docPromowanie odpowiedzialnych zachowań seksualnych
download 
Reklamacja Transkrypt
Promowanie odpowiedzialnych zachowań seksualnych
Elżbieta Bielecka 1 PROMOWANIE ODPOWIEDZIALNYCH ZACHOWAŃ SEKSUALNYCH Badania pilotażowe młodzieży spędzającej czas w galeriach handlowych Streszczenie Artykuł prezentuje ewaluację oraz opis realizacji przez Stowarzyszenie na Rzecz Dzieci i Młodzieży Program STACJA zadania publicznego pn. Promowanie zdrowego stylu życia i odpowiedzialnych zachowań seksualnych w kontekście HIV/AIDS i STI — zadanie pilotażowe. Działania prowadzone były metodą outreachworkingu – czyli bezpośrednio w miejscach przebywania beneficjentów projektu (Centrum Handlowe Arkadia, Centrum Handlowe Złote Tarasy), wsparte poradnictwem stacjonarnym, a także poradnictwem telefonicznym. Adresatami działań była młodzież spędzająca czas wolny w galeriach handlowych oraz młodzież i młodzi dorośli poszukujący tam partnerów seksualnych w celach zarobkowych. W ramach projektu m.in. przeprowadzono 246 wywiadów z pracownikami galerii oraz nawiązano bezpośredni kontakt z 546 młodymi ludźmi. Zebrane wyniki pozwalają na wstępną charakterystyką zjawiska oraz sformułowanie wniosków dotyczących działań profilaktycznych skierowanych do młodzieży, szczególnie podejmującej ryzykowne zachowania seksualne. 1 Dr Elżbieta Bielecka jest docentem w Zakładzie Pedagogiki Resocjalizacyjnej Instytutu Profilaktyki Społecznej i Resocjalizacji Uniwersytetu Warszawskiego. Adres e-mail: [email protected] 148 Elżbieta Bielecka Promoting Responsible Sexual Behavior; a Pilot Survey among Adolescents Spending Free Time in Commercial Centres Abstract The article presents the evaluation and the description of the implementation of the public activity project by the Association for Children and Young People STATION Program, called Promoting Healthy Lifestyle and Responsible Sexual Behaviors in the context of the HIV/AIDS and SIT — a pilot project. Project activities were carried out via outreachworking, i.e. directly in places where the project beneficiaries can be found (Arkadia Shopping Centre, Złote Tarasy Shopping Centre in Warsaw), and were supported by counselling provided either in specific locations or by telephone. These activities were targeted at adolescents who spend their free time in shopping centres, as well as at adolescents and young adults who, in search of income, will look in such places for sexual partners. As a part of the project, 246 shopping centre employees were interviewed and direct contact was established with 546 young people. The findings allow for the preliminary typology of the phenomenon and for the definition of the recommendations of preventive measures to be targeted at young people, mainly those engaging in risky sexual behaviors. Problem społeczny Ostatnie lata przyniosły znaczący wzrost liczby i rozwój tzw. centrów handlowych, czyli obiektów skupiających w jednym miejscu wiele sklepów i punktów usługowych. Osoby korzystające z nich podczas jednego pobytu mogą zarówno dokonać zakupu niezbędnych produktów spożywczych, jak również wybierać spośród bogatej oferty w sklepach o różnorodnym asortymencie. W centrum można zrobić nie tylko zakupy, ale też spotkać się z przyjaciółmi, pójść na obiad, kawę, do kina czy pograć w kręgle albo po prostu pospacerować, oglądając wystawy sklepów. Te wielofunkcyjne kompleksy, w których przenikają się handel, rozrywka, usługi i biznes umożliwiają zaspokojenie szerokiego spektrum potrzeb konsumpcyjnych. Można w nich spędzić czas bez względu na dzień tygodnia czy warunki atmosferyczne. Innym określeniem „centrum handlowego” jest „galeria handlowa”. Nazwa ta, nosząc znamiona zabiegu marketingowego, sugeruje miejsce ekskluzywne i wyjątkowe — przez analogię do galerii sztuki. Osoby spędzające czas w centrach handlowych cechuje różny status społeczno-ekonomiczny. W tłumie klientów przychodzących do galerii przeważa młodzież i młodzi dorośli. Dla wielu z nich atmosfera przepychu, prestiżu, pozornej elegancji powoduje, że sam fakt Promowanie odpowiedzialnych zachowań seksualnych 149 przebywania w miejscu uważanym za ekskluzywne daje poczucie, iż są kimś ważnym, wyjątkowym. Jednocześnie może to rodzić chęć posiadania, ale także być okazją do tego, by zrealizować te pragnienia. Brak kontroli społecznej, rodziców czy innych osób znaczących, nagromadzenie klientów przy stałej ich rotacji oraz duża powierzchnia centrum handlowego sprzyja anonimowości, a tym samym podejmowaniu nieadekwatnych zachowań. W jednym miejscu spotykają się osoby o różnym stopniu zamożności: zarówno bardzo bogate, poszukujące rozrywki, jak i te, które poszukują okazji do zarobienia pieniędzy. Przenikanie się tych „dwóch światów” sprzyja nawiązywaniu różnych kontaktów, w tym poszukiwaniu partnerów seksualnych w celach zarobkowych 2. Jacek Kurzępa wskazuje, że stereotypowy obraz prostytucji kojarzony jest najczęściej z sytuacją, kiedy biedna dziewczyna z patologicznej rodziny, nie mając możliwości zmiany trudnej sytuacji życiowej, oddaje się mężczyznom za pieniądze. Prostytucję, której głównym powodem jest czynnik ekonomiczny określa się mianem głodowej. Wyróżnia się również prostytucję aspiracyjną, gdy jednostka potrzebuje wsparcia finansowego w celu kontynuowania studiów, opłacenia jakiegoś wyjazdu językowego czy kupna przedmiotu niedostępnego ze względu na wysoką cenę. Powodem może być też chęć wejścia do określonej grupy osób majętnych i wpływowych, czyli nadzieja na ustawienie się w życiu. Kolejna forma to prostytucja kulturowa, wpisująca się we współczesny styl eksponowania własnego ciała jako atutu i atrybutu jednocześnie, który może