edukacja regionalna ziemia oœwięcimska

edukacja regionalna ziemia oœwięcimska

EDUKACJA REGIONALNA
ZIEMIA OŒWIÊCIMSKA
1
Konsultant edycji: Teresa Szakiel
Realizacja ksi¹¿ki zosta³a sfinansowana
przez Samorz¹d Województwa Ma³opolskiego.
Printed in Poland
© Copyright by MCDN, 2006
Wydawnictwo MCDN
Kraków, ul. Lubelska 23
Wydanie I
ISBN 83 - 88618 - 59 - 8
2
Wprowadzenie
Oddajemy w Pañstwa rêce kolejn¹ edycjê publikacji
poœwiêconej tematyce edukacji regionalnej, której g³ównym celem jest wsparcie metodyczne nauczycieli w realizacji treœci edukacji regionalnej – dziedzictwa kulturowego
regionu. Zawiera ona referaty wyg³oszone na konferencji –
Edukacja Regionalna. Ziemia Oœwiêcimska, która odby³a
siê 5 – 6 czerwca 2006 roku. Oprócz nich zamieszczono
programy, projekty, scenariusze lekcji i zajêæ prezentowane
na seminariach regionalnych w Osieku, Zatorze i Brzeszczach, organizowanych przez MCDN – Oœrodek Doskonalenia Nauczycieli w Oœwiêcimiu. Ich autorami s¹ nauczyciele placówek oœwiatowych powiatu oœwiêcimskiego.
Przyk³adowe rozwi¹zania metodyczne realizacji treœci edukacji regionalnej mog¹ staæ siê inspiracj¹ do tworzenia ciekawych projektów, których celem bêdzie upowszechnianie
dziedzictwa kulturowego du¿ych i ma³ych regionów, a tak¿e miejscowoœci, w których urodzili siê i mieszkaj¹
uczniowie. Budzenie poczucia wiêzi z miejscem urodzenia,
3
poczucia to¿samoœci ze spo³ecznoœci¹ lokaln¹ to tak¿e
wa¿ny element edukacji obywatelskiej. Mówi¹c o regionie
myœlimy tak¿e o jego walorach krajoznawczo – turystycznych. Niektóre projekty pokazuj¹ ró¿ne mo¿liwoœci wykorzystania wspó³pracy placówek oœwiatowych z organizacjami, stowarzyszeniami i instytucjami oœwiatowymi w tworzeniu projektów o tematyce regionalnej nie tylko dla
szkó³, ale tak¿e dla spo³ecznoœci lokalnej. Ma to istotne
znaczenie w integracji placówek oœwiatowych ze œrodowiskiem lokalnym.
Dr hab. Ewa Bujwid – Kurek
Uniwersytet Jagielloñski Kraków
Instytut Nauk Politycznych
i Stosunków Miêdzynarodowych
Regionalizm integruj¹cej siê
Europy w pocz¹tkach XXI wieku.
UWAGI WPROWADZAJ¥CE
Teresa Szakiel
Wicedyrektor ODN MCDN
w Oœwiêcimiu
4
Problematyka integracji europejskiej jest zagadnieniem bardzo czêsto podejmowanym przez liczne gremia
specjalistów g³ównie reprezentuj¹cych nauki humanistyczne1, jak te¿ chêtnie dyskutowan¹ kwesti¹ przez polityków, zw³aszcza odpowiedzialnych za funkcjonowanie
Unii Europejskiej. W licznych dyskursach obfituj¹cych
w ró¿norakie w¹tki zwi¹zane z UE pojawiaj¹ siê takie
kwestie jak wspó³czesna istota integracji, regionalizacja,
a w nim status regionu. Zagadnienia te nie tylko stanowi¹ inspiracjê w podejmowanych badaniach naukowych
lecz s¹ powodem rodz¹cych siê refleksji, wzbudzaj¹c
jednoczeœnie obawy czy integracja Europy nie zachwieje
to¿samoœci i identyfikacji poszczególnych regionów. Co
wiêcej, czy nie nast¹pi niebezpieczeñstwo „przemieszania siê” wieloœci cech narodowych b¹dŸ specyficznych
jak dot¹d tylko i wy³¹cznie dla okreœlonego ugrupowania integracyjnego i w zwi¹zku z tym, czy nie zostanie
zak³ócony porz¹dek polegaj¹cy na poszanowaniu autonomii i suwerennoœci pañstw, regionów czy subregionów.
5
Za g³ówny cel badawczy niniejszych rozwa¿añ
przyjêto próbê odpowiedzi na pytanie o istotê to¿samoœci regionu (ów) w kontekœcie prowadzonej polityki
Unii Europejskiej w tym wzglêdzie. Temu celowi zostan¹ podporz¹dkowane w³aœciwe treœci. W opinii autorki zjawisko regionalizmu bardzo mocno wpisuje siê
w szeroko ujmowan¹ politykê regionaln¹ UE i jako tak
postrzegane daje siê podzieliæ przynajmniej na trzy zasadnicze podejœcia. Po pierwsze: problematykê tê mo¿na sprowadziæ do rozwa¿añ na temat ugrupowañ integracyjnych (np. grupy pañstw o b¹dŸ analogicznym rodowodzie ustrojowym, b¹dŸ te¿ o zbie¿nych celach
przyjêtych w prowadzonej przez nie polityce), po drugie; tworzenie euroregionów jako ugrupowañ transgranicznych te¿ mo¿na uznaæ za swego rodzaju regionalizm oraz po trzecie; jest to problematyka daj¹ca siê
zawêziæ do podzia³u administracyjno – terytorialnego
ka¿dego niemal pañstwa, co w zdecydowanej wiêkszoœci przypadków by³o wynikiem przeprowadzonej reformy administracyjnej (por. np. od 1.I 1999 r. województwa w Polsce).
Z powy¿szego ustalenia wynika, i¿ problematyka ta
jest niezmiernie rozbudowana i obszerna. Ka¿dy bowiem temat doczeka³ siê ju¿ bogatego omówienia w literaturze przedmiotu, dlatego ze wzglêdu na ograniczenia ramowego artyku³u, zwrócona zostanie uwaga tylko na wybrane zagadnienia, które w ocenie autorki stanowiæ bêd¹ jedynie zarys wywodu. Wywód ten zatem
pozbawiony zostanie szeregu w¹tków, omówienie których zapewne wp³ynê³o by na wzbogacenie i udoskonalenie rozwa¿añ.
6
1. POLITYKA REGIONALNA UNII
EUROPEJSKIEJ
Przez politykê regionaln¹ Unii Europejskiej nale¿y rozumieæ zestaw wybranych celów oraz narzêdzi ich realizacji w odniesieniu do regionów. Jej realizacja polega na podejmowaniu okreœlonych dzia³añ zmierzaj¹cych do rozwoju spo³eczno – ekonomicznego, likwidacji lub znacznego
ograniczenia skutków negatywnych zjawisk spo³ecznych i
gospodarczych, a tak¿e d¹¿y do niwelowania skrajnych
dysproporcji w rozwoju poszczególnych regionów2 . W realizacji wytyczonych celów polityki regionalnej postanowiono uwzglêdniaæ nastêpuj¹ce zasady. Po pierwsze: bêdzie to zasada subsydiarnoœci (pomocniczoœci), po drugie:
zasada dodawalnoœci, po trzecie: zasada partnerstwa, po
czwarte; zasada koncentracji œrodków oraz jako pi¹t¹ wymienia siê zasadê programowania.
Jeœli chodzi o zasadê subsydiarnoœci zwan¹ tak¿e zasad¹ pomocniczoœci, która jest jedn¹ z zasad prowadzenia
polityki przez wspólnotê Europejsk¹, to nale¿y zauwa¿yæ, ¿e jej istota polega na tym, i¿ dzia³ania legislacyjne
i organizacyjne powinny byæ podejmowane na mo¿liwie
najni¿szym szczeblu, który zapewni skuteczne rozwi¹zanie okreœlonego problemu. Wszelkie zatem regulacje powinny byæ podejmowane na szczeblu wspólnoty jedynie
wtedy, gdy w ten sposób osi¹gnie siê pe³niejsz¹ realizacjê wskazanych celów, ni¿ ma to miejsce w przypadku
indywidualnych dzia³añ poszczególnych pañstw cz³onkowskich.
Zasada dodawalnoœci (wspó³finansowania), jest uwa¿ana za zasadê uwzglêdnian¹ w polityce regionalnej i
strukturalnej wspólnoty. Jej zastosowanie obliguje do tworzenia tzw. monta¿y finansowych, co polega na procesie
7
integrowania ze sob¹ ró¿nych Ÿróde³ i sposobów finansowania przy realizacji konkretnego projektu unijnego. Oznacza to, i¿ œrodki pomocowe pochodz¹ce z funduszy strukturalnych mog¹ byæ tylko jednym z kilku komponentów
finansowania, a realizacja projektu wymaga nadto posiadania odpowiednich zasobów przez beneficjenta umo¿liwiaj¹cych bezpoœredni¹ partycypacjê w kontaktach realizacji danego projektu.
Trzecia wymieniona tu zasada to zasada partnerstwa,
któr¹ tak¿e przyjêto uwzglêdniaæ w polityce regionalnej i
strukturalnej Wspólnoty. Istota jej polega na koniecznoœci œcis³ej wspó³pracy miêdzy Komisj¹ Europejsk¹ a odpowiednimi strukturami w³adzy. Ma siê tu na wzglêdzie
zawi¹zywanie siê wspó³pracy szczególnie na szczeblu
krajowym, regionalnym, jak te¿ lokalnym kraju beneficjenta. Nale¿y zauwa¿yæ, i¿ takie dzia³ania umo¿liwiaj¹
zwiêkszenie efektywnoœci zw³aszcza przy wyborze projektów do finansowania w danym regionie i ich póŸniejszej realizacji.
Kolejn¹ zasad¹ jest zasada koncentracji , która oznacza, ¿e œrodki finansowe kierowane do regionów s¹ w
du¿ej mierze skoncentrowane na relatywnie niewielkiej
liczbie dzia³añ, jednak¿e w ten sposób wzmocnione zostaj¹ realne efekty podejmowanych starañ. Ponadto
przyjêcie takiej determinanty powoduje, i¿ pomoc trafia
do rzeczywiœcie najbardziej potrzebuj¹cych regionów
wspólnoty, o najni¿szym poziomie rozwoju borykaj¹cych siê z najwiêkszymi problemami strukturalnymi.
Ostatni¹ zasad¹ jest zasada programowania3 , która
polega na wytyczaniu koniecznoœci opracowywania odpowiednich wieloletnich dokumentów planistycznych i
dopiero na ich podstawie jest mo¿liwe dokonanie wyboru adekwatnych programów umo¿liwiaj¹cych realizacjê
podstawowych zadañ.
Zauwa¿my, ¿e powy¿sze zasady polityki regionalnej
Unii Europejskiej stanowi¹ obecnie zbiór podstawowych
regu³ maj¹cych charakter ogólnych wytycznych, które
uwzglêdniane s¹ w momencie podejmowanych dzia³añ
kreacyjnych tej polityki, czego bezpoœredni¹ konsekwencj¹
ma byæ decydowanie o scedowaniu okreœlonych funduszy
na rzecz poszczególnych adresatów (czytaj: regionów).
Nale¿y podkreœliæ, i¿ polityka regionalna nieodzownie
³¹czy siê z regionem.
W toku wywodu przez region rozumieæ bêdziemy
b¹dŸ ugrupowanie integracyjne (zarówno w wersji ³¹czenia
siê pañstw np. o analogicznym rodowodzie historycznym
oraz zawi¹zywanie siê euroregionów na obszarach przygranicznych) b¹dŸ te¿ jako czêœæ ogólnej struktury pañstwa.
Przypomnijmy, ¿e region jest wyodrêbniony ze wzglêdu na
zestaw w³aœciwych sobie cech jakoœciowych zwi¹zanych
czy to z po³o¿eniem geograficznym, czy to z poziomem
rozwoju gospodarczego, czy te¿ uwarunkowaniami spo³ecznymi oraz to¿samoœci¹ kulturow¹. Powi¹zania miêdzy
poszczególnymi podmiotami (gospodarstwami domowymi,
przedsiêbiorstwami, instytucjami) dzia³aj¹cymi na poziomie regionu tworz¹ dopiero okreœlony wewnêtrznie system,
który jest umiejscowiony przestrzennie. Nadto zauwa¿a
siê, ¿e wyró¿niony w sposób ostry stanowi pewien zintegrowany obszar. Co wiêcej, region jest jednostk¹ terytorialn¹ podleg³¹ administracji centralnej, jednak co jest bardzo istotne z punktu widzenia prowadzonego tu wywodu,
posiada jednoczeœnie w³asn¹ reprezentacjê polityczn¹4 .
Przywo³ane tu pojêcie regionu jest bliskie tak¿e zjawisku okreœlanym mianem regionalizmu, który mo¿e siê odnosiæ zarówno do polityki wewnêtrznej jak i stosunków
miêdzynarodowych. Przy czym kategorycznie trzeba
stwierdziæ, ¿e w pierwszym znaczeniu w³aœciwoœæ polega
na oddawaniu czêœci w³adzy przez oœrodek centralny
8
9
oœrodkom ni¿szego szczebla, dzia³aj¹cym na spójnych gospodarczo i kulturowo obszarach w regionach. Ta prawid³owoœæ jest najbardziej zauwa¿alna w pañstwach wielonarodowoœciowych; pozwala bowiem unikn¹æ konsekwencji
separatyzmu czy te¿ konfliktów i secesji, w miejsce tego
tworz¹c nale¿yte warunki do autonomii regionów i wspó³dzia³ania np. w ramach federacji. Rzecz jednak nie dotyczy tylko pañstw o strukturze federalnej. Zjawisko to jest
tak¿e obecne w ³onie pañstw maj¹cych charakter unitarny,
które wzmacniane s¹ poprzez tworzenie silnych regionów
(np. polskich województw), z organami samorz¹dowymi
kreowanymi zwykle za przyczyn¹ wyborów bezpoœrednich
na czele. Silny region jest postrzegany jako mo¿liwoœæ
rozwi¹zywania problemów nierównoœci w rozwoju gospodarczym, co jak wynika z za³o¿eñ, ma siê realizowaæ poprzez pobudzanie oddolnych inicjatyw, lepiej siê rozwijaj¹cych w warunkach wiêkszej niezale¿noœci od w³adzy centralnej5 . Wspomniano ju¿, ¿e region mo¿e te¿ wystêpowaæ
w nieco innym znaczeniu, a mianowicie jako forma wspó³pracy pañstw le¿¹cych w tym samym regionie geograficznym. Powstanie organizacji regionalnych s³u¿¹cych wspó³dzia³aniu w zakresie zapewnienia pokoju i bezpieczeñstwa,
wspó³pracy gospodarczej i kulturowej, zanim zosta³o
uwzglêdnione we wspó³czesnej polityce unijnej, ju¿ znacznie wczeœniej, znalaz³o akceptacjê organizacji uniwersalnych, co zosta³o zapisane m.in. w takich wa¿nych dokumentach miêdzynarodowych jak: Pakt Ligi Narodów oraz
Karta Narodów Zjednoczonych6 .
Region mo¿e byæ tak¿e postrzegany jako kategoria
kulturowa, co wraz z nale¿n¹ mu autonomi¹ stanowi fundamentaln¹ podstawê ³adu publicznego Europy tradycji
³aciñskiej. Istota regionu daje siê wywieŸæ z zasad wypracowanych jeszcze w cywilizacji rzymsko – ³aciñskiej,
gdzie szczególnie obecne by³o osi¹gniêcie równowagi miê-
dzy prawem publicznym i prywatnym. Pamiêtaæ nale¿y
tak¿e, ¿e by mo¿na by³o mówiæ o pañstwie opartym na
bogactwie poszczególnych kultur regionalnych koniecznym
wrêcz jest by funkcjonuj¹ce w nim spo³ecznoœci terytorialno – regionalne zachowywa³y równoprawn¹ podmiotowoœæ
wobec pañstwa i innych wspólnot. Dlatego te¿ nie bez
znaczenia jest by zachowana by³a zasada autarkii polegaj¹ca na mo¿liwoœci „administrowania samego siebie”7 , co z
punktu widzenia prowadzonego wywodu posiada niebagatelne znaczenie.
Problematyka regionów, ich status i autonomia, s¹
wspó³czeœnie – w pocz¹tkach XXI wieku – zagadnieniami
o bardzo wa¿nym znaczeniu zarówno teoretycznym jak te¿
wi¹¿¹ce siê z ich faktycznym funkcjonowaniem. Przypomnieæ nale¿y, ¿e gwarancje autonomii administracyjnej i
finansowej dla regionów nale¿¹ do jednych z powa¿niejszych zadañ stoj¹cych przed zw³aszcza tzw. “najm³odszymi cz³onkami UE”, do grona, których od 1 maja 2004 nale¿y tak¿e Polska. Chodzi wiêc o to, by ka¿de pañstwo z
osobna mog³o siê staæ w pe³ni równoprawnym partnerem
wœród rozwiniêtych regionów w pañstwach wspó³tworz¹cych Wspólnotê. Takim ze wszech miar pomocnym elementem, wrêcz nieodzownym o fundamentalnym znaczeniu s¹ tu rozwi¹zania decentralistyczne i stopieñ ich zaawansowania jeœli idzie o recepcjê za³o¿eñ teoretycznych
w kwestii regionu w praktyce. Zgodziæ siê nale¿y bowiem
z panuj¹c¹ opini¹, i¿ decentralizacja towarzyszy procesowi
demokratyzacji, bowiem ta dopiero stwarza mo¿liwoœci dla
jej faktycznego konstytuowania siê. Decentralizacja stanowi zatem swego rodzaju fasadê dla istnienia ka¿dego z
osobna regionu oraz tworzenia licznych regionów. W
chwili obecnej obserwuje siê wyraŸne ró¿nice pojawiaj¹ce
siê miêdzy regionami w UE, których genezy poszukiwaæ
nale¿y w bogatym ju¿ rodowodzie historycznym i jak¿e
10
11
istotnej dla ich to¿samoœci tradycji kulturowej. Historycznie rzecz ujmuj¹c pojawienie siê zjawiska decentralizacji i
z nim zwi¹zanego regionalizmu ³¹czy siê ze skutkami spowodowanymi centralizacj¹ ¿ycia spo³eczno – politycznego.
