych zjawisk społecznych. Jest to proces,
który prowadzi do zamykania grup społecznych. Przejawia się ono najczęściej poprzez
ograniczenie jednostkom uczestnictwa w życiu społecznym. Ubóstwo natomiast jest wielowymiarowym zjawiskiem, w którym jednostka pozbawiona jest środków niezbędnych
do zaspokojenia podstawowych potrzeb. Ważne jest, że te dwa zjawiska są ze sobą powiązane, gdyż ubóstwo może przyczynić się do wykluczenia społecznego oraz wykluczenie
22
R. Szarfenberg, Ubóstwo, marginalność i wykluczenie społeczne, [w:] Polityka społeczna, red. G. Firlit- Fesnak,
M. Szylko- Skoczny, Warszawa 2009, s. 326- 327.
23
K. Frieske, Dialog wokół wykluczenia społecznego, "Dialog" 2008, nr 1, s. 4.
229
społeczne może doprowadzić do ubóstwa. Jednakże nie można zapomnieć, iż te dwa zjawiska nie odnoszą się do tego samego zagadnienia.
Bibliografia:
1. Czapiński J., Panek T., Diagnoza społeczna 2013. Warunki i jakość życia Polaków, Warszawa 2013.
2. Frieske K., Dialog wokół wykluczenia społecznego, "Dialog" 2008, nr 1.
3. Golinowska S., Wykluczenie społeczne, [w:] Od ubóstwa do wykluczenia społecznego, red.
S. Golinowska, Z. Morecka, M. Styrc, E. Cukrowska, J. Cukrowski, Warszawa 2008.
4. Grotowska- Leder J., Fenomen wielkomiejskiej biedy. Od epizodu do underclass, Łódź 2002.
5. Grotowska- Leder J., Ekskluzja społeczna- aspekty teoretyczne i metodologiczne, [w:] Społeczna ekskluzja i inkluzja. Diagnoza- uwarunkowania- kierunki działań, red. J. Grotowska- Leder, K.
Faliszek, Toruń 2005.
6. Lepianka D., Czym jest wykluczenie społeczne? Wprowadzenie do europejskich debat na temat ekskluzji, „Kultura i Społeczeństwo” 2002, nr 4.
7. Narodowa Strategia Integracji Społecznej dla Polski, Warszawa 2003.
8. Panek T., Ubóstwo i nierówności: dylematy pomiaru, http://www.stat.gov.pl/cps/rde
/xbcr/gus/POZ_Ubostwo_i_nierownosci-dylematy_pomiaru.pdf [dostęp: 20.03.2014r.]
9. Radziukiewicz M., Zasięg ubóstwa w Polsce, Warszawa 2006.
10. Silver H., Social Exclusion and Social Solidarity: Three Paradigms, „International Labour Review”, t. 133, nr 5- 6.
11. http://www.socialinclusion.org.np/new/files/Social_Exclusion_and_Solidarity_by_Hillary_SILV
ER_1336541445c29W.pdf [dostęp: 15.03.2014r.]
12. Szarfenberg R., Marginalizacja i wykluczenie społeczne- panorama językowo teoretyczna,
13. http://rszarf.ips.uw.edu.pl/pdf/miws_panorama.pdf [dostęp: 20.03.2014r.]
14. Szarfenberg R., Ubóstwo, marginalność i wykluczenie społeczne, [w:] Polityka społeczna, red.
G. Firlit- Fesnak, M. Szylko- Skoczny, Warszawa 2009.
15. Tarkowska E., Bliżej biednego- doświadczenia i potrzeby badawcze, „Przegląd Socjologiczny”
2004, nr 1.
230
PRZEMYSŁAW MACHAJ
Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie
PROBLEM WYKLUCZENIA SPOŁECZNEGO OSÓB NIEPEŁNOSPRAWNYCH
Z RYNKU PRACY
Wprowadzenie
W dzisiejszych czasach mamy do czynienia z wykluczaniem ze społeczeństwa różnych
grup, ze względu na tzw. „inność”. W referacie zwrócono uwagę na osoby, które mają
szczególne trudności na rynku pracy, a mianowicie niepełnosprawni. Artykuł traktuje o
problemie wykluczenia poprzez jego zdefiniowanie charakterystykę grupy osób niepełnosprawnych. Została poddana analizie aktywność zawodowa osób niepełnosprawnych jak
również przedstawione zostały bariery jakie osoby niepełnosprawne napotykają na swojej
drodze głównie w kontekście znalezienia miejsca zatrudnienia.
Czym jest wykluczenie społeczne ?
Zjawisko wykluczenia społecznego jest trudne do zdefiniowania, bowiem nakładają się
różne wymiary marginalizacji. Dosłownie w najprostszym ujęciu polega na niepodejmowaniu zwyczajowej i społecznie akceptowanej drogi życiowej lub wypadaniu z niej, dotyczy osób, rodzin lub grup ludności, które:1
 żyją w niekorzystnych warunkach ekonomicznych (ubóstwo materialne),
 zostają dotknięte niekorzystnymi procesami społecznymi, wynikającymi z masowych i dynamicznych zmian rozwojowych, np. deindustrializacji, kryzysów, gwałtownego upadku branż czy regionów,
 nie zostały wyposażone w kapitał życiowy umożliwiający im: normalną pozycję
społeczną, odpowiedni poziom kwalifikacji, wejście na rynek pracy lub założenie
 rodziny, co dodatkowo utrudnia dostosowywanie się do zmieniających się warunków społecznych i ekonomicznych,
 nie posiadają dostępu do odpowiednich instytucji pozwalających na wyposażenie
w kapitał życiowy, jego rozwój i pomnażanie, co ma miejsce w wyniku niedorozwoju tych instytucji spowodowanego brakiem priorytetów, brakiem środków
publicznych, niską efektywnością funkcjonowania,
 doświadczają przejawów dyskryminacji, zarówno wskutek niedorozwoju właściwego ustawodawstwa, jak i kulturowych uprzedzeń oraz stereotypów,
 posiadają cechy utrudniające im korzystanie z powszechnych zasobów społecznych ze
1
Dziewięcka-Bokun L., ,,Inny” poza systemem społecznym, czyli o przyczynach ekskluzji społecznej., [w:] red.
Dziewięcka-Bokun L., Śledzińska-Simon A., Społeczeństwo wobec Innego. Kategoria Innego w naukach społecznych i życiu publicznym., Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2010 , s. 10-11.
231


względu na zaistnienie: niesprawności, uzależnienia, długotrwałej choroby albo
innych cech indywidualnych,
są przedmiotem niszczącego działania innych osób, np.: przemocy, szantażu, indoktrynacji.
Jak widać określenie wykluczenie społeczne może być odnoszone do wielu obszarów
życia, a mianowicie wykluczenie z kręgu społecznego wykluczenie z korzyści ekonomicznych i ogólnie wykluczenie osoby z życia społecznego w różnym zakresie. To zjawisko cechuje się dużą złożonością, gdyż jego źródła odnajdujemy na wielu płaszczyznach. Pojęcie
to jest często utożsamiane z ubóstwem, jednakże jest to błędem. Badacze podkreślają w
wykluczeniu społecznym cechy charakterystyczne dla procesu, czyli jego dynamizację
natomiast ubóstwo jest zjawiskiem o statycznym charakterze. Ubóstwo jest związane
głównie z brakiem środków materialnych nie zbędnych do zaspokojenia podstawowych
potrzeb, natomiast wykluczenie społeczne z powodu braku środków jest jednym z przykładów, gdyż w większości przypadków wykluczenie ma charakter pozaekonomiczny. Taką
sytuację możemy zaobserwować niejednokrotnie, a mianowicie, że osoby wykluczone nie
zawsze są pozbawione są odpowiednich środków. W związku z tym nie można postawić
znaku równości pomiędzy ubóstwem, a wykluczeniem społecznym.
Wykluczenie społeczne to efekt procesu, który został ukształtowany przez miejsce jednostki w społeczeństwie przez doświadczenia i oczekiwania życiowe, które miały miejsce
w przeszłości. Jeżeli wykluczenie postrzegamy jako długotrwały proces to niesie to za sobą
niebagatelne implikacje. Wykluczenie można odnieść do skupiska elementów życia codziennego, które są związane zarówno z sytuacją ekonomiczną jaki i społeczną, w której
osoby nie mogą realizować swoich potrzeb, czego skutkiem jest duże ograniczenie w różnych aspektach życia i korzystaniu z różnego rodzaju usług publicznych. Proces wykluczenia społecznego powoduje, że, osoby, rodziny i grupy społeczne funkcjonują na marginesie
życia społecznego, wynika to z różnych przyczyn, a mianowicie cech osobowości, bezrobocia, długotrwałej choroby, niepełnosprawności, braku wykształcenia, trudności materialnych, dezorganizacji rodziny, starości, alkoholizmu, splotu innych trudności życiowych czy
wreszcie braku odpowiednich wzorców. Osoby, które są wykluczone mają chroniczne
problemy z zaspokojeniem podstawowych potrzeb, mają trudności w znalezieniu odpowiedniego miejsca pracy, nie nadążają za postępem technologicznym, po prostu czują się
zagubieni w otaczającym świecie, mają też problemy z korzystaniem z uprawnień, które
im przysługują. W efekcie izolują się, przebywają tylko z takimi grupami, które są podobne
do nich, tracąc więzi z pozostałymi jednostkami społeczności, a to z kolej prowadzi do
alienacji.
Wykluczenie jest także przyczyną utrudnienia, a nawet uniemożliwienia jednostce pełnienia ról społecznych, zgodnie z prawem, korzystanie z dóbr publicznych i infrastruktury
społecznej, gromadzenie dóbr oraz zdobywanie dochodów.
232
W przyjętej 13 czerwca 2003 roku ustawie o zatrudnieniu socjalnym, przyjmuje się, że
wykluczenie jest sytuacją życiową, w której gospodarstwa domowe nie są w stanie realizować potrzeb, co prowadzi do ich ubóstwa, a w efekcie pozbawienia możliwości uczestnictwa w życiu codziennym.
Zgodnie z Narodową Strategią Integracji dla Polski wykluczenie społeczne to ,,brak lub
ograniczenie możliwości uczestnictwa, wpływania i korzystania z podstawowych instytucji
publicznych i rynków, które powinny być dostępne dla wszystkich, a szczególnie dla osób
ubogich”, czyli jest to ,,sytuacja uniemożliwiająca lub znacznie utrudniająca jednostce lub
grupie zgodne z prawem pełnienie ról społecznych, korzystanie z dóbr publicznych i infrastruktury społecznej, gromadzenie zasobów i zdobywanie dochodów w godny sposób.”
Stosowane definiowanie wykluczenia zarówno w dokumentach unijnych jak również
w wielu publikacjach ma wydźwięk bardziej polityczny niż socjologiczny.
Konkludując rozważania definicyjne można stwierdzić, że wykluczenie społeczne odnosi się:
1. do życia poza nawiasem praw i przywilejów społeczeństwa.
2. jest ono, strukturalną, stratyfikacyjną cechą określonej zbiorowości.
3. nie tylko charakteryzuje statyczny stan rzeczy, ale jest kwintesencją określonego
procesu.
Wykluczeniem społecznym jest zagrożone wiele grup społecznych, wymienia się m. in.
dzieci, młodzież, starców, bezdomnych, biednych, uchodźców, bezrobotnych, niepełnosprawnych, kobiety, mniejszości. Narodowa Strategia Integracji Społecznej podaje szczegółowy wykaz tych grup i zalicza do nich:2
 dzieci i młodzież ze środowisk zaniedbanych; dzieci wychowujące się poza rodziną;
 kobiety samotnie wychowujące dzieci;
 kobiety pozostające poza rynkiem pracy;
 ofiary patologii życia rodzinnego;
 osoby o niskich kwalifikacjach;
 osoby bezrobotne;
 żyjący w bardzo trudnych warunkach mieszkaniowych;
 niepełnosprawnych i chronicznie chorych;
 osoby chorujące psychicznie;
 starsze osoby samotne;
 opuszczających zakłady karne;
 imigrantów;
 osoby należące do romskiej mniejszości etnicznej.
Ciekawym rodzajem wykluczenia społecznego jest „wykluczenie na szczycie”, które tyczy się osób najzamożniejszych, świadomie rezygnujących z aktywności w życiu społecz2
Narodowa Strategia Integracji Społecznej dla Polski, str. 23
233
nym i politycznym. Wykluczenie tego typu jest równie niebezpieczne jak wykluczenie na
dole. 3
W odniesieniu do grup dotkniętych wykluczeniem można wyróżnić przyczyny, które są
odpowiedzialne za powstawanie i pogłębianie się tego zjawiska. Należą do nich:4
 ubóstwo materialne;
 niekorzystne procesy o charakterze społecznym i gospodarczym;
 brak wykształcenia na poziomie uniemożliwiającym posiadanie odpowiedniej pozycji społecznej, ale przede wszystkim dostatecznych kwalifikacji pozwalających
na podjęcie pracy;
 brak dostępu do odpowiednich instytucji pozwalających na wyposażenie w kapitał życiowy, jego rozwój i pomnażanie, co ma miejsce w wyniku niedorozwoju
tych instytucji spowodowanego brakiem priorytetów, brakiem środków publicznych, niską efektywnością funkcjonowania;
 posiadanie cech utrudniających korzystanie z powszechnych zasobów społecznych ze względu na zaistnienie: niesprawności, uzależnienia, długotrwałej choroby albo innych cech indywidualnych;
 niszczące działania innych osób, np.: przemocy, szantażu;
 dyskryminacja o rożnym podłożu, która wyłoniła się w wyniku niedorozwoju właściwego ustawodawstwa, jak również kulturowych uprzedzeń i stereotypów.
R. Szarfengerg podaje inny podział przyczyn wykluczenia:5
 mające źródło w samych wykluczonych lub ich bliskich – spowodowane różnymi
deficytami, brakami np.: brakiem wykształcenia, niepełnosprawnością, chorobą;
 leżące w innych, którzy nie są wykluczeni – poprzez wykluczanie innych podnoszą
w ten sposób swoja pozycję i nie muszą dzielić się dobrobytem, np. miejscem
pracy;
 wynikające z konstrukcji „społecznego domu”12 – jest on za ciasny dla niektórych
grup np. brak pokoi dla osób innego wyznania, narodowości, płci, orientacji seksualnej;
 bezosobowe procesy (np. gospodarcze) powodujące, iż dla niektórych osób brakuje miejsca, możliwości partycypacji w życiu społecznym.
W Polsce o wykluczeniu społecznym decydują warunki materialne i fakt ten, utożsamiany jest głównie z ubóstwem, którego przyczyn dopatruje się głównie w wysokim
poziomie bezrobocia.
3
Bąk P., Kaczmarek G., Wykluczenie jako problem -znaczenie, Opracowanie w ramach realizacji projektu współfinansowanego ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego, s.5
4
Frąckiewicz L., Wykluczenie społeczne w skali makro i mikroregionalnej., [w:]red. Frąckiewicz im. L.,Wykluczenie
społeczne., Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej Karola Adamieckiego w Katowicach, Katowice 2005, s.
5
Szarfenberg R., Od trzech elementarnych strategii badawczych do programu badań wykluczenia społecznego.,
s. 28 [w:]red. Frąckiewicz L., Wykluczenie społeczne., Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej im. Karola Adamieckiego w Katowicach, Katowice 2005, s. 12
234
Charakterystyka grupy niepełnosprawnych
Zjawisko niepełnosprawności definiowane jest w Polsce w różnoraki sposób. Poniżej
przedstawiono najważniejsze, w kontekście niniejszego opracowania, definicje. Ustawa o
rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych6 definiuje
nie- pełnosprawność jako trwałą lub okresową niezdolność do wypełniania ról społecznych z powodu stałego lub długotrwałego naruszenia sprawności organizmu, w szczególności powodującą niezdolność do pracy. Jednakże zapisy Ustawy dotyczą tylko i wyłącznie
tych osób niepełnosprawnych, które posiadają jedno z trzech niżej wymienionych orzeczeń:7
 o zakwalifikowaniu przez wojewódzkie, powiatowe lub miejskie zespoły do spraw
orzekania o nie- pełnosprawności do jednego z trzech stopni niepełnosprawności
– znacznego, umiarkowanego lub lekkiego,
 o całkowitej lub częściowej niezdolności do pracy na podstawie orzeczeń wydanych przez Zakład Ubezpieczeń Społecznych,
 o niepełnosprawności, w przypadku dzieci i młodzieży do 16 roku życia.
W słowniku pojęć stosowanych w statystyce publicznej, zamieszczonym na stronie
Głównego Urzędu Statystycznego8 (GUS), nie figuruje termin osoba niepełnosprawna czy
też niepełnosprawny. W poszczególnych badaniach oraz powszechnym spisie ludności
przyjmuje się różne, adekwatne do celu badania, definicje.
I tak, szeroką definicję osoby niepełnosprawnej GUS stosuje w spisie powszechnym,
rozróżniając niepełnosprawność prawną, czyli poświadczoną orzeczeniem wydanym przez
uprawniony do tego organ oraz niepełnosprawność biologiczną. Do osób niepełnosprawnych biologicznie zalicza się osoby deklarujące posiadanie całkowitych lub poważnych
ograniczeń w wykonywaniu określonych czynności (podstawowych dla swojego wieku,
takich jak: samoobsługa, zabawa, nauka, praca etc.) lecz nieposiadające żadnego z wyżej
wymienionych orzeczeń.
Natomiast w Badaniu Aktywności Ekonomicznej Ludności (BAEL), także prowadzonym
przez GUS, ze względu na specyfikę przedmiotu badania, do osób niepełnosprawnych
zalicza się jedynie osoby w wieku 16 lat i więcej, które mają przyznane orzeczenie o stopniu niepełnosprawności lub niezdolności do pracy.9
Z kolei w przypadku badania Stan Zdrowia Ludności Polski5 (również realizowanego
przez GUS), podstawo- we dane są dostępne zarówno dla osób niepełnosprawnych prawnie jak i biologicznie, według kryterium powszechnego spisu ludności, a także według
6
Art. 2, Ustawa z dnia 27 sierpnia 1997 r. o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych (Dz. U. z 2011 r. Nr 127 poz. 721 ze zm.).
7
Bąk P., Kaczmarek G., Wykluczenie jako problem -znaczenie, Opracowanie w ramach realizacji projektu współfinansowanego ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego, s. 2
8
Definicje Głównego Urzędu Statystycznego dostępne na www.stat.gov.pl
9
Aktywność Ekonomiczna Ludności Polski IV kwartał 2011, Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 2012, s. 18
235
metodologii Eurostatu (co jest przydatne przy porównaniach krajów członkowskich Unii
Europejskiej). 10
Ze względu na powyższe różnice w definicjach, na rzecz niniejszego opracowania przyjęto, iż sytuacja osób niepełnosprawnych w kraju zostanie omówiona (tam, gdzie jest to
możliwe) na podstawie danych dotyczących niepełnosprawności prawnej, co przybliża
możliwość przedstawienia problemu za pomocą danych pochodzących z różnych źródeł.
Na obecną chwilę pełne dane demograficzne dotyczące osób niepełnosprawnych pochodzą z Narodowego Spisu Powszechnego Ludności i Mieszkań z 2002 roku (NSP 2002).
Ostatni spis, który odbył się w roku 2011, zawierał szerszy moduł pytań dotyczących stanu
zdrowia oraz ewentualnej niepełnosprawności, zatem wyniki pozwolą na dokładniejsze
analizy. Na chwilę obecną jednak opublikowane zostały tylko podstawowe dane z NSP
2011, według których ogólna liczba osób niepełnosprawnych zmniejszyła się na przestrzeni dekady o 1 mln 318 tysięcy.11 Liczba Polaków posiadających orzeczenie wynosi około 3
mln 132 tysiące, a łącznie z osobami niepełnosprawnymi biologicznie – 4 mln 697,5 tysiąca. Według danych ze spisu powszechnego z 2002 roku niepełnosprawność prawna dotyczyła 4,5 miliona osób, zatem na przestrzeni ostatniej dekady ich liczebność spadła prawie
o 30%. Natomiast o ponad połowę wzrosła liczba osób nie- pełnosprawnych wyłącznie
biologicznie (nie posiadających orzeczenia, ale odczuwających omówione wyżej ograniczenia). Liczba osób z orzeczoną niepełnosprawnością od dekady rokrocznie spada, co
obrazują również dane pochodzące z Badania Aktywności Ekonomicznej Ludności.
Bariery dla niepełnosprawnych
Ogólnie rzecz biorąc problemy osób niepełnosprawnych można podzielić na dwie grupy (szerzej: tabela 1),:
 problemy związane z otoczeniem osób niepełnosprawnych
 problemy indywidualne osób niepełnosprawnych
Oprócz barier związanych z otoczeniem występują bariery indywidualne:12
 stan zdrowia i niepełnosprawność – w niektórych przypadkach uniemożliwia samodzielne funkcjonowanie,
 niska samoocena i niedostateczne poczucie wartości
 słaba motywacja do zmiany własnej sytuacji i uczestniczenia w różnych przedsięwzięciach,
10
Stan Zdrowia Ludności Polski w 2009 r., Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 2011
Autorzy publikacji Narodowy Spis Powszechny Ludności i Mieszkań 2011. Raport z wyników zastrzegają, iż, ze
względu na dobrowolność przy udzielaniu odpowiedzi na pytania dotyczące niepełnosprawności oraz duże braki
danych, np. w grupie osób przebywających za granicą, ogólna liczba osób niepełnosprawnych jest niedoszacowana. Narodowy Spis Powszechny Ludności i Mieszkań 2011. Raport z wyników, Główny Urząd Statystyczny,
Warszawa 2012 , www.stat.gov.pl
12
Małopolskie obserwatorium polityki społecznej: Wykluczenie społeczne w Małopolsce – strategie przeciwdziałania, Regionalny Ośrodek Polityki Społecznej w Krakowie, Kraków 2013
11
236


dłuższy proces nauki, co opóźnia wdrożenie tych osób do pracy zawodowej,
ograniczone zasoby materialne
Tabela 1. Problemy związane z otoczeniem oraz indywidualne osób niepełnosprawnych
Problemy otoczenia
Rodzina
Rodzina oczywiście jest dużym wsparciem, aczkolwiek może być również utrudnieniem, gdyż rodzice wykazując postawę nadopiekuńczą, nawet wobec dorosłych dzieci,
pozbawiają ich możliwości usamodzielnienia się i normalnego funkcjonowania w społeczeństwie.
Stereoty- Niepełnosprawni są traktowani jako "inni", pracodawcy, myśląc stereotypowo, nie
py i dys- chcą zatrudniać niepełnosprawnych, gdyż uważają, że oni będą chorować. Ponadto nie
kryminazwracają uwagi na ich potrzeby ekonomiczne, tylko wśród pracodawców panuje przecja
świadczenie, że osoby te podejmują pracę tylko i wyłącznie ze względu na potrzebę
kontaktów społecznych.
Dostęp do Niedoinformowanie osób, które funkcjonują w szeroko rozumianym otoczeniu osób
informacji niepełnosprawnych, pracujących z nimi, choć nie specjalizujących się w pomaganiu tej
kategorii osób (np. lekarzy czy nauczycieli w szkołach specjalnych. Utrudniony dostęp
do informacji ma wymierne konsekwencje zarówno dla osób niepełnosprawnych jaki i
ich rodzin, m. in. wyższe koszty.
Bariery
Bariery architektoniczne są dużym utrudnieniem, do tej pory nie wszędzie są wjazdy
fizyczne
przystosowane dla niepełnosprawnych, jak również nie wszystkie taksówki są przystosowane do przewozu osób niepełnosprawnych, jak i komunikacji miejskiej. Skutkuje to
ograniczeniem ról społecznych, udziału w rynku pracy czy korzystania z innych instrumentów wsparcia.
Rynek
Główny problemem w tym obszarze jest niski poziom aktywności zawodowej. Osoby
pracy
pracujące na rynku zamkniętym, często nie chcą wejść na rynek otwarty, obawiając się
mniej przyjaznych warunków i wyższych wymagań.
Źródło: Opracowanie własne na podstawie Małopolskie obserwatorium polityki społecznej: Wykluczenie społeczne w Małopolsce – strategie przeciwdziałania, Regionalny Ośrodek Polityki Społecznej
w Krakowie, Kraków 2013
Aktywność ekonomiczna osób niepełnosprawnych na rynku pracy
Według danych Głównego Urzędu Statystycznego w IV kwartale 2013 roku aktywnych
zawodowo było 17,6% osób niepełnosprawnych w wieku 15 lat i więcej, a 27,6% w wieku
produkcyjnym. Dla porównania – współczynnik aktywności zawodowej osób sprawnych w
wieku 15 lat i więcej wynosił 60,8%, a w wieku produkcyjnym 78,1%. Nie trudno zauważyć
znaczną różnicę pomiędzy tymi dwiema grupami, a przecież w każdy z przypadków mamy
do czynienia z potencjałem człowieka, z określonymi umiejętnościami zawodowymi. Sytuacja niepełnosprawnych na rynku pracy stopniowo się poprawia, jednakże ich podstawowe problemy utrzymują się od wielu lat. Zmianie uległa tylko częstotliwość, z jaką o tych
237
problemach się mówi w kontekście działań instytucji i organizacji zajmujących się wspieraniem niepełnosprawnych, jak również pracodawców, którzy mogą zatrudniać osoby z
niepełnosprawnością.
Tabela 2. Aktywność ekonomiczna osób niepełnosprawnych prawnie w latach 2004-2013
Zestawienie średnioroczne
Aktywni zawodowo
ROK
Ogółem
razem
pracujący
bezrobotni
Bierni
zawodowo
Współczynnik
aktywności
zawodowej
w tysiącach
Wskaźnik
zatrudnienia
Stopa
bezrobocia
w%
w wieku produkcyjnym
2004
2458
576
446
130
1882
23,4
18,1
22,6
2005
2386
570
444
125
1816
23,9
18,6
21,9
2006
2280
503
416
87
1777
22,1
18,2
17,3
2007
2259
511
439
72
1748
22,6
19,4
14,1
2008
2213
528
460
69
1685
23,9
20,8
13,1
2009
2068
508
443
65
1560
24,6
21,4
12,8
2010
2023
521
441
80
1503
25,7
21,8
15,3
2011
1991
523
442
81
1467
26,3
22,2
15,5
2012
1953
537
450
87
1416
27,5
23,0
16,2
534
448
86
1466
26,7
22,4
16,1
528
436
92
1404
27,3
22,6
17,4
525
434
91
1377
27,6
22,8
17,3
527
427
100
1383
27,6
22,4
19,0
I kw.
2000
2012
I kw.
1932
2013
II kw.
1902
2013
III kw.
1909
2013
Źródło: BAEL, GUS
Niepełnosprawni częściej znajdują pracę na zamkniętym rynku pracy, co powoduje izolację niepełnosprawnych - ograniczenie integracji, a jednocześnie generuje duże koszty
związane ze wspieraniem zatrudnienia osób niepełnosprawnych. W związku z tym, że
koszty integracji zawodowej poprzez działania aktywizacyjne są stosunkowo niskie w odniesieniu do kosztów wsparcia finansowego niepełnosprawnych (w formie: rent, zasiłków,
238
świadczeń, itp.) uwagę winno się skoncentrować na tych działaniach, które mogą przystosować je do szczególnych potrzeb osób niepełnosprawnych, w taki sposób, aby oferowana
pomoc była efektywna, a przede wszystkim skuteczna.13
Ogólnie rzecz biorąc aktywność zawodowa osób niepełnosprawnych jest zróżnicowana w zależności od stopnia niepełnosprawności, co związane jest zarówno z innymi możliwościami fizycznymi podejmowania pracy przez osoby niepełnosprawne, jak również z
wysokością świadczeń rentowych, które są ogólnie niskie.
Dane w tabeli 2 pokazują, że wraz ze wzrostem stopnia niepełnosprawności spada aktywność zawodowa osób niepełnosprawnych, która i tak jest niska. Biorąc pod uwagę
płeć, wyższą aktywność zawodową obserwujemy u mężczyzn, dla których wskaźnik ten
wynosił . Kiedy dla kobiet był niższy i wynosił. Występuje też zróżnicowanie ze względu na
miejsce zamieszkania. Wyższą aktywność wykazują osoby niepełnosprawne zamieszkujące miasto, w porównaniu do tej samej grupy zamieszkującej wieś.
Tabela 3. Aktywność zawodowa w wieku produkcyjnym w latach 2009-2013
Osoby niepełnosprawne prawnie
Osoby sprawne
Wyszczególnienie
w wieku produkcyjnym w %
2009 2010 2011 2012 2013 2009 2010 2011 2012
Współczynnik
aktywności zawo- 24,3 25,8 26,5 27,6 27,6 74,8 75,9 76,3 77,1
dowej
Wskaźnik zatrud20,7 21,9 22,7 23,2 22,8 69,0 68,7 69,1 69,4
nienia
Stopa bezrobocia
14,8 15,1 14,3 16,1 17,3
7,8
9,5
9,5
9,9
Źródło: BAEL, GUS
2013
77,1
69,4
10,4
Podsumowanie
Przedstawiona na potrzeby artykułu literatura przedmiotu pozwala nam na uświadomienie sobie problemu wykluczenia społecznego osób niepełnosprawnych. Zauważyć
można jak trudno jest im funkcjonować, ze względu obniżonej sprawności. Dla nas te problemy mogą wydawać się błahe, ale dla tych osób są to bariery uniemożliwiające funkcjonowanie w życiu społecznym. Niestety jeszcze w dalszym ciągu trudno jest wprowadzić
wszędzie usprawnienia dla tej grupy. Reasumując, musimy pamiętać, że osoby niepełnosprawne to też ludzie, tylko o obniżonej sprawności, dlatego tym bardziej nie wolno ich
dyskryminować.
13
Bariery i możliwości integracji zawodowej osób niepełnosprawnych. Raport z badań, Wyd. WYG International,
Warszawa 2010, s. 5.
239
Bibliografia:
1.
Dziewięcka-Bokun L., ,,Inny” poza systemem społecznym, czyli o przyczynach ekskluzji społecznej., [w:] red. Dziewięcka-Bokun L., Śledzińska-Simon A., Społeczeństwo wobec Innego. Kategoria Innego w naukach społecznych i życiu publicznym., Wydawnictwo Adam Marszałek,
Toruń 2010
2. Narodowa Strategia Integracji Społecznej dla Polski,
3. Bąk P., Kaczmarek G., Wykluczenie jako problem -znaczenie, Opracowanie w ramach realizacji
projektu współfinansowanego ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego,
4. Frąckiewicz L., Wykluczenie społeczne w skali makro i mikroregionalnej., [w:]red. Frąckiewicz
im. L., Wykluczenie społeczne., Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej Karola Adamieckiego w
Katowicach, Katowice 2005, s
5. Art. 2, Ustawa z dnia 27 sierpnia 1997 r. o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych (Dz. U. z 2011 r. Nr 127 poz. 721 ze zm.)
6. Szarfenberg R., Od trzech elementarnych strategii badawczych do programu badań wykluczenia społecznego., s. 28 [w:] red. Frąckiewicz L., Wykluczenie społeczne., Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej im. Karola Adamieckiego w Katowicach, Katowice 2005.
7. Aktywność Ekonomiczna Ludności Polski IV kwartał 2011, Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 2012,
8. Stan Zdrowia Ludności Polski w 2009 r., Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 2011
9. Małopolskie obserwatorium polityki społecznej: Wykluczenie społeczne w Małopolsce – strategie przeciwdziałania, Regionalny Ośrodek Polityki Społecznej w Krakowie, Kraków 2013
10. Bariery i możliwości integracji zawodowej osób niepełnosprawnych. Raport z badań, Wyd.
WYG International, Warszawa 2010
240
KAMIL ROZBEJKO
PWSZ Gorzów Wielkopolski
KATARZYNA ROZBEJKO
Uniwersytet Ekonomiczny we Wrocławiu
STRES W ATURAŻU PRACY, JAKO PRZYCZYNA WYKLUCZENIA SPOŁECZNEGO
Wprowadzenie
Znaczny wzrost tempa egzystencji, zmniejszenie się poczucia bezpieczeństwa a także
notorycznie pojawiające się pojęcie stresu stało się domeną obecnej rzeczywistości. Mimo,
iż stres towarzyszy ludziom od zarania dziejów, to zdefiniowanie jego okazało się niezmiernie trudne, gdyż został on sformułowany dopiero w XX wieku. Niewątpliwie stres stał
się nieodłączną częścią życia dzisiejszego społeczeństwa. konkluduje się, iż prowadzenie
trybu życia pozbawionego stresu jest niemożliwe, ale jego nadmierne występowanie może doprowadzić nawet do wykluczenia społecznego.
Problematyka stresu
Niewątpliwie stres jest pojęciem, które w ostatnich latach budzi ogromne zainteresowanie. Przez miano stresu rozumie się zestaw specyficznych jak i niespecyficznych odpowiedzi organizmu na zdarzenia trudne, które zakłócają jego prawidłowe funkcjonowanie.
Nie ulega wątpliwości, iż o sukcesie zwalczenia stresu decydują różne czynniki takie jak,
osobowość, wsparcie społeczne czy posiadane doświadczenie w zakresie tej terminologii.
W innowacyjnym świecie gospodarczym problem stresu pojawia się w organizacjach, z
coraz to większą częstotliwością. Stres zawodowy, podobnie jak psychologiczny jest uważany za zagadnienie nieuniknione. Występowanie zjawiska stresu w miejscu pracy jest
niezwykle kosztowne, zarówno z punktu widzenia pracownika (wpływa na odczuwany
przez niego komfort psychiczny jak i fizyczny), ale również z punktu widzenia efektywności
organizacji. Codzienne, trudne wymagania stawiane przed pracobiorcami, wywołują różnego rodzaju stany napięcia emocjonalnego, które w sposób prostolinijny jak i pośredni
mogą wpłynąć na efektywność pracy całej organizacji (poprzez zmniejszenie wydajności
czy też, jakości pracy jednostki), ale także mogą doprowadzić do wykluczenia zawodowego.
Stres w środowisku pracy jest powszechnie uznawany za faktyczną korelację pomiędzy
wymaganiami stawianymi w pracy a możliwościami pracownika. Zjawisko stresu traktowane jest, jako proces, w którym czynniki powiązane z anturażem pracy, przewyższają
indywidualne zasoby pracobiorcy i powodują u niego niepożądane implikacje. O ich sile i
występowaniu decydują strategie radzenia sobie ze stresem.
241
Czynniki stresogenne występujące w organizacji
Każda praca może być genezą stresu, miejscem gdzie człowiek ma możliwość spotkać
się z czynnikami, które będą powodować u niego stan napięcia i silne emocje. Czynniki
takie nazywane są stresorami. Można je podzielić na fizyczne, do których zalicza się czynniki biologiczne, biomechaniczne, radiologiczne i chemiczne oraz psychospołeczne.
Wiele obecnie przeprowadzanych dyskusji na temat związku między zagrożeniami,
zdrowiem i stresem, skupia swoją uwagę na zagrożeniach psychospołecznych i przeważnie
pomija odniesienia do zagrożeń fizycznych w miejscu pracy. Psychologiczne wpływy zagrożeń fizycznych są rezultatem nie tylko bezpośredniego działania na mózg czy też nieprzyjemnego charakteru, ale również świadomości czy strachu pracownika. Te z kolei mogą
wzbudzać stres. Przykładowo: narażenie pracownika na działanie rozpuszczalników organicznych może pociągać za sobą skutki psychologiczne (bezpośrednie działanie na mózg
nieprzyjemnego zapachu), ale również lęk pracownika, że działanie rozpuszczalników może być szkodliwe. Tak spowodowany lęk może wpływać na zdrowie oraz sprawność wykonywanych działań. Mimo, że niski poziom lęku i strachu może działać motywująco na pracownika, to już wysoki ich poziom może spowodować pogorszenie jakości życia, a także
upośledzenie sprawności wykonania działania.1 Poniżej został przedstawiony graficznie
omówiony przykład (rysunek 1). Po przeanalizowaniu podanego przykładu nasuwa się
tylko jedna konkluzja: stresującego środowiska fizycznego nie można w żaden sposób
ignorować.
Niewątpliwie w organizacji, jako źródło stresu można wyodrębnić zagrożenia fizyczne.
Większość z nich można zmierzyć metodami obiektywnymi o dużej trafności, dlatego też
mogą być z łatwością monitorowane.2
Inne występujące w organizacji zagrożenia dotyczą sfery psychospołecznej. Zagrożenia
te mogą być przyczyną zaburzeń zarówno zdrowia psychicznego jak i fizycznego, bezpośrednio lub pośrednio, przez działanie stresu. Do najczęściej pojawiających się wspomnianych zagrożeń można zaliczyć: kulturę i funkcję organizacji, rolę w organizacji, odpowiedzialność za innych ludzi, rozwój kariery, brak pewności pracy i niska płaca, niespójność
statusu, zakres decyzji i kontrola, partycypacja, stosunki międzyludzkie w pracy, przemoc
w pracy, obciążenie pracą, praca półkwalifikowana i niewykwalifikowana, tempo i presja
pracy, praca zmianowa, wydłużony czas pracy, zmieniające się środowisko pracy.3 W tabeli
1
Cox, A. Grilffiths, E. Rial-Gonzalez, Badania. Stres związany z pracą, Europejska Agencja Bezpieczeństwa i Zdrowia w Pracy, Belgia 2006, s.61- 63.
2
J. F. Terelak, Człowiek i stres, BRANTA, Bydgoszcz- Warszawa, 2008, s. 108- 109.
3
T. Cox, A. Grilffiths, E. Rial-Gonzalez,op. cit., s.69; R. W. Griffin, Podstawy zarządzania organizacjami, PWN,
Warszawa 2004, s. 500; M.Hertley, Stres w pracy, JEDNOŚĆ, Kielce 2005, s. 49-52; S. Tokarski, Kierownik w organizacji, Difin, Warszawa 2006, s.126; M. Jędrzejczak, Stres i radzenie sobie z nim w procesie pracy, WSGK w Kutnie, Kutno 2002, s. 38-39; K. Migdał, Psychologia w praktyce społecznej, WSE, Warszawa 2003, s. 257; K. Migdał,
Psychologia w praktyce społecznej, WSE, Warszawa 2003, s. 257; S. Kozak, Patologie w środowisku pracy, Difin,
Warszawa 2009, s. 170- 199.
242
numer 1 zostały krótko scharakteryzowane powyższe wymienione czynniki stresogenne w
środowisku pracy.
Rysunek 1 Podwójna ścieżka łącząca szkodliwy czynnik ze szkodą.
Źródło: T. Cox, A. Grilffiths, E. Rial-Gonzalez, Badania. Stres związany z pracą, Europejska Agencja
Bezpieczeństwa i Zdrowia w Pracy, Belgia 2006, s. 62.
Zdrowotne implikacje stresu zawodowego
Zbyt duży i przedłużający się stres zawodowy często może być genezą następstw
w różnorakich aspektach funkcjonowania człowieka. Anturaż pracy zawodowej nie wątpliwie wpływa na egzystencje większości ludzi, dlatego też nie jest obojętny na stan ich
243
zdrowia. Stres może zmodyfikować sposób odczuwania, myślenia i zachowania się człowieka.
Nieustanne napięcie psychiczne, niepokój, zagrożenie czy też presja czasu mogą być
genezą wzrostu zagrożenia chorób psychosomatycznych (nadciśnienie tętnicze, choroby
serca, wrzód dwunastnicy oraz żołądka, migreny, choroby skóry, tarczyca, cukrzyca).
Stres może być prostolinijną przyczyną pojawienia się zakłóceń w stanie zdrowia zarówno w sposób bezpośredni jak i pośredni. Do niebezpośrednich zmian można zaliczyć:
wzmożone palenie papierosów, nadużywanie alkoholu jak również używanie środków
narkotycznych a co za tym idzie bezwątpienia wykluczenie społeczne. Tymczasem zmiany
bezpośrednie są konsekwencją procesów fizjologicznych mających miejsce w organizmie
człowieka. Modyfikacje fizjologiczne polegają głównie na zwiększeniu wydzielanych hormonów z grupy katecholamin w tym adrenaliny i noradrenaliny. Następstwem jest wzrost
częstotliwości skurczów serca, ciśnienia krwi, poziomu cukru a także przyspieszenie metabolizmu, co w konsekwencji wzmaga wydolność organizmu. Dodatkowo, nadmierne i
długofalowe działanie stresu może doprowadzić do obniżenie się aktywności układu immunologicznego, co pociąga za sobą wzmożone ryzyko występowania chorób nowotworowych. 4
Tabela 1 Stresogenne właściwości pracy
KATEGORIA
WARUNKI STWARZAJĄCE ZAGRORZENIE
Kontekst pracy
Kultura i funkcjonowanie organizacji
Słaba komunikacja, niski poziom wsparcia, brak definicji
celów organizacyjnych
Rola w organizacji
Niejasność i konflikt roli, odpowiedzialność za innych
Rozwój kariery
Niepewność kariery, brak lub nadmierny awans, niska
płaca, brak pewności zatrudnienia
Zakres decyzji/ kontrola
Ograniczone uczestnictwo w procesie podejmowania
decyzji, brak kontroli w pracy
Stosunki interpersonalne
Społeczna lub fizyczna izolacja, słabe relacje z przełożonymi,
konflikty interpersonalne, brak wsparcia społecznego
Treść pracy
Środowisko pracy
Problemy dot. rzetelności, odpowiedzialności, konsekwencji, dostępności
Obciążenie pracą/ tempo pracy
Przeciążenie lub niedociążenie pracą, brak kontroli tempa
pracy, presja czasu
Rozkład czasu pracy
Praca zmianowa, brak elastyczności pracy, nieprzewidywalne godziny pracy
Źródło: T. Cox, A. Grilffiths, E. Rial-Gonzalez, Badania. op Cit., s. 68.
4
N. Ogińska- Bulik, Stres zawodowy w zawodach usług społecznych, Difin, Warszawa 2006, s.62-72.
244
Kiedy odpowiedzi na stres są przewlekłe lub zbyt często występujące, wówczas zmiany
w organizmie, które za sobą pociągają, z dużym prawdopodobieństwem mogą stać się
szkodliwe. Poniżej zostały zobrazowane wybrane przykłady (tabela 2).
Tabela 2 Implikacje stresu
Rodzaje aktywności spowodowanej stresem
Możliwe choroby spowodowane zbyt długim
trwaniem aktywności
Przyspieszone bicie serca
Zaburzenia bicia serca, nadciśnienie, wylewy,
uszkodzenie nerek, zaburzenia poziomu cukru,
bóle klatki piersiowej
Uwolnienie hormonów thyroidowych
Wyczerpanie, utrata wagi, fizyczne załamanie
Uwolnienie cholesterolu
Ryzyko arteriosklerozy, prowadzące do ataków
serca i wylewów
Napięcie mięśni
Bóle, problemy z postawą i plecami, bóle głowy,
migreny
Wyłączenie układu trawiennego
Wrzody, rozstrój żołądka, syndrom podrażnionego jelita
Źródło: M. Hartley, Stres w pracy, JEDNOŚĆ, Kielce 2006, s. 11.
Do problemów zdrowotnych, traktowanych, jako mających swoją genezę w stresie, zaliczane są również alergie (na przykład katar sienny), artretyzm a nawet choroby skóry w
tym trądzik czy też egzema. 5
Większość powyższych zmian ma charakter odwracalny, jednak bez wątpienia w danym momencie stanowią czynnik sprawczy obniżenia jakości życia, wydajności pracy, jak
również pogorszenie stanu zdrowia.6
Wypalenie zawodowe
Wypalenie zawodowe jest niebagatelnym psychologicznym skutkiem stresu zawodowego. Pierwotnie zjawisko to przedstawił H. I. Freudenberg określając je, jako „stan wyczerpania spowodowany nadmiernymi żądaniami stawianymi przez środowisko i daną
osobę”7
Wypalenie zawodowe nie jest normalnym przemęczeniem. Jest potocznie zwaną chorobą nadmiernego zaangażowania. Warto podkreślić, iż zjawisko to nie powstaje z dnia na
dzień. Wypalanie jest procesem złożonym, składającym się z pięciu stadiów, gdzie przechodzenie z jednego etapu na drugi, często odbywa się poza świadomością podmiotu.
5
M. Hartley, op. cit., s. 11
N. Ogińska- Bulik, op. cit., s.62-72.
7
J. F. Terelak, Stres organizacyjny, koncepcje; przyczyny, symptomy i sposoby radzenia sobie, Oficyna Wydawnicza WSM, Warszawa 2005, s. 111.
6
245
Choroba nadmiernego zaangażowania w odróżnieniu od powszedniego stresu i zmęczenia
nie dotyka wszystkich ludzi, narażeni na nią są tylko ci pracownicy, którzy podjęli pracę,
oczekując, że będzie ona stanowić ich sens życia. 8
Istotną, reprezentatywną cecha wypalenia zawodowego jest to, iż za każdym razem
stanowi ono finalny wynik procesu sukcesywnej utraty złudzeń (rozczarowanie), odnoszący się do możliwości odnalezienia sensy egzystencji w pracy.
Choroba nadmiernego zaangażowania jest opisywana, jako niemrawo zaczynający lub
raptownie ujawniający się stan wycieczenia cielesnego, duchowego lub uczuciowego, ma
miejsce zarówno w pracy jak i poza nią (wśród przyjaciół, rodzinie), notorycznie powiązany
z agresją. Osoby dotknięte wypaleniem zawodowym uświadamiają sobie, iż wyczerpały
siły, nie potrafią dać więcej, ponieważ wykorzystały własny potencjał. Trudności w pracy
nie są jedyną przyczyną wypalenia. Ważne znaczenie maja wyznaczniki charakterologiczne
danej osoby, takie jak: niedostateczna samoocena, brak wiary w siebie czy też zaradność
w trudnych sytuacjach. Całokształt tych czynników składa się na zespół złej adaptacji racy.9
Można doszukać się wielu sygnałów, które mogą sugerować zjawisko wypalenia: 10
 zniechęcenie pracą bądź przepracowanie,
 postrzeganie własnej egzystencji jako ciężkiej i ponurej,
 rezygnacja z wytyczonych wcześniej celów,
 zmniejszenie zaangażowania,
 poczucie izolacji od świata,
 poczucie winy,
 negatywne kontakty z otaczającymi ludźmi,
 częste choroby, drażliwość, brak cierpliwości,
 myśl o ucieczce i samobójstwie.
Warto zwrócić uwagę, iż wypalenie zawodowe jest niezwykle negatywnym zjawiskiem.
Nie ogranicza się tylko do człowieka, którego dotyka, ale również ma pejoratywny wpływ
na funkcjonowanie całej organizacji, w której zatrudniona jest tego typu jednostka. Osoby
dotknięte tą chorobą w większości wypadków są mniej wydajne oraz wykazują większą
absencję w pracy. Bez zmian nie pozostają również stosunki interpersonalne w zespole a
także życie osobiste takiego pracownika.
Odmienne implikacje stresu zawodowego
Warto podkreślić, iż stres sam w sobie nie jest chorobą, jednakże znaczne choroby oraz
dolegliwości są przez niego generowane. Istnieje również wiele sytuacji, które zjawisko
stresu pogarsza.
Do pozostałych konsekwencji stresu zawodowego można zaliczyć:
1. Skutki psychologiczne i społeczne.
8
J. F. Terelak, op. cit., s. 111-116.
N. Ogińska- Bulik, op. cit., s.62-72.
10
G. Bartkowiak, Człowiek w pracy. Od stresu do sukcesu w organizacji, PWE, Warszawa 2009, s. 75- 80.
9
246
2. Koszty ekonomiczne stresu- czyli skutki organizacyjne.
3. Zapowiadanie prób samobójczych.
W pierwszej kolejności należy rozważyć, jako odmienne skutki stresu zawodowego,
skutki psychologiczne oraz społeczne. Psychologiczne konsekwencje stresu dotyczą zmian
na poziomie emocjonalnym i zmiany w zachowaniu (modyfikacje te mogą być próbami
eliminowania stresu). Istnieją niepodważalne dowody, iż zachowania o wartościowym
wpływie na zdrowie takie jak uprawianie sportu, relaks czy prawidłowe odżywianie, mogą
ulec redukcji pod wpływem stresu. Tymczasem zachowania o nie wartościowym wpływie
na zdrowie (picie alkoholu, palenie papierosów), mogą ulec wzmocnieniu. Stres może
również zaburzyć zachowania społeczne oraz relacje interpersonalne, co może doprowadzić do nadmiernej drażliwości, zakłóceń pamięci jak również zmniejszenia wsparcia społecznego.11
Kolejną odmienną implikacją stresu w miejscu pracy jest koszt ekonomiczny stresu,
czyli skutki ekonomiczne. Jeżeli w danej organizacji duża liczba pracowników odczuwa
stres bądź jego skutki, problem ten staje się niezwykle ważny z punktu widzenia przedsiębiorstwa. Organizacja ta, może borykać się z następującymi problemami: obniżoną absencją, niepunktualnością, spadkiem jakości jak i wydajności pracy, a co za tym idzie między
innymi wzrostem reklamacji ze strony klientów. 12
Stres jest genezą licznych chorób w organizmie człowieka, nie budzi więc też żadnych
wątpliwości, iż nie pozostaje to bez odzewu na funkcjonowanie przedsiębiorstwa. Ekonomiści wyliczyli, jakie koszty organizacyjne powoduje stres. Komitet do spraw Zdrowia i
Bezpieczeństwa (The Health and Safety Executive) za pomocą przeprowadzonych badań,
wyliczył, iż w Brytanii około pół miliona osób pracujących boryka się z chorobami spowodowanymi wpływem stresu w miejscu pracy, z tego też powodu każdego roku przepada
blisko 6,5 miliona dni roboczych.13
We współczesnym świecie choroby podyktowane stresem, traktowane są na równi
z innymi chorobami czy też urazami zawodowymi. Dlatego też wiele organizacji może
uwikłać się w kosztowne procesy sądowe. Przedsiębiorstwa, organizacje są obecnie postrzegane, jako odpowiedzialne za fizyczny jak i umysłowy dobrostan pracowników. Funkcjonuje prawne zobowiązanie do odpowiedniego zarządzania organizacją, w taki sposób,
aby pracownicy nie byli narażeni na ryzyko związany ze stresem. Niejednokrotnie przedsiębiorstwa zostawały zmuszane do wypłat odszkodowań z tytułu zwolnień z pracy czy też
urazów pracowników. Zjawiska te były powodem występowania silnego stresu u pracowników. 14
Stres oddziałuje na wszystkie obszary działalności człowieka, wpływa na zachowanie,
racjonalne myślenie i uczucia, dlatego też stres ma swoje odzwierciedlenie w zdolności do
11
M. Jędrzejczak, op. cit., s 45
T. Cox, A. Grilffiths, E. Rial-Gonzalez,op. cit.. s. 87- 99.
13
M. Hartley, op.cit., s.11- 12.
14
Ibidem, s.12.
12
247
pracy. Podjęcie niewłaściwych decyzji przez pracowników może narazić organizację na
mniejsze lub większe koszty w zależności na ważność z punktu widzenia strategii organizacji podjętych decyzji.
Choroby, które zostały wywołane stresem są najczęstszym powodem absencji
w miejscu zarobkowania, jak już zostało wspomniane wcześniej, bez problemu można
policzyć wymierne straty podyktowane opuszczaniem dni roboczych, słabszą produkcją
czy też zwolnieniami. Może jednak zaistnieć sytuacja, iż pracownicy poświęcają zdecydowaną większość swojego czasu na zmaganie się z pracą, przy czym są świadomi, że nie
panują nad nią, pomimo tego próbują ignorować czy też ukrywać symptomy stresu. Skupiając swoją uwagę, na rewitalizowaniu stresu często zaniedbują obowiązki służbowe, co
pociąga za sobą obniżenie efektywności i wydajności pracy. Przy czym, wcześniej czy później taki stan rzeczy, jak nieprawidłowe osądy czy też niewłaściwe decyzje mają swoje
odzwierciedlenie w utracie pracy. O ile możliwe jest obliczenie wymiernych kosztów organizacyjnych, trudne jest jednak zmierzenie kosztów poniesionych przez pracowników.
Różnorakie sytuacje mające miejsce w pracy mogą być genezą stresu, a pracownicy
będący pod jego wpływem mogą odczuwać trudności w skutecznym komunikowaniu się i
radzeniu sobie z otoczeniem (współpracownikami, przełożonym), co w konsekwencji może jeszcze bardziej zwiększyć stres i w efekcie powstaje błędne koło. Niewłaściwe uczucia,
emocje, atmosfera czy też niepożądane starcia wpływają negatywnie na relacje członków
organizacji, przez co cierpi zarówno zdrowa atmosfera pracy jak i wykonywana praca
wszystkich pracowników. Nie wątpliwie zmniejsza się dobra wola, a motywacja zmniejsza
się.
Poniżej (rysunek 2) zostały podsumowane przyczyny strat w przedsiębiorstwie na
przykład na skutek zmian w efektywności pracy, kosztów wypadków, utraconych zysków,
konieczności szkoleń i nabory nowych pracowników czy też utraconego sprzętu. Świadomość przedstawionych kosztów niestety nie jest jeszcze w Polsce wystarczająco rozpowszechniona, z powodu braku przeprowadzonych badań nad rozmiarem tych skutków,
jednakże, można się powołać na badania przeprowadzane w innych krajach.
Na podstawie danych podanych przez Europejską Agencję Bezpieczeństwa i Zdrowia w
Pracy: 15
 Implikacje ekonomiczne stresu związanego z pracą zarobkową i powodowanych
schorzeń ocenia się w Unii Europejskiej na 20 miliardów euro rocznie.
 50%-60% nieprzepracowanych dniówek w krajach Unii Europejskiej ma bezpośredni związek ze stresem.
 Amerykańska służba zdrowia na leczenie chorób od stresowych przeznacza
44 miliardy dolarów rocznie.
 Z perspektywy dużej organizacji, szacuje się, iż na każdy 1000 pracowników
przedsiębiorstwo traci rocznie z powodu stresu około 1,6 miliardów funtów.
15
Seminarium Okręgowego Inspektoratu Pracy w Łodzi „Stres w pracy” – 15 listopada 2006
248

omija zasady
bezpieczeńst
wa
nie jest w
stanie
pracować
efektywnie i
wydajnie
wypala się –
traci
zainteresowa
nie pracą
jest
niechętny
nowościom i
zmianom w
pracy
zapada na
ciężkie
przewlekłe
choroby
Pracownik
podlegają
cy
stresowi
ulega
częstszym
wypadkom
przy pracy
bierze częste
zwolnienia
lekarskie
bierze częste
zwolnienia
lekarskie
wchodzi w
konflikt z
przełożonym
i, nie
wykonuje ich
poleceń
popełnia
niezamierzo
ne pomyłki i
błędy
Rysunek 2 Skutki stresu zawodowego.
Źródło: Seminarium Okręgowego Inspektoratu Pracy w Łodzi „Stres w pracy” – 15 listopada 2006
Ostatnią i jednocześnie jedną z najbardziej niepokojących implikacji wynikających
z długotrwałego i silnego stresu w pracy, są podejmowane próby samobójcze. Zarówno w
Polsce jak i na całym globie największy odsetek zamachów samobójczych odnotowuje się
pośród policjantów. Odmienną grupę zawodową stanowiącą wysoki odsetek, w której
notuje się próby samobójcze stanowią lekarze. Zaskakujący jest fakt, iż procent samobójstw u lekarzy psychiatrów jest dwukrotnie wyższy niż u pozostałych lekarzy. Przyczyny
samobójstw dla wszystkich grup zawodowych są takie same, a mianowicie: silny, długo
utrzymujący się stres, który prowadzi do depresji, załamania i w konsekwencji do próby
samobójczej.16
Podsumowanie
Podsumowując, konsekwencje zdrowotne oraz inne implikacje są istotnymi obciążeniami finansowymi zarówno dla firmy zatrudniającej pracowników jak i dla gospodarki
narodowej, jednakże w największym stopniu oddziałują na samego pracownika. To właśnie poszczególne jednostki są narażone na całkowite wykluczenie społeczne. W Polsce
świadomość tych problemów jest jeszcze niewystarczająca w porównaniu z Anglią czy
Ameryką. Można tu przytoczyć, iż koszty powstałe w wyniku konsekwencji stresu takie jak
16
N. Ogińska- Bulik, op. cit., s.83-85.
249
nadużywanie alkoholu czy środków narkotycznych szacuje się (według USA) na 250mld
dolarów.17
Przedstawione argumenty przemawiają za tym, aby podejmować działania zmierzające do ochrony zdrowia pracowników przed skutkami stresu. Pierwszym krokiem na tej
drodze jest konieczność dokonania pomiaru nasilenia i źródeł stresu w danej organizacji.
Nie jest to łatwe szczególnie w przypadku, gdy jest on związany z psychospołecznymi warunkami pracy. Jednakże określenie poziomu stresu w miejscu pracy jest pierwszym krokiem w kierunku profilaktyki i tworzenia programów zaradczych.
Bibliografia:
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
17
Bartkowiak G., Człowiek w pracy. Od stresu do sukcesu w organizacji, PWE, Warszawa 2009
Cox T., Grilffiths A.,Rial-Gonzalez E., Badania. Stres związany z pracą, Europejska Agencja Bezpieczeństwa i Zdrowia w Pracy, Belgia 2006
Goleman D., Inteligencja emocjonalna w praktyce, Media Rodzina, Poznań 2011
Griffin R. W., Podstawy zarządzania organizacjami, PWN, Warszawa 2004,
Hertley M., Stres w pracy, JEDNOŚĆ, Kielce 2005
Jaworski R.,Wielgus A.,ŁukjaniukJ. , Problemy człowieka w świetle psychologii, NOVUM, Płock
2000
Jędrzejczak M., Stres i radzenie sobie z nim w procesie pracy, WSGK w Kutnie, Kutno 2002
Kozak S., Patologie w środowisku pracy, Difin, Warszawa 2009
Migdał K., Psychologia w praktyce społecznej, WSE, Warszawa 2003
Ogińska-Bulik N., Stres zawodowy w zawodach usług społecznych, Difin, Warszawa 2006
Seminarium Okręgowego Inspektoratu Pracy w Łodzi „Stres w pracy” – 15 listopada 2006
Terelak J. F., Człowiek i stres, BRANTA, Bydgoszcz- Warszawa, 2008
Terelak J. F., Stres organizacyjny, koncepcje; przyczyny, symptomy i sposoby radzenia sobie,
Oficyna Wydawnicza WSM, Warszawa 2005
Terelak J. F., Stres zawodowy charakterystyka psychologiczna wybranych zawodów stresowych, Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego, Warszawa 2007
M. Jędrzejczak, op.cit., s 45.
250
AGNIESZKA RAK
Uniwersytet Jana Kochanowskiego w Kielcach
PRYWATYZACJA PRZEDSIĘBIORSTW PAŃSTWOWYCH W POLSCE
W LATACH 1990-2012
Wprowadzenie
W Polsce prywatyzacja przedsiębiorstw państwowych rozpoczęła się 1 sierpnia 1990
roku na mocy przepisów ustawy z dnia 13 lipca 1990 roku o prywatyzacji przedsiębiorstw
państwowych1. Od 1 sierpnia 1990 roku do 2012 roku procesami prywatyzacyjnymi objęto łącznie 7555 jednostek2. Według danych Ministerstwa Skarbu Państwa w roku 1990
zarejestrowanych było 84533 przedsiębiorstw państwowych z czego wynika, że od roku
1990 do roku 2012 sprywatyzowano 89,4% ogółu przedsiębiorstw państwowych. Przedstawione dane ukazują ogromne tempo prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych na
przestrzeni 12 lat.
Celem niniejszej pracy jest przedstawienie istoty oraz metod prywatyzacji a także procesu prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych w Polsce na przełomie lat 1990-2012.
Zastosowaną metodą badawczą w artykule jest studium literatury oraz danych.
Istota i metody prywatyzacji
Od roku 1990 prywatyzacja przedsiębiorstw państwowych jest trwałym elementem
polskiej gospodarki4. Zgodnie z literaturą przedmiotu można wyróżnić dwa najczęściej
stosowane znaczenia prywatyzacji (szersze i węższe). Zgodnie z pierwszym, prywatyzacja
oznacza działania związane z tworzeniem oraz rozszerzaniem sektora prywatnego w gospodarce. Drugie znaczenie natomiast dotyczy prywatyzacji poszczególnych przedsiębiorstw państwowych5. Według ustawy o prywatyzacji „prywatyzacja przedsiębiorstwa
państwowego polega na udostępnianiu osobom trzecim akcji lub udziałów w spółkach z
wyłączonym udziałem Skarbu Państwa, powstałym z przekształcenia przedsiębiorstwa, na
udostępnianiu osobom trzecim mienia przedsiębiorstwa lub sprzedaży przedsiębiorstwa.
W tym celu przedsiębiorstwo państwowe może być przekształcone w spółkę lub zlikwidowane na zasadach określonych ustawą”6.
1
B. Schnotale-Bednarek, Analiza wykorzystania przychodów z prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych w
Polsce w latach 1990-2007 [w:] ”Studia i prace wydziału nauk ekonomicznych i zarządzania” 2009, nr 14, s. 51.
2
Prywatyzacja przedsiębiorstw państwowych w 2012 roku, GUS, Warszawa 2013, s. 2.
3
http://prywatyzacja.msp.gov.pl/pr/przeksztalcenia-wlasno/20678,Przeksztalcenia-wlasnosciowe-przedsiebio
rstw-panstwowych.html [dostęp: 19.03.2014]
4
S. Krajewski, Prywatyzacja, restrukturyzacja, konkurencyjność polskich przedsiębiorstw, Warszawa 2009, s. 13.
5
A. Jawłowski, Prywatyzacja pracownicza. Przemiany firm i ich załóg, Warszawa 2001, s. 50.
6
Ustawa z 13 lipca 1990 r. o prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych, rozdz. 1 art. 1 (Dz. U. 1990, nr 51, poz.
298).
251
Ministerstwo Skarbu Państwa używa terminu „przekształcenia własnościowe”. Pojęcie
prywatyzacji stosowane jest tylko w przypadku „prywatyzacji bezpośredniej” oraz „prywatyzacji pośredniej”. Termin „przekształcenia własnościowe” odnosi się zarówno do prywatyzacji definiowanej według ustawy o prywatyzacji jak i innych działań mających wpływ na
rozwój sektora prywatnego w gospodarce7.
Prywatyzacja pośrednia (kapitałowa) polega na sprzedaży akcji Skarbu Państwa w ofercie publicznej lub bezpośredniej sprzedaży potencjalnemu inwestorowi w trybie oferty lub
przetargu publicznego, lub w trybie zaproszenia do rokowań8. Tą metodą przeprowadzane
są prywatyzacje przede wszystkim dużych przedsiębiorstw, mających istotny wpływ na
gospodarkę państwa, osiągających wysokie wyniki finansowe z atrakcyjnymi perspektywami rozwoju. W procesie prywatyzacji takich przedsiębiorstw Ministerstwo Skarbu Państwa (MSP) ma duży wpływ na wybór trybu sprzedaży akcji oraz warunki, które powinien
spełniać nabywca. W większości przypadków wraz z umową prywatyzacyjną zawierany
jest również pakiet zobowiązań dotyczący m.in.: inwestycji, ochrony środowiska, szkolenia
pracowników, świadczeń socjalnych. Prywatyzacja pośrednia daje pracownikom danego
przedsiębiorstwa możliwość nieodpłatnego nabycia do 15% akcji prywatyzowanej spółki9.
Prywatyzacja bezpośrednia polega na rozporządzaniu zarówno materialnymi jak i niematerialnymi składnikami majątku prywatyzowanego przedsiębiorstwa drogą:
 sprzedaży przedsiębiorstw, która może nastąpić w trybie przetargu publicznego lub zaproszenia do rokowań ewentualnych inwestorów. Znajduje ona zastosowanie w przedsiębiorstwach o złej sytuacji finansowej, którym potrzebny
jest natychmiastowy dopływ gotówki,
 wniesienia mienia do spółki, które następuje w trybie rokowań podjętych na
podstawie publicznego zaproszenia. Akcjonariusze inni niż Skarb Państwa muszą wnieść wkłady pokrywające najmniej 25% kapitału zakładowego nowo
powstałej spółki. Znajduje zastosowanie w przedsiębiorstwach potrzebujących
długookresowych działań restrukturyzacyjnych10,
 oddanie mienia przedsiębiorstwa do odpłatnego korzystania, tzw. leasing pracowniczy. Mienie zlikwidowanego w tym celu przedsiębiorstwa zostaje przekazane do odpłatnego korzystania spółce, utworzonej do jego przejęcia11.
Według ustawy o prywatyzacji, prywatyzacją bezpośrednią można objąć tylko te
przedsiębiorstwa państwowe, które łącznie spełniają następujące warunki: 12
 zatrudnienie nie przekracza 500 osób,
 wartość sprzedaży towarów i usług nie przekracza 6 mln euro,
7
A. Jawłowski, op. cit., s. 52.
Ibidem.
9
S. Krajewski, op. cit., s. 47.
10
S. Chęciński, Wykorzystanie metod prywatyzacji w procesie przekształceń własnościowych w Polsce [w:] „Acta
Universitatis Lodziensis, Folia Oeconomica 2012, nr 267, s. 111-112.
11
A. Jawłowski, op. cit., s. 52
12
Ustawa z 13 lipca 1990 r. o prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych, rozdz. 1 art. 39 ust. 2.
8
252
 wartość funduszy własnych nie przekracza 2 mln euro.
Tylko w wyjątkowych przypadkach Rada Ministrów może wyrazić zgodę na prywatyzację bezpośrednią przedsiębiorstwa państwowego, które nie spełnia wyżej wymienionych
warunków13.
Ministerstwo Skarbu Państwa do przekształceń własnościowych zalicza również: 14
 komercjalizację przedsiębiorstw,
 likwidację przedsiębiorstw państwowych,
 udział w programie Narodowych Funduszy Inwestycyjnych.
Komercjalizacja polega na przekształceniu przedsiębiorstwa państwowego w jednoosobową spółkę Skarbu Państwa. Oznacza to likwidację przedsiębiorstwa jako podmiotu,
funkcjonującego na podstawie ustawy o przedsiębiorstwach państwowych z 1981 r., a
utworzenie jednostki działającej na podstawie kodeksu handlowego15. W początkowej
fazie tego procesu, przepisy stanowiły, że komercjalizacji dokonuje się jako etapu przygotowawczego przed prywatyzacją pośrednią, gdzie w okresie do dwóch lat od komercjalizacji, spółka musiała być sprzedana zewnętrznemu inwestorowi. Jednak w późniejszym
czasie przepis ten przestał obowiązywać w wyniku czego powstał sektor jednoosobowych
spółek Skarbu państwa czekających na inwestora16.
Likwidacja przedsiębiorstwa państwowego przeprowadzana jest w sytuacji, gdy przez
dłuższy czas wykazuje ono ujemny wynik finansowy, nie ma planu restrukturyzacji i nie
rokuje poprawy wyników ekonomicznych. Za zgodą ministra Skarbu Państwa organ założycielski podejmuje decyzję o likwidacji jednostki. W procesie tym organ założycielski odwołuje dyrektora i wyznacza likwidatora, którego zadaniem jest sprzedaż mienia jednostki
oraz spłata zobowiązań wobec wierzycieli. Proces ten kończy się usunięciem jednostki z
rejestru przedsiębiorców17.
Przedsiębiorstwa państwowe włączone do programu Narodowych Funduszy Inwestycyjnych (NFI) przekształcone zostały w spółki akcyjne. Na początku głównym akcjonariuszem spółek był Skarb Państwa, który wniósł je do utworzonych 15 NFI. Skarb Państwa
wyemitował powszechne świadectwa udziałowe, które mógł nabyć każdy pełnoletni obywatel, a następnie zamieniać je na akcje NFI. Podstawowym zadaniem NFI jest restrukturyzacja spółek, sprzedawanie akcji przedsiębiorstw państwowych i pozbywanie się nieprodukcyjnego majątku18.
Programowi prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych towarzyszą liczne cele. Do
najważniejszych należą: 19.
13
Ibidem., rozdz. 1 art. 39 ust. 3.
A. Jawłowski, op. cit., s. 53.
15
B. Schnotale-Bednarek, op. cit., s. 51.
16
A. Jawłowski, op. cit., s. 53.
17
S. Krajewski, op. cit., s. 58.
18
D. Augustyn, NFI - Narodowy Fundusz Inwestycyjny, http://invest24.pl/edukacja/index_nfi.htm, [dostęp:
19.03.2014]
19
S. Krajewski, op. cit., s. 97-98.
14
253

zmniejszenie roli państwa w gospodarce (przejście z systemu centralnie planowanego – nakazowego, z dominacją własności państwowej, do gospodarki
rynkowej opartej na prywatnej własności środków produkcji),
 utworzenie efektywnego i elastycznego sektora prywatnego,
 zwiększenie dochodów rządu (ze sprzedaży jednostek państwowych, a następnie z odprowadzanych przez prywatnych właścicieli tych przedsiębiorstw
podatków),
 poprawa konkurencyjności przedsiębiorstw i całej gospodarki,
 rozszerzenie konkurencji poprzez ograniczanie monopoli,
 zmniejszenie ingerencji rządu oraz administracji w działalność przedsiębiorstw,
 przyciąganie nowych inwestycji, wspomaganie nowych przedsięwzięć,
 decentralizacja gospodarki oraz powiększenie grupy właścicieli zasobów gospodarczych
Program prywatyzacji stwarza liczne możliwości przedsiębiorstwom, które poddawane
są takiemu procesowi. W szczególności zalicza się do nich szansę na: 20
 przyciągnięcie nowych inwestorów,
 restrukturyzację przedsiębiorstwa,
 wykorzystanie nowych, efektywniejszych metod zarządzania,
 wprowadzenie nowej techniki oraz nowych produktów,
 zwiększenie efektywności i jakości przedsiębiorstwa,
 wejście na nowe rynki.
W procesie prywatyzacji przedsiębiorstwa wykorzystuje się różne metody. Do najpopularniejszych zalicza się:
1. Rezygnację z własności poprzez:
Sprzedaż:
 pojedynczemu nabywcy (poprzez aukcję, przetarg lub w drodze negocjacji),
 społeczeństwu (poprzez sprzedaż aukcji),
 kierownictwu organizacji lub pracownikom,
 użytkownikom lub konsumentom,
Bezpłatne przekazanie:
 pracownikom,
 użytkownikom lub konsumentom,
 społeczeństwu,
 pierwotnemu właścicielowi (reprywatyzacja).
2. Powierzenie:
 na podstawie umowy (dzierżawa),
 na podstawie koncesji (publiczna posiadłość) lub leasingu (publiczny majątek),
 przez dotacje,
20
Z. Olesiński, Proces prywatyzacji w Polsce, Warszawa 200, s. 46-47.
254


