Panel Ekspertów „DZIEDZICTWO”

Panel Ekspertów „DZIEDZICTWO”
LASY I GOSPODARKA LEŚNA W KULTURZE I DZIEDZICTWIE NARODOWYM
Termin: 10-11 kwietnia 2014 r.
SESJA 1
KULTUROWA WARTOŚĆ LASU
Prof. dr hab. Andrzej GRZYWACZ, Wydział Leśny, Szkoła Główna Gospodarstwa
Wiejskiego w Warszawie
Cenimy i lubimy krajobrazy zróżnicowane, różnorodne pod względem budowy
przyrodniczej i geologicznej. Dobrze czujemy się w miejscach, gdzie jest woda, kontrastowe
elementy gór i dolin, duża obfitość lasów. Prawdopodobnie to upodobanie i pozytywny
odbiór lasów jest efektem naszego gatunkowego dziedzictwa genetycznego i ewolucyjnej
drogi jaką przeszedł człowiek – Homo sapiens, przez co najmniej kilka milionów lat. W tym
bardzo długim okresie czasu nasi praprzodkowie zamieszkiwali lasy i z nich wyszli. Nasza
cywilizacja trwa około 10 tys. lat, co jest tylko niecałym jednym procentem drogi, czasu
trwania rozwoju społecznego, na tle czasu trwania gatunkowej ewolucji biologicznej. Lasy
dawniej , zawsze dostarczały ludziom pożywienia, odzienia, wody, schronienia, budulca,
leków, paszy dla hodowanych zwierząt i to te elementy i czynniki decydowały o ocenie
jakiegoś konkretnego miejsca, obszaru lasu pod względem przydatności do bytowania całych
plemion i rodzin. Obecnie możemy uzyskiwać te ważne życiowe, egzystencjalne elementy,
poza naturalnym środowiskiem. Możemy mieć wodę z kranu, pożywienie i odzież ze sklepu,
mieszkanie w domach profesjonalnie stawianych przez innych w miastach i osiedlach. Nie
musimy osobiście polować, łowić, zbierać, przygotowywać i samemu wyrabiać produkty
pierwszej potrzeby. Zapewne archetypowo, podświadomie tęsknimy za naturalnym miejscem
bytowania , lubimy być w lesie. Mówiąc górnolotnie „ las jest w nas”, zapisany genetycznie
w zbiorowej pamięci (Kulik 2007, Grzywacz 2011).
Wybitny znawca mitologii starosłowiańskiej i słowiańskiej oraz językoznawcaetymolog profesor Aleksander Brückner (1856-1939), dowiódł, że wyraz „zdrowie”, „siła” w
języku prasłowiańskim wywodzi się prosto od słowa „drzewo”. Słowiański Święty Gaj - to
nie tylko specjalnie wybrany obszar leśnej przyrody, ale również przestrzeń sakralna, miejsce
narad, sądów, rytuałów, leczenia ludzi przez kapłanów-strażników tych terenów, z
wykorzystaniem uzdrowicielskiej mocy drzew. Rozszczepione pnie starych drzew służyły do
„przeciągania” chorych i „źle się mających”, zalecano sen w uzdrawiającym cieniu
odpowiednio dobranych gatunków drzew, stosowano wywary i napary z różnych części
drzew: igieł i liści, owoców i nasion, kory i drewna, żywicy itp. (Brückner 1927,1980).
Przebywanie w ekosystemach leśnych wpływało i wpływa na osoby stale w lesie
żyjące i pracujące, także obecnie na tych, którzy coraz częściej przebywają w nich
przejściowo, gościnnie, rekreacyjnie i turystycznie. Wpływ lasu dotyczy „ciała i duszy”, na
ogół jest korzystny dla zdrowia fizycznego i psychicznego. Wpływ ten intensywnie bada,
stosunkowo nowa dziedzina nauki – geoekologia turystyki i wypoczynku. (KrzymowskaKostrowicka 1997). Bioklimat rekreacyjny lasów możemy określić i mierzyć za pomocą
bardzo różnorodnych wskaźników i parametrów, które znacząco wpływają na filtracyjno–
detoksykacyjne, bioterapeutyczne i psychoregulacyjne oraz estetyczne właściwości leśnych
zbiorowisk roślinnych. Badane są właściwości prozdrowotne poszczególnych typów siedlisk
lasu, drzewostanów o różnym wieku, składzie gatunkowym i zwarciu.
W sferze psychicznej człowieka, wpływ lasu, głównie drzew, a także innych roślin
oraz zwierząt i grzybów, ma znaczenie nieprzeciętne. Korzyści jakie daje zetknięcie się z
lasem nie mogą być wyrażone w wielkościach materialnych. Odnoszą się bowiem do pojęć i
sfery nieuchwytnej, niemierzalnej, jak nastrój, odczucia estetyczne, inspiracja twórcza,
przeżycia religijne, zwiększenie wzajemnego zrozumienia się ludzi, wyciszenie wewnętrzne,
zaduma, medytacja, odczucie bliskości więzi z przyroda, z Panem całego stworzenia, różnego
rodzaju inspiracja w zakresie kultury i sztuki.
Słowo kultura (łac. cultura) dawniej odnosiła się do uprawy roli. Pokrewne słowo
kult (łac. cultus) oznacza pielęgnację, troskę a wywodzi się od terminu „colere” – odwracać
ziemię pługiem. Współcześnie mówimy „kultura rolna”, „kultura fizyczna”, „kultura
materialna”, „kultura języka”, itd. a w pracowniach mikrobiologicznych „kultury bakteryjne”,
„czyste kultury grzybów”. Najmłodsze pokolenie drzew, powstałe z siewu lub sadzenia
nazywamy uprawą leśną, niekiedy regionalnie nazywane jest również kulturą. W
2
Nadleśnictwie Olek (Toruń), w którym pracowałem po studiach, robotnice leśne pieląc
uprawę, mówiły, że „pracują w kulturze”.