przysporzyć splendoru, popularności, a może nawet pomóc w staniu się kimś znaczącym. Badacz dookreśla, że „takie przedmiotowe traktowanie ciała jest zgodne z przekazem, który dociera do młodego odbiorcy z każdego zakamarka rzeczywistości, stacji muzycznych i treści piosenek, modnych filmów i komiksów” (Kurzępa 2007: 175). Ponadto, jak wskazuje J. Kurzępa, wśród nastoletnich prostytutek pojawiają się także te, które traktują seks sportowo, uznając, że po to jest się młodym, żeby z tej młodości w pełni korzystać. „Skoro i tak pierwszy raz mam za sobą, często zupełnie bezwiednie, gdzieś przypadkowo na imprezie, dyskotece czy jakiejś nieokreślonej miejscówce, to dlaczego nie wykorzystać tego komercyjnie. Jest to ra2 Oczywiście galerie handlowe nie są powodem tego zjawiska, ale miejscem inicjowania lub finalizowania transakcji. Elżbieta Bielecka 150 cjonalizm dość szczególny, ale częsty w myśleniu młodych ludzi” (Kurzępa 2007: 175). Dlatego też sponsoring nie zawsze jest przez nich postrzegany jako forma prostytucji, ponieważ gratyfikacja nie musi mieć charakteru czysto gotówkowego. Zapłata może być w postaci drogich rzeczy, gadżetów, ubrań, kosmetyków. Irena Pospiszyl wskazuje, iż „nie ulega wątpliwości, że w naszej kulturze prostytucja stanowi naruszenie istniejących norm i cenionych wartości. Jednak wobec rozpowszechnionej obecnie swobody seksualnej oraz daleko posuniętej emancypacji samej profesji osób uprawiających prostytucję, wcale nie jest łatwo zdefiniować to zjawisko” (Pospiszyl 2008: 224). Zjawisko sponsoringu jest aktualnie poważnym problemem społecznym. Przez problem społeczny Jerzy Kwaśniewski rozumie „takie zachowanie ludzkie i zjawiska społeczne, które ze względu na swój charakter, skutki czy intensywność występowania postrzegane są i odczuwane przez członków danej społeczności jako istotne dolegliwości w życiu zbiorowym, domagające się rozwiązania” (Kwaśniewski 2006: 231). Dlatego też w dalszej części artykułu zostaną zaprezentowane wyniki badań pilotażowych, które mogą być wykorzystane przy konstruowaniu programów edukacyjno-profilaktycznych skierowanych do młodzieży i młodych dorosłych 3. Opis wykonania zadania Prezentowany raport jest efektem analizy danych zebranych podczas realizacji przez „Stowarzyszenie na Rzecz Dzieci i Młodzieży Program STACJA” zadania publicznego pn. Promowanie zdrowego stylu życia i odpowiedzialnych zachowań seksualnych w kontekście HIV/ AIDS i STI — zadanie pilotażowe na zlecenie Miasta Stołecznego Warszawa. Zadanie było opracowane i realizowane pod merytoryczną opieką pracownika IPSiR. Ponadto studenci Instytutu stanowili 50% grupy streetworkerów-wychowawców uczestniczących w projekcie. 3 Autorka artykułu, ze względu na ograniczenia związane z objętością tekstu, nie dokonuje w nim oceny tego zjawiska, nie analizuje przyczyn, mechanizmów i konsekwencji podejmowania ryzykownych zachowań seksualnych dla dalszego rozwoju młodego człowieka. Promowanie odpowiedzialnych zachowań seksualnych 151 „Stowarzyszenie na Rzecz Dzieci i Młodzieży Program STACJA” podejmowało przez 4 miesiące (tj. od 3.08.2009 r. do 31.12.2009 r.) w dwóch warszawskich centrach handlowych (Centrum Handlowe Arkadia, Centrum Handlowe Złote Tarasy) działania mające na celu ograniczanie ryzyka szkód zdrowotnych i społecznych związanych ze świadczeniem usług seksualnych przez młodzież i młodych dorosłych oraz zmniejszenie liczby nowych zakażeń HIV. Adresatami działań była młodzież spędzająca czas wolny w centrach handlowych oraz młodzież i młodzi dorośli poszukujący tam partnerów seksualnych w celach zarobkowych. Działania prowadzone były metodą outreachworkingu 4 — czyli bezpośrednio w miejscach przebywania beneficjentów projektu, wsparte poradnictwem stacjonarnym, a także poradnictwem telefonicznym. Realizatorami byli wykwalifikowani i doświadczeni streetworkerzy-wychowawcy „Programu STACJA” 5. W ramach projektu podjęto następujące działania: Przygotowanie materiałów informacyjnych Integralną częścią projektu było przygotowanie ulotek informacyjnych, wlepek 6 i plakatów służących promocji przedsięwzięcia. Opracowano i wydano następujące materiały informacyjne: • ulotki na temat chorób przenoszonych drogą płciową (STI, w tym HIV) zawierające najważniejsze informacje dotyczące chorób przenoszonych drogą płciową, profilaktyki, miejsc, gdzie można przebadać się w kierunku tychże chorób; 4 Outreachworking to działania w miejscach przebywania beneficjentów projektu (inaczej nazywane działaniami streetworkerskimi lub streetworkingiem), wsparte działaniami stacjonarnymi (poradnictwo). 5 Kadrę „Programu STACJA” stanowią młodzi ludzie — zarówno osoby po studiach kierunkowych (pedagogika, psychologia, socjologia, resocjalizacja), jak i w ich trakcie. Posiadają rzetelne przygotowanie merytoryczne i kompetencyjne zdobyte na certyfikowanych warsztatach i szkoleniach w zakresie: pracy z osobami uzależnionymi, w kryzysie, podejmującymi ryzykowne zachowania seksualne oraz pracy z „dzieckiem ulicy” i dzieckiem krzywdzonym. Ponadto kilkuletnie doświadczenie pracy metodą streetworkingu to nie tylko umiejętność nawiązywania i prowadzenia rozmowy, ale również znajomość zasad etycznych oraz standardów pracy w środowisku otwartym. 