Wówczas priorytetowymi celami okreœlaj¹cymi politykê
decentralistyczn¹ by³a ochrona w³asnej to¿samoœci oraz
wcale nie w mniejszej mierze ochrona w³asnej œwiadomoœci narodowej. Za kolebkê wspó³czesnego regionalizmu
przyjêto uwa¿aæ XIX wieczn¹ Francjê, w której kryzys
centralizmu, przejawiaj¹cy siê utrat¹ zaufania do w³adz
centralnych pochodz¹cy z XVIII wieku spowodowa³ coraz
wiêksze zainteresowanie siê decentralizacj¹ i zgodnie z
tak pojêt¹ zasad¹ stopniowym tworzeniem regionów. W
istocie chodzi³o wtedy o przekazanie uprawnieñ pozostaj¹cych w gestii w³adz centralnych i scedowanie ich na
szczebel regionów8 .
Po II wojnie œwiatowej w Europie obserwuje siê
dwa równolegle zachodz¹ce, na pozór przeciwstawne,
wydawaæ by siê mog³o procesy. Jeden – istot¹, którego
jest integracja i drugi - wyraŸnie œwiadcz¹cy o d¹¿eniach decentralistycznych (regionalizacja). Ujawniaj¹ce
siê ju¿ w tym czasie tendencje integracyjne pañstw nacechowane by³y szczególnie mocno dzia³aniami maj¹cymi wywo³aæ konsolidacjê zarówno w dziedzinie gospodarczej, politycznej, spo³ecznej jak te¿ kulturowej 9 . Jednak¿e nale¿y z ca³¹ moc¹ podkreœliæ, i¿ zw³aszcza pañstwa decyduj¹ce siê na regionalizacjê w ¿adnym
przypadku nie by³y sk³onne godziæ siê z utrat¹ cech
œwiadcz¹cych o ich osobliwoœci. Wrêcz przeciwnie wyraŸnie artyku³uje siê tu autonomiê i to¿samoœæ a podkreœlane na wiele sposobów ich cechy indywidualne, a
przede wszystkim kulturowe, mia³y w przesz³oœci i
obecnie maj¹ byæ tego gwarancj¹.
12
2. UGRUPOWANIA INTEGRACYJNE.
Powiedziane ju¿ zosta³o, ¿e jedn¹ z wa¿nych form regionalizacji jest tworzenie okreœlonych grup pañstw, których ³¹czy wspólne po³o¿enie, analogiczna przesz³oœæ
ustrojowa, czy te¿ preferencje polityczne . Oczywiœcie takich ugrupowañ jest bardzo wiele zarówno w gronie
pañstw zachodnioeuropejskich (np. EWG, EUROATOM
itp.), b¹dŸ zawi¹zywane s¹ z inspiracji samych tylko
pañstw tzw. “m³odych demokracji” (posowieckich). W niniejszych rozwa¿aniach zwrócona zostanie uwaga na tworzenie siê tego typu ugrupowañ przede wszystkim z udzia³em w³aœnie tych pañstw.
Regionalne inicjatywy integracji i wspó³pracy miêdzynarodowej w ró¿nym stopniu wp³ywaj¹ na wspó³czesny
kszta³t Unii Europejskiej. Mo¿na wskazaæ w kontekœcie
prowadzonego wywodu na takie ugrupowania jak: Grupa
Wyszehradzka, Œrodkowoeuropejskie Stowarzyszenie Wolnego Handlu (CEFTA – Central European Free Trade Association), Inicjatywê Œrodkowoeuropejsk¹ (wczeœniej Pentagonalne, Heksagonalne), Radê Pañstw Morza Ba³tyckiego oraz Trójk¹t Weimarski10 .
Inicjatywa Œrodkowoeuropejska obra³a sobie za zasadniczy cel zapewnienie bezpieczeñstwa i stabilizacji w regionie, jak równie¿ popieranie rozwoju gospodarczego,
który uznano za materialn¹ podstawê stabilizacji politycznej krêgu pañstw, których dotyczy. Pomys³odawc¹ tego
ugrupowania, dzia³aj¹cego od 1989 roku by³y W³ochy.
Wtedy do cz³onków tego ugrupowania, które funkcjonowa³o jeszcze pod nazw¹ Wspó³praca Pañstw Adriatycko –
Dunajskich nale¿a³y cztery pañstwa: W³ochy, Jugos³awia,
Austria i Wêgry. W maju 1990, kiedy grono poszerzy³o
siê o jeszcze jedno pañstwo – ówczesn¹ Czechos³owacjê
13
ugrupowanie przemianowa³o swoj¹ nazwê na “Pentagonalne”. W lipcu 1991 roku grono to zosta³o poszerzone
o udzia³ w nim Polski i z tego powodu przyjmuje nowy
szyld “Hexsagonale”. Kiedy w wyniku rozpadu SFR Jugos³awii “Hexagonale” wzbogacone zosta³o o jeszcze trzy
nowe pañstwa, takie jak: S³owenia, Chorwacja oraz Boœnia i Hercegowina, wówczas ostatecznie przyjê³o nazwê,
do dziœ funkcjonuj¹c¹ - “Inicjatywa Œrodkowoeuropejska”. Dziœ ugrupowanie to, prócz ju¿ wymienionych,
uzupe³niaj¹ takie pañstwa jak: Czechy i S³owacja (od
1993, po rozbiciu jako samodzielne pañstwa), Macedonia,
Albania, Bia³oruœ, Bu³garia, Rumunia i Ukraina. Nale¿y
zauwa¿yæ, i¿ za podstawowe formy wspó³pracy przyjêto
coroczne konferencje premierów i ministrów spraw zagranicznych, spotkania delegacji parlamentarzystów oraz
spotkania Komitetu Krajowych Koordynatorów. Komitet
ten zosta³ powo³any w celu koordynacji prac czternastu
grup roboczych. Np. Polsce przypad³ udzia³ wykonywania prac w zakresie rolnictwa. Do najwa¿niejszych jednak
spraw realizowanych w ramach Inicjatywy zalicza siê
dzia³ania zwi¹zane z ordynowaniem spraw dotycz¹cych
m. in: transportu, telekomunikacji, ekologii, œredniego i
drobnego przemys³u, kultury i nauki, energetyki oraz
mniejszoœci narodowych. W zwi¹zku z tym, ¿e ugrupowanie to nie posiada w³asnego bud¿etu st¹d jego dzia³alnoœæ jest zdana i uzale¿niona od funduszy pochodz¹cych
z PHARE11 , niekiedy tak¿e œrodki finansowe pozyskiwane s¹ z Europejskiego Banku Odbudowy i Rozwoju
(EBOiR).
Sk³ad cz³onkowski Inicjatywy Œrodkowoeuropejskiej
jednoznacznie utwierdza w przekonaniu, i¿ pañstwa tu wymienione s¹ ró¿nej proweniencji, a zatem w wyniku takiego przemieszania mo¿e dojœæ do korzystania z doœwiadczeñ i wzorców, co w wielu dziedzinach jest godne na-
œladowania, a w ¿adnym wypadku nie stanowi¹ zagro¿enia
dla naruszenia to¿samoœci narodowej.
Kolejnym przejawem aktywnoœci regionalnej by³o
utworzenie w lutym 1991 roku
Trójk¹ta Wyszehradzkiego, (póŸniejsza Grupa Wyszehradzka), którego zasadniczym celem jest przyspieszenie integracji ze Wspólnotami Europejskimi. I choæ w³aœciwie
oceniaj¹c w chwili obecnej cel ten zosta³ ju¿ osi¹gniêty,
bowiem pañstwa tworz¹ce to ugrupowanie (Polska. Czechy, S³owacja i Wêgry) s¹ ju¿ pe³noprawnymi cz³onkami
Unii Europejskiej (od 1 maja 2004), to fakt ten bynajmniej nie wp³yn¹³ na kontynuowanie wspó³pracy. Przypomnieæ nale¿y, i¿ ugrupowanie to zawdziêcza swoje istnienie m.in. inicjatywie ówczesnego premiera Polski Tadeuszowi Mazowieckiemu, który przedstawiaj¹c w swym
expos’e g³ówne za³o¿enia polityki zagranicznej po raz
pierwszy zwróci³ uwagê na koniecznoœæ wspó³pracy i œcis³y kontakt przede wszystkim z krajami Europy ŒrodkowoWschodniej 12 . Pogl¹d ten nie tylko zosta³ podzielony
przez ówczesnego prezydenta Czechos³owacji Vaclava Havla lecz w jeszcze wiêkszym stopniu zosta³ wzmocniony .
I choæ zdania na temat potrzeby dalszej dzia³alnoœci Grupy
Wyszechradzkiej s¹ podzielone to jednak nikt nie mo¿e
zaprzeczyæ temu, ¿e pañstwa tworz¹ce tê Grupê ³¹czy
specyfika wydarzeñ historycznych oraz analogia aspiracji
politycznych. Jej otwarcie na takie pañstwa jakimi s¹ S³owenia, republiki nadba³tyckie, Rumunia, Bu³garia, Chorwacja czy Ukraina nale¿a³o do dzia³añ nie tylko jak najbardziej racjonalnie zaplanowanych, ale te¿ w pe³ni zaakceptowanych przez Wspólnotê Europejsk¹. Przypomnieæ nale¿y, i¿ wczesna dzia³alnoœæ omawianej Grupy zasadza³a siê
na problematyce g³ównie politycznej i bezpieczeñstwa, by
nieco póŸniej móc sw¹ dzia³alnoœæ rozwin¹æ i poszerzyæ o
podejmowanie zagadnieñ gospodarczych. Pomys³ ten zo-
14
15
sta³ zrealizowany w praktycznych rozwi¹zaniach w postaci
utworzenia w grudniu 1992 roku Œrodkowoeuropejskiej
Umowy o Wolnym Handlu CEFTA, która mia³a na celu
podejmowanie dzia³añ, w wyniku których zlikwidowane
zosta³y istniej¹ce bariery w handlu. Kieruj¹c siê tê naczeln¹ ide¹, Porozumienie, które zosta³o podpisane przez
cztery pañstwa z wczeœniejszej „Grupy” (Polskê, Wêgry i
jeszcze wtedy Czechos³owacjê) wesz³o w ¿ycie 1 marca
1993 roku. Równoczeœnie pañstwa te zaakceptowa³y
wspóln¹ deklaracjê maj¹c¹ charakter polityczny, w której
jednobrzmi¹cym g³osem wyra¿ono stanowisko w kwestii
ewentualnej modyfikacji, w razie zaistnia³ej potrzeby, liberalizacji wymiany handlowej. W styczniu 1996 r. do
CEFTA do³¹czy³a S³owenia, w lipcu 1997 r. - Rumunia,
a rok póŸniej, w 1998 r. – Bu³garia 13 . Ugrupowanie to
ma przygotowaæ kraje bêd¹ce w jej sk³adzie pod wzglêdem umiejêtnego dostosowania siê do wymogów UE w
kwestii kredytów oraz wiêkszego dostêpu do nowoczesnych technologii i kapita³ów. Bardzo znacz¹cym wydaje
siê te¿ swobodny przep³yw pracowników, co de facto
oznacza nie tylko swobodne przemieszczanie siê pracowników lecz tak¿e prawo podejmowania pracy i dzia³alnoœci gospodarczej w dowolnym kraju. Takim okresem
prze³omowym dla Œrodkowoeuropejskiej Strefy Wolnego
Handlu by³ rok 2004, w którym wiêkszoœæ pañstw, jak
dot¹d tworz¹cych tê Grupê, sta³a siê cz³onkami UE.
Obecnie w CEFTA pozosta³y tylko trzy pañstwa. S¹ to:
Bu³garia, Chorwacja i Rumunia, które oczekuj¹ na przyjêcie do Unii Europejskiej14 .
Nastêpnym wyrazem intensywnej aktywnoœci regionalnej okaza³ siê byæ rejon Ba³tyku. Zawi¹zana we wrzeœniu
1990 roku Rada Pañstw Morza Ba³tyckiego15 , dla której
celem o najwa¿niejszym znaczeniu jest dba³oœæ o rozwój
instytucji demokratycznych, ³¹czy w sobie Daniê, Finlan-
diê, Szwecjê, Rosjê, niepodleg³e republiki nadba³tyckie
(£otwê, Litwê i Estoniê), Niemcy oraz Polskê. Celem powsta³ej Rady jest te¿ promowanie nowych idei wspó³pracy
regionalnej pañstw ba³tyckich. G³ówne obszary wspó³pracy
w tym przypadku to, prócz ju¿ wspomnianej troski o rozwój instytucji demokratycznych, dba³oœæ o ochronê œrodowiska naturalnego (w tym szczególnie o ochronê œrodowiska morskiego Ba³tyku), kulturê, turystykê, edukacjê,
transport i ³¹cznoœæ.
Do regionalnych inicjatyw integracji i wspó³pracy
miêdzynarodowej zalicza siê nadto „Trójk¹t Weimarski”16 ,
który nale¿y do typowych form trójstronnego dialogu dyplomatycznego ³¹cz¹cego Pary¿–Berlin (wczeœniej do 1989
roku Bonn) – Warszawê. Prowadzone rozmowy na szczeblu prezydentów tych pañstw, szefów dyplomacji oraz ministrów obrony s¹ dobrym sposobem wymiany pogl¹dów
na tematy kierunku rozwoju stosunków miêdzynarodowych i zachowañ zwi¹zanych z protoko³em dyplomatycznym.
16
17
3. EUROREGIONY JAKO FORMY INTEGRACJI
Zauwa¿yæ nale¿y, i¿ w europejskiej praktyce euroregionów za pierwszorzêdne cele przyjêto d¹¿enia do prze³amania barier i wzajemnych uprzedzeñ, rozwój formalnych
i nieformalnych kontaktów miêdzyludzkich jak te¿ realizacjê interesów gospodarczych, ekologicznych i spo³ecznych.
Prócz wymienionych ju¿ form regionalnych inicjatyw integracji wspó³pracy miêdzynarodowej, pocz¹wszy od pocz¹tku lat 90-tych XX wieku tworzone s¹ na pograniczu Polski euroregiony. Spoœród wielu istniej¹cych (np. „Sprewa
– Nysa – Bóbr”, „Tatry”, „Beskidy”, „Karpaty”, „Glacensis”, „Pro – Europa Viadrina”, „Bug”, „Pradziad”) 17 do
osi¹gaj¹cego najlepsze efekty nale¿y wci¹¿ jeszcze euro-
region “Nysa”. Euroregion ten zosta³ utworzony w grudniu 1991 roku z po³¹czenia obszarów po³udniowo – zachodniej Polski, pó³nocno – zachodnich Czech oraz po³udniowo – wschodniego obszaru Niemiec. “Nysa” jako
pierwszy, tego rodzaju region w Europie ŒrodkowoWschodniej z zadziwiaj¹cym wrêcz powodzeniem realizuje wytyczone przez siebie cele: ochrony œrodowiska
naturalnego, rozwoju gospodarczego rejonów przygranicznych oraz wyrównywania ró¿nic w standardzie ¿ycia
mieszkañców. Sukcesy jego funkcjonowania przypisuje
siê pomocy p³yn¹cej z przeznaczonych na ten cel funduszy unijnych (np. INTERREG, URBAN, SAPART
itp.)18
Nale¿y z ca³¹ stanowczoœci¹ podkreœliæ, ¿e organizacja euroregionów winna pozostawaæ w zgodzie z wewnêtrznym porz¹dkiem prawno – konstytucyjnym
wspó³pracuj¹cych ze sob¹ pañstw. Jednak by charakter
wspó³pracy gospodarczej w ramach euroregionów by³
korzystny dla Polski, zw³aszcza na zachodniej granicy,
wymaga to przede wszystkim zgromadzenia po stronie
polskiej znacznego potencja³u eksperckiego i organizacyjnego, w tym silnego – samorz¹du lokalnego i wojewódzkiego. W przeciwnym razie zakres, zasady i sposób prowadzenia wspó³pracy transgranicznej mo¿e byæ
uzale¿niony od wydawanych dyspozycji zagranicznego
partnera, w tym przypadku strony niemieckiej. W przysz³oœci mog³oby siê to przekszta³ciæ w zbyt daleko posuniêt¹ ingerencjê w sprawy wewnêtrzne Polski i w
zwi¹zku z tym, mog³oby siê odbiæ niekorzystnie na tak
pieczo³owicie odbudowywanych dobros¹siedzkich stosunkach miêdzy narodami.
18
4. REGION W PODZIALE ADMINISTRACYJNO
– TERYTORIALNYM PAÑSTWA.
We wspó³czesnych realiach (kontekst UE) regionalizacja winna byæ pojmowana i realizowana jako istotna reforma ustrojowa. Regionalizacja, a wiêc decentralizacja pañstwa jest zwi¹zana z uproszczeniem obowi¹zuj¹cych procedur administracyjnych. Przesuniêcie oœrodków decyzji do
regionów (silnych województw w rozwi¹zaniach polskich )
pozwoli na uproszczenie funkcjonowania pañstwa, na
zmniejszenie biurokracji oraz kosztów administracji jak te¿
w za³o¿eniach ma przyczyniæ siê do stabilizacji pañstwa.