Dość wcześnie jednak termin „kultura” zaczęto używać w innych znaczeniach, np.
Cyceron (106 – 43 p.n.e.) pisał o „kulturze duszy”, użył sformułowania „uprawa umysłu”
(cultura animi), przez co rozumiał starania ludzi prowadzące do ulepszenia stanu
wyjściowego, dbałość o rozwój charakteru, własnej osobowości. Od tamtego czasu zaczęto
„kulturę” wiązać z działaniami ludzi, które służyły doskonaleniu, pielęgnowaniu, kształceniu.
Termin „kultura” jest wieloznaczny i bardzo różnie definiowany. Platon (427 – 347 p.n.e.)
łączył kulturę z wiedzą, św. Tomasz z Akwinu (1224 – 1274) uważał, że „rodzaj ludzki żyje
sztuką i rozumiem”. Samuel von Pufendorf (1688) przez kulturę rozumiał wszelkie wynalazki
wprowadzone
przez
człowieka
(instytucje,
moralność,
obyczaje,
ubrania,
język,
udoskonalenia życia codziennego). Spore różnice występują w pojmowaniu i znaczeniu
terminu „kultura” wśród reprezentantów poszczególnych nauk: antropologii, archeologii,
etnografii, filozofii, psychologii, kulturoznawstwa, socjologii, religioznawstwa, i innych. Na
ogół kulturą określa się wszystkie wytwory ludzi, całokształt duchowego i materialnego
dorobku społeczeństwa. Często kultura utożsamiana bywa z cywilizacją.
Jednostka ludzka nie jest w stanie samodzielnie wytworzyć kultury, potrzebna jest
zbiorowość, społeczeństwo przekazujące swoje doświadczenie z pokolenia na pokolenie.
Nawet bardzo inteligentny człowiek pozbawiony kontaktów z dotychczasowym dziedzictwem
danej zbiorowości ludzkiej, nie jest w stanie wytworzyć kultury jedynie w oparciu o własne
umiejętności i dostępne mu zasoby przyrodnicze.
Na temat związku kultury z naturą powstało wiele teorii. Uważa się, że kultura wynika
z natury, a zarazem kultura jest przeciwstawna naturze. Lepiej zilustrować to na przykładzie
dawnego człowieka, mieszkańca pierwotnych lasów i kulturotwórczej roli lasu. Człowiek w
swoim rozwoju cywilizacyjnym uzyskał znaczący postęp w tworzeniu kultury, po
opuszczeniu obszarów leśnych jako pierwotnej przestrzeni bytowania. Wyszedł z lasu, gdy
nauczył się uprawiania roli i hodować zwierzęta. Uniezależnił się od efektów polowania i
zbieractwa pożywienia. Z drugiej zaś strony ogromnie znaczącą rolę kulturoznawczą
stanowiły i stanowią lasy, leśnictwo, zasoby leśnej przyrody.
Część badaczy traktuje kulturę i cywilizację zamiennie. Inni jednak podają różnice,
uważają że cywilizacja to efekt dążenia do racjonalizacji życie ludzkiego i adaptacji do
zewnętrznych warunków, zaś inni dowodzą, że kultura sytuuje się poza sferą wymogów
adaptacyjnych, tam, gdzie zaczyna się kształtowanie naszego życia przez wyznaczanie mu
3
celów, których nie da się wyprowadzić z potrzeby dalszej egzystencji lub lepszego
zaspokajania naturalnych potrzeb życiowych (Kłoskowska, 1991).
W przypadku relacji lasu i leśnictwa, a kultury i sztuki widzimy bardzo wyraźne
mechanizmy sprzężeń zwrotnych. Kultura rozmijała się i rozwija, biorąc także wzorce i
inspiracje z lasu jako zjawiska przyrodniczego, z drugiej zaś strony jest wyraźny wpływ
szeroko rozumianej kultury na poziom gospodarstwa leśnego, sposoby zagospodarowania
lasów, społeczne otoczenie leśnictwa. Bardzo mało zmienne w ramach czasowych naszej
cywilizacji są prawa przyrody, którymi kierują się ekosystemy leśne, ale leśnictwo i ludzie
lasu zmieniają się znacząco pod wpływem rozwoju kultury, postępów cywilizacyjnych,
techniki i technologii, nauki.
Człowiek jest wytworem środowiska i bez niego nie może żyć. Wiadomo nawet, po
jakim czasie umiera bez powietrza, wody, pożywienia, jak na organizm człowieka wpływają
czynniki pogodowe (meteorologiczne), a w jakim stopniu jego samopoczucie zależy od
kontaktu z przyrodą, w szczególności z lasem. Środowisko ewolucyjne uległo i ulega
zmianom, a wraz z nim przyroda, zasoby leśne i człowiek. Jest to proces bardzo powolny, a
objawy zmian i przekształceń trudno dostrzec w czasie trwania życia człowieka, czy nawet
wielu pokoleń. Natomiast zmiany zachodzące obecnie w przyrodzie, w tym w ekosystemach
leśnych pod wpływem działalności człowieka mogą być gwałtowne i degradacyjne, tak że
naturalne procesy ewolucji nie nadążają za nimi – to powoduje bardzo poważne zagrożenia
cywilizacyjne a nawet może być przyczyna katastrofy ekologicznej. Ochrona i kształtowanie
środowiska przyrodniczego jest jednym z najważniejszych problemów współczesnego świata.
Jak wpływa to na relację natury i kultury oraz kultury i natury, jak na lokalne i regionalne, a
także na globalne relacje lasów i cywilizacji – tego w pełni jeszcze nie wiemy (Grzywacz
1993).