przez kupony,
przez mandat (zobowiązania prywatnych przedsiębiorstw do produkcji ustalonych dóbr i usług) 21.
3. Zastąpienie:
 przez niekorzystanie z własności (poprzez wypieranie produkcji dóbr/usług
przez sektor prywatny),
 przez wycofanie się (likwidacja),
 przez deregulację (zmiana prawa, np. zniesienie monopolu)22.
Konflikty interesów po prywatyzacji
Prywatyzacja jest wieloraką, dotkliwą zmianą w stosunkach międzygrupowych oraz
międzyludzkich, zarówno w tych wewnętrznych jak i w relacjach z otoczeniem. Proces
prywatyzacji ma charakter konfliktowy. Dotyczy to przekształceń własnościowych. Sam akt
prawny, który określa nowy status własnościowy organizacji, nie spowoduje, że zakończą
się konflikty o charakterze ekonomicznym. Zmieniają się jednak (przynajmniej częściowo)
płaszczyzny na których ujawniają się spory, inne jest położenie stron w nie zaangażowanych, różne są też źródła napięć23.
Po przeprowadzonej prywatyzacji przedsiębiorstwa, można wyróżnić pięć rodzajów
konfliktów. Należą do nich konflikty pomiędzy: 24
 pracownikami a nowymi właścicielami,
 instytucjami reprezentującymi poprzedniego właściciela (państwo) a nowymi
nabywcami organizacji,
 nowymi właścicielami,
 pracownikami a poprzednim właścicielem (państwem),
 pracownikami.
Kolejność w jakiej zostały wymienione konflikty odzwierciedla natężenie oraz wagę tych
sporów. Sposób w jaki organizacja została sprywatyzowana bardzo często ma wpływ na
rodzaj występujących konfliktów, ich częstotliwość oraz siłę25.
Prywatyzacja przedsiębiorstw w Polsce
Przebieg procesu przekształceń własnościowych przedsiębiorstw państwowych w Polsce w latach 1991-2012 przedstawiają dane zamieszczone w tabeli 1. W okresie tym procesem przekształceń własnościowych objęto 7555 przedsiębiorstw, w tym 1761 objęto
komercjalizacją, 2196 sprywatyzowano bezpośrednio, a 1944 postawiono w stan likwidacji
ze względu na zły stan ekonomiczny.
21
Ibidem, s. 47.
M. Bałtowski, Prywatyzacja przedsiębiorstw państwowych: przebieg i ocena, Warszawa 1998, s. 24-25.
23
Manowce polskiej prywatyzacji, red. M. Jarosz, Warszawa 2001, s. 91.
24
Ibidem, s. 91.
25
S. Krajewski, op. cit., s. 102.
22
255
Tabela 1. Liczba przedsiębiorstw państwowych objętych procesem prywatyzacji w latach 1991-2012
Ogółem, w tym:
Wyszczególnienie
1990-1991
1992
1993
1994
1995
1996
1997
1998
1999
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
2012
jednostkowa
1258
1402
1271
803
501
362
298
270
309
253
159
98
75
107
98
35
92
72
53
22
12
4
skumulo-wana
1258
2660
3931
4734
5235
5595
5895
6165
6474
6727
6886
6984
7060
7167
7265
7300
7392
7464
7517
7539
7551
7555
Objęte komercjalizacją
jednoskumustkolo-wana
wa
308
308
173
481
156
637
221
858
246
1104
131
1235
49
1284
91
1375
96
1471
45
1516
15
1531
6
1537
7
1544
26
1570
15
1585
4
1589
60
1649
52
1701
37
1738
16
1755
6
1761
1761
Objęte prywatyzacją
bezpośrednią
jednoskumulowastkona
wa
416
416
246
662
203
865
120
985
113
1098
146
1244
186
1430
124
1554
160
1714
149
1863
92
1955
43
1998
38
2036
54
2090
42
2132
24
2156
18
2174
10
2184
7
2191
2
2193
2
2195
1
2196
Postawione w stan
likwidacji
jednoskumustkolo-wana
wa
534
534
263
797
294
1091
155
1246
133
1379
85
1464
63
1527
55
1582
53
1635
59
1694
52
1746
49
1795
30
1825
27
1852
41
1893
7
1900
14
1914
10
1924
9
1933
4
1937
4
1941
3
1944
Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych pozyskanych ze stron internetowych GUS
http://www.stat.gov.pl/gus/fulltext_search_PLK_HTML.htm [dostęp: 28.03.2014].
Analizując dane przedstawione w tabeli 1 można stwierdzić, że największą liczbę
przedsiębiorstw państwowych poddano procesom przekształceń własnościowych na
początku transformacji gospodarki, czyli w latach 1990-1991 i 1992. Liczba sprywatyzowanych jednostek wynosiła odpowiednio 1258 oraz 1402. W późniejszych latach proces ten
posiada tendencję spadkową, aż do roku 1998, gdzie liczba przedsiębiorstw sprywatyzowanych wynosiła 270. W ostatnim roku 2012 do procesu przekształceń własnościowych
włączono 4 jednostki.
W wyniku komercjalizacji przedsiębiorstw państwowych w latach 1990-2012 powstało
1710 spółek, w tym sprywatyzowanych pośrednio 607. Najwięcej spółek powstało w województwie śląskim (306) oraz w województwie mazowieckim (230), najmniej natomiast
w województwie lubuskim (35) oraz w województwie warmińsko-mazurskim (37). Pod
koniec 2012 roku funkcjonowało 1047 spółek utworzonych w wyniku komercjalizacji w
tym 178 jednoosobowych spółek Skarbu Państwa. W roku 2011 natomiast działało 1097
spółek powstałych w wyniku komercjalizacji w tym 228 jednoosobowych spółek Skarbu
256
Państwa26. Tabela 2 przedstawia przychody Skarbu Państwa z prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych (w skutek prywatyzacji pośredniej oraz bezpośredniej) w latach
1990-2012.
Tabela. 2. Przychody Skarbu Państwa z prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych w latach 19912012
Z prywatyzacji:
Przychody ogółem
Wyszczególnienie
(mln zł)
pośredniej (mln zł)
bezpośredniej (mln zł)
1990-1991
170,9
140,5
30,4
1992
484,5
310,1
174,4
1993
780,4
493,4
287,0
1994
1594,8
1271,9
322,9
1995
2641,6
2235,5
406,1
1996
3749,8
2776,4
973,4
1997
6537,7
6178,6
359,1
1998
7068,7
6619,9
428,0
1999
13347,5
12949,7
388,7
2000
27181,8
26740,4
438,6
2001
6813,8
6451,6
361,5
2002
2859,7
2579,2
280,3
2003
4143,5
3905,9
237,5
2004
10254,0
9975,7
278,3
2005
3847,7
3015,4
277,0
2006
621,9
268,8
350,6
2007
1947,1
1532,1
219,5
2008
2371,7
1893,0
160,4
2009
6592,3
4793,2
100,2
2010
22037,1
21606,9
70,7
2011
13056,2
13002,2
54,0
2012
8547,7
8477,0
70,7
Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych pozyskanych ze stron internetowych GUS
http://www.stat.gov.pl/gus/fulltext_search_PLK_HTML.htm [dostęp: 28.03.2014].
Analizując dane przedstawione w tabeli 2 można zauważyć, że wpływy do Skarbu Państwa z prywatyzacji przedsiębiorstw są odwrotnie proporcjonalne do liczby sprywatyzowanych jednostek. W początkowych etapach transformacji gospodarki, czyli w latach
1990-1991, 1992 oraz 1993 procesami przekształceń własnościowych objęto odpowiednio
1258, 682 oraz 653 przedsiębiorstw państwowych, a przychody z prywatyzacji wynosiły w
26
Prywatyzacja przedsiębiorstw…, op. cit., s. 2.
257
latach 1990 i 1991 - 170,9 mln zł, w 1992 roku – 484,5 mln zł oraz w 1993 roku – 780,4 mln
zł. W roku 2012 natomiast procesowi prywatyzacji poddano 4 jednostki, a przychody z ich
prywatyzacji wynosiły 8547,7 mln zł.
Przychody z prywatyzacji w latach 1990-1998 posiadają dynamikę wzrostową. Następne lata, tj. 1999-2008 przychody Skarbu Państwa z przekształceń własnościowych charakteryzowała zmienna dynamika. Znaczny wzrost przychodów z prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych następuje w latach 1999-2000 oraz 2010-2011. W całym okresie,
od roku 1990 do roku 2012, dominującym źródłem przychodów ogółem były przychody z
prywatyzacji pośredniej.
Stosunek Polaków do procesu prywatyzacji
Proces przekształceń własnościowych w Polsce trwa ponad 20 lat i znajduje się on już
na etapie końcowym. Pomimo tego prywatyzacja oraz jej aspekty nadal wywierają bardzo
duży wpływ na postawy Polaków oraz ich opinie o gospodarce27.
Coraz częściej można spotkać się z opinią Polaków, iż „konsekwentne działania prywatyzacyjne umożliwiają rozwój przedsiębiorstw, pozyskiwanie kapitału (w tym międzynarodowego), dostęp do nowych technologii oraz obecność na światowych rynkach”. Nadal
jednak występuje pewien odsetek osób, których doświadczenia sprzed pewnego okresu
czasu lub też obecna sytuacja w regionie mają odzwierciedlenie w negatywnym nastawieniu wobec przekształceń własnościowych. Ogółem pozytywne nastawienie do procesu
prywatyzacji w roku 2012 miała ponad jedna trzecia respondentów (37%). Prawie połowa
(46%) ankietowanych zgadzała się ze stwierdzeniem, że prywatyzacja była konieczna do
utworzenia w Polsce gospodarki rynkowej. Co trzecia ankietowana osoba (35%) jest przeciwnego zdania28.
Badane osoby znacznie lepiej oceniły swoje najbliższe otoczenie gospodarcze - siebie
oraz przedsiębiorstwo w którym osoba ankietowana pracowała, niż otoczenie dalsze gospodarkę kraju, czy sytuację na rynkach globalnych. Również wiek, wykształcenie, sytuacja materialna oraz miejsce zamieszkania miały duży wpływ na ocenę procesu prywatyzacji. Osoby, które nie przekroczyły 35 roku życia, mieszkające w większych ośrodkach
miejskich, wykształcone i dobrze sytuowane znacznie lepiej oceniały proces prywatyzacji
w Polsce, niż osoby starsze, mieszkające w małych miejscowościach, bez wykształcenia i
często bez pracy29.
Podsumowanie
Proces prywatyzacji przedsiębiorstw w Polsce największą dynamiką charakteryzował się
w początkowych etapach transformacji ustrojowej. Jednak korzyści finansowe uzyskane z
27
Ministerstwo Skarbu Państwa, Raport o ekonomicznych, finansowych i społecznych skutkach prywatyzacji w
roku 2012, Warszawa 2013, s. 32.
28
Ibidem, s. 33.
29
Ibidem, s. 33.
258
prywatyzacji w tych latach były bardzo niskie. Dopiero w latach kolejnych możliwe stało się
przeprowadzenie efektywnych finansowo procesów prywatyzacyjnych przedsiębiorstw
państwowych. Wielkość uzyskanych przychodów nie jest jednak najistotniejszym argumentem za przeprowadzaniem prywatyzacji. Prywatyzacja ma bardzo duże znaczenie dla
rozwoju polskich przedsiębiorstw na konkurencyjnym rynku, dając możliwość przeprowadzania niezbędnych inwestycji - prywatny właściciel z zasadny jest dużo bardziej efektywnym przedsiębiorcom niż państwowy. Tym samym w sytuacji, gdy polskie przedsiębiorstwa rozwijają się i doskonalą również wzrasta cała gospodarka kraju, co ma istotne znaczenie w aspekcie międzynarodowej pozycji Polski.
Bibliografia:
1. Augustyn D., NFI - Narodowy Fundusz Inwestycyjny, http://invest24.pl/edukacja/index_
nfi.htm, [dostęp: 19.03.2014].
2. Bałtowski M., Prywatyzacja przedsiębiorstw państwowych: przebieg i ocena, Warszawa 1998.
3. Chęciński S., Wykorzystanie metod prywatyzacji w procesie przekształceń własnościowych w
Polsce [w:] „Acta Universitatis Lodziensis, Folia Oeconomica 2012, nr 267.
4. http://prywatyzacja.msp.gov.pl/pr/przeksztalcenia-wlasno/20678,Przeksztalceniawlasnosciowe-przedsiebiorstw-panstwowych.html [dostęp: 19.03.2014].
5. http://www.stat.gov.pl/gus/fulltext_search_PLK_HTML.htm [dostęp: 28.03.2014].
6. Jawłowski A., Prywatyzacja pracownicza. Przemiany firm i ich załóg, Warszawa 2001.
7. Krajewski S., Prywatyzacja, restrukturyzacja, konkurencyjność polskich przedsiębiorstw, Warszawa 2009.
8. Manowce polskiej prywatyzacji, red. M. Jarosz, Warszawa 2001.
9. Olesiński Z., Proces prywatyzacji w Polsce, Warszawa 200.
10. Prywatyzacja przedsiębiorstw państwowych w 2012 roku, GUS, Warszawa 2013.
11. Raport o ekonomicznych, finansowych i społecznych skutkach prywatyzacji w roku 2012, Ministerstwo Skarbu Państwa, Warszawa 2013.
12. Schnotale-Bednarek B., Analiza wykorzystania przychodów z prywatyzacji przedsiębiorstw
państwowych w Polsce w latach 1990-2007 [w:] ”Studia i prace wydziału nauk ekonomicznych
i zarządzania” 2009, nr 14.
13. Ustawa z 13 lipca 1990 r. o prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych, rozdz. 1 art. 1 (Dz. U.
1990, nr 51, poz. 298).
259
MARIA BUGAJ
Uniwersytet Jana Kochanowskiego w Kielcach
ANITA KOWALSKA
Uniwersytet Jana Kochanowskiego w Kielcach
ŹRÓDŁA POKRYCIA DEFICYTU- FORMY ZACIĄGANIA DŁUGU PUBLICZNEGO, WPŁYW NA
GOSPODARKĘ POLSKI
Wprowadzenie
Źródła pokrycia deficytu, czyli formy zaciągania długu publicznego to temat bardzo obszerny i pisać o nim można w nieskończoność, uwzględniając przy tym wiele faktów i racji.
Z uwagi, że występują różne rodzaje deficytu (jak np. cykliczny, rzeczywisty, pierwotny,
konwencjonalny itd.) i długu publicznego (np. globalny, Skarbu Państwa, zagraniczny, krótkoterminowy itd.), należy zwrócić uwagę na sektor finansów publicznych. Sektor ten jest
ważnym elementem kreującym różne motywy myślenia i sposoby postępowania. Dług
publiczny naszego kraju ciągle wzrasta, należy więc dokładniej przyjrzeć się podstawowym
pojęciom obrazującym deficyt i formy zaciągania długu publicznego w Polsce.
Poglądy na temat oddziaływania deficytu budżetowego na gospodarkę są bardzo zróżnicowane, a dyskusje na gruncie teoretycznym nie przyniosły jednoznacznych rozstrzygnięć. Współcześni liberałowie traktują zasadę zrównoważenia budżetu jako podstawę
zdrowych finansów publicznych. Zwolennicy nurtu interwencjonistycznego, zgodnie z
orientacją keynesowską, stoją na stanowisku, że deficyt budżetowy, finansowany długiem
publicznym, kreuje dodatkowy popyt. Który korzystnie wpływa na wzrost gospodarczy,
pod warunkiem, że istnieją rezerwy w gospodarce? Aby to wszystko dostrzec należy najpierw zapoznać się z podstawowymi pojęciami dotyczącymi długu publicznego i deficytu
budżetowego.
1 Definicje finansów publicznych, deficyt budżetowy i dług publiczny
1.1. Definicja finansów publicznych
Do podstawowych pojęć z zakresu finansów publicznych należą: deficyt sektora finansów publicznych i dług publiczny. Są to pojęcia krótkie, ale bardzo ważne w kwestii finansów i długu publicznego.
Samo zdefiniowanie finansów publicznych nie należy do najłatwiejszych czynności, a
przymiotnik ‘publiczne’ wcale tego nie ułatwia zadania. Należy zresztą zauważyć, że charakter definicji o finansach publicznych jest zdeterminowany rodzajem dyscypliny, w ramach której jest ona formułowana. Inaczej rozłożone są akcenty w definicjach ekonomicznych, a inaczej w definicjach prawniczych.1 Najczęściej finanse publiczne rozpatrywane są
1
S. Owsiak, Finanse Publiczne. Teoria i praktyka., PNW, Warszawa 2001, s. 17
260
od strony ekonomicznej lub jako zjawisko społeczno-gospodarcze. Oczywiście będąc dyscypliną naukową, finanse publiczne posiadają podstawy teoretyczne czy metody badawcze, ale głównie to teoretycznie uporządkowany opis zjawisk 2. Ta dziedzina naukowa
obejmuje zjawiska i procesy gromadzenia oraz podziału środków pieniężnych, będących w
dyspozycji władz publicznych. Środki te pochodzą głównie z danin publicznych, majątku
publicznego oraz przychodów zwrotnych tj. kredytów, pożyczek i emisji papierów wartościowych.3
Zakres finansów publicznych obejmują one m.in. procesy związane z gromadzeniem i
rozdysponowaniem środków publicznych, finansowanie potrzeb pożyczkowych budżetu
państwa czy też zarządzanie długiem publicznym. W ustawie tej możemy również znaleźć
„rozwiązania prawne o charakterze ogólnym i podstawowym dla finansów publicznych.
Dlatego też określana jest jako akt prawny, który kodyfikuje prawo prowadzenia publicznej działalności finansowej państwa i samorządów terytorialnych. 4 Niestety rozwiązania
zapisane w ustawie, jak i definicje podstawowych z obszarów finansów wymagają ciągłych
zmian.
1.2. Deficyt budżetowy
O deficycie budżetowym oraz o długu publicznym można powiedzieć, że są zjawiskami
o naturze ekonomicznej, finansowej i prawnej. Nie można też nie dostrzec znaczenia i
skutków politycznych tych zjawisk.5 Konsekwencje wynikające z nich mają ogromny
wpływ na funkcjonowanie i rozwój państwa.
Deficyt sektora publicznego jest ściśle związany z prawidłowym prowadzeniem gospodarki finansowej w państwie, ponieważ każda gospodarka powinna dążyć do równowagi
między dochodami a wydatkami publicznymi. Deficyt pojawia się, gdy ich różnica jest
ujemna, czyli gdy wydatki państwowe (lub samorządów terytorialnych) są większe od
dochodów. Można stwierdzić, że problematyka deficytu budżetowego wynikać może z
równowagi budżetowej.
Deficyt budżetowy to nic innego jak sytuacja, kiedy wydatki są większe od dochodów,
na które składają się podatki. Z innej definicji, choć bardzo zbliżonej do poprzednich, wynika, że występuje on wtedy, gdy suma strumieni wydatków budżetowych przewyższa sumę strumieni dochodów budżetowych.6 Deficyt budżetowy jest ekonomicznym oraz rachunkowym (formalnym) wynikiem działalności państwa w sferze finansów. Duże znacze-
2
„Zob.” A. Wiernik, Finanse Publiczne. Cele i struktury, uwarunkowania., PWE, Warszawa 2007, s.113
Encyklopedia zarządzania,www.mfiles.pl/pl/index.php/Finase Publiczne [dosępne:18.02.2014]
4
Zarys finansów publicznych i prawa finansowego, (red.), W. Wójtkowicza, Wolters Kluwer Polska, Warszawa
2008, s. 38
5
Finanse publiczne i prawo finansowe, (red.), C. Kosikowskiej, E. Ruśkowski, Wolters Kluwer Polska, Warszawa
2008, s. 267
6
E. Nojszewskia, Podstawy Ekonomii., Wydawnictwo Szkolne i Pedagogiczne Spółka Akcyjna , Warszawa 2000,
s.57
3
261
nie tej kategorii finansowej wynika stąd, że odzwierciedla ona nie tylko bieżący stan finansów państwa, lecz także realizowaną strategię fiskalną i gospodarczą.7
1.3. Definicja długu publiczny
Stanowią go zobowiązania finansowe władz publicznych (państwowych i samorządowych) oraz innych związków i instytucji publicznoprawnych, powstałe przede wszystkim z
tytułu kredytów i pożyczek zaciąganych u różnych podmiotów krajowych oraz zagranicznych8.
Wyróżnia się kilka podziałów długu publicznego. Skupiając uwagę na sektorze finansów
publicznych ważną kwestią jest państwowy dług publiczny oraz dług Skarbu Państwa. Dług
publiczny to „nominalne zadłużenie podmiotów sektora finansów publicznych po wyeliminowaniu przepływów finansowych między podmiotami należącymi do tego
ra9.Dług Skarbu Państwa oznacza zadłużenie Skarbu Państwa. Ważną różnicą między nimi
jest zakres, ponieważ dług Skarbu Państwa wliczany jest do państwowego długu publicznego. Bardzo rzadko a nawet można powiedzieć, że niemal nigdy odwrotnie.10
Można odnaleźć również informacje, że definicja długu publicznego nie jest jednoznaczna. Wiąże się bowiem z przyczynami powstania zobowiązań czy też formami ich
zaciągania. Jednak na pewno można powiedzieć, że to zobowiązania, które finansują deficyt zaciągnięty przez jednostki sektora finansów publicznych.11
2 Źródła pokrycia deficytu budżetowego i formy zaciągania długu publicznego
2.1. Źródła pokrycia deficytu budżetowego
Małe deficyty mogą zostać sfinansowane bez konieczności uciekania do monetaryzmu,
czyli dodatkowej emisji pieniądza, przekraczającej uzasadnione rozmiary jego podaży. Nie
da się tego uniknąć, gdy deficyt jest już dużych rozmiarów. To wszystko będzie zależało od
zasobów rynku kapitałowego12. Bardzo ważne jest zatwierdzenie, że deficyt może zostać
celowo utworzony w celu pozyskania środków na ożywienie gospodarki.13 Jednak nie
zawsze przynosi to zamierzone efekty.
7
S. Owsiak, Podstawy nauki finansów, PWE, Warszawa 2002, s. 76
Ibidem, s. 77
9
Zarys finansów publicznych i prawa finansowego, ( red.), W. Wójtowicz, Wolters Kluwer Polska Warszawa
2008, s.38
10
„Zob.” Zarys finansów publicznych i prawa finansowego, (red.), W. Wójtowicz, Wolter Kluwer Polska, Warszawa 2008, s. 34
11
C. Kosikowskiej, E. Ruśkowski, (red.), Finanse publiczne i prawo finansowane, Wolters Kluwer Polska, Warszawa 2008, s. 275
12
„Zob.” S. Marciniak, (red.) Makro- i Mikro Ekonomia. Podstawowe problemy współczesności, PWN, Warszawa
2001, s.167
13
A. Wiernik, Finanse Publiczne. Cele, struktury, uwarunkowani, PWE, Warszawa 2007, s. 128
8
262
Do źródeł pokrycia deficytu możemy zaliczyć: 14
1. System bankowy, czyli bank centralny państwa. W skład tu wchodzą;
 Kredyty długoterminowe
 Kredyty średnioterminowe
 Kredyty krótkoterminowe
2. Emisję, bądź sprzedaż papierów wartościowych ( Skarbowych papierów wartościowych), tzn., przez:
 Krótkoterminowe weksle skarbowe
 Średnioterminowe bilety skarbowe
 Długoterminowe obligacje
 I inne
Inny podział źródeł pokrycia deficytu, zbliżony do wyżej podanego przedstawia A.
Wiernik, który wyróżnia następujące elementy:15
 Kredyty w bankach komercyjnych
 Kredyty w bankach zagranicznych
 Sprzedaż obligacji obywatelom
 Sprzedaż obligacji instytucjom finansowym
 Sprzedaż bonów skarbowych
 Dochody z prywatyzacji (jednym z oficjalnych powodów prywatyzacji w Polsce,
była konieczność spłaty polskiego zadłużenia – im więcej prywatyzowaliśmy, tym
wyższe było polskie zadłużenie).
Do źródeł pokrycia deficytu jednostek samorządów terytorialnych, zgodnie z Ustawą o
finansach publicznych z dn.27 sierpnia 2009r. zaliczamy:
 Sprzedaż papierów wartościowych wyemitowanych przez jednostkę samorządu
terytorialnego,
 Kredyty i pożyczki,
 Prywatyzacja majątku jednostki samorządu terytorialnego,
 Nadwyżki budżetu jednostki samorządu terytorialnego z poprzednich lat,
 Wolne środki
2.2. Formy zaciągania długu publicznego
Jeśli chodzi o dług publiczny jest skutkiem zobowiązań państwa, który powstały
przez16:
 Zaciągnięte pożyczki i kredyty,
 Emisje papierów wartościowych (obligacje, bony itp. ),
 Inne zobowiązania, nieregulowane przez jednostki sektora publicznego.
14
S. Marciniak, (red.), Makro- i Mikro Ekonomia. Podstawowe problemy współczesności, PWN, Warszawa 2001,
s. 56
15
A. Wiernik, Finansach Publicznych. Cele, struktury, uwarunkowania, PWE, Warszawa 2007, s. 125
16
„Zob.” S. Owsiak, Finanse publiczne. Teoria i praktyka, PNW, Warszawa 2001, s. 199
263
Zgodnie z Ustawą o finansach publicznych z dn. 27 sierpnia 2009r art. 72 wyróżnia zobowiązania sektora finansów publicznych:
 Emitowanie papierów wartościowych,
 Kredyty oraz pożyczki,
 Depozyty
 Wymagane zobowiązania (wynikających z ustaw/orzeczeń sądów/decyzji administracyjnych czy też bezsporne związane z jednostkami sektora finansów publicznych).
Na dług publiczny składają się więc długi rządu, samorządów i FUS-u. Na koniec 2009 r.
wyniósł on ok. 670 mld zł. Z tego 624 mld zł przypadały kolejno na budżet centralny (odpowiada za niego rząd), 39 mld zł na samorządy i 7 mld zł na FUS.17
Finansowanie już wcześniej omawianego deficytu budżetowego wiąże się z powstaniem długu publicznego. Występują także inne przyczyny powstawania długu publicznego,
tj. przejmowanie zobowiązań podmiotów spoza sektora finansów publicznych (np. zobowiązań przedsiębiorstw państwowych przez Skarb Państwa lub przedsiębiorstw komunalnych przez gminy), odszkodowania za wywłaszczone mienie, odszkodowania wojenne, a
także kredyty inwestycyjne zaciągane na finansowanie inwestycji infrastrukturalnych,
mieszkaniowych itp. poza budżetem (w Polsce jest to niedopuszczalne).18
3 Charakterystyka niektórych źródeł pokrycia deficytu, czyli form zaciągania długu publicznego
3.1. Papiery wartościowe
Są one emitowane (lub wystawiane) wyłącznie przez Ministra Finansów, a za zobowiązania wyemitowanych (lub wystawionych) papierów wartościowych odpowiada Skarb
Państwa całym swoim majątkiem. Aby doszło do ich emisji Minister Finansów w liście
emisyjnym określa jej szczegóły. Dotyczą one głównie treści świadczeń tych papierów i
sposoby ich realizacji. Następnie ten list musi zostać podany do publicznej wiadomości.
Dłużnikiem danego papieru wartościowego jest Skarb Państwa. Zobowiązuje się on wówczas do spełnienia pewnego świadczenia o charakterze pieniężnym lub niepieniężnym.
Oczywiście papiery wartościowe są emitowane lub wystawiane z pewnym limitem. Limit
ten określa ustawa budżetowa19.
Papiery wartościowe dzielimy z punktu widzenia20:
1. Funkcji prawnych:
 Papiery wartościowe, które reprezentują wierzytelność pieniężne jak np. czeki,
obligacje, weksle czy losy loteryjne,
17
http://www.dlugpubliczny.org.pl/pl/abc-dlugu [dostęp: 15.03.2014]
http://biznes.pwn.pl/index.php?module=haslo&id=3893065 [dostęp: 14.03.2014]
19
„Zob.” Art. 95 Ustawa o finansach publicznych z dn. 27 sierpnia 2009
20
S. Owsiak, Podstawy nauki finansów, PWN, Warszawa 2002, s.299.
18
264

Papiery wartościowe potwierdzające własność i jako przykład można tu przedstawić akcje,
 Papiery wartościowe, które uprawniają do zarządzania rzeczami jak np. konosamenty w transporcie towarów.
2. Formy obrotu:
 Imienne
 Na okaziciela
3. Papiery wartościowe emitowane przez jednostki samorządu terytorialnego klasyfikuje się jako21:
 Obligacje komunalne,
 Obligacje przychodowe,
 Euro obligacje,
 Bony komunalne.
3.2.Obligacje skarbowe
Jest to pewien rodzaj papieru wartościowego, które reprezentują wierzytelność pieniądza i jest sprzedawany w kraju jak i za granicą. Oprocentowanie obligacji ma postać
dyskonta lub odsetek a samo oprocentowanie jest już z góry określone22. Są one rejestrowane w Krajowym Depozycie. Mogą być nabyte przez osoby fizyczne, prawne oraz przez
spółki, które nie posiadają osobowości prawnej. Obligacje potwierdzają stosunek: wierzycielsko-dłużniczy. Stanisław Owsiak wyróżnia kilka podziały obligacji:
1. Ze względu na emitenta:
 Obligacje skarbowe, czyli Skarbu Państwa,
 Obligacje municypalne, czyli władz samorządowych,
 Obligacje przedsiębiorstw, tzw. niefinansowe,
 Obligacje instytucji finansowych, w tym banków.
2. Ze względu na nabywców:
 Obligacje oferowane osobom prywatnym,
 Obligacje oferowane osobom prawnym, czyli inwestorom instytucjonalnym,
 Dla nabywców w kraju,
 Dla nabywców zagranicznych.
3. Następnie z punktu widzenia okresu wykupu:
 Obligacje krótkookresowe ( okres wykupu krótszy niż 5 lat)
 Obligacje średniookresowe ( okres wykupu od 5 lat do 10 lat)
 Obligacje długoterminowe ( okres wykupu powyżej 10 lat)
 Obligacje wieczyste (nie podlegają wykupowi, a sam nabywca w ramach odsetek
otrzymuj rentę wieczystą)
21
„Zob.” U. Ziarko-Siwek, Jednostki samorządu terytorialnego jako emitenci papierów wartościowych, [w:] Ruch
Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny, ROK LXXI - zeszyt 3 – 2009, s. 145
22
„Zob.” S. Owsiak., Podstawy nauki finansów, PWN, Warszawa 2002, s. 325
265
4. Ze względu na oprocentowanie mamy obligacje:
 o stałym oprocentowaniu,
 o zmiennym oprocentowaniu,
 zerowe ( nie przynoszą one procentów dla posiadaczy)
5. Podział ze względu na sposób wykupu:
 Podlegające wykupowi,
 Konwersyjne,
 Opcyjnie.
3.3. Obligacje komunalne
Mogą mieć formę pieniężną (wiąże się to z płatnością odsetek w określonych terminach i wysokościach) lub niepieniężną (wszystko to co zostanie ustalone przez emitenta i
zaakceptowane przez obligatoriuszy). Inny rodzaj formy jaką może posiadać to forma
materialna (papierowa, łatwa do wyemitowania) i niematerialna (czyli zapis księgowy).
3.4. Obligacje przychodowe
Obligacje przychodowe to instrument, w którym emitent jest odpowiedzialny wyłącznie za zobowiązania określonych obligacji do kwoty przychodów, bądź też wartości majątku przedsięwzięcia. Ich cechą charakterystyczną jest zakaz zbywania i obciążania składników majątkowych. Wyjątkiem są sytuacje gdy zbywając, nie zmniejszamy wartości tego
przedsięwzięcia23.
3.5. Euro obligacje
Są to obligacje tzw. denominowane w danej walucie. Są emitowane i sprzedawane na
rynkach kapitałowych w kraju innym niż kraj pochodzenia danej waluty. Rynki te charakteryzują się nieograniczonymi możliwościami pozyskiwania kapitału (wiąże się to z zdobywaniem większego kapitału tanim kosztem). Jednostki samorządów terytorialnych rzadko
korzystają z euro obligacji. Pierwsza taka emisja miała miejsce 1998 r. w Krakowie a druga
2009 r. w Warszawie.24
3.6. Bony komunalne
Dają one możliwość zaciągania krótkoterminowego długu publicznego. Są one dokumentami, w których emitent potwierdza zaciągnięcie pożyczki i zobowiązuje się do jej
zwrotu w ustalonym terminie, krótszym niż 1 rok oraz do zapłacenia odpowiednich odsetek25. Podana autorka uwzględnia również możliwość przekształcenia tego rodzaju bonów
23
Art. 23a Ustawy o obligacjach z 29 czerwca 1995r.
U. Ziarko-Siwek w „Jednostkach samorządu terytorialnego jako emitentach papierów wartościowych” Ruchu
Prawniczego, Ekonomicznego i Socjologicznego, ROK LXXI - zeszyt 3 – 2009, s. 139
25
Ibidem, s. 139
24
266
z krótkoterminowych na długoterminowe poprzez systematyczne wprowadzenie skryptów na rynek kapitałowy.
3.7. Bony skarbowe
Bony Skarbowe emitowane są „w celu pokrycia bieżących potrzeb płatniczych. Należą
do podstawowych instrumentów, operacji otwartego rynku, a więc oprócz zaspakajania
popytu państwa (rządu) na pieniądz są narzędziem ułatwiającym władzom monetarnym
regulowanie podaży pieniądza w gospodarce”26. Są to krótkoterminowe papiery wartościowe. Emitowane są przez NBP a ich wartość nominalna wynosi 10 000 PLN27. Według
rozporządzenia Ministra Finansów z dnia 30 sierpnia 2013r w sprawie warunków emitowania bonów skarbowych. Dz. U. z 2013, poz. 1088,, bony skarbowe emitowane są na
okres:
 Od 1 do 90 dni
 Od 1 tygodnia do 52 tygodni
Tak samo jak obligacje skarbowe, bony skarbowe mogą być nabywane przez osoby fizyczne, prawne czy też spółki nie posiadające osobowości prawnej, a także mogą być
przedmiotem obrotu między podmiotami. Wadą bonów skarbowych jest jednak to, że są
krótkoterminowym papierem wartościowym a deficyt budżetowy wymaga długoterminowego zapotrzebowania na środki finansowe. Również kilkakrotna rotacja podwyższa ich
koszty emisji.
3.8. Weksel
Jest to papier wartościowy potwierdzający istnienie zobowiązania pieniężnego osoby
lub osób, które go podpisały28.Charakteryzuje się tym, że posiadacz weksla może przenosić prawa z tego dokumentu na inne osoby. Są również krótkookresowymi papierami
wartościowymi mimo, że ich emisja, sprzedaż oraz wykup trwa na okrągło. Do najważniejszych funkcji weksla możemy zaliczyć:
 Płatnicza- wykorzystywane do regulacji zobowiązań, np. ze względu na brak pieniędzy lub ze względu na bezpieczeństwo transakcji.
 Kredytowa- wówczas to instrument rozliczeniowy, kiedy nabywca nie ma gotówki
do nabycia.
 Obiegowy- traktowane są jako środek płatniczy w transakcjach ekonomicznych, a
dokonuje się tego przenosząc prawa z weksla na inną osobę.
 Gwarancyjna- weksel może być zabezpieczeniem pieniężnym co do roszczeń wierzyciela.
 Refinansowa- umożliwia to wykupienie weksla przez bank przed jego terminem
płatności.
26
S. Owsiak, Podstawy nauki finansów, PWN, Warszawa 2002, s. 302
„Zob.” Ustawa o finansach publicznych, z dn. 27 sierpnia 2009
28
S. Owsiak, Podstawy nauki finansów, PWN, Warszawa 2002, s.305
27
267
Do dwóch najważniejszych grup weksli zaliczamy:
 Własny- wiąże się z bezwarunkową zapłatą (przez wystawcę) określonej kwoty w
określonym miejscu i czasie. Odpowiedzialność leży na wszystkich podpisanych na
wekslu.
 Trasowany- wiąże się z bezwarunkowym poleceniem zapłaty danej kwoty w określonym miejscu i czasie. 29
3.9. Prywatyzacja
Prywatyzacja pośrednia polega na zbywaniu należących do Skarbu Państwa akcji/udziałów w spółkach30.Aby doszło do prywatyzacji musi najpierw dojść do komercjalizacji podmiotu, czyli: do przekształcenia przedsiębiorstwa państwowego w spółkę z o.o.
lub akcyjną Skarbu Państwa. Proces ten realizuje Minister Skarbu Państwa, który do samego momentu prywatyzacji obejmuje 100% akcji/udziałów. Dopiero po ocenie sytuacji
prawnej danego majątku i po ocenie wartości przedsiębiorstwa może dojść do przetargów, negocjacji lub aukcji.
Prywatyzacja bezpośrednia „Umożliwia dokonywanie szybkich zmian własnościowych
w przedsiębiorstwach państwowych, określonych jako małe i średnie”31. Słowo „bezpośrednie” oznacza realizowanie sprzedaży bez przyjmowania przez dane przedsiębiorstwo
państwowe formy np. jednoosobowej spółki Skarbu Państwa. W tym procesie mogą wziąć
udział osoby fizyczne jak i osoby prawne.
Formy prywatyzacji bezpośredniej32:
1. Sprzedaż przedsiębiorstw,
2. Wniesienie przedsiębiorstwa do spółki,
3. Oddanie przedsiębiorstwa do odpłatnego korzystania spółce.
Jeśli chodzi o prywatyzację majątku przez jednostki samorządów terytorialnych kompetencje Ministra do spraw Skarbu Państwa zgodnie z ustawą o komercjalizacji i prywatyzacji z dn. 30 sierpnia 1996r przejmuje wójt, burmistrz lub też prezydent miasta. Są oni
zobowiązani do składania do wymienionego już ministra informacji, które dotyczą właśnie
przekształceń oraz prywatyzacji mienia komunalnego.
3.10.Pożyczki i kredyty
Kredyt pieniężny jest formą pożyczki, co oznacza, że nie każda pożyczka jest kredytem.
Kredyt tworzy pieniądz, powiększa dzięki temu obieg pieniężny i należy do zakresu makro29
S. Owsiak, Podstawy nauki finansów, PWN, Warszawa 2002, s.306
http://prywatyzacja.msp.gov.pl/pr/procedury-prywatyzacyj/prywatyzacja-posrednia/6891,dok.html [dostęp:
24.02.2014r] Ustawy z dnia 30 sierpnia 1996 o komercjalizacji i prywatyzacji (Dz. U. z 2002r. Nr 171, poz.1397, z
późn. zm.)
31
http://prywatyzacja.msp.gov.pl/pr/procedury-prywatyzacyj/prywatyzacja-posrednia/6891,dok.html [dostęp:
24.02.2014r]
32
http://prywatyzacja.msp.gov.pl/pr/procedury-prywatyzacyj/prywatyzacja-posrednia/6891,dok.html [dostęp:
25.02.2014r]
30
268
i mikroekonomicznego. Sama spłata kredytu oznacza zmniejszenie wielkości obiegu. Jedną
z pełnionych funkcji kredytu jest to, że umożliwia pokrycie wydatków. Pożyczka udzielana
jest za to ze środków pieniężnych wyemitowanych przez bank i jest znaczeniowo szersza
niż kredyt33.
Skarb Państwa może zaciągać pożyczki i kredyty wyłącznie na finansowanie potrzeb
pożyczkowych budżetu państwa. W imieniu Skarbu Państwa pożyczki i kredyty może zaciągać wyłącznie Minister Finansów. Na wniosek Rady Polityki Pieniężnej Skarb Państwa
może zaciągać średnioterminowe pożyczki i kredyty od Wspólnoty Europejskiej i jej państw członkowskich w celu wsparcia bilansu płatniczego. Kwota zaciągniętych pożyczek i
kredytów nie może przekroczyć limitów określonych w ustawie budżetowej.34Jeśli chodzi
o samorządy terytorialne, o wysokości pożyczki i kredytu długoterminowego decyzje podejmuje organ stanowiący, a do tego określa wysokość zobowiązania, czas spłaty i przeznaczenie. Ponadto gmina musi podać źródło jego spłaty i uwzględnić je w uchwale. W
przypadku zobowiązań krótkoterminowych sytuacja jest niemal identyczna, gdzie rada lub
sejmik określa najwyższą kwotę zobowiązań, a następnie organ stanowiący ustanawia
kwotę zobowiązania.35
Podsumowanie
Reasumując należy stwierdzić, że deficyt jest niekorzystnym zjawiskiem. Jednak nie
zawsze państwo chce go uniknąć. Zdarzają się sytuacje, kiedy celowo jest on stworzony i
dzięki temu gospodarka może zostać pobudzona. Model ten stworzony przez Keynesa
dotyczy tylko przypadku depresji ekonomicznej o charakterze deflacji.36 Niestety zbyt duży
deficyt może przynieść straty. Jeżeli kraj ma dość duże oszczędności to samo zadłużenie
nie jest dla niego zbyt dużym problemem. Gorzej jest z krajami, w których przyrost długu
przekracza połowę PKB.
W Polsce problemem jest zadłużenie z przeszłości. Za czasu PRL-u zaciągnięte zostały
pożyczki (o niskim oprocentowaniu) na rozwój, infrastrukturę i przemysł. Polska spłacała
zadłużenie eksportem węgla, miedzi, mimo tego zadłużenie wzrastało. Następnym krokiem był wzrost cen, co wywołało oczywiście protesty wśród Polaków, ponieważ zaczęto
spłacać dług ich kosztem. Niestety doszło do tego, że w 1982 roku nie było z czego opłacać
długu, dlatego zaciągano kolejne kredyty37.
Obecnie mowa jest, że sytuacja gospodarcza poprawia się, ale nie jest to tak widoczne.
Planowany deficyt na rok 2014 wynosi 47505,5 mln zł, a nic nie wskazuje na to, żeby został
33
„Zob.” S. Owsiak, Podstawy nauki finansów, PWN, Warszawa 2002,s. 134
http://www.sejm.gov.pl/sejm7.nsf/BASLeksykon.xsp?id=9E38B1DE2BACB296C1257A62003127E5&litera
[dostęp: 14.03.2014r]
35
„Zob.” Finanse samorządowe. 580 pytań i odpowiedzi, (red.), C. Kosikowski i J.M. Salachny, PWE, Warszawa
2012, s. 155
36
A. Śliwiński, Pułapka zadłużenia,[online], [w:] Europejski Monitor Ekonomiczny 2009-2014.
37
http://nienaszdlug.pl/materialy/dlug-polska/skad-sie-bierze-polski-dlug-publiczny/ [dostęp: 18.03.2014]
34
269
on zlikwidowany w najbliższym czasie. Jeżeli Rząd nie podejmie odpowiednich działań
ograniczających zadłużenie państwa to tendencja jego wzrostu będzie się utrzymywać.
Bibliografia:
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.
19.
270
Nojszewska E., Podstaw Ekonomii, Wydawnictwo Szkolne i Pedagogiczne Spółka Akcyjna, Warszawa 2000.
Owsiak S., Podstawy nauki finansów, PWN, Warszawa 2002.
Owsiak S., Finanse publiczne: teoria i praktyka, PWN, Warszawa 2001.
Wiernik A., Finanse publiczne. Cele, struktury, uwarunkowania, PWE, Warszawa 2007.
C. Kosikowski, J.M. Salachna (red.), Finanse samorządowe. 580 pytań i odpowiedzi, PWE, Warszawa 2012.
C. Kosikowski, E. Ruśkowski, (red.), Finanse publiczne i prawo finansowe, Wolters Kluwer Polska, Warszawa 2008.
S. Marciniak, (red.), Makro- i Mikro Ekonomia. Podstawowe problemy współczesności, PWN,
Warszawa 2001.
Zarys finansów publicznych i prawa finansowego, (red.), Wolters Kluwer Polska, W. Wójtowicz,
Warszawa 2008.
Ustawa z dnia 29 czerwca 1995r. o obligacjach. Dz. U. z 1995 Nr 83, poz. 420;
Ustawa z dnia 30 sierpnia 1996r o komercjalizacji i prywatyzacji. Dz. U. 1996 Nr 118, poz. 561;
Ustawa z dnia 27 sierpnia 2009r o finansach publicznych. Dz.U.2009 Nr 157, poz. 1240;
Rozporządzenie ministra Finansów z dnia 30 sierpnia 2013r w sprawie warunków emitowania
bonów skarbowych. Dz. U. z 2013, poz. 1088;
Ziarko-Siwek U., Jednostki samorządu terytorialnego jako emitenci papierów wartościowych,
[online] [w:] Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny, ROK LXXI - zeszyt 3 – 2009
http://prywatyzacja.msp.gov.pl/pr/procedury-prywatyzacyj/prywatyzacjaposrednia/6891,dok.html [dostęp: 25.02.2014]
http://www.sejm.gov.pl/sejm7.nsf/BASLeksykon.xsp?id=9E38B1DE2BACB296C1257A6200312
7E5&litera=K [dostęp: 14.03.2014]
http://www.dlugpubliczny.org.pl/pl/abc-dlugu [dostęp: 14.03.2014]
http://biznes.pwn.pl/index.php?module=haslo&id=3893065 [dostęp: 14.03.2014]
www.mfiles.pl/pl/index.php/Finanse_publiczne [dostęp: 18.02.2014]
http://nienaszdlug.pl/materialy/dlug-polska/skad-sie-bierze-polski-dlug-publiczny/[dostęp:
18.03.2014]
MARTYNA DĘBSKA
Uniwersytet Jana Kochanowskiego w Kielcach
FINANSOWANIE SYSTEMU OPIEKI ZDROWOTNEJ - ZARYS PROBLEMATYKI
Wprowadzenie
Ochrona zdrowia jest jednym z fundamentalnych zadań współczesnych państw. Tematyka opieki zdrowotnej jest obiektem zainteresowania rożnych dziedzin naukowych,
na przykład ekonomii, zdrowia publicznego, medycyny, politologii, prawa1. Z opieką medyczną powiązane jest bezpośrednio słowo – zdrowie, które dla każdego człowieka
jest bardzo ważną wartością w jego życiu. Jednak w sytuacji utraty tej nadrzędnej wartości
dochodzi do następstw finansowych nie tylko chorego, ale również całego społeczeństwa.
Omówienie sposobu finansowania systemu opieki zdrowotnej daje możliwość zrozumienia ówczesnej sytuacji w ochronie zdrowia. Metoda finansowania opieki medycznej powiązana jest z zastosowaniem w niej modelem systemu opieki zdrowotnej.
Celem niniejszej pracy jest teoretyczne ukazanie sposobu finansowania systemu opieki
zdrowotnej w Polsce. Ze względu na obszerny zakres tematu, artykuł przedstawia jedynie
zarys problematyki. Do napisania niniejszego pracy wykorzystano aktualne publikacje
naukowe.
Pojęcia związane z finansowaniem systemu opieki zdrowotnej
Pisząc o finansowaniu systemu opieki zdrowotnej warto zacząć od wyjaśnienia pojęcia
zdrowie, więc Światowa Organizacja Zdrowia (WHO) przyjmuje, że „zdrowie to nie tylko
całkowity brak choroby, czy kalectwa, ale także stan pełnego, fizycznego, umysłowego
i społecznego dobrostanu (dobrego samopoczucia)”2. Ta definicja zwraca uwagę
na połączenie aspektów zdrowia z istnieniem wewnętrznym oraz społecznym – w tym
także ekonomicznym – człowieka i jego troszczenie się o sprawność fizyczną3. Za sprawą
takiego stanowiska badanie opieki medycznej wydaje się złożona, ponieważ należy wziąć
pod uwagę wiele aspektów, jak na przykład wkład pracodawców w dbałość o zdrowie
pracowników, jak również współpraca samorządów w wypełnianiu programów zdrowotnych. Na podstawie WHO system zdrowotny można nazwać jako „spójna całość, której
liczne powiązane między sobą części wspólnie oddziałują pozytywnie na stan zdrowia
populacji”4. Istotną koncepcją omawiającą miejsce państwa w ochronie zdrowia, jak również jego politykę zdrowotną jest stewardship, czyli odpowiedzialność państwa za ochronę
1
M. Kolwitz, Polski system ochrony zdrowia – perspektywy i możliwości zastosowania systemów ochrony zdrowia
innych państw Unii Europejskiej, „Roczniki Pomorskiej Akademii medycznej w Szczecinie” 2010, nr 56, s. 131-132.
2
E. Nojszewska, System ochrony zdrowia w Polsce, Wydawnictwo Wolters Kluwer Polska, Warszawa 2011, s. 24.
3
Ibidem
4
M. Paszkowska, Zarys finansowania systemu zdrowotnego w Polsce, „e Finanse Finansowy Kwartalnik Internetowy”, http://scholar.googleusercontent.com/scholar?q=cache:GbMhGoGZgZwJ:scholar.google.com/+M.+Pas
zkowska,+Zarys+finansowania+systemu+zdrowotnego+&hl=pl&as_sdt=0,5&as_vis=1, dostęp: 28.03.2014.
271
zdrowia społeczeństwa5. Uczestników systemu ochrony zdrowia można podzielić na płatnika (ubezpieczyciel finansujący świadczenia), świadczeniobiorców (pacjenci) oraz świadczeniodawców (lekarze)6. Ważną zasadą działania organizacji jest dysponowanie przez nie
zasobów pieniężnych, które są wymaganiem skutecznej działalności. System finansowy
działalności powiązany jest z objaśnieniem zasad jej działania w sferze finansowej7. Na
podstawie pojęcia S. Owsiaka można określić, że system finansowy to całość związanych
ze sobą spójnych odmian organizacyjnych, podmiotów finansowych, aktów prawnych, jak
również innych składowych warunkujących organom nawiązywania zależności finansowych zarazem w gałęzi realnej, jak też w gałęzi finansowej8. System finansowy opieki
zdrowotnej tworzy wiele elementów, na przykład Narodowy Fundusz Zdrowia, Ministerstwo Zdrowia, komórki oferujące świadczeń zdrowotnych, wytwórcy sprzętu medycznego
i leków, jak również akty prawne9.
Do głównych modeli systemu opieki zdrowotnej można zaliczyć: model Bismarcka,
model Beveridge’a, model rynkowy – rezydualny, model Siemaszki10. W państwach Unii
Europejskiej działają najczęściej modele: Bismarcka lub Beveridge’a11. Model Bismarcka
zapoczątkowany był przez kanclerza Zjednoczonych Niemiec – Otta von Bismarcka12. Model ten „charakteryzuje po pierwsze obowiązkowe ubezpieczenie zdrowotne, uzależnione
jednakże od pułapu osiąganego dochodu; po drugie, istnienie niezależnych od państwa
autonomicznych kas chorych13”. Bazuje on na ubezpieczeniach, których głównym założeniem jest ochrona społeczeństwa przed nieobliczalnym zdarzeniem na przykład chorobą i
następującą z niego stratą bezpieczeństwa finansowego rodziny14. Kasy chorych wiążą
kontrakty z organami opieki medycznej na świadczenia usług medycznych ubezpieczonego społeczeństwa. W Polsce ubezpieczenie jest obowiązkowe dla wszystkich15.
Na przełomie XIX i XX wieku powstał alternatywny model do modelu Bismarcka nazywany
modelem budżetowym Beveridge’a16. Beveridge stworzył specjalistyczny fundusz finan5
M. Kolwitz, op. cit., s. 132.
M. Paszkowska, Zarys finansowania systemu zdrowotnego…, dostęp: 28.03.2014.
7
Ibidem
8
S. Owsiak, Podstawy nauki finansów, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2002, s. 234.
9
M. Paszkowska, Zarys finansowania systemu zdrowotnego…, dostęp: 28.03.2014.
10
Ibidem
11
Eadem, Finansowanie systemu opieki zdrowotnej w wybranych państwach UE, „e Finanse Finansowy Kwartalnik Internetowy”, http://scholar.googleusercontent.com/scholar?q=cache:wyE2gYD4rD8J:scholar.google.com
/+M.+Paszkowska,+Finansowanie+systemu+opieki+zdrowotnej+w+wybranych+&hl=pl&as_sdt=0,5&as_vis=1,
dostęp: 28.03.2014.
12
U. Drozdowska, Podstawowe modele organizacji opieki zdrowotnej, [w:] Uwarunkowania systemu opieki
zdrowotnej w Polsce. Aspekty prawne i socjologiczne, red. T. Mróz, Wydawnictwo Stowarzyszenia Abso, Białystok
2012, s. 21.
13
Ibidem
14
Por. M. Kautsch, J. Klich, M. Whitfield, Zarządzanie w opiece zdrowotnej, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2001, s. 33.
15
M. Paszkowska, Zarys finansowania systemu zdrowotnego…, dostęp: 28.03.2014.
16
U. Drozdowska, op. cit., s. 29.
6
272
sowy z podatków ogólnych, wyłączając z systemu ubezpieczeń zdrowotnych opiekę zdrowotną17. Popularne świadczenia medyczne były finansowane z budżetu państwa. Charakterystyczną cechą tego modelu jest to, że świadczenia zdrowotne przysługują wszystkim
obywatelom, niezależnie od monopolu państwa w systemie medycznym, statusu społecznego. Zasoby na opiekę medyczną są z podatków ogólnych, czyli centralnych bądź lokalnych18. Kolejnym modelem finansowania jest model Siemaszki, który powstał w XX wieku19 i stał się istotą budowania systemów zdrowotnych w państwach Europy Środkowej i
Wschodniej, również w Polsce20. Polega on na programie narodowej służby zdrowia, która
jest finansowana „z podatków za pośrednictwem budżetu, i powszechnym dostępie
do szerokiego zakresu świadczeń. W powyższym modelu państwo jest odpowiedzialne za
zdrowie społeczeństwa21”.
Finansowanie systemu opieki zdrowotnej
W Polsce proces związany z reformami systemu opieki medycznej zaczynał się w 1989
roku przez przemiany polityczne i gospodarcze, zaś w 1991 uchwalano ustawę o zakładach
opieki zdrowotnej22. Do 1999 roku w Polsce obowiązywał model Siemaszki,23 który charakteryzował się uniwersalnym dostępem do opieki medycznej całego społeczeństwa,
udziałem ludności na rzecz ochrony zdrowia, finansowaniem przez budżet z podatków
pobieranych przez państwo, zatrudnieniem personelu na etatach państwowych, organizacyjnie jednolitym systemem ochrony zdrowia, pełnym zakresem bezpłatnych świadczeń
zdrowotnych. W Polsce z prowadzonego modelu Siemaszki starano się doprowadzić do
transformacji w kierunku organizacji systemu do modelu Bismarcka. Model ten charakteryzuje się uzyskaniem świadczeń zdrowotnych przez osoby płacące składki (głównie pracownicy i ich rodziny), środkami ze składek obowiązkowych związanych z zatrudnieniem,
funduszami dysponowanymi przez kasy chorych, „koszykiem świadczeń” określanym
przez aktywne wykluczenie niektórych rodzajów usług na przykład części stomatologii,
kontraktami płatników ze świadczeniodawcami, wolnym wyborem świadczeń, świadczeniodawcami prywatnymi, którzy głównie działają dla zysku, stawkami w kontraktach określonymi w mechanizmach negocjacyjnych. Ustawa o publicznym ubezpieczeniu zdrowotnym wdrażała do systemu 16 kas regionalnych, przydzielonych odpowiednio z podziałem
administracyjnym państwa i jedną kasę branżową. Kasy chorych gospodarowały zebranymi funduszami24. Środki pieniężne były składek ubezpieczonych i ich wysokość począt17
M. Paszkowska, Zarys finansowania systemu zdrowotnego…, dostęp: 28.03.2014.
Ibidem
19
P. Otulak, Finansowanie służby zdrowia w Polsce, http://dspace.wsb-nlu.edu.pl/handle/11199/1120, dostęp:
28.03.2014.
20
M. Paszkowska, Zarys finansowania systemu zdrowotnego…, dostęp: 28.03.2014.
21
Ibidem
22
Ibidem
23
Ibidem
24
Art. 65. ustawy o powszechnym ubezpieczeniu zdrowotnym z 6 lutego 1997 r.
18
273
kowo miała równać się 10% podstawy wymiaru, ale zmniejszono ją do 7,5%25. System kas
chorych zastąpiono Narodowym Funduszem Zdrowia. Pierwszego kwietnia 2003 roku
weszła w życie ustawa z 23 stycznia 2003 roku, która mówiła o powszechnym ubezpieczeniu zdrowotnym w Narodowym Funduszu Zdrowia26. Doszło do centralizacji, gdzie 17 kas
chorych zmieniono na Narodowy Fundusz Zdrowia z szesnastoma oddziałami regionalnymi i siedzibą centralną w Warszawie.
FINANSOWANIE USŁUG ZDROWOTNYCH
Źródła finansowania
dochody indywidualne
ludności
składka
podatki
koszty pracodawców
Płatnicy
NFZ
budżet
gospodarstwo
domowe
pracodawca
prywatny
ubezpieczyciel
jednostka samorządu terytorialnego
Wykres 1. Finansowanie usług zdrowotnych
Źródło: Opracowanie własne na podstawie Raportu finansowania ochrony zdrowia w Polsce. Zielona
27
Księga II. Wersja III, Warszawa, 29 sierpnia 2008 .
W Polsce można wyróżnić takie źródła finansowania opieki zdrowotnej jak: ubezpieczenia zdrowotne, środki pacjentów, budżet państwa. Ubezpieczenia zdrowotne
są fundamentalnym wpływem w finansowaniu opieki zdrowotnej w Polsce. „Ustawa z 27
sierpnia 2004 r. o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych określa prawa i obowiązki ubezpieczonego, zasady, tryb i terminy zgłoszeń do ubezpieczenia zdrowotnego, ustalenia składek na ubezpieczenie zdrowotne, opłacenia i rozliczenia oraz rewindykacji składek, prowadzenia ewidencji ubezpieczonych, organizacji i
zasady działania NFZ, zasadę nadzoru i kontroli28”. Zobowiązanie ubezpieczenia zdrowot25
M. Paszkowska, Zarys finansowania systemu zdrowotnego…, dostęp: 28.03.2014.
Ibidem
27
http://www.google.pl/url?sa=t&rct=j&q=&esrc=s&source=web&cd=1&ved=0CCsQFjAA&url=http%3A%2F
%2F www.sluzbazdrowia.com.pl%2Fpdf%2FZielonaKsiegaII.pdf&ei=_rg1U5O-OYSatAazp4G4AQ&usg=AFQjC
NGeSHgCdP5wNfQllnPEJjPa0BrOAw&bvm=bv.63808443,d.Yms, dostęp: 28.03.2014.
28
Ibidem
26
274
nego jest wykonane kiedy po włączeniu osoby, która posiada ten obowiązek, do Funduszu
i płacenie składki w odpowiednim czasie i na założeniach określonych w ustawie. Zgłoszenia są prowadzone do ZUS-u (Zakładu Ubezpieczeń Społecznych) bądź do KRUS-u (Kasy
Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego)29. Przychody ze składek ubezpieczenia zdrowotnego oraz środki narodowego Funduszu Zdrowia są dominującym źródłem dopływu środków do sektora ochrony zdrowia. Wielkość przychodów składkowych z ubezpieczenia
zdrowotnego zależy m.in. od stopy składki, podstawy wymiaru naliczenia składki, liczby
ubezpieczonych opłacających składki. Osoba, która podlega obowiązkowi ubezpieczenia
zdrowotnego po zgłoszeniu do Funduszu otrzymuje prawo do świadczeń z ubezpieczenia
zdrowotnego. Świadczeniobiorcy zapewnia się oraz płaci ze zasobów publicznych na zasadach oraz obszarze wyjaśnionych w ustawie:30
 badania diagnostyczne,
 świadczenia na rzecz zachowania zdrowia, w tym obowiązkowe szczepienia
ochronne,
 podstawową opiekę zdrowotną,
 świadczenia w środowisku nauczania i wychowania,
 ambulatoryjne świadczenia specjalistyczne,
 rehabilitację leczniczą,
 świadczenia stomatologiczne,
 leczenie szpitalne,
 świadczenia wysoko specjalistyczne,
 leczenie w domu chorego,
 badanie i terapię psychologiczną,
 badanie i terapię logopedyczną,
 świadczenia pielęgnacyjne i opiekuńcze, w tym opiekę paliatywno-hospicyjną,
 pielęgnację niepełnosprawnych i opiekę nad nimi,
 opiekę nad kobietą w okresie ciąży, porodu i połogu,
 opiekę nad kobietą w okresie karmienia piersią,
 opiekę prenatalną nad płodem i opiekę nad noworodkiem oraz wstępną ocenę
stanu zdrowia i rozwoju niemowlęcia,
 opiekę nad zdrowym dzieckiem, w tym ocenę stanu zdrowia i rozwoju dziecka do
lat 18,
 leczenie uzdrowiskowe,
 zaopatrzenie w produkty lecznicze, wyroby medyczne i środki pomocnicze,
 transport sanitarny oraz ratownictwo medyczne.
29
Art. 77. ustawy z dnia 27 sierpnia 2004 r. o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych.
30
Art. 15., pkt. 2. ustawy z 27 sierpnia 2004 r. o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych ze środków
publicznych oraz M. Paszkowska, Zarys finansowania systemu zdrowotnego…, dostęp: 28.03.2014.
275
Innym źródłem finansowania systemu zdrowotnego w Polsce jest budżet państwa,
zwłaszcza w obrębie świadczeń wysoko specjalistycznych. Wszelkie informacje dotyczące
finansowania opieki zdrowotnej z budżetu państwa są dostępne na podstawie zasady
jawności i przejrzystości budżetu31. „Finansowanie świadczeń zdrowotnych z budżetu
państwa uregulowane zostało w rozporządzeniu z 13 grudnia 2004 r. w sprawie świadczeń
wysoko specjalistycznych, finansowanych z budżetu państwa, z części pozostającej w dyspozycji ministra właściwego do spraw zdrowia32”. Ceny świadczeń definiuje się, zwracając
uwagę ceny na sugerowane przez świadczeniodawcę, jak również średnie nakłady pieniężne pojedynczych świadczeń wyznaczone przez ministra. Na zasadzie umowy następuje przekaz środków publicznych świadczeniodawcy. Należy zwrócić uwagę, że z budżetu
będącego w dyspozycji Ministra Zdrowia opłacane są jedynie świadczenia wysoko specjalistyczne.
Kolejnym oprócz ubezpieczenia zdrowotnego i budżetu państwa sposobem finansowania systemu opieki zdrowotnej w Polsce jest bezpośrednie opłacanie przez pacjenta za
świadczenia medyczne. „Należy jednak rozróżnić dwie sytuacje: płacenie przez pacjenta za
usługi medyczne niepodlegające finansowaniu z ubezpieczenia zdrowotnego czy budżetu
państwa (ze środków publicznych), płacenie przez pacjenta za usługi medyczne podlegające refundacji z ubezpieczenia zdrowotnego33”. Pierwsza z wymienionych sytuacji powstaje
na skutek założeń systemowych i jest wtedy, kiedy wykorzystuje świadczenia zdrowotne,
które nie są bądź jedynie niekompletnie finansowanych z zasobów publicznych34. Druga
sytuacja może powstawać na skutek m.in. braku statusu ubezpieczonego przez pacjenta
(wtedy ponosi wszelkie koszty za udzielane mu świadczenia medyczne), wykonywanie
świadczenia przez świadczeniodawcę nieposiadającego podpisanego kontraktu z Narodowym Funduszem Zdrowia, wykonywania świadczenia przez świadczeniodawcę posiadającego kontrakt z Narodowym Funduszem Zdrowia, ale poza zasięgiem ( na przykład pacjent płaci za wcześniejsza operację w publicznym szpitali bądź sam dokonuje zakupu
endoprotezy)35.
Elementarny rodzaj relacji zachodzących pomiędzy składowymi systemu dotyczy finansowania usług medycznych. Można wyodrębnić tu typy relacji jak: bezpośredni udział
chorego w finansowaniu świadczeń (out of poczet – wydatki prywatne) oraz finansowanie
świadczeń przez płatnika, gdzie można wyszczególnić sposoby finansowania takie jak: 36
31
Raport finansowania ochrony zdrowia w Polsce. Zielona Księga II. Wersja III, Warszawa, 29 sierpnia 2008,
http://www.google.pl/url?sa=t&rct=j&q=&esrc=s&source=web&cd=1&ved=0CCsQFjAA&url=http%3A%2F%2F
www.sluzbazdrowia.com.pl%2Fpdf%2FZielonaKsiegaII.pdf&ei=_rg1U5OOYSatAazp4G4AQ&usg=AFQjCNGeSHgCdP5wNfQllnPEJjPa0BrOAw&bvm=bv.63808443,d.Yms, dostęp:
28.03.2014.
32
DzU nr 267, poz. 2661 oraz M. Paszkowska, Zarys finansowania systemu zdrowotnego…, dostęp: 28.03.2014.
33
M. Paszkowska, Zarys finansowania systemu zdrowotnego…, dostęp: 28.03.2014.
34
Ibidem
35
Ibidem
36
M. Kolwitz, op. cit., s. 133.
276