Jednoczeœnie decentralizacja struktur pañstwowych jest
procesem ogólnoeuropejskim, który wynika z zastosowania
zasady pomocniczoœci. Zasada ta, której Ÿróde³ nale¿y szukaæ w nauce spo³ecznej Koœcio³a, jest powszechnie uznana
w Europie i jest, równie¿ polsk¹ zasad¹ konstytucyjn¹
wpisan¹ w preambu³ê Konstytucji RP z 2 IV 1997 roku.
Nie jest to jednak zasada na szczêœcie jedynie pozostaj¹ca
w sferze deklaracji. Jej zastosowanie wymaga podjêcia
dzia³añ praktycznych, a przede wszystkim wprowadzenia
w praktyce decentralizacji. W pañstwach pokomunistycznych decentralizacja jest nie tylko trudniejsza lecz jej koniecznoœæ jest o wiele bardziej po¿¹dana, oczywista i pilna.
Kwestia regionalizacji w omawianym kontekœcie unijnym ma dwa zasadnicze wymiary. Rzecz¹ podstawow¹ jest
tu potencja³ fiskalny i ekonomiczny, jakim dysponuj¹ polskie województwa. Ma to znaczenie przynajmniej z dwóch
powodów, a to ze wzglêdu na œrodki i fundusze europejskie, w zwi¹zku z koniecznoœci¹ wspó³finansowania projektowanych przedsiêwziêæ oraz ze wzglêdu na istotne zagadnienia regionalnej konkurencyjnoœci warunków inwe-
19
stowania. W tym miejscu nale¿y powo³aæ siê na art.86
Uk³adu o stowarzyszeniu, który przewiduje wspó³pracê w
dziedzinie rozwoju regionalnego i planowania przestrzennego, szczególnie zaœ poprzez wymianê informacji miêdzy
w³adzami lokalnymi, regionalnymi oraz wymianê urzêdników i specjalistów 19 . Wprowadzenie trójstopniowego podzia³u administracyjnego w Polsce z dniem 1 stycznia
1999 roku ma bardzo istotne znaczenie z punktu widzenia
cz³onkostwa w Unii Europejskiej. Choæ utworzenie silnych
województw (regionów) nie by³o nigdy wymogiem formalnym (wbrew obiegowym opini¹ w tym wzglêdzie), to jednak de facto sta³o siê warunkiem koniecznym do przyjêcia
œrodków z europejskich funduszy strukturalnych. Dlatego
tworz¹c regiony w Polsce zastosowano siedem kryteriów,
które umo¿liwi³y podzielenie kraju. Pierwszym by³o kryterium funkcjonalne, drugim – bezpieczeñstwo zbiorowe,
trzeciem – przyzwolenie spo³eczne, czwartym – uwarunkowania geograficzne, pi¹tym – kryterium dostosowania
do standardów europejskich, szóstym – kulturowo–historyczne oraz ostanim, siódmym – kryterium racji stanu. 20
Wydaje siê, ¿e wœród wymienionych kryteriów do najwa¿niejszych z nich nale¿¹ w szczególnoœci si³a województwa,
potencja³ kulturowy i innowacji (oœrodki akademickie),
œrodki komunikacji spo³ecznej itp. Prócz tego wymieniæ
nale¿y kryterium potencja³u tzw. „rêki publicznej”, chodzi
tu o skalê dochodów publicznych samorz¹du województwa. Ma siê tu na wzglêdzie z jednej strony dochód per
capita, z drugiej zaœ ogólny dochód bud¿etu województwa
samorz¹dowego. Oczywiœcie stosowane kryteria wojewódzkie nie s¹ tu w pe³ni porównywalne. Województwa
wschodnie s¹ s³absze z przyczyn historycznych. Jednak
si³a tych województw jest konkurencyjna co do wschodnich s¹siadów. Stosuj¹c analogiczne porównanie mo¿na
stwierdziæ, ¿e zachodnie województwa musz¹ z przyczyn
oczywistych dysponowaæ nieco wiêkszym potencja³em.
Ponadto zarówno ich kszta³t jak te¿ po³o¿enie maj¹ s³u¿yæ
przenoszeniu czynników wzrostu gospodarczego w g³¹b
kraju. Du¿e polskie województwa nie stanowi¹ bynajmniej
zagro¿enia jeœli idzie o zagro¿enie integralnoœci terytorialnej, a wrêcz przeciwnie wzmacniaj¹ pañstwo21 . Równie¿
bezpodstawne s¹ obawy, ¿e du¿e województwa, w których
przewidziane jest miejsce na funkcjonowanie samorz¹du
mog¹ zagra¿aæ unitarnemu charakterowi pañstwa. ¯adna
bowiem z przewidzianych ustawowo kompetencji samorz¹du wojewódzkiego nie stanowi zagro¿enia dla jednolitoœci kraju. Odrêbnoœæ wojewody od organów sejmiku i
jego bezwzglêdne podporz¹dkowanie rz¹dowi (tak¿e w
sensie politycznym, gdy¿ w sejmiku mog¹ mieæ wiêkszoœæ inne si³y polityczne ni¿ w Sejmie, który wy³oni³
Radê Ministrów) stanowi dodatkow¹ gwarancjê zapewnienia zgodnoœci samorz¹du wojewódzkiego z interesami
pañstwa. Nadto ustanowienie w du¿ych województwach
samorz¹du, odpowiedzialnego za rozwój gospodarczy i
politykê regionaln¹, stwarza warunki gospodarczej konkurencyjnoœci regionów i zwiêksza atrakcyjnoœæ polskiej
gospodarki w skali europejskiej. Du¿e województwa pozwalaj¹ równie¿ – o wiele ³atwiej ni¿ w przypadku ma³ych kar³owatych jednostek – unikaæ polityki wp³ywu tak
w sferze gospodarczej jak i politycznej, p³yn¹cej z silnych oœrodków zagranicznych22 .
Podzia³ terytorialny w Polsce jako jedno z obliczy szerzej ujmowanego regionalizmu europejskiego œwiadczy
wyraŸnie o tym , i¿ w wyniku reformy administracyjnej
przekazano samorz¹dowi regionalnemu istotniejsze uprawnienia i œrodki za pomoc¹ czego mo¿liwe staæ siê ma prowadzenie polityki regionalnej. Polityka regionalna pañstwa
ma w za³o¿eniach spowodowaæ wyrównywanie ró¿nic i
istniej¹cych dysproporcji pomiêdzy województwami.
20
21
Nale¿y zauwa¿yæ, ¿e gdyby w Polsce nie dosz³o do
utworzenia podmiotów ,które by³yby w stanie akumulowaæ
odpowiednie œrodki z przeznaczeniem na inwestycje, co
mia³o by byæ realizowane w ramach europejskiego mechanizmu wspó³finansowania, mog³aby nast¹piæ bardzo niekorzystna sytuacja, w której Polska nie mog³aby wykorzystaæ przeznaczonych do jej dyspozycji œrodków. Tak zdarzy³o siê np. gdy do UE przyst¹pi³a Hiszpania (przez
pierwsze lata cz³onkostwa ponosi³a wiêksze koszty ni¿ wynios³y korzyœci p³yn¹ce z przynale¿noœci).
Co do rozwi¹zañ regionalnych tycz¹cych siê Polski,
jednym z analogicznych rozwi¹zañ wœród du¿ych krajów
europejskich s¹ regiony we Francji. Zarówno bowiem polskie województwa jak i francuskie regiony wpisuj¹ siê w
poczet klasycznych rozwi¹zañ decentralistycznych w³adzy
wykonawczej i administracji publicznej. We W³oszech i
Hiszpanii, przy unitarnym charakterze tych pañstw, regionom przypisano ju¿ uprawnienia autonomiczne w szczególnoœci chodzi tu o decentralizacjê w³adzy legislacyjnej.
W Niemczech natomiast, które nale¿¹ do pañstw federacyjnych, landy maj¹ tu charakter jak najbardziej pañstwowy23 .
pielêgnowanie w³asnej tradycji, kultury, historii i to¿samoœci narodowej. Nie mo¿e byæ wiêc mowy zatem o jakimkolwiek zak³ócaniu czy wrêcz pogwa³caniu autonomii
pañstw. W rzeczy samej chodzi o wyrównywanie szans w
rozwoju gospodarczym, by móc stanowiæ w przysz³oœci
równoprawne partnerstwo w rozmowach dyplomatycznych,
wymianie handlowej jak te¿ praktyce politycznej oraz
wspólnym decydowaniu o losach Europy.
Przypisy:
1
Problematyka unijna pozostaje w centrum zainteresowañ m.in. takich autorów jak np.: Ireny Pietrzyk,
Krzysztofa Szczerskiego, , Jacka Wo¿niaka, W³odzimierza Malendowskiego, Ma³gorzaty Ratajczak, Macieja Rudnickiego.
2
Na obszarze Wspólnoty szczególnie intensywnie prowadzone s¹ dzia³ania polityki regionalnej w Grecji,
Hiszpanii, Portugalii, Po³udniowych W³och, Sardynii,
Irlandii oraz na wschodnich terenach Niemiec. Por.
te¿: S³ownik Unii Europejskiej (red.) E.Stadtmuller,
Wydawnictwo Europa, Wroc³aw 2003, s.191.
3
Okreœlenie zasad zosta³o przyjête za wyjaœnianiem w
S³ownik Unii…, op. cit. odpowiednio: pomocniczoœæ
(s.321), dodawalnoϾ (ss.319 Р320), zasada partnerstwa (s.321), koncentracji (s. 320), programowania
(s.321).
4
Ibidem, s.216.
5
Przejawami przybieraj¹cej coraz wyraŸniej na sile ta-
KONSTATACJE KOÑCOWE
Tak wiêc prowadzone rozwa¿ania umacniaj¹ w przekonaniu, ¿e ¿adna z form integracji europejskiej ani ugrupowania integracyjne pañstw, ani euroregiony, ani tym
bardziej podzia³y administracyjne wewn¹trz poszczególnych pañstw nie stanowi¹ ¿adnego zagro¿enia jeœli pytaæ o
niebezpieczeñstwo utraty ewentualnej to¿samoœci podmiotów je tworz¹cych. Wrêcz przeciwnie we wszystkich formach, które wziêto pod uwagê przewiduje siê miejsce na
22
23
kiej polityki jest np. zrodzenie siê w UE formu³
wspó³pracy regionów, co jest wynikiem funkcjonowania Rady Europy . Por. te¿ : ibidem , s.216.
6
Na analogicznych zasadach dzia³aj¹ np. Unia Afrykañska, Organizacja Pañstw Amerykañskich, Liga
Arabska, Rada Europy. Por. te¿ ibidem s.216.
7
Por. te¿: W. Misiura – Rewera, Autonomia regionalna jako wyzwanie i potrzeba [ w:] Europa 25 (red.)
M. Mankowicz, K. Szczerski, Wy¿sza Szko³a im. B.
Jañskiego, Kraków 2004, s.159.
8
W. Malendowski, M. Ratajczak, Euroregiony. Polski
krok do integracji, Wydawnictwo Atla 2, Wroc³aw
2000, s.28.
9
Ibidem, s.34.
10
Na ten temat pisa³am w art. pt. “Unia Europejska a
regionalne inicjatywy integracji i wspó³pracy miêdzynarodowej” [w:] Europa 25…, op. cit. ss.231 – 252.
11
PHARE (Poland and Hangary Assistance for Restructuring their Economies) – program pomocy finansowej adresowany dla krajów Europy œrodkowowschodniej. Od 1989 obejmowa³ tylko Polskê i
Wêgry (st¹d nazwa), obecnie obejmuje 11 pañstw.
Jego celem jest udzielanie pomocy pañstwom znajduj¹cym siê na etapie transformacji ekonomicznej.
Por. te¿: S³ownik Unii… op. cit. ss. 181 – 182.
12
D.Fikus, Rozpoznanie [w:] “Rzeczpospolita” z 24
stycznia 1990. Por. te¿: M.Herman, Grupa Wyszehradzka, Narodziny, rozwój, perspektywy [w:] “Polski
Przegl¹d Dyplomatyczny” t.1., nr 2 (2)/1001, s.166.
24
13
Warto zauwa¿yæ, i¿ cz³onkostwem w CEFTA jest zainteresowanych o wiele wiêcej pañstw, do nich
nale¿¹ m.in.: Turcja, Izrael, Egipt, Macedonia. Warunkiem przyst¹pienia jest jednak wczeœniej podpisana umowa bilateralna z pañstwami cz³onkowskimi,
które ju¿ nale¿¹ do Œwiatowej Organizacji Wolnego
Handlu (WHO) oraz posiadania uk³adu handlowego
lub stowarzyszeniowego z UE. Por. te¿: P. Bo¿yk,
CEFTA and the European Union [w:] “Poland International Economic Raport” 1997/1998, Warszawa
1998, s.184.
14
http://www.kprm.gov.pl/2130 104339.htm
15
Nieco szerzej na ten temat piszê w Unia Europejska
a regionalne…, op. cit. ss.247 – 248.
16
Por. ibidem s.249.
17
Euroregionom poœwiêci³am artyku³ pt. “Euroregiony
jako jedna z form integracji europejskiej”[w:] “Problemy Spo³eczne i Ekonomiczne” vol.1/2004, Wy¿sza Szko³a Nauk Ekonomicznych i Spo³ecznych,
Kety 2004, który powsta³ przy wykorzystaniu bogatej literatury przedmiotu w tej problematyce. Por. te¿
B. Winiarski, Polityka gospodarcza, PWN, Warszawa
2002, ss.660 – 661 i dalsze.
18
INTERREG – podstawowym zadaniem tego programu jest wspieranie trzech rodzajów dzia³alnoœci:
wspó³pracy transgranicznej, miêdzyregionalnej i miêdzynarodowej w ramach Unii Europejskiej. Program
ten finansowany jest przez Europejski Fundusz Rozwoju Regionalnego, a jego bud¿et na lata 2000 – 06
okreœlono na sumê 4,9 mln euro. Wiêcej por. S³ownik Unii … ,op. cit. ss. 93 – 94.
25
URBAN – jedna z inicjatyw wspólnotowych UE maj¹ca na celu finansowanie projektów zwi¹zanych
szczególnie z rozwojem gospodarczym i spo³ecznym
obszarów miejskich licz¹cych co najmniej 100 tys.
mieszkañców. Miasta ubiegaj¹ce siê o taka pomoc
musza spe³niaæ okreœlone kryteria: wysoka stopa bezrobocia, ma³a aktywnoœæ ekonomiczna, du¿a liczba
emigrantów, wysoka przestêpczoœæ, degradacja œrodowiska naturalnego, niska stopa edukacji. Program
w wysokoœci 700 mln. euro w latach 2000 – 06 jest
w ca³oœci finansowany z Europejskiego Funduszu
Regionalnego. Wiêcej por. S³ownik Unii…, op. cit.
s.283.
20
Ibidem, ss. 12 - 13
21
Ibidem, passim.
22
Ibidem, s.16
23
Ibidem, s.18
SAPART – jeden z nowych programów przedakcesyjnych skierowanych na modernizacjê szczególnie
rolnictwa i obszarów wiejskich w krajach kandyduj¹cych do UE. Program ten koncentruje siê na dwóch
zasadniczych priorytetach: modernizacji funkcjonowania sektora rolno – spo¿ywczego (poprawa konkurencyjnoœci oraz dostosowanie do standardów w zakresie jakoœci, higieny i bezpieczeñstwa ¿ywnoœci)
oraz na poprawie warunków prowadzenia dzia³alnoœci gospodarczej w rolnictwie przez modernizacjê infrastruktury rolnej i tworzenie miejsc pracy w zawodach pozarolniczych. Strategia ta obejmuje lata 200006, w których na fundusz przeznaczono kwotê w
wysokoœci 520 mln. euro. Wiêcej por. S³ownik Unii,
op. cit. ss.224 – 225.
19
Por. Ogólne Za³o¿enia Reformy Ustrojowej Pañstwa,
Kancelaria Prezesa Rady Ministrów, Departament
Reform Ustrojowych Pañstwa , Warszawa, maj 1998,
s.17.
26
27
Zbiór dzia³añ prowadzonych przez Muzeum im. Aleksandra K³osiñskiego w Kêtach, który ogólnie mo¿emy
okreœliæ jako udzia³ w wychowaniu regionalnym, wynika z
podstaw prawnych funkcjonowania placówki. S¹ to m. in.
zapisy Ustawy o muzeach z dnia 21 listopada 1996 r. (Dz.
U. z dnia 20 stycznia 1997 r.), a przede wszystkim pkt 7 i
8 Art. 2 wspomnianej ustawy, wymieniaj¹ce wœród celów
dzia³alnoœci muzeum, takie jak: prowadzenie dzia³alnoœci
edukacyjnej oraz udostêpnianie zbiorów do celów naukowych i edukacyjnych. Poza tym kêckie muzeum, jako placówka o charakterze regionalnym, w naturalny sposób zainteresowana jest gromadzeniem i przechowywaniem zbiorów dokumentuj¹cych lokaln¹ historiê i tradycjê. Dlatego
te¿ Muzeum w Kêtach jest g³ównym miejscem, gdzie poszukuje siê dowodów, czy te¿ wiedzy na temat przesz³oœci
Kêt i okolicy, co w oczywisty sposób wykorzystywane jest
w procesie wychowania regionalnego.