Jan Paweł II na 109 sesji Rady Wykonawczej UNESCO, w Paryżu w 1980 r. mówił
„Człowiek żyje prawdziwie ludzkim życiem dzięki kulturze. Jego życie jest kulturą również i
w tym znaczeniu, że poprzez nią człowiek odznacza i odróżnia się od całej reszty istnień
wchodzących w skład widzialnego świata: człowiek nie może obejść się bez kultury… Naród
istnieje „z kultury” i „dla kultury”. I dlatego właśnie jest ona tym wielkim wychowawcą ludzi
do tego, aby „bardziej być” we wspólnocie, która ma dłuższą historię niż każdy człowiek i
własna rodzina.”
Wiele osób „użytkowuje” las, przebywając w nim i znajdując inspiracje twórczą. Tę
mniej dostrzegalną funkcję lasu bardzo wszechstronnie przedstawiono w znakomitym dziele
Wiśniewskiego i Kiełczewskiego „Kulturotwórcza rola lasu”(2004, 2012, wyd. V). Wpływ
4
lasu motywy i tematy leśne oraz myśliwskie znajdujemy w mitologii greckiej i rzymskiej,
starosłowiańskiej i słowiańskiej, architekturze, rzeźbie, malarstwie, fotografii, filmie,
performance, ceramice, szkle artystycznym, tkaninie artystycznej, w sztuce ludowej i
nieprofesjonalnej (amatorskiej): wycinanki, pisanki, tkaniny, haft , koronki, kowalstwo,
ciesielstwo, korzenioplastyka, bardzo różnorodne techniki twórcze przy wykorzystaniu
zróżnicowanych materiałów i surowców. Motywy leśne widzimy na przedmiotach kultu
religijnego, na broni i akcesoriach myśliwskich, naczyniach, plakatach i nalepkach, w
reklamach, graffiti, ekslibrisach, na pocztówkach, znaczkach pocztowych, etykietach
zapałczanych, kartach telefonicznych, sztuce heraldycznej, sztuce
medalierskiej, na
odznaczeniach i odznakach, monetach, banknotach, szatach i ubiorach, sztandarach, biżuterii,
zegarach, w meblarstwie i stolarstwie, na kartach do gry, zabawkach, upominkach i
pamiątkach. Duże wpływy inspiracji lasem i leśna przyrodą można znaleźć w muzyce,
literaturze pięknej, a także w żartach, karykaturze, przysłowiach i mądrości ludowej,
aforyzmach, przesądach, itd. Można powiedzieć, że „las tętni życiem” także poza jego
obszarem, również bardzo bogato w życiu społecznym, w kulturze i sztuce. Wiele ciekawych
rozważań o kulturotwórczej roli lasu i leśnictwa zawiera zeszyt artykułów pod redakcją
Grzywacza (2006) „Las na styku trzech kultur”, wydany przez PTL. Niezwykle interesujące
są również w tym względzie rozważania Rykowskiego (2013), w bogato ilustrowanej książce
autorskimi dziełami plastycznymi „Między nauką a sztuką czyli jak być leśnikiem”. Bogaty
wybór dzieł literackich i plastycznych związanych z lasem znajduje się w dziele „W głąb
lasu” (1985), wydanym z okazji 100-lecia PTL.
Jedną z mniej spopularyzowanych funkcji leśnictwa jest troska o zachowanie pamiątek
dziedzictwa kulturowego, znajdujących się w zarządzie Lasów Państwowych. Na podstawie
wykonanej w 2008 r. inwentaryzacji wiemy, że pod opieką i szczególną ochroną na terenach
administrowanych przez LP znajduje się ok. 2 tys. różnych obiektów dziedzictwa
kulturowego, wpisanych do ewidencji wojewódzkich konserwatorów zabytków lub
umieszczonych w miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego, nie licząc bardzo
wielu tzw. obiektów nierejestrowych. Są to dzieła architektury, budownictwa i obiekty
techniki (pałace, budynki, dworki, kaplice, kapliczki, mosty, wiadukty, zabytkowe
wyłuszczarnie nasion, leśne kolejki wąskotorowe), dzieła budownictwa obronnego (zamki lub
ruiny zamków, fortyfikacje i inne konstrukcje wojskowe oraz obronne), miejsca pamięci
narodowej (cmentarze, groby, pomniki, miejsca wydarzeń historycznych lub upamiętniające
wybitne postacie, instytucje, itp.), obiekty archeologiczne (grodziska, cmentarzyska, osady,
kurhany), obiekty architektury zieleni (arboreta, ogrody, parki wiejskie, aleje drzew), zabytki
5
ruchome (parowozy i wagony leśnych kolejek wąskotorowych, rzeźby architektury
ogrodowej i parkowej, ruchome wyposażenie oficyn, itp.). Spośród wymienionych tu 6 grup
obiektów najliczniejsze w lasach są zabytki archeologiczne, stanowiące 57% wszystkich
zinwentaryzowanych pozycji rejestru. Na drugim miejscu pod tym względem są dzieła
architektury, budownictwa i obiekty techniki. Najwięcej zabytków dziedzictwa kulturowego
znajduje się na terenie Regionalnej Dyrekcji Lasów Państwowych w Szczecinku (aż 21 %
wszystkich, w tym najwięcej zabytków archeologicznych), a w dalszej kolejności na gruntach
RDLP Wrocław, Szczecin, Gdańsk, Katowice, Olsztyn i Białystok. Najmniej zabytkowych
obiektów zinwentaryzowano w RDLP Łódź i Warszawa (Kozarski 2008).