stawka kawitacyjna (per capita),
budżety globalne,
opłata za przypadek mieszany (per case mix),
ciągłe wynagrodzenie płacone świadczeniodawcom systemach budżetowych,
opłata za usługę lub poradę (fee for service),
oplata za hospitalizację.
Podsumowanie
Z podjęcia modelu systemu zdrowotnego o poszczególnym państwie następuje bezpośrednio sposób finansowania ochrony zdrowia, wobec tego można wyodrębnić dwa najważniejsze źródła finansowania – ubezpieczenia oraz podatki. Wdrożenie ustawy o Narodowym Funduszu Zdrowia przekształciło strukturę osoby płacącej, jednak nie wpłynęło na
zasadę fundamentalną – rozdzielenie funkcji płatnika od działania świadczeniodawcy37.
Reforma ochrony zdrowia z 1999 roku wprowadziła w Polsce dużo mechanizmów nakierowanych na powiększenie konkurencyjności w polskim systemie ochrony zdrowia38.
Finansowanie ochrony zdrowia w Polsce ma wiele źródeł. Głównym sposobem finansowania systemu jest Narodowy Fundusz Zdrowia, który niemal wszystkie wpływy posiada
ze składek na ubezpieczenie zdrowotne.
Jednym z głównych problemów ekonomiczno-społecznych dla wielu państwa jest finansowanie systemu ochrony zdrowia. Propozycją rozstrzygnięcia omawianego konfliktu
społecznego, wypływającego z perspektyw finansowych państwa oraz przewidywań pacjentów, jest potrzeba systemowego uregulowania założeń działania opieki zdrowotnej w
Polsce. Bez wątpienia ewentualnością racjonalizacji systemu finansowania opieki zdrowotnej są ubezpieczenia prywatne, jak również współpłatność za wybrane usługi przez
pacjenta oraz skuteczne zarządzanie posiadanymi środkami przez Narodowy Fundusz
Zdrowia świadczeniodawców.
Bibliografia
1.
2.
3.
4.
Drozdowska U., Podstawowe modele organizacji opieki zdrowotnej, [w:] Uwarunkowania
systemu opieki zdrowotnej w Polsce. Aspekty prawne i socjologiczne, red. T. Mróz, Wydawnictwo Stowarzyszenia Abso Białystok 2012.
Hibner E., Zarządzanie w systemie ochrony zdrowia, Wydawnictwo WSHE w Łodzi, Łódź 2003.
Kautsch Por. M., J. Klich, M. Whitfeld, Zarządzanie w opiece zdrowotnej, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2001.
Kolwitz M., Polski system ochrony zdrowia – perspektywy i możliwości zastosowania systemów
ochrony zdrowia innych państw Unii Europejskiej, „Roczniki Pomorskiej Akademii medycznej w
Szczecinie” 2010, nr 56.
37
E. Hibner, Zarządzanie w systemie ochrony zdrowia, Wydawnictwo WSHE w Łodzi, Łódź 2003, s. 175.
R. Pastusiak, B. Krzeczewski, Analiza mechanizmów finansowania ochrony zdrowia – model holenderski a
model polski, „Acta Universitatis Lodziensis. Folia Oeconomica” 2012, nr 266, s. 66.
38
277
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
278
Nojszewska E., System ochrony zdrowia w Polsce, Wydawnictwo Wolters Kluwer Polska, Warszawa 2011.
Otulak
P.,
Finansowanie
służby
zdrowia
w
Polsce,
http://dspace.wsbnlu.edu.pl/handle/11199/1120, dostęp: 28.03.2014.
Owsiak S., Podstawy nauki finansów, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2002.
Pastusiak R., Krzeczewski B., Analiza mechanizmów finansowania ochrony zdrowia – model
holenderski a model polski, „Acta Universitatis Lodziensis. Folia Oeconomica” 2012, nr 266.
Paszkowska M., Finansowanie systemu opieki zdrowotnej w wybranych państwach UE, „e
Finanse Finansowy Kwartalnik Internetowy”, http://scholar.googleusercontent.com/scholar
?q=cache:wyE2gYD4rD8J:scholar.google.com/+M.+Paszkowska,+Finansowanie+systemu+opie
ki+zdrowotnej+w+wybranych+&hl=pl&as_sdt=0,5&as_vis=1, dostęp: 28.03.2014.
Paszkowska M., Zarys finansowania systemu zdrowotnego w Polsce, „e Finanse Finansowy
Kwartalnik Internetowy”, http://scholar.googleusercontent.com/scholar?q=cache:GbMhGo
GZgZwJ:scholar.google.com/+M.+Paszkowska,+Zarys+finansowania+systemu+zdrowotnego+&
hl=pl&as_sdt=0,5&as_vis=1, dostęp: 28.03.2014.
Raport finansowania ochrony zdrowia w Polsce. Zielona Księga II. Wersja III, Warszawa, 29
sierpnia 2008, http://www.google.pl/url?sa=t&rct=j&q=&esrc=s&source=web&cd=1& ved=
0CCsQFjAA&url=http%3A%2F%2Fwww.sluzbazdrowia.com.pl%2Fpdf%2FZielonaKsiegaII.pdf&
ei=_rg1U5O-OYSatAazp4G4AQ&usg=AFQjCNGeSHgCdP5wNfQllnPEJjPa0BrOAw&b
vm=bv.6380 8443,d.Yms, dostęp: 28.03.2014.
ustawa o powszechnym ubezpieczeniu zdrowotnym z 6 lutego 1997 r., Art. 65.
ustawa z 27 sierpnia 2004 r. o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych ze środków
publicznych, Art. 15., pkt. 2..
ustawa z dnia 27 sierpnia 2004 r. o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych, Art. 77..
MATEUSZ DURA
Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu
WPŁYW WZROSTU WYNAGRODZENIA NAUCZYCIELI NA OGRANICZENIA
ROZWOJU GMINY
Wprowadzenie
Współczesne uwarunkowania społeczno-gospodarcze często budzą kontrowersje. Niesprawiedliwości podziału dóbr, rozwojowi wolnorynkowej gospodarki, czy choćby odejściu
od komunizmu towarzyszył ciągły spór społeczeństwa. Wielowątkowość analiz wiąże się
często z polemiką osób o odmiennych argumentach. Według Zdzisława Sadowskiego
rozwój gospodarczy powinien służyć całemu społeczeństwu, a nie tylko wybranej jego
części, poprawiając sytuację finansową, warunki egzystencji, a co za tym idzie zadowolenie
z życia1. Niestety zmiany, które przyniosła transformacja w Polsce były nieefektywne w
rozumieniu Pareto, a poprawa finansów publicznych kosztowała etaty niepotrzebnych
pracowników. Zmiany te wprowadziły Polskę w nowy okres. Z jednej strony w wiek okazywania niezadowolenia za pomocą strajków i protestów służących do rozwiązywania
sporów zbiorowych, a z drugiej spełniania większości lub całości postulatów strajkujących
za pomocą środków publicznych w celu zmniejszania niezadowolenia wybranych grup
interesu. Nic dziwnego, że społeczeństwa chętnie wykorzystują tego typu praktyki, również Związek Nauczycielstwa Polskiego. Dzięki strajkom w latach 2007 oraz 2008 nauczyciele otrzymali satysfakcjonujące podwyżki, niestety ich koszty przerzucone zostały na
jednostki samorządu terytorialnego, co w ostateczności może zaburzać ich płynność. Celem niniejszego artykułu jest odpowiedź na pytanie, czy wzrost wynagrodzenia nauczycieli
wpływa na ograniczenie rozwoju gmin? Analiza problemu powoduje koncentrację wokół
następujących zagadnień:
 Ocena zawodu nauczyciela.
 Podział wynagrodzenia w oświacie na podstawie Karty Nauczyciela.
 Problem wynagrodzenia nauczycieli w ujęciu makro.
 Problem wynagrodzenia nauczycieli w ujęciu mikro.
 Znaczenie ekonomiczne problemu i jego wpływ na finanse publiczne.
Nauczyciel - znaczenie definicji
Mimo bogatej literatury przedmiotu, licznych analiz i publikacji, pojęcie nauczyciela nie
zostało do końca jednoznacznie sprecyzowane. Według Wincentego Okonia „nauczyciel
to osoba, która jest wykwalifikowana do nauczania i wychowywania dzieci, młodzieży i
dorosłych. Nauczyciel kształci, wychowuje, rozwija znajdujących się pod jego opieką
uczniów (dzieci, młodzież, dorosłych). Efekt jego pracy zależy między innymi od uczniów,
1
Zob. Z. Sadowski, Transformacja i rozwój, PTE, Warszawa 2005, s.7.
279
programu edukacji (tj. kształcenia i wychowania) oraz od jej zewnętrznych warunków, lecz
przede wszystkim od samego nauczyciela”2. Podobnie zawód określono w Leksykonie
Pedagogika. Nauczyciel opisany został jako „odpowiednio przygotowany specjalista do
pracy dydaktyczno-wychowawczej w instytucjach oświatowo-publicznych i niepublicznych
(przedszkolach, szkołach różnych typów, placówkach pozaszkolnych)”3.
Zawód nauczyciela spotyka się z afrontem wśród większości społeczeństwa, które zazwyczaj kojarzy go z długimi wakacjami, wolnymi weekendami czy wysoką płacą za
osiemnastogodzinne etaty. Zawód nauczyciela, jak każdy, ma też drugą stronę medalu.
Dzieci nauczycieli często narzekają na zbyt małe zainteresowanie i brak czasu ich rodziców.
Dzieciństwo przyćmiewają im sterty kartek na podłodze, w jednym miejscu testy, w innym
kartkówki, a na biurku mapki. Praca nauczyciela jednak nie ogranicza się tylko do budynku
szkoły, nie kończy się z ostatnim dzwonkiem. Zawód ten dla rodzin pedagogów kojarzy się
z wiecznym brakiem czasu, ciągłym przygotowywaniem się do zajęć, dokształcaniem i
poprawianiem prac. Zdarza się, że z wiekiem zaangażowanie pracowników przechodzi.
Nauczyciele są niedoceniani, uczniowie uważają szkołę za zło konieczne stawiając edukację na szarym końcu listy swoich wartości, rodzice natomiast, często winią oświatę za błędy swoich dzieci, zapominając, że to oni są odpowiedzialni za ich wychowanie.
Podział wynagrodzeń, na podstawie Karty Nauczyciela
Pensja nauczyciela zależy głównie od stopnia awansu, kwalifikacji i tygodniowego wymiaru godzin lekcyjnych. Reguluje ją Karta Nauczyciela oraz roczna Ustawa Budżetowa.
Wynagrodzenie zasadnicze jest wynagrodzeniem minimalnym [tab.1], a razem z dodatkami i nagrodami tworzy średnią płacę. Gminy są umownie zobowiązane zapewnić ją
nauczycielom od 2000 roku. Artykuł 30 ust. 3 i ust. 6 Karty Nauczyciela określa limity (minimum) średnich wynagrodzeń pedagogów, które zgodnie z tymi zapisami muszą wynosić
odpowiednio dla nauczyciela:
 stażysty 100 % kwoty bazowej,
 kontraktowego 111 % kwoty bazowej,
 mianowanego 144 % kwoty bazowej,
 dyplomowanego 184 % kwoty bazowej.
Obowiązek zapewnienia nauczycielom średniego wynagrodzenia pojawił się już w
2000 roku. Natomiast po opublikowaniu badań m.in. Herbsta, Herczyńskiego i Levitasa w
2009 roku, które wykazały, że w wielu samorządach nie przestrzegano w przeszłości wymogu średnich wynagrodzeń obowiązek ten jest ściśle kontrolowany. Pojawia się tutaj
pierwszy absurd zaburzający płynność finansową jednostek samorządu terytorialnego. Od
tego czasu władze lokalne na ten cel wydały ponad miliard złotych. Chodź sama inicjatywa
powinna być pozytywnie oceniona przez nauczycieli, dodatki wyrównujące są niesprawie2
3
W. Okoń, Słownik pedagogiczny, PWN, Warszawa 1987, s. 76.
Leksykon Pedagogika, red. B. Milerski, B. Śliwerski, PWN, Warszawa 2000, s. 131.
280
dliwe i należą się wszystkim pedagogom. Jeżeli mało efektywny nauczyciel nie otrzyma
dodatku, np. motywacyjnego, to i tak samorząd wyrówna mu stratę, wypłacając tzw.
czternastkę. Z drugiej strony nie otrzyma jej rzetelnie pracujący nauczyciel z nagrodami od
ministra edukacji lub kuratora. Ponadto z każdą podwyżką kwoty bazowej [tab. 2], zwiększają się średnie pensję, a z nimi dodatki wyrównujące. Najwięcej z tego tytuły wydała od
2009 roku Częstochowa, w sumie 44 mln zł.
Tabela 1. Wynagrodzenie zasadnicze nauczycieli w roku 2012
Poziom
Nauczyciel
wykształcenia
Stażysta
Kontraktowy
Mianowany
Dyplomowany
I
2265 zł
2331 zł
2647 zł
3109 zł
II
1993 zł
2042 zł
2306 zł
2707 zł
III
1759 zł
1802 zł
2024 zł
2366 zł
IV
1513 zł
1548 zł
1724 zł
2006 zł
I. Tytuł zawodowy magistra z przygotowaniem pedagogicznym, II. Tytuł zawodowy magistra bez
przygotowania pedagogicznego, tytuł zawodowy licencjata (inżyniera) z przygotowaniem pedagogicznym, III. Tytuł zawodowy licencjata (inżyniera) bez przygotowania pedagogicznego, dyplom
ukończenia kolegium nauczycielskiego lub nauczycielskiego kolegium języków obcych, IV. Pozostałe
wykształcenie.
Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych zawartych w rozporządzenia Ministra Edukacji
Narodowej z dnia 3 lipca 2012 r.
Tabela 2. Średnie wynagrodzenie nauczycieli w latach 2009-2012
Nauczyciel
I.2009
IX.2009
IX.2010
IX.2011
IX.2012
Stażysta
2177,86 zł
2286,75 zł
2446,82 zł
2618,10 zł
2717,59 zł
Kontraktowy
2417,42 zł
2538,29 zł
2715,97 zł
2906,10 zł
3016,53 zł
Mianowany
3136,12 zł
3292,92 zł
3523,42 zł
3770,10 zł
3913,33 zł
Dyplomowany
4007,26 zł
4207,62 zł
4502,15 zł
4817,30 zł
5000,37 zł
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych zawartych w Karcie Nauczyciela i Ustawach Budżetowych.
Problem wynagrodzenia nauczycieli w ujęciu makro
Strajki nauczycieli w 2007 i 2008 roku okazały się sukcesem. Jednak jak mówi przysłowie – każdy kij ma dwa końce. Z jednej strony polepszyła się polityka płacowa, zwiększył
poziom dobrobytu i zadowolenie z życia nauczycieli, z drugiej ucierpiały finanse publiczne.
Największych zmian dokonano w Karcie Nauczyciela dotyczącej budżetu na 2009 rok.
Zwiększono średnią pensję dla nauczyciela stażysty z 82% do 100% kwoty bazowej oraz
wymuszono na gminach utrzymanie płac na poziomach średnich ustalonych w Karcie.
Wzrosła również kwota bazowa o 15,5% do 2177,86 zł brutto, najpierw o 10%, a później o
5% porównując z rokiem 2007. Tendencja wzrostów utrzymała się do roku 2012, od tego
czasu pensje nauczycieli są zamrożone.
281
Wnikliwa analiza problemu wymaga posłużenia się informacjami pochodzącymi
ze źródeł wtórnych: danych publikowanych m.in przez GUS, NIK oraz System Informacji
Oświatowej. Od 2009 roku nie dokonano zmian dotyczących procentowego udziału średnich pensji nauczycieli w kwocie bazowej ustalanej przez Sejm. Dzięki temu wynagrodzenie średnie wzrosło o 24,78% w latach 2009-2012 niezależnie od stopnia awansu zawodowego [Tab. 2]. Wynagrodzenie zasadnicze natomiast o około 18,80%. Porównując wynagrodzenia zasadnicze nauczycieli stażystów z rokiem 2008 (1418 zł brutto), tzn. przed
zmianami w Karcie, a rokiem 2012 wzrosło ono o 59,73%, spełniając założenia związkowców. Całkowity koszt wzrostu wynagrodzenia nauczycieli w latach 2009 - 2012 wyniósł
blisko 12 mld zł.
Na podstawie tabeli 3 dotyczącej etatów w szkołach prowadzonych przez jednostki
samorządu terytorialnego oraz tabeli 2 określającej poziom wynagrodzenia nauczycieli w
poszczególnych latach wyliczyć można koszt wynagrodzenia dla nauczycieli poniesiony z
części oświatowej subwencji ogólnej. W analizie pominięto nauczycieli bez stopnia awansu. Zauważyć można, że razem ze wzrostem wielkości wynagrodzenia zwiększała się subwencja oświatowa. Mimo, że pensję nauczycieli rosły szybciej, była to nieznacząca różnica,
a udział wynagrodzeń w całości części oświatowej subwencji ogólnej utrzymywał się na
poziomie 47,40%. Jednakże podkreślić należy, że dane były obliczane na podstawie informacji z GUS-u, które określa wielkość wszystkich etatów w Polsce na poziomie 495 w
2008, 475 tys. w 2012 roku. System Informacji Oświatowej natomiast określa wielkość
etatów nauczycieli na poziomie 650 w 2008, 640 tys. w 2012 roku, jest to ponad 30% różnica. Jeżeli dopasujemy wynagrodzenie nauczycieli proporcjonalnie do danych SIO, koszty
pensji dla nauczycieli wzrosną do poziomu 60-62% części subwencji oświatowej, a koszt
podwyżki wynagrodzenia w latach 2009-2012 do 15,5 mld zł. Generuje to znaczące koszty
dla jednostek samorządu terytorialnego.
Tabela 3. Nauczyciele zatrudnieni w szkołach prowadzonych przez jednostki samorządu terytorialnego z podziałem na stopień awansu zawodowego, według etatów.
Rok szkolny
Stażyści
Kontraktowi
Mianowani
Dyplomowani
2008/2009
19094,04
77395,24
135388,02
160174,10
2009/2010
17964,49
76027,76
121507,59
170620,66
2010/2011
16299,21
73197,05
111171,47
179783,76
2011/2012
15153,69
67865,81
102068,36
181713,25
98183,77
181246,13
2012/2013
11981,19
61401,28
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS.
282
Tabela 4. A – Część oświatowa subwencji ogólnej w mln zł, B – Koszty wynagrodzenia nauczycieli
poniesione z subwencji oświatowej w mln zł, C - Koszt podwyżki wynagrodzenia w latach 2009-2012
w mln zł, podstawą obliczeń jest wynagrodzenie z 2008 roku
A
B
C
2009
33 399,80 zł
15 800,62 zł
1 075,61 zł
2010
35 009,90 zł
16 592,16 zł
2 146,42 zł
2011
36 924,80 zł
17 506,69 zł
3 640,01 zł
2012
39 161,10 zł
18 009,80 zł
5 012,50 zł
Suma
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS oraz NIK
11 874,54 zł
Przedstawiona powyżej analiza była przeprowadzona na podstawie wynagrodzenia
średniego zawartego w Karcie Nauczyciela, było to możliwe dzięki wprowadzonemu w
2009 roku przymusowemu utrzymaniu pensji na poziomie średnim. Należy jednak pamiętać, że istnieją jeszcze inne koszty nieuwzględnione powyżej, a ponoszone przez gminy na
rzecz wynagrodzenia nauczycieli, np. ich pensje ponad średnią czy dodatki: motywacyjne,
za wysługę lat, okolicznościowe etc. Zwiększa to coraz silniej udział wynagrodzeń nauczycieli w subwencjach oświatowych, jak również powoduje wzrost prawdopodobieństwa
wystąpienia deficytu pomiędzy dochodami z subwencji, a wydatkami na edukację.
Problem wynagrodzenia nauczycieli w ujęciu mikro
Analiza w ujęciu makro nie oddaje w całości problemu finansowego małych jednostek
samorządu terytorialnego, dlatego warto skupić się na sytuacji finansowej konkretnej
jednostki samorządu terytorialnego, np. gminy wiejskiej Mogilany. Składa się ona z 10
sołectw i położona jest powiecie Krakowskim, w województwie Małopolskim. Jej powierzchnia sięga 4363 ha, a liczba ludności to około 13 tys. mieszkańców. Obecnie gmina
liczy 9 placówek edukacyjnych, tzn. 2 gimnazja i 7 szkół podstawowych:
 Zespół Szkół im. Jana Pawła II w Gaju (Szkoła Podstawowa i Gimnazjum)
 Gimnazjum w Mogilanach
 Szkoła Podstawowa im. Oskara Kolberga w Bukowie.
 Szkoła Podstawowa im. Marii Konopnickiej w Konarach.
 Szkoła Podstawowa im. Janusza Korczaka w Libertowie.
 Szkoła Podstawowa im. Świętej Jadwigi Królowej w Lusinie.
 Szkoła Podstawowa im. Józefa Nowina Konopki w Mogilanach.
 Szkoła Podstawowa im. Świętej Faustyny we Włosani
Szkoły w gminie zatrudniają 177 nauczycieli. Mimo, że ich liczba spada, nie odbywa się
to proporcjonalnie do liczby uczniów – ta zmalała o ponad 8% w roku szkolnym
2012/2013 w porównaniu do roku bazowego 2008/2009 [tab. 3]. Powoduje to znaczne
problemy z mijaniem się dochodów z subwencji oświatowej (która jest naliczana na podstawie liczby uczniów), a wydatkami na edukację w tym na wynagrodzenia nauczycieli.
283
Tabela 5. Ilość nauczycieli i uczniów w gminie Mogilany w latach 2008-2013
Rok szkolny
Nauczyciele
Uczniowie
2008/2009
172
1482
2009/2010
175
1488
2010/2011
181
1428
2011/2012
175
1407
2012/2013
177
1360
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych zawartych na stronie internetowej www.mog
ilany.pl.
Tabela 6. Wydatki na wynagrodzenia nauczycieli w gminie Mogilany w latach 2008-2012
Wynagrodzenia i pochodne
Wydatki budżetowe:
2008
2009
2010
2011
2012
Szkoła podstawowa
4312147
4560106
4890549
5669676
5861133
Gimnazja
1715808
1987801
2037053
2312180
2208634
Razem
6027955
6547907
6927602
Źródło: opracowanie własne na podstawie Uchwał Budżetowych
7981856
8069767
Tabela 7. Wpływy budżetowe z części oświatowej subwencji ogólnej oraz z działalność szkół w gminie Mogilany w latach 2008-2012
Ogółem
Dochody budżetowe:
2008
2009
2010
2011
2012
Część oświatowa subwencji ogólnej
6958766
8264607
8215689
8648881
9018684
Oświata i wychowanie: wpływy z
działalności
46300
28340
22940
46755
254345
8695636
9273029
Razem
7005066 8292947 8238629
Źródło: opracowanie własne na podstawie Uchwał Budżetowych
Z każdym kolejnym badanym rokiem wydatki związane z uposażeniem nauczycieli
wzrastają, jest to związane nie tylko z podwyżkami ze strony Rządu, ale również z awansem ich stopnia zawodowego. Niepokoi fakt, że wynagrodzenie nauczycieli generowało
koszty wielkości średnio prawie 86% dochodów gminy związanych z edukacją w badanym
okresie, a w roku 2011 sięgnęło blisko 92%. Nie jest to spowodowane jedynie zbyt silnie
rosnącymi pensjami nauczycieli w porównaniu do wielkości wzrostu części oświatowej
subwencji ogólnej, a samym sposobem jej obliczania. W 2011 roku wydatki z tytułu wynagrodzeń wzrosły prawie o 32,5% w porównaniu z rokiem bazowym 2008, natomiast
wpływy z subwencji i działalności tylko o 24%. Jednak ponad ośmioprocentowa różnica
między nimi została wyrównana wzrostem subwencji w roku 2012, przy niskiej podwyżce
284
wydatków na wynagrodzenia. Największym problemem jest zły sposób naliczania subwencji, który powoduje, że jest ona wykorzystywana w znacznym stopniu na wynagrodzenia pedagogów. Sprawia to, że jednostki samorządu terytorialnego, m.in. Gmina Mogilany muszą szukać zewnętrznych źródeł finansowania. Przeznaczają je nie tylko na ogólnie
rozumiane inwestycje,ale również inne wydatki placówek edukacyjnych, takie jak opłacenie rachunków za zużycie wody, energii elektrycznej czy zakup wyposażenia klas. W ostateczności ogranicza to inwestycje zarówno w teraźniejszości jak i przyszłości.
Podkreśli to fakt, że deficyt związanych z inwestycjami na terenie szkół był w czterech
latach badanego pięcioletniego okresu wyższy od całego deficytu budżetu gminy [wykres
1]. Dzięki takim danym można stwierdzić, że wzrost wynagrodzenia nauczycieli czy zbyt
niskie subwencje oświatowe w przeliczeniu na jednego ucznia, powodują ograniczenie
rozwoju i inwestycji w innych działach budżetowych gminy Mogilany. Podobne sytuacje
mogą mieć miejsce w pozostałych jednostkach samorządu terytorialnego.
Wykres. 1. Deficyt budżetowy i „deficyt oświatowy” (różnica między wydatkami związanymi z wynagrodzeniami nauczycieli, zakupem wyposażenia szkół, innymi opłatami i inwestycjami, a dochodami
z subwencji oświatowej i dochodów szkół,) w gminie Mogilany w latach 2008-2012
Źródło: opracowanie własne na podstawie Uchwał Budżetowych
Podsumowanie
Podwyżki pensji nauczycieli przyczyniają się do ograniczenia rozwoju gmin, zwiększenia
ich deficytu, pogłębiania problemów finansowych oraz wzrostu wartości długu publicznego. Co więcej, z ekonomicznego punku widzenia brak zmian lub zlikwidowania Karty Nauczyciela powstałej jeszcze za czasów komunistycznych będzie doprowadzać jednostki
samorządu terytorialnego do coraz większego pogrążenia i zaciągania nowych zobowiązań
na wkład własny inwestycji ze środków Unii Europejskiej. Jednak podwyżki wynagrodzeń
nauczycieli dzięki swojej proporcjonalności względem wzrostu części oświatowej subwencji ogólnej nie wpływają bezpośrednio na sytuację finansową gmin. Największym problemem obecnej polityki płacowej jest brak konsultacji wzrostu wynagrodzenia nauczycieli
między stroną rządową, a samorządową. Jak również obliczanie wielkości subwencji
285
oświatowej na podstawie liczby uczniów, która ze względu na niż demograficzny z roku na
rok maleje. Powoduje to, że w parze z podwyżkami wynagrodzeń nauczycieli nie zawsze
idzie wzrost subwencji dla jednostek samorządu terytorialnego. Należy podkreślić, że
subwencja oświatowa nie obejmuje jedynie wynagrodzenia nauczycieli, ale również koszty
związane m.in. z dokształcaniem kadr, wyposażaniem szkół, opłatami za zużycie energii
elektrycznej i wody. Fakt ten powoduje, że niektóre gminy muszą dokładać do oświaty z
własnych budżetów, co dla dużych miast tworzy wielomilionowe dopłaty, a one ograniczają rozwój innych działów budżetowych. Co więcej, jak podają jednostki samorządu terytorialnego w skrajnych przypadkach subwencja pokrywa jedynie połową kosztów utrzymania ucznia. Należy jednak pamiętać, że winę za trudną sytuację finansową ponosi państwo,
nie nauczyciele.
Nauczanie nie należy do najłatwiejszych zawodów, a podwyżki są konieczne. Nauczyciele coraz częściej spotykają się z wulgaryzmem i zagrożeniem ze strony uczniów, przemocą fizyczną i psychiczną. Praca pedagoga jak wyżej wspomniano nie kończy się z ostatnim dzwonkiem, nauczyciele zabierają ją do domu, sprawdzają sprawdziany i wypracowania, przygotowują się do zajęć, często nie mając przez to czasu dla rodziny. Mimo wielu
wad edukacja przynosi niewymierne korzyści i wpływa na rozwój oraz charakter młodych
ludzi, a według obiektywnego programu badań międzynarodowych dotyczących kwalifikacji nauczania (PISA), Polska, jest jedynym krajem członkowskim OECD, który osiągnął
wyraźny wzrost, jeśli chodzi o skutki nauczania. Taka ocena może spotkać się z polemiką,
niedowierzaniem lub negatywną opinią osób, które często przez narodową egzystencję
mogą przejawiać skłonności do malkontenctwa, każdy przecież ma prawo do własnego
zdania.
Mimo, że podwyżki w pozytywny sposób wpływają na nastawienie nauczycieli do pracy,
przez co zwiększają poziom nauczania, są one problemem dla budżetów jednostek samorządu terytorialnego. Należy przede wszystkim zreformować sposób płatności wynagrodzenia na bardziej rentowny i efektywny, to jednak może okazać się bardzo trudnym zadaniem.
Bibliografia:
1. Herbst M., Herczyński J., Levitas A., Finansowanie oświaty w Polsce : diagnoza, dylematy, możliwości, SCHOLAR, Warszawa 2009,
2. Kozłowski J., Nauczyciel a zawód, Nasza Księgarnia, Warszawa 1966,
3. Leksykon Pedagogika, red. B. Milerski, B. Śliwerski, PWN, Warszawa 2000,
4. Okoń W., Słownik pedagogiczny, PWN, Warszawa 1987,
5. Piontek B., Współczesne uwarunkowania rozwoju społeczno-gospodarczego,
6. Rozprawy Naukowe nr 13, ATH, Bielsko-Biała 2006,
7. Rosati D., Polska droga do rynku, PWE, Warszawa 1998.
8. Sadowski Z., Transformacja i rozwój, PTE, Warszawa 2005,
9. Transformacja w zarządzaniu gospodarką, Pod red. Sobczyk G., UMCS, Lublin 1997,
286
AGNIESZKA FRANCZAK
Akademia im. Jana Długosza w Częstochowie
PARTNERSTWO PUBLICZNO-PRYWATNE JAKO METODA FINANSOWANIA INWESTYCJI
SAMORZĄDOWYCH NA PRZYKŁADZIE WOJEWÓDZTWA ŚLĄSKIEGO
Wprowadzenie
Kryzys gospodarczy oraz rosnące zadłużenie sektora finansów publicznych w ostatnich
latach sprawia, że samorządy starają się szukać alternatywnych form finansowania swoich
inwestycji1. Partnerstwo publiczno-prywatne jest jedną z form realizacji inwestycji, która
stwarza możliwości odciążenia budżetu publicznego od ponoszenia sporych nakładów
finansowych na długoterminowe inwestycje. Możliwości takie wynikają zarówno ze zwolnienia części środków publicznych, które w realizacji tych zadań zostają zastąpione środkami prywatnymi, jak również z wykorzystania specyficznych umiejętności sektora prywatnego. Władze publiczne powinny mieć na uwadze, że partnerstwo publicznoprywatne stanowi efektywną metodę realizacji zadań publicznych. Celem artykułu jest
przybliżenie idei partnerstwa publiczno-prywatnego oraz analiza skuteczności takiej metody finansowania inwestycji w województwie śląskim.
Znaczenie inwestycji samorządowych dla rozwoju lokalnego i regionalnego
Decentralizacja administracji publicznej w Polsce sprawiła, że samorządy terytorialne
stały się odpowiedzialne za rozwój lokalny i regionalny. Silna konkurencja wymusza na
władzach samorządowych realizację inwestycji przyczyniających się do pozyskania zagranicznych inwestorów, utrzymania kapitału w regionie, organizacji prestiżowych imprez
sportowych czy przyciągnięcia turystów. Stale poszerzający się zakres zadań realizowanych
przez jednostki samorządu terytorialnego oraz ograniczone możliwości finansowe powodują rozbieżność pomiędzy potrzebami inwestycyjnymi, a możliwościami finansowymi2.
Brak adekwatności pomiędzy wielością środków finansowych znajdujących się do dyspozycji w budżetach samorządowych a kapitałochłonnością powierzonych tym jednostkom
zadań jest jedną z przyczyn poszukiwania przez nie dodatkowych źródeł finansowania
inwestycji. Zdecydowana większość środków finansowych przeznaczonych na realizację
podejmowanych przez samorządy inwestycji pochodzi z podatków i opłat lokalnych oraz
dochodów związanych z gospodarowaniem mieniem komunalnym, a także redystrybucji
środków między budżetem państwa a strukturami lokalnymi. W okresie spowolnienia
gospodarczego, pogłębiającego się deficytu budżetowego państwa i jednostek samorządu
1
R. Zyśko, Partnerstwo publiczno-prywatne jako forma realizacji inwestycji przez jednostki samorządu terytorialnego, Zeszyty Naukowe WSEI w Lublinie, 5(2/2012), s. 135.
2
D. M. Hajdys, Uwarunkowania partnerstwo publiczno-prywatnego w finansowaniu inwestycji jednostek samorządu terytorialnego, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2013, s. 139.
287
terytorialnego samorząd nie może liczyć na duże wpływy do budżetu, dlatego musi znajdować partnerów do realizacji inwestycji na swoim terenie.
W polskim prawie nie występuje pojęcie „inwestycja samorządu terytorialnego”.
W literaturze stosuje się różne ujęcia i interpretacje3 tego pojęcia. Wielu specjalistów4
w zakresie tematyki samorządu terytorialnego zamiennie używa różnych określeń, np.
inwestycje gminne, inwestycje lokalne, inwestycje komunalne czy inwestycje infrastrukturalne5. Oprócz takich określeń można spotkać się również z pojęciami inwestycji samorządowych i inwestycji publicznych6.
Przez inwestycje samorządu terytorialnego należy rozumieć celowe wydatkowanie kapitału, skierowane na powiększenie korzyści materialnych i niematerialnych wspólnoty
samorządowej7. Inwestycje samorządowe warunkują kierunki i możliwości rozwoju jednostek samorządu terytorialnego. Inwestycje te z uwagi na ich długotrwały i kapitałochłonny
charakter wymagają długofalowej strategii finansowej, zapewniającej sprawną realizację
samego przedsięwzięcia, a następnie zapewnienia trwałości finansowej w okresie eksploatacji. Specyfiką inwestycji samorządowych jest to, że mają one charakter ciągły co powoduje systematyczne obciążanie budżetu jednostki.8 Inwestycje samorządowe najczęściej
realizowane są w sferze9:
 społecznej – poprzez dążenie do poprawy standardów w zakresie usług edukacyjnych, ochronę najsłabszych grup społecznych, poprawę warunków funkcjonowania
opieki zdrowotnej, przeciwdziałanie bezrobociu czy wzrost poczucia bezpieczeństwa;
 gospodarczej – sprzyjają wzrostowi gospodarczemu samorządów, wspieraniu prywatnego biznesu, restrukturyzacji nieefektywnych branż;
 infrastrukturalnej – zmierzają do wzrostu sieci i liczby urządzeń infrastrukturalnych
warunkujących rozwój lokalny i regionalny;
 środowiskowej – warunkują poprawę stanu środowiska.
Inwestycje samorządowe są ważne nie tylko z przyczyny poprawy jakości życia mieszkańców, ale również z powodu poprawy stanu środowiska naturalnego oraz przynoszenia
3
Zob. J. Hermaszewski, Inwestycje samorządu terytorialnego i ich znaczenie dla funkcjonowania i rozwoju gminy
Polkowice w latach dziewięćdziesiątych XX wieku, Wydawnictwo AE we Wrocławiu, Wrocław 2004, s. 46-56.
4
Zob. P. Swianiewicz, Zróżnicowanie polityk finansowych władz lokalnych, Warszawa 1996, s. 137- 173; W.
Siemiński, Finansowanie inwestycji gminnych a rozwój przedsiębiorczości [w:] Przedsiębiorczość w gminie –
stymulowanie inwestycji, Warszawa-Poznań-Zielona Góra 1996, s. 53-68; P. Karpuś, M Stefański., K. Żuk Strategie rozwoju gminy i restrukturyzacji usług komunalnych, Wydawnictwo UMCES, Lublin 1996, s. 17-74.
5
Zob. K. Brzozowska Inwestycje infrastrukturalne i ich specyfika [w:] Inwestycje w rachunkowości, Wydawnictwo
AE we Wrocławiu, Wrocław 2002, s. 44-53.
6
R. Broszkiewicz, Polityka inwestycyjna [w:] Winiarski B. (red.) Polityka gospodarcza, PWN, Warszawa 2000, s. 414.
7
J. Czampas, Inwestycje gminne – zakres i pomiar [w:] Polska samorządność w integrującej się Europie. I Forum
Samorządowe, Fundacja na rzecz Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin 2004, s. 85.
8
Por. H. Janowska, Strategie finansowania gminnych inwestycji infrastrukturalnych w Polsce, Wydawnictwo
Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin 2002, s. 6.
9
A. Drobniak, Ocena projektów publicznych, Wydawnictwo AE w Katowicach, Katowice 2005, s. 39-40.
288
korzyści zewnętrznych dla inwestorów. Ograniczenia finansowe czy personalnoorganizacyjne skłaniają władze publiczne do poszukiwania instrumentów, za pomocą
których możliwa byłaby realizacja ustawowego obowiązku działania w sferze publicznej, w
tym zaspokajania zbiorowych potrzeb wspólnoty.
Istota partnerstwa publiczno-prywatnego
Partnerstwo publiczno-prywatne to termin, który w ostatnim czasie coraz częściej pojawia się w dyskusjach związanych z finansowaniem inwestycji publicznych10. Obowiązująca w Polsce ustawa o partnerstwie publiczno-prywatnym11 określa, że „przedmiotem
partnerstwa publiczno-prywatnego jest wspólna realizacja przedsięwzięcia oparta na podziale zadań i ryzyk pomiędzy podmiotem publicznym i partnerem prywatnym”. Partnerstwo publiczno-prywatne stanowi alternatywę dla zamawiania obiektów (usług) przez
sektor publiczny (zamówień publicznych) finansowanych z przychodów podatkowych lub
z długu publicznego12. W typowych zamówieniach publicznych jednostka zamawiająca na
podstawie szczegółowego planu organizuje przetarg, a następnie płaci prywatnemu wykonawcy za budowę obiektu. Jednostka zamawiająca musi pokryć pełne koszty budowy,
a także późniejsze koszty eksploatacji i remontu pozostają całkowicie w gestii jednostki
zamawiającej.13 Zaletą partnerstwa publiczno-prywatnego jest możliwość przerzucenia finansowania na podmiot prywatny, który najczęściej później nie otrzymuje wynagrodzenia w formie zapłaty, a ma możliwość eksploatacji powstałej infrastruktury przez okres
czasu na jaki zostanie zawarta umowa, zapewniając w ten sposób zwrot zaangażowanego
kapitału oraz zysk14. Partnerstwo publiczno-prywatne daje możliwość obniżenia nakładów
finansowych na inwestycje, co przekłada się na oszczędności budżetowe i w efekcie może
ograniczać konieczność zadłużania się samorządu. Kolejną zaletą partnerstwa publicznoprywatnego jest doświadczenie sektora prywatnego w realizacji różnego rodzaju przedsięwzięć. W wielu przypadkach projekty podejmowane przez podmioty sektora publicznego są dla nich unikalne lub jednorazowe, a zatem pracownicy publiczni nie mają doświadczenia w tych projektach. Tymczasem sektor prywatny operując na różnych rynkach –
krajowych i zagranicznych – wnosi do projektu odpowiedni know how, a także wykorzystuje efekty skali działania, które są niedostępne dla pojedynczej jednostki samorządu15.
Sfinalizowanie projektu inwestycyjnego opartego o współpracę podmiotu publicznego i
10
J. Kronenberg, T.Bergier, Wyzwania Zrównoważonego Rozwoju w Polsce, Fundacja Sendzimira, Kraków 2010, s. 323.
Ustawa z dnia 19 grudnia 2008 r. o partnerstwie publiczno-prywatnym, Dz. U. 2009 nr 19 poz. 100.
12
E. Yescombe, Partnerstwo publiczno-prywatne – zasady wdrażania i finansowania, Wolters Kluwer, Kraków
2008, s. 21.
13
Ibidem.
14
A. Grzesiok, Status prawny gminy w partnerstwie publiczno-prywatnym, [w:] M. Urbaniec, P. Stec, S. Dolata
(red.), Partnerstwo publiczno-prywatne jako instrument rozwoju zrównoważonego, Wydawnictwo Akademii
Polonijnej w Częstochowie, Częstochowa 2009, s. 109.
15
Ibidem.
11
289
prywatnego oraz osiągnięcie wymiernych korzyści przez stronę publiczną, może być także
wykorzystywane jako element promocji wizerunku jednostki samorządu terytorialnego.
Komisja Europejska w opracowaniu zatytułowanym Guidelines for Successful PublicPrivate Partnerships16 stanowi, iż termin partnerstwo publiczno-prywatne odnosi się do
form współpracy pomiędzy sektorem publicznym a prywatnym, których celem jest zapewnienie finansowania, budowy i modernizacji, zarządzania i utrzymywania infrastruktury służącej dostarczeniu określonych usług. Unia Europejska podkreśla, że ogólnym założeniem dla przedsięwzięć tego typu jest stworzenie takiego związku pomiędzy jednostkami sektora prywatnego i publicznego, by ryzyko ponosiła ta strona, która potrafi nim najefektywniej zarządzać pod względem kosztów, oraz aby każda ze stron mogła najlepiej
realizować postawione sobie cele17.
Formy współpracy sektora publicznego i prywatnego są zróżnicowane i można je sklasyfikować biorąc pod uwagę udział sektora prywatnego w tej współpracy18. Kompleksowo
opisuje je dokument Guidelines for Successful Public-Private Partnerships, opublikowany
przez Komisję Europejską. Formy współpracy, uszeregowane w zależności od zakresu
odpowiedzialności sektora prywatnego, przedstawiono następująco19:
 kontrakty na usługi,
 umowy typu O&M, czyli na eksploatację i zarządzanie,
 umowy dzierżawy,
 umowy typu BOT,
 umowy koncesji/ typu DBFO,
 umowy typu BOO,
 prywatyzacja – sprzedaż pełna lub częściowa.
Pierwsze trzy opcje oraz prywatyzację uznaje się za formy tradycyjne, natomiast oznaczone trzyliterowymi lub czteroliterowymi akronimami opcje dotyczą przedsięwzięć o
charakterze inwestycyjnym20.
Przykładowo DBFO oznacza, że obiekt jest projektowany, wykonywany, finansowany
i eksploatowany przez podmiot prywatny, który przejmuje sam ryzyko dotyczące projektu.
Gotowe przedsięwzięcie jest po pewnym czasie przekazywane do sektora publicznego.
W rzeczywistości model partnerstwa publiczno-prywatnego jest bardzo elastyczny
i w zasadzie nie ma rdzennych funkcji, które nie mogą być realizowane przez sektor prywatny oraz działalność dla, której publiczne dostarczanie jest nie wykonalne.
16
Guidelines for Successful Public-Private Partnerships (Wytyczne dla udanych projektów partnerstwa publicznoprywatnego), European Commission, Directorate-General Regional Policy, marzec 2003, s. 19-26.
17
S. Pieprzny, E. Ura, M. Ura, Umowy o partnerstwie publiczno-prywatnym jako czynniki efektywności
i sprawności działania samorządu terytorialnego [w:] Sprawność działania administracji samorządowej, E. Ura
(red.), RS Druk, Rzeszów 2005, s. 205.
18
H. Gawroński, Zarządzanie strategiczne w samorządach lokalnych, Wolters Kluwer, Warszawa 2010, s. 125.
19
Guidelines for Successful Public-Private Partnerships, op. cit.
20
J. Zysnarski, Ekonomiczno- finansowe aspekty przedsięwzięć partnerstwa publiczno-prywatnego [w:] D. A.
Hałaburdy (red.), Finanse samorządu terytorialnego, Wydawnictwo WSE, Białystok 2010, s. 92.
290
Tabela 1. Modele partnerstwa publiczno-prywatnego
Nazwa angielska modelu PPP
Skrót ang.
Nazwa Polska modelu PPP
Skrót pol.
Build, Operate, Transfer
BOT
Wybuduj, Eksploatuj, Przekaż
WEP
Zaprojektuj, Wybuduj, FinanDesign, Build, Finance, Operate
DBFO
ZWFE
suj, Eksploatuj
Build, Own, Operate
BOO
Buduj, Posiadaj, Zarządzaj
BPZ
Build, Develop, Operate
BDO
Buduj, Rozwijaj, Zarządzaj
BRZ
Build, Operate, Renew
BOR
Buduj, Zarządzaj, Odtwarzaj
BZO
Buduj jako własność, ZarząBuild, Own, Operate, Transfer
BOOT
BWZP
dzaj, Przekaż
Buduj, Przekaż, Oddaj w leaBuild, Transfer&Lease
BTL
BPOL
sing
Desing, Build, Finance&Maintain,
Projektuj, Buduj, Finansuj,
DBFM+O
PBFUZ
Separate Operations
Utrzymuj i Zarządzaj
Desing, Build, Finance, Maintain,
Projektuj, Buduj, Finansuj,
DBFMOT
PBFUZP
Operate&Transfer
Utrzymuj, Zarządzaj, Przekaż
Modernizuj, Utrzymuj, ZarząModernize, Maintaine&Operate
MMO
MUZ
dzaj
Źródło: Opracowanie własne na podstawie: W. Dzierżanowski, M. Stachowiak, M. Cichowicz, M.
Zasłona, Partnerstwo publiczno-prywatne o pomoc publiczna, UOKiK, Warszawa 2008, s. 14-15.
W przypadku umowy o partnerstwie publiczno-prywatnym istotne jest wskazanie ryzyka, które ponoszą strony, a przede wszystkim partner prywatny. Kwestia podziału ryzyka
i poszczególnych obowiązków stron jest zasadnicza dla realizacji przedsięwzięć publicznoprywatnych21. Strony powinny określić w umowie zakres ryzyka. Jeśli partner prywatny nie
weźmie na siebie choć części ryzyka, wynikającego z realizacji zadania, to nie będzie to
partnerstwo publiczno-prywatne, a zamówienie publiczne.22 Gmina zawierając umowę
realizującą partnerstwo publiczno-prywatne jest zobowiązana do współdziałania
w osiągnięciu przedsięwzięcia, w szczególności poprzez wniesienie wkładu własnego23.
Wniesienie wkładu własnego może nastąpić w szczególności w drodze sprzedaży, użyczenia, użytkowania, najmu lub dzierżawy mienia gminnego24.
Partnerstwo publiczno-prywatne w województwie śląskim
Województwo śląskie jest obszarem niezwykle perspektywicznym pod względem realizacji zadań inwestycyjnych w formie partnerstwa publiczno-prawnego. Z raportu przygotowanego przez Polską Agencję Rozwoju Przedsiębiorczości wynika, że wskaźnik skutecz21
D. Ptaś, Status prawny gminy w partnerstwie publiczno-prywatnym [w:] M. Urbaniec, P. Stec, S. Dolata (red.),
op. cit., s. 125.
22
Raport "Partnerstwo publiczno-prywatne w samorządzie polskim na przykładzie regionów mazowieckiego
i śląskiego", 4 września 2008 r., pod red. E. Kornberger-Sokołowska, s. 18.
23
Art. 7 ustawy o partnerstwie publiczno-prywatnym.
24
Art. 9 ust. 1 ustawy o partnerstwie publiczno-prywatnym.
291
ności partnerstwa publiczno-prywatnego był najwyższy w województwie śląskim oraz
pomorskim i wynosi odpowiednio 44% i 43% (na przestrzeni lat 2009–2012)25. Jednostki
w tych dwóch województwach najskuteczniej więc stosują w praktyce formułę partnerstwa publiczno-prywatnego do realizacji inwestycji publicznych. W województwie śląskim
największa koncentracja nakładów w zakresie inwestycji partnerstwa publiczno-prawnego
występuje w obszarze sportu, turystyki i rekreacji – 52,9%. Na drugim miejscu znajdują się
działania rewitalizacyjne – 31,6%. Trzecie miejsce zajmuje transport i komunikacja –
12,1%. Na dalszych miejscach, ze znacznie mniejszymi nakładami znajdują się nauka i
technologie, ochrona środowiska, budownictwo mieszkań.
0,8% 1,6% 0,9%
12,1%
ochrona środowiska
transport i komunikacja
31,6%
sport, turystyka i rekreacja
rewitalizacja
budownictwo mieszkaniowe
52,9%
nauka i technologie
Rysunek 1. Udział projektów PPP w poszczególnych branżach
Źródło: Opracowanie własne na podstawie „Raport Regionalne perspektywy rozwoju partnerstwa
publiczno-prywatnego – ppp-silesia.pl.
Przykładem realizacji inwestycji w formie partnerstwa publiczno-prywatnego na terenie województwa śląskiego jest budowa szpitala w Żywcu. Ponieważ w budżecie samorządowym brakowało środków, postanowiono wybudować szpital w oparciu o formułę
partnerstwa publiczno-prywatnego. Na inwestycję zdecydowała się firma InterHealth
Canada, która specjalizuje się w zarządzaniu projektami oraz inwestycjami w sektorze
publicznej opieki zdrowotnej. Rozpoczęcie prac budowlanych ma nastąpić wiosną 2014
roku, a ukończenie inwestycji planowane jest na 2015 rok.
Umowa partnerska dotycząca budowy oraz zarządzania nowym szpitalem w Żywcu
została zawarta przez powiat i prywatnego inwestora we wrześniu 2011 roku. Jedną z
głównych przeszkód rozpoczęcia inwestycji był brak państwowych lub samorządowych
gwarancji dla kredytowania budowy szpitala powstającego w formule partnerstwa publiczno-prywatnego, a także brak gwarancji wieloletniego kontraktu z NFZ.
25
Raport z badania rynku PPP wśród przedsiębiorców firm doradczych i instytucji finansowych sporządzony na
potrzeby „Analizy potencjału podmiotów publicznych i przedsiębiorstw do realizacji partnerstwa publicznoprywatnego”, www.bazappp.gov.pl.
292
Tabela 2. Podstawowe informacje związane z projektem dotyczącym budowy szpitala powiatowego
w Żywcu
Nazwa i przedmiot projektu
Budowa nowej siedziby Szpitala Powiatowego w Żywcu
Podmiot publiczny
Starostwo Powiatowe w Żywcu
Podmiot prywatny
InterHealth Canada Limited
Forma prawna projektu
Kontraktualne PPP
Wartość inwestycji
Ok. 220 mln PLN (budowa, wyposażenie, zakup sprzętu, zarządza(pełna wartość projektu)
nie)
26
Kryteria oceny
 podział zadań i ryzyka związanych z przedsięwzięciem pomiędzy podmiotem publicznym a partnerem prywatnym 10%,
 terminy i wysokość przewidywanych płatności lub innych
świadczeń podmiotu publicznego 30%,
 efektywność realizacji przedsięwzięcia 30%
 stosunek wkładu własnego podmiotu publicznego do wkładu
partnera prywatnego 30%.
Podział ryzyka
Partner prywatny – 3 podstawowe ryzyka: budowy, dostępności i
między partnerami
popytu, w tym ryzyka związane z:
 projektowaniem i budowaniem,
 dostępnością nakładów na przedsięwzięcie – finansowanie,
 utrzymaniem i zarządzaniem inwestycją – w tym świadczeniem
usług medycznych,
 zdobyciem i utrzymaniem kontraktu NFZ.
 Partner publiczny – ryzyko polityczne oraz część ryzyka popytu
tj. m.in. ryzyko:
 sprawowania nadzoru nad realizacją przedsięwzięcia oraz sposobem użytkowania,
 zapewnienia finansowania usług medycznych przez 3 lata w
przypadku nie otrzymania kontraktu z NFZ.
Struktura finansowania
Całość finansowania projektu – partner prywatny (środki własne projektu
25%, 75% - kredyt bankowy). Całość nakładów partnera prywatnego szacuje się na ok. 220 mln PLN (140 mln PLN obiekt szpitalny
plus wyposażenie 80 mln PLN). Zwrot wyłożonych środków partner
prywatny pozyskuje z kolejnych kontraktów NFZ oraz ewentualnie
ze świadczenia usług płatnych.
Czas trwania umowy
30 lat – od momentu podpisania umowy z partnerem prywatnym.
Źródło: Opracowanie własne na podstawie: I. Herbst, A. Jadach-Sepioło, Raport z studiów przypadku
PPP. Raport sporządzony na potrzeby "Analizy potencjału podmiotów publicznych i przedsiębiorstw
do realizacji projektów Partnerstwa Publiczno-Prywatnego" dla PARP, Warszawa 2012, s. 8-9.
26
www.zywiecczyzna.pl/dokumenty/8924-1.pdf
293
Województwo śląskie podjęło decyzję o raportowaniu rynku partnerstwa publicznoprywatnego, w celu przygotowania narzędzi, które będą wspierały procesy inwestycyjne w
regionie. Ilość i różnorodność projektów jest bardzo obiecująca i pozwala na stworzenie
interesującej oferty. Projekty są zlokalizowane w obszarze całego województwa, a ich
liczba stale wzrasta. Do bazy pppsilesia.pl systematycznie wpływają nowe idee projektowe, które po wstępnych analizach prawnych, finansowych oraz ekonomicznych są
umieszczane w systemie. Portal służy jako narzędzie komunikacji pomiędzy sektorem
publicznym, a prywatnymi inwestorami, poszukującymi możliwości współpracy w formule
partnerstwa publiczno-prywatnego.
Podsumowanie
Rozwój lokalny i regionalny zależy od tego czy osoby i instytucje odpowiedzialne za to
w regionie będą umiały efektywnie pozyskać środki na inwestycje. Na przestrzeni ostatnich lat
zarządzający województwem śląskim skutecznie przygotowali i rozpoczęli wiele projektów
inwestycyjnych, których finalizacja przyczyni się do rozwoju regionu. Koncepcja partnerstwa
publiczno-prywatnego nie jest łatwym sposobem przeprowadzania inwestycji, ale jeżeli uda się
zakończyć ogłoszone postępowanie sukcesem, może przynieść samorządowi sporo wymiernych korzyści. Sektor prywatny zainteresowany jest bowiem maksymalizacją efektywności
inwestycji27, a sektor publiczny maksymalizacją użyteczności publicznej28. Wspólne działanie
jest jedyną droga do innowacyjności, która ciągle jest słabą stroną sektora publicznego.
Bibliografia
1. Broszkiewicz R., Polityka inwestycyjna [w:] Winiarski B. (red.) Polityka gospodarcza, PWN, Warszawa
2000.
2. Brzozowska K. Inwestycje infrastrukturalne i ich specyfika [w:] Inwestycje w rachunkowości, Wydawnictwo AE we Wrocławiu, Wrocław 2002.
3. Czampas J., Inwestycje gminne – zakres i pomiar [w:] Polska samorządność w integrującej się Europie. I
Forum Samorządowe, Fundacja na rzecz Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin 2004.
4. Drobniak A., Ocena projektów publicznych, Wydawnictwo AE w Katowicach, Katowice 2005.
5. Gawroński H., Zarządzanie strategiczne w samorządach lokalnych, Wolters Kluwer, Warszawa 2010.
6. Guidelines for Successful Public-Private Partnerships (Wytyczne dla udanych projektów partnerstwa
publiczno-prywatnego), European Commission, Directorate-General Regional Policy, Bruksela 2003.
7. Grzesiok A., Status prawny gminy w partnerstwie publiczno-prywatnym, (w:) M. Urbaniec, P. Stec, S.
Dolata (red.), Partnerstwo publiczno-prywatne jako instrument rozwoju zrównoważonego, Wydawnictwo Akademii Polonijnej w Częstochowie, Częstochowa 2009.
8. Hajdys D. M., Uwarunkowania partnerstwo publiczno-prywatnego w finansowaniu inwestycji jednostek samorządu terytorialnego, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2013.
27
W. Rogowski, Rachunek opłacalności inwestycji, Oficyna Ekonomiczna, Kraków 2008, s. 23-25.
C. Rudzka-Lorentz, J. Sierak, Zarządzanie finansami jednostek samorządu terytorialnego, [w:] Zalewski A. (red.):
Nowe zarządzanie publiczne w polskim samorządzie terytorialnym, Wydawnictwo SGH, Warszawa 2007, s. 164.
28
294
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.
19.
20.
21.
22.
23.
24.
25.
26.
Hermaszewski J., Inwestycje samorządu terytorialnego i ich znaczenie dla funkcjonowania i rozwoju
gminy Polkowice w latach dziewięćdziesiątych XX wieku, Wydawnictwo AE we Wrocławiu, Wrocław
2004.
Janowska H., Strategie finansowania gminnych inwestycji infrastrukturalnych w Polsce, Wydawnictwo Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin 2002.
Karpuś P. Stefański M., Żuk K., Strategie rozwoju gminy i restrukturyzacji usług komunalnych, Wydawnictwo UMCES, Lublin 1996.
Kronenberg J., Bergier T., Wyzwania Zrównoważonego Rozwoju w Polsce, Fundacja Sendzimira,
Kraków 2010.
Moszoro M., Partnerstwo publiczno-prywatne w sferze użyteczności publicznej, Warszawa 2010.
Pieprzny S., E. Ura, Ura M., Umowy o partnerstwie publiczno-prywatnym jako czynniki efektywności
i sprawności działania samorządu terytorialnego [w:] Sprawność działania administracji samorządowej, E. Ura (red.), RS Druk, Rzeszów 2005.
Ptaś D., Status prawny gminy w partnerstwie publiczno-prywatnym [w:] Partnerstwo publicznoprywatne jako instrument rozwoju zrównoważonego, M. Urbaniec, P. Stec, S. Dolata (red.), Wydawnictwo Akademii Polonijnej w Częstochowie, Częstochowa 2009.
Siemiński W., Finansowanie inwestycji gminnych a rozwój przedsiębiorczości [w:] Przedsiębiorczość
w gminie – stymulowanie inwestycji, Warszawa-Poznań-Zielona Góra 1996.
Raport "Partnerstwo publiczno-prywatne w samorządzie polskim na przykładzie regionów mazowieckiego i śląskiego", 4 września 2008.
Raport z studiów przypadku PPP. Raport sporządzony na potrzeby "Analizy potencjału podmiotów
publicznych i przedsiębiorstw do realizacji projektów Partnerstwa Publiczno-Prywatnego" dla Polskiej Agencji Rozwoju Przedsiębiorczości, Warszawa 2012.
Raport z badania rynku PPP wśród przedsiębiorców firm doradczych i instytucji finansowych sporządzony na potrzeby „Analizy potencjału podmiotów publicznych i przedsiębiorstw do realizacji partnerstwa publiczno- prywatnego”, www.bazappp.gov.pl.
Rogowski W., Rachunek opłacalności inwestycji, Oficyna Ekonomiczna, Kraków 2008.
Rudzka-Lorentz C., Sierak J., Zarządzanie finansami jednostek samorządu terytorialnego, [w:] Zalewski A. (red.): Nowe zarządzanie publiczne w polskim samorządzie terytorialnym, Wydawnictwo SGH,
Warszawa 2007.
Swianiewicz P., Zróżnicowanie polityk finansowych władz lokalnych, Warszawa 1996.
Ustawa z dnia 19 grudnia 2008 r. o partnerstwie publiczno-prywatnym, Dz. U. 2009 nr 19 poz. 100.
Zysnarski J., Ekonomiczno- finansowe aspekty przedsięwzięć partnerstwa publiczno-prywatnego
[w:] Hałaburdy D. A. (red.), Finanse samorządu terytorialnego, Wydawnictwo WSE, Białystok 2010.
Zyśko R., Partnerstwo publiczno-prywatne jako forma realizacji inwestycji przez jednostki samorządu terytorialnego, Zeszyty Naukowe WSEI w Lublinie, 5(2/2012).
Yescombe E., Partnerstwo publiczno-prywatne – zasady wdrażania i finansowania, Wolters Kluwer,
Kraków 2008.
295
IZABELA STĄPOR
Uniwersytet Jana Kochanowskiego w Kielcach
EFEKTYWNE PRAKTYKI Z ZAKRESU SPONSORINGU KULTURY W POLSCE
Wprowadzenie
Postrzeganie więzi istniejącej pomiędzy biznesem a kulturą często sprowadzane jest do
obrazu przedsiębiorcy sprawującego mecenat nad działalnością kulturalną. Współcześnie
relacja spajająca obie sfery ewoluowała daleko poza ten schemat i umożliwia współpracę
generującą obopólne korzyści.
Jedną z form takiej kooperacji jest sponsoring kultury – dzięki efektowi wzmocnienia
oraz poprawy wizerunku wspomaga wypracowywanie przez przedsiębiorstwo przewagi
konkurencyjnej na rynku1, zaś dla przedstawicieli sektora kultury jest jedną z kluczowych
opcji umożliwiających efektywne pozyskiwanie pozabudżetowych środków finansowych.
Partnerstwu biznesu i kultury powinna towarzyszyć systematyczna wzajemna wymiana
informacji, zasada przejrzystości, precyzyjne określenie celów współpracy i ustalenie korzyści z niej wynikających – dzięki optymalnemu uregulowaniu relacji między obiema sferami, w Polsce można zaobserwować występowanie efektywnych praktyk sponsoringu
kultury, choć wciąż są one zdecydowanie mniej popularne niż np. sponsoring sportu.
W celu przekrojowego zaprezentowania zjawiska sponsoringu kultury w Polsce, niniejszy tekst zawiera m.in. analizę wydatków gospodarstwach domowych przeznaczanych na
sferę kultury, charakterystykę sponsoringu kultury oraz studia przypadków efektywnych
praktyk z zakresu sponsoringu kultury w Polsce.
Wydatki polskich gospodarstwach domowych na sferę kultury
Aby zrozumieć, z jakich powodów firmy w Polsce przykładają mniejszą wagę do sponsoringu kultury niż np. do sponsoringu sportu, warto zapoznać się z danymi dotyczącymi
wydatków gospodarstw domowych na sferę kultury.
Według informacji zawartych w publikacji Głównego Urzędu Statystycznego, w 2012 r.
udział łącznych wydatków na kulturę2 (rys. 1.) w całości wydatków gospodarstw domowych uległ nieznacznemu wzrostowi w zestawieniu z 2011 r. i uplasował się na poziomie
3,4% (w roku poprzedzającym wyniósł 3,3%). Analizując te dwa lata można zauważyć, że
rozpiętość odsetka badanych wydatków w poszczególnych społeczno-ekonomicznych
grupach nie uległa zmianie: podobnie jak w 2011 r., w roku kolejnym odsetek ten wahał
się w przedziale od 2,4% (rolnicy) do 3,6% (renciści i emeryci)3. Struktura wydatków na
kulturę zastosowana w badaniu odnosiła się do opłat związanych m.in. ze sprzętem au1
E. Łabno-Falęcka, Biznes a Kultura, czyli kto jest sacrum a kto profanum..., „Brief”, nr 11/2013, s. 66.
Prezentowane dane odnoszą się do przeciętnych rocznych wydatków w przeliczeniu na 1 osobę w danym
gospodarstwie domowym.
3
Główny Urząd Statystyczny, Kultura w 2012 r., Zakład Wydawnictw Statystycznych, Warszawa 2013, s. 63.
2
296
diowizualnym, telewizją kablową, abonamentem TV, czasopismami, gazetami, książkami,
nośnikami informacji, wstępem do instytucji kultury i innymi4.
Rys. 1. Przeciętne wydatki na kulturę na 1 osobę w gospodarstwie domowym w latach 2000-2012
Źródło: Główny Urząd Statystyczny, Kultura w 2012 r., Zakład Wydawnictw Statystycznych, Warszawa 2013, s. 115.
Istota sponsoringu kultury
Zjawisko sponsoringu pojmowane jest jako zagwarantowanie beneficjentowi realizującemu dane przedsięwzięcie odpowiednich zasobów (środków finansowych, kapitału ludzkiego, przedmiotów materialnych) lub świadczenie usług wspierających projekt w celu
wytworzenia w opinii publicznej silnych skojarzeń sponsora z daną inicjatywą oraz późniejszego wykorzystania tej relacji do efektywnej realizacji swoich marketingowych, korporacyjnych i medialnych założeń. Sponsoring stanowi jeden z instrumentów umożliwiających
komunikowanie się firmy z otoczeniem oraz skuteczne docieranie do obranych grup docelowych, w przypadku których wspierane przedsięwzięcie jest powiązane ze stylem życia
prowadzonym przez reprezentantów zbiorowości5.
Po podjęciu decyzji o zaangażowaniu sponsoringowym, podmiot powinien precyzyjnie
określić rodzaj sponsoringu, który chce praktykować. Biorąc pod uwagę kryterium typu
świadczeń, wyróżniamy sponsoring finansowy, w postaci świadczeń usługowych i świadczeń rzeczowych. Z punktu widzenia podmiotów sponsorowanych można wskazać sponsoring instytucjonalny, osobowy oraz imprezowy (projektowy). Analizując sponsoring pod
względem liczby podmiotów wspierających, wyróżniamy sponsoring wyłączny, cosponsoring (inaczej współsponsoring; działania wspiera wiele podmiotów, jednak z
uwzględnieniem wyłączności branży) oraz sponsoring dominujący (jest on pewną odmianą
co-sponsoringu; zaangażowanie jednego bądź wielu sponsorów jest intensywniejsze od
pozostałych). Z kolei z punktu widzenia czasu trwania rozróżnia się sponsoring krótkookre4
5
Ibidem, s. 115.
M. Datko, Sponsoring. Klucz nowoczesnego marketingu, Wydawnictwo PLACET, Warszawa 2012, s. 34-37.
297
sowy i długookresowy. Zaprezentowane kryteria są jednymi z wielu klasyfikacji sponsoringu – wśród pozostałych wyróżniamy podziały m.in. ze względu na promowany produkt,
intensywność zaangażowania podmiotu wspierającego, sposób ujawnienia sponsora,
inicjatywę, zakres działań sponsora, zasięg i zakres oddziaływania, sposób powiązań sponsoringowych, wspieraną dziedzinę oraz stopień ujednolicania działań w skali międzynarodowej6.
Istotne jest, aby dostrzegać różnice pomiędzy sponsoringiem, a innymi formami
wsparcia danej dziedziny, tj. mecenat czy crowdfunding. Rozbieżności między sponsoringiem a crowdfundingiem przejrzyście ilustruje wypowiedź specjalisty dr Ewy Ger7: [...]
crowdfunding [...] to w dosłownym tłumaczeniu „finansowanie społecznościowe”, a zatem
oddolne, obywatelskie. Dzięki tej formie finansowania każdy może wesprzeć projekt, który
mu się podoba i w który wierzy. Sponsoring wprowadza pewne biznesowe ramy i ograniczenia, jest jedną z najczęstszych form działań promocyjnych firm i zazwyczaj opiera się na
znacząco wysokich kwotach8. Z kolei różnice istniejące między sponsoringiem a mecenatem zostały ujęte w tab. 1. – podstawowa rozbieżność objawia się tym, że w opozycji do
sponsoringu, mecenat oparty jest na idei bezinteresowności (w Polsce prawnym rozwiązaniem jest w tym przypadku darowizna)9.
Tabela 1. Różnice istniejące pomiędzy mecenatem a sponsoringiem
MECENAT
SPONSORING
1. działania podejmowane w interesie
1. dominowanie działań podejmowanych
wspieranej dziedziny
w interesie firmy
2. świadczenia natury jednostronnej
2. świadczenia wzajemne
3. cele ogólnospołeczne
3. cele marketingowe
4. wsparcie zorientowane na intensywne
4. wsparcie oparte na dyskrecji
informowanie opinii publicznej
5. altruistyczne motywy działań
5. komercyjne motywy działań
6. mecenas pozostaje nieznany bądź figu6. sponsor jest znany i wyeksponowany
ruje „w tle”
7. etyka i pobudki działań mogą być kwe7. działania w pełni etyczne
stionowane
Źródło: M. Datko, Sponsoring. Klucz..., op. cit., s. 42.
Działania z zakresu sponsoringu kultury komunikują klientom, że dany podmiot stara
się nawiązywać do obrazu formy budzącej zaufanie, odznaczającej się stabilnością oraz
6
Ibidem, s. 55-57.
Dr Ewa Ger jest prezesem zarządu Fundacji Eger oraz pomysłodawczynią serwisu Wspieramkulture.pl; [w:]
K. Gembalik-Kinas, Kulturalny biznes, „Brief”, nr 12/1/2012, s. 58.
8
Ibidem.
9
K. Gembalik-Kinas, Jak zarobić na sponsoringu kultury?, „Brief”, nr 3/2012, s. 36.
7
298
ekskluzywnością. Mechanizm oddziaływania strategii sponsoringowych bazuje na kreowaniu u adresatów zbioru pozytywnych skojarzeń – w zamierzeniu mają oni odczytywać
wspieranie kultury przez firmy jako przejaw jej stabilności, solidności oraz zasobności finansowej, co przekłada się na zjawisko wzmacniania wiarygodności przedsiębiorstwa10.
Sfera biznesu postrzega sponsoring jako jedno z dostępnych narzędzi marketingowych,
wspomagających proces wypracowywania przewagi konkurencyjnej na rynku. Wspieranie
kultury – jako realizowanie celu natury społecznej – powinno adekwatnie korespondować
z założeniami marketingowymi, związanymi np. ze sprzedażą towarów oraz usług. Poprzez
wspólne ustalenie priorytetów przez partnerów, zaangażowanie zasobów ludzkich firmy
oraz efektywne wykorzystanie dostępnych kanałów komunikacji, relacja między podmiotem sponsorującym a sponsorowanym jest w stanie pozytywnie wpłynąć na wzrost reputacji oraz wartość marki, która w niektórych przypadkach stanowi nawet 50% wartości
danej firmy11.
Zjawisko sponsoringu posiada pewne dyskusyjne strony, które często przemawiają na
jego niekorzyść. Zdarza się, że sponsoring stosowany jest w celu wspierania jedynie inicjatyw przynoszących duży rozgłos (np. pierwszoplanowych artystycznych wydarzeń), przez
co nowatorskie, lecz mniejsze formatowo projekty, nie są ujmowane w procesie finansowania. Sponsoringowi zarzuca się także, że bywa oparty na kontaktach osobistych, często
natury epizodycznej. Z tego też powodu w wielu krajach premiuje się – np. przez opcję
wyższych ulg podatkowych – systematyczne i trwałe działania sponsorskie12.
Sponsoring kultury w Polsce
Sponsoring kultury w kontekście obszaru Polski jest zjawiskiem ewoluującym. Obecnie
można zauważyć rosnące zainteresowanie tą formą współpracy – zarówno ze strony otoczenia biznesu, jak również przedstawicieli sfery kultury, którzy coraz częściej rozważają
pozyskiwanie funduszy ze źródeł prywatnych13.
Solidne podwaliny pod realizowanie działań sponsoringowych w Polsce podłożyło
ustanowienie w 2011 r. „Kodeksu Sponsoringu Kultury”, powstałego w ramach współpracy Narodowego Centrum Kultury oraz Polskiej Konfederacji Pracodawców Prywatnych
Lewiatan. Przybrał on formę dobrowolnej regulacji sfery sponsoringu kultury w Polsce,
stanowi optymalną i przemyślaną bazę pod realizację dobrych praktyk sponsoringowych –
zawiera zbiór zasad, którymi strony kooperujące ze sobą powinny kierować się w celu
wypracowywania obopólnych korzyści, skutecznego rozwoju relacji partnerskich oraz
ochrony dziedzictwa kultury14.
10
M. Datko, Sponsoring. Klucz..., op. cit., s. 379.
E. Łabno-Falęcka, Biznes a Kultura..., op. cit., s. 66.
12
M. Golka, Socjologia sztuki, Difin, Warszawa 2008, s. 119.
13
K. Gembalik-Kinas, Kulturalny..., op. cit., s. 58.
14
Narodowe Centrum Kultury, PKPP Lewiatan, Kodeks Sponsoringu Kultury, Warszawa 2011, s. 2.
11
299
W ujęciu kodeksu sponsorem jest osoba prawna lub fizyczna, która korzysta z opcji
promowania siebie lub też swoich produktów poprzez ponoszenie z tego tytułu określonych kosztów. Z kolei podmiotem sponsorowanym jest instytucja kultury lub organizacja
pozarządowa trudniąca się realizowaniem inicjatyw kulturalnych oraz w sposób bezpośredni lub pośredni korzystająca ze świadczenia15. Umowa o sponsoring postrzegana jest
tu jako umowa partnerska, regulująca stosunki między sponsorem a sponsorowanym,
nakreślająca aspekty związane z przekazaniem wspieranemu podmiotowi środków koniecznych do realizacji założonych celów, w zamian za możliwość wykorzystania tkwiącego
w nim komercyjnego potencjału, umożliwiającego promocję wizerunku sponsora, jego
marek lub produktów. W umowie o sponsoring obie strony szczegółowo nakreślają zakres
i zasady współpracy, przede wszystkim: wielkość i rodzaj środków (finansowych, usługowych, rzeczowych) przeznaczonych na rzecz podmiotu wspieranego; sposób transferu
tych środków; wielkość, rodzaj oraz zasięg świadczeń realizowanych na rzecz sponsora;
szczegółowy opis wydarzeń i działań, na które przeznaczane są środki; harmonogram i
sposób rozliczania świadczeń; sposób analizy i rejestrowania świadczeń; sposób przekazywania informacji na temat współpracy do opinii publicznej16.
Sponsoring kultury w Polsce odbierany jest mniej intensywnie niż np. sponsoring sportu – jest to w pewnym zakresie związane z niszową popularnością instytucji kultury, co
potwierdzają np. statystyki mówiące, że w 2012 r. filharmonie odwiedzało ok. 0,2% społeczeństwa, zaś teatry – 0,8%17. Wydarzenia sportowe przyciągają większą uwagę, o czym
świadczy np. rekord oglądalności transmisji podczas Mistrzostw Europy w piłce nożnej
EURO 2012: mecz Polska-Rosja obejrzało w Polsce prawie 14,7 mln osób, co ustanowiło
rekord oglądalności odnotowany w historii badań telemetrycznych18.
Mimo wielu efektywnych przypadków zastosowania sponsoringu, w przypadku obszaru Polski nie jest to silnie spopularyzowana forma wspierania kultury, co ilustrują np. wyniki badania przeprowadzonego w 2010 roku przez TNS OBOP na zlecenie Polskiej Konfederacji Pracodawców Prywatnych Lewiatan oraz Narodowego Centrum Kultury. Próbę badaną stanowiło 400 firm19, spośród których jedynie 126 zadeklarowało, że w 2009 roku
sponsorowało projekty z zakresu kultury (63% z nich ograniczyło swoją działalność sponsoringową do maksymalnie 3 projektów w trakcie całego roku). Po przebadaniu 401 instytucji kultury20 uzyskano informacje, że w 2009 roku z opcji sponsoringu skorzystały 2 na 3
15
Ibidem.
Ibidem, s. 4.
17
E. Łabno-Falęcka, Biznes a Kultura..., op. cit., s. 67.
18
Deloitte, Krajowa Izba Sportu, Raport Sponsoring – podstawowy instrument marketingu sportowego, grudzień
2012, http://www.deloitte.com/pl/raporty, [dostęp: 31.03.2014], s. 23.
19
Profil firm biorących udział w badaniu: zatrudnienie minimum 10 pracowników. Konstrukcja próby miała
w jak największym stopniu odzwierciedlać strukturę polskiej bazy firm (w procesie konstrukcji wzięto pod uwagę
m.in. branżę i region).
20
Konstrukcja próby miała w jak największym stopniu odzwierciedlać strukturę instytucji kultury w Polsce.
W procesie konstrukcji uwzględniono m.in. region, na terenie którego działalność prowadzi dana instytucja,
16
300
badane podmioty – przyznały się one do posiadania ok. 15 sponsorów21. Analiza kwot
przekazywanych przez firmy w ramach sponsoringu wykazała, że w 2009 roku 40% badanych podmiotów przeznaczyło na projekty kulturalne środki rzędu do 5 tys. zł, 23% firm
udostępniło kwoty pieniężne z przedziału od 5 tys. zł do 10 tys. zł, a jedynie 4% respondentów zadeklarowało, że były to środki finansowe z przedziału od 50 tys. zł do 200 tys. zł.
Rozkład dotowania inicjatyw kulturalnych powyższymi przedziałami kwot znalazł odzwierciedlenie w skali finansowanych projektów: ponad 60% działań miało zasięg jedynie lokalny22.
Jednym z podmiotów praktykujących efektywny sponsoring kultury w Polsce jest Tauron Polska Energia SA – kluczowa spółka Grupy Tauron, jednego z największych podmiotów gospodarczych na terenie Polski, zatrudniającego ponad 26 tys. pracowników oraz
dysponującego kapitałem własnym w kwocie ok. 18 mld zł. Działalnością podstawową
podmiotu jest wydobywanie węgla, dystrybucja, wytwarzanie i sprzedaż ciepła oraz energii elektrycznej23. Od 2009 r. istotnym narzędziem promocji podmiotu jest sponsoring – w
sferze kultury marka Tauron jest zauważalna w kontekście wydarzeń takich jak Life Festival
oraz Festiwal Tauron Nowa Muzyka. Podmiot wspiera finansowo instytucje kultury, np.
krakowski Teatr STU, Narodową Orkiestrę Symfoniczną Polskiego Radia w Katowicach i
Operę Wrocławską24.
Innym przypadkiem świadczącym o istnieniu efektywnego sponsoring kultury na obszarze Polski jest działalność Grupy Kapitałowej Powszechnego Zakładu Ubezpieczeń SA
(Grupy PZU), klasyfikowanej jako jedna z największych finansowych instytucji na terenie
Polski. Podmiot oferuje kompleksową ochronę ubezpieczeniową, obejmującą kluczowe
dziedziny życia gospodarczego, publicznego i prywatnego25. Poprzez długofalowy sponsoring, PZU aktywnie wspiera działalność Zamku Królewskiego w Warszawie, jednocześnie
ubezpieczając jego majątek. Podmiot sprawował funkcję sponsora koncertów odbywających się w ramach cyklicznych Festiwali Muzyki Dawnej, inicjatywy Ogrodów Muzycznych
oraz wystawy „Orzeł i trzy Korony”, której magazyn „The Art Newspaper” przyznał tytuł
jednej z 10 najciekawszych wystaw na świecie26. Podmiot jest zorientowany na pełne
wykorzystanie potencjału tkwiącego w sponsoringu kultury, co potwierdza komentarz
Piotra Glena (Kierownika Zespołu Sponsoringu, Prewencji i CSR w PZU): [...] w przypadku
charakter działalności instytucji oraz strukturę własnościową badanego podmiotu (samorządowa, państwowa,
pozarządowa, inna, tj. niezależni artyści i galerie).
21
M. Openchowska, W. Zakrzewska, Raport TNS OBOP z badania instytucji kultury „Sponsoring kultury”, Ośrodek Badania Opinii Publicznej, grudzień 2010, s. 3.
22
Ibidem, s. 43.
23
http://www.tauron-pe.pl/tauron/o-tauronie/Strony/o-tauronie.aspx, [dostęp: 31.03.2014].
24
Tauron Polska Energia, Raport zrównoważonego rozwoju 2012 „Nasza energia – Twoje bezpieczeństwo”,
Warszawa 2012, http://www.tauron-pe.pl/tauron/TAURON-dla-otoczenia/Strony/raport-zrownowazonegorozwoju.aspx, [dostęp: 31.03.2014]. s. 81-84.
25
http://www.pzu.pl/grupa-pzu/o-grupie, [dostęp: 31.03.2014].
26
PZU, Raport PZU 2.0 Zmieniamy się na dobre, Warszawa 2013, http://www.pzu.pl/grupa-pzu/dzialalnoscspoleczna/raporty, [dostęp: 31.03.2014], s. 78.
301
PZU, każdy projekt, który jest realizowany w obszarze kultury, ma charakter długofalowy.
[...] Staramy się być partnerem wznoszącym określone wartości, które sprawią, że dana
instytucja kulturalna stanie się nowoczesna, atrakcyjna i będzie chętnie odwiedzana z tego
powodu, że to właśnie my jesteśmy jej partnerem. [...] Inną rzeczą, bardzo ważną dla nas,
jest to, że partnerstwo z takimi instytucjami, jak Muzeum Narodowe w Krakowie, Łazienki
Królewskie czy Teatr Kamienica, wykorzystujemy również do budowania relacji biznesowych. Organizujemy tam różnego rodzaju spotkania, debaty, imprezy, są tam zapraszani
nasi klienci, nasi partnerzy biznesowi. To tam często prowadzone są najlepsze interesy27.
Według „Raportu PZU 2.0 Zmieniamy się na dobre”, w roku 2011 PZU SA przeznaczył
na rzecz sponsoringu kultury 2387,4 tys. zł (stanowiło to 64% ogółu wydatków na sponsoring; ponadprzeciętnie wysoka kwota miała związek z jednorazową inicjatywą: wsparciem
Polskiej Prezydencji w UE), PZU Życie SA przeznaczył na ten cel 457 tys. zł (47% łącznych
wydatków na sponsoring). W roku 2012 PZU SA wsparł działalność kulturalną kwotą 995
tys. zł (22% ogółu wydatków na sponsoring), z kolei podmiot PZU Życie SA przeznaczył na
ten cel finanse w wysokości 1134,3 tys. zł (45% łącznej kwoty ulokowanej w działaniach
sponsoringowych)28.
Kolejnym przykładem intensywnego sponsoringu kultury jest strategia PKO Banku Polskiego, który 2012 r. wspierał Festiwal Polskich Filmów Fabularnych (Gdynia Film Festival)29, objął finansową opiekę nad 16. Wielkanocnym Festiwalem Ludwiga van Beethovena, pełnił rolę sponsora spektaklu „Wojna i Pokój” oraz Międzynarodowego Festiwalu Wratislavia Cantans. Bank podjął się wsparcia finansowego projektu digitalizacji arcydzieł rodzimej sztuki filmowej oraz sezonu teatralnego wrzesień 2011–czerwiec 2014,
którego repertuar prezentowany jest w Teatrze Polskim30.
Innym studium przypadku efektywnego sponsoringu kultury jest Grupa Kapitałowa
Polska Grupa Energetyczna SA – jedno z największych w Polsce przedsiębiorstw sektora
elektroenergetycznego. Poprzez posiadanie sieci dystrybucyjnych, własnych zasobów
paliwa oraz wytwarzanie energii, podmiot dostarcza do ponad 5 mln klientów regularne
transfery energii elektrycznej31. PGE aktywnie wspiera finansowo sektor kultury, m.in.
pełniła funkcję sponsora generalnego Festiwalu Filmu i Sztuki Dwa Brzegi32 oraz sponsora
głównego Festiwalu Inne Brzmienia ART’n’Music Festival Lublin – Lviv 201233. W 2013 r.
podmiot sponsorował koncert żydowskich pieśni w wykonaniu wiolonczelistki Soni Wieder Atherton oraz pianisty Bruno Fontaine’a, który odbył w Muzeum Historii Żydów Pol27
P. Glen, Rzecz o kulturze, oprac. K. Gembalik-Kinas, „Brief”, nr 12/1/2012, s. 56.
PZU, Raport PZU 2.0..., op. cit., s. 78-79.
29
http://pkobp.netpr.pl/pr/212525/pko-bank-polski-sponsorem-gdynskiego-festiwalu, [dostęp: 31.03.2014].
30
http://pkobp.netpr.pl/pr/207048/pko-bank-polski-sponsoruje-wazne-wydarzenia-kulturalne, [dostęp:
31.03.2014].
31
http://www.gkpge.pl/relacje-inwestorskie/grupa/kim-jestesmy, [dostęp: 31.03.2014].
32
http://www.dwabrzegi.pl/partnerzy-i-sponsorzy/, [dostęp: 31.03.2014].
33
http://www.gkpge.pl/sponsoring-kultury/imprezy/inne-brzmienia-art-n-music-festival-lublin-lviv-2012, [dostęp: 31.03.2014].
28
302
skich34. Finansowe wsparcie okazane Fundacji im. Zbigniewa Herberta zostało nagrodzone
wręczeniem grupie pamiątkowej statuetki dla sponsora strategicznego35. Innymi podmiotami, które poprzez sponsoring aktywnie wspierają kulturę w Polsce, są m.in.: Samsung,
Deutsche Bank, Allianz, Żywiec, Heineken oraz RWE Stoen Operator36.
Podsumowanie
Podstawą efektywnej współpracy sfery biznesu i kultury jest obopólna świadomość
potrzeb dwóch stron umowy o sponsoring. Wskazane jest, by partnerstwo było zorientowane na równowagę między ustalonymi świadczenia przy uwzględnieniu zasad współżycia społecznego oraz dobrych obyczajów. Sponsor powinien zwrócić szczególną uwagę na
kwestię nienaruszalności wolności artystycznej podmiotów kultury, które z kolei powinny
mieć na względzie interes sponsora i dążyć do pozostawania z nim w kontakcie nawet po
zakończonej współpracy, np. poprzez zapraszanie go na organizowane przez siebie wydarzenia kulturalne37. Wiąże się to z rozbudowaną specyfiką zjawiska sponsoringu, które nie
służy jedynie wygenerowaniu obopólnych korzyści finansowych czy marketingowych, ale
może być użyte jako jedno z narzędzi wykorzystywanych do tworzenia konstruktywnego
dialogu między zainteresowanymi stronami. Prawidłowo rozumiana idea sponsoringu ma
szansę pozytywnie wpłynąć na bieżący stan i przyszłość obu sfer na obszarze Polski – jak
zauważył Minister Kultury i Dziedzictwa Narodowego Bogdan Zdrojewski, [...] znaczna
część instytucji kultury zaczęła rozumieć sposób myślenia biznesu, i równie duża część biznesu przestała patrzeć na kulturę wyłącznie przez pryzmat „efektywności ekonomicznej”,
[...] widać zmiany w strategii postępowania wielu instytucji, które wcześniej wykazywały
wyłącznie postawy roszczeniowe. Są przygotowywane oferty dla biznesu, które ułatwiają
kontakt i rozmowy. W efekcie mamy coraz większą liczbę wydarzeń muzycznych, a także
teatralnych, które znajdują sponsorów zewnętrznych38.
Bibliografia:
1.
2.
3.
4.
5.
Datko M., Sponsoring. Klucz nowoczesnego marketingu, Wydawnictwo PLACET, Warszawa
2012.
Deloitte, Krajowa Izba Sportu, Raport Sponsoring – podstawowy instrument marketingu sportowego, grudzień 2012, http://www.deloitte.com/pl/raporty, [dostęp: 31.03.2014].
Gembalik-Kinas K., Jak zarobić na sponsoringu kultury?, „Brief”, nr 3/2012.
Gembalik-Kinas K., Kulturalny biznes, „Brief”, nr 12/1/2012.
Glen P., Rzecz o kulturze, oprac. K. Gembalik-Kinas, „Brief”, nr 12/1/2012.
34
http://www.gkpge.pl/sponsoring-kultury/aktualnosci/koncert-piesni-zydowskie, [dostęp: 31.03.2014].
http://www.gkpge.pl/sponsoring-kultury/aktualnosci/pge-nagrodzona-za-wspolprace-z-fundacja-imzbigniewa-herberta, [dostęp: 31.03.2014].
36
K. Gembalik-Kinas, Jak zarobić na..., op. cit., s. 37.
37
Narodowe Centrum Kultury, PKPP Lewiatan, Kodeks Sponsoringu..., op. cit., s. 4-6.
38
B. Zdrojewski, Kultura i pieniądze, rozm. przepr. M. Urbanek, „Odra”, nr 5/2012, s. 18.
35
303
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.
19.
20.
21.
22.
304
Główny Urząd Statystyczny, Kultura w 2012 r., Zakład Wydawnictw Statystycznych, Warszawa
2013.
Golka M., Socjologia sztuki, Difin, Warszawa 2008.
Łabno-Falęcka E., Biznes a Kultura, czyli kto jest sacrum a kto profanum..., „Brief”, nr 11/2013.
Narodowe Centrum Kultury i PKPP Lewiatan, Kodeks Sponsoringu Kultury, Warszawa 2011.
Openchowska M., Zakrzewska W., Raport TNS OBOP z badania instytucji kultury „Sponsoring
kultury”, Ośrodek Badania Opinii Publicznej, Warszawa, grudzień 2010.
PZU, Raport PZU 2.0 Zmieniamy się na dobre, Warszawa 2013, http://www.pzu.pl/grupapzu/dzialalnosc-spoleczna/raporty, [dostęp: 31.03.2014].
Tauron Polska Energia, Raport zrównoważonego rozwoju 2012 „Nasza energia – Twoje bezpieczeństwo”,
Warszawa
2012,
http://www.tauron-pe.pl/tauron/TAURON-dlaotoczenia/Strony/raport-zrownowazonego-rozwoju.aspx, [dostęp: 31.03.2014].
Zdrojewski B., Kultura i pieniądze, rozm. przepr. M. Urbanek, „Odra”, nr 5/2012.
http://www.tauron-pe.pl/tauron/o-tauronie/Strony/o-tauronie.aspx, [dostęp: 31.03.2014].
http://www.pzu.pl/grupa-pzu/o-grupie, [dostęp: 31.03.2014].
http://pkobp.netpr.pl/pr/212525/pko-bank-polski-sponsorem-gdynskiego-festiwalu, [dostęp:
31.03.2014].
http://pkobp.netpr.pl/pr/207048/pko-bank-polski-sponsoruje-wazne-wydarzenia-kulturalne,
[dostęp: 31.03.2014].
http://www.gkpge.pl/relacje-inwestorskie/grupa/kim-jestesmy, [dostęp: 31.03.2014].
http://www.dwabrzegi.pl/partnerzy-i-sponsorzy/, [dostęp: 31.03.2014].
http://www.gkpge.pl/sponsoring-kultury/imprezy/inne-brzmienia-art-n-music-festival-lublinlviv-2012, [dostęp: 31.03.2014].
http://www.gkpge.pl/sponsoring-kultury/aktualnosci/koncert-piesni-zydowskie,
[dostęp:
31.03.2014].
http://www.gkpge.pl/sponsoring-kultury/aktualnosci/pge-nagrodzona-za-wspolprace-zfundacja-im-zbigniewa-herberta, [dostęp: 31.03.2014].
ILONA BISEK
Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie
VITALIY SMYGUR
Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie
STRUKTURA WYDATKÓW JEDNOSTEK SAMORZĄDU TERYTORIALNEGO W POLSCE W
LATACH 2008-2012
Wprowadzenie
Jednostki samorządu terytorialnego prowadzą politykę wydatkową, która polega na
świadomym i celowym wyznaczeniu kierunków przydzielenia środków publicznych w celu
wykonania planowanych zadań samorządu. Bardzo ważne w zakresie wydatków jest określenie kryteriów ich realizowania, a także ustalenie zakresu oraz kolejności w jakiej będą
realizowane zadania zaplanowane przez samorząd. Kolejność w dużej mierze jest uzależniona od potrzeb jednostki samorządu terytorialnego w danym okresie.1 Potrzeby te jednak zmieniają się ze względu na pojawiające się nieprzewidziane sytuacje i konieczność
rozwiązania ich znacznie wcześniej niż były wówczas planowane. Ogólnie zakres wykonywania zadań, na które mają zostać przeznaczone wydatki w dużej mierze zależy od prowadzonej polityki gospodarczej czy społecznej. Wydatki samorządowe są ściśle powiązane
z zadaniami jednostek samorządu terytorialnego. Każdy z wydatków jest powiązany i realizowany zgodnie ze stworzonymi wcześniej dokumentami planistycznymi, do których zalicza się: strategię rozwoju gminy, wieloletni plan finansowy oraz wieloletni plan inwestycyjny. Realizowane zadania, na które środki finansowe są przeznaczone powinny być
zgodne z wymienionymi powyżej dokumentami. Co pokazuje, że cała gospodarka finansowa jednostek samorządu terytorialnego jest ze sobą ściśle powiązana.
Celem pracy jest analiza kształtowania się wydatków jednostek samorządu terytorialnego w Polsce oraz województwie mazowieckim, lubelskim oraz świętokrzyskim w latach
2008-2012.
Metodologia badań opiera się na analizie literatury z zakresu wydatków JST wybranych
województw oraz Polski, a także analizie danych statystycznych zaczerpniętych z Głównego Urzędu Statystycznego i własnych obserwacji odnoszących się do struktury wydatków
JST.
W pracy zostały poruszone kwestie dotyczące wyjaśnienia pojęcia wydatków jednostek samorządu terytorialnego, kierunków wydatków JST i ich klasyfikacji, analizy sytuacji
wydatkowania środków w Polsce w analizowanym okresie oraz perspektyw kształtowania
się wydatków jednostek samorządu terytorialnego w przyszłości.
1
Zob. M. Jastrzębska, Polityka a strategia i zarządzanie w jednostce samorządu terytorialnego w sferze ogólnej i
finansowej; Samorząd Terytorialny, 2003, nr 12, s. 10
305
Definicja wydatków jednostek samorządu terytorialnego
Wydatki budżetu, jednostki samorządu terytorialnego, są kategorią finansową środków publicznych przekazywanych przez województwa, powiaty i gminy na zaspokajanie
potrzeb społeczności lokalnych i regionalnych z zakresu użyteczności publicznej. W strukturze i poziomie wydatków ponoszonych przez jednostki samorządu terytorialnego znajduje odbicie skala i kierunki działań gmin, powiatów i województw.2
Wielkie znaczenie na strukturę wydatków jednostek samorządu terytorialnego ma
ustój społeczno-polityczny kraju, a także podział zadań pomiędzy władze centralne i samorządowe. O wielkości wydatków gmin, powiatów i województw decydują zasoby finansowe, czyli możliwości ekonomiczno-finansowe i potrzeby społeczne. Na skutek tego skala
ponoszonych wydatków przez jednostki samorządu terytorialnego jest uzależniona od
zgromadzonych dochodów budżetowych jak i działania władz samorządowych, które
nakierowane na wzrost wydajności źródeł dochodów budżetu jednostek samorządu terytorialnego oddziałują na pełniejsze zaspokojenie potrzeb członków danej społeczności . Do
tego amplituda realizacji poszczególnych grup wydatków jednostek samorządu terytorialnego jest też uzależniona od polityki prowadzonej przez konkretne gminy, powiaty i województwa. Realizowana polityka administracyjna, społeczna, gospodarcza, powstała z
przemian społeczno-gospodarczych, realizacji potrzeb publicznych i konieczności rozwiązywania nowych problemów, oddziałuje na strukturę i poziom wydatków jednostek samorządu terytorialnego. Kierunek oraz cel tej polityki kreuje układ sił politycznych na
szczeblu gmin, powiatów i województw. Dzięki temu, dominująca pozycja określonych
ugrupowań w organie stanowiącym jednostki samorządu terytorialnego pozwala na przeforsowanie reprezentowanych przez nie preferencji co do rozmiarów i kształtu budżetu
trójszczeblowego podziału terytorialnego jednostek samorządowych3 .
Kierunki wydatków gminy i ich klasyfikacja
Wydatki budżetowe jednostek samorządu terytorialnego przeznaczane są na wykonywanie zadań, które są przedstawione w ustawie o finansach publicznych. Do tych zadań
możemy zaliczyć: 4
1. Zadania własne,
2. Zadania z zakresu administracji rządowej bądź inne zadania zlecone samorządom
na mocy ustaw,
3. Zadania wynikające z umowy bądź porozumienia, na zasadzie których zostały przekazane przez gminy, powiaty lub województwa,
4. Zadania przeprowadzane razem z innymi samorządami terytorialnymi,
2
Zob. M. Jastrzębska, Finanse jednostek samorządu terytorialnego; Wydawnictwo Wolters Kluwer, Warszawa
2012, s. 131-145
3
Zob. P. Swianiewicz, Perspektywy lokalnej polityki ekonomicznej w świetle wyborów samorządowych w 1994
roku; Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową, Warszawa 1994, s.18-28
4
Ustawa z dnia 27 sierpnia 2009 r. o finansach publicznych, Dz. U. 2009 Nr 157 poz. 1240, Art. 216
306
5.
Przeprowadzanie i pomaganie gminom, powiatom i województwom w formie finansowej lub rzeczowej.
Wydatki budżetu jednostek samorządu terytorialnego są sklasyfikowane według różnych kryteriów.
Jednym z kryteriów jest kryterium funkcjonalne. Wydatki dzieli się tutaj ze względu na
kierunek przekazania środków pieniężnych finansujących dane sfery działalności, a więc
wydatki dzielone są według działów. Klasyfikacja funkcjonalna wyróżnia podział wydatków
na: 5
 Rolnictwo;
 Leśnictwo i łowiectwo;
 Przetwórstwo przemysłowe;
 Wytwarzanie i zaopatrywanie w energię elektryczną, wodę oraz gaz;
 Handel;
 Transport i łączność;
 Turystykę;
 Gospodarkę mieszkaniową;
 Działalność usługową;
 Informatykę i naukę;
 Administracje publiczną;
 Bezpieczeństwo publiczne i ochronę przeciwpożarową;
 Dochody od osób prawnych, od osób fizycznych i innych jednostek nieposiadających osobowości prawnej;
 Obsługę długu publicznego;
 Różne rozliczenia;
 Oświatę i wychowanie;
 Ochronę zdrowia;
 Pomoc społeczną;
 Pozostałe zadania w zakresie polityki społecznej;
 Edukacyjną opiekę wychowawczą;
 Gospodarkę komunalną i ochronę środowiska;
 Kulturę i ochronę dziedzictwa narodowego;
 Ogrody botaniczne i zoologiczne oraz naturalne obszary i obiekty przyrody chronionej;
 Kulturę fizyczną i sport.
Powyższe działy klasyfikacji budżetowej wydatków nie występują we wszystkich jednostkach samorządu terytorialnego. Część z nich jest typowa tylko dla gmin, a część dla
powiatów oraz województw. Zatem nie wszystkie działy w jednakowym stopniu występu5
Zob. A. Miszczuk, M. Miszczuk, K. Żuk, Gospodarka samorządu terytorialnego; Wydawnictwo Naukowe PWN,
Warszawa 2007, s. 95-96
307
ją zawsze we wszystkich jednostkach samorządowych. Rozpatrując wydatki gmin i powiatów w strukturze wydatków według działów klasyfikacji budżetowej należy powiedzieć, że
największy udział wydatków w roku 2011 występował w dziale oświata i wychowanie.
Natomiast w na szczeblu województwa w strukturze wydatków według działów klasyfikacji budżetowej, w 2011 roku, największe środki wydatkowane były na transport i łączność,
co jest związane z naciskiem na zadania przeznaczone dla województw.6
Wydatki samorządu można również podzielić na wydatki: 7
1. Bieżące - Wydatki bieżące dotyczą bieżącego działania jednostek samorządu terytorialnego i zaliczamy do nich:





2.
Na obsługę długu - Wydatki na obsługę długu gmin, powiatów i województw
tworzą:



3.
Wydatki na wynagrodzenia (w tym wynagrodzenia osobowe),
Składki od wynagrodzeń pracowników jednostek samorządu terytorialnego,
Świadczenia na rzecz osób fizycznych,
Dotacje z budżetu samorządowego,
Zakupy towarów i usług.
Wydatki z tytułu oprocentowania zaciągniętych zobowiązań, czyli
kredytów i pożyczek,
Wypłaty środków pieniężnych związanych z przydzielaniem poręczeń i gwarancji przez samorząd,
Wydatki z tytułu emisji papierów wartościowych (oprocentowanie,
dyskonto).
Majątkowe - Wydatki majątkowe gmin, powiatów oraz województw obejmują
natomiast:



Wydatki inwestycyjne,
Dotacje celowe, które są przeznaczane na finansowanie bądź dofinansowanie inwestycji,
Wydatki związane z na przykład z kupnem akcji.
Szczególnie ważnym elementem z grupy wydatków majątkowych są wydatki inwestycyjne przeznaczane głównie na realizacje zaplanowanych przez jednostki samorządu terytorialnego działania. Inwestycje wykonywane w ramach tej grupy wydatków skupiają się
na budowie nowych obiektów, rozbudowie i modernizacji już istniejących oraz przeznaczeniu środków na zakup asortymentu do szkół, domów kultury, a także wyposażenia
zakładów opieki zdrowotnej i pomocy społecznej w środki trwałe. Wydatki te skierowane
6
Zob. M. Błażej (red.), Gospodarka finansowa jednostek samorządu terytorialnego 2011, Warszawa 2012,
http://www.stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/gus/PGWF_gosp_finans_samorzadu_teryt_2011.pdf s. 66-67, s. 95-96, s.
108, 20-03-2014 20:37
7
Zob. A. Borodo, Samorząd terytorialny - system prawno finansowy; Wydawnictwo Prawnicze Lexis Nexis,
Warszawa 2006, s. 246-247
308
są również na inwestycje takie jak: budowanie lub modernizację dróg, oczyszczalni ścieków czy wysypisk śmieci oraz zakup wszelkiego rodzaju środków transportu publicznego.
Realizacja tych inwestycji może odbywać się wraz z innymi jednostkami samorządu terytorialnego, przedsiębiorcami, a nawet organizacjami pozarządowymi i kościołem.8
Wydatki bieżące są realizowane „na co dzień”, a więc w krótkim okresie czasu od ich
podjęcia, natomiast majątkowe są skierowane głównie na osiąganie zysku z inwestycji.
W każdym budżecie gminy, powiatu czy województwa powinny być ustanowione rezerwy celowe i ogólne. Pierwsze z nich są tworzone w celu przeznaczenia na wydatki,
które w momencie opracowywania budżetu nie są szczegółowo określone pod względem
podziału na konkretne pozycje klasyfikacji budżetowej. Suma rezerw celowych nie może
kształtować się na poziomie wyższym niż 5% wydatków budżetowych. Natomiast druga z
rezerw nie może przekraczać więcej niż 1% wydatków budżetowych. Dysponowanie zarówno rezerwami celowymi jak i rezerwą ogólną jest powierzone organowi wykonawczemu jednostki samorządu terytorialnego.9
Analiza kształtowania się wydatków JST w Polsce w latach 2008-2012
Wydatki jednostek samorządu terytorialnego wykazują ogólną tendencję rosnącą. W
roku 2008 w Polsce według kryterium funkcjonalnego najwięcej środków zostało przeznaczone na zadania związane z ochroną zdrowia (1,2 mld zł), administracją publiczną (1 mld
zł), rolnictwo i łowiectwo (746 mln zł) oraz oświatę i wychowanie (741 mln zł). Najmniejszy
udział w wydatkach państwa w tym okresie stanowiły wydatki na obronę narodową (40
tys. zł). Pod względem województw największy udział w wydatkach państwa posiada województwo mazowieckie zarówno ze względów terytorialnych jak i bardzo dużej ilości
zadań powierzonych do wykonania m.in. w stolicy – Warszawie, gdzie największa ilość
środków jest przeznaczona na takie same zadania jak w całym kraju. Na przestrzeni lat
2008-2012 udziały w poszczególnych działach klasyfikacji budżetowej w Polsce się zmieniały. W roku 2012 w Polsce największa ilość środków została przeznaczona na zadania
związane z rolnictwem i łowiectwem (1,6 mld zł), administracją publiczną (1,4 mld zł) oraz
oświatą i wychowaniem (957 mln zł) i ochroną zdrowia (951 mln zł). Najniższym udziałem
w dalszym ciągu charakteryzują się środki wydatkowane na obronę narodową i szkolnictwo wyższe. Sytuacja w województwach wygląda podobnie pod względem wydatkowania
środków na poszczególne działy klasyfikacji budżetowej.10 Największa pula środków skierowana w tym okresie była do gmin, którym powierzono najwięcej zadań do wykonania,
zaś mniejsze udziały środków otrzymały powiaty i województwa.11
8
A. Miszczuk, M. Miszczuk, K. Żuk, op. cit., s. 99
Ustawa z dnia 27 sierpnia 2009 r. o finansach publicznych, Dz. U. 2009 Nr 157 poz. 1240, Art. 216
10
http://www.stat.gov.pl/bdl/app/dane_podgrup.hier?p_id=282477&p_token=1062861263
11
P. Brezdeń, W. Spallet, Kondycja finansowa samorządu terytorialnego w Polsce jako czynnik stymulujący
innowacyjność gospodarki, Uniwersytet Wrocławski, s.6 (http://prace-kgp.up.krakow.pl/article/viewFile/76/21)
9
309
W latach 2008-2012 wydatki bieżące w Polsce wykazywały tendencję wzrostową. Są to
wydatki skierowane między innymi na wynagrodzenia i uposażenia osób zatrudnionych w
państwowych jednostkach budżetowych oraz składki naliczane od tych wynagrodzeń i
uposażeń, koszty utrzymania oraz inne wydatki związane z funkcjonowaniem jednostek
budżetowych i realizacją ich statutowych zadań. W 2009 w porównaniu z 2009 nastąpił
wzrost wydatków bieżących w Polsce o 28%, natomiast w kolejnym roku wystąpił spadek
o 11% co mogło być spowodowane pogorszeniem sytuacji w kraju ze względu na mający
miejsce kryzys gospodarczy. Kolejne lata przyniosły wzrost wydatków bieżących odpowiednio o 5% i 1% (r/r).
140%
120%
128%
105%
100%
101%
POLSKA
89%
80%
2009
2010
2011
2012
Rysunek 4 Wydatki bieżące w Polsce w latach 2008-2012
Źródło: Opracowanie własne na podstawie Banku Danych Lokalnych
Duże znaczenie w strukturze wydatków Polski mają również dotacje przeznaczane jednostkom samorządu terytorialnego na wykonywane przez nie zadania. Ponad 50% dofinansowanie JST z budżetu państwa miało miejsce w 2009r., zaś kolejny rok przyniósł
ogromny spadek dotacji dla JST o 33%. W następnych latach wystąpił wzrost wydatków na
dotacje odpowiednio o 8% i 3% (r/r).12 Wzrost dotacji oznacza zwiększenie zadań skierowanych do JST, natomiast zmniejszenie dotacji powoduje ograniczenie oddelegowania
zadań do gmin, powiatów i województw.
Istotną część w wydatkach budżetowych Polski zajmują również wydatki skierowane
na obsługę długu publicznego. Ich udział w wydatkach ogółem z roku na rok wzrasta co
jest spowodowane wzrostem deficytu budżetowego, który prowadzi do wzrostu długu
publicznego państwa. Tym samym wzrost długu publicznego prowadzi do wzrostu kosztów związanych z obsługą zadłużenia (m.in. odsetki od kredytów i pożyczek). W 2008r.
wydatki na obsługę długu wynosiły 81 mln zł, zaś w 2012r. zwiększyły się do 282 mln zł.
Najszybciej z analizowanych województw wydatki na obsługę długu zwiększają się w województwie mazowieckim. Zauważa się tutaj niepokojący wzrost wydatków budżetu państwa w tym zakresie. Utrzymanie się takiej sytuacji w długim okresie czasu może doprowadzić do załamania sytuacji w kraju oraz konieczności zmniejszania wydatków obecnie
12
http://www.stat.gov.pl/bdl/app/dane_podgrup.display?p_id=282477&p_token=0.8808166021823107
310
przeznaczanych na inne cele, np. zmniejszenie wydatków na wynagrodzenia pracowników
administracji publicznej, zamykanie szpitali, zmniejszenie zasiłków socjalnych. Taka sytuacja może doprowadzić do wzrostu bezrobocia, obniżenia standardów życia w Polsce, liczne
emigracje ludności i ogólne pogorszenie sytuacji społeczno-gospodarczej.13
400000000
350000000
300000000
250000000
200000000
150000000
100000000
50000000
0
ŚWIĘTOKRZYSKIE
LUBELSKIE
MAZOWIECKIE
POLSKA
2008
2009
2010
2011
2012
Rysunek 5 Wydatki na obsługę długu publicznego w Polsce i wybranych województwach w latach
2008-2012
Źródło: Opracowanie własne na podstawie Banku Danych Lokalnych
Na poniższym wykresie zostały przedstawione wydatki JST na 1-go mieszkańca w Polsce oraz wybranych województwach w latach 2008-2012. Ogółem w Polsce przeciętna
suma środków wydatkowanych na mieszkańca w tym okresie się wahała. Począwszy od
2008r. wzrastała, następnie zmniejszała się, wzrastała i w 2012r. oscylowała w granicach
409 zł. W woj. mazowieckim wydatki na 1-go mieszkańca w 2008r. były bardzo wysokie
592 zł, obecnie zaś nieco zmniejszyły się i wynoszą ok. 465 zł i są tym samym wyższe niż
przeciętnego Polaka. Woj. świętokrzyskie i lubelskie natomiast w 2008r. wyróżniały niskie
wydatki na 1-go mieszkańca, nawet niższe niż przeciętnego Polaka. Jednak obecnie wydatki w woj. świętokrzyskim stanowczo wzrosły i wynoszą ok. 540 zł/mieszkańca. Średnio
w woj. lubelskim przez cały analizowany okres jest wydatkowanych mniej środków niż
przeciętnie w Polsce. Może to oznaczać, że województwa charakteryzujące się większym
wydatkowaniem środków JST rozwijają się szybciej i przeznaczają dużą część środków na
inwestycje bądź też zaciągają kredyty i pożyczki, z których można finansować różne cele
zarówno inwestycyjne jak i obsługę długu publicznego. Zatem wzrost wydatków może być
spowodowany zwiększeniem zadłużenia w danym województwie.14
13
14
http://www.stat.gov.pl/bdl/app/dane_podgrup.hier?p_id=281096&p_token=-802982296
http://www.stat.gov.pl/bdl
311
700
600
500
POLSKA
400
MAZOWIECKIE
300
LUBELSKIE
200
ŚWIĘTOKRZYSKIE
100
0
2008
2009
2010
2011
2012
Rysunek 6 Wydatki na 1-go mieszkańca w Polsce i wybranych województwach w latach 2008-2012
Źródło: Opracowanie własne na podstawie Banku Danych Lokalnych
Perspektywy kształtowania się wydatków JST w przyszłości
Obecnie jednostki samorządu terytorialnego są w bardzo dużej części zadłużone. Istnieje niewielka liczba gmin, powiatów i województw, które prowadzą gospodarkę finansową w takim stopniu, że różnica pomiędzy dochodami, a wydatkami jest równa nadwyżce środków budżetowych. Zadłużenie jednostek samorządu terytorialnego wiąże się z
ograniczeniem możliwości rozwojowych na danych obszarach. Wzrost długu publicznego,
który z roku na rok jest coraz wyższy w Polsce powoduje ograniczanie wydatków skierowanych na zadania przeznaczone do realizowania przez jednostki samorządu terytorialnego. W kolejnych latach, w związku ze wzrostem zadłużenia najprawdopodobniej zostaną
wprowadzone ograniczenia, a mianowicie jeżeli dług publiczny przekroczy 55% PKB to
rząd i samorządy będą musiały pokazać zrównoważone budżety, co spowoduje ograniczenie zdolności JST do realizacji inwestycji finansowanych z zadłużenia.15
Perspektywy przewidują , że wydatki infrastrukturalne do 2015 roku zostaną zmniejszone w porównaniu z wcześniejszym okresem ze względu na koniczność zrealizowania
inwestycji dotowanych z budżetu UE na lata 2007-2013. Głównie są to wydatki infrastrukturalne z zakresu: dróg, transportu publicznego oraz gospodarki wodno-ściekowej. Następny okres programowania (2014-2020) daje możliwość otrzymania środków na kolejne
inwestycje w Polsce. Przewiduje się zatem, iż od 2016 roku znacznie wzrosną wydatki
inwestycyjne finansowane ze środków budżetu UE. 16
Natomiast prognozowany ogólny poziom wydatków strukturalnych w Polsce w latach
2015-2020 pokazuje, iż ogółem będą one wzrastały zarówno w kraju jak i UE. Natomiast
15
16
http://inwestycje.pl/resources/Attachment/2011/12_20/file13253.pdf
http://inwestycje.pl/resources/Attachment/2011/12_20/file13253.pdf
312
tak jak zostało wspomniane wcześniej w roku 2015 będą one wyższe w porównaniu z
rokiem 2015 ze względu na konieczność sfinalizowania inwestycji dotowanych ze środków
UE. W podziale na trzy podstawowe kategorie ekonomiczne największy udział w wydatkach, w perspektywie do 2020 roku będzie posiadała infrastruktura podstawowa (ok. 5055%), do której zaliczą się: transport , środowisko i infrastrukturę społeczną. Następna
część środków zostanie przekazana na kategorię z zakresu rozwoju zasobów ludzkich (ok.
18-22%) oraz bezpośredniego wsparcia sektora produkcyjnego (ok. 23-32%).17
Podsumowując, perspektywy wydatków w Polsce ukazują, że do roku 2014 będą
wzrastać wydatki inwestycyjne, zaś należy częściowo ograniczać wydatki bieżące między
innymi na oświatę i inne. Perspektywa na lata 2015-2020 wskazuje na wzrost wydatków,
głównie inwestycyjnych finansowanych ze środków UE. Jeżeli zadłużenie w Polsce nie
ulegnie zmniejszeniu to konieczne będzie ograniczenie wydatkowania środków na realizację zadań bieżących jednostek samorządu terytorialnego. Odnośnie do obecnej sytuacji
mającej miejsce u naszych wschodnich sąsiadów, czyli Ukrainy będącej w konflikcie z Rosją
należy również uwzględnić możliwy wzrost wydatków na obronę narodową oraz pomoc
społeczną i służbę zdrowia.
Podsumowanie
Struktura wydatków gmin, powiatów i województw w Polsce w latach 2008-2012 ukazuje ogólną tendencję wzrostową. Najwięcej środków zostało przeznaczone na zadania
związane z ochroną zdrowia, administracją publiczną, rolnictwem i łowiectwem oraz
oświatą i wychowaniem. Najmniejszy udział w wydatkach państwa w tym okresie stanowiły wydatki na obronę narodową, które ze względu na obecną sytuację społecznogospodarczą państwa sąsiadującego mogą ulec wzrostowi. Perspektywa na lata 20142020 ukazuje również tendencję wzrostową wydatków JST w kraju. Niepokojący jest stan
wzrostu długu publicznego w Polsce, który z roku na rok zwiększa swój udział. Jeżeli sytuacja nie ulegnie poprawie to konieczne będzie wprowadzenie ograniczeń wydatkowania
środków budżetu państwa na określone przez nie zadania.
Bibliografia:
1.
2.
Błażej M. (red.), Gospodarka finansowa jednostek samorządu terytorialnego 2011, Warszawa
2012,
http://www.stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/gus/PGWF_gosp_finans_samorzadu_teryt_2011.pdf s.
66-67, s. 95-96, s. 108
Borodo A., Samorząd terytorialny - system prawno finansowy; Wydawnictwo Prawnicze Lexis
Nexis, Warszawa 2006, s. 246-247
17
Wydatki strukturalne w Polsce w latach 2003-2010 wraz z prognozą na lata 2011-2020, PwC, luty 2012,
https://www.mir.gov.pl/rozwoj_regionalny/Ewaluacja_i_analizy/Raporty_o_rozwoju/Documents/Raport_1303
2012.pdfv
313
3.
Brezdeń P., Spallet W., Kondycja finansowa samorządu terytorialnego w Polsce jako czynnik
stymulujący innowacyjność gospodarki, Uniwersytet Wrocławski, s.6 (http://pracekgp.up.krakow.pl/article/viewFile/76/21)
4. Bury P., Dziekański P., Porównanie wybranych elementów budżetów gmin woj. świętokrzyskiego, [w:] Dziekański P. Gospodarka lokalna drogą rozwoju regionu, Wydawnictwo Stowarzyszenie Nauka, Edukacja, Rozwój, Ostrowiec Świętokrzyski, s.7-29
5. Jastrzębska M., Finanse jednostek samorządu terytorialnego; Wydawnictwo Wolters Kluwer,
Warszawa 2012, s. 131-145
6. Jastrzębska M., Polityka a strategia i zarządzanie w jednostce samorządu terytorialnego w
sferze ogólnej i finansowej; Samorząd Terytorialny, 2003, nr 12, s. 10
7. Miszczuk A., Miszczuk M., Żuk K., Gospodarka samorządu terytorialnego; Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2007, s. 95-96
8. Swianiewicz P., Perspektywy lokalnej polityki ekonomicznej w świetle wyborów samorządowych w 1994 roku; Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową, Warszawa 1994, s.18-28
9. Ustawa z dnia 27 sierpnia 2009 r. o finansach publicznych, Dz. U. 2009 Nr 157 poz. 1240, Art.
216
10. Wydatki strukturalne w Polsce w latach 2003-2010 wraz z prognozą na lata 2011-2020, PwC,
luty 2012, https://www.mir.gov.pl/rozwoj_regionalny/Ewaluacja_i_analizy/ Raporty_o_rozwoju/Documents/Raport_13032012.pdfv
11. http://inwestycje.pl/resources/Attachment/2011/12_20/file13253.pdf
12. http://www.stat.gov.pl/bdl/app/dane_podgrup.hier?p_id=282477&p_token=1062861263
314
KAMILA RYBICKA
Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu
ZRÓŻNICOWANIE PRZESTRZENNE ZADAŃ REALIZOWANYCH W RAMACH AKTYWNEJ
POLITYKI RYNKU PRACY W WOJEWÓDZTWIE ŚWIETOKRZYSKIM
Wprowadzenie
Zróżnicowanie przestrzenne stanowi istotny problem większości gospodarek krajowych, w tym też gospodarki polskiej. Dywergencja na rynku pracy z pewnością nie budzi
zadowolenia społeczeństw, mieszkających w regionach charakteryzujących się wysoką
stopą bezrobocia.
Aktywna polityka rynku pracy jest jednym z narzędzi mających na celu wspieranie zatrudnienia wśród osób bezrobotnych. Programy realizowane w ramach tej polityki w
głównej mierze mają wspomóc osoby w szczególnej sytuacji na rynku pracy. Zgodnie z
ustawodawstwem są to m.in. bezrobotni którzy1: są w wieku do 25 i po 50 roku życia, bez
wykształcenia, doświadczenia zawodowego, czy kwalifikacji, kobiety, które po urodzeniu
dziecka nie zdecydowały się na powrót do zatrudnienia, czy też osoby długotrwale bezrobotne.
Celem artykułu jest analiza porównawcza powiatów województwa świętokrzyskiego w
2008 i 2012 roku. Autor przeprowadził grupowanie struktury zadań realizowanych w ramach aktywnych programów rynku pracy oraz finansowania z Funduszu Pracy. Wynikiem
czego wyodrębnione zostały zbiorowości o homogenicznych strukturach zarówno realizacji, jak i finansowania programów. Przeprowadzona klasyfikacja oparta jest na metodzie
grupowania Warda, uznanej za najlepszą i najskuteczniejszą ze wszystkich form aglomeracyjnych. Polega ona na realizacji kryterium minimalizacji sumy kwadratów odchyleń wewnątrz utworzonych zbiorowisk2. Dane do grupowania pochodziły z raportów Departamentu Analiz Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej. Dotyczyły one efektywności podstawowych form aktywizacji zawodowej w 2008 i 2012 roku.
Zróżnicowanie rynku pracy
Zróżnicowanie przestrzenne jest jednym kluczowych problemów poszczególnych gospodarek. Również Unia Europejska boryka się z tym zagadnieniem. Pojęciem powtarzającym się w podstawowych celach tej Wspólnoty jest konwergencja, rozumiana jako
zmniejszanie się dystansu między regionami, czy też krajami3.
1
Art. 49. Ustawa z dnia 20 kwietnia 2004 o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy (Dz. U. 2013, poz.
674 z późniejszymi zmianami).
2
M. Wierzbińska, M. Sobolewski, Klasyfikacja powiatów województwa podkarpackiego ze względu na poziom
życia ludności, „Taksonomia” 2002, nr 9, s. 87.
3
P. Wójcik, Dywergencja czy konwergencja: dynamika rozwoju polskich regionów, „Studia Lokalne i Regionalne”
2008, nr 2(32), s. 41.
315
Jednym z obszarów wykazujących się dużym zróżnicowaniem miedzy krajami, a tym
bardziej między regionami jest rynek pracy. Wiele czynników wpływa na ukształtowanie
się sytuacji w tym zakresie. Stąd też stopa bezrobocia zmienia się w zależności od badanego regionu. Należy jednak zauważyć tendencję wzrostową w tym aspekcie4.
Czynniki, które determinują zróżnicowanie na rynku pracy, to stopień urbanizacji oraz
uprzemysłowienia regionu. Ponadto, można tu rozróżnić również czynniki historyczne,
które odróżniają zachodnią i północną część kraju, pod względem struktury demograficznej oraz wykorzystania ziemi5.
Obszary, które w latach dziewięćdziesiątych XX w. charakteryzowały się wysokim bezrobociem strukturalnym, obecnie również mają do czynienia z tym problemem. Należy
jednak zauważyć, iż duże miasta oraz aglomeracje miejskie (poza miastem Łódź i aglomeracją górnego śląska), zarówno w okresie koniunktury, jak i dekoniunktury radzą sobie
lepiej niż pozostałe regiony. Jak można zauważyć na podstawie polskiego rynku pracy,
zróżnicowanie występuje zarówno na szczeblu regionalnym, jak i na szczeblu lokalnym
(powiatowym)6.
Analiza porównawcza struktury oraz wydatków zadań realizowanych w ramach programów aktywnej polityki rynku pracy w województwie świętokrzyskim
Do analizy wykorzystano wspomnianą aglomeracyjną metodę Warda. Procedura postępowania w przypadku metod aglomeracyjnych obejmuje następujące kroki7: każdy
obiekt stanowi jednoelementową grupę, w utworzonej macierzy odległości (odległości
euklidesowe) wyszykuje się wartości minimalnej, następnie grupy jednoelementowe łączy
się w dwuelementowe, kolejno wyznacza się odległość nowopowstałej grupy od reszty
zbiorowisk. Postępowanie to jest analogiczne, do czasu gdy obiekty utworzą jedną grupę.
Metoda Warda minimalizuje wariancję wewnątrz utworzonych skupień.
Tabela 1. prezentuje grupowanie pod względem struktury wykorzystania poszczególnych form aktywnej polityki rynku pracy dla trzynastu powiatów województwa świętokrzyskiego w 2008 roku. Ponadto, autor dodał również wartości dla całego województwa
w celu porównania, które z powiatów kształtują swą strukturę w sposób najbardziej zbliżony do całego regionu. Główny Urząd Statystyczny dzieli województwo Świętokrzyskie na
dwa podregiony8, jednak z uwagi na zastosowane narzędzie taka liczba grup nie pokazałaby różnić pomiędzy powiatami. Stąd też autor w sposób subiektywny określił liczbę trzech
grup do klasyfikacji.
4
http://www.stat.gov.pl/, (dostęp 01.04.2014).
A. Radziwiłł, Zróżnicowanie regionalne bezrobocia w Polsce : perspektywy zrównoważonego rozwoju, Warszawa 1999, s. 29.
6
A. Majchrowska , K. Mroczek, T. Tokarski, Zróżnicowanie stóp bezrobocia rejestrowanego w układzie powiatowym w latach 2002-2011, „Gospodarka Narodowa” 2013, nr 9, s. 70.
7
A. Janas, A. Kuliński, M. Stec, Grupowanie Państw Unii Europejskiej za względu na zasoby kapitału ludzkiego i
intelektualnego, „ Nierówności Społeczne a Wzrost Gospodarczy” 2005, nr 6, s. 136.
8
http://www.stat.gov.pl/gus/5840_14398_PLK_HTML.htm, (dostęp: 01.04.2014).
5
316
lub doposażenie stano-
Środki na wyposażenie
13,67
0,00
1,56
36,81
12,83
8,03
Ostrowiecki
11,60
15,97
6,86
7,06
36,37
3,73
10,07
8,33
Starachowicki
14,85
9,30
0,00
2,31
45,14
7,68
10,31
10,41
Staszowski
18,68
23,88
2,62
0,00
24,48
15,70
6,81
7,82
Średnia dla grupy
15,78
15,70
2,37
2,73
35,70
9,98
8,81
8,92
Jędrzejowski
12,17
10,44
12,52
12,31
33,68
13,83
4,36
0,69
Konecki
13,30
11,94
18,41
0,39
27,27
18,73
6,83
3,13
Opatowski
2,55
7,72
1,40
6,32
50,79
26,73
3,52
0,97
Skarżyski
8,92
4,58
0,50
7,70
29,46
39,81
5,60
3,42
Włoszczowski
10,00
3,45
13,10
9,05
26,98
24,05
3,79
9,57
Średnia dla grupy
9,39
7,63
9,19
7,15
33,64
24,63
4,82
3,56
Kazimierski
18,44
1,18
4,96
0,00
51,77
11,11
11,58
0,95
Kielecki
26,35
4,20
1,54
2,02
44,89
10,00
6,86
4,13
Pińczowski
27,38
15,14
3,22
8,86
27,05
9,02
6,28
3,06
Sandomierski
21,50
12,56
2,54
1,84
31,52
22,13
5,39
2,54
Świętokrzyskie
16,69
9,40
4,66
4,14
36,88
16,32
6,91
5,00
23,42
8,27
3,07
3,18
38,81
13,06
7,53
2,67
wisk pracy
staże
łalności gospodarczej
prace społ. użyt.
Środki na podjęcie dzia-
roboty publiczne
17,99
zawodowe
prace interwencyjne
Buski
Powiat
szkolenia
Środki na przygotowanie
Tabela 1. Grupowanie struktury form aktywnej polityki rynku pracy w powiatach województwa
świętokrzyskiego w 2008 roku
GRUPA 1
9,11
GRUPA 2
GRUPA 3
Średnia dla grupy*
* nie obejmuje wartości dla województwa
Źródło: Opracowanie własne dokonane za pomocą programu R na podstawie danych z; Efektywność podstawowych form promocji zatrudnienia i aktywizacji zawodowej bezrobotnych finansowanych z Funduszu Pracy w 2008 roku, Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej, Departament Funduszy, Warszawa 2009.
Pierwsza z przedstawionych grup obejmuje cztery powiaty. Charakteryzują się one
najwyższym średnim udziałem prac interwencyjnych, które mogą świadczyć o małej liczbie
ofert zatrudnienia w badanych regionach. Pozytywnym aspektem jest poziom przedsię317
biorczości wśród bezrobotnych w opisywanym zbiorze. Efektem tego jest najwyższy przeciętny udział osób, które otrzymały środki na podjęcie działalności gospodarczej oraz finanse na wyposażenie lub doposażenie stanowisk pracy.
Kolejna z grup obejmuje pięć regionów. W ich przypadku można zauważyć dużo mniejszy problem z niedopasowaniem strukturalnym, natomiast bardzo istotnym zagadnieniem
jest mała liczba ofert pracy, co skutkuje wysokim przeciętnym udziałem korzystania z doraźnych form aktywizacji zawodowej. Ponadto, w przypadku tych obszarów mamy do
czynienia z najniższym średnim udziałem dotacji na podjęcie działalności gospodarczej.
Ostatnia z przedstawionych grup obejmuje swym obszarem cztery powiaty. Należy
również zauważyć, iż w tej grupie znajduje się struktura wykorzystywanych form w województwie świętokrzyskim. Oznacza to, że rozróżnione w zbiorowości powiaty są najbardziej podobne pod względem kształtowania struktury realizowanych programów do jej
kształtu w województwie. Grupa charakteryzuje się najwyższym udziałem staży i szkoleń.
Jest to wynikiem problemów z dopasowaniem kwalifikacji osób bezrobotnych do oczekiwań pracodawców. Wysoki udział staży może wskazywać na znaczną ilość osób młodych
wśród zarejestrowanych bezrobotnych. Ponadto, zbiorowość ta charakteryzuje się niskim
przeciętnym udziałem wykorzystania środków na wyposażenie lub doposażenie stanowisk
pracy.
Tabela 2. przedstawia grupowanie struktury form aktywnej polityki rynku pracy w powiatach województwa świętokrzyskiego w 2012 roku. Podobnie jak w przypadku wcześniejszej klasyfikacji, autor podzielił powiaty na trzy grupy oraz dodał wartości struktury dla
całego województwa.
Pierwsza w rozróżnionych grup obejmuje swym zakresem dziewięć powiatów. Stanowi
to prawie 70% wszystkich powiatów zaprezentowanych w badaniu. Jak można zauważyć,
również w tej grupie znajduje się struktura województwa. Na podstawie tego można
stwierdzić, że wspomniana część regionu ma znacznie większe problemy z liczbą ofert
pracy, niż pozostałe regiony. Świadczy o tym poziom przeciętnego udziału prac interwencyjnych oraz robót publicznych.
Kolejna grupa charakteryzuje się niższym przeciętnym udziałem szkoleń, prac interwencyjnych, robót publicznych. Nie wykorzystano w tych powiatach prac społecznie użytecznych. Oznacza to, że znacznie rzadziej wykorzystuje się doraźne środki przeciwdziałania bezrobociu. Należy jednak zwrócić uwagę na bardzo wysoki przeciętny udział staży.
Również w przypadku środków na wyposażenie lub doposażenie stanowisk pracy, ich
średni udział jest dużo wyższy niż w przypadku pozostałych powiatów.
Ostatnia z grup rozróżnionych w 2012 roku obejmuje swoim zakresem powiat kielecki i
starachowicki. Jak można zauważyć, na podstawie klasyfikacji, obszary te charakteryzują
się wyższym niż w przypadku pozostałych grup przeciętnym udziałem szkoleń. Oznacza to
największe niedopasowanie spośród pozostałych regionów. Pozytywnym aspektem jest
wysoki przeciętny udział środków na podjęcie przez bezrobotnych działalności gospodarczej.
318
doposażenie stanowisk pracy
staże
środki na wyposażenie lub
prace społ. użyt.
19,68
9,84
01,76
5,43
47,87
7,49
7,93
Jędrzejowski
5,21
13,84
10,59
10,34
51,63
5,54
2,85
Konecki
9,27
12,18
20,08
0,47
48,26
7,38
2,35
Ostrowiecki
7,87
12,75
4,70
6,10
52,26
7,41
8,91
Pińczowski
12,57
21,35
4,68
6,14
42,69
9,06
3,51
Sandomierski
14,81
13,76
4,48
0,31
56,41
7,82
2,40
gospodarczej
roboty publiczne
Buski
Powiat
szkolenia
prace interwencyjne
środki na podjęcie działalności
Tabela 2. Grupowanie struktury form aktywnej polityki rynku pracy w powiatach województwa świętokrzyskiego w 2012 roku
GRUPA 1
Skarżyski
8,97
6,36
7,31
19,28
45,49
7,79
4,80
Staszowski
12,22
24,53
7,55
0,00
39,95
7,47
8,29
Włoszczowski
18,73
2,44
7,32
11,41
45,95
5,46
8,68
Świętokrzyskie
14,71
8,82
6,47
6,31
48,76
9,25
5,68
Średnia dla grupy*
12,15
13,01
7,61
6,61
47,83
7,27
5,52
Kazimierski
16,01
0,88
2,20
0,00
45,96
6,17
28,78
Opatowski
0,33
8,24
0,91
0,00
78,65
7,58
4,29
Średnia dla grupy
8,17
4,56
1,55
0,00
62,30
6,88
16,53
Kielecki
23,23
4,00
4,78
6,09
45,30
13,42
3,18
Starachowicki
24,13
5,45
0,00
8,40
42,59
12,10
7,34
Średnia dla grupy
23,68
4,72
2,39
7,24
43,94
12,76
5,26
GRUPA 2
GRUPA 3
* nie obejmuje wartości dla województwa
Źródło: Opracowanie własne dokonane za pomocą programu R na podstawie danych z: Efektywność podstawowych form aktywizacji zawodowej realizowanych w ramach programów na rzecz
promocji zatrudnienia, łagodzenia skutków bezrobocia i aktywizacji zawodowej w 2012 roku, Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej, Departament Funduszy, Warszawa 2013.
Biorąc pod uwagę dwie powyższe klasyfikacje, należy zauważyć, że staże jako forma
wspierania osób młodych na rynku pracy, ma najwyższy udział we wszystkich badanych
grupach zarówno w 2008, jak i w 2012 roku. Również duże znaczenie dla bezrobotnych
319
miały środki na przygotowanie zawodowe. Jednak forma ta po raz ostatni wykorzystana
została w 2009 roku.
W 2008 roku województwo zostało podzielone w sposób równomierny na trzy grupy.
Natomiast w 2012 roku rozbicie to wskazało na znaczną dominację jednej z utworzonych
grup. Oznacza to, że ponad 2/3 powiatów województwa świętokrzyskiego boryka się z
problemem małej ilości ofert zatrudnienia, co skutkuje wykorzystaniem doraźnych form
aktywizacji zawodowej osób bezrobotnych.
nowisk pracy
doposażenie lub
wyposażenie sta-
ność gospodarczą
środki na działal-
we
środki na przygo-
towanie zawodo-
staże
prace społ. użyt.
roboty publiczne
cyjne
prace interwen-
Powiat
szkolenia
Tabela 3. Grupowanie struktury finansowania form aktywnej polityki rynku pracy w powiatach
województwa świętokrzyskiego w 2008 roku
GRUPA 1
Buski
3,81
7,87
0,00
0,22
44,29
10,45
15,60
17,77
Kazimierski
4,97
0,89
6,28
0,00
47,06
10,59
27,96
2,25
Kielecki
6,36
3,35
1,42
0,58
47,34
9,60
19,64
11,70
Ostrowiecki
5,40
10,97
4,91
0,66
31,06
2,94
23,39
20,66
Pińczowski
5,42
12,91
2,07
1,70
37,53
11,66
18,99
9,72
Sandomierski
6,19
9,93
1,72
0,39
37,86
21,48
15,42
7,00
Starachowicki
4,69
4,03
0,00
0,44
37,80
5,36
24,05
23,63
Staszowski
6,39
12,85
0,91
0,00
28,31
13,10
17,57
20,88
Świętokrzyskie
4,91
6,21
4,02
0,58
38,30
14,76
18,07
13,15
Średnia dla grupy* 5,35
7,67
2,37
0,51
38,84
11,10
20,08
14,08
5,37
6,80
17,80
2,15
44,33
11,29
10,63
1,62
Konecki
3,59
7,96
14,26
0,05
29,61
18,58
17,86
8,10
Opatowski
0,93
6,12
1,54
0,69
52,06
25,28
9,61
3,77
Skarżyski
3,62
3,35
0,25
0,50
30,53
34,77
16,59
10,38
Włoszczowski
3,47
2,06
9,16
1,26
27,97
21,67
9,66
24,76
Średnia dla grupy
2,90
4,87
6,30
0,62
35,05
25,07
13,43
11,75
GRUPA 2
Jędrzejowski
GRUPA 3
* nie obejmuje wartości dla województwa
Źródło: Opracowanie własne dokonane za pomocą programu R na podstawie danych z; Efektywność podstawowych form promocji zatrudnienia i aktywizacji zawodowej bezrobotnych finansowanych z Funduszu Pracy w 2008 roku, Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej, Departament Funduszy, Warszawa 2009.
320
Przedstawione grupowania wskazują na zmniejszające się zróżnicowanie pomiędzy
powiatami badanego województwa. Jednak większe podobieństwo nie jest wynikiem
poprawy sytuacji. Wiąże się ono ze zmniejszeniem liczby ofert pracy w powiatach.
Tabela 3. przedstawia grupowanie pod względem wydatków z Funduszu Pracy na stosowane programy aktywizacji zawodowej w 2008 roku. Powiaty województwa świętokrzyskiego podzielone zostały na trzy grupy. Jak można zauważyć, najbardziej dotowanymi
formami w powiatach są staże.
Pierwsza z zaprezentowanych grup charakteryzuje się najwyższym przeciętnym udziałem prac interwencyjnych. Ponadto, korzystnie rozróżnia się w tym przypadku udział środków na działalność gospodarczą oraz na doposażenie i wyposażenie stanowisk pracy.
Pozostałe formy (poza szkoleniami) cechują się najniższym udziałem spośród wszystkich
grup.
Kolejna utworzona grupa obejmuje powiat jędrzejowski. Został on odseparowany od
pozostałych regionów z uwagi na bardzo wysoki udział wydatków na roboty publiczne
oraz staże. Ponadto, powiat ten charakteryzuje się najniższym udziałem środków na wyposażenie i doposażenie stanowisk pracy.
Ostatnia z grup rozróżnionych w 2008 roku obejmuje cztery powiaty. Charakteryzuje
się ona najwyższym udziałem środków na przygotowanie zawodowe. Jak było wspomniane, urzędy pracy nie wykorzystują tej forma od 2010 roku. Ponadto, grupa ta cechuje się
najniższym przeciętnym udziałem szkoleń, prac interwencyjnych oraz staży.
Tabela 4. obrazuje grupowanie struktury wydatków poszczególnych powiatów województwa świętokrzyskiego w 2012 roku. Jak można zauważyć, grupy zostały podzielone
bardziej równomiernie niż w przypadku 2008 roku. Żaden powiat nie został odseparowany jako odrębna grupa.
Pierwsza z grup objęła swym zakresem cztery powiaty. Charakteryzuje się ona najwyższym przeciętnym udziałem wydatków na szkolenia. Natomiast najmniejszy średni udział
w tej grupie przypadł robotom publicznym.
Kolejna grupa obejmuje siedem powiatów. Charakteryzuje się ona wysokim udziałem
wydatków na prace interwencyjne, roboty publiczne oraz staże. Obszary te jednak cechują
się najniższym udziałem środków na podjęcie działalności gospodarczej oraz na wyposażenie lub doposażenie stanowisk pracy.
Ostatnia z grup to powiaty kazimierski i włoszczowski. Zostały one rozróżnione spośród wszystkich powiatów z uwagi na najniższy przeciętny udział szkoleń, staży oraz prac
interwencyjnych. W przypadku tej grupy należy zauważyć najwyższy udział środków na
tworzenie nowych miejsc pracy.
321
1,06
40,21
22,59
19,69
Kielecki
8,49
2,08
3,86
1,08
41,57
32,17
10,73
Skarżyski
3,80
5,31
6,69
1,67
33,09
29,60
19,83
Starachowicki
6,38
3,30
0,00
1,60
36,11
33,33
19,29
świętokrzyskie
4,79
5,43
5,22
0,91
39,21
27,58
16,86
Średnia dla grupy*
6,69
4,54
2,87
1,35
37,75
29,42
17,38
Jędrzejowski
2,95
11,57
12,95
1,93
48,60
14,41
7,59
Konecki
3,24
7,99
16,42
0,08
40,35
23,70
8,22
Opatowski
0,19
4,93
0,73
0,00
59,29
21,96
12,91
Ostrowiecki
2,76
6,51
3,34
0,63
43,13
17,65
25,98
Pińczowski
4,70
15,43
4,19
0,85
38,30
25,23
11,30
Sandomierski
4,09
9,45
4,42
0,08
49,08
25,25
7,64
Staszowski
3,91
15,06
4,44
0,00
31,89
20,49
24,21
Średnia dla grupy
3,12
10,13
6,64
0,51
44,38
21,24
13,98
Kazimierski
2,47
0,29
1,46
0,00
14,84
47,82
33,13
Włoszczowski
1,61
1,17
8,06
3,24
31,60
20,17
34,15
Średnia dla grupy
2,04
0,73
4,76
1,62
23,22
33,99
33,64
stanowisk pracy
Staże
0,93
nie lub doposażenie
prace społ. użyt
7,45
środki na wyposaże-
roboty publiczne
8,07
czej
prace interwencyjne
Buski
Powiat
środki na podjęcie
szkolenia
działalności gospodar-
Tabela 4. Grupowanie struktury finansowania form aktywnej polityki rynku pracy w powiatach
województwa świętokrzyskiego w 2012 roku
GRUPA 1
GRUPA 2
GRUPA 3
* nie obejmuje wartości dla województwa
Źródło: Opracowanie własne dokonane za pomocą programu R na podstawie danych z; Efektywność podstawowych form aktywizacji zawodowej realizowanych w ramach programów na rzecz
promocji zatrudnienia, łagodzenia skutków bezrobocia i aktywizacji zawodowej w 2012 roku, Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej, Departament Funduszy, Warszawa 2013.
Przedstawione grupowania dotyczące zarówno struktury wykorzystywanych form jak i
wydatków z Funduszu Pracy wskazują na to, iż najczęściej wykorzystywaną i dofinansowywaną formą są staże. Obrazuje to bardzo duży problem bezrobocia ludzi młodych.
Ponadto, należy zauważyć wysoki udział szkoleń jako forma wspierająca zmniejszanie
bezrobocia strukturalnego. Niewielkim udziałem charakteryzują się takie programy jak
322
roboty publiczne, jako forma aktywizacji osób długotrwale bezrobotnych, oraz prace społecznie użyteczne.
Podsumowanie
Wraz ze zmianą cech osób bezrobotnych inaczej kształtują się działania pracowników
publicznych służb zatrudnienia. Struktura osób pozostających bez pracy, warunki panujące
na danym rynku pracy oraz możliwości finansowe to jedne z determinant, od których
uzależniony jest poziom realizacji poszczególnych programów aktywizacji zawodowej.
Przedstawione zestawienia wskazują, że najczęściej wykorzystywaną oraz finansowaną
formą aktywizacji zawodowej są staże. Dane te obrazują znaczny udział osób młodych w
kształtowaniu stopy bezrobocia w tym województwie. Ponadto formą, z której często
korzystają pracownicy urzędów pracy są również szkolenia. Programy te są realizowane w
przypadku wystąpienia różnić miedzy kwalifikacjami osób bezrobotnych a oczekiwaniami
pracodawców. Najmniejszym udziałem charakteryzowały się roboty publiczne oraz prace
społecznie użyteczne.
Zaprezentowane grupowania zobrazowały zmniejszenie się zróżnicowania pomiędzy
strukturą realizacji programów aktywnej polityki rynku pracy, jednak nie było to przyczyną
poprawy sytuacji, a zwiększenia liczby powiatów, w których spadła liczba ofert pracy.
Przeprowadzona klasyfikacja powiatów województwa świętokrzyskiego wskazuje na
specyficzne problemy lokalnych rynków pracy. Począwszy od bezrobocia strukturalnego,
po problem osób młodych, do braku ofert zatrudnienia. Przytoczona analiza pokazuje
również, że działania urzędów pracy nie są wynikiem odgórnych ustaleń. Krytykując taki
stan rzeczy należy zauważyć, iż ustrukturyzowane działania dałyby szansę na zmniejszenie
bezrobocia nie tylko w pojedynczym województwie, ale w całym kraju.
Bibliografia:
1.
2.
3.
4.
5.
6.
Efektywność podstawowych form promocji zatrudnienia i aktywizacji zawodowej bezrobotnych finansowanych z Funduszu Pracy w 2008 roku, Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej,
Departament Funduszy, Warszawa 2009.
Efektywność podstawowych form aktywizacji zawodowej realizowanych w ramach programów
na rzecz promocji zatrudnienia, łagodzenia skutków bezrobocia i aktywizacji zawodowej w 2012
roku, Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej, Departament Funduszy, Warszawa 2013.
http://www.stat.gov.pl/, (dostęp 01.04.2014).
Janas A., Kuliński A., Stec M., Grupowanie Państw Unii Europejskiej za względu na zasoby kapitału
ludzkiego i intelektualnego, „ Nierówności Społeczne a Wzrost Gospodarczy” 2005, nr 6.
Majchrowska A., Mroczek K., Tokarski T., Zróżnicowanie stóp bezrobocia rejestrowanego w
układzie powiatowym w latach 2002-2011, „Gospodarka Narodowa” 2013, nr 9.
Radziwiłł A., Zróżnicowanie regionalne bezrobocia w Polsce : perspektywy zrównoważonego
rozwoju, Warszawa 1999.
323
7.
8.
9.
324
Ustawa z dnia 20 kwietnia 2004 o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy (Dz. U.
2013, poz. 674 z późniejszymi zmianami).
Wierzbińska M., Sobolewski M,, Klasyfikacja powiatów województwa podkarpackiego ze
względu na poziom życia ludności, „Taksonomia” 2002, nr 9.
Wójcik P., Dywergencja czy konwergencja: dynamika rozwoju polskich regionów, „Studia
Lokalne i Regionalne” 2008, nr 2(32).
MICHAŁ KIEDRZYNEK
Uniwersytet Wrocławski
ZASADY GOSPODAROWANIA ŚRODKAMI PUBLICZNYMI NA GRUNCIE USTAWY
O FINANSACH PUBLICZNYCH
Wprowadzenie
Zagadnienia gromadzenia oraz dysponowania środkami publicznymi należą do jednych
z najistotniejszych z punktu widzenia funkcjonowania państwa. Reguły demokratycznego
państwa prawa nakazują, aby rozdysponowanie środków publicznych zostało uregulowane ustawowo. Ma to swoją niebagatelną rolę, ponieważ "obecnie budżet nie jest postrzegany jedynie jako zestawienie dochodów i wydatków publicznych, lecz jako skuteczny
czynnik oddziałujący na zjawiska zachodzące w gospodarce"1. Niektóre reguły dotyczące
tworzenia i wykonywania budżetu znajdują się w przepisach Konstytucji Rzeczypospolitej
Polskiej, w rozdziale X dotyczącym finansów publicznych. Jedynym postanowieniem Konstytucji, które w sposób precyzyjny nakłada obowiązek na władze jest zakaz zaciągania
zobowiązań, które łącznie przekraczają 3/5 wartości produktu krajowego brutto2. We
wszystkich innych przepisach Konstytucji znajdują się odesłania do regulacji ustawowych.
Pierwszą ustawą regulującą materię finansów publicznych była ustawa Prawo budżetowe
z dnia 5 stycznia 1991 roku. Następnie te zagadnienia były regulowane ustawą z dnia 26
listopada 1998 roku o finansach publicznych, która została zastąpiona ustawą z dnia 30
czerwca 2005 roku o finansach publicznych. Na gruncie polskiego porządku prawnego
miejscem uregulowania tych zagadnień jest ustawa z dnia 27 sierpnia 2009 roku o finansach publicznych, która uchyliła poprzednio obowiązującą ustawę o tej samej nazwie3.
Zasady gospodarowania środkami publicznymi zostały zawarte w rozdziale 5. tej samej
ustawy jako część działu 1. dotyczącego zasad finansów publicznych4. Zasady te dotyczą
gospodarowania środkami publicznymi, przeznaczenia wydatków publicznych, treści projektów ustaw i aktów prawnych czy też zakazu tworzenia fundacji. Tematem niniejszej
publikacji będzie przybliżenie wybranych zasad, wyjaśnienie ich, ocena oraz sformułowanie ewentualnych postulatów skierowanych do ustawodawcy w zakresie ewentualnych
zmian.
1
R. Mastalski w: R. Mastalski, E. Fojcik-Mastalska [red.] Prawo Finansowe, Warszawa 2011, str. 53
Zob.: W. Ziółkowska Finanse publiczne Poznań 2010 s. 18 i n.
3
Dz. U. z 2009 r. Nr 157, poz. 1240 z późn. zm.; w dalszych częściach niniejszej publikacji akt prawny będzie
określany skrótem u.p.f.
4
Zob.: A. Skoczylas-Tworek Budżet zadaniowy jako wyzwanie dla audytorów wewnętrznych jednostek sektora
finansów publicznych, [w:] Zarządzanie Finansami. Finanse publiczne, instrumenty rynku finansowego red. D.
Zarzecki, Szczecin 2013, s. 197
2
325
Zasady budżetowe
Zasada jedności budżetu
Zgodnie z art. 42 ust. 2 u.p.f. "środki publiczne pochodzące z poszczególnych tytułów
nie mogą być przeznaczane na finansowanie imiennie wymienionych wydatków, chyba że
odrębna ustawa stanowi inaczej". Oznacza to, że wszystkie przychody jak również wydatki
powinny zostać określone w ramach jednego aktu. Z założenia takie rozwiązanie ma za
zadanie zwiększenie elastyczności budżetu i stwarzać możliwość jego dostosowania w
razie zmian warunków funkcjonowania. Zasadę jedności budżetu można rozumieć jako
zasadę jedności formalnej oraz materialnej. Z jednością formalną mamy do czynienia, gdy
całość dochodów oraz wydatków została zawarta w jednym dokumencie. Z jednością
budżetu w ujęciu materialnym mamy do czynienia w sytuacji, gdy z jednej puli środków
finansowana jest cała pula wydatków. Pierwsza z zasad znajduje odzwierciedlenie w dziale
III u.p.f. w rozdziale 2. dotyczącym ustawy budżetowej. Druga z kolei została uregulowana
w art. 42 ust. 2 ustawy o finansach publicznych. W doktrynie przyjmuje się, że "zasada
jedności merytorycznej (materialnej), zwana popularnie zasadą 'wspólnego kotła', to rozwiązanie prawne polegające na tym, że środki publiczne wpływające do budżetu stanowią
w nim jeden wspólny fundusz przeznaczony na różne wydatki publiczne"5. Wyjątki od
zasady jedności materialnej wprowadzają przepisu ust. 3 oraz ust. 4 tej ustawy. Punkt 1.
stanowi, że "dotyczą one wydatków finansowanych z kredytów udzielonych przez międzynarodowe instytucje finansowe". Wydatki te muszą być finansowane imiennie tylko w
przypadku, gdy umowa z kredytodawcą zawiera takie zastrzeżenie. Następnym wyjątkiem
od zasady jedności budżetu w ujęciu materialnym jest finansowania wydatków z środków
europejskich. Środki europejskie najczęściej rozdziela się na wykonywanie określonych
zadań, stąd inne uregulowanie uniemożliwiałoby korzystanie z środków europejskich
zgodnie z przeznaczeniem. Z kolei art. 42 ust. 3 pkt. 3 u.p.f. jako wyjątek wskazuje źródła
finansowania wymienione w art. 5 ust. 3 pkt. 5 oraz 6. W tym przypadku środki również
pochodzą ze źródeł międzynarodowych więc i tu wyłączenie należy uznać za zasadne.
Również w przypadku jednostek prowadzących działalność gospodarczą nie stosuje się
zakazu tworzenia funduszy celowych. Dopuszczalność utworzenia funduszu celowego
wiąże się z przypadkiem, gdy środki zostały pozyskane na realizację konkretnego zadania.
Jak widać z powyższego, zasada materialnej jedności budżetu nie ma bezwzględnego charakteru - w przewidzianych przepisami szczególnymi wypadkach, ustawodawca dopuszcza
możliwość przypisywania określonych dochodów do poszczególnych wydatków6.
Zasady ponoszenia i dokonywania wydatków publicznych
Przepisy zawarte w art. 44 u.p.f. regulują przeznaczanie wydatków publicznych. Ustęp
1 uregulował to w jakich formach należy ustalać wydatki publiczne. Ustawa o finansach
5
W. Wójtowicz Zarys finansów publicznych i prawa finansowego Warszawa 2011 r., s. 82
Zob. Z. Ofarski [w:] M. Karlikowska, W. Miemiec, Z. Ofiarski, K. Sawicka Ustawa o finansach publicznych. Komentarz Wrocław 2010 r., s. 137
6
326
publicznych przewiduje 3 formy ich ustalania: ustawa budżetowa, uchwała budżetowa
jednostki samorządu terytorialnego oraz plan finansowy jednostki sektora finansów publicznych. W doktrynie podkreśla sie także, że "wydatki przewidziane w budżecie na określony cel i w określonej wysokości nie mogą być przeznaczone na cele inne niż przewidziane w planie finansowym jednostki, która korzysta z finansowania budżetowego"7. Ustawodawca wskazuje tutaj formę, w jakiej musi zostać przygotowany plan wydatków. W
przepisie tym można doszukać się realizacji zasady jedności formalnej budżetu. Taka forma, oprócz wspomnianej we wcześniejszej części publikacji potrzeby uelastycznienia działań jednostek sektora finansów publicznych ma także za zadanie ujednolicić w całym kraju
formę dokonywania wydatków. Jednolitość formy z kolei ułatwia kontrolę wydatków
jednostek sektora finansów publicznych zarówno przez powołane w tym celu organy administracji publicznej, jak również przez społeczeństwo. Taka regulacja sprzyja transparentności działań władzy w zakresie gromadzenia środków publicznych i dokonywania
wydatków publicznych. Kolejnym przepisem na który należy zwrócić uwagę jest ust. 2 art.
172 u.p.f., wedle którego "jednostki sektora finansów publicznych dokonują wydatków
zgodnie z przepisami dotyczącymi poszczególnych rodzajów wydatków". Przepis ten ma
na celu uwzględnienie w wydatkach takich kwestii jak emerytury, renty czy stypendia.
Wydatki te należą do tzw. wydatków sztywnych, które w bardzo dużym stopniu ograniczają swobodę dysponowania środkami publicznymi. Następnym przepisem, o fundamentalnym znaczeniu dla gospodarki środkami publicznymi jest ust. 3 art. 44, który zawiera wytyczne dokonywania wydatków publicznych. Zgodnie z nim: "wydatki publiczne powinny
być dokonywane: 1) w sposób celowy i oszczędny, z zachowaniem zasad: a) uzyskiwania
najlepszych efektów z danych nakładów, b) optymalnego doboru metod i środków służących osiągnięciu założonych celów; 2) w sposób umożliwiający terminową realizację zadań; 3) w wysokości i terminach wynikających z wcześniej zaciągniętych zobowiązań". W
nauce prawa przyjmuje się, że celowość w tym rozumieniu oznacza, że: "wydatki z budżetu [...] powinny być dokonywane wyłącznie w związku z realizacją konkretnego, wyznaczonego zadania państwa"8. Z kolei pod pojęciem oszczędności rozumie się zasadę "takiego wydatkowania środków na te cele, aby osiągnąć jak najlepsze efekty, a więc zgodnie z
zasadą maksymalnego efektu przy danych nakładach lub minimalnego nakładu przy danych efektach"9. Kolejne ustępy to wytyczne mające za zadanie dyscyplinować wykonywanie zadań przez jednostki sektora finansów publicznych oraz uwzględnianie już wcześniej zaciągniętych zobowiązań. Z kolei ust. 4 tego samego artykułu nakłada obowiązek
korzystania przy wykonywaniu swoich zadań z przepisów ustawy Prawo zamówień publicznych10. Ustawa ta określa zasady i tryby udzielania zamówień publicznych przez pod7
C. Kosikowski Ustawa o finansach publicznych. Komentarz, Warszawa 2011, s. 172
D. Antonów [w]: R. Mastalski, E. Fojcik-Mastalska [red.] Prawo Finansowe, Warszawa 2011, s. 74
9
ibidem
10
Tekst jedn. Dz. U. Nr 113, poz. 759 z późn. zm.; w dalszych częściach niniejszej publikacji akt prawny będzie
określany skrótem p.z.p.
8
327
mioty w niej wskazane. W doktrynie zaznacza się, że "zastosowanie stosownej procedury
udzielenia zamówienia publicznego ma przyczynić się do wyłonienia, spośród wszystkich
oferentów uczestniczących w danym postępowaniu, wykonawcy, który złożył dla zamawiającego najkorzystniejszą ofertę"11. Ustawa o finansach publicznych dopuszcza jednak
wyjątkowo nie stosowanie przepisów p.z.p., jednak wyłączenie jej stosowania musi zostać
uregulowane w odrębnym przepisie.
Zasady lokowania wolnych środków oraz nabywania akcji i udziałów
Przepis art. 48 u.p.f. określa sposób, w jaki wybrane jednostki sektora finansów publicznych powinny postępować z wolnymi środkami. Przepis ten w ust. 1 odnosi się jednostek samorządu terytorialnego oraz ich związków, instytucji gospodarki budżetowej, Zakładu Ubezpieczeń Społecznych i zarządzane przez niego fundusze oraz Kasy Rolniczego
Ubezpieczenia Społecznego i funduszy zarządzanych przez prezesa Kasy Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego, samodzielnych publicznych zakładów opieki zdrowotnej, uczelni
publicznych, Polskiej Akademii Nauk i tworzonych przez nią jednostek organizacyjnych
oraz państwowych i samorządowych instytucji kultury oraz państwowe instytucje filmowe. Podmioty te mogą lokować wolne środki w skarbowych papierach wartościowych, w
obligacjach, które wyemitowały jednostki samorządu terytorialnego, rachunkach bankowych w bankach, które mają siedzibę na terytorium Rzeczpospolitej Polskiej oraz jako
depozyt u Ministra Finansów12. Z kolei jedyną formą lokaty wolnych środków Narodowego Funduszu Zdrowia oraz agencji wykonawczych jest depozyt u Ministra Finansów o
czym stanowi ust. 2 art. 48. Regulacje te mają na celu ochronę środków publicznych przez
ryzykownym lokowaniem kapitału. Dominują tutaj formy związane z podmiotami publicznymi. Wyjątkiem jest możliwość lokowania wolnych środków na rachunkach bankowych.
Jedynym obostrzeniem w tym wypadku jest obowiązek tego, aby bank miał siedzibę na
terytorium Polski i podlegał nadzorowi polskich organów administracji publicznej. Ponieważ lokaty bankowe do kwoty wynoszącej równowartość 100 000 euro są objęte systemem Bankowego Funduszu Gwarancyjnego stwarzają gwarancję tego, iż są one zabezpieczone przed ryzykiem utraty. Należy w tym miejscu także wskazać, że wyłączona jest ta
możliwość w stosunku do spółdzielczych kas oszczędnościowo-kredytowych. One również
od 2012 roku znajdują się w systemie Bankowego Funduszu Gwarancyjnego oraz znajdują
się pod nadzorem Komisji Nadzoru Finansowego. Zgodnie z art. 22 ust. 2 ustawy o swobodzie działalności gospodarczej "przedsiębiorca będący członkiem spółdzielczej kasy oszczędnościowo-kredytowej może realizować obowiązek określony w ust. 1 za pośrednictwem rachunku w tej spółdzielczej kasie oszczędnościowo-kredytowej". Z uwagi na odrębne od prawa spółdzielczego uregulowanie spółdzielczych kas oszczędnościowokredytowych oraz na powyższe, nie wydaje się być zasadnym wyłączenie możliwości lo11
Z. Dolewka [w]: R. Przygodzka [red.] Instrumenty i metody racjonalizacji finansów publicznych Białystok 2012 s.
89 i n.
12
Zob.: W. Grześkiewicz Finanse publiczne z elementami prawa podatkowego Warszawa 2014, s. 198 i n.
328
kowania w tych instytucjach środków publicznych. Zakaz członkostwa w spółdzielniach
wynika też z art. 49 ust. 1, który stanowi, że "jednostki sektora finansów publicznych, z
wyłączeniem jednostek, o których mowa w art. 9 pkt. 2, nie mogą posiadać, obejmować
lub nabywać udziałów lub akcji w spółkach ani nabywać obligacji emitowanych przez
podmioty inne niż Skarb Państwa lub jednostki samorządu terytorialnego, a także udziałów w spółdzielniach, chyba że odrębna ustawa stanowi inaczej [...]". Przepis ten jest kolejnym wyrazem troski ustawodawcy o bezpieczeństwo środków publicznych. Nabycie
akcji lub udziałów i wiąże się zawsze z ryzykiem, że przedsięwzięcie gospodarcze nie uda
się. W doktrynie przyjmuje się, że ewentualne objęcie akcji czy udziałów "może mieć jednak miejsce, gdy chodzi o zaspokojenie roszczeń, zabezpieczenie wierzytelności lub zabezpieczenie należytego wykonania umowy o zamówienie publiczne"13. Tylko jednostki samorządu terytorialnego oraz ich związki mają prawo do tworzenia spółek prawa handlowego oraz nabywania w nich udziałów, o czym stanowi ust. art. 49 ustawy o finansach
publicznych. Pozwala to samorządom na wykonywanie ich zadań za pomocą spółek, których są właścicielami i jednocześnie ewentualne ich problemy finansowe nie wpływają w
znacznym stopniu na finanse danej jednostki lub związku jednostek, co powinno zasługiwać na aprobatę14.
Zasady tworzenia projektów aktów prawnych
Ustawodawca na gruncie u.p.f. uregulował szereg dyrektyw dotyczących treści aktów
prawnych. Zgodnie z art. 50 ust. 1 u.p.f. "przyjmowane przez Radę Ministrów projekty
ustaw oraz akty prawne, których skutkiem finansowym może być zwiększenie wydatków
lub zmniejszenie dochodów jednostek sektora finansów publicznych w stosunku do wielkości wynikających z obowiązujących przepisów, zawierają w uzasadnieniu: 1) określenie
wysokości tych skutków; 2) wskazanie źródeł ich sfinansowania; 3) opis celów nowych
zadań i mierników określających stopień realizacji celów". Przepis ten nakłada na Radę
Ministrów obowiązek określenia skutków ekonomicznych wprowadzenia w życie przedłożonej nowelizacji. Nałożenie takiego obowiązku pozwala na bardziej przemyślane tworzenie i nowelizowanie aktów prawnych, co jest wysoce pożądane dla stabilności finansów
publicznych i należy takie rozwiązanie uznać za dobre. Ustępy 1a, 1b oraz 1 c nakazują
określenie limitu wydatków na okres do 10 lat, co również zasługuje na aprobatę. Z kolei
ust.2 oraz 3 nakazują, aby dany akt prawny przed wniesieniem projektu do Sejmu został
zaopiniowany przez Komisję Wspólną Rządu i Samorządu Terytorialnego. Dopiero zaopiniowany projekt ustawy Rada Ministrów może wnieść do Sejmu, o czym stanowi ust. 3 art.
50. Z kolei art. 4 wprowadził mechanizmy korygujące, będące odpowiedzią na zmieniające
się realia społeczno-gospodarcze. W piśmiennictwie przyjmuje się, że "przyjęte rozwiązania mają zmuszać projektodawcę aktu prawnego do określenia w ustawach dodatkowych
13
14
C. Kosikowski Ustawa o finansach publicznych. Komentarz Warszawa 2011, s. 178
Zob. Ł. Grzechnik [w:] Spółki Jednostek samorządu terytorialnego A. Zołotar (red.) Warszawa 2014, s. 7 i n.
329
warunków stosowania mechanizmów, jak np. horyzont czasowy czy instrumenty monitorowania wykorzystania limitu wydatków, niezbędne do sprawnego ich wdrożenia i wykorzystywania"15. Jako cele wskazuje się z kolei: "1) urealnienie planowania wieloletniego,
które zostało wprowadzone do systemu finansów publicznych ustawą z 27 sierpnia 2009 r.
o finansach publicznych, zarówno na poziomie centralnym, jak i samorządowym; 2)
wprowadzenie ustalonych mechanizmów chroniących przed nieplanowanym wzrostem
wydatków na realizację zadań ze środków publicznych ponad założony limit, co ograniczy
ryzyko wystąpienia napięć w realizacji budżetu"16. Ustawodawca chciał w ten sposób
wesprzeć wieloletnie planowanie oraz stabilność finansową jednostek sektora finansów
publicznych co należy uznać za krok w dobrym kierunku. Na gruncie art. 50 ust. 5 wprowadzono także obowiązek wskazania organu administracji publicznej, którego zadaniem
będzie monitorowanie wykorzystanie limitu wydatków oraz odpowiadającego za wdrażanie mechanizmów korygujących. By organ ten mógł efektywnie działać, ustawodawca
przewidział możliwość zbierania przez niego wszelkich niezbędnych w tym celu danych.
Wprowadzenie tego rozwiązania również należy uznać za dobre.
Zasada zakazu tworzenia fundacji
Zgodnie z art. 45 u.p.f. "ze środków publicznych nie można tworzyć fundacji na podstawie ustawy z dnia 6 kwietnia 1984 r. o fundacjach (Dz. U. z 1991 r. Nr 46, poz. 203, z
późn. zm.)". Zgodnie z art. 1 tego aktu prawnego "fundacja może być ustanowiona dla
realizacji zgodnych z podstawowymi interesami Rzeczypospolitej Polskiej celów społecznie
lub gospodarczo użytecznych, w szczególności takich, jak: ochrona zdrowia, rozwój gospodarki i nauki, oświata i wychowanie, kultura i sztuka, opieka i pomoc społeczna, ochrona
środowiska oraz opieka nad zabytkami". W nauce prawa handlowego przyjmuje się, że
fundacja "jest osobą prawną typu zakładowego, której substratem jest określony majątek"17. Fundacje tworzy się poprzez złożenie oświadczenia woli w formie aktu notarialnego18. Specyficzną cechą fundacji jest brak możliwości wycofania z niej majątku przez fundatora. Właśnie dlatego ustawodawca też zakazał tworzenia fundacji na podstawie ustawy o fundacjach. Jednak zakaz ten nie obejmuje fundacji utworzonych w drodze ustawy.
Przykładem utworzonych w ten sposób fundacji jest ustawa z dnia 20 lutego 1997 roku o
fundacji - Centrum Badania Opinii Społecznej (Dz. U. Nr 30, poz. 163 z późn. zm) czy też
ustawa z dnia 5 stycznia 1995 roku o fundacji - Zakład Narodowy imienia Ossolińskich (Dz.
U. Nr 23, poz. 121 z późn. zm.). Wspomniane fundacje zostały jednak utworzone na mocy
przepisów ustawy powołującej każdą z nich. W piśmiennictwie podkreśla się, że "ze
względu na publiczny charakter środków służących powołaniu wymienionych fundacji
15
C. Kosikowski Ustawa... s. 182
C. Kosikowski Ustawa... s. 182-183
17
A. Kidyba Prawo Handlowe, Warszawa 2012 r., s. 775
18
Zob.: R. Barański [w:] R. Barański, A. Olejniczak Fundacje i stowarzyszenia. Współpraca organizacji pozarządowych z administracją publiczną, Warszawa 2012 r., s. 1
16
330
należy uznać je za państwowe osoby prawne, zwłaszcza że ich działalność jest w całości lub
części finansowana z budżetu państwa [...]"19. Wobec faktu, że fundacje te są powoływane
na mocy specjalnej ustawy, nie są one jednostkami sektora finansów publicznych. Nie
obowiązują więc ich przepisy o finansach publicznych. Fundacja tworzona na mocy przepisów ustawy o fundacjach podlega jedynie nadzorowi sądu rejestrowego, zaś tylko wyjątkowo organy administracji publicznej mogą ingerować w ich działalność. Fundacja w świetle przepisów ustawy o fundacjach jawi się jako podmiot o bardzo dużej samodzielności.
Zasadnym więc było zakazanie tworzenia fundacji przez jednostki sektora finansów publicznych.
Podsumowanie
W nauce prawa finansowego przyjmuje się, że "finanse publiczne są wyrazem stosunków społecznych i ekonomicznych powstających w trakcie nieustannych, dynamicznie
ujętych procesów gromadzenia dochodów i przychodów oraz dokonywania wydatków i
rozchodów (gospodarowania środkami pieniężnymi) na cele publiczne"20. Tematem niniejszej publikacji było zwrócenie uwagi na wybrane zasady gospodarowania środkami
pieniężnymi, wyjaśnieniem ich i skierowaniem w stosunku do ustawodawcy ewentualnych postulatów. Całokształt regulacji o których była mowa należy ocenić pozytywnie,
choć można odnaleźć kilka miejsc, które powinny zostać lepiej uregulowane. Miejscem
takim jest art. 44 ust. 3 w którym ustawodawca w sposób dość ogólnikowy sposoby ponoszenia i dokonywania wydatków publicznych. Należałoby rozważyć, czy nie jest możliwe
opracowanie standardów "najlepszych efektów z danych nakładów" oraz "optymalnego
doboru metod i środków". Można przyjąć, że elastyczność przepisów prawa jest wartością, dzięki której ustawodawca pozwala na lepsze dostosowanie się do zmieniających
warunków społeczno-ekonomicznych. Jednak istnieją uzasadnione wątpliwości, czy takie
sformułowanie obecnych przepisów nie jest zbyt ogólne. Zastrzeżenie to jednak nie powinno wpływać na ogólną ocenę regulacji, która w odpowiedni sposób chroni finanse
publiczne.
Bibliografia:
1. R. Barański, A. Olejniczak Fundacje i stowarzyszenia. Współpraca organizacji pozarządowych z
administracją publiczną Warszawa 2012
2. Chojna-Duch E. Podstawy finansów publicznych i prawa finansowego, Warszawa 2012
3. Instrumenty i metody racjonalizacji finansów publicznych Dolewka Z. [w:] Przygodzka R. [red.],
Białystok 2012
4. W. Grześkiewicz Finanse publiczne z elementami prawa podatkowego Warszawa 2014
19
20
C. Kosikowski Ustawa... Warszawa 2011 r. str. 173
E. Chojna-Duch Podstawy finansów publicznych i prawa finansowego, Warszawa 2012 r., str. 12-13
331
5.
M. Karlikowska, W. Miemiec, Z. Ofiarski, K. Sawicka Ustawa o finansach publicznych. Komentarz, Wrocław 2010
6. Kidyba A. Prawo Handlowe, Warszawa 2012
7. Kosikowski C. Ustawa o finansach publicznych. Komentarz, Warszawa 2011
8. Mastalski R., Fojcik-Mastalska E. [red.] Prawo Finansowe, Warszawa 2011
9. Budżet zadaniowy jako wyzwanie dla audytorów wewnętrznych jednostek sektora finansów
publicznych, A. Skoczylas-Tworek [w:] Zarządzanie Finansami. Finanse publiczne, instrumenty
rynku finansowego D. Zarzecki [red.], Szczecin 2013
10. Wójtowicz W. Zarys finansów publicznych i prawa finansowego, Warszawa 2011
11. W. Ziółkowska Finanse publiczne, Poznań 2010
A. Zołotar (red.) Spółki jednostek samorządu terytorialnego Warszawa 2014
332
OLGA PALCZEWSKA
Uniwersytet Ekonomiczny w Poznaniu
ANALIZA ZNACZENIA PODATKU OD NIERUCHOMOŚCI W DOCHODACH PODATKOWYCH
MIASTA POZNANIA W LATACH 2010-2012
Wprowadzenie
Podatki można podzielić na majątkowe, przychodowe, dochodowe i konsumpcyjne.
Podatek od nieruchomości to przykład podatku lokalnego obciążającego posiadanie
majątku, a zatem jest zaliczany do grupy podatków majątkowych oraz, obok podatku
leśnego i rolnego, obciąża posiadanie nieruchomości w Polsce1. Konstrukcja tego podatku
została uregulowana ustawą z dnia 12 stycznia 1991 roku o podatkach i opłatach lokalnych.
Celem artykułu jest określenie konstrukcji prawnej podatku od nieruchomości w Polsce
