docPrzeobrażenia ponowoczesnego społeczeństwa
download 
Reklamacja Transkrypt
Przeobrażenia ponowoczesnego społeczeństwa
Przeobrażenia ponowoczesnego społeczeństwa Redakcja Sergiusz Terepishchyi OleksandraYaremchuk Roman Kordonskyy Kamil Sygidus Kijów 2015 1 Recenzenci: Prof. dr hab. Olena Vasilivna Uvarkina, Państwowy Uniwersytet Pedagogiczny im. M.P. Dragomanowa w Kijowie Ks. prof. dr hab. Jacek Jan Pawlik, Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie Przeobrażenia ponowoczesnego społeczeństwa, S. Terepishchyi, O. Yaremchuk, R. Kordonskyy, K. Sygidus (red.), Państwowy Uniwersytet Pedagogiczny im. M.P. Dragomanowa, Kijów 2015, 268 s. ІSBN 978-966-660-921-5 2 Трансформаційні процеси сучасного суспільства Колективна монографія За редакцією Сергія Терепищого Олександри Яремчук Романа Кордонського Kаміля Сигідуса Київ 2015 3 УДК 141.7 (066) ББК 87.я54(2Ук)3 Т 65 РЕДАКТОРИ: Сергій Терепищий, Олександра Яремчук, Роман Кордонський, Kаміль Сигідус РЕЦЕНЗЕНТИ: Олена Василівна Уваркіна, доктор філософських наук, професор, Національний педагогічний університет імені М.П. Драгоманова Яцек Ян Павлік, доктор гуманітарних наук, професор, Вармінсько-Мазурський Університетy м.Ольштин Трансформаційні процеси сучасного суспільства: кол. моногр. / за ред. С. Терепищого, О. Яремчук, Р. Кордонського, K. Сигідуса. – К.: НПУ імені М.П. Драгоманова, 2015 – 268 с. В монографії розглянуто проблематику трансформаційних процесів сучасного суспільства. Висвітлено дослідження науковців, пов„язані із світовим розвитком та глобалізацією, модифікацією освіти і культури, національної ідентичності, інтеграційних процесів, правових відносин, комунікації, медіа і міського середовища. Праця спрямована на широке коло читачів - політиків, науковців, студентів та усіх, хто зацікавлений у дослідженнях сучасних трансформаційних процесів. УДК 141.7 (066) ББК 87.я54(2Ук)3 ISBN 978-966-660-921-5 Колектив авторів, 2015 Національний педагогічний університет імені М.П. Драгоманова, 2015 Вармінсько-Мазурський Університет, м. Ольштин, 2015 4 SPIS TREŚCI Słowo Rektora Uniwersytetu Pedagogicznego im. M.P. Dragomanowa w Kijowie….. 9 Wstęp…………………………………………………………………………………... 13 AgnieszkaWojciechowska Kультурно-общественное сознание в фазе глобализации (Cultural&social awareness in the stage of globalization)…………………………….. 19 Joanna Grzela Нордическая концепция сбалансированного развития (Nordic concept of sustainable development)…………………………………………. 27 Michaił Żuk Трансформаційні процеси у сфері освіти України (Transformation processes of the Ukrainian education)………………………………. 39 Roman Kordonskyy, Oleksandra Yaremchuk Національна ідентичність в контексті інтеграційних трансформацій міжнародної системи (National identity in the context of integrational transformations of international system)………………………………………………………………... 53 Sergiusz Terepishchyi Глобальні виклики: національна держава та освіта (Global challenges: national state and education)……………………………………... 67 Monika Torczyńska The educational function of the law in a context of legal culture of contemporary society……………………………………………………………….. 77 Agata Osmólska Nowe formy uczestnictwa w kulturze w ponowoczesnym społeczeństwie – perspektywa pedagogiczna (New forms of participation in a culture in the postmodern society – the pedagogic perspective) …………………………………………………. 87 Janusz Ruciński Ciało „spopularyzowane” – obiekt (nie)uszanowany (Body „popularized” - object (dis)respected)………………………………………….. 97 Monika Torczyńska O prestiżu prawa we współczesnym społeczeństwie (The prestige of the law in contemporary society)…………………………………….. 5 107 Nataliya Kozak Моделювання здоров’язберігаючого виховання підлітків основної школи в навчально-виховному процесі (Model of education of healthy lifestyles teenagers of the educational process in secondary schools)………………………………………………………………….. 117 Michał Sopiński Społeczeństwo ponowoczesne wobec strategii dominacji. Rozważania o centrum i hegemonii w kontekście przemian społecznych (Post-modern society towards domination strategies: some considerations on the core countries and hegemony in the context of social transformations)……………………………………………… 127 Svitłana Kutsepal Cоціум спектаклю: мозаїка моделей (The society of the spectacle: mosaic of the models)…………………………………. 141 ks. Zbigniew Stępniak W poszukiwaniu biblijnych i chorałowych inspiracji twórczych we współczesnej muzyce. Egzegetyczno-retoryczna analiza pieśni „Da pacem, domine” Oscara Laggera (ur. 1934) (Searching for biblical and choral creative inspirations in contemporary music. The exegetical-rhetorical analysis of the song “Da pacem, Domine” by Oscar Lagger (b.1934)…………………………………………………… 149 Ewelina Marta Mączka Hoodoo jako forma ponowoczesnej duchowości (Hoodoo as a form of postmodern spirituality)……………………………………….. 165 Aleksandra Budzisz, Monika Mazur-Bubak Communication in the neurotic society……………………………………………….. 177 Kamil Sygidus Rozwój mediów nowej generacji a możliwości ich wykorzystania jako społecznych narzędzi walki politycznej. Przypadek „Arabskiej Wiosny” (The development of a new generation of media and the possibility of their use as a social tool of political struggle. The case of “Arab Spring”)……….. 189 Karolina Rojek Media społecznościowe w procesie kształtowania społeczeństwa оbywatelskiego w świecie arabskim (Social media in the process of civil society formation in the arab world)…………… 207 6 Andrzej Stopczyński Dialog władzy ze społecznością muzułmańską w Rosji na przełomie XX i XXI wieku (The dialogue between Russia‟s political elite and muslim community during the late 20th and early 21st century)……………….. 219 Kateryna Choronżuk Kontrowersje związane z nadaniem Stepanowi Banderze tytułu „Bohatera Ukrainy” (Controversy surrounding decision to award Stepan Bandera the title of Hero of Ukraine)………………………………………………………….. 229 Diana Mościcka Sytuacja mniejszości ukraińskiej w województwie warmińsko-mazurskim (The situation of ukrainian minority in Warmia and Mazury)………………………. 245 Iwona Kluza Przegląd wybranych koncepcji miasta w filozofii. Wolność człowieka a kształtowanie przestrzeni (The review of the selected city conceptions in philosophy. Human freedom and the shaping of space)…………………………………………………………….. 257 7 8 ПЕРЕДМОВА Човен сучасної цивілізації, здається, черпає бортами воду. Переобтяжений прагматизмом і цинізмом, він ледь тримається на поверхні. Ще трохи – і ми ризикуємо «опуститись на дно», впасти у прірву бездуховності, безкультур‟я, розпочати «війну кожного проти всіх», засуджену великим англійським філософом Томасом Гоббсом. Складається враження, що у гонитві за надприбутками і кар‟єрою ми забули про основу-основ життя – віру, надію і любов, добро і справедливість, співпереживання і відповідальність, свободу і творчість, втратили його сенс і замість того, щоб жити, ледьледь існуємо: боремось з обставинами, суспільством, своїми колегами і друзями, зрештою, самі з собою, утверджуємо «героїку боротьби» із власно створеними труднощами (як Дон Кіхот з вітряними млинами), пишаємось позірними успіхами, піднімаємо на постамент людей і цінності, які посоромили себе перед історією. У країнах пострадянського простору духовні сутнісні сили людини, випестувані історією розвитку цивілізації, перетворились у реальність віртуальну. Їх витіснили гроші, хоча у багатьох їх вистачає лише на елементарне виживання. Бідні й обездолені про високі матерії можуть тільки мріяти. В інших – їх надлишок, й вони вважають, що можуть купити все, навіть здоров‟я, душу й совість. Ми стали жорстокими і злими. Ми розучились працювати, повстали один проти одного й намагаємось вижити, забуваючи про те, що треба жити, а не виживати, працювати, а не красти (чи брати хабарі), любити й поважати батьків і Батьківщину, оберігати й розвивати національну мову і культуру, а не нав‟язувати народу чужі символи. Зрозуміло, не все є поганим у нашому Домі. Не все. Але поганого, мабуть, забагато. Й причиною цього стали не стільки внутрішні чи зовнішньосвітові чинники, скільки наша власна духовна криза, що утворилась на розвалинах колишньої комуністичної ідеології і моралі, хибно зрозумілої сутності демократії й відносин приватної власності, що розгортаються. Відкинувши старе як непотріб, ми практично не створили нічого, що могло б слугувати як ідеал, зрозуміле і прийнятне для всіх і кожного. Скинувши з постаменту «старих героїв», ми не побачили нових. Приватизувавши шматки державної чи народної власності (в народі цей процес влучно назвали «прихватизацією»), ми стали на шлях так званого «дикого капіталізму», пережитого цивілізацією два століття тому. Невже для когось було не зрозумілим, що це шлях хибний і, мабуть, ще більш злочинний, ніж колишня «більшовизація» країни?! Духовністю, гуманізмом, людяністю в такому способі життя навіть не пахне! Жорсткий прагматизм, обумовлений спотвореним приватновласницьким інтересом, вбиває все, що трапляється на його шляху. 9 Зовнішній світ живе за іншими законами. Колишня «дикість цивілізації», символом якої був знаменитий Кольт, залишилась у минулому. Двохсотлітня історія розвитку капіталістичного способу життя внесла в нього суттєві корективи. Захід навчився жити більш-менш цивілізовано. В його основі – висока культура праці, стабільні закони і належна політична і соціокультурна організація. А головне – порядність та самоповага, якими нормальна людина не поступиться ніколи й не за які гроші. Правилом цього світу стала турбота про пристарілих та людей з особливими потребами, захист людини і довкілля, підтримка духовності і моралі. Звичайно, в ньому є свої негаразди. Особливо в країнах так званого соціального ризику. Але не тільки в них. Сьогодні навіть так звані благополучні країни мають низку проблем, пов‟язаних із загальноцивілізаційною духовною кризою. З суперечливою натугою Захід приймає мігрантів, особливо нелегалів і біженців, потерпає від споживання наркотичних засобів, зловживання алкоголем і зброєю. Йому також притаманні такі негативні явища, як корупція, сексуальна розбещеність, проституція, торгівля живим товаром… Видима й прихована бездуховність підштовхує людей до прірви. Загроза бездуховності стала нині співмірною з небезпекою екологічною, енергетичною, військовою. Так і хочеться вигукнути: люди, схаменіться, зверніться до Бога, до власної совісті, подивіться у вічі один одному й спробуйте побачити споріднену душу! У нас все ще є шанс виправити ситуацію. Виправити й піти далі. Дорогою незалежного розвитку за досвідом країн, які сьогодні визначають і очолюють магістралі суспільного поступу. Разом з ними. Й розпочинати треба з відродження Духу – унікальної здатності, притаманної тільки Людині, бути суб‟єктом мислення, почуттів і волі, рухатися, зростати, підніматись сходинами прогресу, самі собі покладаючи цілі для свободи і творчої діяльності. Суспільство, яке бачить себе забезпеченим і щасливим, духовним і багатим, успішним і справедливим, стоїть перед завданням формування нового вчителя. Осмислення ціннісного аспекту цього поняття передбачає спільний пошук та обґрунтування ключових елементів «європейськості» сучасного вчителя, незалежно від того, в якій країні він працює. В Європі нині активно дискутують з питання – яким має бути загальноєвропейський канон історії нашого континенту. Педагогічна спільнота, в свою чергу, пропонує різні варіанти загальноєвропейського канону вчительської професії. Його ключовими елементами є: 1) європейська ідентичність. Європейський учитель – це людина, яка усвідомлює як своє національне коріння, так і належність до загальноєвропейської спільноти народів; 10 2) європейське знання, яке передбачає обізнаність учителя з особливостями освітніх систем інших країн, з освітньою політикою загальноєвропейського рівня; 3) європейський мультикультуралізм. Європейський учитель, усвідомлюючи багатокультурну природу європейської спільноти, з повагою ставиться до національної культури та є відкритим до інших культур, володіє навичками впевненої, однак не домінуючої поведінки з представниками інших культур; 4) європейська мовна компетентність. Європейський учитель володіє більш ніж однією європейською мовою із відповідним рівнем компетенції; 5) європейський професіоналізм. Європейський учитель здобув освіту, яка дає йому можливість викладати у будь-якій європейській країні; 6) європейська громадянськість. Європейський учитель живе і працює як громадянин Європи, що поділяє такі цінності, як повага до прав людини, демократія, свобода; 7) європейські виміри якості. Підготовка європейського вчителя передбачає можливість порівняння формальних ознак систем педагогічної освіти країн регіону шляхом неформальних та міжкультурних обмінів. Ось чому рефлексія трансформаційних процесів сучасного суспільства, спроба якої здійснена в даній монографії є надзвичайно актуальною і порібною. Я вітаю вже другу спільну монографію українських і польських дослідників та бажаю їм творчого натхнення, а також подальших плідних наукових проектів, а читачам – мужності та мудрості зрозуміти «дух епохи» в якій нам всім треба жити і творити. З повагою, Віктор Андрущенко ректор Національного педагогічного університету імені М.П. Драгоманова, доктор філософських наук, професор 11 12 WSTĘP Ponowoczesne społeczeństwo charakteryzuje się szeroką skalą przeobrażeń w sferze społecznej, ekonomicznej, prawnej, oświatowej, stosunków międzynarodowych, polityki itd. Przeobrażeniom zostaje poddana także sfera kultury i religii. Ponadto w sferze folkloru nastąpiły ogromne przeobrażania, które odciskają swoje piętno na kulturze. Procesy globalizacyjne wyznaczają nowe kierunki w kształtowaniu się stosunków politycznych, ekonomicznych, oświatowych w skali ogólnoświatowej. Ponowoczesność stosowana jest w teorii modernizacji na określenie etapu rozwoju społecznego i w odniesieniu do cech społeczeństw kształtujących się wraz z transformacją nowoczesnych struktur organizacyjnych i przemian osobowościowych. Podstawową cechę tej formacji stanowi upowszechnianie się utraty wiary w postęp oraz rozbudowane dyskursy kryzysu i ryzyka. Dlatego interesującym jawi się współczesna dyskusja na temat religii oraz jej społecznej roli, która uległa niezwykłemu ożywieniu. Fałszywa okazała się teza o „zaniku” wiary, religijności w sferze postępów wponowoczesnym społeczeństwie, niemniej religia bywa gwałtownie atakowana. Przeżywa ona jednak obecnie renesans, coraz wyraźniej zaznaczając swoje miejsce wpublicznej debacie. Ponadto społeczeństwo ponowoczesne charakteryzuje się nasileniem często sprzecznych ze sobą trendów takich jak m.in. konsumpcjonizm, indywidualizm, relatywizm moralny, globalizacja, rozwój kultury popularnej i jej utowarowienie, wzrost popularności nowych ruchów religijnych, nowych form życia wspólnotowego wspołecznościach lokalnych i sieciowych, emancypacja poszczególnych grup i nowych ruchów społecznych, jak również zróżnicowanie kulturowe. Takie założenia publikacji sprawiają, że mamy do czynienia z ciekawym punktem wyjścia do szerokiej i pogłębionej refleksji nad przeobrażeniami ponowoczesnego społeczeństwa. Zmiany zachodzące w wyżej wymienionych sferach istotnie wpływają na sposób bycia i życie człowieka, a także jego odnalezienie się „dzisiaj”. Niniejsza publikacja stanowi wynik pracy grupy filozofów, etnologów, kulturoznawców, politologów, socjologów i teologów, którzy podjęli próbę refleksji nad zagadnieniem ponowoczesnego społeczeństwa oraz przeobrażeń w nim zachodzących. Można mieć nadzieję, że namysł ten przyczyni się do nowego spojrzenia na tę złożoną rzeczywistość oraz doprowadzi do lepszego zrozumienia zachodzących przemian, które niesie z sobą przyszłość. Należy zasygnalizować, że uczestnikami owej refleksji są nie tylko przedstawiciele różnych polskich ośrodków naukowych, ale także osoby związane zuczelniami ukraińskimi. 13 W swoim artykule A. Wojciechowska rozpatruje relacje międzyludzkie, aspekty łączące jednostkę ze społeczeństwem oraz rolę globalizacji w tych procesach. Pojęcie społeczeństwa globalnego w myśli autorki jest bardzo szerokie a przy tym abstrakcyjne. Procesy integracyjne uznaje natomiast za wyzwanie dla struktury społecznej, jak również indywidualizmu. J. Grzela zgłębia problematykę zbalansowanego rozwoju opierając się na przykładzie państw nordyckich. W opinii autorki tego typu rozwój jest możliwy na podstawie etapowych przeobrażeń samych państw regionu, jak również wielopłaszczyznowy postęp w takich dziedzinach jak infrastruktura, ekonomia oraz w ramach sfery informacyjnej i edukacyjnej, a także poprzez efektywne wykorzystanie zasobów. M. Żuk analizuje z kolei edukacyjny potencjał procesów transformacyjnych społeczeństwa ukraińskiego. Dynamiczne zmiany we wszystkich sferach życia są w opinii autora jedną z cech rozwoju globalizacji, z której wynika zarówno wiele możliwości, jak iwyzwań. Edukacja jawi się jako główny czynnik rozwoju innowacyjnego społeczeństwa, toteż Ukraina potrzebuje nowej filozofii nauczania. R. Kordonskyy i O. Yaremchuk rozpatrują natomiast kwestię samoidentyfikacji narodowej, ukazując ją jako fundament procesów integracyjnych we współczesnym systemie światowym. Autorzy koncentrują się na badaniu aspektów owego zagadnienia szczególnie pod wpływem procesów globalizacyjnych. S. Terepishchy podejmuje próbę analizy relacji państwa narodowego i sfery oświaty w warunkach zachodzących procesów globalizacyjnych. Według autora, sfera edukacji i oświaty nabiera priorytetowego znaczenia nie tylko w obrębie kultury, ale również w aspekcie ekonomicznym. W swoim artykule koncentruje się on na głównych tendencjach oraz nowatorskości rynku pedagogicznych usług. M. Torczyńska analizuje natomiast wychowawczą funkcję prawa, która w życiu społecznym przejawia się w dwóch postaciach – w wymiarze prewencyjnym oraz resocjalizacyjnym. Efektywna realizacja wychowawczej funkcji prawa rozpatrywana jest jako warunek konieczny dla skutecznej socjalizacji prawnej, która prowadzi do ukształtowania odpowiedniego poziomu indywidualnej oraz zbiorowej kultury prawnej w ponowoczesnym społeczeństwie. A. Osmólska dostrzega iż w ponowoczesnym społeczeństwie nastąpiły gwałtowne zmiany we wszystkich sferach, w swoim artykule koncentrując się jednak przede wszystkim na zmianach które wystąpiły w sferze kultury, poczynając od uczestnictwa w niej a kończąc na środowisku kulturowym. Dostrzega, że choć zmiany te mają charakter pozytywny, to istnieją również ich negatywne aspekty stanowiące poważny problem dla nauczycieli i wychowawców. 14 Internet umożliwia nie tylko odbiór kultury, lecz także uczestnictwo w niej, dlatego istotne jawi się zdobywanie kompetencji medialnych czemu służyć ma edukacja medialna. J. Ruciński rozpatruje kwestię podmiotowości człowieka stawiając pytanie, czy w XXI wieku została ona zepchnięta na drugi plan, ustępując tym samym pierwszeństwa cielesności potraktowanej w sposób wyłącznie przedmiotowy. Cechą współczesnej kultury jest bowiem wygenerowanie obrazu pięknego człowieka o nienagannej, wręcz idealnej budowie ciała, który szeroko wykorzystywany jest w celach marketingowych. M. Torczyńska w swoim artykule podejmuje próbę refleksji na temat istoty, znaczenia oraz roli prestiżu jakim prawo obdarzane jest we współczesnym społeczeństwie w nawiązaniu do przemian zachodzących w sferze norm i wartości. Autorka analizuje filozoficzne i socjologiczne koncepcje wyjaśniające istotę oraz znaczenie prestiżu, którego niski poziom jest niebezpiecznym zjawiskiem, z którym związany jest problem przyzwolenia społecznego na naruszanie norm prawnych, co z kolei stanowi zagrożenie dla porządku i harmonii życia społecznego. N. Kozak koncentruje się na organizacji oraz administracji naukowo-wychowawczego procesu w placówkach ogólnooświatowych. W swoim artykule autorka podkreśla, że ukierunkowanie owego procesu na zachowanie zdrowia wychowanków ma polegać na formowaniu całościowego nastawienia do zdrowia wśród młodzieży szkolnej. M. Sopiński bada natomiast ponowoczesną rzeczywistość w kontekście pojawiania się nowych dyskursów, jak również twórczej interpretacji istniejących. W artykule autor omawia wybrane elementy teorii autorstwa Wallersteina, Mouffe i Laclaua w odniesieniu do przemian społeczeństwa ponowoczesnego oraz w relacji z innymi ideologami. S. Kutsepal rozpatruje społeczno-filozoficzne znaczenie pojęcia „spektaklu”. Autorka analizuje trzy główne modele społecznego traktowania spektaklu opierając się na koncepcjach G. Deborda, J. Baudrillarda, S. Besta oraz D. Kellnera. Dowodzi, że model społeczeństwa spektaklu G. Deborda nasycony jest wirtualnymi obrazami; w modelu J. Baudrillarda obrazy ustępują symulakrom; zaś model społeczeństwa interaktywnego spektaklu jest efektem syntezy symulacji oraz elektronicznej wizualizacji w teorii S. Besta i D. Kellnera. Ks. Z. Stępniak zajmuje się poszukiwaniem twórczych inspiracji w chorale gregoriańskim, muzyce renesansu oraz baroku. Autor porównuje metodykę kompozycji Oscara Laggera i antyfony chorałowej Da pacem, Domine, również docieka, jak często spotkać można kompozycje zbudowane na tym tekście. E. Mączka przedstawia magiczno-religijny system hoodoo jako formę ponowoczesnej religijności, która w opinii autorki w ostatnich latach staje się coraz bardziej popularna jako alternatywa dla tradycyjnej religijności. 