Obok kulturotwórczej roli lasu, duża była i jest jego rola religiotwórcza, bowiem
stosunek człowieka do przyrody jest jednym z podstawowych czynników kształtowania się
religii, w jak najszerszym znaczeniu tego obszaru pojęciowego, a także związanej z nią
obrzędowości. Ponieważ lasy były najliczniejszym, głównym w naszej szerokości
geograficznej ekosystemem przyrodniczym, w którym rodziła się i powstawała nasza
cywilizacja, to nic dziwnego, że lasy stanowiły matecznik przeżyć religijnych naszych
przodków. Obecnie nadal spełniają taką rolę, stąd tak liczne w polskich lasach sanktuaria i
różnorodne obiekty i ślady wiary.
Sanktuarium z łaciny oznacza miejsce święte, teren lub obiekt o znaczeniu
kulturowym, miejsce objawień, cel pielgrzymek religijnych, masowych obrzędów, celebracji
liturgicznych, nabożeństw. Termin „sanktuarium” odnosimy również do każdego miejsca
szczególnie cennego i świętego. Mamy dwa zasadnicze rodzaje sanktuariów: świątynie - o
bardzo rożnych formach, stylach, wielkości, wznoszonych dla upamiętnienia jakiegoś
objawienia, cudu lub w celu oddania czci relikwiom, obrazom i rzeźbą, przedmiotom
sakralnym oraz środowisko naturalne - święte lasy, groty, źródła, wodospady, góry, wyspy
lub inne elementy przyrody, które z jakichś względów są czczone, odwiedzane, szanowane i
chronione. Sanktuaria można dzielić ze względu na władzę, która je erygowała: diecezjalne
(przez biskupa diecezjalnego), narodowe (prze Konferencje Episkopatu), międzynarodowe
(przez Stolicę Apostolską). Możemy również mówić o sanktuariach osobistych, chwilowych,
czyli miejscu doznania głębokiego zjednoczenia z Bogiem, poczucia Jego bliskości przez
poszczególne osoby, iluminacje. Zdarza się to zwłaszcza podczas pobytu w wysokich górach,
w głębi kompleksu leśnego, na środku morza lub oceanu, nad brzegiem jeziora, niekiedy na
otwartej przestrzeni podczas wchodu lub zachodu słońca, podczas obserwacji przyrody. Nie
ma na razie wśród sanktuariów ku czci świętych patronów, leśników i myśliwych. Istnieją
także sanktuaria prawosławne np. Góra Grabarka, Jabłeczna, Supraśl, Turkowice oraz
6
sanktuarium unickie w Kostomłotach. Wśród sanktuariów istnieję takie, które są poświęcone
przyrodzie, regionom geograficzno- przyrodniczym, np. Leśne Sanktuarium Matki Bożej
Królowej Zdrojów Krynickich – Uzdrowienia Chorych, Sanktuarium Matki Bożej (MB)
Radosnej Opiekunki Przyrody w Secyminie Nowym (przy Puszczy Kampinoskiej),
Sanktuarium MB Opiekunki Środowiska Naturalnego w Mikołowie (Bujaków), Sanktuarium
MB Jaworzyńskiej Królowej Tatr w Zakopanym, Sanktuarium MB na Puszczy w Ostrowach
Tuszowskich, Sanktuarium MB Królowej Polskiego Morza w Swarzewie, Sanktuarium MB
Pani Kujaw w Markowicach, Sanktuarium MB Pani Podhala w Ludźmierzu, Sanktuarium
NMP Królowej Kaszub w Sianowie, Sanktuarium MB Księżnej Ziemi Sieradzkiej w
miejscowości Charłupia Mała i inne (Gawlenia, Jordan 1996, Grzywacz 2013).
Drzewa od wieków są symbolami w krajobrazie kulturowym np. drzewo
wszechświata, życia, pokoju, wolności, przyjaźni, pamięci, republiki, genealogiczne, drzewo
w terminach medycznych, drzewa święte. W szczególności do drzew świętych zaliczano
następujące gatunki: krzew winny, cedr, cyprys, oliwka, palma, akacja, figowiec, dąb, laur,
jabłoń, cis, buk, jesion, a w Azji także miłorząb i szydlica (Michałowski 1991).
Niektóre, konkretne egzemplarze drzew są związane z
kultem religijnym. Na
drzewach dokonywały się objawienia Matki Boskiej (uznane lub nie uznane oficjalnie przez
władze kościelne). Drzewa te stawały się początkiem kultu maryjnego, w miejsce w których
stawiano kapliczkę, kaplicę lub okazała świątynie, która z czasem stawała się sanktuarium.
Najczęściej w koronie drzew ukazywała się różnym osobom jednokrotnie lub wielokrotnie
Matka Boska przekazując prośby, życzenia
lub różnorakie informacje (wiemy o tym z
przekazów legendarnych lub historycznych), czasami był to obraz lub figura Matki Bożej,
które w cudowny, niewytłumaczalny sposób były znajdowane na drzewie. Można przytoczyć
co najmniej kilkanaście tego typu przykładów, według rodzajów drzew. Na dębach ukazała
się: Matka Boża Kochawińska (Żydaczów k. Stryja), Matka Boża Królowa Pokoju (Stoczek
Warmiński), Bolesna Pani Hałcnowska (Hałcnów, dzielnica Bielska - Białej); na lipach:
Matka Boża Świętojańska (Święta Lipka), Matka Boża Lipska z Lubawy, Matka Boża
Ostrożańska (Ostrożany); na dzikiej gruszy: Wniebowzięta Maryja Panna (Leśna Podlaska),
Matka Boska Żyrowicka (Żyrowice k. Słonima); na kwitnącej wiśni: Matka Boża
Nauczycielka Młodzieży w Warszawie na Siekierkach; na topoli: Matka Boska Niepokalana
(Tuligłowy); na sośnie stojącej na brzegu wzgórza nad stawem: Matka Boska z Janowa
Lubelskiego; na drzewach u których nie znamy konkretnego gatunku (nie zachowała się
nazwa w przekazach), Matka Boża Pocieszenia (Leżajsk), Królowa Mazowsza i Pani Skępska
( Skępe k. Lipna), Matka Boska Bolesna z Jarosławia, Matka Boża Gidelska, Krasnobrodzka
7
Szafarka Łask – Pocieszycielka Zamojszczyzny, Dolnośląska Strażniczka Wiary (Bardo
Śląskie), Matka Boża Sianowska – Królowa Kaszub, Matka Boska Pocieszycielka
(Jodłówka), Matka Boża - Pani Kujaw (Ostrowąs), Matka Boża Studzieniczna (Przewięź k.