6 Naklejki informacyjne/promocyjne są popularną wśród młodzieży formą wypowiadania się w przestrzeni publicznej. Elżbieta Bielecka 152 • ulotki informacyjne o ofercie Stowarzyszenia — tzn. najważniejsze dane dotyczące form, zakresu, czasu i miejsca działań podejmowanych w ramach tego projektu oraz dane teleadresowe Stowarzyszenia; • ulotki, plakaty, wlepki na temat alternatywnych form spędzania wolnego czasu oraz możliwości ich samodzielnego poszukiwania. Zawierają one informacje o miejscach, stronach internetowych, na których można znaleźć informacje o bezpłatnych wydarzeniach kulturalnych, artystycznych, sportowych organizowanych w Warszawie. Dystrybucja materiałów informacyjnych Dystrybucja materiałów informacyjnych odbywała się w dwóch warszawskich galeriach handlowych w trybie ciągłym, od września do grudnia 2009. Materiały promocyjne były przekazywane także innym organizacjom świadczącym pomoc osobom młodym. Przygotowanie i aktualizowanie bazy zawierającej informacje o alternatywnych formach spędzania czasu wolnego W przygotowanie oraz aktualizację w trybie ciągłym bazy zostali zaangażowali wolontariusze 7. Najważniejsze i najciekawsze informacje streetworkerzy mieli ze sobą na dyżurach, natomiast pełna baza była dostępna w siedzibie Stowarzyszenia. Działania środowiskowe Działania środowiskowe zostały podzielone na dwa etapy. Pierwszy etap obejmował rozpoznanie środowiska. Przez pierwsze dwa miesiące realizacji zadania (wrzesień — październik) dwuosobowe grupy streetworkerów przebywały w różne dni tygodnia, o różnych porach dnia na terenie centrów handlowych. Ich zadaniem była obserwacja terenu, poznawanie topografii, miejsc spotkań młodych ludzi, identyfikowanie młodych osób, które spędzają tam dużo czasu 7 Znaczną grupę stanowili studenci IPSiR. Promowanie odpowiedzialnych zachowań seksualnych 153 i potencjalnie mogą „zajmować się” sponsoringiem lub są nim zagrożone, czyli odbiorców projektu. Zadaniem streetworkerów było także przeprowadzenie dyskretnych wywiadów z pracownikami sklepów, punktów gastronomicznych i usługowych na terenie galerii. Streetworkerzy sporządzali raporty: oddzielnie z obserwacji, oddzielnie z wywiadu. W celu zebrania jak najpełniejszych i reprezentatywnych danych raporty miały formę standaryzowaną, uwzględniającą dyspozycje i wskazówki do wywiadów i obserwacji 8. Po zakończeniu wywiadu raporty były rejestrowane przez streetworkerów w formie pisemnej. Zrezygnowano z nagrywania rozmów, aby zapewnić pełną anonimowość rozmówcom, a tym samym zwiększyć prawdopodobieństwo uzyskania większej liczby informacji. Raporty sporządzane z działań na tym etapie były podstawą do przeprowadzenia ewaluacji formatywnej. W tym czasie zrealizowano 90 dyżurów (po 45 dyżurów w Centrum Handlowym Złote Tarasy i w Centrum Handlowym Arkadia) oraz przeprowadzono 246 wywiadów: 124 z pracownikami w Arkadii oraz 122 z pracownikami w Złotych Tarasach. W drugim etapie (listopad–grudzień) miało miejsce nawiązywanie kontaktów z bezpośrednimi beneficjentami projektu. Streetworkerzy nawiązywali kontakty z młodymi osobami przebywającymi w centrach handlowych. Wśród nich mogły być również osoby podejmujące ryzykowne zachowania seksualne czy świadczące usługi seksualne. Kontakty te miały formę rozmów, podczas których młodym osobom przekazywano informacje odpowiednie do potrzeb, wieku oraz poziomu percepcji. Były to informacje o ofercie Stowarzyszenia, alternatywnych formach spędzania wolnego czasu i sposobach ich samodzielnego poszukiwania. Streetworkerzy promowali racjonalne zachowania seksualne, edukowali w zakresie HIV/AIDS oraz STI, w tym możliwości bezpłatnego i anonimowego testowania w kierunku HIV. Przekaz słowny został wzmocniony stosownymi materiałami informacyjnymi. Streetworkerzy dysponowali również takimi materiałami, jak np. prezerwatywy, chusteczki do higieny intymnej. Młodzi ludzie byli również 8 Dyspozycje do obserwacji i wywiadów zostały opracowane przez zespół streetwor- kerów „Programu STACJA” w wyniku symulacji kontaktów i pilotażowych badań terenowych przeprowadzonych w fazie konstruowania oferty zgłoszonej do konkursu na realizację zadania publicznego wspieranego przez Miasto Stołeczne Warszawa. 154 Elżbieta Bielecka zachęceni do przyjścia na dyżur stacjonarny, skorzystania z dyżuru telefonicznego Stowarzyszenia. Na tym etapie również były sporządzane raporty z każdego wyjścia do galerii, zawierające dane z obserwacji oraz informacje dotyczące kontaktu z klientami bezpośrednimi. Zrealizowano 70 dyżurów (37 w Złotych Tarasach oraz 33 w Arkadii), podczas których nawiązano kontakt z 546 osobami — w tym z 250 chłopcami oraz z 296 dziewczętami. Poradnictwo telefoniczne (dyżur telefoniczny) Aby ułatwić kontakt z pracownikami „Programu STACJA”, aktywny był telefon kontaktowy Stowarzyszenia. Informacja o ofercie telefonicznej została umieszczona w materiałach informacyjnych, które rozprowadzano w galeriach od momentu rozpoczęcia działań środowiskowych. Telefonując lub korzystając z usługi SMS, młodzi ludzie mogli uzyskać informacje na temat profesjonalnych miejsc, instytucji, organizacji ukierunkowanych na pomoc i wsparcie dzieciom, młodzieży i rodzinom będącym w trudnej sytuacji życiowej. Mogli też otrzymać wsparcie w sytuacjach kryzysowych oraz poradę dotyczącą problemów zdrowotnych, jak również kontakt do psychologa, prawnika czy lekarza. Tematyka podejmowanych rozmów dotyczyła problematyki HIV i innych STI, antykoncepcji, świadczenia usług seksualnych, uzależnienia od substancji psychoaktywnych, konfliktu z prawem, instytucji pomocowych itp. Dyżur telefoniczny był dla odbiorców bezpieczną formę kontaktu i zarazem uzupełnieniem działań prowadzonych w galeriach. Telefon obsługiwał przeszkolony wychowawca, kompetentny w sprawach związanych z interwencją kryzysową i profilaktyką zdrowotną. Po każdym dyżurze telefonicznym wychowawca sporządzał raport. Dyżury telefoniczne pełniono od początku września do końca grudnia 2009 roku: 2 razy w tygodniu — we wtorki i w piątki; każdy trwał 3 godziny, tj. od 18.00 do 21.00. Podczas dyżurów telefonicznych