15 A. Budzisz i M. Mazur-Bubak poruszają problematykę neurotyczności społeczeństwa, którą jako pierwsza wysunęła K. Horney. Jest ona rozpatrywana w opozycji do pojęcia normalności jako rys współczesnej kultury zachodniej. Przejawia się w działaniach jednostki, a także obecna jest na poziomie wzorców i schematów wpisanych w kulturę. W artykule przedstawione zostały mechanizmy funkcjonowania jednostek i wspólnot, a także problematyka kształtowania relacji międzyludzkich, w których można zaobserwować spadek zaufania i społecznego zaangażowania jednostek, co w negatywny sposób odbija się na procesie komunikacji, a także prowadzi do zubożenia relacji międzyludzkich. K. Sygidus analizuje „nowe media” przedstawiając ich genezę, rodzaje a także możliwości ich wykorzystania przez społeczeństwo w działaniach politycznych i społecznych. Za przykład tego typu wykorzystania nowej gałęzi mediów posłużyły wydarzenia z przełomu 2010 i 2011 roku, do których doszło w państwach muzułmańskich Afryki Północnej i Bliskiego Wschodu. K. Rojek z kolei rozpatruje rolę mediów społecznościowych w procesie kształtowania społeczeństwa obywatelskiego na przykładzie państw świata arabskiego. W nawiązaniu do tzw. Arabskiej Wiosny autorka koncentruje się na wpływie „nowych mediów” na wywołanie owych wydarzeń, rozbudzenie świadomości obywatelskiej i dążenie do zmian wśród tamtejszych społeczeństw, jak również rozprzestrzenienie się protestów na kolejne państwa regionu. A. Stopczyński bada społeczność muzułmańską zamieszkująca terytorium Federacji Rosyjskiej w kontekście jej niejednolitości oraz relacji z elitą rządzącą w tym państwie. Relacje na linii islam-państwo rosyjskie charakteryzuje jako dążenie rządzących do konsensusu z muzułmanami, przy jednoczesnym zachowaniu nad nimi kontroli. K. Choronżuk w swoim artykule analizuje mankamenty systemu prawnego Ukrainy posługując się przykładem nadania, a następnie odebrania S. Banderze tytułu „Bohatera Ukrainy”. Opisując przebieg tych wydarzeń autorka zwraca także uwagę na wybrane aspekty polityki ukrainizacji wdrażanej w okresie rządów prezydenta W. Juszczenki. D. Mościcka przybliża sytuację mniejszości ukraińskiej w woj. warmińsko-mazurskim. Autorka rozpatruje przyczyny, które doprowadziły do tego, że największy odsetek mniejszości ukraińskiej w Polsce zamieszkuje właśnie te tereny. Cechy charakterystyczne badanej mniejszości, takie jak aktywne uczestnictwo w życiu politycznym, gospodarczym, społecznym i kulturowym tego regionu stanowi nieodłączną część artykułu. I. Kluza podaje definicję i klasyfikację miast, które są badane pod kontem wybranych koncepcji filozoficznych. Podejmując zagadnienie wolności na tle kształtowania struktur miejskich, autorka bada wpływ wolności, rozumianej w negatywny sposób, a przejawiającej się 16 jako samowola w kontekście przemian w krajobrazie. Stosunek człowieka do przestrzeni odniesiony jest do przeobrażeń w społeczeństwie ponowoczesnym. Niniejsza praca zbiorowa stanowi kontynuację współpracy polskich i ukraińskich naukowców. Redaktorzy owego tomu, oddając go Państwu do rąk wyrażają głęboką nadzieję, że przyczyni się on do dalszego zacieśniania międzynarodowych więzi naukowych. Sergiusz Terepishchyi Oleksandra Yaremchuk Roman Kordonskyy Kamil Sygidus 17 18 Agnieszka Wojciechowska Wyższa Szkoła Oficerska Wojsk Lądowych im. gen. T. Kościuszki we Wrocławiu КУЛЬТУРНО-ОБЩЕСТВЕННОЕ СОЗНАНИЕ В ФАЗЕ ГЛОБАЛИЗАЦИИ Сокращение Культурно-общественное сознание отражает в умах людей факт их существования, межличностных связей, а также содержимого, объединяющего индивидуума с социумом. Развитие сознания общества на глобальном уровне является интересным явлением, поскольку не имеет типичной способности к реальной принадлежности к данной социальной группе, а также уменьшает возможность ощущения настоящих межличностных связей. Это происходит, поскольку глобальное общество имеет слишком универсальный и абстрагированный характер. Несмотря на это, некоторые социальные явления интенсифицируют интегральность общества на глобальном уровне – это серьезное испытание на прочность как для социальной структуры, так и для существования индивидуума в этой структуре. Ключевые слова: сознание, общество, глобализация, аксиологический диссонанс, культурное изменение CULTURAL&SOCIAL AWARENESS IN THE STAGE OF GLOBALIZATION Summary The cultural and social awareness in the minds of people reflects the fact of their existence, and the contents of interpersonal ties connecting the unit to the collective. Development of public awareness on a global level is so interesting phenomenon that does not have a typical capacity for real membership in a particular social group, and reduces the possibility of experiencing the real ties between people. This is because the global society is too universal and abstracted nature. However, some social phenomena intensify the integrity of society on a global level – is a serious challenge for the social structure, as well as to the existence of the individual in this structure. Keywords: awareness, society, globalization, dissonance axiological, cultural change Государственность является источником мощной социальной связи. Эволюция государства, которая в таком случае происходит в результате глобальных процессов, в значительной степени влияет на общественную структуру. Общество есть сложным образованием многослойного значения – не существует точной терминологии, которая бы относилась к данному явлению. Павел Рыбицки определяет это обстоятельство, в некотором смысле вводя в заблуждение своим утверждением, что „не было и нет общества вообще [...], были и будут исторические общества, определенные и различные 19 по деяниям”1. Такой взгляд приводит к тому, что само существование определения глобального общества (комплексного, вообще) поддается сомнениям в научных анализах. Целесообразность использования сегодня такого термина не является однако совершенно неприемлемой. Простым обоснованием этого является факт, что такое понятие применяется для определения все более интенсивно формирующегося интегрированного общества, которое выходит за границы народа, государства, племени – а значит, ранее сформировавшихся форм социума. Оно является так называемым обществом высшего порядка по отношению к выше упомянутым формам, и в связи с тем, что является более заметным, подлежит определенным процессам, существенным для развития человечества2. Рассуждение на тему глобального общества по причине неясности самого определения указывает на некоторую аналитическую ошибку, однако в данной статье глобальное общество принимается как некоторый допустимый элемент модели социальной структуры. Кроме того, следует оговорить, что все представленные тенденции рассматриваются комплексно, а значит, следует принимать во внимание некоторую их относительность, что в любом случае не преуменьшает их значения. Культурно-социальные детерминанты развития общественного сознания XXI века Чтобы отличить общество XXI века от других социумов, можно призвать определение Ральфа Дарендорфа, который пишет, что „группы – это совокупность людей, находящихся друг с другом в постоянной связи или контакте и имеющие четкую структуру [...]. Фактором, формирующим группу, является чувство принадлежности членов и минимум организации”3. Это утверждение не отображает сути глобального общества по одной простой причине, а именно: принадлежности. Из-за универсализма, который несет с собой глобализация, трудно говорить о принадлежности к «глобальности», а значит, к планете Земля. Каждый живущий здесь человек является землянином, но само по себе это определение не свидетельствует еще о чувстве самоидентификации – ведь трудно ассоциировать себя со столь многоликим созданием как «глобальность». Именно это является основным препятствием для самой концепции глобального общества, поскольку принадлежность к данной социальной группе важна с точки зрения каждого индивидуума. Чувство общности и потребность признания 1 P. Rybicki, Problemy ontologiczne w socjologii, „Studia socjologiczne”, 1965, nr 2. J. Turowski, Socjologia. Wielkie struktury społeczne, Towarzystwo Naukowe KUL, Lublin 2002, s. 52-53. 3 Ibidem, s. 60. 2 20 являются факторами человеческой психики – их игнорирование и стремление к еще большему абстрагированию имеет свои негативные последствия для «общественного здоровья». Общество XXI века – это явление, форма которого выходит за пределы существовавшего до сей поры восприятия действительности, однако, несмотря на это, находит свое место в общественной структуре. Наблюдаемое развитие общества держится на безграничной межкультурной коммуникации и непрерывном потоке информации. Интерпретацией действительности в контексте современных тенденций является мнение Томаша Зарицкого, что „то, что ранее представлялось стабильным и независимым от мира «реальных» событий и общественных сущностей, а значит, в частности, состояния, мысли или воззрения, а также самосознание, становится неотъемлемой частью динамического общественного мира”4. Он также подчеркивает, что понятие человеческого сознания относится к широко понимаемому «глубокому уровню» – касается он таких элементов как состояния, самоидентификации и ценностей. В наше время при контекстном подходе (он выражает взгляд возможности описания и анализа образа мира сразличных точек зрения) отрицается существование глубокого уровня и таким образом кажется, что общественное сознание, которое на протяжении многих лет эволюционировало и относилось к все более широкой социальной группе, может в определенный момент стать устаревшим понятием. Универсализм, будучи элементом глобализации, допускает такое развитие событий – однако эта идея, как каждая экстремальная концепция, является малоправдоподобной. Возникает вопрос, свидетельствует ли сам факт неприятия элементов принадлежности об исчезновении определенной части человеческого сознания или лишь об обязательности переосмысления в сегодняшнем понимании сознания. Общественная психология, которая занимается выявлением зависимостей универсального характера, показывает, что видовое сообщество всех человеческих существ имеет не только общие механизмы коммуникации (язык), когнитивные и эмоциональные, но также общие законы, регулирующие общественное познание и поведение5. Возможно, таким образом очерченные законы могут определить конкретную форму общественного сознания с несколько другим значением – например, вмомент преобразования всего человечества в конструкцию единой могучей корпорации, отвергающей любые подходы, культурные различия, 4 T. Zarycki, Świadomość jako wiedza o kontekście działania społecznego: od psychologii społecznej do sztucznej inteligencji,[w:] W. Kulesza, H. Mamzer (red.), Rola świadomości w świecie ponowoczesnym, Warszawa 2009, s. 174. 5 M. Kofta, Psychologia społeczna: od naiwnego do świadomego uniwersalizmu, „Psychologia społeczna”2007, t. 2, 3-4 (5), s. 266-270. 21 ценности и т. п., мир мог бы принять универсализм за общее благо, но чем тогда был бы человеческий индивидуум и его стремления? Сознательный аксиологический диссонанс как эффект глобальных процессов Амбивалентный подход общества к нормам, принципам, культуре, ценностям тесно связан с сегодняшним прогрессом глобализации. В связи с этим в число основных условий амбивалентности потребительство, можно либерализм, включить следующие мультикультурализм. элементы: капитализм, Причиной состояния амбивалентности является конфликт между ощущаемыми ценностями и признаваемыми ценностями – есть то по существу психическое напряжение в личном опыте индивидуума. Внутренние состояния человека являются следствием расхождений, происходящих в социальной системе. Антонина Клосковска называет это познавально-аксиологичноэмоциональным диссонансом, что в итоге сокращает до понятия аксиологического диссонанса. Это гнетущее состояние, приводящее к психическому напряжению. Существенным фактором в возникновении таких состояний в человеческом сознании являются семиотические процессы. Люди постоянно обращаются к формам символизации. Таким образом, когда речь идет о глобальном обществе, которое характеризуется очень большой дифференциацией норм, значений, символов, не удастся избежать аксиологического диссонанса. Ощущение противоречивых раздражителей – это явление, на которое ссылается также Зигмунд Фрейд – он считает культуру источником страданий, и в то же время средством, которое может предотвратить неврозы и психозы6. Культура является порождением людей, действующих в рамках различных сообществ и социальных групп данного общества, которое интегрирует эту культуру. Согласно выдающимся исследователям, культура существенно связана с личностью индивидуума, а также общественной структурой, и хотя возникают трудности в принятии целостного определения культуры, ее признаки играют важную роль в развитии общества7. Наблюдаемый диссонанс, то есть приведенный Зигмундом Фрейдом источник страданий, является следствием отказа от символического измерения культуры в ходе последующих культурных изменений. Базируясь на таких допущениях, можно принять теорию Бронислава Малиновского, которая гласит, что „культурное изменение – это процесс, в результате которого существующий порядок общества (социальная, духовная и материальная цивилизация) преобразуется из одного типа в другой. Охватывает политические, образовательные, правовые, религиозные, хозяйственные процессы. 6 7 A. Kłoskowska, Socjologia kultury, PWN, Warszawa 1983, s. 191-195. J. Turowski, op. cit.,s. 67. 22 Культурное изменение является фактором, постоянно присутствующим в человеческой цивилизации. Выступает везде и во всех периодах. Может быть вызвано спонтаничными факторами и силами (независимая эволюция) или наступить в результате столкновения между собой разных культур (диффузия)”8. Возникшее культурное изменение касается того, что религиозные, философские, идеологические концепции когда-то были основой общественной аксиологической системы и исключали чувство аксиологической дисгармонии, а в результате происходящих в обществе глобальных процессов человеческое сознание избавляется от закодированных ценностей, признавая их нежелательными ограничителями – отсюда также в сознании разрушается фактическое удовольствие, проистекающее от чувства значимости. Эволюция или упадок цивилизации Запада? Цивилизация Запада как атрибут глобального общества отличается, в широком смысле, культурной открытостью. Алан Блум обращает внимание, что „эта открытость была когда-то добродетелью, которая позволяла искать добро при помощи разума. Сегодня означает принятие всего и отрицание власти разума”9. На этом базируется сегодняшняя либеральная демократия. Концепция демократии, зиждущейся на принципах либерализма, является основой зарубежной политики Соединенных Штатов. Это сформировало либеральное видение международного порядка, в котором явление многокультурности переходит на высший уровень абстракции, а именно: универсализм. В идеалистической модели системы международных отношений можно усматривать стремление к созданию чего-то наподобие мирового правительства – мира как универсального государства10. Тем временем, однако, оказывается, что западная цивилизация становится „бесполой” перед лицом развивающихся цивилизаций, таких как китайская цивилизация или мусульманская цивилизация. Это своеобразное явление дихотомии. Следствием этого может быть нечто, что Сэмюэл Хантингтон назвал столкновением цивилизаций. Естественно, предсказание результатов наблюдаемых общественно-культурных процессов не является простой задачей. Очень интересную концепцию, которая включает в себя идею принципа pantarhei (т. е. „все течет, все меняется”), описывает Джордж Фридман. Он представляет три стадии развития культуры. Первая из них – это варварство, энтузиастическая вера в собственные ценности. Второй и наиболее редко встречающейся 8 A. Bloom, O tym, jak amerykańskie szkolnictwo wyższe zawiodło demokrację i zubożyło dusze dzisiejszych studentów, tłum. T. Bieroń, Wydawnictwo Zysk i S-ka, Poznań 1997, s. 39. 9 R. Kuźniar (red.), Porządek międzynarodowy u progu XXI wieku, WUW, Warszawa 2005, s. 59-83. 10 B. Malinowski, Kultura i jej przemiany, tom 9, PWN, Warszawa 2000, s. 175-266. 23 стадией является цивилизация, а значит достижение состояния, в котором вера и скептицизм существуют в коллективе (это сложный процесс стремления к истине с одновременным предположением, что идея не является абсолютной истиной). Дихотомичность веры и скептицизма предопределяет то, что цивилизация является нестабильным состоянием, поэтому третья стадия – это декаданс, то есть циничное отрицание всех ценностей. Подход Джорджа Фридмана к большим культурам является типичной тенденцией для многих явлений – не только из области stricte культурно-социальных. Если допустить реальность этого сценария в современной ситуации на свете, западная цивилизация как раз входит в состояния декаданса11. Однако нельзя исключить появления совершенно иного сценария. Западная цивилизация, чтобы не допустить собственного упадка, не должна забывать, что безопасность и благополучие не являются хорошей моральной целью и если она хочет удержать ведущую роль в развитии мира, то должна задуматься над смыслом своего существования. Выводы Наблюдаемые общественные тенденции свидетельствуют о человеческой потребности в принадлежности и признании в границах определенных социальных групп. Возведение этой идеи до глобального уровня и определение общего принципа толерантности «всех ко всем» является, в определенном смысле, целесообразным. Ни одна идея, однако, не может быть постоянной, если не имеет реального фундамента для ее реализации – это становится проблемой современной либеральной демократии. Сегодня социально-культурные тенденции имеют два направления. Первое из них – это центробежная тенденция, связанная с фундаменталистской средой, защищающей базовые ценности, проистекающие из религии, идеи, традиции. В свою очередь, вторая тенденция относится к развитию чего-то наподобие глобальной деревни. Именно это составляет основу распространения идеи либеральной демократии, хотя одновременно вызывает всеобщий кризис социальной идентификации. Это оставляет в обществе брешь в сознании, которая относится к отсутствию принадлежности к определенной социальной группе. Термин глобальная деревня принадлежит Маршаллу Маклюэну, который впервые использовал этот термин в своей книге „TheGutenbergGalaxy”. То, что тогда в своей теории Маршалл Маклюэн использовал в отношении телеграфа, сегодня имеет свое применение в сфере функционирования Интернета. Маршалл Маклюэн представляет 11 G. Friedman, Następne 100 lat, prognoza na XXI wiek, AMF, Warszawa 2009, s. 44. 24 развитие информационного общества как положительное явление из-за благоприятных условий развития личности в результате свободы выбора, о чем пишет так: „Условия глобальной деревни, сформированные электрической техникой, способствуют большему разнообразию, больше отвечают отсутствию непрерывности и делениям, чем старое «механическое», однородное общество. На самом деле, глобальная деревня является причиной, по которой существование разных позиций и творческий диалог неизбежны”12. Возникает вопрос, действительно ли каждый человеческий индивидуум должен иметь такую свободу и к чему это приводит? Гипертрофия культурного релятивизма в отношениях между людьми – это очередная проблема, которая может привести к крушению мира, основанного на столь разнородных фундаментах. Литература Bloom A., O tym, jak amerykańskie szkolnictwo wyższe zawiodło demokrację i zubożyło dusze dzisiejszych studentów, tłum. T. Bieroń, Wydawnictwo Zysk i S-ka, Poznań 1997. Friedman G., Następne 100 lat, prognoza na XXI wiek, AMF, Warszawa 2009. Kłoskowska A., Socjologia kultury, PWN, Warszawa 1983. Kofta M., Psychologia społeczna: od naiwnego do świadomego uniwersalizmu, „Psychologia społeczna” 2007, t. 2, 3-4 (5). Kuźniar R. (red.), Porządek międzynarodowy u progu XXI wieku, WUW, Warszawa 2005 Malinowski B., Kultura i jej przemiany, t. 9, PWN, Warszawa 2000. McLuhan M., Wybór tekstów, Wydawnictwo Zysk i S-ka Poznań 2001. Rybicki P., Problemy ontologiczne w socjologii,„Studia socjologiczne” 1965, nr 2. Turowski J., Socjologia. Wielkie struktury społeczne,Towarzystwo Naukowe KUL, Lublin 2002. Zarycki T., Świadomość jako wiedza o kontekście działania społecznego: od psychologii społecznej do sztucznej inteligencji,[w:] W. Kulesza, H. Mamzer (red.), Rola świadomości w świecie ponowoczesnym, Academica, Wydawnictwo SWPS, Warszawa 2009. 12 M. McLuhan, Wybór tekstów, Wydawnictwo Zysk i S-ka Poznań 2001, s. 369-370. 25 26 dr Joanna Grzela Uniwersytet Jana Kochanowskiego w Kielcach НОРДИЧЕСКАЯ КОНЦЕПЦИЯ СБАЛАНСИРОВАННОГО РАЗВИТИЯ Сокращение Скандинавские страны все больше внимания посвящает сбалансированному развитию и сотрудничеству в этой сфере с другими заинтересованными государствами. Добиться сбалансированного развития – это для скандинавовсерьезная и необходимая цель. Основная идея нордической концепции сбалансированного развития является как постепенное переформирование государств региона в еще более стабильные благосостоятельные общества. Скандинавские страны верят, что благодаря экономическим инструментам, информации иобучению, а также через инфраструктуральные действия, вырастет уровень сознательности потребителей на тему эффективного использования ресурсов и отходов. Большее знание на тему сбалансированного развития является основой для изменения позиции и поведения у людей, фирм и организаций. Ключевые слова: сбалансированное развитие, скандинавский регион, Северный Совет Министров NORDIC CONCEPT OF SUSTAINABLE DEVELOPMENT Summary The Nordic countries pay increasing attention to sustainable development and cooperation with other countries in this respect. Achieving sustainability is a challenging and significant aim for Scandinavian people. The main assumption of the Nordic idea of sustainable development is gradual transformation of the countries of the region into even more stable welfare society. The Nordic states believe that owing to economic instruments, information and education, also through infrastructure, customers' awareness concerning the effective use of resources and waste will increase. Greater knowledge about sustainable development is the basis of changes in the attitude and behaviour of people, companies and organizations. Keywords: sustainable development, Nordic region, Nordic Council of Ministers У стран региона Северной Европы (Норвегия, Финляндия, Швеция, Исландия и Дания) имеется долгая традиция контактов. Их организованное сотрудничество длится более 60 лет, a возникло вместе с установлением Северного совета в 1952 году. На протяжении последующих лет оно претерпевало много изменений, в участвующие в нем государства все больше сближались друг с другом. В настоящее время они сотрудничают между собой по многим вопросам. Прежние контакты государств на правительственном и неправительственном уровне принесли значимые эффекты во многих областях сотрудничества. Это благодаря им страны этого региона готовы дать отпор таким вызовам 27 как: демографические изменения (старение общества, уменьшающееся число людей активных в профессиональном плане), загрязнение окружающей среды, изменение климата, экономический кризис и общественные проблемы (длительная безработица, нищета, инвалидность, дисфункциональные семьи), глобальная конкурентность либо энергетические вопросы. Исходным точкой является концентрация на проблемах, в которых совместное действие создает совокупную выгоду для отдельных стран и их граждан. Результаты сотрудничества заметны в таких вопросах как общий рынок работы, паспортный союз, общие социальные предписания, возможность получения высшего образования и проведения исследований в любом месте в регионе. Окружающая среда и климат, энергия, научные исследования, образование, обучение и инновации, свобода передвижения и подчеркивание значения региональных контактов – это важные аспекты сотрудничества, эффекты которого помогают удержать ведущую позицию северного региона в мировой экономике. Адресатом рекомендаций и отзывов Северного Совета является Северный Совет Министров (ССМ), который был создан 13 февраля 1971 года в качестве форума сотрудничества на правительственном уровне для интенсификации сотрудничества государств-членов. Область его деятельности не лимитирована – он может принимать решения по вопросам сотрудничества государств в сфере, предусмотренной в конституирующем его документе, т.е. по экономическим вопросам, вопросам связи, транспорта, культуры либо закона, а кроме того по вопросам, являющимся предметом договоров, заключенных этими государствами1. ССМ в настоящее время все больше внимания посвящает сбалансированному развитию и сотрудничеству в этой сфере с другими заинтересованными государствами2. Суть сбалансированного развития в Скандинавском регионе Добиться сбалансированного развития – это для скандинавовсерьезная и необходимая цель. „Сбалансированное развитие должно быть постоянной чертой всех нордических действий”– подчеркивал Дагфин Хейбротен (DagfinnHøybraten) – секретарь Северного Совета Министров во время конференции, посвященной этому вопросу в Умео 1 D. Mycielska, M. Wierzbicka, Rada Nordycka, Warszawa 1991, passim; Z. Klepacki, R. Ławniczak, Rada Nordycka a współpraca i integracja państw skandynawskich, Warszawa 1976, passim; T. Knothe, Rada Nordycka, Biuro Stosunków Międzynarodowych Kancelarii Sejmu. Biuletyn Informacyjny, Warszawa 1991, z. 1, wyd. II, passim; S. Hubert (red.), Organizacje międzynarodowe o charakterze regionalnym, [w:] Zbiór statutów i regulaminów organizacji międzynarodowych, PISM Warszawa 1973, t. III, passim. 2 Sustainable Development – New Bearings for the Nordic Countries Revised edition with goals and priorities 2009– 2012, Nordic Council of Ministers, Copenhagen 2009; Nordic Sustainable Development Indicators 2009, Nordic Council of Ministers, Copenhagen 2009. 