i jego znaczenia w dochodach podatkowych. Pierwsza część tekstu ma charakter
teoretyczny (oparta się w głównej mierze na rozdziale 2 ustawy z dnia 12 stycznia 1991 r. o
podatkach i opłatach lokalnych Dz.U. z 2010 nr 95 poz. 613), druga natomiast –
empiryczny.
Za przedmiot badania obrano podatek od nieruchomości w mieście Poznaniu. Autorka
podejmuje próbę określenia znaczenia tego podatku w dochodach podatkowych ww.
miasta. W drodze analizy literatury z zakresu finansów publicznych, aktów prawnych i
raportów z wykonania dochodów budżetu opublikowanych przez Radę Miasta Poznania
udowodniono, że w latach 2010–2012 podatek ten miał duże znaczenie dla dochodów
podatkowych osiąganych w Poznaniu – stanowił ponad 20% tych wpływów. Ponadto
pokazano, że na wysokość dochodów z tego podatku wpływało wiele czynników, m.in.
liczba podatników, struktura nieruchomości i stawka podatkowa.
Konieczność analizy podatku od nieruchomości wynika z jego znaczenia dla dochodów
podatkowych gmin miejskich, takich jak Poznań – jest to bowiem dla nich jedno z
najważniejszych źródeł dochodów podatkowych. Prowadzenie przez władze lokalne
odpowiedniej polityki dotyczącej tego podatku okazuje się bardzo istotne: umożliwia on
gminom realizowanie inwestycji, a zatem decyduje o atrakcyjności regionu. Zwiększenie
atrakcyjności regionu ma wpływa na wzrost liczby przedsiębiorców decydujących się na
prowadzenie działalności w danej gminie, a to z kolei zwiększa dochody gminy i poprawia
byt zamieszkującej ją ludności.
Elementy konstrukcji podatku od nieruchomości w Polsce
Konstrukcję podatku od nieruchomości uregulowano w rozdziale 2 ustawy z dnia 12
stycznia 1991 roku o podatkach i opłatach lokalnych. Zgodnie z art. 2 tej ustawy
1
A. Gomułowicz, J. Małecki, Podatki i prawo podatkowe, Poznań 1998 r., s. 508.
333
opodatkowaniu omawianym podatkiem podlegają grunty, budynki lub ich części oraz
budowle lub ich części związane z prowadzeniem działalności gospodarczej.
W celu stwierdzenia, czy posiadanie majątku wiąże się z obowiązkiem podatkowym,
niezbędne jest zdefiniowanie pojęć użytych w ustawie. Za budynki uznaje się w prawie
podatkowym obiekty budowlane trwale związane z gruntem, wydzielone z przestrzeni za
pomocą przegród budowlanych oraz posiadają fundamenty2. Za budowle uważa się
natomiast obiekty budowlane nie będącego w rozumieniu przepisów prawa budowlanego
budynkami ani obiektami małej architektury, a także urządzenia budowlane związane z
obiektem zapewniające możliwość użytkowania tego obiektu zgodnie z jego
przeznaczeniem3.
Kolejny artykuł ustawy definiuje podmiot opodatkowania, czyli grupę osób, na których
ciąży obowiązek podatkowy. Podmiot opodatkowania dzieli się na czynny i bierny:
podmiotem czynnym są w Polsce władze państwowe (państwo) lub lokalne (samorząd
terytorialny), a podmiotem biernym – podatnik, płatnik lub inkasent4. W odniesieniu do
podatku od nieruchomości podmiotem czynnym jest samorząd gminny, a organem
podatkowym może być wójt, burmistrz lub prezydent miasta, właściwy ze względu na
położenie nieruchomości5. Podmiotem biernym na mocy ustawy o podatkach lokalnych są
osoby fizyczne, osoby prawne i jednostki organizacyjne, w tym spółki nieposiadające
osobowości prawnej. Jak wynika z tego zapisu, podatnik nie musi być właścicielem.
Obowiązkowi podatkowemu podlegają również:
1. samoistni posiadacze nieruchomości lub obiektów budowlanych6,
2. użytkownicy wieczyści gruntów7,
3. posiadacze nieruchomości lub ich części albo obiekty budowlane lub ich części,
które stanowią własność Skarbu Państwa bądź jednostki samorządu terytorialnego – pod
warunkiem, że posiadanie:
 wynika z umowy zawartej z właścicielem, Agencją Nieruchomości Rolnych albo z
innego tytułu prawnego; wyjątkiem jest sytuacja, gdy osoby fizyczne posiadają
lokale mieszkalne nie stanowiące odrębnych nieruchomości,
 odbywa się bez tytułu prawnego8.
Kolejny element konstrukcji każdego podatku to podstawa opodatkowania, czyli
„ilościowo lub wartościowo skonkretyzowany przedmiot podatku”9. W odniesieniu do
podatku od nieruchomości na mocy ustawy stanowi ją powierzchnia (dla gruntów) lub
powierzchnia użytkowa (dla budynków lub ich części). Opodatkowanie według
2
Art. 1a ust. 1 pkt. 1. ustawy z dnia 12 stycznia 1991 r. o podatkach i opłatach lokalnych.
Art. 1a ust. 1 pkt. 2. ustawy o podatkach i opłatach lokalnych.
4
G. Szczodrowski, Polski system podatkowy, Warszawa 2007, s. 163.
5
M. Cieślukowski , S. Kańduła, I. Kijek , Polski system podatkowy, Poznań 2004, s. 143.
6
Art. 3 ust. 1 pkt. 2. ustawy z dnia 12 stycznia 1991 r. o podatkach i opłatach lokalnych.
7
Ibidem: art. 3 ust. 1 pkt. 3.
8
Ibidem: Art 3. ust. 1 pkt. 4.
9
A. Gomułowicz, J. Małecki, op. cit., s. 87.
3
334
powierzchni budzi jednak wiele kontrowersji – oznacza bowiem, że wysokość podatku nie
zależy m.in. od lokalizacji nieruchomości, znacząco wpływającej na wartość. A zatem
podatnik mający nieruchomość położoną w centrum miasta ponosi taki sam ciężar
podatkowy jak ten posiadający nieruchomość o tej samej powierzchni znajdującą się na
obrzeżach miasta, mimo że wartości tych nieruchomości znacznie się od siebie różnią10. W
odniesieniu do budowli podstawą opodatkowania jest wartość stanowiąca podstawę
obliczania amortyzacji na dzień powstania obowiązku podatkowego.
Podatek od nieruchomości charakteryzuje się brakiem jednolitej stawki. Ustawodawca
określa jedynie stawki maksymalne, a konkretną wysokość stawki w danej gminie – nie
wyższą jednak od ustawowej stawki maksymalnej – ustala, w drodze uchwały, rada gminy.
W przypadku niepodjęcia uchwały ustalającej wysokość stawek podatku od nieruchomości
w gminie w danym roku przyjmuje się, że obowiązują stawki z roku poprzedzającego11.
Wysokość maksymalnych stawek podatku od nieruchomości w latach 2010–2012
przedstawia tabela 1.
Tabela 1. Wysokość maksymalnych stawek podatku od nieruchomości w latach 2010-2012
Przedmiot opodatkowania /rok
2010 2011
Grunty
związane z prowadzeniem działalności gospodarczej, bez względu na
0,77
0,80
2
sposób ich zakwalifikowania w ewidencji gruntów i budynków (m )
pod jeziorami, zajęte na zbiorniki wodne retencyjne lub elektrownie
4,04
4,15
wodne (ha)
zł
pozostałe, w tym zajęte na prowadzenie odpłatnej statutowej działalności
0,39
0,41
2
pożytku publicznego przez organizacje pożytku publicznego (m )
Budynki lub ich części
2
Mieszkalne (m )
0,65
0,67
związane z prowadzeniem działalności gospodarczej oraz od budynków
mieszkalnych lub ich części zajętych na prowadzenie działalności
20,51 21,05
2
gospodarczej (m )
zajęte na prowadzenie działalności gospodarczej w zakresie obrotu
8,57
9,82
2
kwalifikowanym materiałem siewnym (m )
zajęte na prowadzenie działalności gospodarczej w zakresie udzielania
4,16
4,27
2
świadczeń zdrowotnych (m )
pozostałe, w tym zajęte na prowadzenie odpłatnej statutowej działalności
6,88
7,06
2
pożytku publicznego przez organizacje pożytku publicznego (m )
Budowle (%)
2
2
Źródło: opracowanie własne na podstawie obwieszczeń ministra finansów.
2012
0,84
4,33
0,43
0,70
21,94
10,24
4,45
7,36
2
10
Ibidem: s. 509.
A. Ciąglewicz-Miśta, N. Ciąglewicz, A. Talik, Podatki i opłaty lokalne, Warszawa 2011, s. 24.
11
335
Stawki podatku od nieruchomości wyraża się kwotowo (dla budynku lub jego części)
oraz procentowo (dla budowli). Górne granice stawek są corocznie waloryzowane, w
drodze obwieszczenia, przez Ministra Finansów. To, w jakim stopniu wysokość stawki
maksymalnej zostanie podwyższona, zależy od wskaźnika inflacji w okresie pierwszych
dwóch kwartałów roku, w którym owe stawki ulegają zmianie, w stosunku do
analogicznego okresu roku poprzedniego12. Wskaźnik cen i towarów jest ustalany na
podstawie komunikatu Prezesa Głównego Urzędu Statystycznego. Komunikat ten zostaje
ogłoszony w „Monitorze Polskim” nie później niż 20 dni od dnia zakończenia drugiego
kwartału
W 2011 roku maksymalna wysokość stawek podatku od nieruchomości została
podwyższona o 2,6%, a w roku 2012 – o 4,2% (zob. tabela 1). Nie zmieniono jedynie stawki
podatku obciążającego budowle, wynoszącej 2%. Z danych przedstawionych w tabeli 1
wynika, że zarówno grunty, jak i budynki związane z działalnością gospodarczą wiążą się z
koniecznością uiszczenia wyższych podatków niż te, które z taką działalnością nie są
związane. O ile jednak w przypadku gruntów stawka podatku dotycząca gruntów
związanych z prowadzoną działalnością gospodarczą była w latach 2010–2012 prawie
dwukrotnie wyższa niż dla pozostałych gruntów, o tyle w przypadku budynków i ich części
zróżnicowanie to okazało się znacznie większe. Budynki związane z działalnością
gospodarczą opodatkowane były w analizowanym okresie stawką ponad
trzydziestokrotnie wyższą niż pozostałe budynki lub ich części. Ważną determinantą
wydajności fiskalnej podatku od nieruchomości jest zatem struktura gruntów oraz
budynków i ich części. Oznacza to, że wpływy do budżetu gminy będą znacznie wyższe,
jeżeli w gminie przeważają grunty i budynki przeznaczone do prowadzenia działalności
gospodarczej. W przypadku gmin, gdzie większość nieruchomości służy do innych celów
(mieszkalnych), wpływy z tytułu podatku od nieruchomości są znacznie mniejsze. O ile
można stosować przedmiotowe zróżnicowanie stawek, o tyle różnicowanie ich ze względu
na charakter podmiotowy, tj. niższe lub wyższe stawki dla określonej grupy podatników,
jest niezgodne z prawem13.
Znaczenie podatku od nieruchomości w dochodach podatkowych miasta Poznania
Ta część artykułu ma na celu weryfikację hipotezy mówiącej o tym, że podatek od
nieruchomości to jedno z kluczowych i najbardziej stabilnych źródeł dochodów
podatkowych w mieście Poznaniu. Wysokość wpływów z tego podatku różni się w
zależności od gminy i zależy m.in. od wysokości stawki, którą ustala rada miasta, liczby
podatników w danej gminie czy też wartości budynków i budowli, jednak w
przeciwieństwie do gmin wiejskich – gdzie przeważającą część dochodów stanowią
wpływy z podatku rolnego i leśnego – w gminach miejskich we wpływach z podatków
12
L. Etel, Podatek od nieruchomości : komentarz, Warszawa 2012, s. 282.
Uchwała Nr 0102-305/09 Kolegium RIO w Olsztynie z dnia 16 grudnia 2009 r.
13
336
lokalnych dominuje podatek od nieruchomości. Za przedmiot badania obrano podatek od
nieruchomości w mieście Poznaniu, gdzie, podobnie jak i w innych dużych miastach Polski,
np. w Warszawie, Gdańsku czy Wrocławiu, w analizowanym okresie Rada Miasta ustalała
stawki podatku od nieruchomości w wysokości maksymalnej.
Takie działanie oznacza, że podatek od nieruchomości jest traktowany głównie jako
źródło dochodów budżetowych, nie zaś jako instrument oddziaływania na
przedsiębiorców. Warto jednak zastanowić się nad tym, czy ustalanie stawek tego podatku
na maksymalnym poziomie to najlepsze rozwiązanie. Ustalenie stawek na niższym
poziomie może bowiem zwiększyć konkurencyjność danej gminy i zachęcić potencjalnych
przedsiębiorców do inwestycji w tym, a nie innym miejscu – a jak wspomniano we
wcześniejszej części artykułu, duży udział budynków i gruntów przeznaczonych do
prowadzenia działalności gospodarczej w strukturze wszystkich nieruchomości zapewnia
wyższe dochody podatkowe gminy. To z kolei może przyczynić się do zwiększenia liczby
nowych inwestycji w gminie. Realizowanie przez samorząd lokalny przedsięwzięć
inwestycyjnych skutkuje powstaniem potencjału rozwojowego, który przynosi korzyści
mieszkańcom – wzrost dochodów, spadek bezrobocia, lepsze zaspokojenie potrzeb14. Czy
może zatem zadziałać krzywa Laffera? Nie wykluczone, że tak. Przykładem miejsca, gdzie
obniżenie podatków lokalnych – w tym podatku od nieruchomości, spowodowało wzrost
dochodów podatkowych, jest gmina Wązownica15. Przykład ten można jednak uznać za
wyjątek, a krzywej Laffera, ze względu na brak możliwości wyznaczenia punktu przegięcia,
nie uznaje się powszechnie za narzędzie służące do kształtowania polityki fiskalnej czy to
państwa, czy też samorządów terytorialnych16. Co więcej, prowadzenie działalności w
dużym mieście z dobrze rozwiniętą infrastrukturą, dostępem do dużej liczby potencjalnych
klientów i urzędów wydaje się wystarczającą zachętą do prowadzenia działalności
gospodarczej.
Podatki lokalne – do których poza podatkiem od nieruchomości zaliczają się: podatek
leśny, podatek rolny, podatek od czynności cywilnoprawnych, podatek od środków
transportowych, podatek od spadów i darowizn oraz kartę podatkową – wraz z udziałami
we wpływach z podatku dochodowego stanowią główne źródło dochodów własnych gmin
miejskich w Polsce, w tym w Poznaniu.
Podatek od nieruchomości to główne źródło wpływów z podatków lokalnych miasta
Poznania i jedno z najważniejszych w dochodach podatkowych ogółem (zob. tabela 2). W
latach 2010-2012 udział tego podatku we wpływach z podatków lokalnych wynosił
odpowiednio 76%, 82% i 80%, a jego udział w dochodach podatkowych – od 25,15% w
14
W. Grabowiecka, Podatek od nieruchomości i opłata eksploatacyjna jako instrumenty stymulowania rozwoju
lokalnego na przykładzie wybranych gmin zagłębia miedziowego, Poznań 2008, s. 65.
15
T. Tokarski, http://www.pch24.pl/podkarpackie--krzywa-laffera-dziala-,20067,i.html [dostęp: 19.03.2014].
16
S. Karwala, Krzywa Laffera jako konstrukcja teoretyczna poparta rzeczywistością podatkową,
http://mentoring.com.pl/Krzywa_Laffera.pdf [dostęp: 21.03.2014].
337
roku 2010 do 27% w 2012. Wysokość wpływów z tytułu podatku od nieruchomości z roku
na rok staje się coraz wyższa: na początku badanego okresu wynosiła niemal 296 mln zł, a
na koniec ponad 332 mln zł, zaobserwowano więc wzrost o ponad 12%. Tendencja
wzrostowa w odniesieniu do podatku od nieruchomości nie dotyczy jednak tylko
omawianych 3 lat. W ostatniej dekadzie (lata 2002-2012) nastąpił wzrost wysokości
wpływów z tytułu omawianego podatku o ponad 70%.
Tabela 2. Dochody podatkowe miasta Poznania w latach 2010-2012
2010
Dochody podatkowe
2011
tys. złotych
%
1 176 621,5
100
tys. złotych
2012
%
tys. złotych %
1 205 065,7 100,00 1 232 431,4 100
Wpływy z podatków lokalnych
391 479,7 33,27
Podatek od nieruchomości
295 923,6
25,15 317 804,6
26,37 332 742,6 27,00
Podatek od czynności cywilnoprawnych
64 816,1
5,51
48 394,7
4,02
53 653,0 4,35
Podatek od środków transportowych
18 527,7
1,57
10 776,1
0,89
12 983,9 1,05
Podatek od spadków i darowizn
9 125,8
0,78
7 333,0
0,61
10 524,5 0,85
Podatek od działalności gospodarczej
opłacany w formie karty podatkowej
2 633,2
0,22
2 479,9
0,21
2 376,6
0,19
402,5
0,03
386,9
0,03
735,7
0,01
Podatek rolny
387 234,9
32,13
413 08,7 33,52
Podatek leśny
50,6
0,00
59,5
0,00
69,6
0,00
Źródło: opracowanie własne na podstawie sprawozdań z wykonania dochodów budżetu miasta
Poznania za lata 2010-2012.
350
300
250
200
150
Wykres 1. Wysokość wpływów z podatku od nieruchomości w latach 2002-2012 [w mln zł]
Źródło: opracowanie własne na podstawie sprawozdań z wykonania dochodów budżetu miasta
Poznania w latach 2002-2012.
338
Wieloletnia tendencja wzrostowa potwierdza, że podatek od nieruchomości jest w
Poznaniu stabilnym źródłem dochodów podatkowych. W przeciwieństwie do wpływów z
tytułu udziału w podatkach dochodowych, które stanowią największą część dochodów
podatkowych, wpływy z podatku od nieruchomości nie są uzależnione od sytuacji
gospodarczej kraju. O ile zmiana koniunktury ma wpływ na wysokość dochodów, a zatem
także na wpływy z podatków dochodowych, o tyle wpływy z podatku od nieruchomości
zależą głównie od stawki podatku, ustalanej przez radę gminy, oraz powierzchni budynków
i gruntów.
Wzrost wielkości wpływów z omawianego podatku w latach 2010–2012 spowodowany
był m.in. zwiększaniem podstawy opodatkowania w związku z zakończeniem nowych
inwestycji handlowo-usługowych i mieszkaniowych w Poznaniu, podwyższeniem stawek
podatkowych, jak również wzrostem wartości budowli oraz wzrostem liczby podatników.
W analizowanym okresie liczba podatników omawianego podatku wzrosła o ponad 12%:
w 2010 roku wynosiła 127 662 osoby, w 2011 roku wzrosła o 8 156 osób, a w 2012 – o
kolejne 7 717. Wzrost ten wynikał głównie z zakupu nowych mieszkań i miejsc
postojowych w halach garażowych przez osoby fizyczne w Poznaniu17.
Podsumowanie
Podatek od nieruchomości jest podatkiem lokalnym i bardzo ważnym źródłem
dochodów podatkowych samorządów terytorialnych. Władztwo podatkowe w
odniesieniu do niego mają organy gminy18. W przeciwieństwie do podatków
dochodowych podatek od nieruchomości nie zależy od indywidualnej sytuacji podatnika:
jego sytuacji majątkowej, stanu zdrowia czy też możliwości płatniczych.
Analiza raportów dotyczących wykonania dochodów budżetu miasta Poznania
pozwoliła na pozytywne zweryfikowanie postawionej hipotezy – mówiącej o tym, że
wpływy z podatku od nieruchomości to jedno z najważniejszych i najbardziej stabilnych
źródeł dochodów podatkowych gminy miejskiej, jaką jest Poznań. Wykazano, że wpływy z
tego podatku stanowią ponad 20% wszystkich wpływów podatkowych, a ich wysokość
rośnie z roku na rok. Wzrost wysokości tych wpływów wynika m.in. z wyższych stawek
podatkowych ustalanych w Poznaniu na maksymalnym poziomie, zakończenia kolejnych
inwestycji i związanego z tym wzrostu liczby podatników tego podatku.
Podatek od nieruchomości może być ważnym instrumentem polityki fiskalnej gmin,
które dzięki odpowiedniemu jej prowadzeniu mają szansę wpływać na kształtowanie się
wpływów z tego podatku. Jak jednak pokazano, w dużych miastach, takich jak Poznań,
podatek od nieruchomości traktowany jest głównie jako stabilne źródło dochodów, nie zaś
jako instrument stymulowania przedsiębiorczości, o czym świadczy ustalanie stawek w
maksymalnej wysokości. Większe znaczenie dla rozwoju przedsiębiorczości ma on w
17
Raport z wykonania dochodów budżetu miasta Poznania w roku 2012.
A. Gomułowicz, J. Małecki, op. cit., s. 509.
18
339
mniejszych miastach – tam ustalenie stawki na niższym poziomie może stać się zachętą do
inwestowania i lokalizowania działalności w danej gminie19.
Bibliografia:
1. Ciąglewicz-Miśta A., Ciąglewicz N., Talik A., Podatki i opłaty lokalne, Warszawa 2011.
2. Cieślukowski M., Kańduła S., Kijek I., Polski system podatkowy, Poznań 2004.
3. Etel L., Podatek od nieruchomości : komentarz, Warszawa 2012.
4. Grabowiecka W., Podatek od nieruchomości i opłata eksploatacyjna jako instrumenty
stymulowania rozwoju lokalnego na przykładzie wybranych gmin Zagłębia Miedziowego,
Poznań 2008.
5. Gomułowicz A., Małecki J., Podatki i prawo podatkowe, Poznań 1989.
6. Mastalski R., Prawo podatkowe II część szczegółowa, Warszawa 1996.
7. Rolewicz J., Ekonomiczne instrumenty stymulowania przedsiębiorczości w małych miastach w
Polsce po 1990 roku, Poznań 1999 r.
8. Szczodrowski G., Polski system podatkowy, Warszawa 2007.
9. Obwieszczenie Ministra Finansów z dnia 3 sierpnia 2009 r. w sprawie wysokości górnych granic
stawek kwotowych w podatkach i opłatach lokalnych w 2010 r. [M.P. Nr 52, poz. 742]
10. Obwieszczenie Ministra Finansów z dnia 30 lipca 2010 r. w sprawie wysokości górnych granic
stawek kwotowych w podatkach i opłatach lokalnych w 2011 r. [M.P. Nr 55, poz. 755]
11. Obwieszczenie Ministra Finansów z dnia 19 października 2011 r. w sprawie wysokości górnych
granic stawek kwotowych w podatkach i opłatach lokalnych w 2012 r. [M.P., poz. 724]
12. Uchwała Nr 0102-305/09 Kolegium Regionalnej Izby Obrachunkowej w Olsztynie z dnia 16
grudnia 2009 r.
13. Opisowe sprawozdanie z wykonania budżetu miasta Poznania za 2007 r.
14. Opisowe sprawozdanie z wykonania budżetu miasta Poznania za 2008 r.
15. Opisowe sprawozdanie z wykonania budżetu miasta Poznania za 2009 r
16. Opisowe sprawozdanie z wykonania budżetu miasta Poznania za 2010 r.
17. Opisowe sprawozdanie z wykonania budżetu miasta Poznania za 2011 r.
18. Opisowe sprawozdanie z wykonania budżetu miasta Poznania za 2012 r.
19. Tokarski T., Podkarpacie: Krzywa Laffera działa!, http://www.pch24.pl/podkarpackie--krzywalaffera-dziala-,20067,i.html [dostęp 19.03.2014 r.]
19
Rolewicz J., Ekonomiczne instrumenty stymulowania przedsiębiorczości w małych miastach, Poznań 1999, s. 15.
340
PAWEŁ TOBERA
Uniwersytet Łódzki
WSPÓŁCZESNE MODELE ZARZĄDZANIA DŁUGIEM SKARBU PAŃSTWA
Wprowadzenie
Rozmiar długu publicznego, jego istnienie w stosunkowo długim okresie czasu, zróżnicowanie instrumentów zaciągania długu, konieczność prowadzenia nieustannych w czasie
operacji związanych z obsługą długu powodują, że działalność władz publicznych w jego
zakresie jest niezmiernie skomplikowana. Obsługa długu publicznego wymaga dobrze
zorganizowanego działania wyspecjalizowanych organów władz publicznych. Zarządzanie
długiem Skarbu Państwa jest skutkiem pojawienia się w finansach publicznych problemu
zadłużenia a tym samym kosztów i ryzyka jego obsługi. Zarządzanie długiem publicznym to
obszar finansów publicznych stosunkowo mało znany, często traktowany dosyć fragmentarycznie. Proces ten ma duże znaczenie dla wielu krajów, szczególnie tych o wysokim
poziomie uzależnienia finansowania budżetu władz publicznych od rynku finansowego.
Dobrym tego przykładem mogą być kraje członkowskie strefy euro. Zarządzanie długiem
Skarbu Państwa w Unii Gospodarczej i Walutowej zależy od wielu uwarunkowań nałożonych w zakresie prawodawstwa wspólnotowego lub wynikających z realizacji strategicznych procesów integracyjnych. Brak wspólnych rozwiązań instytucjonalnych w obszarze
finansów publicznych w strefie euro wymusza obowiązek indywidualnego działania zarządzających długiem na pograniczu konkurencji i koordynacji. W poniższej pracy przedstawione zostały główne modele – koncepcje wykorzystywane współcześnie w procesie
zarządzania długiem publicznym na świecie. Obecnie brak jest jasno zdefiniowanych wytycznych jeśli chodzi o zarządzanie długiem publicznym zarówno wśród państw członkowskich Unii Europejskiej jak i innych krajów. Istnieje wiele modeli takiego zarządzanie, których wybór zależy od władz rządzących1. Zasadniczym celem poniższej pracy jest próba
przedstawienia współczesnych koncepcji wykorzystywanych w zakresie zarzadzania długiem publicznym.
Cele i koncepcje zarządzania długiem publicznym
Przed negatywnymi skutkami zaciągania pożyczek publicznych dla budżetu, gospodarki
i społeczeństwa ostrzegali już klasycy ekonomii (A. Smith, D. Hume, D. Ricardo). David
Ricardo m.in. zwrócił uwagę na wystąpienie zjawiska przesunięcia w czasie finansowania
długu poprzez wzrost podatków, co wywoła brak możliwości oceny przez społeczeństwo
rzeczywistego poziomu dochodów i bogactwa2. Zarządzanie długiem Skarbu Państwa w
odróżnieniu od polityki monetarnej przyjętej w strefie euro na szczeblu ponadnarodowym, nie znalazło się bezpośrednio w zakresie prawnych uregulowań Traktatu z
1
2
Owsiak S., Finanse publiczne. Teoria i praktyka, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2008, s. 178.
Sraffa P., David Ricardo. Works and Correspondents, Cambridge 1951, s. 197.
341
Maastricht (oraz traktatów nowelizujących) ani w innym prawodawstwie UE. Jak wskazuje
G. Piga: ,,jest to podejście odmienne od tego, jakie reprezentowali zazwyczaj bankierzy
centralni widząc w polityce zarządzania długiem istotne narzędzie kontroli celów polityki
pieniężnej oraz stabilizacji fiskalnej, tak ważnej dla Unii Gospodarczej i Walutowej’’. Jednak
jak podkreśla G. Piga, nie zmienia to faktu, iż efektywne zarządzanie długiem publicznym
jest głównym elementem stabilności gospodarczej i politycznej strefy euro3.
Tabela 1: Najważniejsze rodzaje ryzyka charakterystycznych dla zarządzania długiem Skarbu Państwa:
Rodzaj ryzyka
Opis
ryzyko stopy procen- jest to ryzyko związane ze zmiennością stóp procentowych oraz ich oddziatowej (interest rate
ływaniem na wysokość kosztów obsługi długu; ryzyko to wynika przede
risk)
wszystkim z konieczności refinansowania długu oraz zmian wskaźników
rynkowych powiązanych bezpośrednio z wysokością kuponów odsetkowych od papierów zmiennoprocentowych oraz indeksowych;
ryzyko kursowe
pojawia się w przypadku finansowania potrzeb pożyczkowych z wykorzy(exchange rate risk)
staniem instrumentów nominowanych w walutach obcych; ryzyko to
wpływa na zmiany poziomu długu oraz kosztów jego obsługi
ryzyko inflacji (inflaodgrywa zasadniczą rolę w zarządzaniu długiem w zakresie oceny wartości
tion risk)
realnych kosztów i zadłużenia oraz wpływa na wybór emisji instrumentów
indeksowanych czy nominalnych
ryzyko refinansowawynika z konieczności ponownego finansowania potrzeb pożyczkowych
nia (refinancing risk)
emisją papierów skarbowych w celu wykupu zapadającego długu w nieprzewidywalnych warunkach rynkowych
ryzyko kredytowe
związane jest z możliwością niewypełnienia zobowiązań przez jedną ze
(credit risk)
stron transakcji finansowej (pożyczkowej, występuje zatem przy emisji
aukcyjnej, operacjach na instrumentach pochodnych, czy przy udzielaniu
gwarancji skarbowych
ryzyko płynności
definiowane jest przede wszystkim z punktu widzenia konieczności zacho(liquidity risk)
wania płynności budżetu państwa i zdolności do regulowania bieżących
zobowiązań,
ryzyko operacyjne
obejmuje bardzo szeroki zakres różnych rodzajów ryzyka, wynikających w
(operational risk)
dużej mierze z czynników zewnętrznych (egzogenicznych), na które zarządzający nie mają wpływu lub jest on znacznie ograniczony, czy też z czynników wewnętrznych (endogenicznych), które bezpośrednio związane są z
organizacją instytucji zarządzania długiem publicznym.
Źródło: Marchewka-Bartkowiak K., Zarządzanie długiem Skarbu Państwa - implikacje dla strefy euro,
Difin, Warszawa 2011, s. 34-35.
3
Piga G., Public debt management in the European Monetary Union, Osservatorio e Centro di Studi Monetari,
Uniersita Luiss Guido Quaderni di Ricerca Roma, No. 110/1999, s. 2-3.
342
W zarządzaniu długiem publicznym wykorzystywane są uniwersalne zasady wykształcone w ramach ogólnych stosunków wierzycielsko – dłużniczych oraz tych związanych z
zrachowaniami podmiotów danych stosunków. Zarzadzanie długiem Skarbu Państwa ma
charakter mikroekonomiczny utożsamiany z kompleksowymi operacjami finansowymi
dotyczącymi posiadanego zasobu długu oraz zaciąganiem nowych pożyczek na rynku.
Należy zauważyć, iż wybór odpowiedniej strategii zarządzania długiem Skarbu Państwa
determinowany jest przede wszystkim zdefiniowaniem jej celu, a tym samym wyborem
pomiędzy kosztem a ryzykiem obsługi długu.
W ramach celów stawianych przed instytucjami odpowiedzialnymi za zarządzanie długiem publicznym wymieniane są dwa rodzaje celów4:
 cele główne,
 cele dodatkowe.
Jeśli chodzi o te pierwsze to ogólny ich sens przejawia się w stwierdzeniu, iż zarządzanie długiem ma zapewniać zaspokojenie popytu rządu na pieniądz (pożyczki). W ramach
celu głównego można wymienić także konieczność wspierania przez rząd polityki monetarnej banku centralnego. Do grupy najważniejszych celów dodatkowych branych pod
uwagę przy zarządzaniu długiem publicznym zalicza się5:
 zapewnienie stałego dostępu władz publicznych do rynków finansowych;
 efektywne zarządzanie nowymi emisjami papierów wartościowych;
 minimalizację kosztów pozyskania i obsługi długu publicznego;
 koordynowanie bieżącej i przyszłej zapadalności instrumentów skarbu państwa z
wymagalnością zobowiązań skarbu państwa,
 promowanie oszczędności, w tym zwłaszcza oszczędności długoterminowych gospodarstw domowych,
 zapewnienie sprawnego funkcjonowania wtórnego rynku papierów wartościowych skarbowych.
Uwzględniając wyniki badań naukowych należy wyznaczyć trzy główne koncepcje (podejścia) zarządzania długiem Skarbu Państwa, tj. portfelową, stabilizacyjną oraz zarządzania aktywami i pasywami Skarbu Państwa (ALM).
W ramach wyznaczonych koncepcji zarządzania długiem Skarbu Państwa, najbardziej
popularne jest podejście portfelowe, stosowane od lat 90. XX wieku i ukierunkowane
przede wszystkim na rozwój rynku skarbowego. Współcześnie natomiast coraz większego
znaczenia nabiera koncepcja stabilizacyjna determinowana koniecznością ustabilizowania
długu publicznego oraz całego budżetu w średnim i długim okresie. Zjawisko kryzysu finansowego z 2008 roku wskazało także na ogromne niebezpieczeństwo pełnego uzależnienia finansów publicznych od mechanizmów rynkowych, kiedy to zwiększona interwencja władz publicznych spowodowała gwałtowny wzrost zobowiązań publicznych, przy stale
4
Owsiak S., Finanse publiczne. Teoria i praktyka, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2008, s. 123.
Marchewka-Bartkowiak K., Zarządzanie długiem Skarbu Państwa - implikacje dla strefy euro, Difin, Warszawa
2011, s. 130.
5
343
pogłębiającym się kryzysie demograficznym. W związku z tym jako wsparcie dla proponowanych reform zarzadzania długiem wskazuje się wprowadzanie znanej z sektora prywatnego koncepcji zarzadzania aktywami i pasywami (ALM) bilansu Skarbu Państwa6.
Koncepcje zarządzania długiem Skarbu Państwa
Koncepcja portfelowa
(portfolio lub cost minimalization approach)
Koncepcja stabilizacyjna
(budget stabilization
approach)
Zarządzanie aktywami
i pasywami Skarbu
Państwa (ALM approach lub balance sheet
approach)
Rysunek 1. Koncepcje zarzadzania długiem Skarbu Państwa
Źródło: Marchewka-Bartkowiak K., Zarządzanie długiem Skarbu Państwa - implikacje dla strefy euro,
Difin, Warszawa 2011, s. 45.
Koncepcja portfelowa zarzadzania długiem publicznym
Portfelowe zarządzanie długiem Skarbu Państwa jest najstarszą koncepcją sformalizowanych działań w tym zakresie. Wynikała ona przede wszystkim ze stopniowego wzrostu
znaczenia długu rynkowego, tj. zaciąganego za pomocą papierów wartościowych. Współcześnie w krajach wysoko rozwiniętych obligacja skarbowa jest najpopularniejszą formą
finansowania potrzeb pożyczkowych Skarbu Państwa. Często jest to główne źródło pokrycia niedoborów budżetowych. Niski poziom rezerw budżetowych i nadmierne wydatki
publiczne wymuszają konieczność nie tylko zdobycia corocznie nowych środków pieniężnych na rynku finansowym, ale przede wszystkim refinansowanie zapadającego długu
Skarbu Państwa. Sytuacja ta powoduje bezpośrednią zależność pomiędzy możliwością
realizacji polityki budżetowej a zmiennymi warunkami rynkowymi7.
Podejście portfelowe do zarządzania długiem skarbu Państwa (portfolio approach), w
literaturze tematu nazywane jest tradycyjnie koncepcją minimalizacji kosztów (cost minimalization approach). Generalne zasady stosowania powyższej koncepcji wywodzą się z
portfelowej teorii inwestowania. Odejście władz publicznych od finansowania niedoborów
budżetu państwa z wykorzystaniem kredytów i pożyczek, zaciąganych w instytucjach finansowych, na rzecz emisji skarbowych papierów wartościowych, spowodowało bezpo6
Marchewka-Bartkowiak K., Zarządzanie długiem Skarbu Państwa - implikacje dla strefy euro, Difin, Warszawa
2011, s.76.
7
www.długpubliczny.org.pl (dn.31-03.2014).
344
średnie uzależnienie zarządzania długiem Skarbu Państwa od warunków rynkowych. W tej
sytuacji szczególnego znaczenia nabrało ograniczanie ryzyka portfela zadłużenia poprzez
wykorzystanie w tym zakresie zasad wypracowanych w zarządzaniu ryzykiem inwestycyjnym8.
Zarządzanie portfelem zadłużenia Skarbu Państwa, podobnie jak portfelem inwestycyjnym, opiera się na pięciu podstawowych etapach9:
 określeniu celów zarządzania portfelem uzależnionych od charakteru działalności
danej instytucji oraz tego, co chce ona osiągnąć;
 ustanowieniu polityki, czyli przyjęciu określonej koncepcji zarządzania przy istniejących ograniczeniach o charakterze prawnym, regulacyjnym, instytucjonalnym;
 wyborze strategii zarządzania portfelem, która wobec aktualnych założeń politycznych gwarantuje osiągnięcie wyznaczonych celów;
 doborze (a także wprowadzeniu na rynek) odpowiednich instrumentów;
 pomiarze i ocenie wyników stosowanej strategii.
Główną cechą podejścia portfelowego, w odróżnieniu od innych koncepcji zarządzania
długiem skarbu Państwa, jest wysoki poziom autonomii działań skierowanych na rozwój
rynku skarbowego oraz brak bezpośredniego powiązania celów i zadań zarządzania portfelem zadłużenia z celami i strategią przyjętą w ramach polityki budżetowej oraz monetarnej. Oznacza to, iż prognozowanie takich wielkości, jak podatki, wysokość deficytu budżetowego, poziom nominalnych stóp procentowych lub strategia zarządzania rezerwami
walutowymi stają się czynnikami egzogenicznymi, czyli niezależnymi od możliwości oddziaływania zarządzających długiem Skarbu Państwa. Jednym z głównych ich zadań staje
się przede wszystkim ciągłe doskonalenie rynku skarbowych papierów wartościowych i
eliminacja barier dostępu do niego, umożliwiająca obniżenie premii za ryzyko rynkowe
inwestowania w papiery wartościowe Skarbu Państwa. Podejście portfelowe należy do
najbardziej rozpowszechnionego w praktyce modelu zarządzania długiem Skarbu Państwa
stosowanego w krajach o gospodarkach rynkowych. Portfelowe podejście do zarządzania
długiem to współcześnie wysoce zaawansowany proces oparty na koncepcjach i operacjach znanych od lat w komercyjnych instytucjach finansowych, jak zarzadzanie ryzykiem
portfela papierów wartościowych, analizy finansowe i prognozy rynku finansowego, a
także działania w ramach strategii inwestor relations, w tym marketingu i promocji. Ich
zastosowanie w sektorze publicznym wymuszone jest faktem, iż obecnie instytucje zarządzające długiem Skarbu Państwa stają się przede wszystkim wysoko wyspecjalizowanymi
uczestnikami rynku finansowego, działającego w imieniu największego emitenta papierów
wartościowych, jakim jest Skarb Państwa10.
8
Marchewka-Bartkowiak K., Zarządzanie długiem publicznym w krajach UE oraz w Polsce, Biblioteka Menadżera
i Bankowca, warszawa 2003, s. 66.
9
Ibidem,
10
Ibidem, s. 98.
345
Koncepcja stabilizacyjna w zarządzaniu długiem Skarbu Państwa
Drugą koncepcją, na bazie której rozważa się omawiane podejście do zarzadzania długiem Skarbu Państwa, jest teoria stabilizowania zadłużenia (debt sustainabilly) lub ustabilizowania dynamiki długu (sustainability of debt dynamics). Koncepcja ta uznawana jest
jako jeden z warunków koniecznych dla stabilizacji całości polityki budżetowej. Podejście
stabilizacyjne jest jedną z nowych koncepcji zarządzania długiem Skarbu Państwa. Jej implikacje zawarte są jednak bezpośrednio w poglądach głoszonych już w latach siedemdziesiątych XX wieku. Dyskusja na temat podejścia stabilizacyjnego do zarządzania długiem
była konsekwencją coraz większego nacisku na proces stabilizowania polityki budżetowej
(sustainability of fiscal policy), w ramach pierwotnych koncepcji optymalizacji opodatkowania lub stabilizacji zadłużenia publicznego w średnim i długim okresie. Podejście stabilizacyjne jest kolejnym etapem realizacji polityki zarządzania długiem Skarbu Państwa, co
oznacza, iż jej wprowadzenie wymaga wysokiego poziomu rozwoju rynku skarbowego
oraz szerokiego zakresu instrumentów skarbowych stosowanych już w koncepcji portfelowej. Analizowana tu koncepcja skierowana jest bowiem na ograniczenie ryzyka fiskalnego poprzez ustabilizowanie kosztów obsługi długu w relacji do pierwotnego salda budżetu.
Wymaga zatem także ścisłej koordynacji polityki zarządzania długiem Skarbu Państwa z
polityką budżetową11.
Podejście stabilizacyjne ma swoje podstawy w koncepcjach należących do teorii finansów publicznych. Koncepcja stabilizacyjna w zarządzaniu długiem Skarbu Państwa jest
zatem kontynuacją wysuwanych współcześnie poglądów na temat stabilizowania budżetu
(w tym zadłużenia) głównie w zakresie wieloletniego prognozowania budżetowego.
Wzrost zainteresowania koncepcją stabilizacyjną zarządzania długiem ze strony zarówno
teoretyków, jak też praktyków wynika ze znacznego obciążenia budżetów krajowych wysokim zadłużeniem zaciąganym na rynku i kosztami jego obsługi, ale przede wszystkim jst
konsekwencją corocznego obowiązku wypełnienia unijnego kryterium deficytu budżetowego. Koncepcja stabilizacyjna zarządzania długiem, poprzez założenie dostosowania
pozycji kosztów obsługi długu do zmian wynikających z polityki budżetowej (saldo pierwotne budżetu), stwarza możliwość aktywnego wykorzystania współcześnie stosowanych
instrumentów i operacji zarządczych do realizacji celu ograniczania ryzyka destabilizacji
budżetu, wspierając reformy budżetowe, priorytetowe obecnie dla państw strefy euro.
Koncepcja zarządzania aktywami i pasywami władz publicznych
Jedną z metod zarządzania ryzykiem stosowana w instytucjach komercyjnych (przedsiębiorstwach, bankach komercyjnych, instytucjach ubezpieczeniowych) jest zarządzanie
aktywami i pasywami (ALM – assets and liabilities management). Obecnie metoda ta jest
szeroko analizowana pod kątem możliwości jej zastosowania w sektorze publicznym,
gdzie z jednej strony wspomagałaby zarządzanie długiem Skarbu Państwa, lub szerzej –
11
Missale A., Public debt management, Oxford Uniwersity Press, Oxford 1999, s. 128.
346
pasywami władz publicznych, z drugiej zaś strony umożliwiłaby ocenę zmian ryzyka skonstruowanego w tym celu bilansu i zastosowanie odpowiednich działań ograniczających
wzrost tego ryzyka. Zarzadzanie aktywami i pasywami zwane jest także koncepcją bilansową zarządzania długiem skarbu Państwa12.
Trzonem koncepcji ALM jest koordynacja zmian ryzyka aktywów i pasywów w celu
przeciwdziałania wzrostowi łącznego ryzyka bilansu, czyli sytuacji braku lub obniżenia
stopnia zabezpieczenia finansowego po stronie aktywów, stanowiącego warunek terminowej regulacji zobowiązań , co ostatecznie prowadzić może do niewypłacalności podmiotu (instytucji, kraju). Z tego punktu widzenia wykorzystanie podejścia ALM w sektorze
publicznym (szczególnie do zarzadzania długiem skarbu Państwa) można przedstawić jako
węższe aczkolwiek bardzo ważne zagadnienie. Uwzględniając bowiem rolę zadłużenia
publicznego we współczesnym świecie oraz wzrost znaczenia innych pozycji bilansu sektora publicznego, koncepcja zarzadzania aktywami i pasywami Skarbu Państwa staje się
naturalną wręcz metodą zwiększenia efektywności zarządzania finansami publicznymi.
Wzrost zainteresowania koncepcją ALM w sektorze publicznym zarówno ze strony teoretyków jak i praktyków nastąpił na początku lat dziewięćdziesiątych XX wieku. Jednym z
pierwszych krajów, który rozszerzył wówczas praktyczną analizę ryzyka zobowiazań Skarbu Państwa o ryzyko generowane ze strony aktywów w celu identyfikacji stopnia wrażliwości bilansu na możliwe szoki gospodarcze, była Nowa Zelandia13.
Podsumowanie
Zarządzanie długiem Skarbu Państwa stanowi współcześnie jeden z kluczowych obszarów zarządzania finansami państwa. Wynika to zarówno z wysokiego poziomu zadłużenia
sektora publicznego (w tym głównie Skarbu Państwa), jak też z ograniczonych możliwości
wykorzystania wewnętrznych źródeł finansowania generowanych w postaci nadwyżek
budżetowych, długoterminowych funduszy rezerwowych czy płynnych aktywów finansowych. Dodatkowo pojawił się problem konieczności refinansowania stale powiększającego
się zasobu (portfela) zadłużenia Skarbu Państwa. W ten sposób prowadzona w wielu krajach polityka budżetowa doprowadziła do wysokiego stopnia uzależnienia budżetów publicznych od zdobycia środków pieniężnych na rynku finansowym. Dominującym podejściem do zarządzania długiem Skarbu Państwa stosowanym w krajach strefy euro jest
koncepcja portfelowa, skierowana na minimalizację kosztów obsługi długu oraz ograniczanie ryzyka refinansowania i ryzyka rynkowego (głównie stopy procentowej). Strategia
stosowana w krajach strefy euro, mimo iż dąży do standaryzacji rozwiązań (w zakresie
konstrukcji portfela, czy organizacji rynku skarbowego) w coraz większym stopniu
uwzględniać musi konieczność zarzadzania ryzykiem. Ryzyko refinansowania staje się
12
Gołębiowski G., Marchewka-Bartkowiak K, Audyt i kontrola zarządzania długiem publicznym, Materiały i
Studia NBP, nr. 181, s. 12.
13
Marchewka-Bartkowiak K., Zarządzanie długiem publicznym. Teoria i praktyka państw Unii europejskiej, PWN,
Warszawa 2008, s. 34.
347
szczególnym istotnym miernikiem realizacji strategii zarządczej. W tym także kontekście
coraz więcej państw członkowskich UGW rozszerza zakres zadań wykonywanych przez
specjalnie wyodrębnione instytucje (agencje) zarządzania długiem Skarbu Państwa. Koncepcja stabilizacyjna w badanym obszarze jest konsekwencją wysokiej roli stabilizowania
budżetu i długu publicznego w krajach strefy euro. Nabiera ona szczególnego znaczenia
zwłaszcza teraz w obliczu konieczności przeprowadzenia przez większość państw UGW
reformy finansów publicznych w ramach przeciwdziałania skutkom kryzysu zadłużenia. Ze
względu na wzrastającą rolę akumulacji szeroko pojętych aktywów finansowych władz
publicznych oraz zaciągania niekonwencjonalnych rodzajów zobowiązań publicznych,
coraz większego znaczenia nabierać będzie także koncepcja zarządzania aktywami i pasywami bilansowymi.
Bibliografia:
1. Gołębiowski G., Marchewka-Bartkowiak K, Audyt i kontrola zarządzania długiem publicznym,
Materiały i Studia NBP, nr. 181, s. 12.
2. Marchewka-Bartkowiak K., Zarządzanie długiem publicznym w krajach UE oraz w Polsce, Biblioteka Menadżera i Bankowca, warszawa 2003, s. 66
3. Marchewka-Bartkowiak K., Zarządzanie długiem Skarbu Państwa - implikacje dla strefy euro,
Difin, Warszawa 2011, s. 130
4. Missale A., Public debt management, Oxford Uniwersity Press, Oxford 1999, s. 128.
5. Owsiak S., Finanse publiczne. Teoria i praktyka, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa
2008, s. 178.
6. Piga G., Public debt management in the European Monetary Union, Osservatorio e Centro di
Studi Monetari, Uniersita Luiss Guido Quaderni di Ricerca Roma, No. 110/1999, s. 2-3.
7. Sraffa P., David Ricardo. Works and Correspondents, Cambridge 1951, s. 197.
8. www.długpubliczny.org.pl
348
ANNA BECMER
Uniwersytet Ekonomiczny w Poznaniu
ANALIZA WPŁYWU ZMIAN WARTOŚCI TABLIC TRWANIA ŻYCIA W LATACH 1990-2012
NA WYSOKOŚĆ JEDNORAZOWEJ SKŁADKI NETTO W UBEZPIECZENIU NA DOŻYCIE
Wprowadzenie
„Tablice trwania życia opisują proces wymierania badanej generacji od urodzenia aż do
jej zaniku”1. Tablice trwania życia (TTŻ) tworzone są rokrocznie i publikowane przez Główny Urząd Statystyczny w Polsce. Z roku na rok można zauważyć zmiany w wartościach TTŻ.
Zmiany tych wartości powinny wpływać na wartości składek w ubezpieczeniach na życie.
Celem niniejszego artykułu jest analiza zmian w wartościach tablic trwania życia oraz określenie konsekwencji tych zmian na wysokość jednorazowej składki netto w ubezpieczeniu
na dożycie. Badania dotyczą Polski w latach 1990-2012.
Punkt pierwszy obrazuje rozkład trwania życia. Dopiero punkt drugi opisuje długość życia w Polsce w badanym okresie. Przedstawia jak zmieniła się przeciętna długość życia oraz
jakie czynniki na nią wpływają. Punkt trzeci prezentuje jednorazową składkę netto w
ubezpieczeniu na dożycie. W punkcie czwartym został rozważony przykład osoby w wieku
30 lat, która ubezpiecza się na dożycie 50-tego roku życia. Badania przedstawiają wpływ
zmian w wartościach tablic trwania życia na wysokość jednorazowej składki netto w ubezpieczeniu na dożycie.
W celu przeprowadzenia analizy zmian w wysokości składki zostały wykorzystane dane
z Głównego Urzędu Statystycznego oraz polska literatura dotycząca matematyki w ubezpieczeniach.
Rozkład trwania życia
Ludność przez wiele stuleci nie znała odpowiedzi na problemy związane z życiem i
śmiercią. Dopiero poprzez rozwój człowieka, nauki oraz medycyny można było odpowiedzieć na dotychczasowe problemy związane z długością życia. Wraz z rozwojem ww.
wskaźników oraz z poprawą warunków bytu ludności zmniejszał się wskaźnik umieralności. Ów wskaźnik umieralności można rozumieć jako proces wymierania pewnej kohorty.
„Tablice trwania życia opisują (tak rozumiany) proces wymierania badanej generacji od
urodzenia aż do jej zaniku”2. Można stwierdzić, iż tablice trwania życia opisują czas życia
ludzkiego. Z matematycznego punktu widzenia czas życia ludzkiego opisać można pewną
ciągłą zmienną losową. W matematyce ubezpieczeniowej oznacza się jako . Wtedy wzór
na prawdopodobieństwo przeżycia przez noworodka lat wygląda następująco:
,
1
2
M. Dobija, E. Smaga, Podstawy matematyki finansowej i ubezpieczeniowej, Warszawa-Kraków 1995, s. 127
Ibidem
349
gdzie
oznacza funkcję przeżycia3.
Długość życia w latach 1990-2012
Rozwój medycyny i nowoczesnych metod diagnostycznych oraz poprawa życia zdrowotnego Polaków wpłynęły na spadek natężenia zgonów, tym samym na wydłużenie
przeciętnego dalszego trwania życia w badanym okresie. Porównując rok 1990 i 2012
długość życia mężczyzn wzrosła o 6,5 lat, natomiast kobiet o 5,7 lat. Tak istotna zmiana
wystąpiła dzięki zmniejszeniu się poziomu umieralności kobiet i mężczyzn, ale również
poprzez wzmocnienie spadku umieralności niemowląt. W latach 90-tych różnica między
trwaniem życia kobiet i mężczyzn malała, teraźniejszy okres przynosi ponowny wzrost.
Obecnie różnica ta wynosi 8,5 roku i zwiększa się wraz z wiekiem. Utrzymuje się także duże
regionalne zróżnicowanie przeciętnego dalszego trwania życia. Wpływ ma również miejsce zamieszkania, w miastach kobiety żyją o 8 lat dłużej niż mężczyźni, na wsi o 9,3 roku
dłużej. W Polsce, tak jak i w innych krajach, występuje nadumieralność mężczyzn we
wszystkich grupach wiekowych4. Tabela 1 przedstawia jaki procent mężczyzn (M) i kobiet
(K), którzy nie dożyli danego wieku. Aby wskazać różne grupy wiekowe, procent ten odnosi się do wieku 18, 45 i 75 lat.
Tabela 1. Liczba mężczyzn i kobiet niedożywająca wieku 18, 45 i 75 lat.
1990
2000
2012
Wiek
M
K
Różnica
M
K
Różnica
M
K
Różnica
(lata)
%
%
%
18
3
2,2
0,8
1,4
1,1
0,3
0,9
0,7
0,2
45
10,7
4,7
6
7,4
3
4,4
5,5
2
3,5
75
63,9
37,5
26,3
57,1
30,9
26,2
48,8
24,7
24,1
Źródło: Opracowanie własne na podstawie L. Rutkowska, Trwanie życia w 2012r., GUS, Warszawa
2013
Z przedstawionych danych można stwierdzić, iż różnica między procentem mężczyzn a
procentem kobiet niedożywających danego wieku zmniejszyła się w analizowanych latach.
Jednakże pomimo zmniejszającej się różnicy, nadal widoczna jest nadumieralność mężczyzn. Silną różnicę pomiędzy mężczyznami a kobietami można zauważyć w wieku poprodukcyjnym. W 2012 roku wieku 75 lat nie dożyło 48,8% mężczyzn i 24,7% kobiet.
Przedwczesna umieralność dotyczy mężczyzn i kobiet. Zależy ona od czynników takich
jak np. wiek, płeć, miejsce zamieszkania, wykształcenie, stan cywilny. Dla osób żyjących na
wsi dominującymi czynnikami są czynniki społeczne, zatem wykształcenie i stan cywilny.
Poziom przedwczesnej umieralności mężczyzn na wsi jest wyższy niż w mieście. Natomiast
3
4
P. Kowalczyk, E. Poprawska, W. Ronka-Chmielowiec, Metody aktuarialne, Warszawa 2006, s. 35
L. Rutkowska, Trwanie życia w 2012r., Warszawa 2013
350
w przypadku kobiet, poziom przedwczesnej umieralności jest wyższy w mieście niż na
wsi5. Tabela 2 przedstawia ryzyko przedwczesnego zgonu dla mężczyzn i kobiet w zależności od ww. czynników.
Tabela 2. Wskaźnik umieralności mężczyzn i kobiet wg wybranych czynników w 2002 roku
Mężczyzna
Kobieta
Miasto
Wieś
Miasto
Wieś
Wykształcenie
Wyższe
2,59
2,55
1,20
0,88
Średnie
4,56
3,30
2,34
1,41
Zawodowe i pod10,66
8,54
4,64
3,23
stawowe
Stan cywilny
Żonaci/mężatki
5,92
5,93
2,43
2,06
Samotni
10,94
10,75
4,33
4,3
Przyczyny zgonu
Nowotwory
198,29
192,33
140,99
109,80
Choroby układu
222,50
222,85
72,95
70,70
krążenia
Przyczyny ze81,55
104,71
17,15
14,88
wnętrzne
Samobójstwa
32,46
44,21
6,28
7,02
Źródło: Opracowanie własne na podstawie H. Kołodziej, Społeczno-ekonomiczne uwarunkowania
przedwczesnej umieralności mężczyzn i kobiet na wsi, Wrocław 2008
Poziom wykształcenia silniej wpływa na poziom umieralności w mieście niż na wsi. Im
niższy poziom wykształcenia zarówno u kobiet i mężczyzn tym wyższa umieralność. Ryzyko przedwczesnego zgonu silnie objawia się u mężczyzn w średnim wieku. Jednakże poziom niższego wykształcenia przejawia większe prawdopodobieństwo zgonu mężczyzn w
mieście niż na wsi. W najmłodszej grupie wiekowej mężczyzn z niższym wykształceniem w
mieście zaobserwowano 6-krotnie wyższy poziom umieralności w porównaniu z rówieśnikami mieszkającymi na wsi. Umieralność kobiet na wsi jest istotnie niższa niż w mieście.
Biorąc pod uwagę czynnik wykształcenia oraz miejsce zamieszkania, wieś czy miasto, maleje on z wiekiem danej osoby. Wpływ stanu cywilnego na umieralność jest tym wyższy im
niższy jest poziom wykształcenia. Na wsi osoby samotne bardziej narażone są na ryzyko
śmierci niż takie, które mają partnera. W przypadku mężczyzn żyjących samotnie ryzyko to
jest większe w miastach niż na wsi. Dla kobiet sytuacja jest odwrotna, ryzyko śmierci sa5
H. Kołodziej, Społeczno-ekonomiczne uwarunkowania przedwczesnej umieralności mężczyzn i kobiet na wsi,
Wrocław 2008
351
motnej kobiety jest większe na wsi niż w mieście. Natomiast kobiety posiadające partnera
mają niższy poziom umieralności na wsi niż w miastach6. Najczęstszą przyczyną śmierci
kobiet są choroby nowotworowe, natomiast u mężczyzn są to choroby układu krążenia.
Przyczyny zewnętrzne śmierci mężczyzn zachodzą znacznie częściej (o 28%) na wsi niż w
miastach. U kobiet sytuacja ta wygląda odwrotnie. Kobiety żyjące w mieście częściej umierają z przyczyn zewnętrznych niż kobiety na wsi. Do przyczyn zewnętrznych można zaliczyć: wypadki, wypadki komunikacyjne, zatrucia i inne nagłe przyczyny.
Wyraźną różnicę można zauważyć w stanie zdrowia kobiet w porównaniu z mężczyznami. Wielokrotnie częściej u kobiet występują schorzenia takie jak: depresja, nerwica,
zaburzenie zdrowia psychicznego, przewodu pokarmowego, nadciśnienie tętnicze, schorzenia wątroby, bóle kręgosłupa. Natomiast u mężczyzn występuje częściej: zawał serca,
utrata słuchu, angina7. Przyczyna śmierci jaką jest nowotwór złośliwy w latach 1991-1999
znacznie mniej wpływała na poziom umieralności kobiet, pomimo iż wzrósł poziom umieralności na raka płuc. Spadek poziomu umieralności mężczyzn w wieku 45-64 i w mniejszym stopniu spadek umieralności kobiet spowodował zmniejszenie liczby zgonów o około
3000. Fakt ten mógł wpłynąć w ostatnich latach na wydłużenie średniej długości życia w
Polsce. W grupie wieku 0-65 lat zgony na nowotwory złośliwe stanowią 37% wszystkich
zgonów u mężczyzn i 41% u kobiet8.
Można zauważyć pewną zależność między poziomem wykształcenia a stylem życia,
która ma znaczenie dla zmienności poziomu umieralności. Mianowicie osoby z wyższym
wykształceniem mają większą świadomość i wiedzę na temat szkodliwych używek, wpływu aktywności fizycznej oraz posiadają większe przekonanie o potrzebie wykonywania
badań profilaktycznych. Na poziom umieralności ma również wpływ rodzaj wykonywanej
pracy. Zatem od rodzaju pracy zależy wysokość poziomu czynników takich jak np. stres,
szkodliwe warunki pracy, wypadki przy pracy9.
Na poprawę przeciętnej długości życia ma wpływ promowanie zdrowego stylu życia.
Odnotowano korzystne zmiany w zachowaniu Polaków dotyczące zdrowego życia. Zaobserwowano, że Polacy podejmują odpowiednie czynności chroniące ich przed otyłością,
która również wpływa na śmiertelność. Szczególnie widoczną poprawę widać u mężczyzn,
którzy zaczęli stosować zdrowe diety10.
Jednorazowa składka netto w ubezpieczeniu na dożycie
W ubezpieczeniach na życie okres między terminem płacenia składek a wypłatą świadczenia może być bardzo długi. Dlatego też kalkulacja jednorazowej składki netto w głównej
6
Ibidem
B. Tobiasz-Adamczyk, P. Brzyski, Czynniki warunkujące jakość życia u progu wieku podeszłego badania kohortowe, Kraków 2003
8
W. Chmielarczyk, Z. Wronkowski, M. Zwierko, Nowotwory złośliwe – główne zagrożenia zdrowotne populacji
polskiej w XXI wieku, Kraków 2003
9
Ibidem
10
M. Głowacka, M. Jarosz, J. Dzierżek, A. Włoszczak-Szubzda, Demographic changes in Poland, Leeds 2010
7
352
mierze nie opiera się na sumie świadczenia. Jednakże duży wpływ na wysokość jednorazowej składki netto ma zmiana wartości pieniądza w czasie oraz ryzyko śmierci. Do kalkulacji składki wykorzystuje się modele matematyczne oparte na teorii rachunku prawdopodobieństwa i statystyki. Należy także określić rodzaj ubezpieczenia oraz kiedy ma nastąpić
wypłata świadczenia. W niniejszym artykule analizie poddano ubezpieczenie na dożycie z
wypłatą świadczenia w momencie dożycia określonego w umowie wieku ubezpieczonego.
W tym przypadku stosowane modele matematyczne będą modelami ciągłymi.
Ubezpieczenie na dożycie jest zobowiązaniem ubezpieczyciela do wypłacenia określonej sumy ubezpieczenia osobie ubezpieczonej w momencie, gdy ubezpieczony przeżyje
1
ustalone w umowie ubezpieczenia lat. Niech Ax:n oznacza jednorazową składkę netto
w ubezpieczeniu na dożycie dla osoby w wieku . W momencie zawarcia umowy ubezpieczenia określona jest suma ubezpieczenia, czyli wartość świadczenia jest pewna i nie
jest zależna od czasu. Niech
oznacza wartość świadczenia i załóżmy, że
, dla
. Natomiast jest to wartość znana w przyszłości. Obecna wartość tego świadczenia
wynosi
gdzie
oznacza czynnik dyskontujący. W ubezpieczeniach na życie jednorazową składkę
netto definiuje się jako wartość oczekiwaną zmiennej . Zatem jednorazowa składka
netto w ubezpieczeniu na dożycie określa się wzorem11 [Podstawy analizy aktuarialnej w
ubezpieczeniach życiowych 2000]
Wysokość jednorazowej składki netto w ubezpieczeniu na dożycie w latach 1990-2012
Na podstawie tablic trwania życia z lat 1990-2012 zamieszczonych w Głównym Urzędzie Statystycznym została przeprowadzona poniższa analiza.
Dla 30-letniego mężczyzny i 30-letniej kobiety została obliczona jednorazowa składka
netto w ubezpieczeniu na dożycie 20 kolejnych lat. Składka wyznaczona została dla każdego roku z okresu 1990-2012. Celem wyznaczenia składki jest pokazanie jak w danym okresie zmienia się jej wartość w zależności od zmian wartości aktuarialnych w tablicach trwania życia. Rozważając taką zależność i tylko wpływ zmian wartości w tablicach trwania
życia została przyjęta stała stopa oprocentowania równa 4%. Poniższy wykres przedstawia
zmiany jednorazowej składki netto w analizowanym ubezpieczeniu w okresie 1990-2012.
11
W. Szkutnik, A. Wolny, Podstawy analizy aktuarialnej w ubezpieczeniach życiowych, Katowice 2000
353
Mężczyzna
Kobieta
Wykres 1. Wysokość jednorazowej składki netto w ubezpieczeniu na dożycie 20 lat dla kobiety i mężczyzny w wieku 30 lat w okresie 1990-2012
Źródło: Opracowanie własne na podstawie Tablice trwania życia 1990-2012, Warszawa 2013
Wysokość jednorazowej składki netto w analizowanych latach zmieniała się rokrocznie.
Można również stwierdzić, iż wysokość jednorazowej składki netto charakteryzuje się ogólnie tendencją wzrostową. Wykres 1 przedstawia znacznie wyższy poziom jednorazowej
składki netto dla kobiet niż dla mężczyzn. Przyczyną tego zjawiska jest dłuższe przeciętne
trwanie życia kobiet. W latach 1990-2012 wartość najmniejsza jednorazowej składki netto
wyniosła dla mężczyzn 0,4024, natomiast dla kobiet 0,4372. Wartość najmniejsza miała
miejsce dla obu płci w roku 1991. Wartość największa nastąpiła w 2012 roku wynosząc dla
mężczyzn 0,4249 oraz dla kobiet 0,4455. Średnia różnica pomiędzy wysokością jednorazowej składki netto dla mężczyzn i kobiet w analizowanym okresie wynosi 0,026.
W rozważanym okresie także zmieniało się przeciętne dalsze trwanie życia kobiet i
mężczyzn w wieku 30 lat. Wykres 2 przedstawia przeciętne dalsze trwanie życia w latach
1990-2012.
Mężczyźni
Kobiety
Wykres 2. Przeciętne dalsze trwanie życia kobiet i mężczyzn w wieku 30 lat w okresie 1990-2012
Źródło: Opracowanie własne na podstawie Tablice trwania życia 1990-2012, Warszawa 2013
354
Wykres 2 pokazuje wydłużanie się przeciętnego dalszego trwania życia zarówno dla
mężczyzn, jak i dla kobiet. Różnica pomiędzy przeciętnym dalszym trwaniem życia mężczyzn i kobiet w analizowanych latach wynosi średnio 7,95.
Wykres 3 przedstawia liczbę osób zmarłych wieku 30 lat w analizowanym okresie.
Mężczyźni
Kobiety
Wykres 3. Liczba osób zmarłych w wieku 30 lat w latach 1990-2012
Źródło: Opracowanie własne na podstawie Tablice trwania życia 1990-2012, Warszawa
2013
Na wykresie 3 można zauważyć, iż liczba osób zmarłych zarówno dla kobiet, jak i mężczyzn w analizowanym okresie wykazała tendencję spadkową. W przypadku mężczyzn w
liczba ta znacznie się zmniejszyła. Porównując lata 1990 i 2012 liczba osób zmarłych w
wieku 30 lat zmniejszyła się o 99 osób w przypadku mężczyzn i o 28 osób w przypadku
kobiet.
Podsumowanie
Analizowany okres 1990-2012 pokazuje jak znaczne zmiany miały miejsce zarówno w
wartościach tablic trwania życia jak i w wartościach jednorazowej składki netto w ubezpieczeniu na dożycie. W tym czasie przeciętne dalsze trwanie życia w Polsce zmieniało się z
różnych przyczyn. Zmniejszył się wskaźnik umieralności oraz zmieniło się życie Polaków. W
ostatnich latach w Polsce zwiększyła się tendencja do zdrowego trybu życia. Na taki tryb
życia wpływa przede wszystkim odpowiednia dieta jak i aktywność fizyczna. Jednym z
czynników wpływających na wskaźnik umieralności jest wykształcenie. Taki czynnik społeczny należy rozważać w powiązaniu z miejscem zamieszkania, płcią oraz rodzajem wykonywanej pracy. W każdym takim zestawieniu czynników wskaźnik umieralności może
być większy lub mniejszy. Jednakże przeciętna długość życia w przeciągu 12 lat wzrosła
średnio o 6,1. W tym okresie również znacznie zmniejszyła się liczba osób zmarłych. Punkt
4 przedstawia liczbę osób zmarłych w wieku 30 lat. Liczba osób zmarłych w przeciągu 12
lat zmniejszyła się o 99 osób w przypadku mężczyzn i o 28 osób w przypadku kobiet. Tablice trwania życia przedstawiają m.in. przeciętne dalsze trwanie życia oraz liczbę osób zmar355
łych. Analizując te wskaźniki można zatem stwierdzić, iż w analizowanym okresie wartości
w tablicach trwania życia zmieniały się. W przeciągu 12 lat zmiana ta jest znacząca. W
punkcie 4 dla analizowanego przykładu została przedstawiona wysokość jednorazowej
składki netto w ubezpieczeniu na dożycie. W badanym okresie wysokość jednorazowej
składki netto zarówno dla mężczyzn jak i dla kobiet ma tendencję wzrostową. Jednakże
silniejsze zmiany w wysokości można zauważyć dla mężczyzn. W przeciągu 12 lat wzrosła o
0,0155 dla mężczyzn oraz o 0,0058 dla kobiet. Przyjmując stałą wartość pieniądza w czasie
(tak jak zostało to rozważone w punkcie 4) można zobaczyć jak bardzo zmiany w wartościach tablic trwania życia odzwierciedlają się na wysokość jednorazowej składki netto.
Bibliografia:
1. Chmielarczyk W., Wronkowski Z., Zwierko M., Nowotwory złośliwe – główne zagrożenia zdrowotne populacji polskiej w XXI wieku, [w:] Systemy wartości a procesy demograficzne, red. K.
Slany, A. Małek, I. Szczepaniak-Wiechy, Kraków 2003.
2. Głowacka M., Jarosz M., Dzierżek J., Włoszczak-Szubzda A., Demographic changes in Poland,
[w:] Caring and Working in Ageing Societies, Leeds 2010.
3. Kołodziej H., Społeczno-ekonomiczne uwarunkowania przedwczesnej umieralności mężczyzn i
kobiet na wsi, Wrocław 2008.
4. Matłoka M., Matematyka w ubezpieczeniach na życie, Poznań 1997.
5. Metody aktuarialne, red. W. Ronka-Chmielowiec, Warszawa 2006.
6. Ostasiewicz S., Składki w wybranych typach ubezpieczeń życiowych, Wrocław 2003.
7. Rutkowska L., Trwanie życia w 2012r., Warszawa 2013.
8. Szkutnik W., Wolny A., Podstawy analizy aktuarialnej w ubezpieczeniach życiowych, Katowice
2000.
9. Główny Urząd Statystyczny, Tablice trwania życia 1990-2012, Warszawa 2013,
http://www.stat.gov.pl/gus/5840_894_PLK_HTML.htm.
10. Tobiasz-Adamczyk B., Brzyski P., Czynniki warunkujące jakość życia u progu wieku podeszłego
badania kohortowe, [w:] Systemy wartości a procesy demograficzne, red. K. Slany, A. Małek, I.
Szczepaniak-Wiechy, Kraków 2003.
356
ALEKSANDRA KORCZYC
Uniwersytet Wrocławski
ZARZĄDZANIE WARTOŚCIĄ PRZEDSIĘBIORSTWA NA PODSTAWIE
WYBRANEGO PRZYKŁADU
Wprowadzenie
Podejście zarządzania przez wartość (Value Based Management – VBM) jest podejściem do zarządzania, w którym ogólne aspiracje spółki, techniki analityczne i procesy
zarządzania podporządkowane są maksymalizacji wartości spółki poprzez skupienie procesu decyzyjnego na głównych czynnikach kształtujących wartość1.
Koncepcja VBM to integracyjny proces zaprojektowany tak, aby usprawnić proces podejmowania strategicznych i operacyjnych decyzji poprzez koncentrację na kluczowych
czynnikach kształtujących wartość firmy. Czynniki te powinny zostać zidentyfikowane na
wszystkich szczeblach zarządzania i pogrupowane względem największego ich wpływu na
wartość. Menedżerowie na poszczególnych szczeblach są odpowiedzialni za kształtowanie
tych czynników, co powoduje ich koncentrację na nich i rozpatrywanie różnych scenariuszy postępowania pod ich kątem. Jednocześnie realizują główny cel organizacji jakim w