Augustowa) i szereg innych (Grzywacz 2013).
Do znanych drzew symboli należą „Lipy Sobieskiego” (rzadziej dęby lub buki)
sadzone np. na Górnym Śląsku dla upamiętnienia zwycięstwa króla Jana Sobieskiego pod
Wiedniem. Po podobną symbolikę sięgali w latach 1789 – 1792 Amerykanie, sadząc 60000
drzew dla upamiętnienia zdobycia niepodległości przez Stany Zjednoczone. Również
Belgowie, akcentując wyzwolenie zasadzili w 1830 r. Drzewa Niepodległości. Drzew –
świadków nie mogło zabraknąć po odzyskaniu niepodległości przez Polskę w 1918 r. w wielu
miejscowościach w kraju sadzono drzewa, do dziś znane jako Lipy Wolności (rzadziej Dęby
Wolności). Sadziliśmy bardzo licznie drzewa na 1000 - lecie państwa polskiego, na rocznicę
chrztu Polski. Po dramatycznych wydarzeniach z 11 września 2001 r. w Nowym Jorku, na
całym świecie sadzono drzewa upamiętniające ofiary ataku na Word Trade Center. Podobnie
po zamachu terrorystycznym w madryckim metrze, założono w Hiszpanii „Gaj Pamięci”
złożony z cyprysów wiecznie zielonych, z których każdy upamiętnia jedną z ofiar zamachu.
W podobny sposób powstaje gaj cyprysowy w Instytucie Yad Vaschem w Jerozolimie. Każda
osoba odznaczona medalem „ Sprawiedliwy Wśród Narodów Świata”, sadzi tam uroczyście
swoje drzewo (Grzywacz, Pietrzak 2013).
Współcześnie nie brak także licznych akcji sadzenia drzew, jako drzew pamięci w
krajobrazie kulturowym. Biorą w tych akcjach bardzo aktywny udział leśnicy. Pierwszy etap
nasadzeń „drzew papieskich” miał miejsce w kwietniu 2004 r. Podczas ogólnopolskiej
Pielgrzymki Leśników w Watykanie, z okazji 80-lecia utworzenia administracji Lasów
Państwowych, gdzie papież Jan Paweł II pobłogosławił żołędzie zebrane z dębu
szypułkowego „Chrobry”, rosnącego w miejscowości Piotrowice (Nadleśnictwo Szprotawa).
Z tych żołędzi wyhodowano w szkółce Nadleśnictwa Rudy Raciborskie sadzonki, w ilości
514 sztuk, które w 2006 r. w uroczysty sposób posadzono w wybranych miejscach
(nadleśnictwa, szkoły i uczelnie leśne oraz inne ważne miejsca dla leśnictwa) na terenie
całego kraju. Drugi etap nasadzeń drzew papieskich - to sadzonki „benedyktynki”: sosna
piska (Nadleśnictwo Maskulińskie), sosna taborska (Nadleśnictwo Miłomłyn), sosna limba
(Tatrzański Park Narodowy), świerk istebniański (Nadleśnictwo Wisła), dąb szypułkowy z
pomnika „ Adam” (Nadleśnictwo Jamy), buk z Puszczy Bukowej (Nadleśnictwo Goleniów),
jodła z Leśnego Zakładu Doświadczalnego w Krynicy, cis z Borów Tucholskich
(Nadleśnictwo
Zamrzenica),
wyhodowanych
w
szkółkach
Lasów
Państwowych
8
(Nadleśnictwo Jabłonna i Syców), z nasion pobłogosławionych przez Benedykta XVI w
trakcie pielgrzymki do Polski ( maj 2006 r.), przed mszą świętą w Warszawie (ponad 40 tys.
sadzonek). „Benedyktynki” reprezentują najbardziej znane ekotypy głównych gatunków
drzew leśnych Polski. Trzeci etap nasadzeń drzew papieskich obejmował cisy dla
upamiętnienia beatyfikacji Jana Pawła II w 2011 r. Czwarty etap nasadzeń będzie dotyczył
także cisów, które maja upamiętnić kanonizację Jana Pawła II w 2014 r. Ostatnio powstały
nasadzenia dla upamiętnienia leśników zamordowanych w 1940 r. w Katyniu, w Charkowie i
Miednoje np. w Nadleśnictwie Celestynów, Oleszyce, Zamrzenica i innych oraz ofiar
tragicznej katastrofy samolotu prezydenckiego w dniu 10 kwietnia 2010 r. pod Smoleńskiem
(np. w Nadleśnictwie Oleszyce, Nadleśnictwie Gostynin i innych). Dęby posadzono również
jesienią 2011 r. na terenie Nadleśnictwa Celestynów, jako element symbolicznego założenia
martyrologicznego „Golgota Wschodu Leśników Polskich”. Tego typu „drzew pamięci” w
naszym kraju jest znacznie więcej. W przyszłości, z niektórych drzew pamięci wyrosną
okazałe, sędziwe pomniki przyrody, świadczące na długo o naszej tradycji i historii, wierze,
przyrodzie i kulturze.