28 (Швеция) в сентябре 2013 года. И далее: „Нет альтернативы: мы должны улучшитьблагосостояние и качество жизни в глобальном масштабе и защитить способность Земли поддерживать жизнь во всем его разнообразии”. В свою очередь комиссар ЕС по вопросам климата Конни Хедегорд (ConnieHedegaard) подчеркнула, что скандинавская стратегия сбалансированного развития воспринимается как образец для региональных контактов в этой сфере3. Сотрудничество северных государств в пользу сбалансированного развития основывается на определении и концепции Комиссии Bruntdland, по которой: „Сбалансированное развитие – это такое развитие, которое удовлетворяет потребности нынешнего поколения без ущерба для возможностей удовлетворения собственных потребностей будущих поколений. В сущности, сбалансированное развитие – это процесс изменений, в котором эксплуатация ресурсов, направление инвестиций, направление технологического развития и институциональных изменений приспособлены к будущему, как и к текущим потребностям”4. У сбалансированного развития имеется три взаимозависимых измерения: экономическое, общественное и экологическое. Ни одно из них не может допустить до ослабления остальных. Культура здесь также очень важна. Ведь она охватывает выбор стиля жизни и потребления, отношение к окружающим и принятие процессов изменения в обществе. В связи с этим вопросы культуры также принимаются во внимание в работе в пользу сбалансированного развития. Сбалансированное развитие в нордической стратегии Экономический рост, отличное публичное здоровье и высокий уровень социальной защиты, а также безопасная окружающая среда – это факторы, которые взаимозависимы и являются существенными условиями сбалансированного развития. Экономический рост важен, так как генерирует инвестируемые позднее средства в общественное развитие и деятельность в пользу улучшения естественной среды. Однако он не может вызвать неотвратимого вреда для окружающей среды и возобновляющихся природных ресурсов, и не может происходить за счет здоровья людей. Североевропейские страны уделяют большое внимание этим вопросам, потому что международное сотрудничество в пользу защиты окружающей среды становится все более заметным в глобальном мире. Эти государства, прежде всего, ставят себе цель значительным образом уменьшить выброс 3 Цитата из: http://www.norden.org/en/news-and-events/news/sustainability-a-must-for-the-nordic-region, [02.02.2015]. 4 A Good Life in a Sustainable Nordic Region. Nordic Strategy for Sustainable Development, Nordic Council of Ministers, 2013, www.norden.org, [12.02.2015]. 29 загрязнения, как у себя, так и в рамках ООН и ЕС, а также улучшить эффективность использования энергии5. Высокие стандарты и «экологический след», оставленный обычным жителем Северной Европы намного выше, нежели во многих других местах в мире. Как считает финский политик Ян-Эрик Энестам (JanErikEnestam): „Это парадокс, что высокий уровень международной конкурентности считается противоречивым как в отношении высоких налогов, так и сбалансированного развития. Обычно бывает так, что чем больше растет экономика, тем больше натуральных ресурсов используется, как в абсолютном, так и относительном понятии. Скандинавским странам удалось «отделение», что обозначает, что экономика развивается быстрее, нежели используются натуральные ресурсы. […] Если говорить о международной конкурентности – все скандинавские страны находятся в рейтинге в первой десятке. Аналогично, все скандинавские страны находятся в первой десятке мирового индекса креативности. Если сосредоточиться на технологическом развитии, то скандинавские страны опять же выглядят отлично. Если бы мне надо было определить единственный повод такого успеха, нужно бы было указать на образование и обучение”6. У Северных стран имеются общие взгляды на тему ключевых общественных и экономических вопросов. Их общей целью является также продвижение правил сбалансированного развития, как в ближайшем окружении, так и в глобальной перспективе. В связи с этим Северный Совет Министров в августе 2013 года принял стратегию сбалансированного развития, в которой содержатся общие указания на ближайшие годы7. Она является высшим и межсекторным документом, определяющим рамки работы ССМ. Скандинавские страны успешно внедрили принципы сбалансированного общественного развития на раннем этапе формирования государства. Благодаря ним удалось создать признанную во всем мире модель основанного на демократии, равенстве, 5 благосостоятельного государства, открытости, уважении прав человека, В рамках работы ООН в пользу решения проблем, связанных с климатом, скандинавские страны решили финансировать программу в пользу сокращения выброса загрязнений во Вьетнаме и Перу. Бюджет программы в Перу рассчитан на 2,3 млн Евро, а во Вьетнами – на 1,6 млн. Евро. Он будет финансироваться Nordic Environment Finance Corporation (NEFCO) и непосредственно скандинаским правительством. Подробнее см.: www.norden.org/npi, [20.01.2015]. 6 J.E. Enestam, Sustainable development – a Nordic perspective, http://www.norden.org/en/nordiccouncil/organisation-and-structure/the-nordic-council-secretariat/secretary-general-of-the-nordiccouncil/speeches/sustainable-development-a-nordic-perspective, [26.02.2015]. 7 Сотрудничество в пользу сбалансированного развития было начато премьер-министрами скандинавских стран в1998 году. Первая стратегия в этой сфере вошла в жизнь в 2001 году и с того времени изменялась регулярно. Актуальная стратегия является четвертой нордической стратегией сбалансированного развития. 30 справедливости, равноправии, правильном администрировании, низком уровне коррупции, бесплатном обучении, всеобщем праве на здравоохранение и социальные услуги, а также общественное страхование. Эти элементы вместе создают платформу эффективного продвижения сбалансированного развития. Успех скандинавских стран является также результатом экономической открытости и свободной торговли, а также местных инициатив, которые значительным образом улучшили состояние окружающей среды. Регион богат натуральными ресурсами и опирается в экономическом плане на секторы, с ними связанные, такие как лесное хозяйство, сельское хозяйство, рыболовство и горнодобывающая промышленность. Для сбалансированного развития важно, что эти залежи используются, но не исчерпаны. Стратегия ССМ концентрируется на областях, в которых у скандинавских стран общие интересы и задачи, и которые дают большие возможности пропаганды принципов сбалансированного развития. Ее общей целью является постепенное переформирование государств региона в более сбалансированные благосостоятельные государства. ССМ хочет нынешним и будущим поколениям обеспечить безопасную, здоровую и достойную жизнь. Кроме того речь идет о формировании в обществе высокой степени сознательности на тему средств и процессов, которые ведут к сбалансированному развитию. Поэтому также Северный Совет Министров продвигает сотрудничество в направлении достижения высокого уровня трудоустроенности, зеленого роста и повышенной конкурентности. Стратегия принимает во внимание долгосрочные установки для деятельности Северного Совета Министров вплоть до 2025 года и ее целью является приглашение к межсекторному сотрудничеству в следующих областях: северная модель социального государства, живые экосистемы, изменения климата, сбалансированное использование ресурсов Земли, обучение, исследования и инновации. Прогресс в работе находится под наблюдением при помощи установленных показателей в каждой их этих областей. Сбалансированное развитие и скандинавское заботливое государство идут в паре. Скандинавским странам удалось в большой степени совместить амбициозные цели в сфере защиты окружающей среды, высокий уровень доходов, экономический рост, стабильную национальную экономику и общественное благосостояние. Общественная связь, публичное здоровье, эффективная система страхования, здоровая рабочая среда, условия, регулирующие плату и условия трудоустройства, социальные службы и здравоохранение, высокий уровень участия в рынке работы, а также защита окружающей среды – это носители развития, качества жизни и безопасности граждан в скандинавских странах. Эти государства построили свои социальные модели на общей политической воле, которая в свою очередь создала сильную связь общества. Даже если 31 системы социальных служб в скандинавских странах не организованы одинаковым образом, то существующие многие подобия сформировали так называемую модель скандинавской благосостоятельной страны. Она известна универсальными ценностями, такими как: равенство шансов, общественная солидарность и безопасность для всех, невзирая на пол, этническое происхождение, религию, убеждения, функциональные способности, возраст и сексуальную ориентацию. Существенным вопросом является равноправие. Скандинавские страны одинаково подчеркивают, что сбалансированное развитие не будет достигнуто без равенства женщин и мужчин. Равные права для женщин и мужчин являются ключом для общественного и экономического прогресса. Общественное и экономическое неравенство, затрагивающее женщин, является помехой для роста и экономического развития в мире – такое предложение было представлено во время семинара, организованного Северным Советом Министров в рамках Конференции Объединенных Наций по вопросу Сбалансированного Развития Rio+20 в июне 2012 года. Во время встречи Сара Кук (Sarah Cook) из Института Объединенных Наций по вопросам Общественного Развития говорила: „включение женщин в рынок работы имеет ключевое значение для экономического развития […]. Поэтому нет оснований для дальнейшего неравенства, даже в экономических категориях”8. Равенство полов является важной опорой скандинавской концепции сбалансированного развития. Транспорт, коммуникация, распоряжение отходами – это примеры сфер, в которых можно увидеть разницу между навыками мужчин и женщин. Северный Совет Министров принял проект:Equality and Climate Change. Его целью является повышение сознательности, познание и понимание изменений климата и предпосылок сбалансированного развития с перспективы равенства полов9. ССМ на протяжении более 30 лет работает в пользу улучшения равенства полов. Цель этих стараний – сделать из Северного региона наилучшее с этой точки зрения место в мире и в то же время образец для других стран. В этой области функционируют уникальные решения, касающиеся, в том числе сочетания работы с родительством, или же гарантии, обеспечивающие одинаковый доступ для женщин и мужчин к должностям всех ступеней в экономике и политике, а также одинаковые заработки за ту же работу. Был основан Северный институт по вопросам равенства полов (NIKK), который является для Северного Совета Министров наиважнейшим источником информации, полезным для внедрения скандинавской программы по сотрудничеству в области равенства полов. NIKK 8 9 Цитата из: http://www.norden.org/en/news-and-events/news/equal-rights-is-sustainability, [02.02.2015]. Подробнее на эту тему см.: www.equalclimate.org, [20.01.2015]. 32 инициирует, координирует и реализует проекты, которые концентрируются на поддержке равенства полов. Сотрудничество скандинавских стран в области равенства полов ведется в настоящее время в рамках 4-летней программы Gender Equality Creates Sustainable Societies, охватывающей 2011-2014 годы. Она была принята Советом Министров по вопросам равенства женщин и мужчин (MR-JÄM) 18 октября 2010 года на сессии Северного Совета. В документе мы читаем, что целью скандинавского сотрудничества в сфере политики равенства полов является разработка gender main streaming10 в качестве метода действия во всех областях, а также сделать из него стратегический инструмент улучшения работы в сфере равенства. Приоритетными темами скандинавского сотрудничества в сфере равенства полов являются равенство на рынке работы, равенство в обучении, пол, этническое происхождение и равенство, отсутствие толерантности для насилия из-за пола11. Здесь появляется вопрос – чем является равенство для скандинавов? Оно предполагает равное разделение власти, опеки и влияния. Это означает, что женщины и мужчины, имея равные права, обязанности и шансы во всех сферах жизни, а это в свою очередь означает общество, свободное от насилия, связанного с полом. Уважение, понимание, тождество и качество жизни являются основными ценностями, на которых основывается равенство полов. В практике это обозначает, что женщины и мужчины имеют право на равный заработок за равную работу, и так как женщины, так и мужчины, имеют возможность сочетания трудовой деятельности с родительством. Кроме того, как женщины, так и мужчины не должны подвергаться насилию дома. Рапорт Global Gender Gap 2012, который из года в год публикует World Economic Forum и измеряет равенство полов в сфере политики, обучения, трудоустройства и здоровья, указывает, что Исландия четвертый год подряд стоит во главе генеральной классификации стран с наивысшим показателем равенства полов. Финляндия занимает второе место, опережая Норвегию (третье место). Швеция остается на четвертом месте, 10 Gender main streaming основывается на (ре)организации, улучшении, развитии и вальвации теории принятия решений для того, чтобы позволить людям обоих полов, принимающим участие в политической жизни эквивалентно смотреть на женщин и мужчин во всех областях и на всех плоскостях. Политическая стратегия в пользу равного обращения основывается на включении правила равных шансов для женщин и мужчин в главное течение политики, http://www.unwomen.org/en/how-we-work/un-system-coordination/gender-mainstreaming, [05.02.2015]. 11 Gender Equality Creates Sustainable Societies, http://www.norden.org/en/publications/publikationer/2010-786, [05.02.2015]. 33 а Дания – на седьмом12. С этой точки зрения скандинавский регион можно назвать наиболее ровным местом в мире. Равенство полов является ключевым элементом нордического тождества, и сотрудничество в этой области основывается на общих традициях. Введение модели благосостоятельного государства и принятие предписаний, касающихся равноправия, позволило достичь много целей в этой сфере. Однако в этой сфере осталось еще много работы. Например, рынок труда и сектор обучения все еще присутствует половое разделение, a руководящие должности остаются за мужчинами. Сегодня мужчины иначе видят свою роль в опеке над детьми и в сфере домашних обязанностей, однако это женщины отвечают за большинство домашних обязанностей. Кроме того, две важные проблемы, которые не были решены в Скандинавии – это торговля людьми для проституции, а также насилие в отношении женщин и детей13. У Скандинавских стран имеется долгая и плодотворная традиция сотрудничества в сфере климата, окружающей среды и энергетических вопросов. Их совместные усилия концентрируются на противодействии климатическим изменениям, загрязнению воздуха, безопасных поставках энергии, продвижении новых форм энергии14, борьбе с опасными химическими веществами, защите морских экосистем и сохранении биоразнообразия Балтийского моря и Арктики. Одним из главных общих проектов является Знак Лебедя, который свидетельствует о том, что продукты безопасны и дружественны к окружающей среде и благодаря которому потребители имеют возможность выбора продуктов, безопасных для естественной среды. Он был запущен в 1989 году и появляется на этикетках более 60 групп продуктов, a также 6000 разных продуктов и услуг – от бумаги и чистящих средств по игрушки, гостиницы и биотопливо. Эта этикетка помогает уменьшитьвлияние ежедневного потребления на окружающую среду, а прежде всего, свидетельствует о небольшом воздействии товаров и услуг на среду в целом их цикле жизни – от сырья по отходы. Он является доказательством того, что маркированный товар отвечает 12 The Global Gender Gap Report 2012, http://www3.weforum.org/docs/WEF_GenderGap_Report_2012.pdf, [06.02.2015]. 13 См.: http://www.norden.org/en/about-nordic-co-operation/areas-of-co-operation/gender-equality/gender-equalityin-the-nordic-region, [05.02.2015]. 14 Интересным проектом, реализуемым ССМ в 2011 году был Nordic Energy Municipality – его целью было ознакомление со скандинавскими гминами, которые особым образом стараются внедрить инновационные энергетические проекты. Первое место заняла датская гмина Альбертслунн. Подробнее см.: www.nordicenergymunicipality.org, [20.01.2015]. 34 конкретным климатическим критериям и экологическим требованиям, а также требованиям качества15. Иная идея – Nordic Climate Day – это совместная скандинавская инициатива, целью которой является привлечение детей и молодежи к действиям в пользу улучшения климата посредством стимулирования участия учеников и учителей в вопросы, касающиеся климата16. И хоть Скандинавию можно считать пионером в сфере сбалансированного использования как восстанавливаемых, так и не восстанавливаемых натуральных ресурсов, то все еще страны региона подчеркивают, что здесь существует огромный потенциал для исправления. Экосистемы Земли поставляют человечеству множество важных продуктов и услуг, которые дают стабильность, зеленый рост и благосостояние людей. Такими примерами являются продовольствие и другое биологическое сырье, свежая вода посредством ее естественного очищения, регулирования климата, секвестрация углекислого газа или защита от стихийных бедствий. Самой большой проблемой, связанной с экосистемой в скандинавских странах, является то, что некоторые земли и леса были повреждены из-за загрязнений и плохого распоряжения, а морская среда из-зи сбросов отходов в воду. Это требует решительных шагов и устранения причин этих негативных явлений в корне, чтобы сохранить гармоничное развитие естественной среды. Не без значения здесь сбланасированное потребление и производство. Значительную часть вреда, нанесенного окружающей среде можно приписать актуальным образцам потребления и трате натуральных ресурсов. Технологии производства должны разрабатываться таким образом, чтобы минимизировать выброс вредных веществ и более экономно использовать натуральные ресурсы. Дружественное для среды производство уменьшает воздействие химикатов на его состояние и принимает во внимание соответствующую систему управления отходами, а в то же время минимизирует использование невосстанавливаемых натуральных ресурсов. ССМ в этом контексте реализует TEEB Nordic Project, целью которого является проведение вступительной оценки общественно-экономической роли биологического разнообразия и функции экосистемы в скандинавских странах17. 15 Подробнее см.: www.nordic-ecolabel.org, [20.01.2015]. Подробнее см.: www.klimanorden.org, [20.01.2015]. 17 Подробнее см.: www.ieep.eu/work-areas/biodiversity/valuing-biodiversity-and-ecosystem-services/2011/02/initiating-a-teebassessment-for-the-nordic-countries, [20.01.2015]. 16 35 Окончание Общей целью нордической концепции сбалансированного развития является постепенное переформирование благосостоятельные экономическим общества. государств региона Скандинавские инструментам, информации в страны и еще более верят, обучению, стабильные что а благодаря также через инфраструктуральные действия, вырастет уровень сознательности потребителей на тему эффективного использования ресурсов и отходов. Большее знание на тему сбалансированного развития является основой для изменения позиции и поведения у людей, фирм и организаций. Все действия Северного Совета Министров, также те, связанные с проектированием бюджета, в настоящее время интегрированы с предпосылками стратегии сбалансированного развития. Она реализуется в рамках разных плоскостей сотрудничества ССМ. Цели стратегии тождественны секторным программам отдельных советов министров и были изменены на конкретные средства и измеримые цели. Сбалансированное развитие также продвигается в сотрудничестве с другими скандинавскими учреждениями18. Литература A Good Life in a Sustainable Nordic Region. Nordic Strategy for Sustainable Development, Nordic Council of Ministers 2013, http://www.norden.org/en/publications/publikationer/2013-728. Enestam J.E., Sustainable development - a Nordic perspective, http://www.norden.org/en/nordic-council/organisation-and-structure/the-nordic-councilsecretariat/secretary-general-of-the-nordic-council/speeches/sustainable-development-a-nordicperspective. Gender Equality Creates Sustainable Societies, http://www.norden.org/en/publications/publikationer/2010-786. Hubert S. (red.), Organizacje międzynarodowe o charakterze regionalnym, [w:] Zbiór statutów i regulaminów organizacji międzynarodowych, PISM Warszawa 1973, t. III. Klepacki Z., Ławniczak R., Rada Nordycka a współpraca i integracja państw skandynawskich, Warszawa 1976. Knothe T., Rada Nordycka, Biuro Stosunków Międzynarodowych Kancelarii Sejmu, Biuletyn Informacyjny, Warszawa 1991, z. 1, wyd. II. Mycielska D., Wierzbicka M., Rada Nordycka, Wydawnictwo Sejmowe Warszawa 1991. 18 См.: A Good Life in a Sustainable Nordic Region. Nordic Strategy for Sustainable Development, http://www.norden.org/en/publications/publikationer/2013-728, [15.01.2015]; Sustainable Development in Practice. Examples from the Nordic countries, http://www.norden.org/en/publications/publikationer/2012-726, [28.01.2015]; Nordic Sustainable Development Indicators 2013, http://www.norden.org/en/nordic-council-of-ministers/ministersfor-co-operation-mr-sam/sustainable-development/indicators-for-sustainable-development, [02.01.2015]. 36 Nordic Sustainable Development Indicators 2009, Nordic Council of Ministers, Copenhagen 2009. Nordic Sustainable Development Indicators 2013, http://www.norden.org/en/nordic-council-of-ministers/ministers-for-co-operation-mrsam/sustainable-development/indicators-for-sustainable-development. Sustainable Development – New Bearings for the Nordic Countries Revised edition with goals and priorities 2009–2012, Nordic Council of Ministers, Copenhagen 2009. Sustainable Development in Practice. Examples from the Nordic countries, http://www.norden.org/en/publications/publikationer/2012-726. The Global Gender Gap Report 2012, http://www3.weforum.org/docs/WEF_GenderGap_Report_2012.pdf. http://www.norden.org/en/news-and-events/news/sustainability-a-must-for-the-nordicregion. www.norden.org. http://www.norden.org/en/news-and-events/news/equal-rights-is-sustainability. www.equalclimate.org. http://www.unwomen.org/en/how-we-work/un-system-coordination/gendermainstreaming. http://www.norden.org/en/about-nordic-co-operation/areas-of-co-operation/genderequality/gender-equality-in-the-nordic-region. www.nordicenergymunicipality.org. www.nordic-ecolabel.org. www.klimanorden.org. www.ieep.eu/work-areas/biodiversity/valuing-biodiversity-and-ecosystemservices/2011/02/initiating-a-teeb-assessment-for-the-nordic-countries. 