Nie ulega w¹tpliwoœci, ¿e proces edukacyjny oraz
zwi¹zany z nim proces wychowawczy prowadzone z wykorzystaniem materia³ów pogl¹dowych przynosi lepsze
efekty. Muzeum z racji swojego charakteru daje tutaj mo¿liwoœæ przede wszystkim korzystania w³aœnie z takich metod. Jednak z oczywistych wzglêdów mo¿emy jedynie wy-
stêpowaæ z ofert¹ do szkó³ i nauczycieli, dok³adaj¹c oczywiœcie wszelkich starañ, aby by³a ona jak najbogatsza. Z
doœwiadczenia wiemy, ¿e korzystanie z tej oferty zale¿y od
zainteresowania nauczycieli. A to, jak pokazuj¹ ostatnie
lata, jest ca³kiem spore. Dla ilustracji: rocznie kêckie muzeum w formie grup szkolnych odwiedza blisko tysi¹c
osób, poza tym ok. 500 uczniów uczestniczy w organizowanych przez nas lekcjach muzealnych.
Formy dzia³alnoœci Muzeum w Kêtach mo¿na podzieliæ na dwie podstawowe grupy: sta³e i czasowe, przy czym
obie z nich w zasadniczy sposób ³¹cz¹ siê z wychowaniem
regionalnym, co wynika ze wspomnianego ju¿ charakteru
placówki. Wœród form sta³ych przede wszystkim nale¿y
wymieniæ zwiedzanie ekspozycji. Tutaj oferta muzeum
skierowana jest przede wszystkim do grup szkolnych, chocia¿ – trzeba przyznaæ – w ostatnich latach z oferty tej korzysta tak¿e coraz wiêcej zwiedzaj¹cych indywidualnie.
Muzeum gromadzi i prezentuje na swojej ekspozycji sta³ej
pami¹tki zwi¹zane z Kêtami i najbli¿sz¹ okolic¹. Bezpoœredni kontakt ze spuœcizn¹ materialn¹, która zachowa³a
siê w naszych zbiorach, stanowi nie tylko lekcjê historii w
szerokim tego s³owa znaczeniu, ale te¿ historii osadzonej
w konkretnym miejscu, powi¹zanej z przestrzeni¹ obecn¹
na co dzieñ w ¿yciu m³odych ludzi. To w³aœnie w naturalny sposób pobudza zainteresowanie dziejami Ma³ej Ojczyzny, a w efekcie daje mo¿liwoœæ uto¿samiania siê z ni¹.
Do najm³odszych grup zwiedzaj¹cych muzeum nale¿¹
przedszkolaki. Chêtnie z naszej oferty korzystaj¹ równie¿
uczniowie szkó³ podstawowych i gimnazjalnych, nieco rzadziej natomiast uczniowie szkó³ ponadgimnazjalnych.
Oczywiœcie zdarza siê, ¿e uczeñ zwiedza nasze muzeum
pierwszy raz w przedszkolu, nastêpnie w szkole podstawowej, póŸniej w gimnazjum i w koñcu w szkole ponadgimnazjalnej. Jednak za ka¿dym razem czeka na niego historia
28
29
Zbigniew Matejko
Rola Muzeum im. Aleksandra
K³osiñskiego w Kêtach
w wychowaniu regionalnym
jego miasta przedstawiona w inny sposób; pe³niejszy, dojrzalszy, bardziej dostosowany do mo¿liwoœci percepcyjnych wynikaj¹cych z wieku odbiorcy. Mo¿na powiedzieæ,
¿e w modelowym uk³adzie wyk³ad przewodnika oprowadzaj¹cego po ekspozycji „dorasta” wraz z uczniem, dostarczaj¹c mu za ka¿dym razem pe³niejszej wiedzy i coraz
mocniej integruj¹c m³odego cz³owieka z Ma³¹ Ojczyzn¹.
Kolejn¹ formê dzia³alnoœci sta³ej muzeum stanowi¹
lekcje muzealne prowadzone przez pracowników placówki
w oparciu o w³asne eksponaty. Przynajmniej dwa razy w
roku rozsy³ane s¹ do szkó³ zestawy opracowanych ju¿ tematów takich lekcji. Nauczyciele mog¹ równie¿ zaproponowaæ ca³kiem nowy temat, to jednak wymaga d³u¿szego
czasu na przygotowanie. Lekcje, trwaj¹ce z regu³y ok. 45
minut, w zale¿noœci od tematu prowadzone s¹ w budynku
muzeum przy wykorzystaniu muzealiów znajduj¹cych siê
w zbiorach lub te¿ organizowane s¹ w plenerze. Przyk³adem tego drugiego rozwi¹zania mo¿e tu byæ ciesz¹ca siê
du¿ym powodzeniem lekcja na temat „Zabytki architektury
barokowej w krajobrazie kulturowym Kêt”, któr¹ pracownik muzeum prowadzi w kaplicy pw. œw. Jana Kantego,
bêd¹cej najciekawszym przyk³adem baroku w Kêtach. I tutaj tak¿e niejednokrotnie abstrakcyjne dla m³odych ludzi
pojêcia z dziedziny wiedzy o sztuce zamieniaj¹ siê w konkrety i to konkrety o tyle cenniejsze, ¿e bliskie, z którymi
obcuje siê przecie¿ na co dzieñ.
Kolejn¹ form¹ sta³¹ w pracy muzeum jest dzia³alnoœæ
wydawnicza. Kêcka placówka powsta³a niedawno, dlatego
jeszcze nie doczeka³a siê w³asnych wartoœciowych merytorycznie opracowañ na temat Kêt. Jednak pracownicy muzeum aktywnie uczestnicz¹ w opracowywaniu i wydawaniu innych wydawnictw ukazuj¹cych siê na terenie miasta.
Przyk³adem mo¿e byæ “Almanach Kêcki” - rocznik wydawany przez Towarzystwo Mi³oœników Kêt, w którym mu-
zeum – mo¿na ju¿ tak to okreœliæ – ma swoj¹ sta³¹ rubrykê. Tak¿e materia³y promocyjne, wydawane przez miejscowe w³adze samorz¹dowe, w du¿ej czêœci od strony merytorycznej opracowywane s¹ przez pracowników Muzeum
w Kêtach. Przyk³adem jest tu chocia¿by wydany ostatnio
przewodnik, a tak¿e maj¹ca ukazaæ siê w najbli¿szych
dniach ksi¹¿ka opisuj¹ca kêckie zabytki.
Muzeum wspiera wszelkie wydawnictwa na temat Kêt
w swoim w³asnym interesie, obecnie bowiem muzeum
w³aœnie jest g³ównym Ÿród³em wiedzy na temat historii
miasta i okolicy. To tutaj zg³aszaj¹ siê wszyscy, którzy
poszukuj¹ jakichkolwiek informacji o Kêtach; tak¿e ci,
którzy szukaj¹ informacji o charakterze popularnym. Idea³em by³aby sytuacja, w której podstawowe popularyzatorskie informacje dostêpne s¹ w formie wydawniczej, muzeum natomiast daje mo¿liwoœæ dostêpu do Ÿróde³. Póki
co jednak musimy umo¿liwiæ dotarcie do wiedzy na temat
Kêt wszystkim; zarówno tym poszukuj¹cym informacji
podstawowych, jak i autorom prac habilitacyjnych.
Inna z form dzia³alnoœci muzeum, okreœlona w skrócie
jako czasowa, obejmuje przede wszystkim wystawy o charakterze historycznym, nawi¹zuj¹ce tematycznie do dziejów Kêt. S¹ one przygotowywane zarówno ze zbiorów
w³asnych, jak i z wykorzystaniem przychylnoœci mieszkañców miasta, którzy udostêpniaj¹ eksponaty ze swoich prywatnych kolekcji. Przyk³adem mo¿e byæ wystawa poœwiêcona 90. rocznicy pobytu w Kêtach Józefa Pi³sudskiego i
Legionów Polskich, która mia³a miejsce przed rokiem. W
ok. 70 proc. z³o¿y³y siê na ni¹ depozyty z³o¿one w muzeum przez mieszkañców. Wystawa z jednej strony nawi¹zywa³a do kart historii naszego kraju zwi¹zanych z odzyskaniem niepodleg³oœci w 1918 r., z drugiej jednak pokazywa³a zwiedzaj¹cym, ¿e owa “wielka” historia nie jest a¿
tak abstrakcyjna, jak mo¿na by wywnioskowaæ, studiuj¹c
30
31
jedynie szkolne podrêczniki. ¯e w oczywisty sposób przeplata siê ona z “ma³¹” histori¹ miejsca, w którym ¿yjemy.
Jak pokazuje nasze doœwiadczenie, takie ukazanie chocia¿by postaci Pi³sudskiego z jednoczesnym zaprezentowaniem
domu, w którym mieszka³ w 1915 r., czy nawet kozetki,
na której zwyk³ by³ siadywaæ podczas wizyt u burmistrza
Edmunda Krzysztoforskiego, wyj¹tkowo przybli¿a tê postaæ m³odym ludziom, o wiele bardziej ni¿ jakikolwiek,
najciekawszy nawet wyk³ad, ale mimo wszystko pozbawiony materia³ów pogl¹dowych.
Dodatkow¹ form¹ dzia³alnoœci, która integralnie wi¹¿e
siê z wychowaniem regionalnym, mo¿e byæ udzia³ w projektach o charakterze lokalnym, realizowanych chocia¿by
przez nauczycieli staraj¹cych siê o stopieñ nauczyciela dyplomowanego. Podobne projekty realizowane s¹ z powodzeniem w pobliskiej gminie Brzeszcze. Obecnie jesteœmy
na wstêpnym etapie jednego z takich pomys³ów, który ma
na celu wytyczenie trasy rowerowej prezentuj¹cej najciekawsze kapliczki przydro¿ne we wsi Bulowice. Projekt ten
ma byæ realizowany przez uczniów pod okiem nauczyciela
we wspó³pracy z muzeum. Zgromadzona w ten sposób
wiedza o walorach Ma³ej Ojczyzny to tylko jeden z efektów. Wa¿ne jest równie¿ zaanga¿owanie m³odych ludzi w
realizacjê projektu oraz wychowawczy charakter powsta³ego w ten sposób opracowania wobec kolejnych przedstawicieli m³odzie¿y, którzy zechc¹ z niego korzystaæ.
Podsumowuj¹c, nale¿y z ca³ym przekonaniem uznaæ
za niebanaln¹ rolê Muzeum w Kêtach w wychowaniu regionalnym miejscowej m³odzie¿y. Wspó³praca w tym zakresie pomiêdzy szko³ami a nasz¹ placówk¹ przynosi obopólne korzyœci. Z jednej strony daje do rêki nauczycielom
sprawdzone ju¿ efektywne narzêdzia, z drugiej natomiast
pozwala muzeum w pe³ni realizowaæ cele, do jakich zosta³o ono utworzone. Decyzja co do wykorzystania owych
narzêdzi pozostaje w gestii nauczycieli. Tu jednak nale¿y
byæ optymist¹, z roku na rok bowiem, jak pokazuje praktyka, z oferty kêckiego muzeum coraz chêtniej korzystaj¹
szko³y nie tylko z Kêt, ale równie¿ z oœciennych miejscowoœci.
32
33
Istotn¹ kwesti¹ dla podejmowanych rozwa¿añ jest
kwestia definicji pojêcia “euroregion”. Przyk³adowo definiowany on jest jako “okreœlony geograficznie obszar obejmuj¹cy przygraniczne czêœci dwu lub wiêcej pañstw, które
chc¹ ze sob¹ wspó³pracowaæ i koordynowaæ dzia³ania spo³ecznoœci lokalnych w ró¿nych dziedzinach”, “forma zinstytucjonalizowanej wspó³pracy regionów przygranicznych
ró¿nych pañstw, odbywaj¹ca siê przy pe³nym poszanowa-
niu granic pañstwowych oraz praw obowi¹zuj¹cych na terytoriach krajów uczestnicz¹cych w tworzeniu danego euroregionu”. 2 W sensie terytorialnym euroregion jest obszarem przekraczaj¹cym choæby jedn¹ granicê pañstwow¹, wyodrêbnionym ze wzglêdu na podjêt¹ na nim
zinstytucjonalizowan¹ wspó³pracê transgraniczn¹, realizowan¹ przez podmioty rz¹dowe lub samorz¹dowe. Celem
wspó³pracy odbywaj¹cej siê w ramach euroregionów jest
szeroko pojêty rozwój spo³eczno - gospodarczy obszarów
przygranicznych. Szczególnie chodzi o planowanie przestrzenne, ochronê i poprawê stanu œrodowiska naturalnego, popieranie wzrostu gospodarczego i stopy ¿yciowej
obywateli, budowê wspólnej ponadgranicznej infrastruktury, ochronê przed skutkami klêsk ¿ywio³owych, wspieranie ruchu granicznego i turystyki, wymianê kulturaln¹ i
ochronê dziedzictwa kulturowego, podtrzymywanie kontaktów miêdzyludzkich oraz dzia³alnoœæ spo³eczn¹ i humanitarn¹.
Podstawy prawne wspó³pracy transgranicznej na
gruncie europejskim wyznaczy³a Europejska Konwencja
Ramowa o Wspó³pracy Transgranicznej miêdzy Wspólnotami i W³adzami Terytorialnymi, sporz¹dzona w Madrycie 21 maja 1980r. (tzw. Konwencja Madrycka)3 . W
dokumencie tym wspó³praca transgraniczna zdefiniowana zosta³a jako “ka¿de wspólnie podjête dzia³anie maj¹ce na celu umocnienie i rozwój s¹siedzkich kontaktów
miêdzy wspólnotami i w³adzami terytorialnymi dwóch
lub wiêkszej liczby Umawiaj¹cych siê Stron, jak równie¿ zawarcie porozumieñ i przyjêcie uzgodnieñ koniecznych do realizacji takich zamierzeñ”. W myœl Konwencji wyra¿enie „wspólnoty i w³adze terytorialne” odnosi siê do jednostek, urzêdów i organów realizuj¹cych
zadania lokalne i regionalne oraz innych, uwa¿anych za
takie przez prawo wewnêtrzne ka¿dego kraju. 4
34
35
Sabina Sanetra
Gmina Kêty w Euroregionie
„Beskidy”
Z chwil¹ powstania polsko - czesko - s³owackiego
Euroregionu “Beskidy” w 2000 r. 1 wspó³praca transgraniczna na pograniczu po³udniowym objê³a swym zasiêgiem podbeskidzki region góralszczyzny (gminy powiatu
¿ywieckiego, bielskiego oraz suskiego). Na oddzieln¹ uwagê zas³uguje fakt, ¿e do Euroregionu nale¿y równie¿ miasto Kêty z powiatu oœwiêcimskiego. Zasadne, zatem staje
siê pytanie o uczestnictwo gminy Kêty w powsta³ym Euroregionie w szczególnoœci zaœ o efekty wspó³pracy i p³aszczyzny wzajemnego wspó³dzia³ania. Wydaje siê to tym nie
mniej interesuj¹ce zwa¿ywszy na fakt oddalenia tego miasta od innych cz³onków Euroregionu “Beskidy”.
I
W Polsce idea tworzenia euroregionów by³a œciœle
zwi¹zana z przemianami spo³eczno - politycznymi tj. z
transformacj¹ ustrojow¹. Powstawanie tych struktur transgranicznych uzale¿nione by³o od wielu czynników, w tym
zw³aszcza od politycznych (respektowanie praw obywatelskich i zasad gospodarki rynkowej, budowanie zrêbów
spo³eczeñstwa obywatelskiego oraz demokracji parlamentarnej), ekonomicznych (stworzenie przejrzystego systemu
finansów publicznych, w tym i lokalnych, mo¿liwoœæ pozyskiwania œrodków pomocowych z Unii Europejskiej)
oraz spo³ecznych (dzia³ania zmierzaj¹ce do integracji spo³ecznoœci lokalnych na terenach przygranicznych). Nie
mniej wa¿nym czynnikiem by³o powo³anie do ¿ycia, w
1990 r. samorz¹dowej gminy oraz reforma terytorialna kraju i tym samym powstanie w 1999 r. trójszczeblowego samorz¹du terytorialnego, co dla wspó³pracy transgranicznej
by³o niezmiernie wa¿ne.5
Zaledwie w szesnaœcie lat od rozpoczêcia przekszta³ceñ systemowych Polska mo¿e siê ju¿ poszczyciæ istotnym
dorobkiem w ramach wspó³pracy transgranicznej. Na
wszystkich granicach l¹dowych i morskich powsta³o i aktualnie dzia³a siedemnaœcie euroregionów. Euroregion “Beskidy” bêd¹cy przedmiotem niniejszych rozwa¿añ powstawa³ dwuetapowo, najpierw 18 lutego 2000 r. podpisano w
Rajczy polsko - s³owack¹ umowê, drugi akt powo³uj¹cy
trójstronn¹ strukturê mia³ miejsce jak ju¿ wspomniano 9
czerwca 2000 r.6
Czynnikiem, który zintensyfikowa³ dzia³ania euroregionalne by³a turystyka. 7 Aby wykorzystaæ potencja³ Beskidów w³adze lokalne przygranicznych obszarów Polski,
Czech i S³owacji podjê³y wspó³pracê. Odpowiednie porozumienia w tej sprawie wojewodowie bielscy zawarli ze
starostami s³owackiego powiatu Èadca (1991) i czeskiego
powiatu Frýdek–Mistek (1995). Porozumienia obejmowa³y:
1) opracowanie strategii wspólnych dzia³añ promocyjnych
oraz tworzenie nowej oferty turystycznej uwzglêdniaj¹cej
atrakcje pogranicza, 2) opracowywanie wspólnych wydawnictw i pozyskiwanie na nie funduszy, 3) badanie rynku
us³ug turystycznych na wspólnym pograniczu, 4) tworzenie
po ka¿dej stronie systemu informacji turystycznej i wzajemne ich udostêpnianie.