Osadnicy leśni w dawnej Polsce, zwani również budnikami, nazwa od zamieszkiwania
w prymitywnych budach, szałasach leśnych, karczowali las pod grunty orne i pastwiska,
zajmowali się eksploatacją lasów – węglarze wypalający węgiel drzewny, maziarze
wyrabiający maź, smolarze pędzący smołę, potaśnicy wydobywający potaż z popiołu
drzewnego, dziegciarze destylujący dziegieć z brzeziny, drwale, wozacy, producenci klepek i
gontów, tracze wykonujący tarcicę z okrągłego surowca drzewnego, bartnicy hodujący dzikie
pszczoły dla miodu i wosku, plecionkarze, zielarze, itd. – mieli dość często daleko do
najbliższej świątyni, wobec tego stawiali w swoich małych osiedlach krzyże, kapliczki i inne
obiekty swojej wiary. Obiekty te często nie przetrwały do naszych czasów. Niekiedy w tych
samych miejscach, XIX i XX – wieczni leśnicy, drwale, furmani i inni robotnicy leśni,
mieszkańcy pobliskich wsi stanowili nowe „leśne obiekty wiary”. Jest ich wiele współcześnie
w Polskich lasach. Są to krzyże przydrożne lub upamiętniające jakieś wydarzenie, szczególne
sytuacje dla lokalnej społeczności, kapliczki bardzo różnych rodzajów – słupowe, naziemne,
nadrzewne, figury przydrożne, bożemęki, święte dziuple. Dość często były one dowodem
wotum, podziękowania za uratowanie życia, zdrowia. W bardzo pięknie wydanym, bogato
ilustrowanym opracowaniu „Leśne ślady wiary” Marszałek (2010), przedstawiono ciekawe
historie powstania i opisy 37 kapliczek, wybranych spośród 235 zinwentaryzowanych w
lasach Krośnieńskiej Dyrekcji Lasów Państwowych. W innym opracowaniu „Historia
zapisana w lesie”, Cywiński (2007) przedstawia aż 551 obiektów znajdujących się w lasach
9
na terenie Katowickiej Dyrekcji Lasów Państwowych (województwo śląskie i opolskie), są
wśród nich: kapliczki, krzyże, głazy i tablice pamiątkowe, cmentarzyki i pojedyncze groby z
bitew i powstań narodowych, pamiątki po leśnikach zabitych przez kłusowników, miejsca
tragicznych skutków polowań i samobójstw, bunkry, miejsca martyrologii i hitlerowskiego
terroru itd., wiele z tych obiektów to „leśne obiekty wiary ludu śląskiego”. Ośrodek Kultury
Leśnej w Gołuchowie, wielce zasłużona dla leśnictwa placówka naukowo-edukacyjna, wydał
album „ Świętemu Hubertowi cześć. Kapliczki: tradycja, pamięć, intencje, akt
komunikacyjny” (Adamczewski 2012,wyd.II). To fotograficzna dokumentacja 133 dzieł
sztuki ludowej,
rzemiosła artystycznego i wybitnej sztuki profesjonalnej, poświęcone
świętemu Hubertowi i jego kultowi w tradycji łowieckiej, obiektów znajdujących się na
terenie nadleśnictw w całym kraju. Różnego rodzaju kapliczki z drewna, murowane,
metalowe, w pniach martwych już drzew, bardzo bogate i skromne, wyszukane artystycznie i
proste w środkach wyrazu – stanowią element krajobrazu kulturowego, łączność świata
przyrody z działalnością leśników i myśliwych. Miejsca, gdzie są posadowione stanowią
swoiste, małe, leśne sanktuaria, punkt spotkania człowieka z Bogiem. Często były stawiane
wotywnie, dla upamiętnienia ważnych zdarzeń lub zamysłów fundatorów – nadleśnictw, kół
łowieckich, poszczególnych leśników, myśliwych, czy tez innych prywatnych osób. Spełniają
kapliczki poświęcone św. Hubertowi funkcje religijne, artystyczne, kultowe, ale także punktu
orientacyjnego w przestrzeni. Ten piękny album zaskakuje prezentacja ogromnej
różnorodności form uczczenia świętego patrona.
Podobnych opracowań pokazujących mnogość i różnorodność pamiątek, obiektów i
miejsc kultu religijnego w polskich lasach, jest wiele. Trudno tu przytoczyć wszystkie,
podano tylko przykłady. Wielość tego typu obiektów świadczy o religijności „ludzi lasu”,
przywiązaniu do wiary i kościoła, ale z drugiej strony ukazuje fakt, że w ciszy leśnej, na łonie
leśnej przyrody częściej doznajemy przeżyć religijnych, niż w zgiełku miast, w tłumie ludzi,
w codziennym zabieganiu (Grzywacz 2013).
Stefan Żeromski w zakończeniu „Puszczy jodłowej” (1924) pisał „Puszcza jest
niczyja, nie moja ani twoja, ani nasza, jeno boża, święta”.
Nazwy nadawane niektórym drzewom–pomnikom przyrody są bardzo zróżnicowane.
Najczęściej są to imiona męskie i żeńskie, nazwy związane z postaciami i wydarzeniami
historycznymi, postaciami literackimi, osobami ze świata nauki, kultury i sztuki, a także
postaciami świętych np. Agnieszka, Anna, Jadwiga, Maria, Urszula, Weronika oraz Andrzej,
Antoni, Cyryl, Franciszek, Jan, Wojciech (Grzywacz, Pietrzak 2013).
10
Środowisko zawodowe związane pracą, zamiłowaniem i działalnością społeczną z
ekosystemami leśnymi ma od dawna swoich patronów. Do świętych szczególnie związanych
z leśnikami, leśnictwem, łowiectwem, ochroną przyrody, należy zaliczyć: św. Huberta, św.