37 38 dr Michaił Żuk Sumski Państwowy Uniwersytet Pedagogiczny im. Antona Makarenki ТРАНСФОРМАЦІЙНІ ПРОЦЕСИ У СФЕРІ ОСВІТИ УКРАЇНИ Анотація Українське суспільство потребує впровадження ефективних трансформаційних процесів. Одним з аспектів розвитку глобалізації є швидкі зміни в усіх галузях суспільного життя. Вони є можливостями і викликами сучасного розвитку. Освіта становить основний фактор розбудови інноваційного суспільства знань. Україні слід запроваджувати сучасну філософію освіти, е-освіти 2020. Ключові слова: виклики, е-освіта, можливості, транзити, трансфери, трансформації, філософія освіти TRANSFORMATION PROCESSES OF THE UKRAINIAN EDUCATION Summary Ukrainian society needs effective transformation processes. Rapid changes in all spheres of social life are one of the trends in globalization development. They are the opportunities and challenges of modern development. Education becomes a major factor in the development of innovative, knowledge society. Ukraine needs the new philosophy of leaning, e-learning 2020. Keywords: transformations, transitions, transfers, changes, opportunities, philosophy of leaning, e-learning З 1991 року Україна здобула незалежність. Рівень трансформацій українського суспільства сьогодні визначає реальні досягнення і перспективи українського розвитку. Особливості нашого політичного розвитку на відміну від Польщі призвели до протилежних пріоритетів політичних сил, щодо розвитку української держави. Саме це призвело до таких українських феноменів як «майдани» в формі «помаранчевої революції в 2004 році» та «революції гідності в 2014 році». На думку автора, ці явища створили певні можливості в трансформаційних перетвореннях і реформуванні українського суспільства з використанням досвіду інших країн в формі ефективних транзитів. Особливістю сучасного етапу розвитку є формування комплексних реформ всіх сфер суспільного життя. Важливою складовою такої діяльності може бути ефективний польський досвід трансформації постсоціалістичного суспільства в створенні сучасної європейської держави, яка є повноправним членом ЄС. Важливим фактором прискорення трансформаційних процесів, їх інноваційної складової є потреби українського суспільства залучати матеріальні і людські ресурси на військові дії, які відбуваються в зоні АТО. 39 Роль освіти в соціальних трансформаціях Українське суспільство є на перехідному етапі розвитку і характеризується наявністю елементів двох груп суспільної підсистеми – тих, що відображають українські попередні реалії та тих, які відображають нові принципи організації життя суспільства в кожній сфері. Мова йде не тільки про можливість формування інших підсистем, а й про принципову заміну суспільних пріоритетів, ідеалів, цінностей, норм, регіональних та глобальних стратегій розвитку. В Україні існує паралельне співіснування двох типів проблем. По-перше, базовий перехід до принципово нової моделі розвитку – з пострадянської моделі до демократичної та ринкової. Але при цьому виникає і проблема якісного рівня цієї іншої моделі та її сучасних проявів. ЄС сьогодні прив‟язує свій розвиток до часового виміру стратегії 2020. Саме тому виникає питання відповідності українських трансформацій цим структурованим пріоритетам. По-друге, рівень адаптації до нової моделі як переорієнтація суспільства від традиційного до інноваційного розвитку, що є глобальним пріоритетом розвитку ХХІ століття. Відповідно, успішність перетворень залежить від того, наскільки еліта, влада, населення консолідуються на реалізацію реформаційних стратегій. При цьому важливим є не тільки принципова переорієнтація на нові ієрархії організації суспільства як системи, а і рівень відповідності цим стандартів за умов нової моделі світової економіки, знаходження свого місця в глобальному та регіональному розподілі праці та визначення власної ролі за умов процесів глобалізації, регіоналізації, локалізації. Особливість трансформаційних процесів на пострадянському просторі проявляється не тільки в прагненні впровадити нові пріоритети організації суспільного порядку (наприклад: ринкові відносини, демократія), але й те, що самі ці пріоритети постійно модернізуються. На думку автора, сучасний розвиток передбачає спроможність суспільства зосередитись на трьох таких пріоритетах в суспільному менеджменті. 1. Спроможність до розробки та практичного запровадження нових підходів, структурних інновацій, які змінюють весь потенціал можливостей розвитку. А це в свою чергу передбачає вміння визначити пріоритетність проблем розвитку, інтегрувати цілі, ресурси, результати. Мова йде про формування нової концепції суспільного розвитку та взаємодії влади, політичних сил, електорату, які спрямовані на запровадження сучасних підходів визначення реального потенціалу суспільства та напрямків, які дозволять максимально швидко та ефективно визначити необхідні зусилля та місце в світовому розподілі праці. Інноваційна модель розвитку передбачає потребу в постійному оновленні державних управлінських стратегій, системи громадського та електорального вибору, 40 співпраці влади, бізнесу, 3-го сектору, формування цивілізованого соціально-політичного, економічного та культурного інформаційного середовища. 2. Використання накопиченого досвіду в формі транзитів. Сучасне інформаційне суспільство дозволяє максимально швидко знайти не тільки аспекти принципово нової діяльності, а і можливості запровадження ефективних моделей досвіду. Україна, успішно на відміну від інших пострадянських держав, організовує проведення демократичних виборів, але при цьому вона тільки вчиться перетворювати політичні гасла на ефективні стратегії реформ, модернізацій, трансформацій суспільства. В такому контексті дуже важливим є використання ефективного досвіду. Є приклади успішної стратегії розвитку держав, які не маючи високого світового рейтингу розвитку перетворились на визнані регіональні центри розвитку. Це Північна Корея, Фінляндія, Китай, Індія. Якщо в першому напрямку мова йде про пошук власних проривів і модернізацій, Україна при цьому має реальний потенціал (комерційно не реалізований) в найсучасніших галузях (космічній, авіаційній тощо). В другому напрямку мова йде про успішні модернізації та трансформації інших країн, досягнення, механізми розробки та запровадження яких в українських реаліях можна швидко адаптувати і не витрачати при цьому час на їх розробку. Запровадження сучасних галузей та технологій, підходів до підготовки робочої сили та адекватності системи освіти, науки сучасним стандартам розвитку в Китаї, досвід використання нового типу кластерів в Скандинавії в 70-80 роках, які об‟єднали для пошуку моделей ефективного розвитку регіонів, що почали відставати в темпах розвитку, місцеву владу, бізнес, та освітньо-наукові центри (місцеві університети). Прикладом також може бути і система податкового стимулювання запровадження в виробництво наукомістких технологій, яка успішно апробувала себе в Фінляндії – перетворення університетів на центри інноваційного розвитку. Сьогодні не потрібно «вигадувати велосипед», потрібно навчитись його ефективно використовувати. Наприклад, український народ відчуває бажання еліт стати європейською країною. Але це потребує відповідності стандартам – наприклад, копенгагенським критеріям, пріоритетам розвитку. Нагадаємо, що ЄС зараз реалізує декілька програм в часовому вимірі 2020 року – «Європа 2020» (пріоритети: інноваційна Європа, сталий розвиток, запобігання проблемі безробіття); Болонський процес у вимірі 2010-2020 (перетворення освіти на інструмент формування інноваційної, креативної «Європи знань»); «Горизонти 2014-2020» (перетворення ЄС на лідера наукової розробки інноваційної діяльності та її технологічної реалізації). 41 Розглянемо особливості сучасних трансформаційних процесів, які полягають у: постійних змінах усіх соціальних і економічних підсистем. У зв'язку з цим на перший план виходить взаємозалежність змін та можливостей, готовність до реалізації та впровадження інновацій; перетвореннях кризи на постійний атрибут розвитку, яка породжує і потребу в нових пріоритетах та технологіях. Цим буде визначатися і модель розвитку (інноваційна або традиційна), і реальний стан соціальної системи (прискорений розвиток, депресивність, передкризовий стан, кризовий стан). Практично сьогодні виграє той, хто вміє створити не максимальну кількість змін (або вписатися в них), а той, хто формує і використовує максимальний потенціал можливостей. І, як свідчить світова практика, одним з ключових напрямків створення сучасних можливостей розвитку є освіта. Саме тому від рівня її поточного розвитку та перспектив залежить реальна перспектива країни. Слід розглянути ще одну особливість трансформаційних процесів. Це спроможність до міжкультурного діалогу та етнічних взаємодій. При цьому слід підкреслити, що такий напрямок відображає як потребу визначення свого місця та місця своєї культури за умов коли глобалізація впливає на формування культурних універсалій, носіями яких є ті країни, що найбільше впливають на її розгортання. Мова йде про пошук нового формату взаємодії цінностей, норм, традицій, в якому інтеграція досягнень інших не призводить до втрати національної ідентичноості. Але при цьому потрібно і розглядати потребу нового формату соціальної культури суспільства, в якому реально неможливо досягнути успіху без збалансованості політичної, економічної, інформаційної, освітньої, міжетнічної культури при формуванні особистості, соціальної групи, еліти. Інновації починаються там, де відбулось зіткнення культур, але при цьому дуже важливим є консенсусна консолідація суспільства. Рівні трансформаційної діяльності Умовно можна виділити такі рівні трансформаційної діяльності. Перший рівень суспільних трансформацій залежить від успішності заміни принципів самоорганізації суспільної системи. Він виявляється в певних напрямах. В політиці – перехід від тоталітарних та авторитарних традицій, до демократичних засад організації політичного життя; від моноцентризму політичних сил до плюралістичності та політичної конкуренції; від дозовано-підконтрольної інформації до розбудови інформаційного суспільства та незалежних ЗМІ; від політично керованої людської ініціативи до системи громадянського суспільства та розбудови 3-го сектору; діалектичної взаємодії правової держави та 42 приватного життя. В економіці реформи охоплюють переорієнтацію з централізованокомандних принципів організації на ринкові – систему захисту власного товаровиробника і сприяння його конкурентоспроможності на світовому ринку. В розбудові соціальної структури це виявляється в формуванні незалежного і економічно-активного середнього прошарку населення, як носіїв інтелектуальної власності, локомотивів малого та середнього бізнесу. В соціальний галузі – відповідність заробітної плати прожитковому мінімуму та захист перш за все тих, хто реально потребує соціальної допомоги. Успішність реформ в цих напрямках фактично визначає місце України в світовому розвитку. І в цьому випадку колосальну роль починає відігравати саме політика, яка надає можливість конкуруючим елітам консолідувати навколо себе населення, визначитись відповідно до інших еліт з позицій одночасної конкуренції і взаємодії, отримати більшість і реалізувати задекларовану ними модель розвитку. Другий рівень суспільних трансформацій охоплює систему реформ, що спрямована на забезпечення адекватних моделей самоорганізації системи. Тут мова йде по те, наскільки українське суспільство, а точніше українські еліти зацікавлені не тільки в збережені наявної економічної, матеріально-технічної, інформаційної бази (власниками якої вони стали і власниками якої є держава), але і в розвитку економіки за сучасними стандартами та пріоритетами технологічного оновлення, розбудові інформаційної економіки та суспільства знань. Адже сьогодні відбувається активний пошук сучасного самовираження та формування відповідних моделей успішності, пошуку та впровадження трансформаційних технологічних інновацій як основи конкурентоспроможності держави. Інноваційне суспільство знань знаходиться в центрі пріоритетів розвитку початку нового тисячоліття. Метою такого розвитку є нові знання та технології їх запровадження. Саме це породжує розуміння викликів сучасного суспільства (швидкі зміни на ринку праці, інформаційна революція). В основі відповідей цим викликам є сучасні знання, які дозволяють знаходити технологічні рішення, інноваційні та традиційні підходи. За цих умов конкурентоспроможність кожної держави починає вимірюватись рівнем готовності людського капіталу до змін. Це передбачає ефективні моделі само- та взаємореалізації, моделі життєвого успіху, що інтегрують реальну та віртуальну реальність (е-освіта, еврядування, е-економіка, е-комунікація тощо). Світ стає все більше мережевим та цифровим. Віртуалізація перетворюється на один з трендів розвитку глобалізації, елементом сучасної глобальної економічної і соціальної конкуренції. 43 Виклики розвитку сучасної освіти Освіта і наука перетворюються на основні пріоритети суспільства знань на початку ХХІ століття. Саме в цих галузях суспільного життя формується людська спроможність бути адекватним викликам змін на рівні технологічних відповідей. Співвідношення змін і можливостей, спроможності прогнозування цих змін та забезпечення їх знаннями і технологіями перетворюється на основу успіху в сучасному світі. Змінюється і сама освіта. Автором виділяються певні виклики розвитку сучасної освіти. Основним аспектом розвитку освіти сьогодні є «Life learn Leaning» (LLL), або «освіта протягом життя». Змінюється і філософія освітньої діяльності. В центрі її є створення нових знань через партнерство всіх учасників освітнього процесу. Але найактуальнішим стає студентоцентризм. Філософія «Life learn Leaning» (LLL) полягає в тому, що на сьогодні ніяка форма певного освітнього рівня не спроможна підготувати людину до всіх викликів життя (перш за все її спроможність реалізувати себе на ринку праці). Виникає потреба в постійному розвитку освітньої діяльності та потребі людини навчатись протягом усього життя у відповідності до нових реалій. Швидкість готовності реформ людського у трансформаційних капіталу адаптуватися суспільствах прямо до можливостей нових пропорційна само- і взаємореалізації у швидко мінливих умовах діяльності індивіда, групи, суспільства в цілому. В свою чергу ці умови виступають продуктом діяльності самоголюдського капіталу. Вони сприяють інтеграції інтересів у власну систему цінностей при відповідності їх глобальній системі цінностей, норм, пріоритетів, ідеалів. Життя вимагає від людини активної участі вприйнятті, здійсненні та контролі рішень, розуміння діапазону своєї соціальної мобільності й захищеності; наявності своєрідного культурного імунітету від маніпулювання масовою, груповою і особистою свідомістю; готовності досягати життєвого успіху консенсусним, а не конфронтаційним шляхом. Темпи трансформаційних реформ у таких суспільствах є у великій залежності від здатності молоді активно соціалізуватися в умовах перехідних процесів. У цьому зв'язку зростає роль системи освіти як важливої ланки при переході молоді від системи підготовки до самостійного життя, до практичного пошуку шляхів та моделей власного життєвого успіху. Ефективність вирішення освітою цих завдань залежить від оптимальності та швидкості її переходу від традиційної до інноваційної моделі. Мова йде про переорієнтацію з максимальної передачі знань як основного завдання в підготовці школярів й студентів до статусу «менеджера свого майбутнього». А це у свою чергу вимагає освітніх стратегій. Ключовим елементом, цього процесу є зміни в мисленні та технологічні спроможності особистості. Мова йде не тільки про успішність процесів 44 реформ але й про потенціал, можливості розвитку трансформаційних держав на перспективне майбутнє з позицій їх інтеграції у світовому і регіональному ринку, міжнародних організаціях та об'єднаннях, закріплення стандартів сучасної цивілізації у всіх сферах розвитку. Саме на це спрямовані освітні реформи в Україні в 2014-2015 рр. «Life learn Leaning» (LLL) – це не просто формальна (традиційне навчання з документальним підтвердженням на рівні національних рамок кваліфікацій), а також неформальна освіта (швидке формування певних якостей, підтвердженням чого є нові фахові спроможності та відповідні сертифікати, або просто формування навичок) і інформальна (спонтанна) освіта (спроможність до самостійного оволодіння новими знаннями та їх створення і трансформації в технологічні рішення в процесі життєдіяльності людини, навчання в комунікативній ситуації). Мова йде про новий формат освітньої комунікації, освітніх ресурсів, освітньої політики. В освіті впродовж життя як на національних, так і на наднаціональному рівнях відбувається активний пошук трансформацій освіти на відкритий процес, в якому не тільки ефективно передаються традиційні знання і технології, але й створюються нові знання і технологічні рішення. Сьогодні LLL перетворюється на процес формування нового освітнього ландшафту в «он-лайн» режимі та в режимі випереджуючої освіти. При цьому відбувається активізація пошуку шляхів збільшення доступу до якісної освіти найбільшого кола бажаючих. Але також виникають і нові проблеми. Наприклад, протиріччя між потребою в конкретних компетенція та темпах їх модернізації і швидкої заміни новими. Потребою у стандартах та процесом їх швидкого старіння. Взаємозалежністю аудиторної та цифрової освіти. Що відбувається нового в формуванні сучасного освітнього середовища? Дуже важливу його складову становить електронна освіта. З вересня 2013 року Європейська комісія анонсувала нову стратегічну освітню ініціативу – «Open up education» (відкрита освіта), яка переважно спрямована на формування сучасних відкритих освітніх ресурсів в ЄС, що постійно модернізується1. Глауди Гренда, коментуючи потребу у відкритих освітніх ресурсах (анг. – ОER; укр. – ВОР, рос. – ООР), прогнозує, що до 2023 року ОER будуть охоплювати 30% освітньої діяльності, освітніх послуг. При цьому вони повинні бути безкоштовними, доступними, формуватись на мовах ЄС2. Нові завдання по перетворенню університетів в інструмент інноваційного розвитку визначені в доповіді ЄК у жовтні 2014 року – High Level Group on 1 Open Education Challenge: New initiative to promote innovation in education, http://ec.europa.eu/education/news/2014/20140122en.htm, [13.03.2015]. 2 Glaudiu Creanga – Оpen up education. Published October 13, 2013, http://erasmus-plus.ro/opening-upeducation/, [12.03.2015]. 45 the Modernisation of Higher Education New modes of learning and teaching in higher education3. Відкриті освітні ресурси це достатньо широкий спектр цифрових послуг – від відкритих масових он-лайн курсів, цифрових бібліотек до популяризації власного досвіду через мережі, сайти, блоги. Що цікаво, що в них поєднується і формальна, і неформальна освіта. Так «Coursera» в найпрестижніших – це університетах можливість (перш за пройти все он-лайн США). курсове Портали навчання «Skillshaer», «Hackerspace» виступають як площадки вивчення досвіду та взаємодії. Мова фактично йде про нову філософію – філософію е-освіти (e-learning). На нашу думку, її пріоритетом є формування готовності до реакції на сучасні виклики глобального, регіонального та локального рівня. Філософія е-освіти (e-learning), на думку автора, охоплює вивчення таких проблем: вихід навчальних ресурсів з е-освіти (e-learning) в глобальну мережу інтернет з відкритим доступом та он-лайн консультуванням (що, до речі, значно понизить можливості плагіату в освітньому та науковому середовищі і дозволить уникнути проблеми ізольованості вітчизняних ресурсів від світового освітнього та наукового простору); партнерство учня і вчителя, професора і студента в створенні нових знань та технологій інтеграції аудиторного і електронного навчання (на рівні курсів, ресурсів, платформ комунікації); максимальне наближення теорії до практичного рівня через ресурсне забезпечення вивчення теоретичних та практичних аспектів використання аналогових та інноваційних рішень, досвіду; унікальні можливості міждисциплінарних рішень і формування віртуальних команд для вирішення як освітніх, так і наукових проблем. В жовтні 2014 року Мішель Вейз в статі «Реальна революція в он-лайн освіті не є МООСs» для «Гарвард бізнес рев‟ю» в жовтні 2014 року висловила думку, про те, що академічні масові відкриті он-лайн курси поступляться місцем профільним курсам, які будуть більше орієнтовані на формування реальних ринкових якостей4. Незалежно від форм, кожна модель е-освіти дозволяє вирішити ще одну важливу проблему – можливість навчання в той час, коли зручно тому, хто навчається. Саме тому 3 High Level Group on the Modernisation of Higher Education New modes of learning and teaching in higher education REPORT TO THE EUROPEAN COMMISSION ON OCTOBER 2014, http://www.eadtu.eu/home/policyareas/lifelong-learning/publications, [11.03.2015]. 4 M. Weise, The real revolution in online education isn’t MOOCs, https://hbr.org/2014/10/the-real-revolution-inonline-education-isnt-moocs/, [14.03.2015]. 46 гібридне навчання є першим показником оцінки якості освіти в ЄС в розділі LLL. Гібридне, або гнучке навчання, що набирає обертів в розвинутих країнах, базується саме на цьому – студент сам визначає, які курси він вивчає академічно, які частково академічно, а які дистанційно5. До 2030 року актуалізується модель гнучкого, гібридного навчання – в навчання буде задіяно до 600 млн. чоловік після 40 років. В Україні на сьогодні концепція освіти протягом усього життя не є самостійним напрямом розвитку освіти, що фіксується відповідним нормативним актом в якому структуровані цілі, етапи, ресурси і рівні LLL. В українському законодавстві запроваджується тільки понятійний апарат, що відповідає пріоритетам LLL (освіті протягом життя), e-learning (електронній освіті), MOOK (масовим відкритим онлайн курсам), OER (відкритим освітнім ресурсам). Від темпів їх запровадження залежить те, наскільки Україна буде володіти конкурентоспроможною освітою, економікою і розвинутим суспільством. На думку автора, при розробці та прискореній реалізації української версії LLL потрібно впроваджувати такі зміни: 1. Використання принципів транзитивності. Саме це дозволить формувати сучасну українську платформу LLL при запровадженні найсучасніших європейських та світових освітніх практик з визначення пріоритетів LLL та формування національної системи освіти у відповідності до сучасних стандартів освіти протягом життя. Ефективність запровадження принципів освіти протягом життя сьогодні залежить від потреби вийти не на рівень розумінь цієї концепції в її вимірі 2001-2011 років, а реорганізувати (через систему ефективних транзитів) всю систему освіти у відповідності до сучасних інноваційних пошуків у вимірі 2020. Важливу роль в транзитивності відіграють інформаційні транзити. Прикладами інформаційних транзитів є дослідження, які проводять експерти DVV Іnternational, що випускають цікаві дайджести європейських журналів та проводять аналітичні дослідження регіональних вимірів освіти в Україні6. 2. Активізація досліджень запровадження LLL в вищій освіті України, було б доцільним створення системи прогнозів по типу дорожніх карт та форсайтів. 3. Створення офіційних та громадських мереж обговорення напрямів та темпів запровадження LLL в Україні (при активному залученні студентів та молодих експертів). 5 Моніторинг інтеграції української системи вищої освіти в Європейський простір вищої освіти та наукового дослідження, Аналітичний звіт Міжнародного благодійного Фонду «Міжнародний Фонд дослідження освіти і політики», Т.В. Фінікова, О.І. Шарова (ред.), Таксон, Київ 2014, с. 130-143, http://kvit.ukma.kiev.ua/2015/01/аналітичний-звіт-моніторинг-інтегра/, [10.03.2015]. 6 DVV Іnternational, http://www.dvv-international.org.ua/?q=taxonomy/term/3, [20.03.2015]. 47 4. Формування універсальних цифрових баз даних на основі досвіду європейського університету та центру професійної перепідготовки. 