Realizacja porozumieñ odbywa³a siê pod has³em
„Beskidy bez granic”. Przebiega³a ona nadzwyczaj pomyœlnie i przynios³a wymierne efekty. W latach 19951998 z udzia³em trzech stron zosta³ opracowany wstêpny raport „Produkt turystyczny w regionie beskidzkim
na pograniczu polsko – czesko – s³owackim”. W Trzyñcu odby³o siê seminarium „Wspólnoty gmin i organizacji turystycznych pogranicza”. Przedstawiciele strony
czeskiej i s³owackiej zostali zaproszeni na konferencje
miêdzynarodowe „Spotkania transgraniczne w turystyce”. Urz¹d Wojewódzki w Bielsku – Bia³ej wyda³
„Przewodnik dla organizatorów turystyki” zawieraj¹cy
opisy gmin turystycznych wraz z zabytkami i osobliwoœciami przyrody uwzglêdniaj¹cy zarazem walory turystyczne powiatów Èadca i Frýdek–Mistek. Urz¹d opublikowa³ ponadto informator turystyczny pogranicza polsko
– czesko – s³owackiego „Beskidy bez granic” (1997). Z
inicjatywy czeskiej opublikowany zosta³ folder promocyjny „Beskidy”. Z innych wspólnych przedsiêwziêæ w
dziedzinie turystyki nale¿y wymieniæ: urz¹dzanie wspólnych ekspozycji w miêdzynarodowych targach turystycznych w Brnie, Pradze, •ilinie, Bielsku – Bia³ej i
Poznaniu.
36
37
II
Zasadnicze znaczenie dla powstania Euroregionu „Beskidy” mia³y po³udniowe granice województwa œl¹skiego,
a zw³aszcza tereny powiatu ¿ywieckiego i cieszyñskiego.
Obszar ten jest “scen¹” wspó³pracy transgranicznej w ramach dzia³aj¹cego tu tak¿e polsko – czeskiego Euroregionu „Œl¹sk Cieszyñski” powsta³ego w kwietniu 1998 r. Oba
euroregiony obejmuj¹ w Polsce teren od Jordanowa na
wschodzie do Cieszyna na zachodzie. W krajach partnerskich odpowiednio od •iliny na wschodzie do Ostrawy i
Karwiny na zachodzie. Zasiêg obu euroregionów nie pokrywa siê wzajemnie. Euroregion „Œl¹sk Cieszyñski” ci¹¿y
ku zachodowi, obejmuje tereny od Ostrawy i Karwiny na
zachodzie, ale jego obszar koñczy siê w Polsce na
wschodnich granicach powiatu cieszyñskiego. Z kolei Euroregion “Beskidy” przesuniêty jest ku wschodowi. Jego
obszar zamyka siê na zachodzie granicami czeskiego powiatu Frýdek - Mistek.
We wszystkich trójstronnych przedsiêwziêciach najwiêksz¹ inicjatywê i wolê wspó³pracy przejawia³y w³adze
wojewódzkie w Bielsku – Bia³ej oraz w³adze powiatowe
we Frýdku – Mistku i Èadcy, jednak zinstytucjonalizowanie wspó³pracy w formie euroregionu odk³adano. Przyczyna le¿a³a po stronie s³owackiej. Przeciwny euroregionom
by³ ówczesny szef rz¹du s³owackiego Vladimir Meèiar,
który sta³ na stanowisku, ¿e S³owacja powinna “wchodziæ
do Europy jako jednolite i suwerenne pañstwo”, a euroregiony tê suwerennoœæ naruszaj¹. Poza tym S³owacja nie ratyfikowa³a Konwencji Madryckiej ani Europejskiej Karty
Samorz¹du Terytorialnego. Wprawdzie w sierpniu 1998 r.
rz¹d s³owacki podpisa³ Konwencjê Madryck¹, jednak nie
przed³o¿y³ jej parlamentowi.
Po wyborach parlamentarnych rz¹d s³owacki zmieni³
swoje stanowisko. W lutym 1999 r. nowy rz¹d podpisa³
Europejsk¹ Kartê Samorz¹du Terytorialnego, a w paŸdzier-
niku tego roku parlament zatwierdzi³ dwa dokumenty europejskie dotycz¹ce wspó³pracy transgranicznej. 8 Nowa
koalicja rz¹dz¹ca uzna³a tê wspó³pracê za jeden ze sk³adników integracji europejskiej.9 Przyczyni³o siê to do zmiany
statusu i warunków dzia³alnoœci podmiotów s³owackich w
Euroregionie Karpackim i Euroregionie Tatry, a ponadto
zmobilizowa³o do dzia³ania samorz¹dy s³owackich miast i
gmin beskidzkich. 26 czerwca 1999 r. powo³a³y one do
¿ycia Zdru•enie Region Beskidy z siedzib¹ w •ilinie. Jego
prezesem zosta³ Miroslav Rejda, burmistrz miasta Turzovka.10
Dzia³ania strony s³owackiej zintensyfikowa³y starania
Polaków maj¹ce na celu utworzenie Stowarzyszenia Regionu Beskidy. Przygotowania rozpoczê³y siê na spotkaniu, 17 czerwca 1999 r., podczas którego przedyskutowany zosta³ projekt statutu Stowarzyszenia oraz wprowadzone ostateczne zmiany. Ustalono, ¿e siedzib¹ w³adz naczelnych bêdzie Bielsko – Bia³a. Powo³anie Stowarzyszenia Region Beskidy odby³o siê 20 paŸdziernika 1999 r.
na I Walnym Zgromadzeniu. Prezesem zosta³ Jerzy
Krawczyk, wiceprezydent Bielska – Bia³ej. Wybrano
równie¿ pozosta³e w³adze Stowarzyszenia – Zarz¹d i Komisjê Rewizyjn¹.11
Zarz¹dy obu stowarzyszeñ – polskiego i s³owackiego
niezw³ocznie przyst¹pi³y do rozmów w sprawie utworzenia euroregionu. Na spotkaniu, które odby³o siê 29 grudnia 1999 r. opracowano ostateczn¹ wersjê umowy za³o¿ycielskiej. Uroczyste podpisanie dwustronnej wówczas
umowy o polsko – s³owackiej wspólnocie mia³o miejsce
podczas VIII Miêdzynarodowego i XXXII Ogólnopolskiego Rajdu Ch³opskiego Rajcza – Skalité – Ošèadnica
w lutym 2000 r.12 Kilka miesiêcy póŸniej akces do Euroregionu zg³osi³y w³adze samorz¹dowe czêœci miast i gmin
powiatu Frýdek – Mistek po czeskiej stronie Beskidów.
38
39
Tote¿ pod patronatem starosty Jiøiho Kajzera powo³ano
Sdru•eni Region Beskidy. Jego Prezesem zosta³ Petr Rafaj, wiceburmistrz miasta Frýdek–Mistek. W ten sposób
inicjatywa ta umo¿liwi³a powstanie trójstronnego polsko –
s³owacko - czeskiego Euroregionu „Beskidy”.
Jak ju¿ wspomniano stronami wspó³pracy w ramach
powsta³ego Euroregionu s¹ Stowarzyszenia. Po stronie polskiej jest nim Stowarzyszenie „Region Beskidy” (SRB), do
którego aktualnie wchodzi 30 jednostek terytorialnych (27
gmin i 3 powiaty) le¿¹cych na terenie województwa œl¹skiego i ma³opolskiego, które posiadaj¹ status cz³onków
zwyczajnych.13 Pocz¹tkowo liczba cz³onków kszta³towa³a
siê na poziomie siedemnastu.
Dzia³alnoœæ poszczególnych cz³onków w SRB koncentruje siê w szczególnoœci na udziale w posiedzeniach
w³adz Stowarzyszenia (na podstawie analizy dokumentów
wewnêtrznych SRB s¹ to przede wszystkim wójtowie, burmistrzowie 14 – organy wykonawcze gmin oraz ich przedstawiciele b¹dŸ osoby specjalnie powo³ane w gminach do
prowadzenia wspó³pracy euroregionalnej). Ponadto poszczególne gminy korzystaj¹ w ramach SRB z pozyskiwania funduszy na dofinansowanie przedsiêwziêæ lub innych
inicjatyw transgranicznych s³u¿¹cych obszarom wchodz¹cym w sk³ad euroregionu, a które stanowi¹ realizacjê celów SRB. Inn¹ p³aszczyzn¹ dzia³ania w SRB jest wykreowanie swoistych „kluczowych kompetencji”15 (rozumianych jako organizacja, patronat lub wspó³udzia³ w przedsiêwziêciach o charakterze sportowym, edukacyjnym, turystycznym b¹dŸ folklorystycznym) s³u¿¹cych integracji spo³ecznoœci lokalnych.
Od momentu przyst¹pienia gminy Kêty do Euroregionu „Beskidy” uchwa³¹ rady miejskiej z dnia 3 marca
2000 r. 16 i powo³aniem burmistrza tego miasta do reprezentowania gminy w pracach SRB 17 zauwa¿alna jest
mniejsza lub wiêksza aktywnoœæ gminy w zaprezentowanych wy¿ej segmentach uczestniczenia we wspó³pracy euroregionalnej.
Po pierwsze, uczestnictwo w³adz miasta w posiedzeniach organów statutowych i to zarówno w Walnym Zebraniu Cz³onków jak i Zarz¹dzie.18
Pomimo to cz³onkostwo miasta w Euroregionie rozpoczêto od kwestii organizacyjnych. Pierwsz¹ spraw¹
by³o desygnowanie przedstawicieli gminy do udzia³u w
grupach roboczych. 19 I tak do sekcji zajmuj¹cej siê gospodark¹, handlem, przemys³em, ma³¹ i œredni¹ przedsiêbiorczoœci¹, infrastruktur¹, transportem i rynkiem pracy
powo³ano dwóch radnych oraz dwie osoby spoza w³adz
gminy podobnie do sekcji poczty, telekomunikacji i systemu wymiany informacji - jedn¹ osobê spoza w³adz. Natomiast do grup zajmuj¹cych siê z jednej strony rolnictwem, gospodark¹ leœn¹ oraz przemys³em spo¿ywczym
zaœ z drugiej turystyk¹, kultur¹ i sportem po jednej osobie - radnym rady miejskiej. Do sekcji do spraw ochrony
œrodowiska, gospodarki przestrzennej, budownictwa, strategii rozwoju i promocji powo³ano zastêpcê burmistrza
gminy.20
Kolejn¹ kwesti¹ by³o powo³anie osoby, która by³aby
odpowiedzialna w gminie za kontakty z Euroregionem
oraz kompetentna w sprawie funduszy Phare. Powierzono
te funkcje sekretarzowi gminy.
Uczestnictwo w³adz lokalnych miasta 21 w posiedzeniach organów statutowych SRB22 rozpoczê³o siê od Walnego Zgromadzenia SRB, które odby³o siê 19 stycznia
2001 r. Na spotkaniu przedstawiono szczegó³owe sprawoz-
40
41
III
danie z dotychczasowej dzia³alnoœci trójstronnego Euroregionu, sprawozdanie finansowe oraz wytyczne strategii
rozwoju terenów nale¿¹cych do Euroregionu w szczególnoœci zasadnicze kierunki wspó³pracy samorz¹dów. Równie¿ na kolejnych posiedzeniach Walnego Zebrania Cz³onków SRB (WZC SRB)23 uczestniczy przedstawiciel miasta:
— 14 paŸdziernika 2002 r., na którym m.in. przedstawiono i zatwierdzono sprawozdanie finansowe z
dzia³alnoœci SRB oraz sprawozdanie Komisji Rewizyjnej, wyznaczono sposoby dzia³ania poszczególnych sekcji roboczych i podjêto uchwa³ê w sprawie
ustalenia wysokoœci œrodków finansowych przeznaczonych na dofinansowanie imprez organizowanych
pod patronatem Euroregionu “Beskidy”;
— 26 marca 2003 r., na którym podjêto uchwa³y dotycz¹ce zmian w sk³adzie Zarz¹du;
— 26 kwietnia 2003 r., na Nadzwyczajnym Walnym
Zebraniu Cz³onków, podczas którego zatwierdzono
Regulamin Komisji Rewizyjnej oraz przyjêto zmiany
w Statucie SRB;
— 15 kwietnia 2005 r., na którym to posiedzeniu WZC
poruszano sprawy zatwierdzenia sprawozdania opisowego oraz planu finansowego Stowarzyszenia za
2004 r. Omawiano tak¿e kwestie stanu realizacji i
zarz¹dzania Funduszem Ma³ych Projektów CBC Polska - S³owacja oraz Interreg III A.
Wa¿nym segmentem dzia³alnoœci Kêt w Euroregionie
jest kwestia finansowania wspó³pracy transgranicznej. 24
Pierwsz¹ spraw¹ by³o ustalenie wysokoœci sk³adki cz³onkowskiej dla miasta Kêty. W momencie przyst¹pienia gminy by³o to 5 groszy na 1 miekszkañca.25 Uchwa³¹ Zarz¹du
SRB okreœlono tryb wp³acania sk³adek cz³onkowskich, za
2000 r. na konto Stowarzyszenia w dwóch równych ratach,
przy czym I ratê do dnia 31 maja zaœ II do dnia 30 wrzeœnia.
I tak w 2001 roku sk³adka roczna sk³adana do Euroregionu 26 wynios³a 1.685,50 z³ (za podstawê wziêto liczbê
mieszkañców w 2001 r. - 33,710 tys.,05 gr.). W 2002 r.
sk³adka roczna wynios³a 5.051,25 z³ (analogicznie za podstawê wziêto liczbê mieszkañców w 2002 r. - 33,675
tys.×0,15 gr. 27 ). W 2003 i 2004 r. sk³adki wynosi³y odpowiednio – 5.044,20 z³ (33,628 tys.0,15 gr.) oraz
5.058,30 z³ (33,722 tys.28 0,15 gr.). Pocz¹wszy od 2005 r.
sk³adka cz³onkowska na 1 mieszkañca uleg³a wzrostowi z
15 do 30 groszy. Dwie zasadnicze przyczyny z³o¿y³y siê
na t¹ zmianê, po pierwsze, podjêcie przez biuro SRB priorytetowych zadañ zwi¹zanych z pozyskiwaniem œrodków
unijnych na wspó³pracê transgraniczn¹ w ramach programu
Phare CBC (tym samym wzros³y koszty dzia³alnoœci) zaœ
po drugie, w porównaniu z innymi euroregionami w Polsce œrednia sk³adka wynosi 62 grosze tote¿ dla zwiêkszenia efektywnoœci analizowanego euroregionu zmiana ta
okaza³a siê konieczna.29
Udzia³ Kêt w SRB nie ogranicza³ siê jedynie do brania udzia³u w pracach organów statutowych oraz finansowaniu wspó³pracy transgranicznej. W p³aszczyŸnie rozwijania transgranicznej wspó³pracy kulturalnej dofinansowane zosta³y przez Zarz¹d V Miêdzynarodowe Folklorystyczne Dni PrzyjaŸni, które odbywa³y siê w dniach 16 –
18 lipca 2004 r. 30 Udzia³ w imprezie bra³y po dwa zespo³y z Czech i S³owacji. Dla goœci zaplanowano zwiedzanie miasta, udzia³ w wycieczkach turystycznych Pêtl¹
Beskidzk¹, do Krakowa, Wieliczki i Muzeum w Oœwiêcimiu, tym samym Czesi i S³owacy poznali historiê miasta
oraz jego osi¹gniêcia gospodarcze. Konsekwencj¹ wycieczki by³ plener malarski dla twórców nieprofesjonalnych pt. „Uroki kêckiej ziemi” oraz wystawa plenerowa
42
43
w Kêtach i Turzovce. Podczas imprezy mo¿na by³o odwiedziæ stoiska kuchni regionalnych oraz stoiska ofert turystycznych Czech i S³owacji. Poza tym grupa czeska i
s³owacka mia³a okazjê spotkaæ siê z w³adzami samorz¹dowymi. Ta jedna z wielu inicjatyw pokazuje jak istotne
znaczenie maj¹ dzia³ania zmierzaj¹ce do zacieœnienia integracji spo³ecznoœci lokalnych i pog³êbienia wzajemnej
wiedzy o sobie.
W³adze miasta podjê³y równie¿ o¿ywione kontakty z
Turzovk¹ – miastem w S³owacji, które tak¿e dzia³a w Euroregionie „Beskidy”. W ramach wsparcia idei wspó³pracy
miêdzynarodowej i jednoœci europejskiej na szczeblu regionalnym i miejskim, w interesie rozwoju wzajemnych i
przyjacielskich stosunków oba miasta zawar³y 26 listopada
2003 r. „Umowê o wzajemnej wspó³pracy”. Osi¹ wspó³pracy sta³y siê wspólne dzia³ania w celu równomiernego
rozwoju regionów miejskich oraz zbli¿enie mieszkañców,
instytucji oraz pozosta³ych podmiotów w ramach partnerskich regionów miejskich.31
W ramach wzajemnej wspó³pracy zorganizowanych
zosta³o wiele imprez sportowo - kulturalnych miêdzy innymi w 2004 r.: Miêdzynarodowy Bieg o Puchar Burmistrza
Gminy Kêty, Miêdzynarodowy Turniej w Pi³ce No¿nej,
LIX Turniej pi³karski w Turzovce, VII Rajd samochodów
zabytkowych „Rallye Beskidy 2004” czy „XXXIII Beskydske slavnosti a Turzovske hody 2004” - przegl¹d zespo³ów folklorystycznych w Turzovce. 32 W 2005 r. obok
kolejnych edycji zawodów i innych konkursów odby³y siê
inne inicjatywy w tym wyjazdy pracowników samorz¹dowych celem zdobycia doœwiadczeñ.