podejściu VBM jest maksymalizacja jej wartości. Jest to podejście różniące się od większości dotychczasowych systemów planowania, w których działania były narzucone i kontrolowane z góry. Implementując VBM zmusza się kierowników niższego szczebla do podejmowania trafnych decyzji samodzielnie, posługując się opartymi na wartości miernikami
wyników.2
Zarządzanie przez wartość może znacznie poprawić komunikację i sprawność organizacyjną, gdyż zawiera precyzyjny i jednoznaczny miernik efektywności jakim jest wartość,
na którym można budować organizację. Każdą z rozważanych strategii można wyrazić w
postaci szczegółowej prognozy przyszłych efektów działania (przepływów pieniężnych),
które po zdyskontowaniu odpowiednią stopą dyskontową doprowadzą do uzyskania szacunków wartości poszczególnych strategii a w rezultacie przedsiębiorstw, które je realizują. Copeland i Koller postulują wykorzystanie wyceny metodą zdyskontowanych przepływów pieniężnych (DCF) jako podstawowego narzędzia w zarządzaniu ukierunkowanym na
maksymalizację wartości firmy.
1
CoppelandT., Koller T., Murriin J., Wycena: mierzenie i kształtowanie wartości firm, Wig-Press, 1997, str.87.
Borowiecki R., Jaki A., Wycena wartości firmy metodą niemiecką i szwajcarską, Ekonomika i Organizacja
Przedsiębiorstwa nr 2, 1992.
2
357
Inne metody niekonwencjonalne
Metody porównawcze
(rynkowe)
Metoda transakcji porównywalnych
Metoda szwajcarska
Metoda berlińska
Metoda wartości odtworzeniowej
Metoda skorygowanych aktywów
netto
Metoda wartości likwidacyjnej
Metoda zdyskontowanych dywidend
Metoda zdyskontowanych przepływów pieniężnych
wskaźnika
wszystkim stronom
Metoda wartości księgowej
niężnych przynależnych
Metody majątkowe
Inne metody mieszane
Metoda przepływów pieniężnych
przynależnych właścicielom
Metoda UEC
Metoda zdyskontowanych zysków
358
Metoda
Metoda stuttgarcka
Metoda przepływów pie-
Metody mieszane
Metoda nadwyżki zysków
Metody dochodowe
METODY WYCENY PRZEDSIEBIORSTW
Metody mnożnikowe
Inne metody
mnożnikowe
Metody wyceny z opóźnieniem
czasowym
Metoda wskaźnika cena/sprzedaż
Metody wyceny oparte na
teorii opcji
Metoda wskaźnika
cena/wartość
księgowa
Niekonwencjonalne metody wyceny
Klasyfikacja metod wyceny przedsiębiorstw:
Wybór metod wyceny przedsiębiorstwa i metody DCF
Istotą podejścia majątkowego w wycenie przedsiębiorstwa jest założenie, że przedsiębiorstwo jest warte tyle ile wart jest majątek netto do niego przynależny czyli suma jego
aktywów pomniejszonych o sumę zobowiązań. Podejście majątkowe wiąże więc wartość
przedsiębiorstwa wyłącznie z jego substancją majątkową.
Metoda ta nie ma zastosowania w spółkach tzw. nowych technologii, gdzie często
najważniejszym rodzajem kapitału jest kapitał ludzki.
Nie uwzględnia się tu wpływu na spółkę otoczenia makroekonomicznego ani branżowego. Nie uwzględnia się również powiązań pomiędzy poszczególnymi składnikami aktywów ani kondycji finansowej spółki. Wycena spółki może być prowadzona jedną z czterech metod: księgowej wyceny aktywów netto, skorygowanej wartości aktywów netto,
likwidacyjną lub odtworzeniową.3
METODA SZWAJCARSKA
Jest modyfikacją metody wartości średniej Schmalenbacha polegającą na podwojeniu
wagi wartości dochodowej. Na pierwszy plan wysuwa zdolność przedsiębiorstwa do generowania dochodów oraz kładzie nacisk na silne elementy poza majątkowe (wartość reputacji).
Wartość goodwill jest zatem równa dwóm trzecim wartości różnicy między dochodową wartością firmy obliczonej na podstawie przyszłych zysków, a wartością jej majątku.
Tak jak w metodzie wartości średniej, wartość dochodową określa się na podstawie renty
wieczystej (wartość zysku przedsiębiorstwa podzielona przez koszt kapitału), natomiast
wartość majątkowa jest skorygowaną wartością księgową. 4
METODA SCHMALENBACHA
Wartość przedsiębiorstwa w tej metodzie określa się na podstawie średniej arytmetycznej z wartości majątku (WM) i wartości dochodowej (W)
(WD >WM)
gdzie:
EV - wartość przedsiębiorstwa,
WM - wartość majątku netto przedsiębiorstwa,
WD - wartość dochodowa przedsiębiorstwa obliczona na podstawie renty wieczystej.
3
Wroński J., Miedźwiedź K., Metody wyceny wartości przedsiębiorstwa w procesie przekształceń własnościowych, Chemik nr 12, 1992.
4
Ibdem
359
Warunkiem zastosowania tej metody jest wyższa wartość wartości dochodowej od
wartości
majątkowej. W przypadkach przedsiębiorstw słabych, których wartość dochodowa jest
niższa od wartości majątkowej metoda nakazuje:
1. Wycenę przedsiębiorstwa metodą dochodową, jeżeli jego wynik finansowy jest
dodatni,
2. Wycenę przedsiębiorstwa metodą likwidacyjną (a więc jedną z metod majątkowych),jeżeli wynik finansowy jest ujemny. 5
METODA DCF
Metoda DCF posiada swoje korzenie w dyskontowanych metodach oceny opłacalności
inwestycji, które zakładają zmienność wartości pieniądza w czasie6.
Podstawowe techniki rachunku opłacalności inwestycji to:
 metoda zaktualizowanej wartości netto –NPV;
 metoda wewnętrznej stopy zwrotu – IRR
Metoda DCF oparta jest na założeniu, że wartość przedsiębiorstwa jest determinowana przez poziom i rozłożenie w czasie generowanych strumieni pieniężnych. Wolny strumień pieniężny stanowi sumę, którą można wypłacić właścicielom i kredytobiorcom spółki
bez wywarcia negatywnego wpływu na funkcjonowanie spółki. Najczęściej definiuje się
dwa warianty przepływów pieniężnych:
Przepływy pieniężne przynależne właścicielom (tj. akcjonariuszom, udziałowcom), czyli
podmiotom dostarczającym kapitał własny (Equity) – FCFE od Free Cash Flow to Equity.
Przepływy przynależne właścicielom, FCFE wyznacza się w następujący sposób: FCFE =
zysk netto + amortyzacja – wydatki inwestycyjne – zwiększenie kapitału pracującego –
spłata zadłużenia + zaciągnięcie nowych kredytów.
Natomiast całkowite przepływy pieniężne, tj. przynależne wszystkim stronom (właścicielom i wierzycielom) finansującym FCFF definiujemy jako: FCFF = FCFE + odsetki (1 –
stopa podatkowa) + spłata zadłużenia – zaciągnięcie nowych kredytów + dywidendy
uprzywilejowane = zysk netto + amortyzacja – wydatki inwestycyjne – zwiększenie kapitału pracującego + odsetki (1 – stopa podatkowa) + dywidendy uprzywilejowane. Podstawą
wyceny przedsiębiorstwa metodą DCF jest dokonanie prognozy kształtowania się przepływów pieniężnych, co sprowadza się do dokonania prognozy bilansu, rachunku zysków i
strat oraz sprawozdania z przepływów pieniężnych. W celu dyskontowania przepływów
pieniężnych należy wyznaczyć odpowiedni dla nich koszt kapitału spełniającego rolę stopy
dyskontowej: w przypadku dyskontowania finansującym FCFF będzie to średni ważony
koszt kapitału WACC (Weighted Average Cost of Capital). Natomiast w przypadku stosowania metody DCF w wariancie bezpośrednim dla właścicieli dyskontującym FCFE, rolę
.
5
Ibidem.
Wilimowska Z., Zarządzanie wartością przedsiębiorstwa, materiały wykładowe, rok akademicki 2013/2014,
Politechnika Wrocławska, Wrocław 2013
6
360
stopy dyskontowej spełnia koszt kapitału własnego ke. Najczęściej przyjmuje się, że struktura finansowania kapitałem własnym i długiem będzie stała w całym okresie prognozy.Bardziej szczegółowo zostało opisane na przykładzie firmy Corundum.
gdzie: WACC - średni ważony koszt kapitału,
kd - koszt długu przed opodatkowaniem,
T - stopa podatku dochodowego,
kd (1-T ) - koszt długu po opodatkowaniu,
E - wartość kapitału własnego,
D - wartość długu,
E+D - wartość kapitału całkowitego (kapitał własny + dług),
ke - koszt kapitału własnego.
Wycena wartości przedsiębiorstwa Corundum Sp. z o.o.
Historia i opis działalności
Aktualnie działająca Spółka z o.o. „Corundum” została zarejestrowana w KRS w dniu
29.04.2004r. Jednak historia rozpoczęła się wcześniej. Za datę powstania przyjmuje się
grudzień 1989 roku. Powstała wtedy Pracownia Szlifowania Kamieni Jubilerskich „Corundum” Magdalena Korpalska, działająca na podstawie koncesji na „przetwórstwo i obrót
metalami szlachetnymi i kamieniami szlachetnymi”. W 1991 roku pracownia przekształciła
się w spółkę cywilną Pracownia Szlifowania Kamieni Jubilerskich „Corundum” Magdalena
Korpalska i Piotr Błoński, a po kilku latach w spółkę jawną „Corundum” Spółka Jawna M.
Korpalska, P. Błoński. Aktualnie Piotr Błoński jest prezesem Corundum Sp. z o.o., a Magdalena Korpalska (poprzedni prezes) pracuje na stanowisku specjalisty do spraw rozwoju.7
Na przestrzeni lat rozwijał się zakres działalności przedsiębiorstwa. Na początku Corundum zajmowało się szlifowaniem syntetycznych kamieni fasetowych. Działalność produkcyjną poszerzono o sprzedaż gotowych oszlifowanych kamieni sprowadzanych z zagranicy
(kamienie przedsiębiorstwa SWAROVSKI, Golay-Buchel oraz import z Chin). Około roku
1996 spółka wzbogaciła swój asortyment o inne artykuły zaopatrzenia jubilerów - zaczęto
wprowadzać do oferty opakowania jubilerskie, narzędzia oraz chemikalia złotnicze.
W 2004 roku w oparciu o kamienie kryształowe SWAROVSKI ELEMENTS organizacja
Corundum Sp. z o.o. stworzyła nową markę biżuterii srebrnej SPARK. Biżuteria SPARK
uzyskała od przedsiębiorstwa SWAROVSKI certyfikat jakości „Made with SWAROVSKI
ELEMENTS”.
7
http://www.corundum.com.pl [7.04.2014]
361
Można powiedzieć, że głównym profilem działalności spółki Corundum jest produkcja
biżuterii srebrnej zdobionej wyłącznie kryształami wytwarzanymi przez SWAROVSKI.
Przedsiębiorstwo Corundum jest producentem specyficznego rodzaju biżuterii srebrnej,
ponieważ jest to biżuteria zdobiona wyłącznie kryształami (nie używa się innego rodzaju
kamieni). To właśnie organizacja Corundum Sp. z o.o. po raz pierwszy na większą skalę
wprowadziła do biżuterii srebrnej kamienie kryształowe w Polsce. W tym zakresie przedsiębiorstwo jest od wielu lat jednym z liderów na rynku polskim.
Oprócz tego Corundum Sp. z o.o. prowadzi działalność związaną z zaopatrzeniem jubilerów. Większość produktów dla jubilerów pochodzi z importu. Corundum Sp. z o.o. jest
przede wszystkim importerem kamieni jubilerskich, które pochodzą od organizacji SWAROVSKI (siedziba w Austrii, punkt dystrybucji w Lichtensteinie, Corundum Sp. z o.o. jest
oficjalnym dystrybutorem na polskim rynku). Poza tym importowane są również produkty
z Chin: kamienie jubilerskie syntetyczne oraz opakowania jubilerskie. Natomiast z Włoch
importowane są (do własnej produkcji i do dalszej odsprzedaży) półfabrykaty srebrne takie
jak łańcuszki, zapięcia i różne drobne srebrne elementy (kulki, zatyczki itp.).
Można powiedzieć ze przedsiębiorstwo Corundum Sp. z o.o. łączy działalność producenta, importera i dystrybutora. 8
Podsumowując można powiedzieć, że przedsiębiorstwo jest organizacją o 2 zasadniczych obszarach działalności:
1. produkcja biżuterii srebrnej z kryształami – jest to obecnie działalność wiodąca,
2. zaopatrzenie jubilerów w półfabrykaty, narzędzia, kamienie jubilerskie i opakowania jubilerskie. W ramach tej działalności największe znaczenie ma import i dystrybucja kamieni jubilerskich oraz opakowań jubilerskich.
Kondycja ekonomiczno-finansowa
Aby określić jaka jest kondycja ekonomiczno-finansowa przedsiębiorstwa konieczne jest obliczenie wskaźników płynności finansowej, wypłacalności i rentowności.
Tych wskaźników jest wiele, w celu analizy przedsiębiorstwa Corundum zostaną policzone
wskaźniki rentowności.
Wskaźnik rentowności sprzedaży (ROS)
Wskaźnik rentowności sprzedaży (ROS) = zysk netto / przychody ze sprzedaży *100%
2007
2008
2009
2010
2011
Wskaźnik rentowności sprzedaży
6,78%
7,02%
4,48%
-2,72%
0,65%
(ROS)
Wskaźnik dla branży
5,11%
5,10%
4,11%
3,91%
2,67%
2012
6,97%
-
Wskaźnik rentowności sprzedaży mówi o tym ile zysku netto przypada na jedną złotówkę sprzedaży. Im wyższa wartość tego wskaźnika tym lepiej.
8
Ibidem
362
Wskaźnik rentowności aktywów
Wskaźnik rentowności aktywów (ROA) = zysk netto / aktywa ogółem *100%
2007
2008
2009
2010
2011
Wskaźnik rentowności aktywów
18,43%
17,13%
10,21%
-5,59%
1,51%
(ROA)
Wskaźnik dla branży
15,41%
14,57%
11,04%
10,58%
7,58%
2012
19,74%
-
Wskaźnik rentowności aktywów mówi nam o tym ile zysku netto przypada na jedną
złotówkę posiadanych aktywów.
Wskaźnik rentowności kapitałów własnych
Wskaźnik rentowności kapitałów własnych (ROE) = zysk netto / kapitał własny *100%
2007
2008
2009
2010
2011
Wskaźnik rentowności kapitałów
38,86%
31,33%
16,95%
-9,05%
2,30%
własnych (ROE)
Wskaźnik dla branży
31,57%
24,64%
20,17%
20,03%
11,92%
2012
28,16%
-
Wskaźnik rentowności kapitałów własnych mierzy wysokość zysku netto, który przypada na przeciętny stan posiadanych aktywów.
Analiza wskaźników rentowności
Dla każdego ze wskaźników sytuacja ma się podobnie. Jest to związane z tym, że każdy
jest liczony w podobny sposób. Zysk netto dzielony jest przez odpowiednie pozycje z bilansu lub rachunku zysków i strat. W kolejnych latach wartość wskaźników była bardzo różna.
W 2007 i 2008 roku wartość każdego z analizowanych wskaźników dla organizacji była
wyższa niż wartość dla branży. W latach 2010 - 2011 sytuacja miała się odwrotnie. Nie ma
danych dla 2012 roku, ale patrząc na poszczególne wartości wskaźników dla branży z poprzednich lat można przypuszczać, że organizacja osiągnęła lepsze wskaźniki rentowności
niż cała branża. Gdyby nie strata w 2010 roku, a co za tym idzie mały zysk w 2011 organizacja na tle całej branży wypadała by bardzo dobrze. Strata netto w 2010 roku była związana z dużym spadkiem sprzedaży w Polsce. Przyczyną tego spadku było wejście na rynek
wielu nowych przedsiębiorstw, które produkowały bardzo podobną biżuterię. W 2010
roku organizacja Corundum, aby zwiększyć sprzedaż, rozpoczęła produkcję bardziej skomplikowanej biżuterii oraz zaczęła na większą skalę eksportować swoje towary na rynki
zagraniczne. Działania te powiodły się. Świadczy o tym zysk netto osiągnięty przez organizację w następnych latach.
Wycena przedsiębiorstwa
Metoda DCF
Poniżej opisane zostały kroki wykonane w celu obliczenia wartości przedsiębiorstwa
metodą DCF.
1. Ustalenie okresu szczegółowej prognozy oraz założeń do prognozy
363
Dane na lata 2007-2012 zostały zaczerpnięte z bilansów i rachunków zysków i strat
przedsiębiorstwa Corundum Sp. z o.o.. Okres prognozy obejmuje lata 2013-2017.
Prognozowanie przychodów i kosztów operacyjnych
Pierwszym krokiem jest analiza danych historycznych. Poniższa tabela przedstawia
przychody i koszty operacyjne, ich zmianę z roku na rok oraz stosunek kosztów do przychodów w poszczególnych latach.
Przychody ze sprzedaży
Zmiana
Koszty działalności operacyjnej
Zmiana
Koszty/przychody
2007
2008
2009
2010
2011
2012
Średnia
5 635 020,68 zł 6 314 122,74 zł 6 444 431,74 zł 4 901 198,78 zł 5 334 725,43 zł 8 469 952,26 zł 6 183 241,94 zł
12,05%
2,06%
-23,95%
8,85%
58,77%
11,56%
5 158 286,19 zł 5 671 961,71 zł 5 937 069,89 zł 5 023 856,65 zł 5 279 591,64 zł 7 667 216,70 zł 5 789 663,80 zł
9,96%
4,67%
-15,38%
5,09%
45,22%
9,91%
91,54%
89,83%
92,13%
102,50%
98,97%
90,52%
94,25%
Na podstawie obliczonych zmian oraz stosunku kosztów do przychodów nie można
dokonać prognozy, gdyż wartości te są zbyt od siebie różne, nie ma widocznego trendu.
Dlatego też należy wziąć pod uwagę czynniki wpływające na wysokość przychodów i kosztów.
Organizacja jest w trakcie realizacji projektu, którego celem jest zwiększenie eksportu.
Poprzez zwiększenie eksportu produktów przedsiębiorstwo może spodziewać się większych przychodów ze sprzedaży. Zarząd przewiduje, że ten wzrost będzie w granicach 5% 10%.
W raporcie KPMG „Rynek dóbr luksusowych w Polsce. Edycja 2013”, podano, iż wartość rynku luksusowej biżuterii i zegarków w Polsce począwszy od roku 2007 stale rosła, z
średnią roczną stopą zwrotu wynoszącą 7,7 %. prognozowana stopa wzrostu wartości
rynku biżuterii i zegarków w Polsce na lata 2013-2016 wynosi 8,5 %.
9
Jeżeli chodzi o rynek zagraniczny, w raporcie „Global Gems and Jewellery Market Forecast & Opportunities, 2018” prognozowany wzrost rynku w następnych pięciu latach został oszacowany na ponad 5%.
9
Raport KPMG „Rynek dóbr luksusowych w Polsce. Edycja 2013”
364
Bazując na tych informacjach, założyłyśmy, że roczne tempo wzrostu przychodów w latach 2013 – 2017 wyniesie 8%. Roczne tempo wzrostu kosztów założyłyśmy na poziomie
5%, nawiązując do danych historycznych z roku 2011 (wzrost przychodów wyniósł prawi
9%, a wzrost kosztów nieco powyżej 5%).
Należności, zapasy, zobowiązania
W celu zaprognozowania wartości należności, zapasów oraz zobowiązań obliczone zostały długości cyklów tych trzech elementów. Z wyliczonych cykłów zostały wyciągnięte
średnie, które posłużyły do obliczenia wartości prognozowanych na lata 2013 – 2017.
Poniższa tabela przedstawia długość cyklów w poszczególnych latach oraz wartości średnie tych cyklów dla należności zapasów i zobowiązań.
2007
Wskaźnik cyklu należności w dniach
Wskaźnik cyklu zapasów w dniach
Wskaźnik cyklu zobowiązań w
dniach
46,5
7
80,3
8
70,0
5
42,7
3
96,1
1
67,6
1
2008
2009
2010
38,58
46,78
38,01
114,6
5
124,3
3
105,5
0
60,09
63,00
53,68
2011
27,4
1
79,8
6
38,4
7
201
2
Średnia
40,01
100,14
58,82
Inwestycje, amortyzacja oraz odsetki
W związku ze stałą chęcią rozwoju sprzedaży, zakładamy, że wydatki inwestycyjne będą stanowiły 2% przychodów ze sprzedaży z roku poprzedniego. Przyjęto, że tempo wzrostu odpisów amortyzacyjnych wynosi 10%, a odsetki będą stanowiły 0,5% uzyskanych
przychodów.
Poniżej znajduje się tabela podsumowująca poczynione założenia.
Dynamika wzrostu przychodów:
Dynamika wzrostu kosztów:
Średni cykl należności
Średni cykl zapasów
Średni cykl zobowiązań
Podatek
Amortyzacja
Inwestycje/przychody
Odsetki/przychody
Dywidendy uprzywilejowane
8%
5%
40,01
100,14
58,82
19%
10,00%
2,00%
0,50%
brak
365
Prognoza na lata 2013-2017 przedstawiona jest w poniższej tabeli.
Przychody ze sprzedaży
Koszty działalności operacyjnej
Należności
Zapasy
Zobowiązania
Kapitał pracujący
Zysk (strata) brutto
Zysk (strata) netto
Amortyzacja
Wydatki inwestycyjne
Odsetki
Dywidendy uprzywilejowane
Delta kapitału pracującego
2012
8 469 952,26 zł
7 667 216,70 zł
636 152,82 zł
1 853 101,83 zł
893 812,59 zł
1 595 442,06 zł
748 441,98 zł
590 242,98 zł
55 877,76 zł
365 893,03 zł
17 433,82 zł
0,00 zł
2013
9 147 548,44 zł
8 050 577,54 zł
1 002 822,04 zł
2 509 615,69 zł
1 474 024,48 zł
2 038 413,26 zł
1 096 970,91 zł
888 546,43 zł
61 465,54 zł
169 399,05 zł
45 737,74 zł
0,00 zł
677 596,18 zł
2014
9 879 352,32 zł
8 453 106,41 zł
1 083 047,81 zł
2 710 384,95 zł
1 591 946,44 zł
2 201 486,32 zł
1 426 245,90 zł
1 155 259,18 zł
67 612,09 zł
182 950,97 zł
49 396,76 zł
0,00 zł
731 803,88 zł
2015
10 669 700,50 zł
8 875 761,73 zł
1 169 691,63 zł
2 927 215,75 zł
1 719 302,15 zł
2 377 605,22 zł
1 793 938,77 zł
1 453 090,40 zł
74 373,30 zł
197 587,05 zł
53 348,50 zł
0,00 zł
790 348,19 zł
2016
11 523 276,54 zł
9 319 549,82 zł
1 263 266,96 zł
3 161 393,01 zł
1 856 846,33 zł
2 567 813,64 zł
2 203 726,72 zł
1 785 018,65 zł
81 810,63 zł
213 394,01 zł
57 616,38 zł
0,00 zł
853 576,04 zł
2017
12 445 138,66 zł
9 785 527,31 zł
1 364 328,32 zł
3 414 304,45 zł
2 005 394,03 zł
2 773 238,73 zł
2 659 611,35 zł
2 154 285,20 zł
89 991,69 zł
230 465,53 zł
62 225,69 zł
0,00 zł
921 862,12 zł
2. Współczynnik beta
Wartość współczynnika beta została przyjęta dla sektora handel hurtowy. Jest to
uśredniona wartość na podstawie przedsiębiorstw notowanych na giełdzie. Wartość
współczynnika beta wynosi 0,32.
3. Koszt kapitału własnego
Wzór na obliczenie kosztu kapitału własnego przedstawia się następująco:
gdzie:
ke - koszt kapitału własnego,
rf - stopa zwrotu walorów pozbawionych ryzyka,
β - współczynnik ryzyka systematycznego dla danej firmy,
rm - stopa zwrotu portfela rynkowego,
(rm - rf ) - rynkowa premia za ryzyko.
4. Koszt kapitału obcego
Koszt długu został przyjęty jako suma WIBOR 3M wyrażonego w procencie oraz marży
banku. W związku z tym koszt kapitału obcego wynosi 4,68%.
5. Kalkulacja średniego ważonego kosztu kapitału (WACC)
Wartość wskaźnika WACC została wyliczona w następujący sposób:
gdzie: kd - koszt długu przed opodatkowaniem,
T - stopa podatku dochodowego,
kd (1-T ) - koszt długu po opodatkowaniu,
E - wartość kapitału własnego,
366
D - wartość długu,
E+D - wartość kapitału całkowitego (kapitał własny + dług),
ke - koszt kapitału własnego.
Wartość obliczonego WACC wynosi 6,57%.
6. Ustalenie wolnych przepływów pieniężnych i wartości rezydualnej
W poniższej tabeli przedstawione są prognozy przepływów pieniężnych na lata 2013 –
2017. Obliczone przepływy pieniężne zostały zdyskontowane. Stopą dyskontową jest wartość średnioważonego kosztu kapitału (WACC).
Zysk (strata) netto
Amortyzacja
Wydatki inwestycyjne
Delta kapitału pracującego
Odsetki (1-stopa podatkowa)
Dywidendy uprzywilejowane
FCFF
Zdyskontowane FCFF
2013
2014
2015
2016
2017
888 546,43 zł 1 155 259,18 zł 1 453 090,40 zł 1 785 018,65 zł 2 154 285,20 zł
55 877,76 zł
61 465,54 zł
67 612,09 zł
74 373,30 zł
81 810,63 zł
365 893,03 zł 169 399,05 zł 182 950,97 zł
197 587,05 zł
213 394,01 zł
677 596,18 zł 731 803,88 zł 790 348,19 zł
853 576,04 zł
921 862,12 zł
37 047,57 zł
40 011,38 zł
43 212,29 zł
46 669,27 zł
50 402,81 zł
0,00 zł
0,00 zł
0,00 zł
0,00 zł
0,00 zł
-62 017,44 zł 355 533,17 zł 590 615,63 zł
854 898,13 zł 1 151 242,50 zł
-58 196,24 zł 313 070,66 zł 488 031,98 zł
662 885,98 zł
837 668,92 zł
Wartość rezydualna została policzona za pomocą renty wiecznej. Zakłada się, że przepływy pieniężne (FCFF) będą na stałym poziomie. Stopą dyskontową jest średnioważony
koszt kapitału.
RV*
12 757 570,44 zł
RV
9 282 683,84 zł
7. Obliczanie DCF
Wartość przedsiębiorstwa liczona z wykorzystaniem metody DCF wynosi: 10 632 332,54
zł.
Metoda Schmalenbacha
Za wartość dochodową przyjęto wartość wyliczona metodą DCF, a za wartość majątkową przyjęto wartość wyliczoną metodą księgową.
Wartość majątku netto (Wm)
Wartość dochodawa (Wd)
Wartość przedsiębiorstwa (EV)
2 096 156,31 zł
10 632 332,54 zł
6 364 244,42 zł
367
Metoda szwajcarska
Za wartość dochodową przyjęto wartość wyliczona metodą DCF, a za wartość majątkową przyjęto wartość wyliczoną metodą księgową.
Wartość majątku netto (Wm)
Wartość dochodawa (Wd)
Wartość przedsiębiorstwa (EV)
2 096 156,31 zł
10 632 332,54 zł
7 786 940,46 zł
Podsumowanie
Grupa metod
Metoda majątkowa
Metoda dochodowa
Metoda mieszana
Metoda
Metoda księgowa
DCF
Metoda Schmalenbacha
Metoda Szwajcarska
Wartość
przedsiębiorstwa w zł
2 096 156,31 zł
10 632 332,54 zł
6 364 244,42 zł
7 786 940,46 zł
Największą wartość przedsiębiorstwa wyceniono metodą DCF. Rozbieżności pomiędzy
poszczególnymi metodami wynikają przede wszystkim z czynników kształtujących wartość
przedsiębiorstwa w poszczególnych metodach. Największą różnicę widać między wartościami wyliczonymi metodą majątkową, a pozostałymi. Wynika to z założenia, iż w przypadku metody księgowej wartość przedsiębiorstwa jest równa różnicy między wartością
aktywów, a zobowiązaniami długo i krótkoterminowymi. W przeciwieństwie do pozostałych metod, metody majątkowe nie uwzględniają zmiany pieniądza w czasie. Nie biorą
pod uwagę możliwości rozwojowych przedsiębiorstwa oraz stopnia efektywnego wykorzystania majątku. Z punktu widzenia przedsiębiorstwa oraz potencjalnych inwestorów
najbardziej obiektywnymi metodami wyceny przedsiębiorstwa są metody dochodowe,
gdyż wskazują one nie tylko obecną wartość przedsiębiorstwa, ale również zyski, jakie
może uzyskać w przyszłości. Metoda DCF jest źródłem informacji o korzyściach, jakich
może się spodziewać potencjalny nabywca np. w przypadku przejęcia przedsiębiorstwa.
Jedną z metod zwiększania wartości przedsiębiorstwa jest budowanie świadomości
marki. Działanie to polega na kreowaniu w umysłach konsumentów faktu istnienia oraz
pozytywnego wizerunku marki Spark. Może odbywać się to poprzez uaktualnienie logo
marki, odpowiedni dobór hasła reklamowego i przekazu materiałów reklamowych oraz
przez stworzenie atrakcyjnej strony internetowej z odpowiednio dobranym adresem.
368
Sposobem na podwyższenie wartości przedsiębiorstwa ściśle związanym z budowaniem świadomości marki, jest otworzenie firmowego sklepu. Firma Corundum planuje
otworzyć pierwszy markowy sklep Spark w roku 2015. Pod koniec 2013 roku przedsiębiorstwo wytypowało kilku rekomendowanych przedstawicieli, u których umieszczone zostały
firmowe gabloty wyłącznie z biżuterią marki Spark.
Przedsiębiorstwo może również zwiększać swoją wartość poprzez wprowadzanie nowych produktów na rynek. W roku 2014 planowane jest wprowadzenie linii zegarków.
Zarząd firmy zastanawia się również nad wprowadzeniem do swojej oferty akcesoriów
m.in. do włosów.
Z nieco innego zakresu, sposobem zwiększania wartości przedsiębiorstwa jest dbałość
o jakość należności firmy. Głównym celem jest uniknięcie sytuacji, w której przedsiębiorstwo ma wiele słabo ściągalnych należności.
Kolejnym sposobem jest budowanie długoterminowych relacji z klientami. Korzystne
dla firmy byłoby stworzenie, wraz z jej kluczowymi klientami, kontraktów dotyczących
przyszłych zamówień, terminów dostaw i płatności.
Bibliografia:
1. Borowiecki R., Jaki A., Wycena wartości firmy metodą niemiecką i szwajcarską, Ekonomika i
Organizacja Przedsiębiorstwa nr 2 , 1992
2. Borowiecki R., Czaja J., Jaki A., Nowe metody szacowania wartości przedsiębiorstw (I), Przegląd
Organizacji nr 9, 1997
3. Borowski R (red.) Wycena nieruchomości i przedsiębiorstw,., PWN, Warszawa 2002
4. Budzik T., Ile jest warte przedsiębiorstwo?, Poltext, Warszawa, 1990
5. Budziak T., Ile jest warte przedsiębiorstwo?, Poltext, Warszawa 1990
6. CoppelandT., Koller T., Murriin J., Wycena: mierzenie i kształtowanie wartości firm, Wig-Press,
1997
7. Haus B., Wrzosek S., Kufel M., Luty Z., Wycena majątku przedsiębiorstwa (II). Obliczanie zdolności do kreowania dochodów, Przegląd Organizacji nr 12, 1990.
8. Ignaciuk I., Jak ustalać wartość przedsiębiorstwa Przegląd organizacji nr 6, 1990
9. M. Kufel „Metody wyceny przedsiębiorstw” Wydawnictwo „Park”
10. Nahotko S., Współczesne metody wyceny wartości przedsiębiorstwa, Oficyna Wydawnicza
Ośrodku Postępu Organizacyjnego, Zeszyt 93/98, Bydgoszcz, 1998
11. Nita B., Metody wyceny i kształtowania wartości przedsiębiorstwa, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2007
12. Nogalski B., Głowacki K., Wycena i wartość w procesie prywatyzacji przedsiębiorstwa, Przegląd
Organizacji nr 4, 1994
13. Ostaszewski J., Analiza finansowa i wycena firmy według Standarów EWG, CIM, Warszawa
1993
14. Vademecum prywatyzacji, Pr. Zbior. pod Ed. J. Wiśniewskiego, Poltext, Warszawa, 1990
369
15. W. Walczak., „Znaczenie niematerialnych zasobów w procesach budowania wartości rynkowej
przedsiębiorstwa”, E-mentor nr 4 (36)/ 2010
16. Z. Wilimowska., M. Wilimowski., Sztuka zarządzanie finansami., Bydgoszcz., TNOiK OPO,
2001r.
17. Wilimowska Z., Zarządzanie wartością przedsiębiorstwa, materiały wykładowe, rok akademicki
2013/2014, Politechnika Wrocławska, Wrocław 2013
18. Wroński J., Miedźwiedź K., Metody wyceny wartości przedsiębiorstwa w procesie przekształceń własnościowych, Chemik nr 12, 1992
19. http://analizy-prognozy.pl/zadluzenie.html
http://www.bankier.pl/fo/kredyty/components/elw/index.html?what=3M&dataminY=2011
&dataminM=1&dataminD=19&datamaxY=2012&datamaxM=4&datamaxD=31&zakladka=wi
bor
20. http://www.bankier.pl/fo/kredyty/components/elw/index.html?what=3M&dataminY=2011
&dataminM=1&dataminD=19&datamaxY=2012&datamaxM=4&datamaxD=31&zakladka=wi
bor
21. Barański A.J., Wycena przedsiębiorstw metodą skorygowanych aktywów netto, biz.reporter.pl
22. http://www.findict.pl/slownik/wartosc-firmy-goodwill
23. http://www.corundum.com.pl
24. Hucik Gaicka S., Wycena: Majątkowa metoda skorygowanych aktywów netto – modyfikacji
metody księgowej (cz.2), waluty.com.pl
25. http://www.kogeneracja.com.pl/
26. http://www.money.pl/gielda/indeksy_gpw/wig20/
27. http://www.obligacjeskarbowe.pl/index.php?id=ofeiopr&samSession=0820826e1affd90a090
a71f0b64663fe
28. http://www.obligacjeskarbowe.pl/index.php?id=ofeiopr&samSession=0820826e1affd90a090
a71f0b64663fe
29. http://rachunkowosc.com.pl/c/Artykuly,Wskazniki_sektorowe
30. http://www.stockwatch.pl/gpw/kogenera,akcjonariat,wyniki.aspx
31. http://www.wycenafirm.biz/
32. Wyczarska A., Tu-van N., Metody wyceny przedsiębiorstw, e-finanse.com
33. zie.pg.gda.pl
370
PRZEMYSŁAW ZIELIŃSKI
Uniwersytet Jana Kochanowskiego w Kielcach
ORGANIZACJA SPÓŁKI Z OGRANICZONĄ ODPOWIEDZIALNOŚCIĄ
W GOSPODARCE KOMUNALNEJ
Wprowadzenie
Zadania z zakresu gospodarki komunalnej są priorytetem dla jednostek samorządu terytorialnego. Prawo przewiduje wiele form organizacyjno-prawnych, które mogą zostać
wykorzystane przez samorządy w realizacji tych zadań. Do jednej z takich form należą
spółki kapitałowe, a wśród nich spółki z ograniczoną odpowiedzialnością.
Praca ma na celu przeanalizowanie organizacji spółki z o.o. jako spółki komunalnej.
Praca polega na analizie przepisów prawa, badaniu funkcjonalności i konsekwencji zastosowania tej formy organizacyjno-prawnej w gospodarce komunalnej.
Sposoby i formy organizacyjno-prawne realizacji zadań gospodarki komunalnej
Ustawodawca zdefiniował pojęcie gospodarki komunalnej bardzo ogólnie. Zgodnie
z zapisem art. 1 ust. 2 ustawy z dnia 20 grudnia 1996 r. gospodarce komunalnej1 „Gospodarka komunalna obejmuje w szczególności zadania o charakterze użyteczności publicznej, których celem jest bieżące i nieprzerwane zaspokajanie zbiorowych potrzeb ludności
w drodze świadczenia usług powszechnie dostępnych”. Użyte w nim sformułowanie „ w
szczególności” oznacza, że zakres gospodarki komunalnej wyznaczają zadania własne,
określone przykładowo w art.7. ust. 1 ustawy z dn. 8 marca 1990 r. o samorządzie gminnym2, jej istotą jest realizacja celów o charakterze użyteczności publicznej3.
Ustawa o gospodarce komunalnej dopuszcza dowolność wyboru form organizacyjnoprawnych oraz sposobu prowadzenia działań z zakresu gospodarki komunalnej przez samorządy. Można wyróżnić trzy sposoby prowadzenia gospodarki komunalnej:
 prowadzenie tej działalności w określonych formach organizacyjno-prawnych,
samoistnych i niesamoistnych,
 powierzenie zadań przedmiotowych na podstawie umów cywilnoprawnych osobom fizycznym, osobom prawnym lub jednostkom nieposiadającym osobowości
prawnej4,
 zawiązywanie umów o partnerstwie publiczno-prawnym oraz publicznoprywatnym.
1
Dz. U. 1997 Nr 9 poz. 43, zwana dalej ustawą o gospodarce komunalnej
Dz. U. 1990 Nr 16 poz. 95
3
Zob. C. Banasiński, M. Kulesza, D. Szafrański, Ustawa o gospodarce komunalnej. Komentarz i przepisy towarzyszące. Dom Wydawniczy ABC, Warszawa 1997 [w] M. Bałdyga Gospodarka Komunalna. Aspekty prawne. ALPHA
pro, Ostrołęka 2004 s.18
4
Zob.M. Bałdyga Gospodarka Komunalna. Aspekty prawne. ALPHA pro, Ostrołęka 2004 s.52
2
371
Przez formy o charakterze „niesamoistnym” należy rozumieć formy prowadzenia działalności niewyodrębnione ze struktury jednostek samorządu terytorialnego. Nie posiadają
one osobowości prawnej, są tworzone w drodze uchwał organów stanowiących jednostek
samorządu terytorialnego, obejmują one wyłącznie działania o charakterze użyteczności
publicznej na gruncie lokalnym. Zaliczamy do nich:
 jednostkę budżetową,
 środki specjalne,
 zakład budżetowy.
Do „samoistnych” form prowadzenia gospodarki komunalnej należą podmioty niezwiązane ze strukturą organizacyjną jednostki samorządu terytorialnego, tj.: stowarzyszenia, fundacje, spółdzielnie, spółki prawa handlowego itp. W działalności komunalnej dominującą formą są spółki. Wśród spółek prawa handlowego dozwolone są jedynie; spółka
z ograniczoną odpowiedzialnością, spółka akcyjna, spółka komandytowa i spółka komandytowo akcyjna.
Ponad to istnieją rzadko występujące holdingi komunalne. Są to grupy spółek, w których spółka główna kontroluje pozostałe jednostki dzięki posiadanym pakietom udziałów
lub akcji. Celem holdingów komunalnych jest integracja prawno-gospodarcza kilku podmiotów, prowadzących działalność najczęściej w różnych branżach, umożliwiająca prowadzenie wspólnej polityki komunalnej. W Polsce obecnie działają trzy holdingi komunalne:
 Holdikom S.A. w Ostrowie Wielkopolskim, ( założony w 1996 r.),
 Krośnieński Holding Komunalny S.A. ( założony w 2006 r.),
 Krakowski Holding Komunalny, początkowo grupa kapitałowa.
„Oprócz wyżej wymienionych form organizacyjno-prawnych, możliwych do wykorzystania w realizacji zadań komunalnych, gminy i powiaty mogą tworzyć i przystępować do
związków komunalnych na zasadach określonych w ustawie o samorządzie gminnym i
powiatowym”.5 Związki te mogą tworzyć co najmniej dwie gminy lub dwa powiaty. Związek jest powoływany uchwałą organów stanowiących jednostki samorządu terytorialnego,
które przyjmują również jego statut. Posiada osobowość prawną, a także własny majątek,
może również ubiegać się o dofinansowanie inwestycji. Kolejną formą wykonywania działań publicznych jest porozumienie komunalne, którego celem jest „łączenie wysiłku finansowego i organizacyjnego w celu realizacji zadań publicznych”6. Porozumienie mogą zawierać wszystkie jednostki samorządu terytorialnego, w formie umowy publicznoprawnej, jej zawarcie nie skutkuje powstaniem nowej osoby prawnej.
Istota spółki z ograniczoną odpowiedzialnością
Spółki prawa handlowego działają w oparciu o przepisy ustawy z dnia 15 września
2000 roku kodeks spółek handlowych7. Jednostki samorządu terytorialnego mogą zarów5
Ibidem s.66.
Ibidem s.66
7
Dz. U. 2000 Nr 94 poz. 1037, zwane dalej Kodeks spółek handlowych
6
372
no tworzyć, jak również przystępować do spółek prawa handlowego, jest jednak to dozwolone wyłącznie w przypadkach przewidzianych w ustawach samorządowych oraz
ustawie o gospodarce komunalnej. Ustawa o gospodarce komunalnej zawiera modyfikacje dotyczące działania oraz tworzenia spółek prawa handlowego. Normy w niej zawarte
należy traktować jako przepisy szczegółowe wobec przepisów Kodeksu spółek handlowych. Samorządy mogą tworzyć spółki jednoosobowe, jak również spółki o kapitale mieszanym z udziałem innych podmiotów, zarówno sektora publicznego: Skarb państwa, inne
jednostki samorządu terytorialnego i ich związki komunalne, jak również sektora prywatnego oraz podmiotów zagranicznych.8
Kodeks spółek handlowych nie zawiera przepisu który definiowałby spółkę
z ograniczoną odpowiedzialnością. Zgodnie z art. 4 ust.2 Kodeksu spółek handlowych jest
to spółka handlowa zaliczana do kategorii spółek kapitałowych. Fakt że spółka ta jest spółką kapitałową, a w gospodarce komunalnej zaliczana jest do grupy form organizacyjnoprawnych pozabudżetowych i samoistnych, implikuje posiadanie przez nią cech charakterystycznych dla tej grupy spółek, w szczególności osobowość prawną oraz kapitał zakładowy. Stronami stosunku prawnego spółki z o.o. są spółka i wspólnicy. Istotą spółki jest
współdziałanie wspólników zmierzające do osiągnięcia wspólnego celu oraz, jeżeli umowa
spółki tak stanowi, przez współdziałanie w inny określony sposób.9
Cele dla których powstała spółka z o.o. nie są zgodnie z kodeksem spółek handlowych
ograniczone przez wskazanie ich rodzaju, jedyne ich granice wynikają z przepisów prawa.
Inaczej wygląda to w odniesieniu do spółek tworzonych przez jednostki samorządu terytorialnego. Tak jak zostało wspomniane, spółki tworzone przez samorządy, co do zasady
mają służyć realizacji wyłącznie celów publicznych.
Cechą charakterystyczną spółki z o. o. jest wyodrębnienie organizacyjne od tworzących
ją wspólników, a także brak ich odpowiedzialności za zobowiązania spółki. Ryzyko gospodarcze ponoszone przez wspólników ogranicza się wyłącznie do kapitału zakładowego,
który został przez nich wniesiony. Zarząd spółki może w wyjątkowym przypadku zostać
pociągnięty do odpowiedzialności majątkowej za niezapłacone zobowiązania spółki, gdy
nie złoży odpowiednio wcześniej wniosku o upadłość.
„Wspólnikami spółki z o.o. mogą być osoby fizyczne, osoby prawne, a także jednostki
organizacyjne niebędące osobami prawnymi, którym ustawa przyznaje zdolność prawną,
w tym spółki handlowe.”10 Jako osoba prawna spółka z o.o. działa przez swoje organy,
jednak z uwagi na swój kapitałowo-korporacyjny charakter, istotne jest również działanie
wspólników wewnątrz struktury organizacyjnej. Kolejną z cech charakterystycznych spółki
z ograniczoną odpowiedzialnością jest występowanie udziałów. Kapitał zakładowy nie
musi się dzielić na jednostki uczestnictwa o tej samej wartości nominalnej. Jeżeli jednak
8
K. Byjoch, S. Rydeł., Prawo gospodarki komunalnej, Wydawnictwo Prawnicze PWN, Warszawa 2000 s. 125
K. Kopaczyńska-Pieczniak Spółka z ograniczoną odpowiedzialnością, red. A. Kidyba, wyd. II, Wolters Kluwer
Polska, Warszawa 2010 s. 36
10
M. Rodzynkiewicz Kodeks spółek handlowych. Komentarz, LexisNexis, Warszawa 2005 s. 231
9
373
umowa spółki przewiduje posiadanie przez jednego wspólnika więcej niż jednego udziału,
w tedy muszą to być udziały niepodzielne, o tej samej wartości.
„Spółki z udziałem jednostek samorządu terytorialnego to w zdecydowanej większości
spółki z ograniczoną odpowiedzialnością.[…] Większość spółek komunalnych to spółki
jednoosobowe.”11 Pozwala to na pełną ich kontrolę, przy jednoczesnym zachowaniu odrębności prawnej i organizacyjnej. „Kodeks spółek handlowych pozwala na powstawanie
takich spółek zarówno w sposób pierwotny jak i wtórny.”12 Specyfiką funkcjonowania
spółki jednoosobowej jest wykonywanie przez jedynego wspólnika wszystkich uprawnień
zgromadzenia wspólników. Uprawnienia te, wspólnik wykonuje składając odpowiednie
oświadczenia, są one często określane mianem uchwał jedynego wspólnika.13
Powołanie, przekształcanie i likwidacja spółki z ograniczoną odpowiedzialnością
Powstanie spółki nie jest zdarzeniem jednorazowym, lecz procesem. Pierwszą normatywną czynnością, konieczną do powstania spółki z ograniczoną odpowiedzialnością jest
zawarcie umowy.14 Zawiązuje to stosunek prawny, a także powołuje do życia jednostkę
organizacyjną. Umowa spółki z ograniczoną odpowiedzialnością zawiera:
- firmę (nazwę osoby prawnej), w firmie powinien być zawarty dodatek wskazujący rodzaj spółki: spółka z ograniczoną odpowiedzialnością, ewentualnie spółka z o.o. lub sp. z
o.o.,
 - siedzibę,
 - przedmiot działalności,
 - wysokość kapitału zakładowego,
 - ilość i wartość nominalną udziałów,
 - ilość udziałów przypadającą na każdego ze wspólników,
 - czas trwania spółki, jeżeli jest ograniczony.15
Kolejnym wymogiem określonym w przepisach jest „wniesienie przez wspólników
wkładów na pokrycie całego kapitału zakładowego” 16. Następnie powoływany jest zarząd
spółki, który może być powołany w jednym akcie notarialnym z umową zawarcia spółki.
Ustanowienie rady nadzorczej i komisji rewizyjnej jest, co do zasady fakultatywne. W spółkach komunalnych rada nadzorcza jest obligatoryjna.
Ostatnim etapem procedury erekcyjnej prowadzącej do powstania spółki z o.o. jako
osoby prawnej, jest złożenie wniosku o wpis do rejestru przedsiębiorców.17 W wyniku
pozytywnego rozpoznania wniosku przez sąd rejestrowy, spółka która zostaje wpisana do
11
Zob.http://samorzad.infor.pl/sektor/zadania/gospodarka_komunalna/artykuly/631756,spolki_komunalne_w_
praktyce.html# ( 20.03.2014)
12
P. Zdanikowski Prawo udziałowe w spółce z o.o., Difin, Warszawa 2011, s.65
13
Zob. M. Rodzynkiewicz Kodeks spółek handlowych…op.cit. s. 236
14
K. Kopaczyńska-Pieczniak Spółka z ograniczoną odpowiedzialnością… op.cit. s.238
15
Zob. Art.157 Kodeks spółek handlowych
16
Art. 163 p. 2 Kodeks spółek handlowych
17
Zob. M. Rodzynkiewicz Kodeks spółek handlowych…op.cit. s.254
374
rejestru, przestaje być spółką w organizacji uzyskując osobowość prawną. Składany wniosek powinien być opłacony, jednocześnie powinna być uiszczona opłata za publikacje w
Monitorze Sądowym i Gospodarczym. Do zgłoszenia należy dołączyć umowę spółki oraz
oświadczenie zarządu o wpłaceniu przez wspólników całości kapitału zakładowego.
Wszystkie dokumenty powinny zostać potwierdzone notarialnie.
Opisując spółkę z ograniczona odpowiedzialnością w kontekście zadań z zakresu gospodarki komunalnej, należy pamiętać o spółkach powstałych w wyniku przekształcenia
skomunalizowanych przedsiębiorstw państwowych. Spółki co do których rada gminy do
dnia 30 czerwca 1997 roku nie postanowiła o wyborze formy organizacyjno-prawnej lub o
ich prywatyzacji, z dniem 1 lipca 1997 roku przekształciły się w jednoosobowe spółki gminy, na zasadach określonych w ustawie o gospodarce komunalnej oraz ustawie z dnia 30
sierpnia 1996 roku o komercjalizacji i prywatyzacji.18
Na podstawie art. 22 ust. 1 ustawy o gospodarce komunalnej, „organ stanowiący jednostki samorządu terytorialnego może, w drodze uchwały, zdecydować o likwidacji samorządowego zakładu budżetowego, w celu zawiązania spółki akcyjnej albo spółki z ograniczoną odpowiedzialnością przez wniesienie na pokrycie kapitału w postaci mienia samorządowego zakładu budżetowego pozostałego po jego likwidacji.” Przepis ten pozwala na
wybór, przez organy stanowiące jednostki samorządu terytorialnego formy organizacyjnoprawnej, ale przede wszystkim dotyczy kwestii majątkowych przekształcenia zakładu budżetowego w spółkę. W wyniku takiego przekształcenia, składniki mienia komunalnego,
które pozostawały w we władaniu zakładu budżetowego stają się, z mocy prawa, składnikami majątku spółki, jako komunalnej osoby prawnej, odrębnej od gminy.19 Spółka powstała w wyniku tego przekształcenia, przejmuje wszystkie prawa i obowiązki zlikwidowanego zakładu20.
Zgodnie z art. 270 kodeksu spółek handlowych, „Rozwiązanie spółki powodują:
1. Przyczyny przewidziane w umowie spółki,
2. Uchwała wspólników o rozwiązaniu spółki albo o przeniesieniu siedziby spółki za
granice […],
3. Ogłoszenie upadłości spółki,
4. Inne przyczyny przewidziane prawem.”
„Zaistnienie przyczyny rozwiązania spółki nie powoduje samo przez się zakończenia bytu prawnego spółki, lecz wejście spółki w końcową fazę funkcjonowania, tj. proces likwidacji”.21 Umowa może przewidywać w swej treści rozmaite przyczyny rozwiązania, oprócz
wspomnianego już powołania spółki na czas określony, może to być związane
z osiągnięciem wyznaczonego celu, czy wystąpieniem danego zjawiska gospodarczego.
18
Dz. U. 1996 Nr 118 poz. 561zwana dalej ustawą o komercjalizacji i prywatyzacji
C. Banasiński, M. Kulesza, D. Szafrański, Ustawa o gospodarce komunalnej. Komentarz i przepisy towarzyszące.
Dom wydawniczy ABC, Warszawa, 1997. S. 102
20
Zob. M. Bałdyga Gospodarka Komunalna… op. cit s. 61
21
Mateusz Rodzynkiewicz Kodeks spółek handlowych…op.cit. s.471
19
375
Uchwała o rozwiązaniu spółki wymaga, co do zasady większości dwóch trzecich głosów.
Ogłoszenie o upadłości spółki, powoduje jej rozwiązanie. O rozwiązaniu może zadecydować sąd, na wniosek członka lub organu spółki, lub na żądanie odpowiedniego organu
państwowego. Sytuacja ta może mieć miejsce w przypadku, gdy cel spółki stał się niemożliwy do osiągnięcia, jej działalność narusza prawo, zagraża interesowi publicznemu, albo
zaszły inne okoliczności wywołane stosunkami spółki22. Rozwiązanie spółki, faktycznie
następuje po zakończeniu procesu likwidacji, z chwilą wykreślenia z rejestru, po wydaniu
stosownego postanowienia sądu rejestrowego. Powinno być ono niezwłocznie ogłoszone
przez likwidatorów w Monitorze Sądowym i Gospodarczym.
Organy komunalnej spółki z ograniczoną odpowiedzialnością
Obligatoryjnym elementem spółki z ograniczoną odpowiedzialnością, jako osoby
prawnej jest działanie przez swoje organy, art. 38 ustawy z dn. 23 kwietnia 1964 roku
Kodeks cywilny23 stanowi „osoba prawna działa przez swoje organy w sposób przewidziany w ustawie i w opartym na niej statucie”. Spółki komunalne związane są szczegółowymi
przepisami dotyczącymi powołania oraz składu osobowego swoich organów.
Podstawowym elementem każdej spółki z o.o. jest zarząd. Zarejestrowanie spółki wymaga jego powołania, po wpisie do rejestru zarząd jest zasadniczym organem urzeczywistniającym jej zdolność do czynności prawnych.24 We wszystkich spółkach kapitałowych
obowiązuje zasada domniemania kompetencji zarządu. Organ ten reprezentuje spółkę,
ma prawo prowadzić jej sprawy we wszystkich obszarach niezastrzeżonych dla innych
organów spółki. Zarząd spółki z .o.o. może być jedno lub wieloosobowy, powoływany jest
przez wspólników, chyba że statut stanowi inaczej. W spółce komunalnej zarząd powoływany jest przez organ wykonawczy jednostki samorządu terytorialnego.
Rada nadzorcza, jak sama nazwa wskazuje, jest organem o kompetencjach nadzorczych. W niekomunalnych spółkach z o.o. rada nadzorcza występuje zamiennie z komisją
rewizyjną i jest organem, co do zasady, fakultatywnym. Obowiązek ustanowienia zinstytucjonalizowanego nadzoru zachodzi, gdy zostają spełnione łącznie warunki; kapitał zakładowy przekracza 500 000 zł., a wspólników jest więcej niż 25.25 W spółkach z o.o. będących własnością jednostek samorządu terytorialnego, rada nadzorcza jest organem obligatoryjnym. Liczbę członków rady nadzorczej określa statut, jest ich nie mniej niż trzech. W
spółce z o.o. będącej własnością komunalną, powołanie rady nadzorczej regulują przepisy
art. 18 ustawy o gospodarce komunalnej. Pracownicy spółki komunalnej zachowują prawo
wyboru, dwóch członków, w radzie nadzorczej liczącej do sześciu członków, trzech w radzie liczącej od siedmiu do dziesięciu członków, czterech w radzie liczącej powyżej dziesięciu członków. Pozostałych członków powołuje organ wykonawczy jednostki samorządu
22
Zob. Art. 271 ustawy z dn. 15 września 2000 r. Kodeks spółek handlowych Dz. U. 2000 Nr 94 poz. 1037
Dz. U. 1964 Nr 16 poz. 93
24
Zob. K. Kopaczyńska-Pieczniak Spółka z ograniczoną odpowiedzialnością… op.cit.s.389
25
Zob. Ibidem s. 453
23
376
terytorialnego, spośród osób które zdały odpowiedni egzamin na zasadach określonych
w przepisach ustawy o komercjalizacji i prywatyzacji.
Zgromadzenie wspólników w jednoosobowych komunalnych spółkach z o.o. jest pełnione przez organ wykonawczy jednostki samorządu terytorialnego.
Wady i zalety spółki z ograniczoną odpowiedzialnością
Spółka z ograniczoną odpowiedzialnością jest jedną z najchętniej wybieranych spółek
handlowych, zarówno przez samorządy, jak też przez prywatnych przedsiębiorców. Jest to
uproszczona forma spółki akcyjnej, przeznaczona do realizacji małych i średnich celów
gospodarczych.26 Przyczyną jej popularności jest ograniczona odpowiedzialność wspólników za zobowiązania, w świetle prawa, jedynym podmiotem ponoszącym odpowiedzialność za zobowiązania jest sama spółka. Pozytywnym aspektem konstrukcji spółki z o.o.
jest kombinacja jej kapitałowego charakteru z elementami osobowymi, tj. prawo żądania
wyłączenia wspólnika, czy rozwiązania spółki przez sąd27. Niewątpliwą zaletą spółki z o.o.,
jest wymóg zgromadzenia niewielkiego kapitału zakładowego, a także możliwość pozyskania kapitału, poprzez włączenie nowego wspólnika. Jest to dużym udogodnieniem dla
samorządów, ponieważ mogą pozyskać dodatkowy kapitał z sektora prywatnego, a także
daje to możliwość prowadzenia spółki przy udziale innych jednostek samorządu terytorialnego, czy Skarbu Państwa.
Pomimo wymienionych zalet, spółka z o.o. posiada również wiele negatywnych aspektów i zagrożeń. Jednym z nich, jest subsydiarna odpowiedzialność członków zarządu za
zobowiązania spółki w przypadku nieskutecznej egzekucji, gdy wniosek o upadłość został
złożony za późno. Analogiczna odpowiedzialność występuje w przypadku zaległości podatkowych. Kolejną wadą są rozliczenia fiskalne, które można określić mianem podwójnego opodatkowania. Podatkiem za osiągnięty dochód oprócz spółki obarczeni są także
wspólnicy, którym przysługuje udział w zyskach w postaci dywidendy. 28 W przypadku
spółek komunalnych, wadą tej formy organizacyjno-prawnej, może być ryzyko zawyżania
kosztów usług przez spółkę, w celu zmaksymalizowania dochodów. Ponadto, w porównaniu do niesamoistnych form organizacyjno-prawnych, proces powołania spółki jest długotrwały i kosztowny.
Podsumowanie
Przy wyborze formy organizacyjno-prawnej, należy wziąć pod uwagę szereg czynników, przede wszystkim rodzaj i rozmiar działalności, specyfikę rynku lokalnego, a także
możliwości finansowe jednostki samorządu terytorialnego. Dla działalności niewielkich
rozmiarów, służących wykonywaniu zadań publicznych, na obszarze małych lub średnich
26
Zob. P. Zdanikowski Prawo udziałowe… op.cit. s. 34
http://prawo.money.pl/aktualnosci/okiem-eksperta/artykul/spolka;z;o;o;-;zalety;i;wady,195,-1,846275.html
(26.03.2014)
28
Zob. Ibidem (26.03.2014)
27
377
gmin, najbardziej odpowiednie wydają się formy prawa budżetowego. Obserwując formy
poszczególnych spółek na gruncie gospodarki komunalnej, możemy zauważyć, że spółki
akcyjne są wykorzystywane do dochodowych, kapitałochłonnych przedsięwzięć dużych
rozmiarów. Spółki z o.o. wykorzystywane są do mniejszych działań, przede wszystkim z
zakresu zadań publicznych, gdzie niezbędny jest większy wpływ jednostek samorządu
terytorialnego. Dla małych i średnich jednostek chcących prowadzić działalność komunalną za pomocą form pozabudżetowych, najlepszą opcją, ze względu na swoje uproszczenie,
wydaje się spółka z ograniczoną odpowiedzialnością. Ta forma daje możliwość precyzyjnego doboru odpowiedniej dla inwestycji liczby wspólników, co czyni ją szczególnie wygodną
dla jednostek samorządu terytorialnego.
Bibliografia:
1. Bałdyga M. Gospodarka Komunalna. Aspekty prawne. ALPHA pro, Ostrołęka 2004
2. Banasiński C., Kulesza M., Szafrański D., Ustawa o gospodarce komunalnej. Komentarz i przepisy towarzyszące. Dom wydawniczy ABC, Warszawa, 1997
3. Byjoch K., Rydeł S., Prawo gospodarki komunalnej, Wydawnictwo Prawnicze PWN, Warszawa
2000
4. Kopaczyńska-Pieczniak K. Spółka z ograniczoną odpowiedzialnością, red. A. Kidyba, wyd. II,
Wolters Kluwer Polska, Warszawa 2010
5. Rodzynkiewicz M. Kodeks spółek handlowych. Komentarz, LexisNexis, Warszawa 2005
6. Zdanikowski P., Prawo udziałowe w spółce z o.o., Difin, Warszawa 2011
7. www.prawo.money.pl (26.03.2014)
8. www.samorzad.infor.pl (20.03.2014)
9. Ustawa z dn. 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny, Dz. U. 1964 Nr 16 poz. 93
10. Ustawa z dn. 8 marca 1990r. o samorządzie gminnym, Dz. U. 1990 Nr 16 poz. 95
11. Ustawa z dnia 30 sierpnia 1996 roku o komercjalizacji i prywatyzacji, Dz. U. 1996 Nr 118 poz.
561
12. Ustawa z dn. 20 grudnia 1996 r. gospodarce komunalnej, Dz. U. 1997 Nr 9 poz. 43
13. Ustawa z dnia 15 września 2000 roku kodeks spółek handlowych, Dz. U. 2000 Nr 94 poz. 1037
378
AGATA ZELGA
Uniwersytet Łódzki
WYKORZYSTANIE RACHUNKU KOSZTÓW DZIAŁAŃ WŚRÓD
POLSKICH PRZEDSIĘBIORSTW
Wprowadzenie
Metody zarządzania w ostatnich latach ulegają ciągłym zmianom. Na przełomie ostatnich dekad udowodnione zostały niedoskonałości tradycyjnych modeli zarządzania funkcyjnego, w tym przede wszystkim niedostosowanie do zmieniającego się otoczenia biznesowego determinowanego przez rozwój technologii informacyjnej, postęp techniczny,
automatyzację procesów wytwórczych czy globalną konkurencję. Z tego względu wiele
organizacji coraz większą uwagę skupia na zarządzaniu procesowym. Koncentracja na
działaniach i procesach pomaga usprawnić funkcjonowanie organizacji i efektywniej zaspokajać zmieniające się oczekiwania klientów. Koncepcja rachunku kosztów działań (ang.
Activity-Based Costing - ABC) opracowana w latach osiemdziesiątych XX wieku znacznie
zmieniła sposób postrzegania kosztów podmiotów gospodarczych oraz możliwości ich
optymalizacji, co z kolei wpływa na finalne produkty i usługi oferowane klientowi. Dostrzeżono wówczas, że w stosowanych tradycyjnych rachunkach kosztów wykorzystuje się
prymitywne sposoby alokacji kosztów pośrednich, ignoruje dane niefinansowe, jak również pomija strategię przedsiębiorstwa i perspektywy rozwoju. Rachunek kosztów działań
wymaga nowego spojrzenia na problematykę powstawania kosztów w przedsiębiorstwie.
Celem niniejszego artykułu jest przedstawienie zakresu wykorzystania rachunku kosztów działań wśród polskich przedsiębiorstw, zaprezentowanie jego idei, korzyści płynących
z jego implementacji, a także problemów z tym związanych. W pierwszej części pracy
przedstawiono podejście teoretyczne przybliżające m.in. istotę rachunku kosztów działań,
etapy jego wdrażania w przedsiębiorstwie oraz główne wady i zalety. W drugiej części
opracowania przytoczone zostały wyniki badań dotyczących wykorzystania rachunku
kosztów działań na rynku polskim.
Istota rachunku kosztów działań
Podstawy obecnego zarządzania kosztami działań zawdzięczamy organizacji CAM-I1,
której wyniki badań pozwoliły na sformułowanie istotnego problemu, jakim była utrata
efektywności wykorzystania zasobów2. Utworzona w ramach CAM-I grupa robocza do
1
CAM-I (Consortium of Advanced Manufacturing-Inernational) to założone w 1972 roku w Stanach Zjednoczonych międzynarodowe konsorcjum firm produkcyjnych i usługowych, organizacji rządowych, firm doradczych
oraz instytucji zawodowych i akademickich współpracujących ze sobą w celu rozwiązywania problemów związanych z zarządzaniem oraz innych istotnych problemów biznesowych, wspólnych dla wszystkich członków grupy;
szerzej: http://www.cam-i.org/.
2
J.A. Miller, K. Pniewski, M. Polakowski, Zarządzanie kosztami działań, Wig-Press, Warszawa, 2000, s. XXI.
379
spraw systemu zarządzania kosztami, wykorzystując badania szanowanych naukowców
sformalizowała, przy istotnym udziale profesorów R. Coopera, R.S. Kaplana i H.T. Johnsona, rachunek kosztów działań3. Podstawą do zbudowania koncepcji rachunku kosztów
działań było stwierdzenie, iż bezpośrednią przyczyną powstawania kosztów w przedsiębiorstwie nie są wytwarzane produkty, lecz wykonywane w przedsiębiorstwie procesy. Za
proces przyjmuje się określoną sekwencję działań jakie są podejmowane, aby osiągnąć
dany produkt finalny. Zaspokojenie zgłaszanego popytu, wymaga wykonania określonych
procesów w celu wyprodukowania i dostarczenia produktów na rynek. Z kolei te procesy
wymagają wykonania odpowiednich działań i konieczności zużycia zasobów. Zatem za
bezpośrednią przyczynę powstawania kosztów uważa się działanie, będące elementarną
częścią procesu4.
Rachunek kosztów działań jest więc analizą kosztów z punktu widzenia pracy wykonywanej w firmie, odzwierciedlającą łańcuch przyczynowo skutkowy powstawania kosztów i
ułatwiającą zrozumienie przyczyn ich powstawania. Gary Cokins zaznacza, że ABC nie alokuje kosztów – jego zadaniem jest śledzenie ich i odkrywanie jak produkty, usługi oraz
klienci za pośrednictwem działań konsumują poszczególne zasoby5. Tradycyjne systemy
pozwalają na rozliczanie kosztów niezbędnych do celów sprawozdawczych, natomiast
koncepcja ABC ma umożliwić znalezienie odpowiedzi na następujące pytania6:
 Jakim procesom służą określone zasoby jednostki?
 Ile kosztują dane procesy realizowane w jednostce?
 Dlaczego jednostka musi realizować dane procesy?
 Jakie czynniki wpływają na wysokość kosztów poszczególnych procesów?
 Które działania tworzą wartość, a które prowadzą do zmniejszenia tej wartości?
Prowadzenie rachunku kosztów działań ma przede wszystkim służyć urealnieniu kalkulacji kosztów wytworzenia produktów i ograniczenie błędnych decyzji w tym zakresie, ma
wspomagać dokładność pomiaru zużycia zasobów przedsiębiorstwa, a także zwiększać
przejrzystości kosztów ponoszonych w poszczególnych obszarach działania jednostki. Ma
on więc na celu zapewnienie możliwości zarządzania wszystkimi działaniami zachodzącymi
w jednostce, dlatego też każde działanie powinno być zmierzone – tylko wtedy przedsiębiorstwo jest w stanie nimi zarządzać i podejmować trafne decyzje dotyczące procesów
oraz zużywanych zasobów7.
3
K. Maślankowski, Rekonstrukcja podstaw teoretycznych rachunku kosztów działań. Studium metodologiczne,
Wyd. Dom Organizatora, Toruń, 2011, s. 62-63.
4
E. Nowak, R. Piechota, M. Wierzbiński, Rachunek kosztów w zarządzaniu przedsiębiorstwem, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2004, s. 162.
5
T. Sobieszczyk, Mierzenie kosztów łańcucha dostaw za pomocą rachunku kosztów działań ABC/M, Biuletyn
Techniczny ABC, 2000, s.7.
6
E. Nowak, R. Piechota, M. Wierzbiński, op. cit., s. 162-163.
7
Ibidem, s. 163.
380
Proces wdrażania rachunku kosztów działań
Wdrożenie nowego systemu informacji o działaniach wymaga dużego nakładu pracy
oraz planowania. Konieczne jest ustalenie celów, wyznaczenie ogólnych wymagań, określenie zasobów i ich przeznaczenia, a także ustalenie priorytetów. Prace wymagane przy
wdrażaniu systemu Activity-Based Costing można opisywać na szereg różnych sposobów
i realizować w różnej kolejności. Każda z opracowanych metodologii obejmuje etapy planowania, zbierania danych, określania nośników i rozliczania kosztów8. Wybór określonej
metodologii zależy od osobistych preferencji, jak również od możliwości jej wykorzystania
do konkretnych sytuacji. Ogólny schemat postępowania przy wdrożeniu rachunku kosztów działań można podzielić na cztery główne fazy:
 Identyfikacja istotnych działań;
 Ustalenie kosztów działań;
 Określenie nośników kosztów;
 Rozliczenie kosztów pośrednich działań na poszczególne produkty.
Identyfikacja działań jest jednym z najistotniejszych zagadnień ABC, ponieważ determinuje ona kolejne fazy procesu oraz wynik całej kalkulacji. W celu wyodrębnienia procesów i działań stosuje się analizę procesów gospodarczych, która polega na systematycznym rozpatrywaniu czynności koniecznych do wykonania wyrobów lub usług. Wynikiem
takiej analizy jest identyfikacja wszystkich działań – zarówno tych, które zwiększają wartość wyrobu lub usługi dla klienta, jak i tych, które nie przyczyniają się do wzrostu wartości.
Powstaje dzięki temu hierarchiczne odwzorowanie organizacji przedsiębiorstwa oraz zależności między różnymi procesami i poziomami w strukturze organizacyjnej9. Do podstawowych technik zbierania informacji o działaniach można zaliczyć wywiady z kierownikami
wydziałów oraz pracownikami, badania ankietowe, obserwacje, czy analizy danych historycznych. Nie określono dotąd uniwersalnej metody, która pozwala na zebranie wszystkich niezbędnych informacji o procesach, dlatego przedsiębiorstwa stosują określone
kombinacje wymienionych technik, dopasowując je do swoich potrzeb10. Etap identyfikowania i analizy procesów może pochłonąć nawet 50-55% zasobów przeznaczonych na
wdrożenie całego systemu11.
Faza określania kosztów działań obejmuje udokumentowanie metody rozliczania kosztów oraz przyjętych założeń. Znaczna część pracy wykonywanej na tym etapie skupia się
na opracowywaniu lub wykorzystywaniu oprogramowania do importowania, eksportowania oraz przetwarzania danych potrzebnych do określenia kosztów poszczególnych
działań, jak również kosztów wyrobów lub usług12. Dzięki temu dokonuje się pomiaru
kosztów według struktury wyodrębnionych działań, co pozwala kierownictwu na określe8
J. A. Miller, K. Pniewski, M. Polakowski, Zarządzanie kosztami działań, WIG-Press, Warszawa 2000, s. 32.
E. Nowak, R. Piechota, M. Wierzbiński, op. cit., s. 170.
10
Ibidem, s. 171.
11
J. A. Miller, K. Pniewski, M. Polakowski, op. cit., s. 35.
12
Ibidem.
9
381
nie kwoty przeznaczanej przez firmę na poszczególne działania (np. zakup materiałów,
wysyłkę towarów, planowanie produkcji). Jeśli nie występują żadne istotne problemy
natury systemowej, realizacja tego etapu nie powinna pochłonąć więcej niż 25-30% zasobów przeznaczonych na wdrożenie systemu13.
Rysunek 1. Przykład nośnika kosztów działań
Źródło: J. A. Miller, K. Pniewski, M. Polakowski, Zarządzanie…, op. cit., s. 48.
Podstawą przypisania zasobów do działań są tzw. nośniki kosztów działań (ang. Activity
drivers), rozumiane jako miara częstotliwości i wielkości zapotrzebowania na działania
generowane przez obiekty kosztów14. Nośnik kosztów działania wykorzystuje się do przypisania kosztów określonym obiektom kosztowym. Przykładem nośnika kosztów działań
może być liczba numerów ewidencyjnych komponentów, która mierzy wykorzystanie
działań związanych z prowadzeniem gospodarki materiałowej i pozwala na przypisanie ich
do każdego produktu lub rodzaju komponentu. Rysunek 2 przedstawia przykład nośnika
kosztów działań w oparciu o rozmowy telefoniczne.
W procesie określania nośników kosztów należy starannie rozważyć kwestię kosztu
zbierania informacji. Przyjęty nośnik kosztów nie będzie uważany za właściwy dla kalkulacji
ABC, jeśli jest on trudny do mierzenia lub zbyt kosztowny – nawet w przypadku, gdy lepiej
od innych będzie odzwierciedlał przyczynę powstawania kosztów i zapotrzebowanie danego produktu na dane działanie15. R.S. Kaplan i A.A. Atkinson wyróżnili trzy rodzaje nośników kosztów działań16:
13
Ibidem.
J. A. Miller, K. Pniewski, M. Polakowski, op. cit., s. 46.
15
Kowalski M., Rachunek kosztów działań – Activity Based Costing (BAC), Bussines Inteligence Portal,
http://bi.pl/publications/art/28-rachunek-kosztow-dzialan-activity-based-costing-abc# (03.03.2014).
16
R.S. Kaplan, A.A. Atkinson, Advanced Management Accounting, wyd.3, Prentice Hall, New Jersey, 1998, s. 108.
14
382