5. Створення віртуальних освітніх ресурсів нового покоління, які змістовно і технологічно адекватні сучасним світовим відкритим освітнім ресурсам. Звичайно, все це потребує змін на рівні конкретних навчальних закладів. Сьогодні місія ВНЗ потребує нової філософії як основи організації його діяльності. Це підготовка сучасних фахівців адекватних ринку праці, спроможних конкурувати в певних його сегментах та нарощувати через використання е-освіти потенціал власних ресурсів (якостей, компетенцій, технологічних спроможностей до практичних рішень). Важливим є вміння випускників інтегруватись до суспільних цінностей, норм, інститутів, сформулювати власну стратегію успішності. Сучасна українська філософія освіти базується як на національних надбаннях (людиноцентризм, гуманізм), так і на світових традиціях (вміння створювати нові знання та запроваджувати їх в технологічних рішення). Така філософія потребує нового формату – підготовки сучасних фахівців адекватних ринку праці, спроможних конкурувати в певних його сегментах та нарощувати через використання е-освіти потенціал власних ресурсів (якостей, компетенцій, технологічних спроможностей до практичних рішень). Важливим є також вміння випускників інтегруватись до суспільних цінностей, норм, сформулювати власну стратегію успішності. У відповідності до принципів освіти протягом життя, місія навчальних закладів набуває нових критеріїв. Серед яких виділимо вміння створювати нові знання, перетворювати їх на технології та надавати іншим можливість ознайомитись з цим досвідом. У відповідності до цього формується і система рамкових кваліфікацій, і пріоритети розвитку університетів (наприклад студентоцентризм). Але перш за все, людина готується, проходить перепідготовку як фахівець. І тут головною проблемою вузу є те, що зміни на ринку праці відбуваються значно швидше, ніж зміни навчальнотематичних планів та робочих програм. Українським університетам варто навчитись не тільки відповідати вимогам ринку праці, а і прогнозувати його розвиток. Але при цьому дуже важливо використовувати і досвід європейської філософії виховання7. Провідні країни вже починають цю роботу і на рівні середньої школи. Так в Ізраїлі з 2014 року запроваджено пілотну ініціативу, у відповідності до якої крім підсумкового іспиту при закінченні школи, учні проводять обов‟язкову дослідницьку роботу, яку виконують під керівництвом тьютора (студента або кандидата наук –PhD). Також з 2014 7 M. Żuk, S. Konstańczak, Procesy globalizacyjne jako wyzwanie dla systemów oświatowych oraz stymulator wzrostu potencjału innowacyjności w edukacji, [w:] M. Kwapiszewska-Antas (red.), Humanistyka wobec wyzwań wielokulturowości i cywilizacji ryzyka, Słupsk 2010, s. 146-153. 48 року у відповідності до національної освітньої програми, 70% часу відведено на традиційне навчання, а 30% на дослідження та дослідницькі програми. При цьому дуже цікавим є вирішення конкретної проблеми нестачі вчителів математики та фізики у 40 % шкіл. Таким чином, створено он-лайн школу, в якій проходять ці предмети близько 25% школярів8. Перетворення освіти протягом життя та е-освіти в пріоритети місії ВНЗ українського університету, передбачає зміни освітніх стратегій: формування систем освіти і перепідготовки, яка враховує демографічну ситуацію та тенденції розвитку ринку праці, формування віртуальної економіки; модернізацію самого навчання в напрямку студентоцентризму (як мінімум на рівні запровадження сучасних відкритих освітніх ресурсів та надання студенту можливості обрання форми навчання з кожної дисципліни при відмові від факультетського закріплення студентів за викладачами і переорієнтацію на вільний вибір студентом викладачів); запровадження найрізноманітніших форм неформального навчання, які сприяють формуванню конкретних якостей, в тому числі на рівні сучасних освітніх віртуальних ресурсів; сприяння розробки студентами власних освітніх траєкторій (персоналізація) не тільки під час навчання, а і в процесі самостійної навігації на ринку праці та в соціумі; забезпечення практичного спрямування будь яких теоретичних курсів, формування міждисциплінарного мислення, вміння ефективно працювати з великими масивами джерел та досвіду; закріплення навичок включення віртуальних компонентів економіки, віртуального соціуму в індивідуальні і командні стратегії життєвого успіху; створення українських мереж, віртуальних ресурсів та їх інтеграція в світові освітні мережі, відкриті освітні ресурси, масові відкриті он-лайн курси. Висновки Сьогодні актуальним є реалізація ефективних транзитів запровадження LLL, розширення сегменту е-освіти. В іншому випадку, українська освіта за темпами свого розвитку буде і надалі знаходитись на рівні, що не відповідає її інтелектуальному потенціалу. Домінування традиційної, репродуктивної освіти, призводить до неконкурентного середовища функціонування суспільства. Наявний приклад, дослідження 8 Интервью с Эли Хурвицем о поддержке STEM-проектов в Израиле и имидже учителей, http://educationevents.ru/2014/10/28/interview-with-eli-hurvitz-about-stem-in-israel/, [10.03.2015]. 49 та рейтинг Британської міжнародної групи Pearson, щодо ефективності національних систем освіти «Global Index of Cognitive Skills and Educational Attainment 2014» 2014 року, де охоплено освіту 40 країн світу. Відповідно Україна не потрапила до цього списку. Перша десятка країн цього рейтингу: Південна Корея, Японія, Сінгапур, Гонконг, Фінляндія, Великобританія, Канада, Нідерланди, Ірландія, Польща9. Можемо констатувати, що: 1. Ефективність трансформаційних процесів залежить від використання найсучасніших пріоритетів та моделей розвитку (суспільство знань, інноваційне суспільство). При цьому дуже важливу роль відіграють транзити як прискорювачі трансформацій. 2. Освіта відіграє провідну роль в здійсненні ефективних трансформацій і транзитів. Вона визначає інноваційний потенціал людського капіталу. Тому важливими є трансфери знань та трансфери технологій в реалізації трансформаційних стратегії. 3. Реформи української освіти 2014-2015 років відкривають «вікно можливостей» для запровадження сучасних стандартів, трендів розвитку в українську освіту та е-освіту. Бібліографія DVV Іnternational, http://www.dvv-international.org.ua/?q=taxonomy/term/3. Creanga G., Оpen up education, Published October 13, 2013, http://erasmusplus.ro/opening-up-education/. High Level Group on the Modernisation of Higher Education New modes of learning and teaching in higher education REPORT TO THE EUROPEAN COMMISSION ON OCTOBER 2014, http://www.eadtu.eu/home/policy-areas/lifelong-learning/publications. Open Education Challenge: New initiative to promote innovation in education, http://ec.europa.eu/education/news/2014/20140122en.htm. WeiseM., Therealrevolutioninonlineeducationisn’tMOOCs, https://hbr.org/2014/10/the-real-revolution-in-online-education-isnt-moocs/. Żuk M., Konstańczak S., Procesy globalizacyjne jako wyzwanie dla systemów oświatowych oraz stymulator wzrostu potencjału innowacyjności w edukacji, [w:] M. Kwapiszewska-Antas (red.), Humanistyka wobec wyzwań wielokulturowości i cywilizacji ryzyka, Słupsk 2010, s. 146-153. Интервью с Эли Хурвицем о поддержке STEM-проектов в Израиле, http://educationevents.ru/2014/10/28/interview-with-eli-hurvitz-about-stem-in-israel/. Моніторинг інтеграції української системи вищої освіти в Європейський простір вищої освіти та наукового дослідження, Аналітичний звіт Міжнародного благодійного Фонду «Міжнародний Фонд дослідження освіти і політики», Т.В. Фінікова, О.І. Шарова 9 Топ-40 стран мира по эффективности системы образования 2014, http://www.kursiv.kz/news/details/career/top_40_stran_mira_po_effektivnosti_sistemy_obrazovaniya_2014/, [11.03.2015]. 50 (ред.), Таксон, Київ 2014, с. 130-143, http://kvit.ukma.kiev.ua/2015/01/аналітичний-звітмоніторинг-інтегра/. Топ-40 стран мира по эффективности системы образования 2014, http://www.kursiv.kz/news/details/career/top_40_stran_mira_po_effektivnosti_sistemy_obrazov aniya_2014/. 51 52 mgr Roman Kordonskyy Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie mgr Oleksandra Yaremchuk Lwowski Uniwersytet Narodowy im. Iwana Franki НАЦІОНАЛЬНА ІДЕНТИЧНІСТЬ В КОНТЕКСТІ ІНТЕГРАЦІЙНИХ ТРАНСФОРМАЦІЙ МІЖНАРОДНОЇ СИСТЕМИ Анотація Розглянуто сучасні тенденції економічного розвитку. Досліджено аспекти інтеграційних процесів сьогодення. Виявлено значне превалювання національної ідентичності на противагу універсалізації світу у формуванні торговельної політики та регіональних утворень. Запропоновано бачення авторів, стосовно моделі подальшого функціонування СОТ. Ключові слова: Азія, Захід, інтеграція, національна ідентичність, регіональні утворення, СОТ, торговельна політика, цивілізаційні чинники NATIONAL IDENTITY IN THE CONTEXT OF INTEGRATIONAL TRANSFORMATIONS OF INTERNATIONAL SYSTEM Summary The modern trends in economic development are characterized. Aspects of the integration process nowadays are investigated. A significant prevalence of national identity as opposed to the world universalizes in forming trade policy and regional entities are revealed. The authors proposed the model of the WTO transformation and improvement. Keywords: Asia, civilization factors, integration, national identity, regional organizations, trade policy, West, WTO Особливості інтеграційних процесів Сучасний розвиток світового господарства – економічна глобалізація – якісно новий етап, в основі якого є основна суперечність світового господарства: між усуспільненням відтворювального процесу в планетарних масштабах і його відокремленням у межах певних країн та регіонів. Закономірністю розвитку сучасних міжнародних економічних відносин є зростання кількості регіональних торгівельних утворень. Фактично кожна країна, що має в певній мірі відкриту економіку, є частиною хоча б до одного такого угрупування. В останні роки і, особливо в посткризовий період, відбуваються не тільки кількісні, але і якісні зміни у домовленостях про регіональну інтеграцію. 53 Виникнення та подальший розвиток торговельної політики держав зумовлений процесами глобалізації та поглиблення процесів регіональної економічної інтеграції, що проявляється у створенні зон преференційної торгівлі, зoн вільної тopгiвлi (Free Trade Area, FTA), митних coюзів, економічних coюзів (ЄС). Економічна природа інтеграційних угруповань та взаємовідносин між країнами, що їх утворюють, зумовлюють поступове становлення та розвиток форм, рівнів та типів міжнародної регіональної економічної інтеграції. Критеріями розвитку інтеграційних процесів є: 1. Перехід від «замкнутої» до більш відкритої моделі регіональної інтеграції. Сучасні регіональні інтеграційні угоди передбачають, перш за все, стимулювання міжнародної торгівлі, а не контроль над нею. 2. Більшість учасників інтеграційних угод вважають, що поруч зі зниженням тарифів і квот для розвитку ефективної інтеграції необхідно усунення інших бар‟єрів і забезпечення умов для розвитку глибокої інтеграції. 3. Виникнення регіональних угрупувань, в яких розвинені країни і країни, що розвиваються, є рівноправними партнерами. Активізація процесів регіональної інтеграції обумовлена цілою низкою чинників. Серед них слід виділити перш за все ті, які знаходяться на поверхні і можуть бути сформульовані як цілі1: 1) намагання урядів показати себе прибічниками демократичних перетворень, інформувати про це вітчизняних і закордонних інвесторів; 2) забезпечення доступу до ринків; 3) вплив глобалізації, яка змушує фірми і країни підвищувати економічну ефективність за рахунок виходу на більш великі ринки, посилення конкуренції та доступу до зарубіжних технологій, інвестицій тощо; 4) збереження суверенітету шляхом об‟єднання з іншими країнами в сфері управління економікою, де більшість національних господарств не можуть діяти самостійно, оскільки мають невеликі розміри; 5) розвиток багатостороннього співробітництва у напрямі здійснення більш швидких і глибоких перетворень в конкретних секторах, на що не завжди здатні існуючі інституційні структури (СОТ, МВФ, тощо); 6) намагання допомогти сусіднім країнам забезпечити стабільний економічний розвиток, щоб уникнути соціальних наслідків нестабільності в регіоні; 1 М. Шифф., А. Уинтер, Региональная интеграция и развитие, пер. с англ., „Весь Мир”, Москва 2005, с. 176. 54 7) розуміння того, що відмова від участі в процесі регіональної інтеграції призведе до реальних втрат економіки. Фундаментальними чинниками прискорення регіональної інтеграції можна вважати: зміну розуміння ролі відкритості в розвитку економіки; геополітичні зрушення у світовій економіці; потреби у забезпеченні внутрішньої динаміки реформ, пов‟язаних з відкритістю економіки і одночасно з мінімізацією політичних проблем, що виникають в результаті руйнування існуючих джерел доходів та рентних платежів; зміни відношення США до торгівельних блоків та регіональної інтеграції. Це зрушення сприяло розвитку останніх і одночасно зменшило дипломатичний тиск на країни – учасниці тих чи інших інтеграційних угрупувань2. З дpугої половини ХХ ст. у свiтовiй економiцi спостерігається перехід держав до лібералізації торгівлі та багатостороннього відкриття національних ринків. Початковим етапом цього пpоцесу стало пiдписання 23-а державами у 1947 p. Генеpальної угоди з таpифiв i тоpгiвлi (ГАТТ), в якiй зафiксовано пpинципи й правила pегулювання мiжнаpодної тоpгiвлi товаpами. Усього з 1946 р. по 1994 р. було проведено сім раундів багатосторонніх торговельних переговорів у рамках ГАТТ. Результатом кожного з цих раундів було прийняття нових угод, що регулюють різні аспекти міжнародної торгівлі. Найважливiшим iз документiв Уругвайського pаунду стала угода пpо заснування нового мiжнаpодного економічного iнституту – Свiтової оpганiзацiї тоpгiвлi (СОТ), що стала наступницею ГАТТ. Транcформаційні процеси в сучасній системі міжнародної торгівлі Розвиток та встановлення світової системи початку ХХІ ст. характеризується поступовим формуванням нового міжнародного порядку на основі багатополярності на противагу біполярному світу періоду «холодної війни» й однополярному світу після її завершення. Ознаками трансформаційних процесів геополітичної системи є значне посилення глобальної ролі Китаю; утворення в умовах глобальної фінансово-економічної кризи 2008-2009 рр. «великої двадцятки» за участю держав, що розвиваються; спільні пошуки шляхів реформування глобальних інституцій (МВФ, Світовий банк, ООН тощо); проведення численних регіональних і глобальних самітів як за участю, так і без участі євроатлантичних країн (ШОС, АСЕАН+3 тощо); інтенсивні інтеграційні процеси 2 Д. Гелд, Е. МакГрю, Д. Голдблатт, Дж. Перратон, Глобальні трансформації. Політика, економіка, культура, пер. з англ., Фенікс, Київ 2003, с. 284. 55 в Східній Азії, які на початку ХХІ ст. перетворилася на рушій світового економічного розвитку тощо. Основним чинником самоідентифікації народів після краху біполярного протистояння стали релігійно-культурні чинники на відміну від ідеологічно-політичних, що переважали в роки «холодної війни». В умовах одноосібного глобального домінування США, що супроводжувалось активними спробами поширення неоліберальної економічної моделі, західних політичних і культурних цінностей в світі, вплив національного чинника на розвиток окремих народів значно посилився. Важливими є погляди С. Хантінгтона3, який наголошував, що у світі не відбудеться утворення «універсальної цивілізації», а окремі цивілізації будуть існувати й надалі, і успіх міжнародних відносин залежатиме від того, як ці цивілізації співіснуватимуть одна з одною. На думку дослідника, бути «сучасною» цивілізацією не означає бути «західною» цивілізацією (згадаймо приклад Японії), а тому Захід має враховувати наполегливі спроби незахідних суспільств модернізуватися і при цьому не «вестернізуватися». Для країн Азії їхня приналежність до певних цивілізацій залишалася визначальним фактором упродовж усього їхнього розвитку. Проте оцінки його впливу на розвиток Сходу за останні десятиліття зазнали значних змін. Якщо в колоніальний період вплив східних цивілізацій вважали причиною відставання країн Азії від країн Європи й США, сьогодні динамічний економічний розвиток країн Східної Азії й Індїі, ефективний розвиток ісламської економіки викликають протилежні оцінки. Відродження східних суспільств є однією з провідних тенденцій сучасного світового розвитку. Якщо тривалий час модернізація означала вестернізацію, а слова «азійський», «східний» мали негативний відтінок, то сьогодні ми є свідками відродження азійської свідомості і динамічного економічного розвитку багатьох країн Азії на основі власних суспільно-економічний моделей зі збереженням цивілізаційного, культурного, релігійного підґрунтя цих суспільств. Тож поняття «Азія» втратило свій негативний підтекст, а численні дослідники заговорили про формування азійської цивілізації, здатної на рівних конкурувати із Заходом, або навіть маргіналізацію західної цивілізації на основі об‟єднання в новому світовому порядку незахідних цивілізацій на основі спільних культурних цінностей. Концепція «азійських цінностей» набула значного поширення після Азійської фінансово-економічної кризи 1997–1998 рр. Криза примусила регіональні країни краще зрозуміти свою взаємозалежність, спонукала їх відмовитися від беззастережної надії на 3 С. Хантингтон, Многоликая глобализация. Культурное разнообразие в современном мире, пер. с англ. П. Бергера, Аспект-Пресс, Москва 2004, с. 52. 56 багатосторонню інтеграцію в межах ВТО і АТЕС, шукати ефективніші механізми взаємодії на регіональному ґрунті для відновлення вражених кризою економік. Унаслідок – відбулося їхнє рішуче зрушення в бік вужчого регіоналізму, що призвело до створення форуму «АСЕАН+3» (АПТ), який уперше в історії об‟єднав лише азійські держави – десять країн АСЕАН (Індонезія, Малайзія, Таїланд, Філіппіни, Сінгапур, В‟єтнам, Лаос, Камбоджа, М‟янма, Бруней-Даруссалам), Японію, Китай, Республіку Корея, без залучення США чи європейських держав. Уперше також було об‟єднано в єдиній регіональній структурі Південно-Східну і Північно-Східну Азію. Після кризи регіоналізм у Східній Азії з‟явився як свідомий політичний процес, керований урядами, на противагу регіоналізації на базі японських інвестицій без суттєвої урядової підтримки, що мала місце з середини 1980-х рр. Аналітики, серед яких один з ідеологів зовнішньої політики США З. Бржезінський4, визнали зародження азійської спільноти після фінансової кризи 19971998 рр. одним з поворотних пунктів сучасного світового розвитку. Отож, світові економічні потоки зміщуються на схід. І якщо раніше «захід» через економіку здійснював свій вплив на «схід», то на сьогодні це викликає дискусію, оскільки економічний вплив залежить від торговельних потоків, модернізації та структуризації промисловості, міжнародної конкуренції, інтеграційних процесів, лібералізації торговельної політики, та розвитку експортно-орієнтованих секторів економіки. Азiатськi гiганти – Китай та Iндiя – сьогодні демонстpують надвисокi темпи пpиpосту зовнiшньої тоpгiвлi. Зpостання економiчної й полiтичної ваги колишнiх аутсайдеpiв, набутий пеpеговоpний досвід сьогодні вже не дозволяють лiдеpам свiтової економiки беззастеpежно диктувати свою волю щодо визначення змiсту i фоpмату домовленостей. Колишня асиметpiя у вiдносинах по лiнiї Пiвнiч (США та Євpосоюз) – Пiвдень (пpовiднi кpаїни, що pозвиваються) йде в минуле. Слiд також вpаховувати, що й сам пеpеговоpний пpоцес значно ускладнився за останнi pоки. Нацiональнi iнтеpеси пiдштовхують учасникiв Дохiйського pаунду до фоpмування пеpеговоpних альянсiв, якi виступають з єдиною узгодженою позицiєю. Таких альянсiв налiчується вже бiльше десяти. Пpи чому їх учасники активно викоpистовують можливостi «пакетного» методу, що застосовується в СОТ i пpи якому piшення з усiх питань поpядку денного пpиймаються в ув‟язцi одне з одним у зведеному виглядi. Це дозволяє їм висувати свої вимоги i пpопозицiї щодо поступок одночасно за piзними напpямками тоpгiвлi. Основною пеpешкодою для фоpмування остаточного компpомiсного пiдсумкового документу, що охоплює всю тематику пеpеговоpiв, залишаються найгостpiшi pозбiжностi 4 Z. Brzezinsky, Second Chance. Three Presidents and Crisis of American Superpower, Basic Books, New York 2007, p. 110. 57 мiж Пiвнiччю та Пiвднем. Pозвиненi кpаїни наполегливо домагаються лiбеpалiзацiї доступу на pинки кpаїн, що pозвиваються, і вiдмовляються скасовувати експоpтнi субсидiї на сiльськогосподаpськi товаpи, скоpочувати деpжавну пiдтpимку агpаpного сектоpа, а також не бажають «узаконити» дифеpенцiйований та бiльш спpиятливий pежим для кpаїн, що pозвиваються, який iснував у ГАТТ. Кpаїни, що pозвиваються, зi свого боку, вiдмовляються бiльш шиpоко вiдкpивати свої pинки для захiдних товаpiв i послуг. Учасники Доха-pаунду усвiдомлюють, що вiдсутнiсть обмежень у тоpгiвлi пpискоpює економiчне зpостання й спpияє пiдтpимцi зайнятостi, пpоте їх пpихильнiсть нацiональним iнтеpесам пpизвела до того, що пеpеговоpи, які тpивають вже 12 pокiв, зайшли в глухий кут. Бiльше того, у кpизовi 2009–2010 pp. кpаїни G20, пpоголошуючи piшучiсть не зводити нових баp‟єpiв на шляху тоpгiвлi та iнвестицiй, активно застосовували piзнi пpотекцiонiстськi заходи захисту нацiональних економiк, включаючи масову деpжавну пiдтpимку мiсцевих виpобникiв. Таким чином, можна констатувати, що сьогоднi лiдеpи деpжав не готовi до пошуку компpомiсiв у питаннях, якi протирічать нацiональним iнтеpесам кpаїн iз piзними piвнями соцiально-економiчного господаpського життя, pозвитку. що Водночас виявляється посилення насампеpед у iнтеpнацiоналiзацiї масовому виникненнi тpанснацiональних компанiй i стpiмкому pозшиpеннi масштабiв їх дiяльностi, спричинює iстотні змiни хаpактеpу мiжнаpодної тоpгiвлi. Вона значною мipою базується тепеp на внутpiшньогалузевому подiлi пpацi, за яким кpаїни обмiнюються аналогiчними готовими товаpами, їх частинами та компонентами – близько 40%, за оцiнкою ЮНКТАД5. Ця особливість підштовхує світову спiльноту до подальшої лібералізації обмiну та уніфікації національних заходiв регулювання тоpгiвлi. Домовленостi щодо зниження таpифних ставок у pамках ГАТТ, одностоpоннi заходи національних уpядiв, спpямованi на полегшення тоpгiвлi не завжди i не в усьому влаштовують учасникiв багатостоpонньої тоpговельної системи. Частина з них пpагне «йти далii швидше», нiж це пеpедбачають зобов‟язання у межах ГАТТ/СОТ. Pезультатом незадоволеностi учасникiв мiжнаpодної тоpгiвлi масштабами i темпами багатостоpонньої лiбеpалiзацiїє сплеск iнтеpесу до укладення двостоpоннiх, pегiональних, а потiм i тpансконтинентальних тоpговельних угод, у тому числі i таких, що виходять за pамки угод СОТ за сфеpами взаємодiї. Членiв ГАТТ пiдштовхує до випереджаючої лібералізації тоpгiвлi й приклад Євpопи, де до останнього часу послiдовно й успішно здійснювалося пpосування шляхом економічної iнтегpацiї. 5 UNCTAD, Handbook of statistics, UN,Geneva 2012, р. 334. 58 Ця особливiсть пiдштовхує свiтову спiльноту до подальшої лiбеpалiзацiї обмiну та унiфiкацiї нацiональних заходiв pегулювання тоpгiвлi. Домовленостi щодо зниження таpифних ставок у pамках ГАТТ, одностоpоннi заходи нацiональних уpядiв, спpямованi на полегшення тоpгiвлi не завжди i не в усьому влаштовують учасникiв багатостоpонньої тоpговельної системи. Частина з них пpагне «йти далii швидше», нiж це пеpедбачають зобов‟язання у межах ГАТТ/СОТ. Pезультатом незадоволеностi учасникiв мiжнаpодної тоpгiвлi масштабами i темпами багатостоpонньої лiбеpалiзацiї є сплеск iнтеpесу до укладення двостоpоннiх, pегiональних, а потiм i тpансконтинентальних тоpговельних угод, у тому числі i таких, що виходять за pамки угод СОТ за сфеpами взаємодiї. Членiв ГАТТ пiдштовхує до випеpеджаючої лiбеpалiзацiї тоpгiвлi й пpиклад Євpопи, де до останнього часу послiдовно й успiшно здiйснювалося пpосування шляхом економiчної iнтегpацiї. Останнiми pоками кiлькiсть Регіональних торговельних угод (PТУ) стала значно зpостати, не пpипиняючись i навiть посилившись у пеpiод глобальної кpизи. Пов‟язано це, у тому числi, з надзвичайною гостpотою пpотиpiч мiж учасниками мiжнаpодної тоpгiвлi та втpатою впевненостi в можливостях СОТ у їх виpiшеннi. У цiлому за час iснування багатостоpонньої тоpговельної системи в секpетаpiат ГАТТ/СОТ надiйшло 546 нотифiкацiй щодо укладення PТУ6. У цих угодах беpуть участь всi члени СОТ, за винятком Монголiї, кожен член СОТ входить до числа учасникiв пpиблизно 13-ти угод. В останнi pоки у pозвитку меpежi PТУ пpоявляється нова тенденцiя. Iз 75 PТУ, нотифiкованих у СОТ у 2008–2009 pp., бiльше половини склали мiжpегiональнi PТУ7. Найбiльшу активнiсть у ствоpеннi таких угод пpоявляють ЄС, ЄАВТ, кpаїни ПiвденноСхiдної Азiї, США, Канада, якi ставлять своїм головним завданням досягнення найбiльшого ефекту вiд участi в таких фоpмах iнтегpацiї в умовах посткpизових економiчних тpуднощiв. За активної участi США йде пiдготовка детального пpоекту угоди щодо ствоpення тpанстихоокеанського паpтнеpства (Trans-Pacific Partnership, TPP). Пpоект пеpедбачає покращення умов тоpгiвлi та iнвестицiй, ствоpення механiзму виpiшення спipних питань, взаємодiя у сфеpi захисту iнтелектуальної власностi, сфеpi освiти та iнші. На самiтi АТЕС у Гонолулу (листопад 2011 p.) учасники ТPP (10 кpаїн разом iз США) задеклаpували спiльне пpагнення i далipозвивати обpаний ними фоpмат спiвпpацi, позицiонуючи його як зpазок для майбутнiх тоpговельних угод не тiльки мiж економiками АТP, але й за межами pегiону. Пpо готовнiсть пpиєднатися до ТPP вже заявили Канада, Мексика та Японiя. 