podjęto 73 kontakty, w tym 47 z dziewczętami i młodymi kobietami oraz 26 z chłopcami i młodymi mężczyznami. Wiek rozmówców ze względu na specyfikę kontaktu telefonicznego (w tym często „drogą esemesową”) był trudny do określenia. Niemniej można stwierdzić, że przeważały osoby młode w wieku od 15 do 24 roku życia. Promowanie odpowiedzialnych zachowań seksualnych 155 Poradnictwo stacjonarne (dyżur stacjonarny) Osoby wyrażające chęć skorzystania z pomocy miały możliwość przyjścia na dyżur stacjonarny w lokalu przy ul. Wspólnej 65/19 w Warszawie (piątek, w godzinach 18.00–21.00), podczas którego streetworkerzy-wychowawcy, w zależności od potrzeb, udzielali zindywidualizowanego wsparcia klientom w wychodzeniu z trudnych sytuacji oraz informowali o specjalistycznych punktach pomocowych. Tematyka rozmów była zbliżona do zagadnień poruszanych podczas dyżurów telefonicznych. Osobom, które deklarowały, że mają ukończone 15 lat i podejmują ryzykowne zachowania seksualne wychowawcy rozdawali prezerwatywy i chusteczki do higieny intymnej. Na dyżurach stacjonarnych dostępna była także na bieżąco aktualizowana baza informacji o alternatywnych formach spędzania wolnego czasu: imprezach kulturalnych, festynach, wernisażach, zajęciach sportowych, fotograficznych, tematycznych itp. Podczas dyżurów stacjonarnych nawiązano 54 kontakty. Z tej formy pomocy skorzystało 38 osób (niektóre osoby przychodziły na dyżur stacjonarny kilkakrotnie), w tym 11 mężczyzn i 27 kobiet. Były to głównie osoby w wieku 18–24 lata. Po każdym dyżurze stacjonarnym wychowawca sporządzał raport. Superwizje streetworkerów Z uwagi na specyfikę pracy streetworkerów „Programu STACJA” (stykanie się na co dzień z trudnymi problemami, które wymagają sprawnego i konstruktywnego działania obciążonego dużym stresem oraz dużej odporności psychicznej) konieczne okazało się korzystanie ze wsparcia w ramach superwizji psychologicznych. Było to istotne zarówno dla podnoszenia własnych kompetencji zawodowych, jak również z uwagi na dobro klienta i jakość udzielanej mu pomocy. Ewaluacja projektu W ramach realizacji zadania Promowanie zdrowego stylu życia i odpowiedzialnych zachowań seksualnych w kontekście HIV/AIDS i STI 156 Elżbieta Bielecka ewaluacja 9 została przeprowadzona w dwóch etapach trwania projektu. Ewaluacja formatywna miała miejsce po zakończeniu pierwszego etapu działań środowiskowych. Jej celem było zebranie informacji oraz sformułowanie wniosków, które miały służyć dostosowaniu zaplanowanych na drugi etap działań do rzeczywistych warunków i potrzeb, np. ustalenie konkretnych godzin dyżurów w konkretne dni, kiedy jest najwięcej odbiorców na terenie galerii, w jakich miejscach. Ewaluacja formatywna została sporządzona na podstawie analizy powstałych do tej pory dokumentów — raportów z obserwacji oraz raportów z wywiadów przeprowadzonych z pracownikami sklepów i punktów usługowych na terenie galerii. Celem głównym przeprowadzonych obserwacji oraz zadawanych w wywiadach pytań było zbadanie (poznanie, zdiagnozowanie): a) problemu spędzania przez młodzież czasu w galerii; b) zjawiska sponsoringu i obecności w centrum tzw. „galerianek”, czyli młodych osób, najczęściej dziewcząt, poszukujących partnerów seksualnych w celach zarobkowych. Wywiady były przeprowadzane przez streetworkerów na podstawie standaryzowanych pytań. W Centrach Handlowym Arkadia i Złote Tarasy zrealizowano 246 wywiadów podczas 90 dyżurów (Arkadia — 124 wywiady podczas 45 dyżurów, Złote Tarasy — 122 wywiady podczas 45 dyżurów). Szczegółowe zestawienie odpowiedzi respondentów pozwala stwierdzić, że charakterystyki młodych osób spędzających czas w obu galeriach są zbliżone, dlatego też ze względu na ograniczenia objętości tekstu podstawowe wyniki zostaną przedstawione łącznie. Zakłada się również, że są to wyniki reprezentatywne również dla innych centrów handlowych położonych na terenie Warszawy. 9 Autorki ewaluacji: Monika Grotecka, streetworker, networker, wychowawca w „Programie STACJA”; absolwentka politologii w Instytucie Profilaktyki Społecznej i Resocjalizacji UW (specjalizacja: psychosocjologia problemów społecznych); Katarzyna Rżanek, streetworker, networker, wychowawca w „Programie STACJA”; mgr politologii w Instytucie Profilaktyki Społecznej i Resocjalizacji UW (specjalizacja: wychowanie resocjalizujące); studentka IV roku psychologii klinicznej w Szkole Wyższej Psychologii Społecznej w Warszawie; Monika Siuchta, streetworker, networker, wychowawca w „Programie STACJA”; doktorantka w Instytucie Stosowanych Nauk Społecznych UW; mgr socjologii UW (specjalizacja: praca z ludźmi uzależnionymi; ekspertyza społeczno-obyczajowa); mgr pedagogiki UW (specjalizacja: andragogika). Promowanie odpowiedzialnych zachowań seksualnych 157 95% respondentów przyznało, że regularnie widuje na terenie galerii dzieci i młodzież, najczęściej w 2–4 osobowych grupach. Na podstawie analizy raportów z obserwacji wynika, że młode osoby chętnie przebywają w miejscach umożliwiających swobodne spędzanie czasu wolnego (ławki, część gastronomiczna). Zdaniem ponad 40% badanych młodzież spędzająca czas w centrach handlowych to w równych proporcjach zarówno chłopcy, jak i dziewczęta. Taki sam procent respondentów (ponad 40%) obserwuje przewagę dziewcząt, a tylko 8% uznało, że w centrum handlowym przebywa więcej chłopców. Ponad połowa badanych nie potrafiła jednoznacznie określić etapu edukacji, około ¼ uznała, że przeważają uczniowie gimnazjum, podobnie ¼, że liceum. Zdaniem około 40% respondentów najwięcej młodzieży przebywa na terenie centrów w godzinach szkolnych, do godziny 14.00. Z kolei po 25% badanych uważa, że najwięcej młodzieży jest w