Reasumuj¹c nale¿y podkreœliæ, ¿e wspó³praca transgraniczna stanowi istotny przedmiot zainteresowania ze strony
w³adz miasta Kêty. Jedynym zauwa¿alnym mankamentem
mo¿e byæ niezadowalaj¹cy udzia³ gminy w Zarz¹dzie
SRB. Pod adresem w³adz mo¿na sformu³owaæ i inne zalecenia w tym na przyk³ad œciœlejszy udzia³ w pracach w³adz
Stowarzyszenia liderów - ekspertów (pracowników miasta).
W wielu innych gminach to od zaanga¿owania tych pracowników zale¿y tempo integracji spo³ecznoœci lokalnych i
liczba dofinansowanych wniosków. Inn¹ potencjaln¹
szans¹ dla miasta mo¿e byæ organizacja wspólnych kursów
jêzykowych, wymian m³odzie¿y czy œciœlejszej wspó³pracy
pomiêdzy oœrodkami naukowo – badawczymi. Nale¿y w
znacznym stopniu zintensyfikowaæ dzia³ania w ramach
rozwoju ma³ej i œredniej przedsiêbiorczoœci z udzia³em kapita³u polsko – czesko – s³owackiego.33
44
45
Przypisy:
1
Umowa powo³uj¹ca Euroregion podpisana zosta³a
przez Prezesów Stowarzyszeñ “Region Beskidy” w
dniu 9 czerwca 2000 r. w Domu Narodowym we
Fraku - Místku. Sygnowali j¹ po stronie polskiej Jerzy Krawczyk, s³owackiej - Miroslav Rejda zaœ ze
strony czeskiej Petr Rafaj.
2
Szczególn¹ form¹ wspó³pracy transgranicznej, w
której bior¹ udzia³ spo³ecznoœci lokalne i regionalne jest wspó³praca euroregionalna. Forma ta wyró¿nia siê najwy¿szym stopniem instytucjonalizacji
struktur wspó³dzia³ania ponadgranicznego. Wspó³praca transgraniczna nabiera cech wspó³pracy euroregionalnej z chwil¹ wprowadzenia sta³ych, instytucjonalnych form wspó³dzia³ania poprzez tworzenie stowarzyszeñ (zwi¹zków celowych), rad, se-
kretariów, grup roboczych, komitetów zarz¹dzaj¹cych itp. E. Ma³ecka /red./ Euroregiony na granicach Polski 2003, Wroc³aw 2004, s.16.
3
Polska sta³a siê stron¹ Konwencji Madryckiej 19
czerwca 1993 r. Opublikowana zosta³a w Dz. U. z
1994 r., nr 61, poz. 287 i 288.
4
Art. 2, ust. 1 i 2 Konwencji Madryckiej. W prawie
polskim generaln¹ kompetencjê samorz¹dów do tworzenia struktur transgranicznych wyznacza Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997
r.4 Ju¿ w preambule zagwarantowane jest przestrzeganie zasady pomocniczoœci, dziêki której samorz¹dowe podmioty w³adzy mog¹ stanowiæ o najwa¿niejszych dla siebie sprawach. Jednoczeœnie art. 172
mówi, ¿e jednostki samorz¹du terytorialnego maj¹
prawo zrzeszania siê oraz, ¿e jednostka ma prawo
przystêpowania do miêdzynarodowych zrzeszeñ spo³ecznoœci lokalnych i regionalnych oraz wspó³pracy
ze spo³ecznoœciami lokalnymi i regionalnymi innych
pañstw.
5
W Polsce funkcjonuj¹ zasadniczo dwa modele, których kryterium jest forma udzia³u strony rz¹dowej
przy zawieraniu porozumienia euroregionalnego. Model administracyjno - samorz¹dowy polega na tworzeniu ponadgranicznego zwi¹zku miêdzyregionalnego, posiadaj¹cego wspólny statut dla stron wspó³pracuj¹cych. Euroregiony wed³ug tego modelu powsta³y
zazwyczaj na poziomie ponadlokalnym, w wyniku
dzia³añ podjêtych przez w³adze regionalne. Sygnatariuszami porozumieñ byli w czêœciach polskich - wojewodowie i przewodnicz¹cy sejmików wojewódzkich oraz przedstawiciele w³adz lokalnych. Takie
46
metody tworzenia struktur transgranicznych mia³y
miejsce w euroregionach: Bug, Niemen, Karpacki i
Ba³tyk. Z kolei model samorz¹dowy jest klasycznym
zwi¹zkiem celowym gmin. Stanowi on zarejestrowan¹ organizacjê, która mo¿e zawieraæ porozumienia
z podobnym zwi¹zkiem partnerów zagranicznych.
Wspó³praca zostaje nawi¹zana dziêki inicjatywie spo³ecznoœci lokalnych z udzia³em samorz¹dów. W tym
modelu euroregion jest dobrowolnym zwi¹zkiem stowarzyszeñ gmin, czyli wspólnot¹ zwi¹zków celowych lokalnych jednostek samorz¹dowych. Obejmuje
swoim obszarem gminy i powiaty bêd¹ce cz³onkami
zwi¹zków celowych, a wiêc dzia³a na terytorium
cz³onków - sygnatariuszy porozumieñ. Uzyskanie
cz³onkostwa w zwi¹zku celowym gmin jest warunkiem uczestnictwa w strukturach, euroregionu.
Wspó³praca euroregionalna jest otwarta dla ró¿nych
podmiotów pod warunkiem ¿e najpierw przyst¹pi¹
do zwi¹zków celowych.
6
Wp³yw na powstanie tego Euroregionu mia³o szereg
czynników. Po pierwsze, po³udniowe pogranicze
Polski opiera siê o ³añcuch Karpat, który od tysi¹ca
lat odgradza³ ziemie polskie od krajów le¿¹cych w
dorzeczu Dunaju. Z jednej strony by³ naturaln¹ granic¹ zaœ z drugiej stanowi³ p³aszczyznê wspólnego
dzia³ania i rozwi¹zywania wzajemnych problemów.
Po drugie, pañstwa Europy Œrodkowej (w tym
zw³aszcza Polska, Czechy i S³owacja) dokona³y na
pocz¹tku lat 90-tych przewartoœciowañ ustrojowych,
podjê³y wspólne wysi³ki na rzecz wejœcia w struktury Unii Europejskiej i NATO oraz same rozpoczê³y
wspó³pracê w ramach Grupy Wyszehradzkiej. Obok
politycznych uwarunkowañ integracji pogranicza
polsko - czesko - s³owackiego sprzyja³a kwestia
47
7
przynale¿noœci do jednej grupy etnicznej - S³owian
i jêzykowej. Nie nale¿y zapominaæ o podjêtych decyzjach (w formie podpisanych dokumentów, w
tym Deklaracji Krakowskiej 6 paŸdziernika 1991 r.)
na forum Grupy Wyszehradzkiej oraz o powo³anej
przez to ugrupowanie w grudniu 1992 r. Strefy Wolnego Handlu.
Zw³aszcza pogranicze polsko – s³owackie odznacza siê olbrzymim, w zdecydowanej wiêkszoœci
nieska¿onym potencja³em przyrodniczym. Znajduj¹
siê tu parki narodowe (Babiogórski, Pieniñski,
Bieszczadzki). Liczne parki krajobrazowe i obszary chronione. Ukszta³towanie terenu i szata roœlinna stwarzaj¹ dobre warunki dla gospodarki leœnej i
hodowlanej. Dziêki walorom przyrodniczo–krajobrazowym i uzdrowiskowym, zachowanym zabytkom architektury i budownictwa ludowego oraz
kultywowanym tradycjom regionalnym pogranicze
polsko–s³owackie jest nadzwyczaj atrakcyjnym obszarem turystycznym i wypoczynkowym.
8
Protokó³ z IV posiedzenia Polsko – S³owackiej Komisji Miêdzyrz¹dowej do Spraw Wspó³pracy Transgranicznej z 16 – 17 VI 1998 oraz Protokó³ z obrad
Nadzwyczajnego Kongresu Euroregionu Tatry, Nowy
Targ, 22 X 1999.
9
Po zmianach politycznych na S³owacji wspó³praca
transgraniczna zaczê³a siê dynamicznie rozwijaæ.
Œwiadczyæ mo¿e o tym chocia¿by fakt, ¿e w samym roku 2000 powstaje a¿ piêæ euroregionów
(miêdzy innymi: Beskidy, Bia³e Karpaty i Neogradiensis). Ponadto obecny prezydent Rep. S³owackiej
Ivan Gašparoviè w wyst¹pieniu na forum Zwi¹zku
Euroregionu „Tatry” podkreœli³, ¿e „dzia³ania regio-
48
nów na takiej p³aszczyŸnie s¹ tym, co bêdzie tworzy³o w Europie warunki wspo³zawodnictwa, w ktorych dziêki swojej dotychczasowej pracy nasze regiony odnios¹ sukcesy“.
10
M. Szczepaniak, Utworzenie Euroregionu Beskidy,
[w:] C. Osêkowski /red./ Ziemie Zachodnie Polska –
Niemcy. Integracja Europejska, Zielona Góra 2001,
s. 299-310.
11
Stronami wspó³pracy w euroregionach s¹ stowarzyszenia. Po stronie polskiej jak i u partnerów tworzy
siê analogiczne struktury, posiadaj¹ one osobowoœæ
prawn¹, w miarê jednolite statuty (zw³aszcza w odniesieniu do stawianych sobie celów i w³adz, do
których zalicza siê Walne Zebranie Cz³onków, Zarz¹d i Komisjê Rewizyjn¹). Zob. statuty stowarzyszeñ dostêpne na stronie internetowej euroregionu:
www.euroregion–beskidy.pl.
12
Dok³adnie dnia 18 lutego 2000 r. zosta³a podpisana
dwustronna umowa o Polsko – S³owackiej Wspólnocie pod nazw¹ Euroregion “Beskidy”. W preambule
dokumentu powo³uj¹c siê na Konwencjê Madryck¹
oraz Porozumienie zawarte pomiêdzy rz¹dami Polski
i S³owacji strony (Stowarzyszenie “Region Beskidy”
oraz Zdru•enie „Región Beskydy”) zobowi¹zuj¹ siê
do dzia³añ w ramach wspierania idei wspó³pracy i
jednoœci europejskiej i w trosce o rozwój wzajemnych i przyjacielskich stosunków miêdzy RP a Rep.
S³owack¹.
13
Warunkiem zaliczenia w poczet cz³onków zwyczajnych jest uchwa³a w³aœciwej rady gminy jako organu
stanowi¹cego jednostki samorz¹du terytorialnego -
49
tak stanowi ustawa z dnia 15 wrzeœnia 2000 r. o zasadach przystêpowania jednostek samorz¹du terytorialnego do miêdzynarodowych zrzeszeñ spo³ecznoœci
lokalnych i regionalnych.
14
Ustawa o samorz¹dzie gminnym z 8 marca 1990 r.
nie precyzuje kompetencji wójtów ani burmistrzów
do prowadzenia wspó³pracy transgranicznej wspominaj¹c jedynie o reprezentowaniu przez nich gmin na
zewn¹trz.
15
Powstawanie “kluczowych kompetencji” nierozerwalnie zwi¹zane jest z realizacj¹ celów SRB, do których
w myœl § 5 Statutu SRB zalicza siê: wspó³pracê gospodarcz¹, turystykê, ochronê œrodowiska, edukacjê,
rolnictwo i gospodarkê ¿ywnoœciow¹, planowanie
przestrzenne i budownictwo, pracê i politykê socjaln¹, przeciwdzia³anie katastrofom, awariom i klêskom ¿ywio³owym oraz zwalczanie ich skutków,
ochronê zdrowia i ratownictwo medyczne, komunikacjê i ³¹cznoœæ oraz kulturê fizyczn¹ i sport.
16
Uchwa³a rady miejskiej nr XVII/164/2000. Przyjêcie
w poczet cz³onków zwyczajnych SRB nast¹pi³o 18
maja 2000 r.
17
Nale¿y podkreœliæ, ¿e na przyst¹pienie okreœlonej
jednostki terytorialnej do euroregionu (czy innej
struktury miêdzynarodowego zrzeszenia) musi wyraziæ zgodê zarówno wojewoda jak i minister spraw
zagranicznych (w przypadku Kêt nast¹pi³o to 21
maja 2001 r.).
18
Udzia³ burmistrza Kêt w posiedzeniach Zarz¹du jest
znikomy, wynikaæ to mo¿e miêdzy innymi z faktu,
¿e nie jest on cz³onkiem Zarz¹du. Pomimo to na
50
podstawie analizy wewnêtrznych materia³ów burmistrz dwukrotnie uczestniczy³ w obradach Zarz¹du:
17 listopada oraz 10 grudnia 2003 r. Nale¿y podkreœliæ, ¿e Zarz¹d jest bardzo wa¿nym organem Stowarzyszenia. Jest to organ wykonawczy kieruj¹cy prac¹
Stowarzyszenia w okresie miêdzy Walnymi Zebraniami Cz³onków. Na jego czele stoi Prezes SRB i
Wiceprezes. Prezesa wybiera WZC, natomiast Wiceprezesa, Sekretarza i Skarbnika wybieraj¹ ze swego
sk³adu cz³onkowie Zarz¹du. Zarz¹d sk³ada siê z 7 do
9 osób. Mo¿e dokooptowaæ nowych cz³onków na
miejsce cz³onków ustêpuj¹cych w liczbie nie przekraczaj¹cej 1/3 sk³adu pochodz¹cego z wyboru.
Wszyscy cz³onkowie Zarz¹du pe³ni¹ swoje funkcje
spo³ecznie. Ze swego sk³adu Zarz¹d wybiera 5 osobow¹ reprezentacjê do Prezydium Euroregionu „Beskidy”. Zgodnie z § 24 Statutu SRB do kompetencji
Zarz¹du nale¿y w szczególnoœci: kierowanie dzia³alnoœci¹, zarz¹dzanie funduszami i maj¹tkiem Stowarzyszenia oraz zarz¹dzanie œrodkami pochodz¹cymi
z UE, uchwalanie planu dzia³alnoœci i preliminarzy
bud¿etowych, zwo³ywanie WZC oraz reprezentowanie Stowarzyszenia na zewn¹trz i dzia³anie w jego
imieniu.
19
W myœl § 8 Statutu Euroregionu „Beskidy” przewidziano równie¿ utworzenie Grup Roboczych, Prezydium podjê³o uchwa³ê, ¿e ka¿de ze stowarzyszeñ narodowych utworzy szeœæ identycznych sekcji roboczych do spraw: 1) gospodarki, handlu, przemys³u,
ma³ej i œredniej przedsiêbiorczoœci, infrastruktury
transportowej i rynku pracy, 2)poczty, telekomunikacji i systemu wymiany informacji, 3) rolnictwa, gospodarki leœnej oraz przemys³u spo¿ywczego, 4) edukacji i ochrony zdrowia, 5) turystyki, kultury i spor-
51
tu, 6)ochrony œrodowiska, gospodarki przestrzennej,
budownictwa, strategii rozwoju i promocji.
Na pocz¹tku funkcjonowania Stowarzyszenia RB
(1999/2000) po stronie polskiej dzia³a³y jedynie dwie
grupy (komisje) robocze: Komisja Strategii (w jej
pracach uczestniczyli przedstawiciele miast: Bielsko–
Bia³a i ¯ywiec, powiaty: Bielski, Suski i ¯ywiecki
oraz gminy: Czernihów, Por¹bka, Rajcza oraz Zawoja) oraz Komisja Ochrony Œrodowiska i Gospodarki
Komunalnej, (w której sk³ad przedstawia³ siê nastêpuj¹co: miasto Bielsko–Bia³a, powiaty: Bielski i Suski oraz gminy: Wêgierska Górka, Bestwina, Gilowice, Stryszawa, Œwinna, Ujso³y oraz Wilkowice). Dla
porównania w okresie 1999/2000 po stronie s³owackiej funkcjonowa³o dwanaœcie komisji zaœ po stronie
czeskiej szeϾ.
20
Owe desygnowanie nast¹pi³o w kwietniu 2001 r. Nale¿y zwróciæ uwagê na rosn¹cy udzia³ w pracach
SRB ekspertów z danej gminy, co widoczne jest nie
tylko w analizowanym euroregionie. Osoby pe³ni¹ce
odpowiednie funkcje w danej jednostce terytorialnej
wykazuj¹ siê du¿¹ fachowoœci¹ w grupach roboczych
czy w posiedzeniach w³adz statutowych Stowarzyszenia. Niejednokrotnie wskazuj¹ na nowe mo¿liwe
transgraniczne kierunki dzia³ania.
21
W posiedzeniach Walnego Zebrania Cz³onków oraz
Zarz¹du uczestniczy³ burmistrz miasta.
22
Zgodnie z § 18 Statutu SRB do w³adz Stowarzyszenia zalicza siê: Walne Zebranie Cz³onków, Zarz¹d i
Komisjê Rewizyjn¹.
23
Walne Zebranie Cz³onków jest organem stanowi¹-
52
cym. Jest najwy¿sz¹ w³adz¹ Stowarzyszenia. Zwo³ywane jest przez Zarz¹d, co najmniej raz na rok.