6 7 WTO, World Trade Report 2013, http://www.wto.org/english/res_e/publications_e/wtr13_e.htm, [13.03.2015]. Ibidem. 59 Вiдповiдною pеакцiєю на ствоpення Тpанстихоокеанського Паpтнеpства стала досягнута на самiтi кpаїн Схiдної Азiї у Пномпенi (листопад 2012 p.) домовленiсть пpо початок пеpеговоpiв щодо ствоpення Всебiчного Регiонального Економiчного Паpтнеpства (Regional Comprehensive Economic Partnership, RCEP). У дане об‟єднання планують увiйти кpаїни АСЕАН, Китай, Японiя, Пiвденна Коpея, Iндiя, Австpалiя й Нова Зеландiя, що дозволить сфоpмувати найбiльшу у свiтi зону вiльної тоpгiвлi. Pозpобка даних пpоектiв у будь-якому випадку пpискоpюватиме pух свiтового спiвтоваpиства до вдосконалення дiючих i впpовадження таких ноpм i пpавил мiжнаpодної тоpгiвлi, що виходять сьогодні за межi компетенцiї СОТ. У pезультатi фоpмування тpанстихоокеанської та схiдноазiатської зон вiльної тоpгiвлi може скластися нова конфiгуpацiя свiтового економiчного пpостоpу, на якому функціонуватиме мiжнаpодний обмiн. За такої ситуації, мiжнаpодна тоpгiвля в осяжнiй пеpспективi, ймовipно, буде здiйснюватися на двох iнституцiйних «етапах». На пеpшому з них будуть дiяти пpинципи, ноpми i пpавила СОТ, на дpугому – мiжнаpодна дисциплiна СОТ, яка буде доповнюватися двостоpоннiми чи багатостоpоннiми взаємними пpефеpенцiями, а також сфеpами взаємодiї, pегулювання яких сьогоднi не входить до компетенцiї свiтової тоpговельної системи. Пpи такому поширенні тоpгiвлi на пpефеpенцiйних умовах найважливiший пpинцип СОТ – PНС все більше втpачає своє значення як засiб забезпечення недискpимiнацiї, а самiPТУ виступають як iнстpумент, що обмежує конкуpенцiю на pинках учасникiв угод для виpобникiв тих кpаїн, якi в угоди не входять. Є пiдстави говоpити пpо те, що цей найголовнiший пpинцип мiжнаpодної тоpгiвлi починає замiщуватись своєю пpотилежнiстю – pежимом найменшого спpияння для кpаїн, якi не є учасниками PТУ. Можна, мабуть, констатувати, що глобальнi iнтеpеси, втiленi в багатостоpоннiх угодах СОТ, у сьогоднiшньому свiтi часто вiдтiсняються на заднiй план iнтеpесами нацiональними та pегiональними. Деякi вiтчизнянi фахiвцi квалiфiкують тоpгово-полiтичнipежими pегiональних угруповань, як систему колективного пpотекцiонiзму, який, на їх думку, є свого pоду «гiбpидом» пpотекцiонiзму i свободи тоpгiвлi. Проте основним вектоpом у pозвитку PТУ є фоpмування бiльш спpиятливих умов для ведення тоpгiвлi, нiж дає мiжнаpодно-пpавова дисциплiна, що пiдтpимується багатостоpонньою тоpговельною системою. Тому, швидке зpостання кiлькостi PТУ пов‟язано не з пpагненням нацiональних уpядiв до зведення окремих тоpговельних 60 баp‟єpiв, а iз включенням кpаїн у пpоцес лiбеpалiзацiї зовнiшньої тоpгiвлi в умовах глобальної конкуpенцiї, що набиpає силу. Національна ідентичність як основа інтеграційних процесів та формування торговельної політики держави Міжнародні регіональні організації, як одна з форм інтеграції, створюють необхідні передумови для включення держав у локальні і глобальні економічні процеси. Однак процес інтеграції не може здійснюватися без наявності сприятливих об'єктивних і суб'єктивних передумов, ендогенних й екзогенних чинників. Важливим фактором активізації інтеграційних процесів є наявність спільних економічних і політичних цілей, а також єдність культури, мови, традицій, релігії. Регіональна інтеграція є пріоритетним напрямом розвитку світової економіки, що визначає актуальність дослідження господарських і політичних процесів, пов‟язаних з даним явищем. За умов загострення конкурентної боротьби на світовому ринку, необхідності пошуку додаткових ресурсів економічного розвитку в умовах переходу до постіндустріальної цивілізаційної парадигми, важливим засобом захисту національних економічних інтересів є формування угруповань та блоків держав, які проводять спільну й узгоджену економічну політику. Доцільно розглянути поняття національної ідентичності як гнучке і динамічне поняття, що допускає множинність суспільних відносин, розвиток яких залежить від соціально-політичної сфери, історичної та культурної формалізованими ринковими господарювання значно відносинами, впливають на спадщин. Поряд з взаємовідносини позаекономічні обставини, між суто суб‟єктами соціокультурне середовище, менталітет тощо. Поняття «нація» визначимо як соціальну спільноту, сформовану на духовнопсихологічній, історико-культурній, територіально-господарській єдності. Зовнішні характеристики спільноти (географія, господарство, історія) не розкривають повною мірою внутрішній, екзистенційний зміст буття нації. Це тільки об‟єктивні сторони життя нації. Важливими аспектами національної ідентичності є ціннісні погляди, міжлюдські відносини, вияв національної самосвідомості, традиції. Кожна людина є національною у першу чергу тому, що усвідомлює свою приналежність, тобто ідентифікує себе з національним цілим. Суб‟єктивні сторони виступають як сили, що об‟єднують національний організм у цілісність, яка формує почуття ідентичності. Відповідно, національна ідентичність розглядатиметься нами як визнання народом самого себе, знання і повага історії, національної культури, території, усвідомлення 61 народом своїх особливих рис, розуміння членами національної групи своїх інтересів, прагнень, цілей, ідеалів, потреб і т.д. Спробуємо виокремити наступні форми національної ідентичності8: 1. Нормальна ідентичність – образ свого народу сприймається як позитивний, з адекватним ставленням до культури, історії, природнього патріотизму, з толерантною установкою на спілкування з іншими народами; 2. Етноцентрична ідентичність – некритична перевага якої-небудь національної групи і самоідентифікація індивіда з нею; 3. Етнодомінуюча ідентичність, що фіксує таке ставлення самосвідомості і поведінки людини, коли не тільки національна ідентичність стає першочерговою з-поміж інших видів ідентичностей (громадянин, матір, батько), але й досягнення цілей, інтересів народу починає сприйматися як домінуюча цінність; 4. Етнічний фанатизм – ідентичність, у якій абсолютне домінування національних інтересів і цілей, часто ірраціонально сприйнятих, супроводжується готовністю йти за них на будь-які жертви і дії; 5. Етнічна індеферентність – байдужість людей до проблем національності і міжетнічних стосунків, до цінностей свого та інших народів, люди вільні від норм і традицій, на їхню поведінку не впливає, ні їх власна національна приналежність, ні національність інших; 6. Етнонігілізм у формі космополітизму, що виступає запереченням національності та етнокультурних цінностей; 7. Амбівалентна, невиражена, а інколи „подвoєна” чи навіть „потроєна” ідентичність. Такий тип національної ідентичності достатньо поширений у національно змішаному середовищі. Ідентичнiсть кожної нацiональної спiльноти можна репрезентувати насамперед як її колективну самосвiдомiсть, самовизначення, самовироблення власного образу i змicту caмосвідомості, а не як ззовнi сконструйований образ „нацiонального характеру”. Це означає, що поняття „національної iдентичностi” передбачає вияв колективного самоконструювання образу власної нацiональної спiльноти, характер якого багато в чому залежить вiд об‟єктивних передумов i практики функцiонування цієї спiльноти (наприклад, сприятлива економiчна ситуацiя, політична нестабiльність, зовнiшнi загрози тощо). 8 Н. Кучера, Національна ідентичність: регіональні особливості формування, НПУ ім. М.П. Драгоманова, 2012, с. 65. 62 У проблемі співвідношення глобального і регіонального, ключовою є загроза втрати національної ідентичності. Оскільки глобалізація є фактично незворотнім процесом, то цей аспект проблеми стає все більш актуальним. Значна частина країн визначаються своєю національною ідентичністю, національними рисами, здобутками, і все це піднесено до цінностей історичної спадщини кожної нації. Подібні соціокультурні утворення існують тривалий час. Яскравим підтвердженням тому є наукові дослідження А.Тойнбі, що вирізнив в історичному процесі чималу кількість цивілізацій як соціокультурних утворень. Погоджуємось з дослідником, що кожна окремо взята цивілізація має як схожі, так і відмінні риси у своєму існуванні. Проте на шляху до глобалізації є між цивілізаційні суперечності, що виражаються у різних формах. До таких бар‟єрів у розвитку єдиної цивілізації відносять певні фактори9: агресивна культурна глобалізація; нав‟язування американського стилю життя як взірця соціальної поведінки (вестернізація); намагання монополізації світової економіки; монополізація капіталу; політика подвійних стандартів; перерозподіл світу на сфери впливу; зростання економічного протистояння між країнами; зростання тенденції конфлікту між Заходом та Сходом. Сьогодні Азійська цивілізація щороку збільшує свою економічну потужність, все більше розхитуючи економічне лідерство Заходу. Як зазначає С. Гантінгтон, ,,Економічний розвиток Східної Азії змінить баланс сил між Азією і Заходом, особливо Сполученими Штатами. Вдалий економічний зріст породжує впевненість у собі і агресивність із сторони тих країн в яких він існує і приносить вигоду”10. Дійсно підтверджується факт, що економічні успіхи Китаю вивели країну на високі позиції впливу в міжнародній політиці. Прогресивний розвиток Китаю в економічному відношенні до того ж не дає сьогодні жодних підстав вести розмову про переваги Заходу в цій сфері. Останнє призводить до вирівнювання економік Західної та Східної цивілізацій, що в свою чергу, позбавляє Захід економічного важелю на користь своєї гегемонії в глобальному світі. Наочним свідченням сьогоднішньої міцності та інтеграції 9 Ibidem, с. 89. S. Huntington, The Clash of Civilizations and the Remaking of World Order, Touchstone Books, London – New York 1997, p. 128. 10 63 китайської економіки є поширення різноманітних товарів китайського виробництва на західних ринках. Оскільки економіка і політика є взаємопов‟язаними елементами в суспільстві, то можна стверджувати, що злет однієї із систем веде до посилення іншої. Така ситуація дає можливість стверджувати, що Китай зростає не тільки економічно, але і в політичному відношенні, посилюючи свої впливи на міжнародній арені. Так і тенденції сьогодні відчутні на прикладах критики та незгодження з позиціями США у вирішенні міжнародних конфліктів як на Балканах, так і на Близькому Сході. Але не тільки злет китайської економіки є на заваді однополюсного світу. Амбіції Заходу наштовхуються в наш час на прояви азійського та ісламського культурного відродження. Ісламська самобутність оберігає від усіляких асиміляцій із Заходом свою культурну ідентичність. Особливо безкомпромісним у цьому відношенні є вирішення релігійних проблем. Ісламські ціннісні орієнтири базуються на релігійній традиції суспільного життя, що диктує усталений, згідно з настановами Корану, устрій і спосіб життя людей. Іслам – це джерело расової, національної ідентичності арабських країн, яке є незмінним і нетерпимим до асиміляції з іншими релігіями на території ісламського світу. ,,[…] Велика кількість мусульман звертаються до ісламу як до джерела ідентичності, смислу, законності, розвитку, могутності і надії, котра була проголошена гаслом «Іслам – ось рішення»„. Така міра релігійної свідомості в ісламських країнах наявна і сьогодні. Погоджуємось із твердженням С. Гантінгтона, що такі питання як релігія, спосіб життя, інститут сім‟ї, расова приналежність, мова, є, як об‟єднуючими, так і дезінтегруючими факторами у світобудові. Висновки Отже, на основі проведеного дослідження, можемо констатувати, що сьогодні у сучасній системі міжнародних відносин відбуваються значні трансформаційні процеси. Світова спільнота опинилась на такому етапі інтеграції та глобалізації, що основним фактором подальшої економічної, торговельної політики є не орієнтація на Захід, а збереження національної ідентичності, спрямування на економічний розвиток, лібералізації торгівлі та конкуренції в межах регіональних утворень на основі цивілізаційного чинника. Особлива роль в цьому процесі належить Азійським державам, які вийшли на конкурентні позиції Заходу і США. Відповідно, формується багатополярна світова система, а міжнародні організації, зокрема СОТ, потребують вдосконалення інструментів функціонування. 64 Бібліографія Brzezinsky Z., Second Chance. Three Presidents and Crisis of American Superpower, Basic Books, NewYork 2007. Huntington S., The Clash of Civilizations and the Remaking of World Order, Touchstone Books, London – NewYork 1997. UNCTAD, Handbook of statistics, UN, Geneva 2012. WTO, World Trade Report 2013, http://www.wto.org/english/res_e/publications_e/wtr13_e.htm. Гелд Д., МакГрю Е., Голдблатт Д., Перратон Дж., Глобальні трансформації. Політика, економіка, культура, Фенікс, Київ 2003. Кучера Н., Національна ідентичність: регіональні особливості формування, НПУ ім. М.П. Драгоманова, Київ 2012. Хантингтон С., Многоликая глобализация. Культурное разнообразие в современном мире, пер. с англ. П. Бергера, Аспект-Пресс, Москва 2004. Шифф М., Уинтер А., Региональная интеграция и развитие, „Весь Мир”, Москва 2005. 65 66 dr Sergiusz Terepishchyi Państwowy Uniwersytet Pedagogiczny im. M.P. Dragomanowa w Kijowie ГЛОБАЛЬНІ ВИКЛИКИ: НАЦІОНАЛЬНА ДЕРЖАВА ТА ОСВІТА Анотація Стаття присвячена науковому аналізу функціонування національної держави та освіти в умовах процесу глобалізації. На сьогодні освіта набуває пріоритетного значення не лише в культурних, але й економічних питаннях. Причиною цього євиникнення «економіки знань» як ресурсної бази сучасного капіталізму. Базуючись на дослідженнях провідних науковців в галузі освітньої глобалістики, автор статті виділяє головні тенденції та новоутворення на ринку педагогічних послуг. В ході роботи звертається увага на подібні діалектичні особливості відношення «глобального та локального» як структурі елементи освіти, так і в соціальній системі сучасності загалом. Ключові слова: національна держава, глобалізація, уніфікація, експорт освітніх послуг, освітня реформа, освітня політика GLOBAL CHALLENGES: NATIONAL STATE AND EDUCATION Summary The article is devoted to scientific analysis related to national and state education in the globalization process. Today, education is a priority not only as cultural but also as economic issue. The reason for this is the emergence of a «knowledge economy» as a resource base of modern capitalism. Based on the research of leading scientists in the field of education and globalization, the author identifies the key trends in the market of educational services. The course is drawing attention to dialectical relationship between «global and local» as the structure of education and in the social system of modernity in general. Keywords: national state, globalization, unification, export of education services, education reform, educational policy Друга половина ХХІ століття характеризується поглибленою міжнаціональною комунікацією на політичному, економічному та культурному рівні. Замірками ідей Просвітництва такий процес є якісним «розвитком», але чи дійсно еволюційний ярлик відображає усю суть новоутворень інформаційного капіталізму? Всучасну постмодерну епоху відбувається ряд змін, що ставлять під питання не лише смисловий зміст есхатології людства, але й саму сутність поняття «розвиток», його присутність чи відсутність. В 80-х роках ХХ століття в англомовній науковій традиції виникає поняття глобалізація. Це універсальне визначення якісних зрушень одразу ж отримало значну увагу серед широкого загалу світових дослідників. Метаморфози, які позначало це поняття ставали усе більш наглядними та очевидними, вони здійснили свою експансію 67 спочатку на економічну, а потім і на соціо-культурну сферу людського існування. Широкий арсенал негативних та позитивних аспектів глобалізаційних зрушень зумовив виникнення великої сукупності уніфікайних теорій, які описують це явище як з конструктивного, так і з деструктивного боку. Багато з них є досить нейтральними, зокрема теорії Е. Гіденса1 та С. Леша2 здійснюють аналіз об‟єднуючих рухів світового суспільства без радикальних моральних оцінок цього явища. Інші теорії помірковано критикують наслідки глобалізації, показуючи негативні аспекти експлуатації та поляризації ресурсів яких варто позбутися. Такий погляд можна спостерігати в роботах У. Бека3 та Ж. Дерріда4. Існує також умовна група дослідників, що критикують глобалізацію, вказуючи, що вона є джерелом регресу справедливості та торжества світової експлуатації, зачатки такої опозиції присутні в дослідженнях З. Баумана5. Активна критика наслідків та тенденцій глобалізації отримала не лише теоретичну, але й громадсько-соціальну реакцію, широковідомим є рух «антиглобалістів», що бере участь у численних акціях пікету спрямованих на активізацію політичної уваги до проблем планетарної несправедливості. До теоретичних лідерів «антиглобалізму» можна віднести К. Агітона, з його ідеєю альтернативного глобалізму6, та І. Валлерстайна, що відстоює ідею кінцевої стадії глобалізації на початку 2000-их7. Таке різноманіття наукових позицій та соціальних теорій доводить той факт, що глобалізація є структурно складним та багатогранним явищем, що потребує, в тому числі, і галузевого підходу. Одним з яскравих прикладів такого вектору дослідження є роботи американського дослідника індійського походження А. Аппадурай, який у свої роботах розгортає оригінальну теорію глобалізації культури 8. Проте, не менш резонансною є проблема втілення глобалізації в системі освіти. Адже, очевидним є той факт, що знання та інформація є двигунами сучасної економіки, що мало б призвести до нових вимог та викликів для освітян. 1 Е. Гідденс, Социальные изменения в современном мире. Глобализация социальной жизни, Інтернет Бібліотека «Полка Букиниста», http://society.polbu.ru/giddens_sociology/ch151_i.html, [3.03.2015]. 2 С. Леш, Соціологія постмодернізму, Кальварія, Львів 2003. 3 У. Бек, Что такое глобализация? Ошибки глобализма – ответы на глобализацию, А. Філіппова (ред.), Пер. з нім. А. Григорьева, В. Седельника, Прогресс-Традиция, Москва 2001. 4 Ж.Деррида, Глобализация. Мир. Космополитизм, «Космополис» 2004, № 2(8), c. 125-140. 5 Z. Bauman, SocietyUnderSiege, L: Routledge 2003. 6 К. Агитон, Альтернативный глобализм. Новые мировые движения протеста, Пер с фр. Е. Константиновой, Е. Кочетыговой, Гилея, Москва 2004. 7 И. Валлерстайн, Год 2008: смерть неолиберальной глобализации, Пер с нем. В. Паширов, «Скепсис» 2008, № 5, с. 30. 8 A. Appadurai, Modernity at Large. Cultural Dimensions of Globalization, University of Minnesota Press, Minneapolis 1996. 68 З огляду на цей факт, важливо та актуально є дослідити феномен глобалізації в сфері освітніх послуг. В рамках цього дослідження ми активізуємо наші зусилля над аналізом національного фактору в процесі глобалізації освіти. Серед сучасних дослідників присутня думка про нівелювання значення національної держави в системі надання глобально конкурентних освітніх послуг. На перший погляд, ця позиція є очевидною, оскільки з ростом комунікації та транснаціональних механізмів взаємодії педагогічних суб‟єктів, роль національного регулювання повинна була б зменшитися. Проте, адміністративні зрушення усе більше спостерігаються в роботі навчальних закладів, формуючи для них головні прерогативи їх реформування. На даний момент роль глобалізації в формуванні стратегії розвитку вищої освіти є однією з найактуальніших. Про це свідчить хоча б та роль, яка приділяється цьому феномену серед світової наукової та політичної спільноти. Зовсім нещодавно 14 жовтня 2014 року у Банкоку Таїланд, відбулася зустріч представників UNESCO з питань освітньої політики в умовах глобалізації. Експерти приділили увагу обговоренню головних проблем, завдань і можливостей, які присутні в поточному контексті глобалізації, а також поточних потреб і потреб системи освіти для підготовки осіб, що пристосовуються до цих викликів. Як зазначають офіційні джерела організації: «Теми варіювалися від введення нової політики та навчальних планів на основі навичок, вмінь та курсів направлених на вирішення проблем у мінливому і небезпечному світі, механізмів оцінок для захоплення широких професійних компетенцій, різних концепцій та поглядів на глобалізацію, а також можливості використання технологій для підвищення кількості осіб, що здобувають освіту по континентам»9. Підвищений інтерес світової спільноти до цієї проблеми не є випадковим – ці явища за ланцюговою реакцією призводять до змін не лише організаційних, але й змістових. Очевидно, освіта не може залишитися не змінною під впливом глобалізації, на це існує ряд специфічних причин. По-перше, освіта як інструмент соціалізації, мусить готувати майбутнього спеціаліста та особистість до проблем, які її чекають у новому мультикультурному світі, по-друге, сама структура освіти зазнає змін під впливом вимог ринку та суспільства, по-третє, розширення споживацького поля освітніх закладів зумовлює адаптацію навчальних планів до потреб ширшого кола реципієнтів і т.д. У 2000 році UNESCOв рамках програми «Освіта для всіх», поставила перед собою список цілей на 15 років (Millennium Development Goal), що станом на 2015 рік будуть 9 M. Manns, Globalization and Education, Official Portal of the UNESCO http://www.unescobkk.org/education/news/article/globalization-and-education/, [4.02.2015]. 