godzinach późniejszych, od 14.00 do 18.00 albo, że pora dnia nie ma znaczenia. Większość respondentów stwierdziło, że widzi młodzież przede wszystkim w dni powszednie (przy czym część tłumaczy to tym, że w weekendy na terenie galerii przebywa na ogół więcej osób niż w dni powszednie). Informacje o porze przebywania młodych osób w centrum handlowym uzyskane przez wywiady pokrywały się z danymi z obserwacji przeprowadzonych przez streetworkerów. Stanowiły one wskazanie co do wyboru pory dyżurów w fazie nawiązywania bezpośrednich kontaktów. Ponadto, informacja ta była istotna do stwierdzenia, że dla wielu młodych osób przyjście do galerii jest alternatywą wobec pójścia do szkoły (wagary) bądź atrakcyjną formą spędzania wolnego czasu po lekcjach (brak pomysłów i/lub chęci do spędzania wolnego czasu w inny konstruktywny sposób). Długotrwałe przebywanie młodzieży w galerii handlowej polegające często na przesiadywaniu na ławeczkach bądź snuciu się po alejkach, wyrabia nawyki biernego spędzania czasu oraz stanowi czynnik ryzyka otrzymania propozycji sponsoringu. Druga część wywiadu dotyczyła zjawiska sponsoringu. Prawie wszyscy, bo aż 95% respondentów, zna zjawisko sponsoringu — z obserwacji własnych, z mediów, od znajomych. Zarówno badani w CH Arkadia, jak i CH Złote Tarasy zapytani o to, czy zjawisko sponsoringu występuje na terenie „tego” centrum podzielili się na dwie prawie 158 Elżbieta Bielecka równe grupy — 48% uznało, że widziało bądź słyszało o nim na terenie centrum, a 47%, — że nie. Analiza odpowiedzi na pytanie „Jak Pan/Pani wyobraża sobie osobę sponsorowaną lub poszukującą sponsora/ki?” pozwoliła wyodrębnić cztery profile tzw. „galerianek”. • niewyróżniająca się/przeciętna Zdaniem części respondentów, osoby poszukujące sponsora to młode dziewczyny, które nie wyróżniają się z tłumu. Ich zachowanie oraz wygląd są „przeciętne”, typowe dla innych osób w tym wieku, czyli „zwykłe dziewczyny”. Mogą być ubrane różnie — zwyczajnie, modnie, starannie, wyzywająco, jednak na podstawie ubioru nie można ich w żaden sposób wyróżnić spośród rówieśników. • stereotypowa/filmowa Druga kategoria opisów bazowała na informacjach podawanych przez media 10. W tym przypadku respondenci określali „galeriankę” jako młodą, pewną siebie dziewczynę, kuso ubraną, z mocnym, wyzywającym makijażem. Jej wygląd jest na tyle „wyzywający”, iż pozwala wyróżnić taką osobę z tłumu. Zdaniem badanych, dziewczyny szukające sponsorów ubrane są „kiczowato” i „tandetnie”: w białe lub różowe kozaczki, krótkie spódniczk, różowe bluzki; noszą imitację biżuterii. Malują się tak, aby wyglądać na dużo starsze niż są w rzeczywistości. „Solarium i tleniony blond”, eksponują swoje wdzięki („bardziej rozebrane niż ubrane”), są kokieteryjne. Zachowują się „wyzywająco”, prowokacyjnie oraz krzykliwie. „Są hałaśliwe i chichoczące”. Swoim zachowaniem i wyglądem chcą zwrócić na siebie uwagę. „Gdy już znajdą sponsora, zawsze idą z przodu — widać, że wyciągają na zakupy”. Reasumując: są ubrane nieadekwatnie do wieku i tak też się zachowują. 10 Należy zauważyć, że wywiady były przeprowadzone w miesiącach wrzesień — październik, a 25.09.2009 roku odbyła się premiera pełnometrażowego filmu „Galerianki”, reż. K. Rosłaniec. Ponadto film był promowany medialnie, gdyż na festiwalach filmowych otrzymał szereg nagród: we wrześniu odbył się XXXIV Festiwal Polskich Filmów Fabularnych — Najlepszy Debiut Reżyserski dla Katarzyny Rosłaniec; w lipcu 9 Międzynarodowy Festiwal Filmowy Era Nowe Horyzonty — Najlepszy Debiut; w czerwcu 28 Koszaliński Festiwal Debiutów Filmowych „Młodzi i Film” — Wielki Jantar 2009 dla Najlepszego Debiutu i Najlepszy Debiut Aktorski (rola kobieca). Wcześniej w Internecie dostępna była etiuda „Galerianki”, reż. K. Rosłaniec (etiuda szkolna z 2006 roku, Warszawska Szkoła Filmowa). Promowanie odpowiedzialnych zachowań seksualnych 159 • uboga, pochodząca z biednej rodziny, o niskim statusie majątkowym Trzecia grupa opisów akcentuje niski status majątkowy dziewczyny szukającej sponsora. Zdaniem tej części ankietowanych, osoby te mają mniej pieniędzy niż ich rówieśnicy, przyjeżdżają do Warszawy z okolicznych miejscowości, potrzebują pieniędzy (m.in. na to, aby utrzymać się w Warszawie). Z jednej strony mają eleganckie stroje i buty, z drugiej — „zdradzają” je szczegóły: „zaniedbane paznokcie”, włosy itp. Przy takim postrzeganiu „galerianek” respondenci często uzasadniali swoją wypowiedź tym, że dziewczyny mają braki emocjonalne wyniesione z dzieciństwa oraz problemy z akceptacją siebie. Być może wstydzą się takiej formy zarabiania pieniędzy, na jaką się zdecydowały, jednak ich sytuacja materialna powoduje, że nie rezygnują z niej. • elegancka, wyrafinowana, ekskluzywna Kolejnym wyłonionym typem są dziewczyny starsze, niż mówi się w mediach. Mogą mieć nawet powyżej 30 lat. Są ładne i zadbane, ubierają się elegancko. Noszą drogie, ekskluzywne, „eleganckie stroje”, „markowe ciuchy i torebki” oraz drogą biżuterię. W przypadku tej grupy poszukiwanie sponsora nie jest spowodowane niskim statusem ekonomicznym, lecz chęcią posiadania rzeczy z tzw. „wyższej półki”. Dla nich liczy się prestiż i elegancja. Cztery powyższe kategorie dotyczą, jak już wspomniano, przede wszystkim płci żeńskiej. Niewielka liczba badanych dopuszcza, że zjawisko sponsoringu może dotyczyć także chłopców. Na podstawie tych kilku wypowiedzi nie sposób jednak nakreślić profilu takiej osoby. Na kolejne pytanie: „Czy byłby Pan/Pani w stanie wyłonić z grupy klientów osoby sponsorowane, poszukujące sponsorów?” respondenci wypowiadali się bardzo niekonkretnie, ich wypowiedzi były niespójne. Często powoływali się na