Gwalberta, św. Wincentego z Saragossy, św. Franciszka z Asyżu i św. Eustachego
Rzymskiego (Ojrzyński 2005).
Lasy powszechnie traktowane są jako miejsce pozbawione hałasu, zgiełku, pośpiechu,
nadmiernej krzątaniny, dlatego współcześnie na ich łonie szukamy ciszy, harmonii,
wypoczynku, odprężenia, „naładowania akumulatorów”, natchnienia dla twórczości w
zakresie kultury i sztuki, inspiracji duchowej i religijnej, naturalności. Ale to nieprawda, że
lasy lubimy i szanujemy z powodu ich martwoty, bezgłośności i pozornego spokoju. Las żyje,
rośnie i rozmnaża się, stale dokonuje się przyrost biomasy, głównie nowego drewna, żyją w
nim dziesiątki tysięcy różnych organizmów – „ las tętni życiem”, odbywa się codzienna
walka o byt, konkurencja o wodę, światło, pożywienie, przestrzeń życiową. W lesie pracują
leśnicy, drwale, pełno w nim amatorów grzybobrania, zbieraczy runa leśnego, turystów,
spacerowiczów, uczestników kolonii letnich, obozów harcerskich, itd. Las lubimy, bo się w
nim dobrze czujemy, jak u siebie, gdyż jest otwarty i dostępny dla wszystkich, bezpłatny,
pełen świeżego powietrza, dóbr i pożytków, bogactwa otaczającej przyrody, piękna, harmonii,
ponieważ jest naturalny. Przeżycia psychiczne w lasach są przenoszone do naszego życia
codziennego, kultury i sztuki. Las jest powszechnie „użytkowany” materialnie i duchowo –
las jest w nas (Grzywacz 2009).
Powierzchnia lasów w Polsce wynosi 9,1 mln ha z czego na lasy publiczne przypada
81,3%, a na Lasy Państwowe 77,4% (tabela 1). Sumaryczną szacunkową wartość zasobów
leśnych Polski wyliczono wg stanu na koniec 2008 r. Wyniosła ona ok. 190 mld zł (Gołos
2013), z czego ponad 95 % przypada na zasoby drzewne dostępne do pozyskania. Około 15 %
stanowi wartość gruntów leśnych, a 85 % wartość masy drewna na pniu (tabela 2). Bardzo
trudno oszacować wartość kulturową lasu. Według danych szwajcarskich, gdzie wyliczono
wartości gospodarcze, ekologiczne i część funkcji społecznych, tylko ok. 5 % stanowił
surowiec drzewny. Największą wartość miały funkcje ochronne (glebochronne, wodochronne,
przeciwlawinowe, filtrujące powietrze itd.), co jest zrozumiałe w warunkach tego górzystego
kraju. Funkcje ochronne wyceniono na 46,5 %, zasoby różnorodności biologicznej na 29,6%
a funkcje wypoczynkowe i turystyczne na 19,0% (tabela 3). Niestety nie wyliczono
szacunkowo kulturowych wartości tych lasów (Kissling – Näf 1999).
Przyjmuje się, że gdy wartość materialną przeciętnego ha lasu (tylko grunt i
drzewostan) ocenić na 1 jednostkę to według danych pochodzących z różnych krajów
11
(głównie z Niemiec), wartość funkcji publicznych i ochronnych tego ha lasu będzie wynosić
5-11 razy więcej. To tak jak z malowniczym jeziorem w lesie nad którym wypoczywa wiele
osób (ośrodki wczasowe, kolonie, obozy harcerskie, domki kempingowe, pola namiotowe), to
jego wartość, to nie tylko kilka milionów m3 wody i kilkanaście ton ryb – to znacznie,
znacznie więcej (Grzywacz 2013). Według Costanzy i innych (1997) wartość dóbr i usług
lasów w USA, wynosi szacunkowo 969 dolarów amerykańskich z hektara rocznie, w tym
drewno oraz inne surowce i żywność (płody runa leśnego) tylko 18,7%. Wartości kulturowe
wyceniono tylko na 2 $ rocznie z ha lasu. Osobiście uważam, że wartość ta nie została
wyceniona należycie, wydaje się zbyt nisko (tabela 4). Gdyby przyjąć szacunkowo, że
wartość zasobów leśnych Polski (grunt + drzewostan) wynosi około 190 mld zł i to jest
równowartość 1 jednostki w wartości rzeczywistej lasów, to łącznie z funkcjami ochronnymi i
społecznymi, które można przyjąć łącznie jako 5 jednostek, oznaczałoby to, że lasy w naszym
kraju mają wartość około 950 mld złotych, co oznacza wartość majątkową około 25 tys. na 1
statystycznego obywatela, przy powierzchni lasów 0,24 ha przypadającej na 1 mieszkańca.
Intuicyjnie, bez podejścia metodycznego, należałoby przyjąć, że wartości kulturowe polskich
lasów, w szerokim znaczeniu tego pojęcia warte byłoby około 10-15% od tej globalnej
wartości, to znaczy 95-140 mld złotych. To tylko „zgrubny” rząd wielkości, nawet
szacunkowo trudno podać wielkości rzeczywiste, gdyż są to w znacznej mierze wartości
niewymierne, nierynkowe, niewyliczalne. Lasy to gigantyczny majątek, rozlokowany na
ponad 30,5 % powierzchni lądowej kraju. Wymaga on troski, poszanowania, ochrony,
mądrego i oszczędnego użytkowania, dla obecnych i przyszłych pokoleń.
Literatura
Adamczewski J. (red.) 2012. Świętemu Hubertowi cześć. Kapliczki: tradycja, pamięć,
intencje, akt komunikacyjny. Ośrodek Kultury Leśnej Gołuchów.