69 Organisation, досягнуті лише частково. В зв‟язку з цим Організація ООН з питань освіти та культури розпочинає роботу над формуванням нового порядку денного розрахованого на 2030 рік. З огляду на мету нашого дослідження, доцільно розглянути освітні тренди, за якими тяжіє світове педагогічне співтовариство. У позиційному листі «Освіта після 2015» на неї покладається важлива роль індикатору справедливого світового розвитку, а також одного із засобів ліквідації конфліктів, що так актуально для нашої держави в цей час. «В умовах стурбованості соціальною нерівністю та нерівною участю людей в світовому розвитку, із збереженням внутрішніх і міжнаціонального конфліктів і соціальної напруженості, підвищена увага приділяється центральній ролі освіти у зміцненні миру та соціальної згуртованості. З цієї точки зору, освіченість у принципах «глобального» громадянства, участь громадянському суспільстві, а також навчання співжиття вийшли на перший план в якості ключових завдань соціального виховання. Крім того, у зв'язку із зростанням населення, зміною клімату, деградацією навколишнього середовища та всеосяжному дефіциту природних ресурсів, освіта для досягнення сталого розвитку набирає обертів у цілому світі»10. В нових умовах існування вища ланка освіти та її інституції зазнають глобалізаційних впливів на рівні стратегій реформування власної структури та педагогічної практики взагалі. В рамках цих двох векторів аналіз сучасної освітньої галузі здійснює професор Стенфордського університету, М. Керной. У роботі «Глобалізація та освітня реформа», автор розглядає новітню можливість освіти вийти з економічної периферії на лідируючі позиції «двигуна» господарства. Така здатність зумовлена двома головними атрибутами феномену глобалізації, що тісно пов‟язані з сутністю освіти: «Дві із базових ознак глобалізації – це інформація та інновація, а вони, в свою чергу, є високо наукомісткими. Інтернаціональні і швидко зростаючі інформаційні галузі виробляють із знань товари і послуги. Сьогоднішні масові переміщення капіталу залежать від інформації, зв'язку і знань в глобальних ринках. Адже, знання дуже портативні, та легко піддаються глобалізації»11. Економіка знань, що стає сполучною тканиною світового виробництва та перевиробництва, використовує ресурси, що напряму дотуються вищою освітою – кваліфіковані кадри, відкриття, науковці, засоби перекваліфікації тощо. З огляду на це, освіта починає відігравати більш інтегровану в економіку роль, що, з позитивного боку, збільшує капіталовкладення в цю галузь (що було досить болючим питанням для університетів початку ХХ століття), а з негативного, ставить навчальні 10 Position Paper on Education Post-2015, Official Portal of the UNESCO Organisation, http://en.unesco.org/post2015/sites/post2015/files/UNESCO%20Position%20Paper%20ED%202015.pdf, [5.03.2015]. 11 M. Carnoy,Globalization and educational reform:what planners need to know, Unesco, Paris 1999, p. 14. 70 інституції у ще більшу залежність від вимог ринку та створює простір для експлуатації таких закладів великим бізнесом. Глобалізаційні зміни в економіці національних господарств закономірно спонукають освіту до реформаційної реакції. Керной виділив три головні причини реформування навчального сектору культури, у зв‟язку з світовими уніфікаційними реаліями. «Зміни у світовій економіці викликали три види реакцій в секторах освіти та професійної підготовки. Реформи, які реагують на зміщення попиту на професійні навички як на внутрішньому, так і світовому ринках праці та нових ідей щодо організації виробництва освітніх досягнень і навичок роботи можна назвати «конкурентоспроможною причиною реформи». Реформи, які реагують на скорочення бюджетів державного сектора і приватних доходів компанії, зниження державних і приватних ресурсів, доступних для фінансування освіти та підготовки кадрів можна назвати «фінансовою причиною реформи». Реформи, які намагаються покращити важливу політичну роль освіти як джерела соціальної мобільності та соціальної рівності, можна назвати «справедливою причиною реформи»12. Базовий вектор реформ націлений на підвищення продуктивності праці. Реалізується ця мета через підвищення рівня освіченості серед молодих спеціалістів та працівників з досвідом. Саме тому в вимірі сучасної освіти настільки важливим є принцип освіти протягом життя – це не просто інтелектуально-культурний ідеал, а необхідність продиктована часом. Реформам «конкурентоспроможності» властиві спільні ознаки, що зумовлені досвідом досягнення найбільш оптимального результату. Це, перш за все, децентралізація навчальних установ, що дозволяє більш швидко та якісно пристосовуватися до потреб ринку праці. По-друге, має місце уніфікація та підвищення стандартів освіти, що, з одного боку, забезпечує здатність підготованих кадрів до розвитку, а з іншого, підвищує якість навчальних послуг, створює умови для конкуренції між ВНЗ. Ці два механізми повністю корелюють з головною тенденцією глобалізації – діалектичною єдність уніфікації та локалізації, у вигляді одночасного об‟єднання соціальної/освітньої системи та диференціації її структурних елементів. Ще більшою прагматичною детермінованістю характеризуються підстави «фінансового типу» реформ. Здається, що освіта завжди певною мірою була обмежена грошовим питанням. Тоді у чому ж суть новітніх викликів освіті на цих теренах? Важливо розуміти, що глобалізація підвищує рівень змагань між націями, форсуючи їх, втому числі, розвитком комунікації та комп‟ютерної техніки. Нації боряться за інвесторів, великих платників податків, роботодавців тощо. Тому для кожної окремої держави 12 Ibidem, s. 37. 71 важливим є збереження сприятливого «бізнес-клімату» в суспільстві. Однією з головних ознак такого клімату є наявність кваліфікованих кадрів, що здатні пристосовуватися до пришвидшених змін у виробництві без втрати продуктивності. Таким чином, освіта стає, знову ж таки пріоритетним інвестиційним полем серед провідних країн світу, що претендують на найбільших економічних вкладників. Фінансування освіти повинно бути оптимізоване та зміщене в сторону приватного сектору, з диференційованими джерелами капітальних надходжень. Науковий аналіз Кенроя виділяє наступні тенденції реформування фінансового блоку освітньої діяльності: - зміщення публічного фінансування з вищих до нижчих рівнів освіти; - приватизація середніх та вищих ланок педагогічних інституцій; - зменшення затратності освіти у перерахунку на одного учня. Усі ці тенденції відображають дифузію бізнесу в освітній сектор, що має низхідний характер – від вищої до найнижчої ланки13. Освітні реформи з огляду рівності пов‟язані з намаганням поставити якомога більший відсоток людей у ситуацію рівних економічний можливостей, де кожен з членів суспільства мав би шанс на успіх. «Оскільки рівень освіти є вирішальним фактором у визначенні рівня доходів і соціального стану в більшості країн світу, рівний доступ до якісної освіти може відігравати важливу роль у «вирівнюванні ігрового поля». З одного боку, глобалізація чинить тиск на уряди, аби сповільнити виникнення таких акційних реформ аргументуючи це тим, що «інвестиції справедливості» можуть знизити темпи економічного зростання. Це було б вірно, наприклад, якщо б інвестиції з підвищення шкільних успіхів малоуспішних в навчанні дітей знижували б приріст продуктивності дітей з більш високими здібностями. З іншого боку, інвестиції в розширення доступу до освіти для дітей з малозабезпечених сімей можуть принести більш високу потенційну прибутковість, ніж додаткові інвестиції в дітей із сімей з високим рівнем доходів»14. Таким чином, формування рівності освітніх можливостей має подвійну цінність – як моральну, так і потенційно прибуткову. Більш наслідкову картину сприйняття націями викликів глобалізації в сфері вищої освіти можна спостерігати в дослідженнях англійських науковців Робертсон та Олдса. Узагальнюючи результати декількох річних досліджень в курсі «Глобалізація вищої освіти та розгляд Економіки знань», автори слушно відзначають дещо упереджене ставлення сучасних науковців до, так званої, смерті держави як нації. «З точки зору 13 14 Ibidem, s. 42-44. Ibidem, s. 44. 72 сьогодення, навіть більш очевидно, що держава-нація «не померла», хоча те, у що вона переходить, це уже кардинально інша національна держава, що є суб‟єктом переговорів та брокерства усфері глобальної і регіональної економіки. «Не померла» вона і в вимірі вищої освіти, в секторі, що колись, в першу чергу, був використаний для формування еліт і державного будівництва. Але, знову ж таки, це сектор, що тепер значно відрізняється від того, яким він був до глобалізації»15. На думку Олдса та Роберстонa, національна держава і досі відіграє ключову роль в формуванні головної логіки, стратегії та результатів освітньої політики. Однією з найбільш очевидних тенденцій глобалізації є кількісне збільшення сектору вищої освіти. В сучасній економіці праця стає усе більш науковомісткою та потребує постійної модернізації. Статистичні дані доводять наступне: «У 2000 році близько 99,4 млн учнів світу зараховані до вищих навчальних закладів. До 2030 року, згідно з прогнозами, буде зараховано приблизно 414,2 млн студентів. Ці значні розширення доступу до вищої освіти виправдані державними політиками, які закликають до збільшення інвестицій у вдосконалення знань та навичок, що призведе до створення конкурентоспроможного економічного середоваща держави. Як стверджують можновладці, мобілізація інтелектуального потенціалу держави має вирішальне значення для економічного зростання нації, адже творчість буде управляти створенням нових знань, які спонукають інновації, патенти, інші форми інтелектуальної власності, і нові фірми»16. Причиною популяризації економіки знань єдосить проста закономірність: - постіндустріальна економіки виробляє більше багатства, ніж індустріальна; - знання є головним ресурсом постіндустріальної економіки; - знання не є статичним ресурсом, він повинен швидко реалізуватися та поповнюватися. З огляду на це, освіта стає своєрідною ресурсною індустрією інформаційної економіки. І набувши ознак галузі економіки, вона стає повноцінним об‟єктом експорту. Проте, специфічною ознакою освіти як галузі економіки є те, що вона експортується, з одного боку через вихід за межі дислокації, а з іншого через ввіз на межі дислокації потенційних носії знань із закордону. Важливим в цьому є те, що рух студентів спричинює циркуляцію знань, яка форсує розвиток технології. В зв‟язку з цим, науковці відзначають наступну наглядну тенденцію змін у сучасній вищій освіті. «Друга радикальна зміна, поряд з глобальною експансією студентів, це величезне зростання числа студентів, що здобувають ступінь, або бакалавра, або магістра в країні, не громадянства. 15 K. Olds, S.L. Robertson, Globalizing Higher Education and Research for the Knowledge Economy, 2014, p. 2, https://www.coursera.org/course/globalhighered, [5.03.2015]. 16 Ibidem. 73 ОЕСР у щорічному «Погляді на освіту», підкреслює, що в 1990 році близько 1,3 млн студентів були зараховані за межами країни, громадянами якої є. В 2011 році кількість таких студентів зросла в три рази, і становить близько 4,3 млн. За оцінками деяких експертів, ця цифра сягатиме 5 млн в найближчі кілька років»17. Цікавим є те, що близько чверті цих студентів є громадянами Китаю, Індії та Кореї, що формує уявлення про ці країни, як експортерів товарів та імпортерів знань. Звичайно, ця цифра частково зумовлена суспільною демографією цих країн. Способи експорту знань не є одноманітним. Олдс та Робертсон виділяють 4 способи світової освітньої реалізації. «Чотири способи є включеними в ділові відносини в секторі надання освітніх послуг: транскордонне надання – означає, надання таких послуг, як тестування або дистанційної освіти поза національними кордонами; споживання за кордоном – такі, які дозволяють студентам навчатися за кордоном; комерційна присутність – дозволяє іноземному інвестору встановити свою комерційну присутність (наприклад, в закордонному університеті); і присутність фізичних осіб – такі, які формують здатність міграції праці, наприклад, академікам між країнами»18. Наведені приклади утворюють єдину градаційну систему експортної імплементації в освіту. Очевидним є те, що кілька видів експортних освітніх послуг можуть надаватись одночасно, почергово або ж з певними спеціальними умовами.З макроекономічної точки зору побутує думка, що освіта не може давати короткострокових «відчутних» прибутків для нацбюджету. Проте, таке уявлення є досить вузьким та стереотипним. Автори «Глобалізації вищої освіти […]» влучно наводять приклад економічно-експортної ситуації в Автралії. Для цієї країни освіта є одним з головних «продуктів» експорту, та займає 4 місце по об‟єму дохідності в загальному списку експортних товарів держави (табл. 1). Таблиця 1. П‟ять найдохідніших експортних товарів і послуг Австралії ($, млн.) Відсоток % росту № Назва товару 2011/12 2012/13 2013/14 2012/13 до 5 річна 2013/14 тенденція % 1. Залізна руда і концентрати 62,695 57,075 74,684 30.9 16.8 2. Вугілля 47,912 38,640 39,965 3.4 -3.7 3. Природній газ 11,949 14,271 16,305 14.3 13.3 4. Освітні послуги 14,790 14,553 15,743 8.2 -0.7 5. Послуги індив. подорожей 11,820 12,551 13,874 10.5 2.7 17 18 Ibidem, s. 3. Ibidem, s. 4. 74 З наведених даних можна зрозуміти, що в умовах глобалізації освіта може стати хорошим джерелом поповнення державної казни, а не лише «дотованною» галуззю 19. Те ж саме стосується і України, яка, на відміну від Автралії має набагато вигідніше географічне положення. Освіта в умовах глобалізації стає вагомим засобом національної політики. Адже в умовах інформаційного капіталізму, знання та їх підтримка є однією з пріоритетних статей доходу не лише підприємств, але й окремих держав та регіонів. Отже, в рамках дослідження, проаналізовано значення сучасних відносин освіти та національної держави на фоні процесу глобалізації. Можна констатувати, значну увагу світової спільноти до освіти як культурного та економічного засобу розвитку людства. Базуючись на позиції провідних експертів UNESCO, наголошуємо на вагомій ролі освіти в питанні нейтралізації міжнаціональних та внутрішньо національних конфліктів. Проаналізовано причини радикальної трансформації освітніх реформ під впливом глобалізації та окреслено наявні наслідки таких зрушень. Використавши теоретичний досвід М. Керноя, виявлено три головніпричини реформування навчального сектору культури, у зв‟язку з світовими уніфікаційними реаліями: «конкурентоспроможні причини реформ»,«фінансові причини реформ» та «причини реформи з питань справедливості». На основі наукових напрацювань С. Робертсон та К. Олдса, доведено тезу про збереження провідної ролі національної держави у формуванні головної логіки, стратегії та результатів освітньої політики. Доведено зростаючу потенційну та короткочасну прибутковість освіти в умовах глобалізації. В тому числі виділено чотири конкретних способи експорту освітніх послуг: спосіб «транскордонного надання», спосіб «споживання за кордоном», спосіб «комерційної присутності» та «присутності фізичних осіб». Бібліографія Appadurai A., Modernity at Large. Cultural Dimensions of Globalization, University of Minnesota Press, Minneapolis 1996. Australia's trade in goods and services 2013-14, Official site of Australian Government, http://dfat.gov.au/publications/tgs/index.html. Bauman Z., Society Under Siege, L: Routledge 2003. Carnoy M., Globalization and educational reform: what planners need to know, Unesco, Paris 1999, 99 p. 19 Australia's trade in goods and services 2013-14, http://dfat.gov.au/publications/tgs/index.html, [4.03.2015]. 75 Official site of Australian Government, Manns M., Globalization and Education, Official Portal of the UNESCO Organisation, http://www.unescobkk.org/education/news/article/globalization-and-education/. Olds K., Robertson S.L., Globalizing Higher Education and Research for the Knowledge Economy, 2014, https://www.coursera.org/course/globalhighered. Position Paper on Education Post-2015, Official Portal of the UNESCO Organisation, http://en.unesco.org/post2015/sites/post2015/files/UNESCO%20Position%20Paper%20ED%202 015.pdf. Агитон К., Альтернативный глобализм. Новые мировые движения протеста, Пер с фр. Е. Константиновой, Е. Кочетыговой, Гилея, Москва 2004. Бек У., Что такое глобализация? Ошибки глобализма – ответы на глобализацию, А. Філіппова (ред.), Пер. з нім. А. Григорьева, В. Седельника, Прогресс-Традиция, Москва 2001. Валлерстайн И., Год 2008: смерть неолиберальной глобализации, Пер с нем. В. Паширов, «Скепсис» 2008, №5. Гідденс Е., Социальные изменения в современном мире. Глобализация социальной жизни, Інтернет Бібліотека «Полка Букиниста», http://society.polbu.ru/giddens_sociology/ch151_i.html. Деррида Ж., Глобализация. Мир. Космополитизм, «Космополис» 2004, №2(8), c. 125-140. Леш С., Соціологія постмодернізму, Кальварія, Львів 2003. 76 dr Monika Torczyńska Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie THE EDUCATIONAL FUNCTION OF THE LAW IN A CONTEXT OF LEGAL CULTURE OF CONTEMPORARY SOCIETY Summary The purpose of this article is an analysis of chosen questions regarding social functions realized by the law, in a perspective of the problem of contemporary society's legal culture. The author concentrates in particular educational function of the law, appearing in social life in two different forms. In its preventive dimension, the law fulfils an educational function by preventing eventual breaches of obligatory norms, however, in its resocializing dimension – by bringing back illegally acting citizens onto „the straight and narrow”. The effective realization of the educational function of the law constitutes a principle condition of efficacious legal socialization, and, by the same, of the formation of an appropriate level of individual and collective legal culture of post-modern society. Keywords: law, educational function of the law, legal culture O WYCHOWAWCZEJ FUNKCJI PRAWA W KONTEKŚCIE KULTURY PRAWNEJ WSPÓŁCZESNEGO SPOŁECZEŃSTWA Streszczenie Celem artykułu jest analiza wybranych zagadnień dotyczących społecznych funkcji realizowanych przez prawo w perspektywie problematyki kultury prawnej współczesnego społeczeństwa. Autorka szczególną uwagę koncentruje wokół wychowawczej funkcji prawa, przejawiającej się w życiu społecznym w dwóch odmiennych postaciach. W wymiarze prewencyjnym prawo pełni funkcję wychowawczą poprzez zapobieganie ewentualnym naruszeniom obowiązujących norm, natomiast w wymiarze resocjalizacyjnym poprzez przywracanie nielegalnie działających obywateli na „drogę prawa”. Efektywna realizacja wychowawczej funkcji prawa stanowi zasadniczy warunek skutecznej socjalizacji prawnej, a tym samym ukształtowania odpowiedniego poziomu indywidualnej oraz zbiorowej kultury prawnej ponowoczesnego społeczeństwa. Słowa kluczowe: prawo, wychowawcza funkcja prawa, kultura prawna Post-modern society constitutes a collectivity which is not only characterized by such factors as the enormous civilizing progress, growth of production, development of science and technology, but also by profound changes in the domain of morals, customs, religious feeling of both the individual and the human masses. The process of advancing secularization, situational ethics, moral permissiveness or axiological anomaly in post-modern times corresponds with ideological pluralism and constitutes an expressive emblem of a broadly conceived democracy, as well as of a democratic state of law. In such a reality it is difficult to imagine there being any 77 unquestionable social model regarding human behaviour. This is clearly seen in the context of the current level of crime when one notes the number of terrorist attacks on random passers-by, the common acts of aggression in the home and neighbourhood environment etc. Hence, dramatic ideas emerge from the minds of philosophers, contending that “the human race does not improve morally. Czesław Znamierowski clearly stated this, pointing to the particular significance of law in this respect”1, as well as to legal culture, which, in his opinion, ought to fulfil a particular kind of function: the educational influence on citizens of the post-modern society who lack a proper ethical-axiological formation. One should bear in mind that “the law possesses an educational character [...] because it arouses or dampens the impulses to certain actions or negligence”2 in situations when other normative orders are incapable of effectively achieving this. The law and it social significance As we know, the law may be conceived in various ways. Generally speaking, there are two dominant methods of understanding the law in contemporary learning: the juridical (corresponding to various kinds of legal positivism), and the sociological-anthropological (characteristic of attitudes which accept a pluralism of legal orders, functioning in a given community together with other regulations valued by its representatives). In our study of the problem, we are inclined to accept a concept of the law, which is typical of analyses in the domain of social sciences. The concepts of law, which social sciences propose, present its relations in respect of society and its predominant culture. According to such a concept, the law is something more than a merely normative instrument. The legal order “imposes a form on the whole of social life, it penetrates and shapes family life and that of the individual, it generates a variety of human actions, thereby in reality changing the human being and its social life”3. As A. Podgórecki contends, the law is a factor which allows a given community to attain to integrity4. This concept of the law becomes an essential object of sociological, anthropological and semiotic reflection in socio-cultural studies of every process and phenomenon occurring in contemporary collectivities5. 1 M. Szyszkowska, Filozoficzne interpretacje prawa, Warszawa 1999, s. 26. Ibidem, s. 60. 3 P. Skrzydlewski, Antropologiczne i społeczne determinanty prawa. Studium z filozofii prawa, Lublin 2013, s. 210. 4 A. Kojder, Z. Cywiński (red.), Socjologia prawa. Główne problemy i postacie, Warszawa 2014, s. 337. 5 B. Dupret, Prawo w naukach społecznych, tłum. J. Stryjczyk, Warszawa 2010, s. 9. 2 78 Legal culture and values In order to safeguard its identity (and, on the whole, its survival), every collectivity lays down a canon of culture true to itself. It is quite obvious that the human being – by nature a social one – “lives by culture and creates culture […] and in its context, its own system of laws”6, as well as a widely conceived legal culture constituting the foundation and unifying element of all inter-human relations formed within a given community. Legal culture understood as a legal tradition, in which the process of creating and functioning of established statute law is realized, on the one hand builds a definite harmony and order of social life, on the other hand it contributes to the indemnifying of individual needs and particular interests of individuals. A definite type of legal culture, created by a given community, corresponds closely to a holistically conceived collectivity culture, in particular to the sphere of the values to which it attaches importance. As G. Radbruch has rightly noticed, “the law is […] a manifestation and indication of the fact that a culture exists, i.e. something alluding to values”7. These words strictly refer to the contemporary animated debate on the subject of the significance and the role of values in a human being‟s life, from the outset of human history until present, post-modern times. One cannot ignore the fact that at every stage of “the development of the homo sapiens species, an important role was played by values, thanks to which the human being constructed its world: […] philosophy, moral values, scientific reflection, beauty. To forget these values today and to create a one dimensional world of automatic voting machines would be tantamount in practice to carrying out an amputation, injuring human nature as well as the culture of humanity, [...] a consequence of this may be a dehumanisation, in which the human being is treated as a consumer or producer, whose dignity is being ignored”8 as well as the rights of the human being and citizen, which issue from this dignity. A particular importance should therefore be attached – according to G. Radbruch and his adherents – to values contained in the law. One has in mind such values as: the safety, certitude, and expediency of the legal order in respect of the virtue of justice9. Hence in the field of the anthropology and philosophy of law one may find assertions in respect of the so-called anticipation function of the law, according to which it is accepted “that the acceptability of certain aims, values (e.g. state of law, social state) not only sets out a course of further legal regulations, but also determines the form of created reality, the shape of relations between people”10 functioning in the reality of a given legal culture. In the final settlement, legal culture and the law itself implements “the guarantee of safety and the 6 P. Skrzydlewski, op. cit., s. 30. G. Radbruch, Filozofia prawa, tłum. E. Nowak, Warszawa 2009, s. 11. 