intuicję, „tak na czuja”, „to widać po oczach”, „to się czuje”, ”widzi się to”. Nie potrafili wskazać konkretnych cech wyglądu i zachowania. Dla części badanych wyznacznikiem takiej osoby jest mocny makijaż, „markowe ciuchy”, wyzywające lub nieadekwatne zachowanie („przytulają się nie jak do taty”) czy „powtarzające się twarze dziewczyn przychodzące wciąż z innymi, starszymi panami”. Pozostali uważają, że taki styl jest powszechny dla młodych ludzi i nie można na tej podstawie nic powiedzieć, gdyż „wszystkie nastolatki są umalowane”. W większości wypowiedzi przewija się motyw dużej różnicy wieku 160 Elżbieta Bielecka między osobą sponsorowaną a sponsorem. „Widziałem taką parę w galerii, starszy zadbany facet i głośno zachowująca się dziewczyna, młoda wyzywająco ubrana, aż się wszyscy za nimi oglądali”. Zdaniem respondentów, osoba sponsora to „zwykły mężczyzna”, raczej starszy,nie wyróżniający się z tłumu. Fakt posiadania pieniędzy nie musi być widoczny na zewnątrz, niemniej badani są raczej zgodni co do tego, że jest to na pewno osoba, którą stać na wsparcie finansowe młodej osoby. Badani różnią się jednak co do tego, czy status ekonomiczny sponsora znajduje odzwierciedlenie w jego wyglądzie: „dobrze ubrany”, „zadbany” vs. „nie wyróżnia się”, „to może być każdy mężczyzna”. W opinii niektórych badanych sponsorzy to osoby ubrane w drogie rzeczy („w dobry garnitur”), posiadający drogie, markowe dodatki (takie jak: zegarek, komórka, biżuteria) oraz demonstrujący ich posiadanie. „Demonstrują fakt posiadania pieniędzy, liczą pliki banknotów, pokazują niby przypadkiem karty kredytowe”, chcąc zwrócić uwagę osoby, która jest zainteresowana sponsoringiem. Powyższa charakterystyka dotyczy w zasadzie tylko mężczyzn. Jedynie kilka osób dopuściło możliwość, że sponsorem może być kobieta. Należy także zaznaczyć, że są to opisy opierające się zarówno na wyobrażeniach, jak i obserwacjach pracowników centrów handlowych. Respondenci różnie odpowiadali na pytanie o to, kto inicjuje kontakt — sponsor, czy osoba, która go szuka. Zdaniem części z nich do zawarcia transakcji dochodzi z inicjatywy sponsora, który spędzając dużo czasu w centrum handlowym „rozgląda się”, „bacznie obserwuje wybrane osoby”. Stara się nawiązać z nimi kontakt wprost proponując wynagrodzenie w postaci upominku: ubrania, kosmetyku lub pieniędzy w zamian za wspólnie spędzony czas czy usługi seksualne. Pracownice sklepów i stoisk CH Arkadia oraz CH Złote Tarasy, które osobiście otrzymały propozycję sponsoringu, opisują spotkanych sponsorów jako bezpośrednich, zapraszających na kawę w celu omówienia szczegółów transakcji. Część badanych uważa, że inicjatywa kontaktu wychodzi ze strony osoby, która poszukuje sponsora. Według nich to właśnie ona podchodzi do potencjalnego sponsora wprost przedstawiając swoją ofertę lub „mówi czego potrzebuje w obecności mężczyzny, którego podejrzewa, że mógłby ją zasponsorować”. Niektórzy respondenci wskazywali na istnienie na terenie centrów handlowych szczególnych miejsc, o których z różnych źródeł wiedzą obie strony Promowanie odpowiedzialnych zachowań seksualnych 161 zainteresowane sponsoringiem. Sponsorzy wiedzą, że tam można spotkać osoby, które ich szukają i na odwrót. „Jest podziemie sponsorów — sponsorzy porozumiewają się między sobą. Trzeba tylko chcieć, zapytać odpowiednich osób, przyjść do CH — można dowiedzieć się wszystkiego ze szczegółami”. Inni stwierdzili, że do nawiązania kontaktu dochodzi poza centrum handlowym, na przykład w klubach, dyskotekach, czy za pośrednictwem Internetu. Według tych osób w centrum handlowym dochodzi jedynie do dokonania zapłaty przez sponsora. „Raczej nie jest tak, że one szukają sponsorów w sklepie, one już ze swoimi sponsorami przychodzą”. Badani różnie oceniają zjawisko sponsoringu. Niemniej znaczna część osób uznała je za zdecydowanie negatywne, złe, niemoralne i godne potępienia. Inni starali się dociekać przyczyn podejmowania tego rodzaju zachowań. Uznawali, że wynika ono z braku autorytetów, wskazując na zaniedbania wychowawcze ze strony rodziny, w tym brak dostatecznej kontroli rodzicielskiej. „Nie rozumiem, że rodzice nie reagują, nie zauważają, że ich córki przychodzą z drogimi ciuchami, kosmetykami”. Dla części badanych osób jest to sposób radzenia sobie w życiu, zarabiania pieniędzy. Inni uważają, iż wynika to z żądzy posiadania modnych, markowych rzeczy, które nie są niezbędne do funkcjonowania na przeciętnym poziomie. „To głupota, bo sprzedają się za szmatki”. Obwiniają tym samym telewizję i programy młodzieżowe o zaszczepianie postaw konsumpcyjnych i konsumpcyjnego modelu życia. Część respondentów współczuje osobom, które decydują się na znalezienie sponsora, „niszczą swoje życie”. Uważają, że osoby te są zbłąkane, zagubione, należy im pomóc, udzielić wsparcia, aby byli w stanie zdobywać środki do życia w sposób akceptowany społecznie. Pozostali nie oceniają zjawiska w kategoriach dobra i zła, zachowując do niego stosunek obojętny. Uważają, że jest to indywidualna decyzja każdego człowieka, który ma prawo do samostanowienia o swoim ciele i życiu. Według nich zjawisko to jest „rozdmuchane” medialnie; skala i obraz zjawiska są przerysowane przez media i nie znajdują odzwierciedlenia w rzeczywistości. Dane zebrane na temat osób szukających partnerów seksualnych w celach zarobkowych oraz sponsorów są wypadkową wiedzy i wyobrażeń respondentów. Niemniej, stanowią cenne i jedyne w swoim rodzaju źródło informacji o młodych osobach przebywających w centrach handlowych, a także o ich społecznym odbiorze (postrzeganie przez 162 Elżbieta Bielecka osoby pracujące w galeriach). Dzięki ewaluacji formatywnej