Nośniki ilościowe – zakłada się, że wykonanie pojedynczego działania za każdym razem wiąże się ze zużyciem takiej samej ilości zasobów, czyli koszt wykonania tego
działania za każdym razem jest taki sam;
 Nośniki oparte na czasie trwania działania – odzwierciedlają czas przeznaczony na
wykonanie określonego działania; czas wykonania działań za każdym razem jest inny, lecz koszt jednostki czasu jest zawsze taki sam;
 Nośniki intensywności – wartość zużywanych zasobów oblicza się oddzielnie za
każdym razem, gdy jest wykonywane działanie. Ten rodzaj nośników kosztów wykorzystuje się, gdy podczas każdorazowego wykonywania działania są wykorzystywane zasoby o różnej wartości (np. wysoko wykwalifikowani pracownicy, kosztowny sprzęt, itp.).
Rozliczanie kosztów działań na obiekty kosztów następuje po określeniu wielkości zapotrzebowania na działania przez poszczególne obiekty oraz ustaleniu stawek nośników
kosztów działań. Stawki te mogą być utożsamiane z kosztami jednostkowymi wykonywania poszczególnych działań lub z kosztami jednostek czasu wykonywania danych działań
w zależności od rodzaju przyjętych nośników. Następnym krokiem jest ustalenie jaka część
kosztów poszczególnych działań przypada na dane obiekty kosztów (z matematycznego
punktu widzenia to iloczyn stawek nośników kosztów działań i wielkość zapotrzebowania
na działania). Ostatecznie sumuje się wartości uzyskanych iloczynów w przekroju obiektów kosztów i uzyskuje się koszty działań przypadające na produkty, usługi, klientów czy
inne obiekty kosztów17.
Korzyści i problemy związane z implementacją rachunku kosztów działań
Za największą zaletę wdrażania rachunku kosztów działań jako metody pomiaru kosztów uważa się bardzo dobre poznanie procesów zachodzących w przedsiębiorstwie,
a także dokładniejszą kalkulację kosztów, produktów oraz kanałów dystrybucji, co przekłada się na bardziej efektywne zarządzanie. W przeciwieństwie do rachunku kosztów
pełnych, gdzie podstawą łączenia kosztów była firma jako całość lub poszczególne wydziały, w metodzie ABC analizuje się znacznie większą liczbę kosztów poszczególnych działań
wykorzystywanych do akumulowania kosztów stałych. Co więcej, analizy skupiają się na
badaniu rzeczywistego zachowania się kosztów i precyzyjne wykazywanie działań nie dodających wartości do produktu, dzięki czemu możliwe jest ich wyeliminowanie18.
Istotną korzyścią jest również fakt, że rachunki ABC otwierają nowe możliwości przed
analizą decyzyjną dotyczącą utrzymywania odpowiednich stanów magazynowych zapasów, strategii marketingowych czy rentowności poszczególnych produktów. Przez zasto17
E. Nowak, M. Wierzbiński, Rachunek kosztów. Modele i zastosowania, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne,
Warszawa 2010, s. 203-204.
18
Zabawa J., Zasady rachunku kosztów (Activity-Based Costing) na przykładzie symulacyjnego modelu systemu
obsługi, [w:] Prace Naukowe Instytutu Organizacji i Zarządzania Politechniki Wrocławskiej, Oficyna Wydawnicza
Politechniki Wrocławskiej, Wrocław 2003, s. 265.
383
sowanie rachunku kosztów działań zmienia się spojrzenie na koszty stałe, które nabierają
charakteru pośredniego poprzez przypisanie ich do konkretnych działań, a w dalszej kolejności absorbowane są przez poszczególne produkty. Innowacyjnym aspektem jest także
możliwość odnoszenia kosztów nie tylko na produkty, ale także na inne obiekty kalkulacji
(procesy, klientów, segmenty rynku, itp.), które są dla przedsiębiorstwa nie mniej istotne.
Activity-Based Costing ułatwia również dokonanie analizy przyczynowej dotyczącej kosztów stałych, analizę porównawczą oraz dostarcza użytecznych mierników działalności,
zarówno finansowych jak i niefinansowych19. Należy jednak zwrócić uwagę na fakt, iż
wdrożenie tego systemu może wiązać się z napotkaniem szeregu ograniczeń i trudności.
W literaturze z zakresu rachunkowości zarządczej można odnaleźć wiele przykładów
przedsiębiorstw, w których wdrożenie rachunku kosztów działań nie powiodło się. Przykłady te niekoniecznie wskazują na nieprzydatność omawianego narzędzia, lecz raczej są
wynikiem niedostosowania go do przedsiębiorstwa i otoczenia, w którym działa20. Wdrożenie rachunku kosztów działań w przedsiębiorstwie jest projektem bardzo pracochłonnym i wymaga znacznych zasobów, zwłaszcza gdy jednostka posiada wiele ośrodków
działań i czynników kosztotwórczych. Kosztowne jest także utrzymanie funkcjonowania
systemu ze względu na konieczność ciągłego gromadzenia, sprawdzania i analizowania
danych. Firmy bez znacznego zautomatyzowania systemu wytwórczego i systemu rachunkowości zazwyczaj nie są w stanie zebrać i przetworzyć na czas odpowiedniej ilości
danych21. Jako przyczynę niepowodzenia wdrażania koncepcji ABC podaje się również
brak odpowiedniego przygotowania pracowników różnych szczebli na nadchodzące zmiany. Zadaniem menedżerów jest więc rozpowszechnienie takiego sposobu myślenia, który
przyczyni się do zrozumienia u pracowników wpływu zmian na całość organizacji, czemu
powinien towarzyszyć sprawny proces promocyjny i edukacyjny (np. szkolenia)22. W przypadku braku takich działań, pracownicy mogą okazywać opór i niechęć do zmiany swoich
dotychczasowych obowiązków, nie dostrzegając w nich znaczących korzyści. Analizując
badania mające na celu zidentyfikowanie czynników, od których zależy sukces implementacji ABC, uwagę zwracają takie czynniki jak wsparcie zarządu, związek z realizowaną strategią, powiązanie z systemem oceny dokonań oraz szkoleniami prowadzonymi w procesie
wdrażania23. Pamiętać należy, że rachunek kosztów działań jest koncepcją, która może
stanowić podstawę przyszłego działania całego przedsiębiorstwa, stąd jego wdrożenie
wymaga od menedżerów dużego zaangażowania i zapewnienia odpowiedniego zespołu
projektowego.
19
Ibidem.
Często zwraca się uwagę na behawioralne przyczyny oporu pracowników przed wprowadzeniem systemu
ABC. Opór ten wiąże się ze strategiami obrony stosowanymi przez pracowników odczuwających zagrożenie ze
strony nowo wdrażanego systemu.
21
Zabawa J., op. cit., s. 266.
22
T. Wnuk-Pel, Zastosowanie rachunku kosztów działań w przedsiębiorstwach w Polsce, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2012, s. 171-174.
23
Ibidem, s. 175-176.
20
384
Zastosowanie rachunku kosztów działań w świetle badań na rynku polskim
Coraz częściej przeprowadzane są w Polsce badania związane z implementacją rachunku kosztów działań. W latach 2007-2008 doktor Tomasz Wnuk-Pel, absolwent Uniwersytetu Łódzkiego, przeprowadził badania ankietowe opublikowane w 2012 roku, których celem było m.in. określenie zakresu wykorzystania rachunku kosztów działań
w polskich przedsiębiorstwach, zidentyfikowanie istotnych problemów jakie napotykają
firmy w procesie wdrażania omawianego systemu, a także wskazanie bodźców skłaniających przedsiębiorstwa do implementacji koncepcji ABC24. W tej części pracy omówione
zostaną wybrane aspekty wspomnianych badań, ukazujące tendencje polskich przedsiębiorstw w zakresie wykorzystania rachunku kosztów działań.
W badaniu wzięło udział 495 przedsiębiorstw, pośród których 45,9% stanowiły firmy
produkcyjne. Wśród pozostałych przedsiębiorstw 48,5% stanowiły firmy małe, podczas
gdy wśród przedsiębiorstw produkcyjnych odsetek firm małych stanowił zaledwie 24,2%.
W pozostałych kategoriach (firmy średnie, duże i bardzo duże) przeważały firmy produkcyjne25.
Systemy rachunku kosztów funkcjonujące w analizowanych przedsiębiorstwach były
wdrażane w różnym czasie. W 188 firmach (39,7%) obecnie funkcjonujące systemy były
stosunkowo młode (wdrożone nie dawniej niż trzy lata przed przeprowadzeniem badania). W niemal połowie firm rachunek kosztów był wdrożony od 4 do 10 lat wcześniej, a w
57 firmach był to system starszy niż 10 lat. Warto podkreślić fakt, że w ciągu ostatnich 10
lat aż w 88% przypadków nastąpiła zmiana funkcjonującego rachunku kosztów. Tabela 1
przedstawia rachunki kosztów stosowane w ankietowanych jednostkach.
Tabela 1. Systemy rachunku kosztów funkcjonujące w badanych firmach
Wyszczególnienie
Częstotliwość występowania
%
Rachunek kosztów pełnych rzeczywistych
315
63,6
Rachunek kosztów pełnych standardowych
87
17,6
Rachunek kosztów zmiennych rzeczywistych
77
15,6
Rachunek kosztów zmiennych standardowych
48
9,7
Rachunek kosztów wielostopniowy i wieloblokowy
60
12,1
Rachunek kosztów docelowych
9
1,8
Rachunek kosztów działań
46
9,3
Inny
14
2,8
Źródło: T. Wnuk-Pel, Zastosowanie rachunku…, op. cit., s. 202.
24
25
T. Wnuk-Pel, op. cit., s. 192-193.
Ibidem, s. 197-200.
385
Największą popularnością pośród badanych firm cieszył się rachunek kosztów rzeczywistych (pełnych bądź zmiennych), który stosowało niemal 80% ankietowanych. 135 firm
wykorzystywało rachunek kosztów standardowych (pełnych bądź zmiennych), a 60 – rachunek kosztów wielostopniowy i wieloblokowy. Nowoczesne modele rachunku kosztów
nie były tak często wykorzystywane – funkcjonowanie rachunku kosztów działań zadeklarowało 46 ankietowanych firm, co stanowi nieco ponad 9% badanych, natomiast rachunek kosztów docelowych wykorzystywało 9 firm. Niecałe 3% przedsiębiorstw wykorzystuje system mieszany, mający cechy kilku różnych rachunków kosztów26.
Odpowiadając na pytanie dotyczące problemów napotkanych przez firmy podczas
wdrażania rachunku kosztów działań, respondenci oceniali wymienione w ankiecie przykładowe problemy nadając im odpowiednie wagi w skali 1-5 (1- bez problemu, 2 – mały
problem, 3 – przeciętny problem, 4 – znaczny problem, 5 – bardzo duży problem), co
przedstawia Tabela 2.
Tabela 2. Problemy występujące podczas wdrażania ABC
Wyszczególnienie
Średnia
Wartość dominująca
Duży nakład pracy przy wdrożeniu i utrzymaniu ABC
3,55
4
Niedostateczna znajomość ABC wśród pracowników
3,42
4
Trudności z konstrukcją systemu
3,25
3
Inne
3
1
Brak odpowiednich zasobów informatycznych
2,68
1
Duże koszty wdrożenia i utrzymania ABC
2,33
3
Brak poparcia kierownictwa
1,81
1
Inne priorytety (np. wdrożenie ISO)
1,8
1
Źródło: opracowanie własne na podstawie: W. Wnuk-Pel, Zastosowanie rachunku…, op. cit., s. 214.
Jako najbardziej istotną trudność respondenci wskazali duże nakłady pracy nie tylko
przy wdrożeniu, ale także późniejszym utrzymaniu ABC. Kolejnymi znaczącymi aspektami
utrudniającymi implementację koncepcji ABC jest niedostateczna znajomość rachunku
kosztów działań wśród pracowników, trudności występujące przy konstrukcji systemu,
inne takie jak niechęć do zmian czy wzajemne antagonizmy spowodowane ujawnieniem
rentowności poszczególnych jednostek biznesowych, a także brak odpowiednich zasobów
informatycznych. Badanie wykazało, że jako problemy małe postrzegane są duże koszty
wdrożenia i utrzymania ABC oraz brak poparcia kierownictwa. Warto zauważyć, że żaden
z problemów nie został oceniony jako bardzo duży. Dla porównania, w badaniach prze-
26
Ibidem, s. 202-203.
386
prowadzonych przez tego samego autora kilka lat wcześniej zidentyfikowano dokładnie
takie same problemy i w takiej samej kolejności27.
Jednym z zadań ankietowych postawionych przed respondentami było ocenienie
w jakim stopniu poszczególne czynniki miały wpływ na decyzję związaną z wdrożeniem
rachunku kosztów działań w ich przedsiębiorstwach. Z obliczonej średniej oceny wynika,
że duży bądź bardzo duży wpływ na wdrożenie ABC miały następujące czynniki28:
 Inne przyczyny, w tym konieczność wyceny niestandardowych produktów, uzyskanie dokładnych informacji umożliwiających zarządzanie działaniami, posiadanie podobnego rachunku kosztów przez konkurencję;
 Dążenie do redukcji kosztów i poprawy wyników;
 Zmiana potrzeb informacyjnych kierownictwa;
 Dążenie do poprawy kontroli.
Nieco mniejszy wpływ miało m.in. niezadowolenie z dotychczasowego rachunku kosztów, wzrost konkurencji, wymagania centrali, czy dążenie do zdobycia nowych rynków.
Prowadzone na świecie badania empiryczne wykazują, że obserwowane korzyści płynące
z zastosowania w firmie ABC są większe niż oczekiwane w każdym analizowanym obszarze29.
Podsumowanie
Tradycyjne modele rachunku kosztów nie dają możliwości wyznaczenia poszczególnych składowych kosztów związanych z zachodzącymi w przedsiębiorstwie procesami.
Proponowana metoda kalkulacji kosztów oparta na rachunku ABC pozwala na szczegółowe poznanie procesów zachodzących w jednostce, dokładne określenie kosztów tych
procesów oraz działań wchodzących w ich skład, a także wyznaczenie miejsca ich powstawania. Szczegółowa analiza kosztów poszczególnych faz procesu produkcyjnego daje możliwość minimalizacji całkowitych kosztów produkcji przy jednoczesnym zaspokojeniu wymagań odbiorców produktu. Jednostki chcąc zaadoptować nowy system często napotykają wiele problemów i ograniczeń, często wynikających z nieodpowiedniej znajomości
wdrażanej koncepcji, czy konieczności poniesienia dużych nakładów pracy, jednak odnotowywane korzyści są zwykle bardzo zadawalające. Implementacja systemu ABC powinna
być poprzedzona dokładną analizą działalności przedsiębiorstwa, co pozwoli na dobranie
odpowiednich narzędzi i metod gromadzenia i przetwarzania informacji o kosztach. Popularność rachunku kosztów działań w przedsiębiorstwach w Polsce, choć opóźniona
w porównaniu do praktyki krajów bardziej rozwiniętych, jest uwarunkowana tymi samymi
czynnikami i zmierza w tym samym, co w tych krajach, kierunku.
27
Ibidem, s. 213-215.
Ibidem, s. 216-217.
29
Ibidem, s. 219.
28
387
Bibliografia:
1. Kaplan R.S., Atkinson A.A., Advanced Management Accounting, wyd.3, Prentice Hall, New
Jersey, 1998
2. Kowalski M., Rachunek kosztów działań – Activity Based Costing (BAC), Bussines Inteligence
Portal, http://bi.pl/publications/art/28-rachunek-kosztow-dzialan-activity-based-costing-abc#
(03.03.2014)
3. Maślankowski K., Rekonstrukcja podstaw teoretycznych rachunku kosztów działań. Studium
metodologiczne, Wyd. Dom Organizatora, Toruń 2011
4. Miller J. A., Pniewski K., Polakowski M., Zarządzanie kosztami działań, WIG-Press, Warszawa
2000
5. Nowak E. , Wierzbiński M., Rachunek kosztów. Modele i zastosowania, Polskie Wydawnictwo
Ekonomiczne, Warszawa 2010
6. Nowak E., Piechota R., Wierzbiński M., Rachunek kosztów w zarządzaniu przedsiębiorstwem,
Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2004
7. Sobieszczyk T., Mierzenie kosztów łańcucha dostaw za pomocą rachunku kosztów działań
ABC/M, Biuletyn Techniczny ABC, 2000
8. Wnuk-Pel T., Zastosowanie rachunku kosztów działań w przedsiębiorstwach w Polsce, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2012
9. Zabawa J., Zasady rachunku kosztów (Activity-Based Costing) na przykładzie symulacyjnego
modelu systemu obsługi, [w:] Prace Naukowe Instytutu Organizacji i Zarządzania Politechniki
Wrocławskiej, Oficyna Wydawnicza Politechniki Wrocławskiej, Wrocław 2003
388
EWELINA PAPAJ
Uniwersytet Ekonomiczny w Katowicach
WIOLETA PLACHA
Uniwersytet Ekonomiczny w Katowicach
ZNIEKSZTAŁCENIE SPRAWOZDAŃ FINANSOWYCH
W WARUNKACH WSPÓŁCZESNEJ GOSPODARKI RYNKOWEJ
Wprowadzenie
W ostatnich latach jesteśmy świadkami ciągłych przemian społeczno-gospodarczych.
Dokonują się one za sprawą postępującej globalizacji, procesów integracji oraz rozwoju
nowoczesnych technologii. W związku z tymi zmianami pojawiają się też nowe wyzwania
stawiane systemowi rachunkowości. W obliczu obecnych uwarunkowań społecznogospodarczych jeszcze bardziej uwydatnia się konieczność przestrzegania nadrzędnych
zasad rachunkowości. Szczególną rolę odgrywają zaś cechy jakościowe sprawozdania
finansowego -rzetelny i jasny obraz.1Niestety praktyka gospodarcza ostatnich lat i głośne
skandale księgowe pokazują, że chęć osiągnięcia osobistych korzyści majątkowych jest
niejednokrotnie o wiele silniejsza niż obowiązek przestrzegania zasad rachunkowości.
Spowodowało to spadek zaufania do informacji zawartych w sprawozdaniach finansowych.
Celem referatu jest zwrócenie uwagi na problem zniekształceń sprawozdań finansowych wskutek ich fałszowania i stosowania nieetycznych praktyk w rachunkowości. W
pierwszym rozdziale zostało zaprezentowane pojęcie kreatywnej i agresywnej rachunkowości, które coraz częściej występują w języku potocznym i mediach, a których rozróżnienie jest bardzo istotne. Kolejne rozdziały wyjaśniają przyczyny fałszowania sprawozdań
oraz najczęstsze sposoby do tego wykorzystane. W rozdziale trzecim, oprócz rozważań
teoretycznych, pokazano również praktycznie jedną z metod fałszowania sprawozdań
finansowych. Dopełnieniem całości rozważań jest rozdział czwarty, w którym poruszane
wcześniej aspekty teoretyczne zostały przedstawione na przykładach konkretnych podmiotów działających w warunkach gospodarki rynkowej.
Istota kreatywnej i agresywnej rachunkowości
W warunkach współczesnej gospodarki rynkowej coraz częściej spotkać można przypadki oszust i manipulacji księgowych. Najsłynniejsze z nich, których dopuściły się wielkie
korporacje takie jak: Enron, Worldcom, Xerox, Freddie Mac, zapoczątkowały stosowanie
pojęć „kreatywnej” i „agresywnej” rachunkowości zarówno w języku potocznym, jak i w
1
W. Wąsowski, Kreatywna rachunkowość. Fałszowanie sprawozdań finansowych, Warszawa 2010, s. 36
389
literaturze przedmiotu.2 Po wstrząsie gospodarki światowej związanej z bankructwem
Enronu, media rozpoczęły publiczną dyskusję na temat kreatywnej rachunkowości nadając jej pejoratywny wydźwięk.3
Zdaniem P. Guta termin „kreatywna rachunkowość” nie jest nowym określeniem. Jest
on powszechnie używany od wielu lat i odnosi się do zastosowania zasad rachunkowości
w sposób, który nie jest bezpośrednio wskazany w przepisach. Autor zauważa że, kreatywne rozwiązania mogą być zgodne z prawem i korzystne dla odbiorców sprawozdania
finansowego. Dzięki nim można zaprezentować daną operację gospodarczą zgodnie z jej
rzeczywistą treścią ekonomiczną w przypadku, gdy zdarzenie nie jest uregulowane wprost
w przepisach prawa.4 Właściwie pojmowana kreatywność jest w rachunkowości niezbędna, powinna jednak mieścić się w pewnych granicach i nie mieć nic wspólnego z manipulacjami w księgach rachunkowych i sprawozdaniach finansowych.5
Dla zdefiniowania kreatywnej księgowości bardzo istotne są stwierdzenia dotyczące
nieprawidłowości księgowych, zawarte w Międzynarodowym Standardzie Rewizji Finansowej (MSRF) nr 240.6 Standard ten definiuje pojęcie „błędu (księgowego)” oraz „oszustwa (księgowego)” wskazując na różnice intencji, jako działania umyślne (oszustwo) lub
nieumyślne (błąd), które doprowadziły do powstania nieprawidłowości w badanym sprawozdaniu finansowym.7
Właściwy wydaje się podział zaprezentowany przez E. Mączyńską, która rozdziela rachunkowość kreatywną od agresywnej. Rozróżnienie zostało zaprezentowane w tabeli 1.
Zaprezentowaną definicję agresywnej rachunkowości można utożsamiać z terminem
oszustwa księgowego stosowanego przez MSRF. Obydwa pojęcia podkreślają celowość
działania, które prowadzi do powstania nieprawidłowości w sprawozdaniu finansowym, a
tym samym szkodzi jego użytkownikom.
Kreatywna rachunkowość pozwala na pewien obszar elastyczności, który jest niezbędny do prawidłowego przedstawiania rzeczywistej sytuacji jednostki. Z drugiej strony taka
swoboda zwiększa możliwość popełniania nadużyć księgowych. Dlatego też bardzo duże
znaczenie ma etyka zawodowa oraz moralność księgowych i biegłych rewidentów8.
2
P. Gut, Kreatywna księgowość a fałszowanie sprawozdań finansowych, Warszawa 2006, s. XIX
K. Gierusz, Pojęcia i przejawy rachunkowości kreatywnej i agresywnej, „Accountica”, nr 17, lipiec 2010,
www.gierusz.com.pl
4
P. Gut, op. cit., s. 7.
5
K. Schneider, Błędy i oszustwa w dokumentach finansowo-księgowych, Warszawa 2007, s. 232.
6
Zob. Międzynarodowe Standardy Rewizji Finansowej 2001 – wydanie polskie, Standard Nr 240: Odpowiedzialność biegłego rewidenta za uwzględnienie podczas badania sprawozdania finansowego możliwości wystąpienia
oszustw i błędów, International Federation of Accountants 2002.
7
A. Hołda , W. Nowak , Oszustwa w systemie rachunkowości a ewolucja procedur badania sprawozdań finansowych, „Zeszyty Teoretyczne Rachunkowości”, t. 13(69), Warszawa 2003, s. 117.
8
P. Gut, op. cit., s. 37.
3
390
Tabela 1. Kreatywna i agresywna rachunkowość
RACHUNKOWOŚĆ
Kreatywna
Agresywna
prowadzenie rejestracji, ewidencji, przetwarzaświadome, zamierzone i celowe prowadzenie
nie i prezentacja zdarzeń gospodarczych przy
rejestracji, ewidencji, przetwarzanie i prezentazastosowaniu obowiązujących przepisów i włacja zdarzeń gospodarczych w sposób sprzeczny z
ściwie interpretowanych zasad rachunkowości
przepisami lub przy niewłaściwie i tendencyjnie
w sposób, który jest wynikiem pomysłowego,
interpretowanych przepisach oraz zasadach
twórczego i niestandardowego zastosowania
rachunkowości, które może zaszkodzić użyttych przepisów i zasad
kownikom informacji księgowych poprzez
przedstawienie innej (lepszej lub gorszej) niż
rzeczywista sytuacji ekonomicznej jednostki
Źródło: E. Mączyńska, Nieuczciwych metod księgowych nie powinno określać się jako kreatywne,
Rzeczpospolita z dnia 09.08.2002 r.
Przyczyny fałszowania sprawozdań finansowych
Biorąc pod uwagę warunki, w jakich działają współczesne przedsiębiorstwa oraz rozdzielenie funkcji właścicielskiej od zarządczej i towarzyszące im zjawiska konfliktu interesów oraz asymetrii informacji coraz częstszym problemem jest fałszowanie sprawozdań
finansowych. To właśnie w wyniku stosowania agresywnej rachunkowości zarządzający
jednostką chcą jak najbardziej wpłynąć na obraz sytuacji gospodarczej wykazywanej
w sprawozdaniu. Skutkiem takiego postępowania jest zniekształcenie sprawozdań finansowych, co bezpośrednio przekłada się na zmniejszenie zaufania do całego systemu rachunkowości, który powinien dostarczać informacji prawdziwych i rzetelnych. Szukając
przyczyn stosowania takich rozwiązań należy dopatrywać się ich w dwóch płaszczyznach:
subiektywnej i obiektywnej. Bez względu jednak na to, czy przyczyny fałszowania sprawozdań mają charakter subiektywny czy obiektywny należy zwrócić uwagę na fakt, że
sprowadzają się one do jednego, wspólnego czynnika, którym jest chciwość. Podział przyczyn fałszowania sprawozdań finansowych został zaprezentowany na rysunku 1.
Obiektywne przyczyny fałszowania sprawozdań finansowych związane są z zasadami
funkcjonowania gospodarki rynkowej. Przedsiębiorstwa działają bowiem w konkurencyjnym otoczeniu, w którym warunkiem rozwoju jest dostęp do kapitału. Jego pozyskanie
jest związane z koniecznością osiągania przez dany podmiot wysokich wyników finansowych, zarówno w przypadku korzystania z kapitału obcego, jak i własnego. Banki, które
dostarczają kapitału w formie kredytów bankowych wymagają udokumentowania przez
podmiot stabilnej sytuacji finansowej w celu zabezpieczenia się przed skutkami ewentualnych problemów w spłacie zobowiązań. Jednocześnie inwestorzy oczekują poprawy wyników, co ma swoje przełożenie na wzrost dywidendy oraz wzrost ceny akcji. Skutkiem zaspokojenia powyższych potrzeb jest poszukiwanie przez przedsiębiorstwa fikcyjnych zysków, które powodują zniekształcenie obrazu jednostki zaprezentowanego w sprawozda391
niu finansowym. Rozważając subiektywne przyczyny fałszowania sprawozdań finansowych należy zwrócić uwagę, że w odróżnieniu do przyczyn obiektywnych są one nastawione na osiągnięcie osobistych korzyści. Jedną z głównych przyczyn fałszowania sprawozdań finansowych są wygórowane ambicje kadry zarządzającej.9 Poprzez kreowanie
wysokich wyników spółki menedżerowie pragną udowodnić własne wysokie kompetencje
w zarządzaniu, często nie zważając na negatywne aspekty takich decyzji dla wielu grup
użytkowników sprawozdań finansowych. Ważnym aspektem wpływającym na decyzję o
fałszowaniu sprawozdań finansowych jest również korelacja zachodząca między osiąganymi wynikami a wysokością wynagrodzeń. W takiej sytuacji działania zarządu będą związane z legalnymi bądź nielegalnymi i pozornymi czynnikami, które pozwolą na zwiększenie
wyniku finansowego.
Przyczyny fałszowania sprawozdań finansowych
OBIEKTYWNE
SUBIEKTYWNE