W tym celu Zarz¹d zawiadamia listem poleconym
cz³onków o terminie, miejscu i porz¹dku obrad. Do
kompetencji WZC w myœl Statutu nale¿y w szczególnoœci: ustalenie g³ównych kierunków dzia³ania
Stowarzyszenia, rozpatrywanie sprawozdañ z dzia³alnoœci Stowarzyszenia, podejmowanie uchwa³ w sprawach przedstawionych przez Zarz¹d oraz Komisjê
Rewizyjn¹, uchwalanie zmian statutu, okreœlanie wysokoœci sk³adki cz³onkowskiej, tworzenie funduszy
oraz okreœlanie zasad ich wykorzystania oraz podejmowanie uchwa³ w sprawach, które ze wzglêdu na
szczególne znaczenie wymagaj¹ zgody ogó³u uprawnionych cz³onków. Zgodnie z § 20 Statutu WZC
mo¿e podejmowaæ uchwa³y przy obecnoœci w I terminie co najmniej po³owy osób uprawnionych do
g³osowania, w II terminie - bez wzglêdu na liczbê
obecnych, przy czym nale¿y zamieœciæ wzmiankê w
zawiadomieniu. W WZC udzia³ bior¹ z g³osem decyduj¹cym - cz³onkowie zwyczajni, wspieraj¹cy i honorowi oraz z g³osem doradczym - zaproszeni goœcie. Nadzwyczajne Walne Zgromadzenie zwo³uje
Zarz¹d z w³asnej inicjatywy lub na wniosek Komisji
Rewizyjnej albo 1/3 liczby cz³onków zwyczajnych
Stowarzyszenia w ci¹gu 60 dani od daty z³o¿enia
wniosku. Obraduje ono nad sprawami, dla których
zosta³o zwo³ane. Cz³onkowie bior¹ udzia³ w Nadzwyczajnym Walnym Zgromadzeniu na zasadach jakie obowi¹zuj¹ na WZC.
24
•ród³a dochodów euroregionów w Polsce s¹ podobne. Statuty wymieniaj¹ zazwyczaj trzy ich Ÿród³a:
wp³aty finansowe stron (sk³adki cz³onkowskie), dota-
53
cje, darowizny oraz œrodki pomocowe z UE (Interreg
i jego kolejne edycje, Phare CBC i CREDO).
25
26
W momencie przyst¹pienia by³o to 33,724 tys. (stan
na 31.12.1999) bior¹c pod uwagæ obszar gminy 76,4 km². Za II kwarta³u 2000 r. by³o to ¼ kwoty
sk³adki rocznej zaú za II pó³rocze 2000 r. - ½ kwoty
sk³adki rocznej.
Wysokoœæ œrodków pozyskanych przez SRB z roku
na rok wzrasta³a i kszta³towa³a siê nastêpuj¹co: edycja 2000 - 263 tys. z³, edycja 2001 - 548 tys. z³,
edycja 2002 - 587 tys. z³, edycja 2003 - 587 tys. z³.
Ogó³em 1.985 tys. z³. Œrednioroczne przychody ze
sk³adek cz³onkowskich Stowarzyszenia wynios³y 131
tys. z³.
27
Uchwa³¹ III WZC z 21 lutego 2002 r. zmieniono
wysokoœæ sk³adki cz³onkowskiej ustalaj¹c j¹ za 2002
r. na 15 groszy/ 1 mieszkañca. Podobnie w 2003 r.
wysokoœæ sk³adki pozostawiono na nie zmienionym
poziomie, czyli 15 groszy (uchwa³a WZC z 26 marca 2003 r.) oraz w 2004 r. Na marginesie trzeba dodaæ, ¿e dla miasta Bielsko-Bia³a sk³adka cz³onkowska wynosi 30 groszy.
28
Jak mo¿na zauwa¿yæ liczba mieszkañców zmienia
siê, Zarz¹d SRB ustali³ ¿e pod uwagê bierze siê
nie przybli¿on¹ liczbê mieszkañców (z zaokr¹gleniem do pe³nych setek) ale dok³adn¹ liczbê mieszkañców zameldowanych na pobyt sta³y wed³ug
stanu na ostatni dzieñ grudnia roku poprzedzaj¹cego.
29
Przyk³adowo wysokoœæ sk³adek w innych euroregionach w Polsce w 2004 r. przedstawia³a siê nastêpuj¹-
54
co: Œl¹sk Cieszyñski (74 grosze), Silesia (55 groszy),
Tatry (75 groszy), Pradziad (37 groszy), Nysa (83
grosze), Glacensis (40 groszy) oraz Viadrina (70 groszy).
30
Koszt ca³kowity imprezy wyniós³ 41.660 z³, zaœ dofinansowanie wynios³o 4.000 z³. Informacja o dofinansowaniu przez Euroregion by³a widoczna na materia³ach informacyjno-promocyjnych, przekazach
s³ownych oraz na planszy informacyjnej umieszczonej przy estradzie. Dla estrady o dofinansowanie
wyst¹pi³ Dom Kultury w Kêtach. W 2005 r. dofinansowane zosta³y równie¿ VI Folklorystyczne Dni
PrzyjaŸni.
31
Cele te bêd¹ realizowane we wspó³pracy i wymianie
doœwiadczeñ oraz informacji w dziedzinach: rozwoju
miast i regionów miejskich, planowania terenowego,
rozbudowy i rozwoju infrastruktury, komunikacji lokalnej i miejskiej oraz dróg, œrodowiska naturalnego
i ekologii, gospodarki, handlu, przemys³u oraz drobnej i œredniej przedsiêbiorczoœci, gospodarki leœnej i
przemys³u spo¿ywczego, ruchu turystycznego i turystyki, szkolnictwa, kultury i sportu, profilaktyki oraz
likwidacji nastêpstw klêsk ¿ywio³owych oraz troski o
bezpieczeñstwo mieszkañców. Partnerzy zobowi¹zuj¹
siê równie¿ do wspó³dzia³ania w zakresie pozyskiwania funduszy przedakcesyjnych i innych œrodków z
UE.
32
Warto podkreœliæ ¿e wymienione imprezy w czêœci
zosta³y dofinansowane z bud¿etów miast a w czêœci
z Euroregionu. W³adze miasta Kêty podjê³y równie¿
starania o œrodki z Unii Europejskiej w tym celu wystosowano proœbê do starosty powiatu oœwiêcimskie-
55
go o podjêcie starañ i wyst¹pienie do Ministerstwa
Rozwoju Regionalnego o zaliczenie tego regionu do
Obszarów Wsparcia w Ramach Wspó³pracy Przygranicznej, da³o by to mo¿liwoœæ aktywnego korzystania
z programu Interreg III A.
33
Na obszarze euroregionu zbyt ma³o jest powi¹zañ
kooperacyjnych firm, nie ma równie¿ tworzonych inkubatorów przedsiêbiorczoœci. W kwestii poprawy
lokalnej infrastruktury tak¿e du¿o jest jeszcze do zrobienia.
56
Jacek Lachendro
Gimnazjum nr 2 w Brzeszczach
Zarys historii Brzeszcz*
Pierwsza wzmianka o Brzeszczach w Ÿród³ach pisanych pochodzi z 1443 r., o s¹siednich wsiach zaœ z 1326r.
– Jawiszowice, 1438 – Przecieszyn, 1438 – Skidziñ, 1457
– Wilczkowice. Wszystkie te miejscowoœci wchodzi³y w
sk³ad ksiêstwa oœwiêcimskiego, które powsta³o w latach
1315-1317. Ksiêstwo to od 1327 r. zale¿ne by³o od Czech.
W 1457 r. król polski Kazimierz Jagielloñczyk wykupi³ je
i choæ faktycznie by³o ono czêœci¹ Korony Polskiej, to zachowa³o odrêbny ustrój prawno-polityczny. Dopiero w
1563 r. i 1564 r., najpierw sejm, a póŸniej król Zygmunt
August, wydali akty inkorporacyjne, które formalnie uzna³y ksiêstwo oœwiêcimskie za czêœci sk³adowe Korony Polskiej.
W 1457 r. wraz z wykupem ksiêstwa wieœ Brzeszcze
sta³a siê w³asnoœci¹ króla polskiego. By³a ona oddawana w
dzier¿awê przedstawicielom rodów szlacheckich, m.in. Jakubowi z Dêbna (XV w), Myszkowskim (XV – XV), Komorowskim (XVII) i Ma³achowkim (XVIII). W 1772 r.,
po I rozbiorze, Brzeszcze wesz³y w sk³ad Austrii. Dobra
królewskie przej¹³ rz¹d austriacki i w 1778 r. sprzeda³ tê
wieœ Fryderykowi Duninowi i jego ¿onie Zofii z Ma³achowskich. 16 lat póŸniej ich w³aœcicielem zosta³ W³och,
Dominik Gherri - lekarz króla Stanis³awa Augusta Poniatowskiego. Po œmierci Gherriego w 1814 r. wieœ odziedziczy³a jego wychowan³ca Wiktoria z K³osów Dembiñska-
57
Mieroszewska. W 1822 r. Brzeszcze przesz³y w rêce arcyksi¹¿êcej rodziny Habsburgów z ¯ywca i znajdowa³y siê w
jej posiadaniu do 1924 r. Wtedy to Karol Stefan Habsburg
podarowa³ czêœæ swego maj¹tku (w tym Brzeszcze),
³¹cznie ok. 10 rys. ha, Polskiej Akademii Umiejêtnoœci
(PAU) z Krakowa.
Od samego pocz¹tku istnienia wsi jej ludnoœæ trudni³a
siê rolnictwem, hodowl¹ byd³a i owiec. Istotne znaczenie
mia³o równie¿ prowadzenie, od koñca XV w. gospodarki
stawowej, czym szczególnie zainteresowany by³ dwór królewski i dzier¿awcy, d¹¿¹cy do pomno¿enia dochodów z
hodowli ryb. W po³owie XIX w. brzeszczanie wydobywali
na Borze rudê ¿elaza, któr¹ wywozili do huty w Wêgierskiej Górce. W 1858 r. Brzeszcze liczy³y 1434 mieszkañców, 40 lat póŸniej 1511. W owym czasie ludnoœæ ta nie
nale¿a³a do zamo¿nych, gdy¿ wieœ trapiona by³a po¿arami,
klêskami nieurodzaju i powodziami.
Prze³omowym wydarzeniem w dziejach miejscowoœci
by³o odkrycie z³ó¿ wêgla i uruchomienie w 1907 r. kopalni, któr¹ stale rozbudowywano, co powodowa³o nap³yw
ludnoœci. W rezultacie szybko ros³a jej liczba, która w
1921 r. wynosi³a 3505 osób, a 10 lat póŸniej – 4138. Dla
przybywaj¹cych do pracy górników i pracowników dozoru
wraz z rodzinami, budowano osiedla mieszkaniowe - tzw.
Star¹ i Now¹ Koloniê i Koloniê Urzêdnicz¹. Jednoczeœnie
rozwija³o siê budownictwo indywidualne. By³y to g³ównie
domy murowane, które wypiera³y drewniane chaty. Jeszcze
przed 1914 r. przeprowadzono czêœciow¹ elektryfikacjê
(dokoñczono pod koniec lat dwudziestych) i kanalizacjê
wsi.
Mieszkañcy Brzeszcz byli ludŸmi aktywnymi spo³ecznie. W ci¹gu zaledwie dwóch lat wybudowali du¿y, jak na
owe czasy, koœció³ (1874 – 1876). Od 1857 r. utrzymywali szko³ê. W 1884 r. za³o¿yli Kó³ko Rolnicze, a trzy lata
póŸniej zainicjowali dzia³alnoœæ Stra¿y Po¿arnej. W 1907
roku zosta³ za³o¿ony odzia³ Towarzystwa Szko³y Ludowej
(TSL), który prowadzi³ bibliotekê z czytelni¹, dwie
ochronki, kursy dokszta³caj¹ce. Du¿a liczba cz³onków, ich
aktywnoœæ i po³o¿enie Brzeszcz na styku kilku powiatów
zdecydowa³y o za³o¿eniu tu na pocz¹tku lat dwudziestych
Zwi¹zku Okrêgowego tej organizacji, któremu podlega³y
ko³a powiatowe w Bia³ej, Chrzanowie i Kêtach. W 1910 r.
zosta³o za³o¿one gniazdo Towarzystwa Gimnastycznego
„Sokó³” . Od tego roku dzia³a³ równie¿ amatorski Teatr
W³oœciañski.
58
59
Po wybuchu I wojny œwiatowej w 1914 r. powsta³ w
Brzeszczach oddzia³ Powiatowego Komitetu Narodowego,
który organizowa³ werbunek do tworzonych legionów polskich. £¹cznie z Brzeszcz wyruszy³o 75 ochotników, zrzeszonych wczeœniej w dwóch dru¿ynach strzeleckich. Na
pocz¹tku listopada 1918 r. cz³onkowie Polskiej Organizacji
Wojskowej przejêli z rak austriackich kopalniê i podporz¹dkowali Brzeszcze Polskiej Komisji Likwidacyjnej w
Krakowie.
W okresie miêdzywojennym brzeszczanie kontynuowali dzia³alnoœæ w za³o¿onych jeszcze przed I wojn¹ œwiatow¹ organizacjach. Prócz ju¿ wymienionych, powsta³y
nowe: Zwi¹zek Legionistów, Zwi¹zek Strzelecki, Przysposobienie Wojskowe, Liga Obrony Przeciwlotniczej oraz
szereg innych. £¹cznie dzia³a³o w Brzeszczach blisko 20
rozmaitych organizacji spo³ecznych, kulturalnych, sportowych i religijnych. Na lokalnej scenie politycznej dominowa³a Polska Partia Socjalistyczna, a od 1928 r. pi³sudczykowski Bezpartyjny Blok Wspó³pracy z Rz¹dem.
Po klêsce wrzeœniowej 1939 r. ziemia oœwiêcimska zosta³a wcielona do III Rzeszy. W maju 1940 r. na przedmieœciach Oœwiêcimia Niemcy za³o¿yli obóz koncentracyj-
ny. Wszystkie wioski w wid³ach Wis³y i So³y a¿ do granic
Brzeszcz zosta³y wysiedlone. Mieszkañcy tej miejscowoœci
uniknêli losu s¹siadów, gdy¿ Niemcom potrzebna by³a wykwalifikowana si³a robocza do pracy w kopalni. Granica
“interesów obozowych” przebiega³a na obrze¿u wsi, pozostawiaj¹c po obozowej stronie przysió³ki: Bór, Budy i Nazieleñce. W 1942 r. Niemcy rozpoczêli budowê niewielkiego podobozu w Borze zwanego „Budy” oraz wiêkszego
„Jawischowitz”. WiêŸniowie osadzeni w pierwszym z nich,
pracowali w szkó³ce drzew, cieplarni, chlewni; w drugim
zaœ w kopalni. W 1944 r. wiêŸniowie z „Jawischowitz”
budowali elektrowniê „Andreas”, której jednak nie ukoñczyli. Efektem tych robót s¹ istniej¹ce do dziœ ¿elbetonowe
konstrukcje obok kopalni przy ul. Przemys³owej.
Brzeszczanie pomimo niebezpieczeñstwa osadzenia w
obozie lub œmierci, nieœli pomoc wiêŸniom. Pocz¹tkowo
by³a ona samorzutna, potem przybra³a formy zorganizowane. Dostarczano potajemnie ¿ywnoœæ, lekarstwa, bieliznê,
przekazywano korespondencjê. W pobli¿u Brzeszcz dzia³a³y oddzia³y Armii Krajowej, Batalionów Ch³opskich i
Gwardii Ludowej PPS. Organizowa³y one ucieczki wiêŸniów, pomaga³y w dzia³alnoœci obozowej konspiracji, informowa³y Delegaturê Rz¹du na Kraj o zbrodniach niemieckich. 15 kwietnia 1967 r. Brzeszcze zosta³y odznaczone Krzy¿em Grunwaldu za ofiarn¹ pomoc, jak¹ nieœli
mieszkañcy wiêŸniom obozu. W styczniu 1945 r. Armia
Czerwona rozpoczê³a ofensywê, która zmusi³a Niemców
do odwrotu, a 18 i 19 stycznia do ewakuacji obozu “Auschwitz-Birkenau”. Trasa marszu prowadzi³a do Wodzis³awia Œl¹skiego m.in. przez Brzeszcze. Wielu wiêŸniów
zmar³o z wycieñczenia lub zosta³o zastrzelonych. Na
cmentarzu komunalnym w Brzeszczach znajduje siê grób
18 ofiar pochowanych tu¿ po przemarszu kolumny ewakuacyjnej.
Niemcy opuœcili Brzeszcze 27 stycznia 1945 r.
W grudniu tego roku maj¹tek Polskiej Akademii Umiejêtnoœci zosta³ odebrany przez w³adze komunistyczne, a jego
czêœæ podzielona w ramach reformy rolnej miêdzy miejscow¹ ludnoœæ. Na pozosta³ej czêœci ziemi, nale¿¹cej do
PAU (teren Jawiszow³c), rozpoczêto w latach piêædziesi¹tych budowê bloków (tzw. „stare bloki”) w zwi¹zku z nap³ywem nowych grup ludnoœci do pracy w rozbudowywanej kopalni. W tym czasie dla górników powsta³o te¿ osiedle „fiñskich domków”. W 1954 r. Brzeszcze uzyska³y
prawa osiedla, a 7 lipca 1962 r. prawa miejskie. W tym
czasie tereny nale¿¹ce do Jawiszowic, wyznaczone obecnymi ulicami: Storczykow¹, Obozow¹, Turystyczn¹, Mickiewicza – do dawnego POM-u, Alej¹ Dworsk¹ a¿ do torów
kolejowych, zosta³y w³¹czone w granice nowo powsta³ego
miasta. W zwi¹zku z dalsz¹ rozbudow¹ kopalni oraz budow¹ kopalni w s¹siedniej wsi Wola stale wzrasta³a liczba
mieszkañców, która na pocz¹tku lat dziewiêædziesi¹tych
zbli¿y³a siê do 12 500 i na takim poziomie utrzymuje siê
do chwili obecnej.