przeprowadzonej na podstawie wnikliwej analizy raportów z obserwacji oraz raportów z wywiadów uzyskano wstępny obraz sytuacji młodzieży spędzającej czas w dwóch warszawskich centrach handlowych — Arkadii i Złotych Tarasach, w tym młodych osób poszukujących w centrach parterów seksualnych. Ewaluacja sumatywna została przeprowadzona po zakończeniu projektu (analiza danych pochodzących z raportów, które sporządzono na podstwie kontaktów z nastolatkami przebywającymi w galeriach, raportów z dyżurów telefonicznych, raportów z dyżurów stacjonarnych) i umożliwiła wstępne określenie wartości podjętych działań. Do ewaluacji sumatywnej posłużyły następujące wskaźniki: Wskaźniki produktu (output indicators) odnoszące się bezpośrednio do przedsięwzięć. Są to wskaźniki mierzalne w określonych jednostkach: • liczba rozdanych ulotek (10 000 sztuk); • liczba osób, z którymi został nawiązany bezpośredni kontakt — 546 osób (w tym 250 chłopców i 296 dziewcząt; 290 osób w CH Złote Tarasy i 256 osób w CH Arkadia); • liczba rozdanych prezerwatyw — 906 sztuk (855 sztuk podczas dyżurów w galeriach: 536 sztuk w CH Złote Tarasy i 319 sztuk w CH Arkadia oraz 51 sztuk podczas dyżurów stacjonarnych) 11; • liczba rozdanych chusteczek do higieny intymnej — 1110 sztuk (1033 sztuk podczas dyżurów w galeriach: 669 sztuk w CH Złote Tarasy i 364 sztuk w CH Arkadia oraz 77 sztuk podczas dyżurów stacjonarnych); • liczba odbytych konsultacji na dyżurach stacjonarnych — 54 kontakty (38 osób, niektóre osoby przychodziły na dyżur stacjonarny kilkakrotnie, w tym 11 mężczyzn i 27 kobiet); • liczba odbytych konsultacji w kontakcie telefonicznym — 73 kontakty (w tym 47 z dziewczętami i młodymi kobietami oraz 26 z chłopcami i młodymi mężczyznami); • liczba przeprowadzonych wywiadów z pracownikami galerii — 246 wywiadów (w tym 122 wywiady w CH Złote Tarasy oraz 124 wywiady w CH Arkadia). 11 Należy zaznaczyć, że prezerwatywy były rozdawane osobom, które deklarowały, że podejmują kontakty seksualne i ukończyły 15 lat. Promowanie odpowiedzialnych zachowań seksualnych 163 Wskaźniki rezultatu (result indicators) odnoszące się do natychmiastowych efektów programu dla bezpośrednich beneficjentów: • liczba klientów, którzy zadeklarowali chęć skorzystania z alternatywnych form spędzania wolnego czasu — 179 osób (w tym 94 osoby w CH Złote Tarasy i 85 osób w CH Arkadia); • liczba rozmów na temat zachowań prozdrowotnych, racjonalnych zachowań seksualnych — 78 rozmów (w tym 50 w CH Złote Tarasy i 28 w CH Arkadia); • liczba rozmów na temat zagrożeń związanych z ryzykownymi zachowaniami seksualnymi, STI, w tym HIV etc. — 49 rozmów (w tym 35 w CH Złote Tarasy i 14 w CH Arkadia); • liczba klientów, którzy zadeklarowali chęć wykonania testu w kierunku HIV — 23 osoby (w tym 19 osób w CH Złote Tarasy i 4 osoby w CH Arkadia); • liczba klientów, którzy zadeklarowali chęć skorzystania z oferty Stowarzyszenia (stacjonarnej, telefonicznej, świetlicy profilaktycznej) lub innej formy pomocy — 148 osób (w tym 83 w CH Złote Tarasy i 65 w CH Arkadia). Z analizy danych występujących w raportach sporządzanych podczas dyżurów w galeriach handlowych, dyżurów stacjonarnych oraz telefonicznych wynika, że młode osoby podejmują kontakty nawiązywane przez streetworkerów, a prowadzone rozmowy dotyczą zagadnień związanych z alternatywnymi sposobami spędzania wolnego czasu, zachowaniami prozdrowotnymi, testowaniem w kierunku HIV/AIDS, ofertą Stowarzyszenia i innych instytucji pomocowych etc. W opinii streetworkerów (posiadających kilkuletnie doświadczenie w pracy z osobami podejmującymi ryzykowne zachowania seksualne), wśród osób, z którymi nawiązali kontakty, mogły być dziewczyny poszukujące w galerii partnerów seksualnych w celach zarobkowych. Trudno jednak podać konkretną liczbę (szacowanie na kilkanaście osób), ponieważ żadna z nich nie ujawniła się wprost 12. Niemniej 12 Należy zaznaczyć, że streetworkerzy nie namawiali, nie zachęcali, nie pytali wprost czy dana osoba poszukuje partnera seksualnego w galerii. Nie stosowali też „technik” dziennikarskich: opłacania za wypowiedź, nagrywania z ukrytych sprzętów audiowizu- 164 Elżbieta Bielecka reakcja na nawiązanie kontaktu, zachowanie przed, podczas i po rozmowie oraz pytania zadawane streetworkerom mogą wskazywać, że dziewczyny nie tylko znają problem z mediów, „od koleżanek”, ale z własnych doświadczeń. Z jednej strony można to skomentować, że na szczęście problem nie jest aż tak powszechny, jak to kreują media, ale z drugiej strony — młody wiek dziewczyn podejmujących ryzykowne zachowania oraz negatywne konsekwencje, jakie to za sobą niesie, powinien jak najszybciej uruchomić konkretne, przemyślane działania edukacyjno-profilaktyczne skierowane systemowo do młodzieży, rodziców, nauczycieli, całego społeczeństwa. Nie można tego zjawiska lekceważyć i marginalizować, należy likwidować przyczyny a nie skutki. Konieczne zatem jest przełamanie pokutujących opinii, że „to nie moje dziecko”, „to nie nasz uczeń”, „to nie w naszej galerii”. „Chodzi także o rozwinięcie całego systemu oddziaływań zmierzających do wzmocnienia w społeczeństwie motywacji i gotowości do spontanicznego, samorzutnego przeciwstawiania się zjawiskom czy zachowaniom nagannym, które to cechy system wychowania kształtuje tylko do pewnego stopnia” (Kwaśniewski 2007: 127). Bierność, bezradność, wzajemne przenoszenie odpowiedzialności środowiska rodzinnego, szkolnego, rówieśniczego i mediów nie powinien usprawiedliwiać fakt, że mechanizm tego zjawiska jest bardzo złożony i wynika ze stale postępujących zmian kulturowych i obyczajowych. Starając się rozwiązywać problemy społeczne, należy kłaść nacisk na likwidację