Brückner A. 1927. Słownik etymologiczny języka polskiego. Krakowska Spółka
Wydawnicza, Kraków.
Brückner A. 1980. Mitologia słowiańska i polska. Państwowe Wydawnictwo Naukowe,
Warszawa.
Constaza R. i inni 1997. The volue of the world’s ecosystem services and natural capital.
Nature, 387.
Cywiński K.W. 2007 Historie zapisane w lesie. RDLP Katowice, wyd. II
Gawlenia G. Jordan G. 1996 Z dawna Polski tyś Królową. Przewodnik po Sanktuariach
Maryjnych. Niepokalanki, Szymanów, wyd. IV
12
Gołos P. 2013. Wartość zasobów leśnych Polski. Sylwan, 1.
Grzywacz A. 1993. Poradnik ekologiczny. Wydawnictwo KUL, Lublin.
Grzywacz A. (red.) 2006. Kulturotwórcza rola lasu i leśnictwa. Las na styku trzech kultur.
Wydawnictwo PTL, Lublin.
Grzywacz A. 2009. Żywot lasu. CILP, Warszawa.
Grzywacz A. 2013. Leśne sanktuaria oraz obiekty i ślady wiary w lasach. [w:] Las jak
świątynia. Wydawnictwo Stowarzyszenia Rodzin Katolickich Archidiecezji Częstochowskiej.
Grzywacz A., Pietrzak J. 2013 Drzewa – pomniki przyrody. Wydawnictwo PTL, Warszawa.
Kissling– Näf I. 1998 Grosser Wert oder wenig Geld? Über die Honorierung von
Waldleistungen. J. Enviromental Law and Policy, 3.
Kłoskowska A. 1991. Encyklopedia kultury polskiej XX wieku. Wydawnictwo „Wiedza o
Kulturze”, Wrocław.
Kozarski P. 2008. Raport z inwentaryzacji zabytkowego dziedzictwa kulturowego będącego
w zarządzie Lasów Państwowych. CILP, Warszawa.
Krzymowska–Kostrowicka A. 1997 Geoekologia turystyki i wypoczynku. Wydawnictwo
Naukowe PWN, Warszawa.
Kulig R. 2007 Odkrywanie natury. Praktyka głębokiej ekologii. Wydawnictwo Pracownia na
rzecz Wszystkich Istot.
Marszałek E. 2010. Leśne ślady wiary. Wydawnictwo Ruthenus, Krosno.
Michałowski A. 1991. Drzewa w krajobrazie kulturowym. Studia i Materiały Zarządu
Ochrony i Konserwacji Zespołów Pałacowo – Ogrodowych, Warszawa.
Ojrzyński W. 2005. Modlitewnik Leśników. CILP Warszawa.
Rykowski K. 2013. Między nauką a sztuką czyli jak być leśnikiem. Ośrodek Kultury Leśnej,
Gołuchów.
W głąb lasu. Las w polskiej literaturze i sztuce. 1985. Opracowanie zbiorowe przygotowane z
okazji 100 – lecia Polskiego Towarzystwa Leśnego 1882 – 1982. Wydawnictwo „Sport i
Turystyka”, Warszawa.
Wiśniewski J. , Kiełczewski B. 2012. Kulturotwórcza rola lasu. Ośrodek Kultury Leśnej,
Gołuchów, wyd. V.
Żeromski S. 1924. Puszcza jodłowa. Wydawnictwo „Dom Książki”, Kielce 1989
13
Tabela 1. Powierzchnia lasów w Polsce według własności
Wyszczególnienie
Powierzchnia
tys.ha
%
Lasy publiczne
7438
81,3
Lasy Państwowe
7077
77,4
Parki narodowe
184
2,0
Zasoby Własności Rolnej Skarbu Państwa 34
0,4
Lasy podległe różnym resortom
59
0,6
Własność gmin
84
0,9
Lasy prywatne
1706
18,7
Osób fizycznych
1606
17,6
Wspólnot gruntowych
67
0,7
Innych właścicieli
28
0,3
Spółdzielni
5
<0,1
razem
9144
100,00
na podstawie danych GUS (2012)
Tabela 2. Sumaryczna szacunkowa wartość zasobów leśnych Polski (wg stanu na 31 grudnia
2008 r.)
Kategorie
Lasy dostępne
Lasy
Razem w mld zł
Średnio w zł/ha
niedostępne dla
pozyskania
zasoby drewna
151,8
8,2
160,0
17606
grunt leśny
28,4
1,0
29,4
3233
Razem
180,2
9,2
189,4
20839
wg P. Gołos, Sylwan nr 1 (2013)
14
Tabela 3. Wartość funkcji i pożytków lasów szwajcarskich
Rodzaje i funkcje
Wartość roczna
pożytków
Mld franków
%
funkcje ochronne
4,4
46,5
2,8
29,6
1,8
19,0
0,45
4,8
(ekologiczne)
zasoby
różnorodności
biologicznej
funkcje
wypoczynkowe i
turystyczne
surowiec drzewny
0,01
0,1
9,46
100,0
płody runa leśnego
Razem
wg. J.Kissling – Näf (1999)
Tabela 4. Wartość dóbr i usług lasów w USA
Rodzaje dóbr i usług
Wartość roczna USD/ha
Recykling (rozkład i obieg) materii
361
Regulacja klimatu
141
Surowce (głównie drewno)
138
Ochrona przed emisją
96
Oczyszczanie środowiska
87
Rekreacja i wypoczynek
66
Produkcja żywności
43
Zasoby genowe
16
Funkcje glebotwórcze
10
Dostawa wody
3
Pozostałe (regulacja zakłóceń, obieg wody,
8
Ochrona biologiczna, wartości kulturowe itd.)
Razem
969
wg. Costanzy i inni, Nature 387 (1997)
15