Brzeszcze od 1945 r. wchodzi³y w sk³ad powiatu
oœwiêcimskiego w województwie krakowskim. 30 lat póŸniej znalaz³y siê w granicach województwa katowickiego,
by w 1999 r. powróciæ do powiatu oœwiêcimskiego w województwie ma³opolskim.
W 1990 r., po upadku rz¹dów komunistycznych, odby³y siê w ca³ym kraju pierwsze wolne wybory do rad gminnych, które odzyska³y mo¿liwoœæ swobodnego dzia³ania na
podleg³ym sobie terenie. Efektem tego w gminie Brzeszcze
s¹ liczne inwestycje w dziedzinach do tej pory zaniedbanych: oœwiata, kultura, rozbudowa sieci kanalizacyjnej, gazowniczej, centralnego ogrzewania, a tak¿e poprawa stanu
ci¹gów komunikacyjnych (budowa m.in. dwóch rond) oraz
estetyki miasta. W latach dziewiêædziesi¹tych nast¹pi³
60
61
szybki rozwój drobnej przedsiêbiorczoœci. Jednak w dalszym ci¹gu najwiêkszym pracodawc¹ jest kopalnia
„Brzeszcze” zatrudniaj¹ca ok. 3770 pracowników (30 VI
200). Mieszkañcy Brzeszcz staj¹ siê ponownie ludŸmi aktywnymi spo³eczne, czego dowodem jest dzia³alnoœæ kilkunastu organizacji pozarz¹dowych pracuj¹cych na rzecz lokalnej spo³ecznoœci.
__________________________________
* W opracowaniu wykorzystano informacje zawarte w ,,Rysie
historycznym Brzeszcz” autorstwa Przemys³awa Szkaradnika, który
jest dostêpny na stronie internetowej Gminy Brzeszcze.
62
Wojciech Janusz
Gimnazjum nr l na Woli
Zarys historii Jawiszowic
Jawiszowice s¹ najstarsz¹ miejscowoœci¹ w gminie
Brzeszcze. Istniej¹ poszlaki, ¿e mog³y istnieæ ju¿ na prze³omie XII i XIII w. (wskazuje na to m. in. geneza nazwy
“nawsie”). Prawdopodobna data lokacji, czyli formalnego
za³o¿enia wsi, mieœci siê w przedziale lat 1285-1326. Wtedy te¿ zosta³a w Jawiszowicach ufundowana parafia, z
któr¹ zwi¹zana jest pierwsza pisemna wzmianka z r. 1326.
Pod t¹ dat¹ poborcy tzw. dziesiêciny papieskiej i œwiêtopietrza zanotowali ile by³ im winien Grzegorz, proboszcz
Jawiszowic. Musia³ te¿ w owych czasach istnieæ koœció³,
na pewno niewielki, drewniany, ubogo wyposa¿ony. Dopiero w 1504 r. Piotr Myszkowski nada³ koœcio³owi w Jawiszowicach, „z uwagi na jego ubóstwo”, dziesiêcinê snopow¹ ze swoich ról folwarcznych w tej wsi, a do trzech
sadzawek ju¿ posiadanych doda³ jeszcze trzy oraz miejsce
na za³o¿enie nastêpnej, co, wraz z czynszem z karczmy
dworskiej, by³o ca³kiem sporym maj¹tkiem. Wystarczy³o
tak¿e na utrzymanie nauczyciela szko³y parafialnej w Jawiszowicach (wymienia siê takiego w 1513 r.). Jednak wnuk
Piotra, Stanis³aw Myszkowski, sta³ siê filarem wyznania
kalwiñskiego (dziœ zwanego ewangelicko-reformowanym)
w Ma³opolsce, a jego krewni „na Bestwinie i Jawiszowicach” te¿ przeszli na to wyznanie, podobnie zreszt¹ jak
wiêkszoœæ mieszkañców tej czêœci ziemi oœwiêcimskiej w l
pó³. XVI w. Przyjêcie wyznania kalwiñskiego wi¹za³o siê
63
z wygnaniem plebana i sekularyzacj¹ dochodów z dóbr
koœcielnych - trafia³y one teraz do kiesy Myszkowskich.
Jeszcze na prze³omie XVI i XVII w. koœció³ jawiszowicki
sta³ pusty (bez plebana) i ubogi, co odnotowuj ¹ protoko³y
wizytacyjne.
Dopiero w l pó³. XVII w. parafianie i panowie przechodz¹ na katolicyzm. Zbiega siê to w czasie z objêciem
Jawiszowic przez nowych dziedziców. Po Myszkowskich
by³ to ród Porêbskich, a potem Drohojowskich. Ci drudzy
s¹ niew¹tpliwie fundatorami obecnego koœcio³a z 1692 r.,
postawionego w miejsce poprzedniego, który sp³on¹³. Ze
wzglêdu na piêkn¹ drewnian¹ bry³ê w stylu œl¹sko-ma³opolskim i barokowy wystrój jest dziœ atrakcj¹ turystyczn¹
Jawiszowic. Natomiast maj¹tek jawiszowicki w 2 pó³.
XVIII w., po œmierci Kazimierza Drohojowskiego, przechodzi³ z r¹k do r¹k, by w wieku XIX staæ siê w³asnoœci¹
rodu Habsburgów z ¯ywca. Nale¿a³o do nich ok. 1A gruntów i prawie wszystkie lasy i stawy. Po I wojnie œwiatowej wszystkie dobra w Jawiszowicach zosta³y zapisane
Polskiej Akademii Umiejêtnoœci w Krakowie. Po 1945 r.
sta³y siê w³asnoœci¹ pañstwow¹. Dziœ tylko nazwy takie,
jak „Aleja Dworska”, czy „Czworaki” przypominaj¹ dawny charakter Jawiszowic, jako wsi szlacheckiej, z dworem
i zabudowaniami folwarcznymi.
Ju¿ w 2 pó³. XIX w. przez Jawiszowice zosta³a poprowadzona kolej ¿elazna (1856), pojawi³y siê organizacje
spo³eczne takie, jak kó³ko rolnicze (1886) i stra¿ po¿arna.
Zmiana charakteru wsi z rolniczej na rolniczo-przemys³ow¹ nast¹pi³a w XX w., gdy zaczêto eksploatowaæ z³o¿a
wêgla kamiennego (kopalnia „Jawiszowice” w Dyrekcji
Pañstwowych Kopalñ Brzeszcze-Jawiszowice).
Druga wojna œwiatowa i jej nastêpstwa otwar³y now¹
kartê dziejów Jawiszowic. Ju¿ zim¹ 1939/1940 w lasach
jawiszowickich pojawi³y siê grupy SZP, potem ZWZ,
przemianowane w 1942 r. na oddzia³ AK „Sosienki” pod
dowództwem Jana Wawrzyczka, ps. Danuta. Niedaleko
znajdowa³a siê hitlerowska „fabryka œmierci” KL Auschwitz-Birkenau. Na granicy Jawiszowic i Brzeszcz powsta³ nawet podobóz „Jawischowitz”, którego wiêŸniowie
pracowali w pobliskiej kopalni. W styczniu 1945 r. podczas wkraczania armii radzieckiej dosz³o w Jawiszowicach
do wymiany ognia. Ucierpia³a czêœæ zabudowañ oraz
przede wszystkim koœció³.
Po wojnie Jawiszowice znajdowa³y siê w cieniu
Brzeszcz, które zosta³y, decyzj¹ polityczno-administracyjn¹
poszerzone o grunty nale¿¹ce do Jawiszowic i podniesione
do rangi miasta. Jawiszowicom pozosta³a duma ze swojej
przesz³oœci i tradycji.
64
65
Joanna Marusza-Mondygra³
Ma³gorzata KuŸmiñska-Moroñ
Jacek Lachendro
Gimnazjum nr 2 w Brzeszczach
zowania elementów lokalnego dziedzictwa kulturowego,
— przygotowanie m³odzie¿y do aktywnego uczestnictwa
w kulturze,
— uœwiadomienie zagro¿eñ dla œrodowiska naturalnego
w miejscu zamieszkania i sposobów jego ochrony.
Program zosta³ podzielony na osiem dzia³ów:
Miêdzy Wis³¹ a So³¹ - gmina
Brzeszcze nasz¹ ma³¹ Ojczyzn¹
PROGRAM LEKCJI*
Program zosta³ opracowany w 1999 r. i do chwili
obecnej stanowi podstawê pracy w dziedzinie edukacji
regionalnej w Gimnazjum nr 2. W roku szkolnym 1999/
2000 szko³a, opieraj¹c siê na tym programie, uczestniczy³a w I edycji wojewódzkiego konkursu „Bli¿sze ojczyzny
- Ma³opolska”, w którym zajê³a I miejsce wœród gimnazjów.
Spoœród wielu celów programu wymieniæ mo¿na:
— kszta³towanie w uczniach poczucia to¿samoœci regionalnej i inspirowanie ich do poznania dziejów gminy
Brzeszcze, œrodowiska geograficznego oraz kultury,
— uczenie szacunku dla dziedzictwa kulturowego gminy,
— gromadzenie dokumentów, artyku³ów, ksi¹¿ek dotycz¹cych historii gminy Brzeszcze w celu wykonania
prac projektowych i wykorzystania ich na zajêciach
dydaktyczno-wychowawczych,
— podejmowanie wspó³pracy z instytucjami kulturalnymi i organizacjami pozarz¹dowymi w celu populary-
66
1) Moje miejsce na Ziemi – zawiera tematy realizowane na lekcjach geografii, chemii, biologii, fizyki.
Spoœród wielu wymieniæ mo¿na przyk³adowo: Po³o¿enie i œrodowisko geograficzne gminy Brzeszcze,
Metan jako gaz towarzysz¹cy pok³adom wêgla w
KWK „Brzeszcze”, Szkody górnicze na terenie gminy Brzeszcze i rekultywacja terenu, Œwiat roœlinny i
zwierzêcy Brzeszcz, Porosty jako biowskaŸniki zanieczyszczenia powietrza, Gdzie trafiaj¹ nasze odpady?, Dlaczego nale¿y chroniæ zasoby wodne?, cykl
tematyczny z jêzyka polskiego Z natur¹ w tle.
Wspó³praca ze Stowarzyszeniem „Bios” – udzia³ w
rajdach o tematyce ekologicznej, zbiórce surowców
wtórnych oraz w akcji sprz¹tania œwiata, sadzenie
drzew na terenie by³ych ha³d kopalnianych.
2) Gdzie s¹ moje korzenie? – obejmuje zagadnienia
opracowywane na lekcjach wychowawczych, historii,
wos-u, na przyk³ad: Sk¹d przybyli nasi rodzice i
dziadkowie?, Drzewo genealogiczne mojej rodziny,
Jak ¿yli nasi dziadkowie?, cykl tematyczny na lekcjach jêzyka polskiego Kiedy historia zamienia siê w
legendê.
3) Ocaliæ od zapomnienia tematyka – tematyka tego
dzia³u poruszana jest g³ównie na lekcjach historii.
Oto przyk³adowe tematy: Wojny ze Szwecj¹ w XVII
67
w. - dzia³ania Szwedów na terenie ziemi oœwiêcimskiej, Rozbiory Rzeczpospolitej - przynale¿noœæ
Brzeszcz i Jawiszowic do Austrii, ich przygraniczne
po³o¿enie, Autonomia Galicji -rozwój samorz¹dnoœci
w II pó³. XIX w. na przyk³adzie Brzeszcz, Udzia³
mieszkañców Brzeszcz i Jawiszowic w walkach o
niepodleg³oœæ i granice w latach 1914-1921, Okupacja hitlerowska w Polsce - okupacja w Brzeszczach i
Jawiszowicach. Pomoc wiêŸniom Auschwitz; Na mojej ziemi by³ Oœwiêcim... - wspó³praca z Pañstwowym Muzeum Auschwitz-Birkenau, regularne wyjazdy uczniów do muzeum poprzedzone lekcjami przygotowuj¹cymi ich do zwiedzania. Wspó³praca ze Stowarzyszeniem “Brzost” - udzia³ uczniów i nauczycieli w wystawach, spotkaniach z interesuj¹cymi osobami, uczestnictwo w realizacji projektów Stowarzyszenia.
4) Jêzyk regionalny, gwary, nazewnictwo regionalne,
nazwy miejscowe, imiona i nazwiska – zawiera tematy realizowane g³ównie na lekcjach jêzyka polskiego, przyk³adowo: Nazwy naszych ulic, Nazwy
miejscowoœci naszej gminy, najpopularniejsze imiona
i nazwiska na terenie Brzeszcz i Jawiszowic, ich prawid³owa odmiana, Gwara mieszkañców Brzeszcz.
5) Elementy kultury regionalnej, regionalne tradycje,
obyczaje i zwyczaje – tematyka tego dzia³u opracowywana jest na lekcjach wychowawczych oraz plastyki i muzyki, przyk³adowo: Pory roku - obrzêdy i
tradycje naszego regionu, Gimnazjalny koncert kolêd, Muzyka Brzeszcz. Spotkania z zespo³ami regionalnymi - „Brzeszczankami” i „Jawiszowiankami”.
6) Nasze przyrodnicze i architektoniczne pere³ki – zawiera tematy realizowane na lekcjach biologii, plastyki, podczas zajêæ pozalekcyjnych, na przyk³ad:
68
Pomniki przyrody i chronione roœlinyi zwierzêta,
Dzie³o naszych pradziadów i ojców (obiekty sakralne
w gminie), Urok przydro¿nych krzy¿y i kapliczek,
Nasze pere³ki architektoniczne.
7) Najwspanialsza jest moja rodzina – na lekcjach
wos-u, historii, jêzyka polskiego opracowywane s¹
takie tematy jak: Zwyk³y dzieñ z ¿ycia mojej rodziny, Tradycje mojej rodziny na tle historii i tradycji
regionu, Historia i tradycje mojej rodziny.
8) W nowe tysi¹clecie – obejmuje zagadnienia opracowywane na lekcjach wos-u, plastyki, jêzyka polskiego, jak na przyk³ad: Ja w roli burmistrza i radnego
(drama na lekcjach wos-u), Jakie sprawy mo¿na za³atwiæ w Urzêdzie Gminy w Brzeszczach?, Folder
gminy Brzeszcze, Biblioteczka regionalna, Moje
miejsce w œwiecie kultury i nauki (spotkania z twórcami kultury, wyjazdy do krakowskich teatrów i muzeów), Promocja gminy Brzeszcze, w Polscei Europie. Wspó³praca z Oœrodkiem Kultury - udzia³
uczniów w wystawach konkursach, spotkaniach z
twórcami kultury organizowanymi przez OK.
______________________________________
* Scenariusz lekcji otwartej przeprowadzonej w klasie II podczas
dnia otwartego gimnazjum nr 2 w Brzeszczach. Przyk³ad realizacji
programu “Miêdzy Wis³¹ a So³¹ - gmina Brzeszcze moj¹ ma³¹ Ojczyzn¹” w dziale “Nasze przyrodnicze i architektoniczne pere³ki”.
69
Ma³gorzata Obstarczyk
Szko³a Podstawowa Nr 5
w Oœwiêcimiu
Miejsca, które warto zobaczyæ,
ludzi, których warto poznaæ
FOTOKRONIKA
SEMINARIUM REGIONALNEGO
W BRZESZCZACH
Eksponaty izby regionalnej.
Prace uczniów wykonane na lekcjach poœwiêconych dziedzictwu
kulturowemu Gminy Brzeszcze
Koœció³ Matki Bo¿ej Bolesnej na granicy Brzeszcz i Jawiszowic
70
71
Fragment elewacji Koœcio³a Matki Bo¿ej Bolesnej.
Pieta z Koœcio³a œwiêtego Marcina.
72
O³tarz g³ówny w Koœciele Matki Boskiej Bolesnej.
Wnêtrze Koœcio³a œw. Marcina w Jawiszowicach
73
Szata Matki Boskiej z o³tarza g³ównego Koœcio³a œw. Marcina.
Golgota przy Koœciele œw. Marcina w Jawiszowicach.
Szata Matki Boskiej z o³tarza g³ównego Koœcio³a œw. Marcina.
74
Wnêtrze zachrystii Koœcio³a œw. Marcina.
75
Wspólne zdjêcie Ko³a Gospodyñ Wiejskich.
Pocz¹tek przyrodniczo-ekologicznej œcie¿ki dydaktycznej.
Degustacja potraw regionalnych.
Uczestnicy zapoznaj¹ siê z g³ównymi celami przyrodniczo-ekologicznej œcie¿ki edukacyjnej.
76
77
SPIS TREŒCI
TERESA SZAKIEL: Wstêp ........................................................... 3
EWA BUJWID–KUREK: Regionalizm integruj¹cej siê
Europy w pocz¹tkach XXI wieku ..................................................... 5
ZBIGNIEW MATEJKO: Rola Muzeum im. Aleksandra
K³osiñskiego w Kêtach w wychowaniu regionalnym ....................... 28
SABINA SANETRA: Gmina Kêty w Euroregionie „Beskidy”33
JACEK LACHENDRO: Zarys historii Brzeszcz ........................... 57
Prezentacja regionalnego zespo³u "Brzeszczanki" przez Mariê Nitkê konsultanta MCDN ODN Oœwiêcim.
WOJCIECH JANUSZ: Zarys historii Jawiszowic ......................... 63
JOANNA MARUSZA-MONDYGRA£
MA£GORZATA KU•MIÑSKA-MOROÑ
JACEK LACHENDRO: Miêdzy Wis³¹ a So³¹
– gmina Brzeszcze nasz¹ ma³¹ Ojczyzn¹ .......................................... 66
MA£GORZATA OBSTARCZYK: Miejsca, które warto
zobaczyæ, ludzi, których warto poznaæ ............................................. 70
78
79