przyczyn a nie skutków. Wówczas działania są tańsze i skuteczniejsze. Jest to wyzwanie dla pedagogów, psychologów, socjologów, prawników, lekarzy, edukatorów seksualnych oraz specjalistów z innych dziedzin nauki. alnych, konfabulowania, przenosząc jeden przypadek na znaczną grupę w populacji młodych ludzi. Moim zdaniem jest to istotna uwaga, ponieważ w ostatnim okresie w mediach, szczególnie w prasie i w Internecie, pojawia się wiele tekstów podejmujących problem sponsoringu czy „galerianek”. Zdecydowana większość z nich prezentuje „przypadki dziewcząt”, przytacza ich wypowiedzi, szczegółowo opisuje środowisko rodzinne i rówieśnicze, stwarzając wrażenie, że dotarcie do nastoletnich „galerianek”, „sponsorowanych studentek” nie jest żadnym problemem, a wręcz oczekują one, by „pochwalić się” swoją historią. Trzeba jednak wskazać, że w Internecie funkcjonuje kilkadziesiąt stron z „ogłoszeniami towarzyskimi” i forów internetowych dotyczącymi sponsoringu i prostytucji. Promowanie odpowiedzialnych zachowań seksualnych 165 Wnioski Dane pochodzące z analizy dokumentów (raportów powstających w trakcie projektu) miały charakter jakościowy i ilościowy, dzięki czemu zawarta w nich wiedza ma wymiar praktyczny. Takie rezultaty wskazują na trafność i użyteczność działań (działania odpowiadają potrzebom grupy docelowej) oraz ich skuteczność, gdyż przyczyniają się do osiągnięcia celu ogólnego, tj. promowania zdrowego stylu życia i odpowiedzialnych zachowań seksualnych w kontekście HIV/AIDS i STI oraz celów szczegółowych, tj. nawiązaniu kontaktów z osobami młodymi przebywającymi w centrach handlowych, podejmującymi ryzykowne zachowania seksualne, świadczącymi usługi seksualne, promocji testowania w kierunku HIV, promocji alternatywnych form spędzania wolnego czasu oraz dystrybucji materiałów informacyjno-edukacyjnych. Wiedza uzyskana w trakcie ewaluacji będzie służyć zwiększeniu skuteczności i efektywności przyszłych działań profilaktycznych na terenie galerii handlowych. Prostytucja nie jest nowym zjawiskiem, nowa jest jedynie jego forma i określenie, a mianowicie sponsoring. Praca z osobami sponsorowanymi opiera się na bardzo podobnych mechanizmach i założeniach, jak praca z osobami nawiązującymi kontakty z klientami na ulicy. Różnica tkwi w sposobie docierania do nich. Barbara Fatyga zaznacza, że dostęp do wielu środowisk młodzieżowych jest utrudniony. „Uzyskanie go związane jest z wieloma zabiegami opisanymi w klasycznym instrumentarium antropologicznym: akceptacją badacza przez «przedmiot» jego badania, pozyskaniem informatorów-przewodników, wyprawą w interior i ustawieniem tam swojej «chatki», uczestnictwem w zbiorowych praktykach «badanego ludu», cierpieniem niewygód ect. Badacz narażony jest tu na wiele niebezpieczeństw (…) także «moralnych», gdy styka się z racjami i zachowaniami, których nie akceptuje, a nawet «prywatnie» uważa, iż należy im zdecydowanie przeciwdziałać” (Fatyga 1999: 116). Dotarcie do tzw. „galerianek” (osób poszukujących sponsorów) jest trudne 13 na terenie centrów handlowych, ponieważ: 13 Różne badania nad zjawiskiem prostytucji konsekwentnie wykazują, że znaczna część takich przypadków nie jest odnotowywana. 166 Elżbieta Bielecka • trudno je wyróżnić z tłumu innych osób w tych samym wieku ze względu na panującą modę na krzykliwe, wyzywające stroje, które nosi wiele nastolatek; • wygląd osób świadczących usługi seksualne nie jest ścisłym odzwierciedleniem stereotypowego wizerunku „galerianki” wykreowanego przez media; • na terenie centrów handlowych często dochodzi jedynie do finalizowania transakcji, natomiast nawiązanie kontaktu sponsora z osobą, która go poszukuje, może mieć miejsce gdzieś indziej, np. w klubie czy przez Internet 14. „Stowarzyszenie na Rzecz Dzieci i Młodzieży Program STACJA” od ponad pięciu lat pracuje z młodymi osobami świadczącymi usługi seksualne. Zdobyte doświadczenie wyraźnie wskazuje, że zbudowanie kontaktu opartego na zaufaniu, będącym podstawą do pracy z osobami prostytuującymi się, wymaga czasu. Konieczne są zatem częste dyżury — pojawianie się w środowisku tych osób, a także wykorzystywanie innych metod docierania do nich, w tym możliwości komunikacyjnych cyberprzestrzeni. Ponadto z doświadczeń Stowarzyszenia wynika, że młode osoby podejmując kontakty nawiązywane przez streetworkerów chętnie prowadziły rozmowy związane z alternatywnymi sposobami spędzania wolnego czasu i zachowaniami prozdrowotnymi. Oznacza to, że młodzież potrzebuje zarówno konkretnej wiedzy, jak i takich rozmów, spotkań z kompetentnym, a jednocześnie życzliwym i „słuchającym” dorosłym. Bibliografia Fatyga, Barbara (1999) Dzicy z naszej ulicy. Antropologia kultury młodzieżowej. Warszawa: OBM ISNS UW. Kurzępa, Jacek (2007) Zagrożona niewinność. Zakłócenia rozwoju seksualności współczesnej młodzieży, Kraków: Oficyna Wydawnicza „Impuls”. Kwaśniewski, Jerzy (2006) Rola diagnozy w rozwiązywaniu problemów społecznych, w: Badania problemów społecznych. 2, Prace Katedry Socjologii Norm, Dewiacji i Kontroli Społecznej IPSiR UW, tom VIII, Warszawa: IPSiR UW. 14 Podczas dyżurów streetworkerzy nie zaobserwowali sytuacji, które jednoznacznie świadczyłyby o nawiązywaniu kontaktu dziewczyny ze sponsorem, lub odwrotnie. Promowanie odpowiedzialnych zachowań seksualnych 167 Kwaśniewski, Jerzy (2007) Profilaktyka społeczna a strategie rozwiązywania problemów społecznych, w: Problemy społeczne oraz ich rozwiązywanie w społecznościach lokalnych, zeszyt 11, red. J. Kwaśniewski, Warszawa: Zeszyty Naukowe Centrum Studiów Samorządu Terytorialnego i Rozwoju Lokalnego. Pospiszyl, Irena (2008) Patologie społeczne, resocjalizacja, Warszawa: PWN.