Zaostrzona konkurencja
Wzrost ryzyka
Dostęp do środków finansowych


Nadmierna ambicja
Strach przed skutkiem niepowodzeń
Lęk przed utratą
zatrudnienia
CHCIWOŚĆ
Rysunek 1. Przyczyny fałszowania sprawozdań finansowych
Źródło: opracowanie własne na podstawie: W. Wąsowski, Kreatywna rachunkowość. Fałszowanie
sprawozdań finansowych, Warszawa 2010, s. 28.
Bez względu na to czy przyczyna fałszowania sprawozdania finansowego jest obiektywna czy subiektywna to głównym czynnikiem motywującym do takich zachowań jest
ludzka chciwość, która jest tak silnym bodźcem, że większości przypadków uniemożliwia
podejmowanie właściwych i racjonalnych decyzji, które są zgodne z zasadami przyświeca9
A. Bela, E. Bolesławska, Oszustwa finansowe. Podręcznik audytora, Wydawnictwo InfoAudit Sp. z o.o., Warszawa 2005, s. 13.
392
jącymi funkcjonowaniu rachunkowości. W każdej z wyżej wymienionych przyczyn stosowania agresywnej rachunkowości mamy do czynienia z nieetycznymi zachowaniami. Należy w tym miejscu zaakcentować szczególną rolę etyki w rachunkowości, a raczej jej coraz częstszy brak w postępowaniu osób odpowiedzialnych za prowadzenie rachunkowości
jednostek. Postępowanie wbrew zasadom etyki może mieć bardzo poważne konsekwencje dla funkcjonowania podmiotu gospodarczego. Grupą szczególnie pokrzywdzoną w
wyniku stosowania zabiegów fałszowania sprawozdań finansowych są akcjonariusze,
którzy ze względu na asymetrię informacji nie mają dostępu do rzetelnych danych dotyczących wyników danej spółki.
Właściwym podsumowaniem rozważań dotyczących przyczyn fałszowania sprawozdań finansowych może być cytat zaczerpnięty z twórczości Miltona Friedmana: „Podstawowy problem zorganizowania społeczeństwa polega na tym, by wrodzona człowiekowi
chciwość czyniła jak najmniejsze szkody”.10
Metody zniekształcenia sprawozdań finansowych
Zniekształcenie obrazu sytuacji gospodarczej, które dokonywane jest poprzez fałszowanie sprawozdań finansowych dokonywane jest za pomocą wielu metod. Metody te,
podobnie jak inne zjawiska, które zachodzą w świecie finansów można sklasyfikować używając do tego celu różnych kryteriów i kluczy klasyfikacji. W literaturze przedmiotu najczęściej występujący podział metod jest następujący:
1. ukrywanie i preparowanie dowodów,
2. niewłaściwa wycena,
3. niewłaściwa klasyfikacja do pozycji zbiorów.11
Biorąc pod uwagę fakt coraz częstszego stosowania elementów agresywnej rachunkowości w kształtowaniu sprawozdania finansowego należy być świadomym, że lista metod fałszowania sprawozdań finansowych jest coraz dłuższa i ciągle zmieniana. Związane
jest to między innymi z rozwojem rynków finansowych i powstawaniem nowych i coraz
bardziej skomplikowanych instrumentów, które wpływają na wynik finansowy danej jednostki. Działania stosowane w celu wpływania na sprawozdania finansowe są często określane mianem „ trików finansowych”. Są to bowiem celowe działania, które prowadzą do
osiągnięcia zamierzonych wyników finansowych. W tym miejscu może zrodzić się pytanie
dlaczego audyt nie może przeciwdziałać takim złym praktykom. Odpowiedź nie jest prosta
przede wszystkim ze względu na fakt, że większość ze stosowanych przez przedsiębiorstwa metod wpływania na wynik finansowy jest bardzo trudna do wykrycia. Co więcej
niektórych z działań nie można bezpośrednio określić jako niezgodne z prawem, ponieważ
menedżerowie, zdając sobie sprawę z konsekwencji wykrycia takich działań często poruszają się na granicy prawa. W odniesieniu do przeprowadzania badań przez biegłego rewi10
11
W. Wąsowski, op. cit., s. 26.
Ibidem, s. 109.
393
denta to należy mieć na względzie, że jest on również związany finansowo z badanym
podmiotem, co może stanowić pole do nadużyć. Najczęstsze metody stosowane w celu
fałszowania sprawozdań finansowych zaprezentowano w tabeli 2.
Tabela 2 Metody fałszowania sprawozdań finansowych
METODY FAŁSZOWANIA SPRAWOZDAŃ FINANSOWYCH
 Nagły wzrost przychodów ze sprzedaży pod koniec roku obrotowego.
 Sprzedaż składnika aktywów trwałych (najczęściej akcji i udziałów) z jednoczesnym ich odkupieniem po wyższej cenie
 Zakwalifikowanie kosztów jako wydatków inwestycyjnych
 Dokonywanie nierzetelnej wyceny składników majątku
 Ukrywaniu strat w spółkach zależnych oraz przenoszeniu zobowiązań do spółek zależnych
 Nieprawidłowym rozliczeniu w czasie przychodów i kosztów
 Przekwalifikowaniu inwestycji finansowych z długoterminowych na krótkoterminowe z równoczesnym przeszacowaniem ich wartości
 Nieprawidłowa polityka rezerw
Źródło: opracowanie własne na podstawie W. Wąsowski, Kreatywna rachunkowość. Fałszowanie
sprawozdań finansowych, Warszawa 2010, s. 108-155.
W celu lepszego zobrazowania wpływu stosowania wyżej wymienionych metod na
kształtowanie się wyniku finansowego na przykładzie 1 zostanie zaprezentowane użycie
metody polegającej na nieprawidłowej klasyfikacji inwestycji. Wybór tej metody fałszowania sprawozdania finansowego jest związany z tym, że bardzo trudno jest udowodnić,
iż jednostka stosuje złą klasyfikację inwestycji, w związku z tym metoda jest stosunkowo
często spotykana w praktyce gospodarczej.
Przykład 1
Jednostka A posiada papiery wartościowe (akcje) spółki XYZ oraz ABC. Akcje spółki XYZ
są zakwalifikowane jako krótkoterminowe, natomiast spółki ABC jako długoterminowe.
W tabeli przedstawiono ceny nabycia poszczególnych akcji oraz ceny rynkowe, po których
są one wyceniane na dzień bilansowy.
Posiadane papiery wartościowe
Akcje spółki XYZ
Akcje spółki ABC
Razem
394
Cena nabycia
20
80
100
Cena rynkowa
17
100
117
Na dzień bilansowy dokonano wyceny papierów wartościowych zgodnie z przyjętymi
zasadami wyceny. Spadek wartości krótkoterminowych papierów wartościowych spółki
XYZ odniesiono w koszty finansowe w rachunku zysków i strat, natomiast przeszacowanie
wartości akcji długoterminowych spółki ABC odniesiono na kapitał z aktualizacji wyceny
w bilansie. Przeprowadzone zapisy zostały zaprezentowane w tabeli.
Posiadane papiery
wartościowe
Akcje spółki XYZ
Akcje spółki ABC
Metoda wyceny
bilansowej
Bieżąca
Wartość bilansowa
17
Wpływ na sprawozdanie finansowe
-3 (koszty w rachunku zysków i
strat)
Bieżąca
100
20 ( kapitał z aktualizacji wartości
w bilansie)
Zaklasyfikowanie inwestycji w powyższy sposób prowadzi do zmniejszenia wyniku finansowego poprzez pozycję kosztów z tytułu odpisu aktualizującego akcje krótkoterminowe. W celu polepszenia obrazu sytuacji finansowej jednostki zarząd może dokonać
zmiany klasyfikacji akcji spółki B z długoterminowych na krótkoterminowe. Wówczas wycena będzie wyglądać następująco:
Posiadane papiery
wartościowe
Akcje spółki XYZ
Metoda wyceny
bilansowej
Bieżąca
Wartość
bilansowa
17
Akcje spółki ABC
(krótkoterminowe)
Bieżąca
100
Wpływ na sprawozdanie
finansowe
-3 (koszty w rachunku zysków
i strat)
20 (przychody finansowe w
rachunku zysków i strat)
Jak wynika z powyższej tabeli zakwalifikowanie akcji spółki ABC jako instrumentów
krótkoterminowych skutkuje zwiększeniem wyniku finansowego, bowiem odpisy aktualizujące dotyczące krótkoterminowych papierów wartościowych są odnoszone wynikowo.
Powyższy przykład przedstawia jak stosunkowo łatwo można wpłynąć na kreowanie fałszywego obrazu jednostki. Zmiana klasyfikacji posiadanych inwestycji przez jednostkę
A pozwoliła na wykazanie w rachunku zysków i strat przychodów, co wpływa na osiągnięty
wynik finansowy i jednocześnie powoduje, że jednostka A stanie się bardziej atrakcyjna
z punktu widzenia potencjalnych inwestorów. Należy jednak pamiętać, że jest to obraz
niezgodny z rzeczywistą sytuacją jednostki.
395
Przykłady zniekształceń sprawozdań finansowych w gospodarce rynkowej
Podstawowym celem sprawozdania finansowego jest przedstawienie jasnego
i rzetelnego obrazu sytuacji finansowej, majątkowej oraz wyniku finansowego jednostki.
W praktyce często zapominano o tej nadrzędnej zasadzie stosując różne sposoby manipulacji i oszust księgowych. Jednostki celowo wprowadzały w błąd użytkowników sprawozdań finansowych mimo funkcjonowania systemu kontroli i nadzoru nad rachunkowością.12
Nawiązując do jednego z największych skandali finansowych, tzn. afery Enrona, można
zauważyć, że przedsiębiorstwo wykorzystywało w swojej działalności różnego rodzaju
instrumenty finansowe, które w znaczącym stopniu przysłużyły się do fałszowania sprawozdań finansowych. Jednym z takich instrumentów był MIPS (Monthly Interest Preferred
Share- Uprzywilejowana Akcja z Miesięczną Dywidendą), który został wymyślony przez
bank inwestycyjny Goldman Sachs. W zależności od potrzeb przedsiębiorstwa, prezentowany w sprawozdaniu finansowym jako obligacja, mógł pomniejszać podstawę opodatkowania o wypłacone odsetki lub przedstawiany w formie akcji obniżał wskaźnik zadłużenia.13 Dodatkowo osoby zarządzające przedsiębiorstwem wykorzystały strukturę powiązań ze spółkami zależnymi. Niejednokrotnie tworzono spółki zależne, mające status jednostek specjalnego przeznaczenia celem ukrycia strat lub ulokowania w nich zobowiązań.
Warunkiem ukrycia stosowania agresywnej rachunkowości było niewłączanie sprawozdań
spółek zależnych do konsolidacji. Zgodnie z prawem obowiązującym w Stanach Zjednoczonych sprawozdania spółek zależnych, w przypadku, gdy założyciel znajdzie niezależnego partnera, który obejmie 3% udziałów nie muszą podlegać konsolidacji.14
Po bankructwie Enrona amerykańska Komisja Papierów Wartościowych, audytorzy
i analitycy zaczęli przyglądać się innym spółkom giełdowym. Okazało się, że wiele z nich
zawyżało swoje wyniki finansowe. Jedną z nich było przedsiębiorstwo WorldCom. W tym
przypadku spółka zaniżała koszty operacyjne, księgując m.in. koszty wynajmu łącz od innych operatorów jako długoterminowe inwestycje kapitałowe.15 Po stronie zysków spółka
księgowała część rezerw na złe długi i obowiązkowe opłaty podwyższając przez to przychody.
Na przestrzeni lat zdarzały się także przypadki spółek, które w sprawozdaniach finansowych przedstawiały gorszy obraz od rzeczywistego. Zwykle wiązało się to z potrzebą
uzyskania znaczącego wzrostu w przyszłym okresie, obniżenia wartości przedsiębiorstwa
by je następnie wykupić, lub z zachowaniem stabilnego wizerunku, przewidywalnego
podmiotu jak w przypadku spółki Freddie Mac. Spółka zajmowała się obrotem wierzytel12
P. Gut, op. cit., s. 53.
K. Gierusz, op.cit., s. 3.
14
E. Jakubczyk-Cały, K. Skibiński, Nieprawidłowości w sprawozdaniach finansowych jednostek, Monitor Rachunkowości i Finansów, nr 6, 2001, s. 6.
15
Por. K. Sawicki, Problem odpowiedzialności za rachunkowość jednostek gospodarczych, Zeszyty Teoretyczne
Rachunkowości, tom 13(69), warszawa 2003, str. 236.
13
396
nościami hipotecznymi i dodatkowo ryzykownymi operacjami gospodarczymi, które
ukrywała w swoich sprawozdaniach finansowych.
Podsumowanie
We współczesnej gospodarce rynkowej występuje zapotrzebowanie na dostęp do wysokiej jakości informacji finansowej. W zaskakująco szybkim tempie rośnie liczba połączeń
przedsiębiorstw oraz integracja rynków kapitałowych. Postępujący proces globalizacji
wywiera nacisk na tworzenie standardów rachunkowości, których zadaniem jest ujednolicanie zasad rachunkowości. Mimo to, media informują o kolejnych oszustwach księgowych stosując pojęcia „kreatywnej” i „ agresywnej rachunkowości”.
Pierwszy termin często rozumiany jest jako działanie negatywne i niezgodne
z prawem. Według E. Mączyńskiej16 utożsamianie tych dwóch pojęć jest niewłaściwe.
Rachunkowość kreatywna dotyczy wyboru takich metod ujęcia i wyceny aktywów i pasywów oraz rozwiązań formalnych polityki rachunkowości, które mieszczą się w obowiązujących przepisach prawnych oraz koncepcji jasnego i rzetelnego obrazu. Tak stosowana
kreatywna rachunkowość pozwala przedsiębiorstwu odzwierciedlić jego faktyczną sytuację finansową w księgach rachunkowych i sprawozdaniach finansowych a jednocześnie
realizować cele zarządzających.
Rachunkowością agresywną autorka nazywa świadome, zamierzone i celowe prowadzenie rejestracji, ewidencji, przetwarzanie i prezentację zdarzeń gospodarczych w sposób
sprzeczny z przepisami lub przy niewłaściwie i tendencyjnie interpretowanych przepisach
oraz zasadach rachunkowości, które może zaszkodzić użytkownikom informacji księgowych poprzez przedstawienie innej (lepszej lub gorszej) niż rzeczywista sytuacji ekonomicznej jednostki. Takie ujęcie pokrywa się częściowo z pojęciem oszustwa, gdyż również
prowadzi do zafałszowania sprawozdań finansowych podmiotu.
Większość przedstawionych przypadków fałszowania jest typowa i może dotyczyć każdej jednostki niezależnie od jej wielkości, lokalizacji i rodzaju działalności. Stosowanie manipulacji księgowych może negatywnie wpłynąć na wizerunek przedsiębiorstwa. Działania
polegające na stosowaniu agresywnej księgowości mogą przyczynić się jedynie do osiągnięcia korzyści krótkookresowych i doraźnych, natomiast wykrycie manipulacji księgowych może wpłynąć negatywnie na działalność przedsiębiorstwa w dłuższym okresie czasu.
Trzeba pogodzić się jednak z tym, że nie ma w pełni skutecznych rozwiązań przeciwdziałających manipulacjom księgowym. Bardzo ważną rolę odgrywa etyka menedżerów,
księgowych, audytorów i członków rad nadzorczych. We współczesnej rachunkowości nie
wystarczą odpowiednie przepisy prawne i rozwiązania techniczne; równie ważna jak profesjonalizm osób zajmujących się rachunkowością jest ich postawa etyczna.
16
Por. E. Mączyńska, Nieuczciwych metod księgowych nie powinno określać się jako kreatywne, Rzeczpospolita z
dnia 09.08.2002 r.
397
Bibliografia:
1. Bela A., Bolesławska E., Oszustwa finansowe. Podręcznik audytora, Wydawnictwo InfoAudit
Sp. z o.o., Warszawa 2005.
2. Gierusz K., Pojęcia i przejawy rachunkowości kreatywnej i agresywnej, „Accountica”, nr 17,
lipiec 2010.
3. Gut P., Kreatywna księgowość a fałszowanie sprawozdań finansowych, Warszawa 2006.
4. Hołda A., Nowak W., Oszustwa w systemie rachunkowości a ewolucja procedur badania sprawozdań finansowych, „Zeszyty Teoretyczne Rachunkowości”, t. 13(69), Warszawa 2003.
5. Jakubczyk-Cały E., Skibiński K., Nieprawidłowości w sprawozdaniach finansowych jednostek,
Monitor Rachunkowości i Finansów, nr 6, 2001.
6. Mączyńska E., Nieuczciwych metod księgowych nie powinno określać się jako kreatywne,
Rzeczpospolita z dnia 09.08.2002 r.
7. Międzynarodowe Standardy Rewizji Finansowej 2001 – wydanie polskie, Standard Nr 240:
Odpowiedzialność biegłego rewidenta za uwzględnienie podczas badania sprawozdania finansowego możliwości wystąpienia oszustw i błędów, International Federation of Accountants
2002
8. Sawicki K., Problem odpowiedzialności za rachunkowość jednostek gospodarczych,
9. Zeszyty Teoretyczne Rachunkowości, tom 13(69), Warszawa 2003.
10. Schneider K., Błędy i oszustwa w dokumentach finansowo-księgowych, Warszawa 2007.
11. Wąsowski W., Kreatywna rachunkowość. Fałszowanie sprawozdań finansowych, Warszawa
2010.
398
KAROLINA LEONARCIK,
Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie
DAWID LAHUTTA
Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie
RÓŻNICE W PODEJŚCIU DO METOD KALKULACJI KOSZTÓW
– ABC A COST-TO-SERVE
Wprowadzenie
Nowoczesne metody rachunku kosztów pozwalają na coraz dokładniejsze analizy efektywności procesów w przedsiębiorstwie. Niniejszy artykuł przedstawia istotę rachunku
kosztów działań (Activity Based Costing) oraz metody kalkulacji kosztów Cost-to-Serve.
Zaprezentowano dwie metodologie rachunku kosztów w aspekcie badania efektywności
procesów, które zachodzą w przedsiębiorstwie.
Celem tego artykułu jest pokazanie głównych aspektów zarówno Activity Based
Costing, jak i Cost-to-Serve tak, aby wykazać, że koncepcje te nie wykluczają się, a wręcz
przeciwnie – możliwe jest stosowanie ich równolegle, co pozwoli poprawić efektywność
procesów zachodzących w przedsiębiorstwie.
Artykuł opisuje szerzej metodę Cost-to-Serve, ponieważ w literaturze nie jest to problematyka często poruszana ze względu na jej głównie praktyczny aspekt i podejście. Jest
to jednak koncepcja, którą warto zgłębiać, ponieważ stwarza możliwości zupełnie innego
podejścia do kalkulacji kosztów – mającego na celu taką ich alokację, aby każdy pojedynczy klient przynosił firmie zysk. Cost-to-Serve jest zestawiony z Activity Based Costing,
która jest najpopularniejszą metodą kalkulacji kosztów, służącą do badania efektywności
przedsiębiorstwa. Cost-to-Serve jest niemniej interesującą koncepcją prezentującą nieco
inne podejście do rachunku kosztów i analiza oraz jej zastosowanie może przynieść wymierne korzyści wszystkim przedsiębiorstwom, które zdecydują się na jej implementację.
Rachunek kosztów działań – Activity Based Costing (ABC)
Geneza i istota Activity Based Costing
Zróżnicowanie oraz złożoność procesów technologicznych, a także zróżnicowane i wysokie jakościowo oczekiwania konsumentów, wymaga od przedsiębiorców szybkiej reakcji
na zachodzące zmiany. Sposoby rozliczania stosowane w tradycyjnym rachunku kosztów
okazują się być niewystarczające, by sprostać tym wyzwaniom. Nie pokazują one bowiem
powiązań pomiędzy przyczynami powstawania kosztów a ich wysokością przypadającą na
399
poszczególne produkty. Nie uwzględnione są tu również przyczyny, które powodują powstanie kosztu w związku z konkretnymi procesami na rzecz danego produktu1.
Przebieg procesu gromadzenia oraz rozliczania kosztów pośrednich przy tradycyjnych
systemach kalkulacji kształtuje się następująco2:
1. przydział kosztów do produktów w podmiotach produkcyjnych (zakłady lub
wydziały),
2. przypisywanie produktom kosztów bezpośrednich produkcji,
3. koszty pośrednie zakładów (wydziałów) rozliczane są na produkty w oparciu o
klucze3.
Stosowanie tradycyjnego rachunku kosztów spełniało wewnętrzne potrzeby menedżerów, a także potrzeby zewnętrzne, określone w aktach prawnych oraz standardach rachunkowości, nie uwzględniało jednak istotnych informacji wykorzystywanych w procesach decyzyjnych przedsiębiorstwa. Coraz szybciej postępująca automatyzacja i integracja
procesów w przedsiębiorstwie, dynamiczny rozwój systemów teleinformatycznych, silna
konkurencja na rynkach, a także wzrost znaczenia procesów pomocniczych przyczyniły się
do powstania metody rachunku kosztu działań – Activity Based Costing (ABC)4.
Koncepcja ABC stanowi nową metodę pomiaru i kalkulacji kosztów pośrednich, które
są rozliczane poprzez działania na produkty w oparciu o wiele podstaw rozliczenia, z których tylko niektóre muszą pozostawać w związku przyczynowo – skutkowym z wielkością
produkcji. W przeciwieństwie do tradycyjnej metody kalkulacji kosztów, gdzie rozliczanie
kosztów pośrednich odbywało się na poziomie jednostek organizacyjnych przedsiębiorstwa, metoda ABC pozwala kalkulować je w przekroju działań, które generują ponoszenie
kosztów. Procedura ta umożliwia rozliczenie kosztów pośrednich na produkty z większą
szczegółowością5.
Koncepcja ABC zakłada, że produkty jedynie kreują popyt na realizację określonych
działań, które stanowią bezpośrednią przyczynę zużycia zasobów. Produkty stwarzają
potrzebę danego działania, jednakże dopiero wykonywanie określonych czynności czy
procesów przyczynia się do ponoszenia kosztów, działania są ich nośnikami. Koszty wygenerowane przez poszczególne działania przenoszone są na produkt w wielkości proporcjonalnej do stopnia w jakim wymagał on realizacji danego działania6.
1
P. Wroński, Nowoczesne metody rachunku kosztów w przedsiębiorstwie. Uwarunkowania i perspektywy.,
Lublin 2005, s. 106 – 108.
2
A. Jarugowa, A. Szychta, Rozwój rachunku kosztów działań (Activity-Based Costing), „Rachunkowość” 1994, nr
10, s. 430.
3
Umownie przyjęte podstawy rozliczenia.
4
Rachunek kosztów i wyników w zarządzaniu jednostkami gospodarczymi, red. E. Nowak, Wrocław 1997, s. 136
oraz A. Jarugowa, I. Sobańska, R. Sochacka, Metody kalkulacji. Koszty. Ceny. Decyzje., Warszawa 1993, s.8.
5
P. Wroński, op. cit., s. 111.
6
Ibidem, s. 112.
400
Etapy wdrażania Activity Based Costing
Metoda ABC ma na celu dostarczenie danych o pełnych kosztach produktu, a także
danych istotnych w procesie decyzyjnym. Kładziony jest nacisk na konieczność lepszej
identyfikacji przyczyn powstawania kosztów pośrednich. W związku z tym, koncepcja ABC,
oparta jest na czterech założeniach7:
1. koszty odzwierciedlają wydatki, które są ponoszone na uzyskiwanie zasobów koniecznych do funkcjonowania przedsiębiorstwa,
2. podejmowane działania prowadzą do zużycia uzyskanych zasobów,
3. liczba działań wyrażana jest przy pomocy adekwatnej jednostki miary danego
działania,
4. koszty grupuje się w przekroju działań, a następnie rozlicza na produkty według
kosztów jednostkowych.
Pomimo różnic w nazewnictwie w różnych opracowaniach, biorąc pod uwagę powyższe założenia, wyróżnić można następujące etapy wdrażania ABC:
1. identyfikacja podstawowych działań w przedsiębiorstwie,
2. określenie jednostki pomiaru wielkości każdego działania,
3. określenie kosztów każdego działania,
4. kalkulacja kosztów pośrednich wyodrębnionych działań na poszczególne produkty, a także ustalenie kosztów jednostkowych produktów.
Procedura kalkulacji w metodzie ABC jest stosunkowo łatwa. Technika jej wykonania
jest analogiczna jak w przypadku tradycyjnych metod kalkulacji, różnica wynika z liczby
oraz rodzaju stosowanych podstaw rozliczania kosztów pośrednich. Można powiedzieć, że
rozliczenie kosztów w rachunku kosztów działań przebiega w dwóch głównych fazach. W
fazie pierwszej uzyskuje się wartość kosztów procesu, która przypada na produkty, w drugiej natomiast stosowana jest do kosztów nie związanych jednoznacznie z miernikami
procesów, mogą one mieć charakter kosztów stałych.
Zastosowanie koncepcji ABC do przygotowania i przedstawienia informacji o poniesionych kosztach i wynikach w sposób analogiczny jak w przypadku użycia wielostopniowego
i wielobokowego rachunku kosztów i wyników, opartego na podziale kosztów przedsiębiorstwa na koszty stałe i zmienne8.
Zastosowanie koncepcji Activity Based Costing
Stosowanie koncepcji ABC nie tylko dostarcza wartościowych danych do procesów decyzyjnych, ale także obrazuje przyczyny powstawania kosztów pośrednich, umożliwiając
dokładniejszą kontrolę ich zmian. Metoda ta znajduje zastosowanie m. in. do9:
1. oceny stosowanej przez przedsiębiorstwo polityki cenowej,
7
W. Gabrusewicz, A. Kamela – Sowińska, H. Poetschke, Rachunkowość zarządcza, Warszawa 2000, s. 186 oraz J.
Turyna, B. Puławska-Turyna, Rachunek kosztów i wyników, Warszawa 1996, s. 77.
8
P. Wroński, op. cit, s. 119 - 136.
9
E. Nowak, Rachunkowość zarządcza, Kraków 2001, s.150.
401
2. badania rentowności produktów, klientów, segmentów rynku, lub kanałów dystrybucji,
3. optymalizacji przebiegu procesów gospodarczych,
4. kształtowania właściwego programu produkcji,
5. budżetowania kosztów działalności,
6. procesów podejmowania decyzji odnośnie kierunków sprzedaży, struktury
asortymentowej lub poziomu cen,
7. projektowania i rozwoju produktów.
Założeniem metody ABC było początkowo bardziej precyzyjne określanie jednostkowych koszów produktów. Stosowane w tej koncepcji wyodrębnienia, a także poszerzanie
modelu doprowadziło do tego, że mówi się o tej koncepcji jako systemie zarządzania opartym na działaniach (Activity Based Management – ABM). Przedsiębiorstwa stosujące metodę ABC prowadzą wielostopniowe i wielosegmentowe rachunki przychodów i kosztów,
a także budżety wykorzystujące ABC10.
Cost-to-Serve
Istota i pojęcie Cost-to-Serve
Większość badaczy opowiada się za ABC jako najodpowiedniejszą metodą kalkulacji
kosztów obsługi klienta. Kaplan i Cooper11 twierdzą, że rachunek kosztów działań, w teorii,
najlepiej determinuje koszty obsługi klienta w firmach, które mają kompleksowy produkt,
klienta oraz wymagania w sferze usług12.
Jednakże istnieje także inne, mniej popularne podejście, które pozwala na kalkulację
kosztów obsługi klienta. Metodą tą jest Cost-to-Serve, która określana jest tym terminem
przez takich autorów jak Kaplan, Cooper, Braithwaite czy Samakh. Dwóch ostatnich autorów zarejestrowało nawet oficjalne nazewnictwo tej metody. Cost-to-Serve (CTS) nie został jednak uniwersalnie zaadaptowany w opracowaniach z tematyki rachunkowości zarządczej – częściej można spotkać się z takimi określeniami jak po prostu koszty obsługi
klienta, koszty marketingu lub koszty marketingu i logistyki13.
Cost-to-Serve to analiza i kwantyfikacja wszystkich zdarzeń i powiązanych z nimi kosztów w celu zrealizowania popytu klientów na produkt na końcu łańcucha dostaw. Metodologia CTS polega na modelowaniu i analizie sieci łańcucha dostaw i powstających tam
kosztów, a następnie odpowiednim ich alokowaniu na całej długości łańcucha. Metod
osiągnięcia tego celu jest wiele, a CTS jest jednym z podejść. Wymaga alokacji kosztów
pośrednich na odpowiednie nośniki kosztów w konkretnym procesie produkcyjnym lub
10
T. Sobieszczyk, Budżetowanie Nowej Ery – Activity Based Budgeting and Planing, „Controlling i Rachunkowość
Zarządcza” 2001, nr 9, s. 36-39.
11
R. S. Kaplan, R. Cooper, Cost and Effect: Using Integrated Cost Systems to Drive Profitability, Boston, MA 1998.
12
R. Guerrerio, S. R. Bio, E. V. V. Merschmann, Cost-to-serve measurement and customer profitability analysis,
“International Journal of Logistics Management”, The, Vol. 19 Iss: 3, s. 391.
13
Ibidem, s. 392.
402
łańcuchu dostaw. Cost-to-Serve łączy wszystkie funkcjonalne obszary w łańcuchu dostaw,
aby z jak największą dokładnością oszacować całkowitą rentowność pojedynczego produktu sprzedanego klientowi. Modele CTS łączą w sobie wszelkie działania niezbędne do
zrealizowania dostaw i uzyskania dochodu ze sprzedanych produktów14.
Istotą Cost-to-Serve jest jednak uchwycenie tego, jak poszczególne łańcuchy dostaw i
koszty, które w nich powstają wpływają na całą sieć i w jaki sposób oddziałuje to na całkowity koszt każdego produktu. Oznacza to, że CTS pozwala na kalkulację całkowitego kosztu
usługi przypadającego na każdego pojedynczego klienta na poziomie jednostki magazynowej i na zaprojektowanym poziomie usługi15.
Nie wszyscy klienci przynoszą jednakowe zyski. W rzeczywistości szacuje się, że 20-40%
z nich generuje stratę pieniędzy przedsiębiorcy. Rozbieżność ta wynika z tego co i w jaki
sposób kupują. Oczywisty zatem jest fakt, że kalkulacja kosztów na poziomie transakcji
indywidualnych zwróci przejrzysty obraz obszarów o najwyższym potencjale generowania
zysku dla przedsiębiorstwa16. Poniższe tabele pokazują różnice w zysku (stracie) bez zastosowania metody Cost-to-Serve oraz z jej użyciem.
Tabela 1. Tradycyjne podejście kalkulacji kosztów bez zastosowania metody Cost-to-Serve
Kategoria
Klient A
Klient B
Przychód
10000
11000
Koszty sprzedaży
(7000)
(7000)
Marża brutto
3000
4000
Koszty stałe
(2100)
(2100)
Zysk/Strata
900
1900
Źródło: Cost-to-Serve: Cost & Profitability Analysis, Acorn, Houston, Texas 2013, s. 2.
Jak widać na przykładzie klient A oraz klient B są praktycznie identyczni, jeśli przyjrzeć
się poszczególnym kategoriom w tabeli 1. W obu przypadkach klienci są zyskowni, jednak
biorąc pod uwagę Cost-to-Serve okazuje się, że klient B jest wysoce niezyskowny. Przyglądając się poszczególnym kategoriom kosztów pośrednich w ramach Cost-to-Serve w tabeli
2 można dostrzec, że klient B ma wysokie koszty sprzedaży, dystrybucji, magazynowania
oraz zwrotów17. Przykład ten pokazuje, że CTS daje pełniejszy i bardziej kompleksowy
obraz rzeczywistości i pozwala stworzyć grupy klientów, które przynoszą najwyższy zysk
dla przedsiębiorstwa, a także wydzielić te, które paradoksalnie okazują się niezyskowne. W
ostatecznym rozrachunku pozwala to kontrolować i rozkładać ciężar kosztów tak, aby
przekładały się na jak największy zysk.
14
Harnessing Cost-to-Serve Optimization, LLamasoft Inc., Ann Arbor, Michigan 2013, s. 2.
Ibidem.
16
Cost-to-Serve: Cost & Profitability Analysis, Acorn, Houston, Texas 2013, s. 2.
17
Ibidem.
15
403
Tabela 2. Analiza kosztów przy użyciu metody Cost-to-Serve
Kategoria
Klient A
Klient B
Przychód
10000
11000
Koszty sprzedaży
(7000)
(7000)
Marża brutto
3000
4000
Cost-to-Serve
2020
5660
Administracja
(100)
(200)
Działalność marki
(300)
(200)
Sprzedaż
(600)
(1500)
Składanie zamówień
(120)
(360)
Magazyny
(200)
(750)
Dystrybucja
(350)
(1100)
Obsługa klienta
(200)
(500)
Marketing handlowy
(50)
(250)
Zwroty
(100)
(800)
980
(1660)
Zysk/Strata
Źródło: Cost-to-Serve: Cost & Profitability Analysis, Acorn, Houston, Texas 2013, s. 2.
Model zysku Cost-to-Serve
Cost-to-Serve kojarzony jest głównie z łańcuchem dostaw jednak może mieć dużo
szersze zastosowanie, jeżeli weźmie się pod uwagę całą firmę lub organizację, a nie tylko
jej łańcuchy dostaw.
Rysunek 1. Model zysku CTS
Źródło: Opracowanie własne na podstawie J. Howcroft, Understanding Profitability through Cost-toServe…, AdvisorBase Ltd., Auckland, New Zeland 2005, s. 3.
404
Powyższy rysunek prezentuje sieć połączeń pomiędzy strukturą produktów, klientów i
ich zachowań oraz zniżek czy strategii stosowanych w przedsiębiorstwie. Pojedynczo,
żaden z elementów nie objaśnia modelu zysku. Dopiero połączone pod kategorią Cost-toServe, która pozwoli na wyznaczenie nośników kosztów wyjaśnia taki model zysku18.
Praktyczne podejście do Cost-to-Serve i zagrożenia we wdrażaniu tej metody
Koncepcja Cost-to-Serve nie jest szeroko opisana w literaturze naukowej, ponieważ jej
wdrażaniem i analizą zajmują się przede wszystkim wyspecjalizowane firmy na potrzeby
różnych organizacji. Badania także należy przeprowadzać na konkretnych przedsiębiorstwach, gdyż CTS bardzo trudno zestandaryzować. Przedsiębiorstwa, które zajmują się
wdrażaniem metodologii Cost-to-Serve w firmach wykazują podstawowe zadania, które
Cost-to-Serve realizuje19:
1. identyfikacja klientów z niską marżą,
2. identyfikacja produktów z niską marżą,
3. identyfikacja procesów, które generują wysokie koszty,
4. optymalizacja kanałów dystrybucji tak, aby każdy klient przynosił firmie zysk.
Należy jednak pamiętać, że zastosowanie Cost-to-Serve nie wyeliminuje klientów z niską marżą, tylko sprawi, że każdy kontrahent z osobna będzie przynosił przedsiębiorstwu
zysk.
Wdrażanie wszelkich metodologii wiąże się z pewnymi zagrożeniami i barierami. Przede wszystkim dane, które wykorzystuje się przy analizie CTS są nieporównywalne i czasem
ciężko jest je wydzielać z dużą dokładnością. Sam proces stosowania Cost-to-Serve jest
skomplikowany i rozbudowany, przez co mogą pojawić się błędy w analizie i interpretacji
wyników. Ponadto, przedsiębiorstwa nie wpisują CTS do swojej strategii biznesowej nie
zdając sobie sprawy z możliwości, które stwarza Cost-to-Serve. Warte zauważenia jest
także, że jeżeli CTS nie zostanie zastosowany rozważnie i skutecznie za pierwszym razem,
to efekty popełnionych błędów będą się przekładać na każdą kolejną analizę, co sprawi, że
narzędzie to będzie nieefektywne. Należy także pamiętać o tym, że może się zdarzyć, że
CTS nie przyniesie od samego początku spektakularnych efektów. Jest to narzędzie, któremu należy poświęcić czas i obserwować, jak zachowuje się firma przez pryzmat analizy
Cost-to-Serve20.
Przedsiębiorstwa dokładnie wiedzą, jakie koszty generuje ich działalność, a nadal nie
zbierają informacji o tym, jak koszty rozkładają się na każdego klienta z osobna. Stosując
punkt widzenia, który zakłada, że to klient a nie produkt generuje zysk powinno się zagłębić w tematykę Cost-to-Serve. Zastosowanie jej otwiera wiele możliwości efektywnego
alokowania kosztów i optymalizacji działań firmy tak, aby przynosiła jak największe zyski.
18
J. Howcroft, Understanding Profitability through Cost-to-Serve…, AdvisorBase Ltd., Auckland, New Zeland
2005, s. 3.
19
R. O’Byrne, Cost To Serve – an Introduction, Logistics Bureau, Sydney, Australia 2008, s. 14.
20
Ibidem, s. 16.
405
Porównanie Activity Based Costing i Cost-to-Serve
Mając z jednej strony Activity Based Costing i Cost-to-Serve z drugiej można zestawić
obie te metody kalkulacji kosztów. Przede wszystkim należy zaznaczyć, że nie stoją one ze
sobą w sprzeczności. Jak pokazują poniższe rysunki metoda ABC może być subprocesem
Cost-to-Serve. Odpowiednie zastosowanie obu pozwala zachować Activity Based Costing
komplementarność w stosunku to Cost-to-Serve. CTS jest oczywiście dużo bardziej rozbudowane przez co także czasochłonne i wymagające dokładności. Najmniejszy popełniony
błąd na początku przekłada się na błędy w kolejnych etapach wdrażania metody Cost-toServe.
ABC i CTS różnią się także podejściem metodologicznym. W przypadku pierwszej z metod koszty przypisuje się do konkretnych działań a następnie rozdziela na produkty, co
służy do badania efektywności procesów zachodzących w przedsiębiorstwie. Cost-toServe natomiast polega na identyfikacji charakterystyki klienta i produktu, a koszty przypisuje się na pojedynczego, indywidualnego klienta w celu sprawdzenia czy przynosi on
rzeczywisty zysk. Paradoksalnie część z kontrahentów pomimo zaliczenia do grupy zyskownych nie przynosi w rzeczywistości zysku. Alokacja kosztów i odpowiednie ich przypisanie metodą Cost-to-Serve pozwala na uczynienie każdego klienta zyskownym. Obszary,
które wymienia się, jako szczególnie istotne przy kalkulacji metodą ABC to: klient, produkt
oraz rynek zbytu, natomiast przy CTS najistotniejsze są: klient, produkt oraz co najważniejsze – możliwy do uzyskania zysk.
Rysunek 2. Metoda Activity Based Costing
Źródło: opracowanie własne na podstawie R. O’Byrne, Cost To Serve – an Introduction, Logistics
Bureau, Sydney, Australia 2008, s. 11.
Cost-to-Serve kojarzone jest przede wszystkim z łańcuchem dostaw i logistyką. Zastosowanie tej metodologii jest jednak dużo szersze. Stosowana jest przede wszystkim w
praktyce i czasem brakuje odpowiedniego podbudowania teoretycznego do analiz. CTS
jest także metodą, którą bardzo trudno uogólnić – wszelkie powiązania konkretnego
przedsiębiorstwa z jego klientami nie pozwalają na przenoszenie wniosków na inne firmy.
Metoda ABC jest zdecydowanie bardziej uniwersalna i można wdrażać ją bez tak szczegółowych wytycznych jakich wymaga Cost-to-Serve.
406
Podsumowanie
Cost-to-Serve, to tematyka wciąż nowa i wymagająca zgłębiania. Nie jest opisana szeroko w literaturze i często można spotkać się jedynie ze strzępkami informacji na ten temat. Niemniej jest to koncepcja, którą warto analizować, ponieważ stwarza wiele możliwości w aspekcie badania i zwiększania efektywności procesów zachodzących w przedsiębiorstwie.
Współczesny rynek wymusza na przedsiębiorcach dostosowywanie się i ulepszanie
swoich metoda działania, w tym rachunku kosztów, a metody takie jak Cost-to-Serve wychodzą temu naprzeciw. Jest to koncepcja kompleksowa, której celem jest zwiększanie
zysku na poziomie pojedynczego klienta. Obecnie CTS kojarzone jest głównie z łańcuchem
dostaw, ale znajduje zdecydowanie szersze zastosowanie w wielu przedsiębiorstwach,
których koszty wykraczają poza te związane z logistyką. Cost-to-Serve idealnie wpasowuje
się jako metodologia kalkulacji kosztów do podejścia, które zakłada, że to klienci przynoszą
przedsiębiorstwu zysk, a nie sam produkt.
Oczywiście nie należy odrzucać Activity Based Costing. Jest to metoda sprawdzona,
która w odpowiednio wysokim stopniu bada efektywność procesów zachodzących w
przedsiębiorstwach. Metodyka rachunku kosztów powinna być jednak stale ulepszana i
dlatego ABC może służyć, jako subproces przy analizie Cost-to-Serve. CTS proponuje, bowiem szersze spojrzenie na kalkulację kosztów.
Bibliografia:
1. Cost-to-Serve: Cost & Profitability Analysis, Acorn, Houston, Texas 2013.
2. Gabrusewicz W., Kamela – Sowińska A., Poetschke H., Rachunkowość zarządcza, Warszawa
2000.
3. Guerrerio R., Bio S. R., Merschmann E. V. V., Cost-to-serve measurement and customer profitability analysis, “International Journal of Logistics Management”, The, Vol. 19 Iss: 3.
4. Harnessing Cost-to-Serve Optimization, LLamasoft Inc., Ann Arbor, Michigan 2013.
5. Howcroft J., Understanding Profitability through Cost-to-Serve…, AdvisorBase Ltd., Auckland,
New Zeland 2005.
6. Jarugowa A., Sobańska I., Sochacka R., Metody kalkulacji. Koszty. Ceny. Decyzje., Warszawa
1993.
7. Jarugowa A., Szychta A., Rozwój rachunku kosztów działań (Activity-Based Costing), „Rachunkowość” 1994, nr 10.
8. Kaplan R. S., Cooper R., Cost and Effect: Using Integrated Cost Systems to Drive Profitability,
Boston, MA 1998.
9. Nowak E., Rachunkowość zarządcza, Kraków 2001.
10. O’Byrne R., Cost To Serve – an Introduction, Logistics Bureau, Sydney, Australia 2008.
11. Rachunek kosztów i wyników w zarządzaniu jednostkami gospodarczymi, red. E. Nowak, Wrocław 1997.
407
12. Sobieszczyk T., Budżetowanie Nowej Ery – Activity Based Budgeting and Planing, „Controlling i
Rachunkowość Zarządcza” 2001, nr 9.
13. Turyna J., Puławska-Turyna B., Rachunek kosztów i wyników, Warszawa 1996.
14. Wroński P., Nowoczesne metody rachunku kosztów w przedsiębiorstwie. Uwarunkowania i
perspektywy., Lublin 2005.
408
MAŁGORZATA FELUŚ
Uniwersytet Ekonomiczny w Krakowie
SPOSOBY I ZASADY INWENTARYZACJI – TEORIA I PRAKTYKA
Wprowadzenie
Inwentaryzacja jest bardzo ważnym elementem działalności gospodarczej, gdyż pozwala urealnić dane wykazywane w sprawozdaniu finansowym, co jest niezbędne dla
zachowania podstawowych zasad sprawozdawczości finansowej. Przepisy z czasów gospodarki centralnie sterownej skupiały się głównie na problemach technicznych i organizacyjnych inwentaryzacji. Ich celem było przede wszystkim:
 skuteczny spis z natury,
 przygotowanie odpowiednich warunków do rzetelnego i obiektywnego ustalenia
z natury ilości i jakości aktywów,
 udział w spisie odpowiednich osób, aby „patrzyły na ręce” spisującym,
 prawidłowy przebieg kontroli spisu, żeby inwentaryzacja spełniała związane z nią
oczekiwania.1
Aktualnie zasady prawidłowej organizacji oraz przebiegu inwentaryzacji są już utrwalone, więc problematyka techniczno-organizacyjna nie jest wyszczególniona w ustawie
o rachunkowości. Gospodarka centralnie sterowana charakteryzowała się stałym niedoborem towarów, więc szczególną uwagę przywiązywano do ustalenia, czy możliwe braki
nie wynikały z nielegalnego „wypływu” zapasów. Takie praktyki uwidaczniały się
w konieczności bieżącej, kosztownej ewidencji ilościowo-wartościowej. Nie naciskano
natomiast na zachowanie ostrożnej wyceny, gdyż zazwyczaj ceny były ustalane centralnie.
W gospodarce rynkowej akcenty są inaczej rozłożone. Dużo większe znaczenie ma wycena
zapasów, która jest zależna zarówno od ilości, jak i użyteczności gospodarczej. Dla jednostki istotne jest dysponowanie niezbędnymi środkami, by ich stan był adekwatny do wymogów jakościowych i mogły być zużyte w sposób opłacalny lub sprzedane z zyskiem.2
Głównym celem referatu jest przybliżenie sposobów oraz zasad inwentaryzacji. Dodatkowym celem jest ukazanie problemów zachodzących podczas jej przeprowadzania na
poszczególnych przykładach.
Podstawowe informacje dotyczące inwentaryzacji
W toku działalności przedsiębiorstwa nieuniknione są zdarzenia gospodarcze, które nie
zostaną udokumentowane, bądź zostaną wprowadzone błędnie do ewidencji. Przyczyny
tych zjawisk mogą być wielorakie np.: 3
1
Inwentaryzacja zasobów drogą spisu z natury [w:] Inwentaryzacja, zasady i praktyka, wyd. Rachunkowość,
Warszawa 2009, s. 87.
2
Ibidem.
3
J. Matuszewicz, P. Matuszewicz, Rachunkowość od podstaw, wyd. FINANS-SERVIS, Warszawa 2006, s. 87.
409





pomyłka księgowego,
brak odpowiednich przyrządów do pomiaru (lub ich niedokładne działanie),
brak lub niedobór powierzchni magazynowej,
nieodpowiednie zabezpieczenia magazynów,
przekazywanie aktywów pomiędzy komórkami jednostki bez szczegółowej dokumentacji.
W zawiązku z tym okresowe uzgadnianie sald, wykazywanych na kontach bilansowych
poszczególnych grup aktywów i pasywów, w stosunku do stanu faktycznego jest niezbędne, aby dane ewidencyjne były zgodne ze stanem faktycznym. W sytuacji wystąpienia
różnic inwentaryzacyjnych konieczne jest ich skorygowanie i znalezienie przyczyn rozbieżności. W celu porównania danych księgowych ze stanem rzeczywistym, a co za tym idzie
urealnienia ewidencji, przeprowadza się inwentaryzację. Zestawienie sald i obrotów według dziennika księgi głównej nie jest wystarczającą przesłanką, aby stwierdzić, że konta
bilansowe zawierają informacje zgodne z rzeczywistością, ponieważ: 4
 może się zdarzyć, że dowód księgowy zginie i nie zostanie zaksięgowany,
 wystąpiły zdarzenia, które nie zostały udokumentowane (np. pomyłka, kradzież),
 stan faktyczny uległ zmianie, w porównaniu do zaistniałego w dniu powstania
operacji.
Zgodnie z ustawą o rachunkowości, inwentaryzacja może być przeprowadzona w
trzech formach, tj.: 5
 spisu z natury,
 uzgodnienia sald z kontrahentami - bankami, odbiorcami, dostawcami,
 weryfikacji - porównania danych księgowych z odpowiednimi dokumentami.
Inwentaryzacja powinna być przeprowadzona w terminie, pozwalającym ustalić stan
poszczególnych grup aktywów i pasywów na dzień kończący rok obrotowy. Taki termin
powiązany jest z uwiarygodnieniem danych zamieszczanych w rocznym sprawozdaniu
finansowym, szczególnie w bilansie. Środki pieniężne, krótkoterminowe papiery wartościowe, finansowe składniki majątku trwałego oraz aktywa poza bieżącą ewidencją,
tj. produkcja w toku (w której zawierają sie wydane, ale nie zużyte materiały) to aktywa,
dla których wyżej podany termin (ostatni dzień roku obrotowego) jest niezbędny. Istnieje
możliwość, aby pozostałe grupy aktywów i pasywów były inwentaryzowane na inny dzień,
np. w celu uniknięcia zbyt dużego wstrzymania prac w jednostce. Decyzja dotycząca terminu oraz jej częstotliwości jest podejmowana przez kierownika jednostki, jednak istnieją
w tym zakresie pewne ograniczenia prawne.6
4
Ibidem, s. 88.
Ustawa z dnia 29 września 1994 r. o rachunkowości (t.j.: Dz. U. z 2013 r. poz.330, 613).
6
J. Matuszewicz, P. Matuszewicz, op.cit., s. 88.
5
410
Inwentaryzacja drogą spisu z natury
Najbardziej znanym sposobem inwentaryzacji jest metoda drogą spisu z natury. Polega
ona na dokładnym zestawieniu ilości składników majątku i przeprowadzaniu ich wyceny,
a następnie porównaniu informacji uzyskanych ze spisu z danymi figurującymi w księgach
rachunkowych. Na podstawie otrzymanych wyników ustala się ewentualne różnice oraz
wyznacza się sposób, w jaki zostaną rozliczone w księgach tego roku obrachunkowego,
w którym został przeprowadzony spis z natury.7
Wyniki pochodzące ze spisu z natury, który przeprowadza się, aby zweryfikować prawidłowość danych ewidencyjnych, są ściśle powiązane z wyceną składników majątku. Spis
z natury dostarcza informacje na temat stanu ilościowego zapasów oraz o jakości zapasów
(w celu ustalenia, np. uszkodzeń, zniszczeń, czy przeterminowania). Kolejnym etapem
zastosowania danych pochodzących ze spisu z natury to określenie użyteczności niepełnowartościowych składników majątku, co skutkuje ich odpisem z ewidencji jako składniki
bezwartościowe lub odpowiednim obniżeniem ich wartości do wartości rzeczywistej. W
drugiej sytuacji odpisowi podlega tylko różnica wartości odpowiedniego składnika majątku.8
Przedmiot inwentaryzacji drogą spisu z natury
Metodę tę wykorzystuje się do ustalenia stanów: 9
 środków trwałych – zarówno tych, które są użytkowane, jak i postawionych
w stan likwidacji,
 materiałów, półproduktów, wyrobów gotowych oraz towarów,
 maszyn i urządzeń przeznaczonych na cele inwestycyjne, które nie zostały przekazane dostawcom,
 gotówki w kasie, weksli, czeków, obligacji, akcji własnych oraz zagranicznych
środków pieniężnych,
 składników majątku, które są ujęte w ewidencji pozabilansowej w formie ilościowej.
Inwentaryzacji podlegają zarówno zasoby, które stanowią własność jednostki (bez
względu na to, gdzie się znajdują) jak również zasoby uznane jako własność obca, pozostające na stałe bądź przejściowo w gestii przedsiębiorstwa. Zgodnie z ustawą o rachunkowości spis z natury rzeczowych składników majątku, które wchodzą w zakres bieżącej ewidencji powinien zostać wykonany w ostatnim kwartale roku obrotowego lub w ciągu
pierwszych 15 dni kolejnego roku obrotowego. Istnieje kilka wyjątków od ogólnej zasady
dotyczącej terminu inwentaryzacji.10: 11
7
K. Sawicki, Zasady systemu rachunkowości, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 1999, s. 30.
Inwentaryzacja zasobów drogą spisu z natur, op.cit., s. 30.
9
M. Dobija, Organizacja rachunkowości, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Krakowie, Kraków 1999, s. 231.
10
Inwentaryzacja zasobów drogą spisu z natury, op.cit., s. 31.
11
http://www.podatki.biz/artykuly/23_15793.htm [dostęp 21.04.2014].
8
411



raz w roku przeprowadza się inwentaryzację zapasów towarów oraz materiałów, które są wykazywane w ewidencji wartościowej w punktach zajmujących
się obrotem detalicznym jednostki oraz zapasy drewna w przedsiębiorstwach
zajmujących się gospodarką leśną,
raz w ciągu dwóch lat podlegają inwentaryzacji zapasy materiałów, towarów,
wyrobów gotowych oraz półproduktów, które są umieszczone w strzeżonych
składowiskach i dla których prowadzona jest ewidencja ilościowo – wartościowa,
raz na cztery lata inwentaryzuje się nieruchomości, które zostały zaliczone
do środków trwałych lub inwestycji oraz inne środki trwałe, maszyny i urządzenia (należące do środków trwałych w budowie), przechowywane na terenie
strzeżonym.
Przykładowy przebieg spisu z natury
Inwentaryzacja drogą spisu z natury poprzedzona jest czynnościami przygotowawczymi, m.in. wydanie odpowiedniej ilości formularzy spisowych oraz dostarczenie oświadczeń
na temat bieżących obrotów dotyczących poszczególnych składników majątku. Następnie
przechodzi się do czynności właściwych inwentaryzacji, czyli pomiaru i oceny jakości składników majątku. Ważne jest przestrzeganie kolejności spisywania składników zgodnie z ich
umiejscowieniem, aby uniknąć podwójnego spisania tego samego aktywu. Po wykonaniu
spisu oddaje się wszystkie arkusze spisowe i porównuje się zebrane w nich dane z informacjami zawartymi na karcie ewidencji magazynowej. Końcowym etapem inwentaryzacji
jest opracowanie wyników spisu oraz rozliczenie różnic inwentaryzacyjnych. 12
Inwentaryzacja drogą uzgodnienia sald
Drugim sposobem inwentaryzacji, który wymienia ustawodawca jest inwentaryzacja
drogą uzgodnienia sald z kontrahentami, tj. metoda pisemnego potwierdzenia. Spełnia
ona następujące funkcje:
 sprawdza rzeczywistość rozrachunków oraz środków pieniężnych, które
są wykazywane w księgach handlowych,
 przypomina dłużnikom o konieczności uregulowania ich zobowiązań, w związku
z tym usprawnia proces windykacji,
 powiadamia o stanie prawnym kontrahentów (wykazuje dłużników w stanie likwidacji oraz takich, którzy zawiesili lub zakończyli działalność),
 wykazuje należności sporne oraz wątpliwe,
 pozwala ujawnić nieprawidłowości bądź nadużycia, zachodzące w gospodarce
finansowej.13
12
Inwentaryzacja zasobów drogą spisu z natury, op.cit., s. 44-67.
http://www.portalfk.pl/nowosci/inwentaryzacja-metoda-potwierdzenia-salda-pozwala-wykryc-nieprawidlo
wosci-240744 [dostęp 22.04.2014].
13
412
Przedmiot inwentaryzacji drogą uzgodnienia sald
Metody pisemnego potwierdzenia używa się do weryfikacji kolejnych grup aktywów
i pasywów: 14
 środków pieniężnych na rachunkach bankowych, kredytów, pożyczek, lokat – zarówno krajowych jak i zagranicznych,
 należności oraz zobowiązań,
 pozostałych rozrachunków z odbiorcami i dostawcami,
 zabezpieczeń powstałych w wyniku emisji własnych papierów wartościowych
oraz weksli, które zostały wydane innym jednostkom,
 rozliczeń z tytułu bezpłatnego przekazania lub otrzymania środków trwałych.
Należy zwrócić uwagę na fakt, że nie jest wymagane pisemne uzgodnienie należności
i zobowiązań dotyczących osób fizycznych oraz jednostek, które nie prowadzą ewidencji
księgowej lub należności i zobowiązań, które zostały uregulowane wcześniej niż na dzień
bilansowy. Nie jest konieczne również pisemnie ustalenie należności oraz roszczeń z tytułu
niedoborów. Jeżeli chodzi o należności i zobowiązania objęte postępowaniem sądowym
lub egzekucyjnym, potwierdzenie wykonuje radca prawny, który ma obowiązek jednoznacznie określić sprawę poprzez podanie jej numeru. 15
Przykładowy przebieg drogą uzgodnienia sald
Inwentaryzacja środków pieniężnych przechowywanych na rachunkach bankowych
bazuje na potwierdzeniu bankowym, które określa stan ulokowanych środków jednostki
na otwartych rachunkach bankowych. Bank na bieżąco informuje przedsiębiorstwo
o zmianach na danym rachunku, a na koniec roku najczęściej wysyła dodatkowo klientom
pisma wykazujące stan środków oraz kwotę zaciągniętych kredytów. W sytuacji, gdy dane
otrzymane od banku zgadzają się z danymi księgowymi inwentaryzacja jest spełniona.
Natomiast gdy zostaną stwierdzone błędy w dokonywanych operacjach na rachunku bankowym przedsiębiorstwa jest ono zobowiązane do poinformowania o tym swojego banku. Aż do wyjaśnienia rozbieżności różnica powinna być wyksięgowana na konto „Pozostałe rozrachunki” po stronie Wn, a po stronie Ma na konto „Rachunek bieżący”. Po wystawieniu przez bank odpowiedniego dowodu bankowego (np. noty memoriałowej) wraz
z poprawionym wyciągiem bankowym jednostka dokonuje księgowania korygującego.16
Inwentaryzacja należności rozpoczyna się weryfikacją ich stanu, który widnieje
w księgach rachunkowych. Wiąże się to m.in. z wyksięgowaniem sald groszowych, wyksięgowaniem należności uznanych za nieściągalne lub przedawnione oraz naliczeniem odsetek od należności przeterminowanych. Następnie sporządza się przynajmniej w dwóch
egzemplarzach druki potwierdzenia salda, które powinny być zatwierdzone przez kontrahenta (jeżeli zgadza się z kwotą i tytułem zobowiązania). W przypadku gdy dłużnik nie uzna
14
M.Dobija, op.cit., s.231.
Ibidem.
16
D. Małkowska, Inwentaryzacja od A do Z, Ośrodek Doradztwa i Doskonalenia Kadr Sp. z o.o., Gdańsk 2006, s. 126.
15
413
wysokości bądź tytułu zobowiązania, powinien wykazać dane wynikające ze swojej ewidencji oraz, jeżeli jest taka możliwość, wyjaśnić rozbieżności. Jeśli wierzyciel przyjmie wyjaśnienie dłużnika to zobowiązany jest dokonać korekty danych we własnej księdze, natomiast jeśli nie to w dalszym ciągu dąży do akceptacji przez kontrahenta swojego salda,
załączając do tego odpowiednią dokumentację. Gdy nadal nie jest możliwe otrzymanie
potwierdzenia to należy zastosować inwentaryzację drogą weryfikacji.17
Inwentaryzacja drogą weryfikacji
Inwentaryzacja drogą weryfikacji jest to trzecia, wymieniona w ustawie
o rachunkowości, metoda inwentaryzacji. Stosuje się ją do wszystkich składników majątku
oraz pasywów, które nie mogą podlegać inwentaryzacji drogą spisu z natury lub metodą
wzajemnego uzgodnienia sald. Metoda weryfikacji opiera się na sprawdzeniu prawidłowości oraz realności poszczególnych sald poprzez porównanie z dokumentacją księgową,
która była podstawą odpowiednich zapisów na koncie i stanem rzeczywistym.
Z powyższych informacji wynika, że inwentaryzacja poprzez weryfikację ma na celu urealnienie i kontrolę poprawności sald kont księgowych. Metodę tę wykorzystuje się nie tylko
przy sporządzaniu rocznego sprawozdania finansowego, ale również przy bilansach szczególnych, np. na dzień rozpoczęcia postępowania likwidacyjnego, czy upadłościowego.
Zazwyczaj inwentaryzację poprzez weryfikację przeprowadza się raz na rok, zgodnie
ze stanem zaistniałym na ostatni dzień roku bilansowego. Ustawodawca przyjmuje jednak
możliwość weryfikacji stanów, które są objęte ewidencją rachunkową na obojętnie jaki
dzień ostatniego kwartału roku obrachunkowego– najlepiej na ostatni dzień miesiąca lub
w trakcie pierwszych 15 dni następnego roku. Gdy spółka wybierze któryś z alternatywnych terminów, do zweryfikowanego salda dodaje się wszystkie obroty, które zostały
zaewidencjonowane pomiędzy datą weryfikacji a datą bilansu. Praktycznie, najbardziej
miarodajne jest przeprowadzenie weryfikacji na koniec jednego z miesięcy czwartego
kwartału roku obrotowego. Inwentaryzacja drogą weryfikacji nie wchodzi w skład zadań
komisji inwentaryzacyjnej - zazwyczaj obowiązkiem tym obarczony jest dział finansowo –
księgowy. Nie jest jednak słuszne zlecenie jedynie księgowości weryfikacji wszystkich grup
aktywów i pasywów, które nie są objęte spisem z natury lub inwentaryzacją drogą weryfikacji sald. Wiąże się to z brakiem wystarczających kompetencji do wiarygodnej weryfikacji
wszystkich sald, np. dotyczących wielowątkowych umów międzynarodowych. Dlatego
nieodzowne jest uczestnictwo w weryfikacji osób przygotowanych merytorycznie w dziedzinie wyceny poszczególnych grup aktywów i pasywów. 18
17
http://www.portalfk.pl/nowosci/inwentaryzacja-metoda-potwierdzenia-salda-pozwala-wykrycnieprawidlowosci-240744 [dostęp 22.04.2014].
18
Cz. Paczuła, Inwentaryzacja drogą weryfikacji [w:] Inwentaryzacja. Zasady i praktyka., wyd. Rachunkowość Sp.
z o.o., s. 129-130.
414
Przedmiot inwentaryzacji drogą weryfikacji
Inwentaryzacja drogą weryfikacji stosowana jest do: 19
 gruntów, środków trwałych charakteryzujących się utrudnionym dostępem, należności spornych, rozrachunków publiczno-prawnych jaki rozrachunków
z pracownikami,
 niektórych wartości niematerialnych i prawnych (np. licencji, praw badawczych),
 udziałów w podmiotach obcych, przychodów przyszłych okresów oraz funduszy
specjalnych,
 rozpoczętych inwestycji, jak również inwestycji w obce środki trwałe.
Przykładowy przebieg inwentaryzacji drogą weryfikacji
Pierwszym krokiem weryfikacji jest ustalenie daty inwentaryzacji – najczęściej jest
to 30 listopada lub 31 grudnia. Następnie odpowiedni pracownicy działu księgowego dokonują porównania danych z ksiąg rachunkowych z dowodami księgowymi, które uzasadniają poszczególne zapisy. Związane jest to z uzgodnieniem sald i ich oceną pod względem
realności i poprawności wyceny. Ostatnim krokiem jest przygotowanie odpowiedniej
dokumentacji – protokołu weryfikacji.
Przykładowy protokół składa się z: 20
 wskazania grupy aktywów i pasywów, które poddawane są inwentaryzacji,
 informacji na temat numeru kont, na których są księgowane,
 stanu, który wynika z ksiąg przed przystąpieniem do inwentaryzacji,
 stanu, określonego w wyniku weryfikacji,
 ewentualnych różnic, które podlegają odpisowi,
 uwag osób przeprowadzających inwentaryzację,
 podpisu osoby przeprowadzającej weryfikację oraz księgowego.
Określanie różnic inwentaryzacyjnych rzeczowych aktywów obrotowych
Metoda określania różnic inwentaryzacyjnych rzeczowych aktywów obrotowych jest
zależna od prowadzonej ewidencji analitycznej spisywanych składników. Wyróżniane są
cztery możliwości:
1. składniki nie są na bieżąco ewidencjonowane w księdze głównej (produkcja w toku
lub materiały, towary, czy wyroby gotowe, które od razu obciążają koszty) – w takiej
sytuacji nie da się ustalić różnic inwentaryzacyjnych, spis przeprowadzany jest w celu
skorygowania kosztów działalności oraz wskazania pozostałych w magazynie zapasów. Z powodu braku danych komparatywnych nie jest możliwe skalkulowanie niedoborów bądź nadwyżek inwentaryzacyjnych danego składnika;21
19
M. Dobija, op.cit, s. 231.
Cz. Paczuła, op.cit., s. 130.
21
D. Małkowska, op.cit., s.99.
20
415
2. składniki są na bieżąco ewidencjonowane tylko ilościowo – określenie stanów końcowych jest wykonalne w dwojaki sposób:
 wartość miesięcznych zakupów lub kosztów wytworzenia wyrobów gotowych
jest ujmowana na odpowiednim koncie (materiały, towary lub wyroby gotowe)
i zgodnie z ewidencją ilościową stanu końcowego zapasów sporządzana jest jego wycena;
 wartość miesięcznych zakupów czy wyrobów wytworzonych bezpośrednio odnosi się w koszty. Określony w ewidencji ilościowej stan końcowy zapasów jest
wyceniany i tą wartością obniża się koszty. Stany zapasów wykazuje się na właściwych kontach.22
3. składniki są ewidencjonowane na bieżąco zarówno ilościowo, jak i wartościowo –
różnice inwentaryzacyjne wprowadza się poprzez porównanie stanu końcowego,
który stwierdzany jest podczas spisu z natury ze stanem wynikającym z ewidencji;23
4. składniki są ewidencjonowane na bieżąco jedynie w formie wartościowej
(np. w zakładzie gastronomicznym) – aby rozliczyć wyniki spisu wartości towarów, to
powinny być one objęte ewidencją przekrojowo razem z przypadającymi odchyleniami od ustalonych cen ewidencyjnych albo nawet według grup towarów,
w sytuacji jeżeli zastosowano marże handlowe o różnej wysokości. Gdyby dokonano
wyceny towarów na poziomie ceny ewidencyjnej (nie ceny zakupu bądź nabycia),
która była ustalana na podstawie ceny sprzedaży, w momencie gdy towar został
przekazany do sklepu, niesie to za sobą konieczność korekty rozchodów towarów
o kwotę odchyleń od cen ewidencyjnych z tytułu marży. Odchylenia oblicza się na
podstawie następującego wzoru, tzw. wskaźnika procentowego:24
𝑜𝑑𝑐ℎ𝑦𝑙𝑒𝑛𝑖𝑒 (𝑠𝑡𝑎𝑛 𝑝𝑜𝑐𝑧ą𝑡𝑘𝑜𝑤𝑦 + 𝑜𝑑𝑐ℎ𝑦𝑙𝑒𝑛𝑖𝑎 𝑏𝑖𝑒żą𝑐𝑒)
= 𝑤𝑠𝑘𝑎ź𝑛𝑖𝑘
𝑧𝑎𝑝𝑎𝑠𝑦 (𝑠𝑡𝑎𝑛 𝑝𝑜𝑐𝑧ą𝑡𝑘𝑜𝑤𝑦 + 𝑝𝑟𝑧𝑦𝑐ℎ𝑜𝑑𝑦 𝑜𝑘𝑟𝑒𝑠𝑢)
Formy różnic inwentaryzacyjnych
Różnice inwentaryzacyjne przyjmują następujące formy: 25
 nadwyżki,
 niedobory,
 szkody.
Nadwyżki oznaczają różnice dodatnie wartościowe i ilościowe, które zostały wykazane
podczas porównania stanu rzeczywistego z danymi księgowymi. Gdy ustala się nadwyżki
konieczne jest wcześniejsze ustalenie przyczyn ich powstania. Najczęściej wynikają z braku
odpowiedniej dokładności urządzeń służących do pomiarów (mieszczą się w granicach
22
Ibidem.
Ibidem, s.100.
24
Ibidem.
25
Ibidem, s.105.
23
416
ustalonej normy), błędnych zapisów w dokumentacji lub niepoprawnej zamiany podobnego aktywu.26
Nadwyżki inwentaryzacyjne dzielą się na nadwyżki pozorne, tj. powstałe na skutek
błędów w ewidencji i nadwyżki rzeczywiste, które mogą wynikać na przykład
z niewystarczającej dokładności narzędzi pomiarowych. Nadwyżki rzeczywiste rozliczane
są poprzez kompensatę z niedoborem lub w pozostałe przychody operacyjne natomiast
pozorne w drodze zmniejszenia odpowiednich kosztów lub również w pozostałe przychody operacyjne.27
Ujawnione nadwyżki rzeczowych składników majątku wyceniane są na podstawie cen
ewidencyjnych zgodnie z posiadaną dokumentacją, która dotyczy ich nabycia bądź wytworzenia. W sytuacji gdy cena ewidencyjna nie jest dostępna to wycenia się na podstawie
ceny sprzedaży netto, która jest możliwa do uzyskania, przy uwzględnieniu stopnia zużycia
składnika aktywów. Jeżeli chodzi o środki pieniężne to wyceniane są zgodnie z ich wartością nominalną.28
Niedobory to przeciwieństwo nadwyżek. Określają one, wykazane w drodze porównania, ujemne różnice ilościowe i wartościowe. Natomiast szkody powstają w wyniku utraty
pierwotnej wartości składnika majątku, np. przez niewłaściwe składowanie lub zaniedbania. Wyróżnia się trzy rodzaje niedoborów: 29
 ubytki naturalne,
 niedobory i szkody zawinione oraz
 niedobory i szkody niezawinione.
Ubytki naturalne uznaje się jako niedobory niezawinione - nie ma możliwości ich uniknięcia. Wynikają one z zachodzących procesów fizykochemicznych (np. wysychanie, parowanie). Ustala się konkretne normy ubytków naturalnych, ale wyłącznie dla zapasów.
Normy te mogą być wyrażone w jednostkach naturalnych bądź wartości procentowej30
Niedobory i szkody niezawinione mogą być naturalne, wynikać z przyczyn losowych.
Wyróżnia się również tzw. niedobory pozorne, które powstają poprzez błędy w ewidencji
lub powstałe w trakcie inwentaryzacji. Niedobory niezawinione rozliczane są w ciężar
kosztów lub poprzez kompensatę z nadwyżkami. Niedobory zawinione powstają np. poprzez zaniedbanie obowiązków odpowiedniego zabezpieczenia, braku nadzoru, czy przywłaszczenia. Zgodnie z decyzją kierownika jednostki niedobory zawinione: 31
 mogą nie być dochodzone – takiej sytuacji ich wartość odpisywana jest w ciężar
kosztów,
26
Ibidem.
http://podatki.gazetaprawna.pl/artykuly/870,rozliczanie_w_ksiegach_niedoborow_i_nadwyzek.html [dostęp
22.04.2014].
28
http://www.gofin.pl/17,1,85,159064,rozliczanie-roznic-inwentaryzacyjnych-za-2012-r.html [dostęp 22.04.2014]
29
D. Masłowska, op.cit., s.102-103.
30
Ibidem.
31
http://podatki.gazetaprawna.pl/artykuly/870,rozliczanie_w_ksiegach_niedoborow_i_nadwyzek.html [dostęp
22.04.2014].
27
417

mogą być przedmiotem roszczenia w stosunku do osób, które są materialnie odpowiedzialne – wyceniane są w wartości, która jest uznana za zawinioną.
Dekretacja niedoborów i nadwyżek inwentaryzacyjnych
Tabela 4: Dekretacja niedoborów i nadwyżek inwentaryzacyjnych
Lp.
1.
Opis operacji
Zaksięgowanie ujawnionego niedoboru
2.
7.
Rozliczenie ujawnionego niedoboru zawinionego
Rozliczenie ujawnionego niedoboru jako
ubytki naturalne (w granicach normy)
Rozliczenie ujawnionego niedoboru jak ubytki
naturalne (ponad normą)
Rozliczenie ujawnionego niedoboru związanego ze zdarzeniami losowymi
Rozliczenie ujawnionego niedoboru i skierowanie sprawy na drogę sądową
Zaksięgowanie ujawnionej nadwyżki
8.
Rozliczenie ujawnionej nadwyżki
9.
Kompensata niedoboru z nadwyżką
3.
4.
5.
6.
Dt
Rozliczenie niedoborów,
szkód i nadwyżek
Rozrachunki z pracownikami
Konto kosztów operacyjnych
Pozostałe koszty operacyjne
Straty nadzwyczajne
Roszczenia sporne z tytułu
niedoborów i szkód
Np. środki trwałe, kasa
Rozliczenie niedoborów,
szkód i nadwyżek
Rozliczenie niedoborów,
szkód i nadwyżek
Ct
Np. środki trwałe, kasa
Rozliczenie niedoborów,
szkód i nadwyżek
Rozliczenie niedoborów,
szkód i nadwyżek
Rozliczenie niedoborów,
szkód i nadwyżek
Rozliczenie niedoborów,
szkód i nadwyżek
Rozliczenie niedoborów,
szkód i nadwyżek
Rozliczenie niedoborów,
szkód i nadwyżek
Pozostałe
przychody
operacyjne
Rozliczenie niedoborów,
szkód i nadwyżek
Źródło: D. Małkowska, op.cit., 108-114
Podsumowanie
W obecnej gospodarce nie można zapomnieć o potrzebie inwentaryzacji. Przedstawiony artykuł skupia się na istocie, przedmiocie oraz przebiegu każdej z trzech, wymienionych w ustawie o rachunkowości, metod inwentaryzacji – zaczynając od spisu z natury,
przez metodę uzgadniania sald, kończąc na inwentaryzacji drogą weryfikacji. Następnie
ukazane są rodzaje różnic inwentaryzacyjnych oraz sposoby ich określania w zależności od
prowadzonej ewidencji. W trzecim rozdziale zamieszczona jest przykładowa dekretacja
różnic inwentaryzacyjnych. Istotne jest, aby inwentaryzacja została przeprowadzona prawidłowo, a wynikłych różnice inwentaryzacyjne odpowiednio zaewidencjonowane w
księgach rachunkowych. Właściwa prezentacja danych w księgach rachunkowych pozwala
na publikację rzetelnych i jasnych sprawozdań finansowych.
Bibliografia:
1. Zasady systemu rachunkowości, red. K. Sawicki, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 1999
2. Dobija M., Organizacja rachunkowości, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Krakowie,
Kraków 1999
418
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
Małkowska D., Inwentaryzacja od A do Z, Ośrodek Doradztwa i Doskonalenia Kadr Sp. z o.o.,
Gdańsk 2006
Paczuła Cz., Inwentaryzacja drogą weryfikacji, „Inwentaryzacja. Zasady i praktyka”, wyd. Rachunkowość Sp. z o.o., Warszawa 2010
Matuszewicz J., Matuszewicz P., Rachunkowość od podstaw, wyd. FINANS-SERVIS, Warszawa
2006
Inwentaryzacja zasobów drogą spisu z natury, „Inwentaryzacja, zasady i praktyka”, wyd. Rachunkowość, Warszawa 2009
Ustawa z dnia 29 września 1994 r. o rachunkowości (t.j.: Dz.U. z 2013 r. poz. 330, 613).
http://podatki.gazetaprawna.pl/artykuly/870,rozliczanie_w_ksiegach_niedoborow_i_nadwyz
ek.html [dostęp: 1.04.2014]
http://www.podatki.biz/artykuly/23_15793.htm [dostęp 21.04.2014].
http://www.portalfk.pl/nowosci/inwentaryzacja-metoda-potwierdzenia-salda-pozwalawykryc-nieprawidlowosci-240744 [dostęp 22.04.2014]
http://www.portalfk.pl/nowosci/inwentaryzacja-metoda-potwierdzenia-salda-pozwalawykryc-nieprawidlowosci-240744 [dostęp 22.04.2014]
http://podatki.gazetaprawna.pl/artykuly/870,rozliczanie_w_ksiegach_niedoborow_i_nadwyz
ek.html [dostęp 22.04.2014]
http://www.gofin.pl/17,1,85,159064,rozliczanie-roznic-inwentaryzacyjnych-za-2012-r.html
[dostęp 22.04.2014]
419
MARIUSZ WIĘCŁAW
Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie
KOSZTY LOGISTYCZNE - ZNACZENIE, PROBLEMY, KALKULACJA
Wprowadzenie
Kluczowym elementem oceny przedsiębiorstwa i jego funkcjonowania jest rentowność oraz wielkość zysków, które osiąga. Ważną zmienną wpływającą na końcowy wynik
każdego podmiotu są koszty. Dlatego, by dobrze prosperować na rynku należy zrozumieć
ich pojęcie i podejmować działania prowadzące do ich spadku.
W działalności logistycznej trudno jest jednoznacznie sprecyzować termin koszty. Powodem tego są rozbieżności w rozumieniu zakresu i funkcji samej logistyki. Najogólniej
można jednak przyjąć, że koszty logistyczne to „zbiór różnorodnych składników rzeczowych, niematerialnych, finansowych, czasowych i osobowych, które występują podczas
procesów logistycznych”1.
Celem pracy jest ukazanie znaczenia kosztów logistycznych w działalności polskich i zagranicznych przedsiębiorstw, a także przedstawienie problemów dotyczących ich podziału
oraz kalkulacji. W pracy wykorzystano krytyczną analizę literatury, analizę porównawczą
badań z tego zakresu oraz analizę statystyczną .
Znaczenie kosztów logistycznych
Koszty logistyczne są pojęciem bardzo szerokim i niejednolitym. W każdej jednostce
gospodarczej kształtują się one nieco inaczej, co jest spowodowane dużą różnorodnością
samych procesów logistycznych. Możliwe jest jednak oszacowanie średnich wartości tych
kosztów dla różnych grup przedsiębiorstw. Poniżej zaprezentowano analizę porównawczą
badań przeprowadzonych w tym zakresie. Dla jej celów koszty logistyczne podzielono na:
koszty transportu, koszty utrzymania zapasów, koszty magazynowania i koszty administracji. Na rysunku 1 przedstawiono procentową wartość każdej z tych kategorii w stosunku do wartości przychodów osiąganych w polskich przedsiębiorstwach sektora MSP.
Kształtują się one na poziomie od 3,3% w przypadku kosztów administracyjnych do 6,13%
przy kosztach transportu. Nie są to wartości wysokie, jeśli jednak zsumujemy koszty logistyczne i potraktujemy je jako całość okaże się, że pochłaniają one aż 17,8% wartości przychodów polskich małych i średnich przedsiębiorstw!2 Badania te wydają się być nieco
zawyżone, ponieważ odbiegają one od podobnych pomiarów z tego zakresu. Jednak mimo wszystko wskazują one na ogromne znaczenie kosztów logistycznych w funkcjonowaniu rodzimych podmiotów gospodarczych. Analizę dotyczącą kosztów logistycznych w
Polsce przeprowadzono również dla branży agrobiznesu. Średnia kosztów logistycznych
1
Zarządzanie kosztami jakości, logistyki, innowacji, ochrony środowiska, a rachunkowość finansowa, (red) A.
Karmańska, Warszawa 2007, s. 82.
2
B. Ślusarczyk, S. Kot, Analiza kosztów logistyki w MSP, „Gospodarka Materiałowa & Logistyka” 2013, nr 6, s. 9.
420
wynosiła tutaj 7,6%, ogólnych kosztów przedsiębiorstw3. Należy zaznaczyć, iż w badaniach
tych dokonano wyboru innych jednostek porównawczych. W pierwszym koszty zostały
przyrównane do przychodów przedsiębiorstwa, a w drugim do kosztów ogółem. Przychody są wartością wyższą ponieważ można ją traktować jako sumę kosztów i marży. Dlatego,
też 1% przychodu przedsiębiorstwa będzie stanowił wyższą wartość, niż 1 % kosztów
ogółem. Znacznie niższe wartości w tej analizie można tłumaczyć po pierwsze działaniem
na małą skalę większości badanych jednostek, a pod drugie ograniczeniami związanymi z
magazynowaniem wyrobów. Produkty spożywcze w większości przypadków nie mają
długich okresów przydatności do spożycia co wymusza ich szybki obrót. Niemniej jednak
porównując te obserwacje nasuwa się wniosek, iż koszty logistyczne nie należą do marginalnych, a ich optymalizacja może mieć widoczny wpływ na rentowność podmiotu.
17,08
18
16
14
12
10
8
6,16
6
4
3,3
4,15
3,47
2
0
Koszty
administracji
Koszty
Koszty utrzymania Koszty transportu
magazynowania
zapasów
Koszty Razem
Rysunek 1. Udział składowych kosztów logistycznych w wartości przychodów przedsiębiorstw sektora MSP w Polsce na 31.12.2012r.
Źródło: opracowanie własne na podstawie B. Ślusarczyk, S. Kot, Analiza kosztów logistyki w MSP,
„Gospodarka Materiałowa & Logistyka” 2013, nr 6, s. 9.
Ciekawie pod względem wielkości kosztów logistycznych przedstawiają się krajowe
przedsiębiorstwa w porównaniu do podmiotów z państw lepiej rozwiniętych. Tabela 1
przedstawia zestawienie kosztów logistycznych w przedsiębiorstwach z Polski, Finlandii
3
T. Rokicki, L. Wicki, Koszty logistyki w wybranych branżach agrobiznesu, [w:] Prace Naukowe Uniwersytetu
Ekonomicznego we Wrocławiu nr 113, Wrocław 2010, s. 772.
421
oraz USA. Najwyższe koszty na logistykę ponoszą polskie firmy, w Finlandii jest to 13,3%, a
w USA 8,41%. Znaczna różnica jest widoczna w kosztach administracyjnych, które są w
Polsce ponad trzy razy większe, niż w Finlandii i prawie sześć razy wyższe, niż w Stanach
Zjednoczonych. Wynik ten może świadczyć o braku efektywnego wykorzystania rozwiązań informatycznych w naszym kraju. Inne kategorie nie różnicują analizowanych państw
w tak znacznym zakresie.
Powyższe badania ukazują różnice wielkości kosztów logistycznych przedsiębiorstw w
zależności od przyjętych kryteriów i każde z nich potwierdza istotność kosztów logistycznych niezależnie od miejsca, czy branży prowadzenia działalności.
Tabela 1. Porównanie udziału kosztów logistycznych w wartości przychodów przedsiębiorstw Polski,
Finlandii i USA
Polska (2012r.)
Finlandia (2008r.)
USA (2013r.)
Rodzaj kosztów
%
Koszty transportu
6,16
6,4
3,7
Koszty utrzymania zapasów
3,47
3,2
2,10
Koszty magazynowania
4,15
2,8
2,02
Koszty administracji
3,3
0,9
0,59
Koszty całkowite logistyki
17,08
13,3
8,41
Źródło: opracowanie własne na podstawie Ślusarczyk B., Kot S., Analiza kosztów logistyki w MSP,
„Gospodarka
Materiałowa & Logistyka” 2013, nr 6; http://www.establishinc.com/results2013-logistics-costs-service-database;
http://siteresources.worldbank.org/INTRANETTRADE/Res
ources/Internal-Training/287823-1229467556379/5686527-1272924815630/7032639-127372104
6569/Lauri_Ojala.pdf (21.03.2014 r.)
Problemy dotyczące podziału kosztów logistycznych
Podział kosztów logistycznych może przebiegać na wiele sposobów. Za kryterium kwalifikacyjne wolno przyjąć albo ogólne zasady podziału stosowane w rachunku kosztów,
albo zasady szczególne wynikające ze specyfiki procesów logistycznych. Jednak koszty
logistyczne nie są wydzielane w ewidencji kosztów przedsiębiorstwa4, dlatego też zwykły
rachunek kosztów często nie wystarcza.
Aby dobrze zrozumieć sens kosztów logistycznych należy najpierw bliżej przyjrzeć się
pojęciu samej logistyki. Jedna z najbardziej popularnych współcześnie definicji tłumaczy to
zagadnienie następująco „ logistyka to proces planowania, realizowania, kontrolowania
sprawnego i efektywnego ekonomicznie przepływu surowców, materiałów, wyrobów
gotowych oraz odpowiedniej informacji z punktu pochodzenia do punktu konsumpcji w
celu zaspokojenia wymagań klienta5 ”. Oznacza to, że wszelkie koszty związane z przepływem, bądź zatrzymaniem obiegu dóbr, a także informacji z nimi związanych są kosztami
logistycznymi.
4
E. Gołębska, Kompendium wiedzy o logistyce, Warszawa 2010, s. 45.
J.J Coyle, E.J. Bardi, J. C. Langrey, Zarządzanie Logistyczne, Warszawa 2002, s. 51-52.
5
422
W literaturze z zakresu logistyki znaleźć można bardzo wiele podziałów kosztów. Każdy autor pojmuje je na własny sposób przyjmując własne kryteria, co tym bardziej utrudnia wydzielenie kosztów logistycznych dla celów zarządczych.
Najbardziej podstawowa klasyfikacja kosztów logistycznych to ta dzieląca je na6:
 koszty logistyki sensu stricto,
 koszty zdarzeń nadzwyczajnych,
 utracone potencjalne przychody.
Koszty logistyki sensu stricto to najbardziej istotne koszty związane bezpośrednio z realizacją takich procesów jak: zaopatrzenie, transport, gospodarka magazynowa, czy sprzedaż towarów7. Należy na nie zwrócić szczególną uwagę podczas ewidencjonowania oraz
przy wprowadzaniu procesów optymalizujących koszty przedsiębiorstwa. Koszty zdarzeń
nadzwyczajnych to wszelkiego rodzaju rabaty, upusty i kary za niedostosowanie procesów
logistycznych do wymogów stawianych przez prawo i rynek8. W ekonomii pojęcie to określa się najczęściej mianem straty. Ostatnia kategoria, a więc utracone potencjalne przychody związane są ze zdarzeniami, które nie miały miejsca w rzeczywistości, z powodu
takich, a nie innych decyzji kierowniczych w przedsiębiorstwie. Chodzi tu o możliwe alternatywne zyski, które podmiot mógł uzyskać w przypadku innego wyboru. Zaliczyć tu należy m.in. brak w magazynie towarów w ilości zaspokajającej zapotrzebowanie lub stracone
środki pieniężne przy wyborze przewoźnika stosującego wysokie stawki (tzn. wyższe, niż
reszta podmiotów na rynku). Z powyższych typów kosztów jedynie koszty sensu stricto
znajdują się w rachunku kosztów przedsiębiorstwa, jednak i one nie są tam w pełni wyodrębnione, co utrudnia ich oszacowanie.
Kolejnym rodzajem kategoryzacji kosztów logistycznych jest podział zaprezentowany w
poprzedniej części pracy na rysunku 1 i w tabeli 1. Ma on charakter praktyczny przez co
występują w nim pewne uproszczenia, jednak jest on bardzo zbliżony do zaproponowanego przez Skowronka i Sariusza-Wolskiego podziału według podstawowych składników
procesów logistycznych. Dzieli on koszty logistyczne na9:
 koszty fizycznego przepływu materiałów,
 koszty zapasów,
 koszty procesów informacyjnych.
Ze względu na swoją prostotę model ten wydaje się przejrzysty, jednak w rzeczywistości występują pewne koszty, które trudno przypisać do jednej kategorii przez co nie wydaje się on być dobrym z punktu widzenia rachunkowości zarządczej.
Po przeciwnej stronie znajduje się układ rodzajowy kosztów sugerowany przez Gołębską, a obejmuje on10:
6
J. Twaróg, Koszty logistyki przedsiębiorstw, Poznań 2003, s. 50.
Ibidem, s. 51.
8
Ibidem, s.51.
9
Cz. Skowronek, Z. Sarjusz-Wolski, Logistyka w przedsiębiorstwie, Warszawa 2012, s. 267.
10
E. Gołębska, op. cit., s. 46.
7
423
 płace i narzuty, delegacje,
 materiały, paliwo, energię,
 przedmioty nietrwałe,
 amortyzację,
 remonty i konserwacje,
 usługi transportowe własne i obce,
 koszty finansowania odsetek od kredytów,
 koszty ubytków i strat,
 koszty ubezpieczeń.
Zestawien