8 J. Życiński, Wartości chrześcijańskie a państwo demokratyczne, [w:] J. Krukowski, O. Theisen (red.), Kultura i prawo. Podstawy jedności europejskiej, Lublin 1999, s. 27. 9 R. Torkarczyk, Filozofia prawa w perspektywie prawa natury, Białystok 1998, s. 126. 10 I. Bogucka, Funkcje prawa. Analiza pojęcia, Kraków 2000, s. 115. 7 79 possibility of freely made choices and not only those of a moral nature. Owing to the ordering of social life by law, the human being does not feel endangered, as it makes allowance for certain values pertaining to religious views, as well as moral ones: such as justice or respect for others”11. It also constitutes a foundation – something equally essential – for “peaceful” relations between citizens and the government in power. The social functions of the law Those who specialize in dealing with such problems, maintain that „legal culture has […] its own natural attitude to human social life, as the human being is, of its nature, a social being, i.e. one which is not only born into society, but which is also someone who, thanks to other people, is born into its spiritual life. […] The law also participates in these actions, albeit by a series of educational functions”12 realized together with the whole conglomerate of remaining functions, which are combined with the influence of the law established in a state of law. It is worth noting that the concept of function in social sciences is not understood unequivocally. Depending on the accepted attitude, this term may signify: “the course of action of a specific organization, the aims of its activity, the means and methods of achieving its aims or the consequences, brought about”13 as a result of its influence upon the social environment. Conceived in very general terms, the social functions of any organ of community life may be analyzed as: fundamental courses of activity of an institution or of individuals reacting upon the form of relations and relationships established in a society; the chosen aims of its activity, the accepted means or methods serving to realize the intended aims; the social consequences of the activity of a given subject - organization, institution or normative system14. In conformity with the subject of our reflections, we shall take interest here in the functions attributed to the law in force, taken, as broadly as possible, as its social consequence within the frame of the existence of both individuals and the whole collectivity „To attribute to someone (or to […] something) a specific function in the social meaning of the term, means to attribute to their reactions determined effects, and these not only as single, accidental effects, but permanent ones”15. 11 M. Szyszkowska, op. cit., s. 30. P. Skrzydlewski, op. cit., s. 236. 13 A. Pieniążek, M. Stefaniuk, Socjologia prawa. Zarys wykładu, Kraków 2003, s. 267. 14 I. Bogucka, op. cit., s. 51. 15 Z. Ziębiński, O pojmowaniu celu, zadania, roli i funkcji prawa, „Państwo i Prawo” 1987, vol. 12, s. 20. 12 80 From a sociological point of view, three main functions of the law may be distinguished: the guarding function – regarding the safe-guarding of values honoured in society (by means of the legal norms in force); the organizing function – whose purpose is to form, with the help of appropriate regulations, the shape and structure of community life (with particular allowance made for the structure of the government); the educational function – whose effect is the creating among citizens a habit of behaviour in accordance with the binding law16. The above-mentioned classification should be supplemented by a so-called meta-function of the law. In every political-legal system, the meta-function of the law corresponds to the obligatory political and legal culture of a given community. Complying with M. BoruckaArctowa's classical division – „apart from its individual functions, the law discharges the primary function, which should be „by the bye”, as it permeates the system of the law as a whole, as well as its individual domains. […] The role of the primary function consists in the organizing of a society, or the creating of various forms of community life […] the keeping of the social order and the guaranteeing of the observance of the law”17 by all those subject to it. The educational function of the law - its two fundamental figures In our considerations, we focus on the educational function realized by a law binding all those subject to it. As we know, the process of education is rarely associated with the sphere of principles and legal regulations established as a result of the action of a competent governing body. In everyday language, democratic legal culture does not couple government with the domain of socialization and education, leaving these duties to legitimate organizations or to the citizens themselves. One should, however, remark that in our present-day social reality, education is the domain of specific people or institutions who act in the framework of an accepted system of law and of legal culture. The law which binds us fulfils „an educational function. The law promotes certain moral values (justice, equality, respect etc.). It may act preventively and at times also in a resocializing manner”18, and this is a particularly important question in the post-modern phase of a society's existence, which struggles with a deficit of traditional educational authorities present until now in our homes, schools or churches. In fulfilling its educational function, the law is capable of replenishing this lack and of becoming a directive for human behaviour in problematic ethical or axiological situations, as well as in the 16 A. Pieniążek, M. Stefaniuk, op. cit., s. 169-170. Ibidem, s. 268. 18 J. Jabłońska-Bonca, Podstawy prawa dla ekonomistów i nie tylko, Warszawa 2007, s. 22. 17 81 case of a clash of individual interests or needs, with the interests of other individuals or groups, and also in dilemmas of a social-moral nature. In such instances, the regulations of the law, which bind a subject, point out the behaviour accepted in a given society. It is worth bearing in mind that the educational function of the law may be realized in two different forms. As specialists in the field emphasize, „in the framework of a educational function one distinguishes the preventive function and the resocializing one. The preventive one is responsible for hindering breaches of the law in general, whereas the resocializing function consists of action undertaken in respect of persons who have already broken the law, in order to bring them back onto the way of keeping the legal order”19. As we analyze the preventive function of the law, let us recall the highest ranking legal act of our community - the constitution. The social importance of the constitution containing fundamental principles, results, among others, from the fact that it consists in the reflection of a definite catalogue of ideas and values of particular esteem, worth harbouring in a given collectivity; what is essential, is that it also stimulates efforts aiming at its securing. In other words, in embodying these primary values, it constitutes, at the same time, the foundation of their being brought into practice in social life. The educational function of the constitution may therefore also be analyzed in the context of specific values or standards, essential from the point of view of the binding legal culture of a given society. „The promotional function appears, for example, in the constitutive declaration on the care of the development of local self-government. The recognition of the fact that the law fulfils a promotional function, leads to a change of the ways of thinking about the law as a means of social control. It does not limit itself therefore just to voicing its disapproval regarding unacceptable behaviour, but strives [...] to stimulate acceptable patterns of behaviour”20, and most of all, those in accord with values highly thought of in society. The educational function of penal law is realized somewhat differently – de facto it is a preventive-educational function (because the matter is one of educational influence upon the perpetrator in the framework of individual and general prevention) and at the same time an affirmative-motivating function, by which the behavioural standards in force of the citizens are propagated, it indicates the benefit, as well as to what degree this is safeguarded, and – applying foreseen sanctions – it motivates them to honour the binding order. However, the educational function of labour law is linked to the fact that, in a broad understanding of the sphere of work relations, „the legal norms influence the behaviour of those to whom they are addressed, which brings about the establishing of a specific practice in a given sphere, and successively – the acceptance of the rectitude of the foundations 19 20 A. Pieniążek, M. Stefaniuk, op. cit., s. 270. Ibidem, s. 270-271. 82 of a given ruling by those to whom the norms are addressed, and so too, they have a >>pedagogical effect<<„21 in respect of subjects co-operating with each other. The educational function of the law in the perspective of processes of legal socialization The law should therefore „execute a motivating and educational function. The motivating activity of the law consists in prevailing to bring human behaviour to comply with the legal order in force [...] The educational activity consists in the eliminating of such behaviour, attitudes or motivations, which are acknowledged to be socially negative and [...] in the rewarding of socially positive attitudes”22. So that this might really come about, the educational function of the law cannot be separated from the processes of a broadly understood socialization, i.e. from all endeavours aiming to make a subject capable of a mature and full participation in the social life of its own community on principles which are accepted in it. The specialists all agree that „the educational function of the law is coupled with the general process of the socialization of an individual. Also, one ought to strongly emphasize the educational function's connections with and its dependence of the remaining functions of the law, in particular the protective and organizational function, by which the formation of specific attitudes towards the law is achieved”23. It is evident that the most desired effect of socialization - achieved among others thanks to the effectively accomplished functions of the law - is that of creating legalistic attitudes in society. Legal socialization constitutes a domestic framework of the realization of the educational function of the law. A consistent „legal socialization is combined with a long-term educational influence upon the members of a given community. […] The educational effect of the law raises the quality of social relations, realized in accordance with such legal principles, as justice, the dignity and inviolability of the human person „24. We should note that these are the most important principles of human social intercourse, valued also in other normative orders of our society. At the same time, one cannot ignore the fact that in our present-day reality they are constantly violated. Their effective legal securing constitutes, one would think, one of the most essential social problems of post-modern times, times, when „the auto-educational effort of society […] demands, in order to be efficient, […] support on the part of the law. It is quite true 21 M. Mędrala, Funkcja ochronna cywilnego postępowania sądowego w sprawach z zakresu prawa pracy, Warszawa 2011, s. 25. 22 A. Pieniążek, M. Stefaniuk, op. cit., s. 159. 23 M. Borucka-Arctowa, Poglądy na społeczne funkcje prawa w świetle badań empirycznych, „Państwo i Prawo” 1981, vol. 5, s. 8. 24 M. Torczyńska, Socjalizacja prawna w społeczeństwie szybkich zmian, [w:] M. Plopa (red.), Człowiek u progu trzeciego tysiąclecia. Zagrożenia i wyzwania, vol. 2, Elbląg 2007, s. 102-103. 83 that society will not be remedied just by legal statutes, but it is also true that the law in force actually contributes to the raising or the lowering of moral consciousness and the behaviour of its members”25 participating in the social game. Final remarks As we draw near to the conclusions of our considerations, let us return to the problem of legal culture and its significance for the forming of order and peace in the sphere of collective relations, broadly understood, as well as of every process or social relations occurring therein. Legal culture bound together with the law system in force - alongside political, moral or religious culture - models every aspect and area of collective existence. In the present day circumstances of democratic society „one of the most serious challenges […] is the problem of a proper understanding […] of the domain of law […]. Of particular importance for contemporary human beings is the comprehension of statute law”26 on the foundation of democratic ideals, i.e. of law which – in accordance with the democratic legal culture in force – should be the guardian of democratic values of a state of law. The effective realization of the educational function of the law leads without doubt to the most important „socializing effects, which result in the making of >>a legal culture of the individual<<, being a part of its social identity”27. With this process corresponds also the formation of the so-called legal sensitivity of the righteous citizen, referring to „the complex, pluralistic legal reality. […] Studying the legal sensitivity, does not in essence limit itself to the question of how the law reflects on the consciousness of individuals and collectivities, but allows us to pose the basic question: what is the law? This seems to be a key question for the study of factors […] and causes of social resistance to particular solutions of this law”28. Without doubt, one of the most serious stimuli causing the weakening of individual and social results of the educational function of the law is the decline of the respect, authority and prestige, which in our present day reality is enjoyed by the law in force. However, this problem demands a separate analysis in the framework of a different study. 25 A. Szostek, Prawa człowieka: podstawa czy wyzwanie dla współczesnego prawa stanowionego?, [w:] J. Krukowski, O. Theisen (red.), Kultura i prawo. Podstawy jedności europejskiej, Lublin 1999, s. 149. 26 P. Skrzydlewski, op. cit., s. 210. 27 A. Kojder, Z. Cywiński, op. cit., s. 165. 28 Ibidem, s. 305. 84 Bibliography Bogucka I., Funkcje prawa. Analiza pojęcia, Zakamycze, Kraków 2000. Borucka-Arctowa M., Poglądy na społeczne funkcje prawa w świetle badań empirycznych, „Państwo i Prawo” 1981, vol. 5, s. 5-19. Dupret B., Prawo w naukach społecznych, tłum. J. Stryjczyk, Oficyna Naukowa, Warszawa 2010. Jabłońska-Bonca J., Podstawy prawa dla ekonomistów i nie tylko, Wydawnictwo Lexis Nexis, Warszawa 2007. Kojder A., Cywiński Z. (red.), Socjologia prawa. Główne problemy i postacie, Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2014. Krukowski J., Theisen O. (red.), Kultura i prawo. Podstawy jedności europejskiej, Towarzystwo Naukowe Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, Lublin 1999. Mędrala M., Funkcja ochronna cywilnego postępowania sądowego w sprawach z zakresu prawa pracy, Wolters Kluwer, Warszawa 2011. Pieniążek A., Stefaniuk M., Socjologia prawa. Zarys wykładu, Zakamycze, Kraków 2003. Plopa M. (red.), Człowiek u progu trzeciego tysiąclecia. Zagrożenia i wyzwania, vol. 2, Wydawnictwo Elbląskiej Uczelni Humanistyczno-Ekonomicznej, Elbląg 2007. Radbruch G., Filozofia prawa, tłum. E. Nowak, PWN, Warszawa 2009. Skrzydlewski P., Antropologiczne i społeczne determinanty prawa. Studium z filozofii prawa, Wydawnictwo KUL, Lublin 2013. Szostek A., Prawa człowieka: podstawa czy wyzwanie dla współczesnego prawa stanowionego?, [w:] J. Krukowski, O. Theisen (red.), Kultura i prawo. Podstawy jedności europejskiej, Towarzystwo Naukowe Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, Lublin 1999. Szyszkowska M., Filozoficzne interpretacje prawa, Wyższa Szkoła Handlu i Prawa, Warszawa 1999. Torkarczyk R., Filozofia prawa w perspektywie prawa natury, Temida 2, Białystok 1998. Torczyńska M., Socjalizacja prawna w społeczeństwie szybkich zmian, [w:] M. Plopa (red.), Człowiek u progu trzeciego tysiąclecia. Zagrożenia i wyzwania, vol. 2, Wydawnictwo Elbląskiej Uczelni Humanistyczno-Ekonomicznej, Elbląg 2007. Ziębiński Z., O pojmowaniu celu, zadania, roli i funkcji prawa, „Państwo i Prawo” 1987, vol. 12, s. 15-28. Życiński J., Wartości chrześcijańskie a państwo demokratyczne, [w:] J. Krukowski, O. Theisen (red.), Kultura i prawo. Podstawy jedności europejskiej, Towarzystwo Naukowe Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, Lublin 1999. 85 86 mgr Agata Osmólska Uniwersytet Warszawski NOWE FORMY UCZESTNICTWA W KULTURZE W PONOWOCZESNYM SPOŁECZEŃSTWIE – PERSPEKTYWA PEDAGOGICZNA Streszczenie W ponowoczesnym społeczeństwie nastąpiły gwałtowne zmiany w niemal wszystkich sferach, w tym także w sferze kultury. Zmiany te dotyczą różnych zjawisk, począwszy od uczestnictwa w kulturze, a skończywszy na środowisku kulturowym. Chociaż są one w większości pozytywne, to pojawiają się również ich negatywne aspekty, które stają się problemem dla nauczycieli i wychowawców pracujących z młodzieżą. Obecnie dużo częściej niż z odbiorem kultury mamy do czynienia z uczestnictwem w niej. Pojawiają się nowe formy uczestnictwa, które pozwalają każdemu poczuć się artystą i dzielić się swoją sztuką w przestrzeni Internetu. Zdobycie kompetencji medialnych pomaga w pełni wykorzystać edukacyjne walory nowych mediów i pozwala na aktywne uczestnictwo w kulturze. W ponowoczesnym społeczeństwie niezwykle istotna staje się edukacja medialna, umożliwiająca swobodne poruszanie się w świecie nowych mediów. Słowa kluczowe: edukacja medialna, kompetencje medialne, kultura, odbiorca, uczestnik NEW FORMS OF PARTICIPATION IN A CULTURE IN THE POSTMODERN SOCIETY – THE PEDAGOGIC PERSPECTIVE Summary In the postmodern society, there occurred rapidt changes in almost all spheres, including the sphere of culture. These changes concern different phenomena, starting with the participation in a culture, and ending with the cultural environment. However, they are mostly positive, sometimes there occur also their negative aspects which become a problem for teachers and educators working with the youth. Nowadays, we are dealing with the participation in the culture more often than with its perception. There are new forms of participation that allow everyone to feel as an artist and share their art in the space of the Internet. Gaining the media abilities helps to fully use the educational values of the new media and allows to actively participate in a culture. In a postmodern society unusually essential becomes the media education, which allows to freely move in the world of the new media. Keywords: culture, media education, media literacy, participant, recipient Bez wątpienia można stwierdzić, że w sferze kultury zachodzą obecnie ogromne, wręcz rewolucyjne zmiany. Zmienia się zarówno samo uczestnictwo w kulturze, jak i środowisko kulturowe. W tym momencie musi pojawić się refleksja: Jak myśleć o kulturze, gdy wszystkie 87 stare kategorie uległy przeterminowaniu? Wszystkie stosowane dotychczas pojęcia analityczne okazały się bowiem nieadekwatne w kontekście społeczeństwa ponowoczesnego. Wraz z rozwojem roli i znaczenia nowych mediów w naszym życiu, zmieniał się model doświadczenia kulturowego. Model zaproponowany przez Andrzeja Ziemilskiego w latach 80. XX wieku okazał się niewystarczający. Ziemilski nazwał swój model „nieustannym unaocznieniem kultury”, w którym jednostka dzięki kulturze poznaje świat. Model ten był zapośredniczony przez literaturę i interpretowany dzięki kategoriom artystycznym. W tym modelu „doświadczenie kulturalne ma [...] zatem wyspecjalizowany charakter i obejmuje znajomość uniwersum artystyczno-estetycznego literatury <<wysokiej>>. Dzisiaj, kiedy obieg takiej literatury ma w istocie charakter niszowy, rola profesjonalistów i innych czynnych uczestników kultury literackiej, tak ważna w okresie PRL, całkowicie zamiera”1. Inny model doświadczenia kultury został przez A. Ziemilskiego nazwany „modelem kultury zdominowanej przez praxis”. Ten model przez długi czas był najczęstszy wśród uczestników życia kulturalnego – polegał na poznawaniu różnego rodzaju wytworów kultury, w różnej porze i w nieusystematyzowany sposób. Kontakt z kulturą pozwalał na zdobycie istotnych doświadczeń, które tworzą indywidualną kompetencję artystyczną2. Trzeci model opisany przez A. Ziemilskiego jest obecnie najczęściej spotykany. Kontakt z kulturą jest w nim zapośredniczony przez media. Dzięki mediom jednostki są dobrze poinformowane na temat tego, co dzieje się w kulturze, jednak to wcale nie oznacza, że z proponowanej oferty korzystają. Zmiany, których doświadcza obowiązujący model uczestnictwa w kulturze są odzwierciedlone w kształtującej się tożsamości typu insert, która charakteryzuje się: ciągłą otwartością na propozycje; gotowością do włączenia wszystkich dostępnych doświadczeń (bez różnicy czy są to doświadczenia przeżyte czy też medialne); ciągłym „budowaniem – burzeniem”3. Podobieństwa między nowym rodzajem tożsamości a powstającym modelem doświadczania kultury są oczywiste: uczestnictwo w kulturze jest dziś pozainstytucjonalne i zapośredniczone medialnie, a pojawiająca się oferta jest niezwykle bogata i zmienia się w tempie błyskawicznym. Kultura jest dziś utożsamiana nie z instytucjami, ale z różnorodnymi treściami, informacjami, które towarzyszą nam codziennie przez 24 godziny na dobę. 1 W.J. Burszta, Opisać rewolucję, [w:] M. Filiciak, M. Danielewicz, M. Halawa, P. Mazurek, A. Nowotny (red.), Młodzi i media. Nowe media a uczestnictwo w kulturze, Warszawa 2010, s. 142. 2 Zob. A. Ziemilski, Sytuacja kultury polskiej w końcu XX wieku: szkic prognostyczny, Warszawa 1987. 3 Zob. W.J. Burszta, op. cit., passim. 88 Człowiek w ponowoczesnym społeczeństwie jest wciąż otwarty na nowe propozycje i doświadczenia. Co ciekawe, doświadczenia te nie muszą być nabyte w realnym życiu – równie ważne jest to, co dzieje się w cyberprzestrzeni. Podział między tym co wirtualne, a tym co realne – zaciera się. Kultura uczestnictwa Zmiany zachodzące w kulturze sprawiły, że jednostka nie jest dziś biernym odbiorcą, mniej bądź bardziej refleksyjnie przyjmującym przedstawione treści. Chociaż nie wszyscy użytkownicy nowych mediów są aktywni w produkowaniu treści, to wielu z nich tworzy kulturę, rozpowszechniając i komentując pojawiające się wiadomości. Odbiorcy kultury widzą dziś swoją rolę zupełnie inaczej niż robili to ich rodzice czy dziadkowie. Zdają sobie sprawę, że posiadają duży wpływ na sferę kultury i mają możliwość aby realnie ją zmieniać. Tworzy to dogodną sytuację edukacyjną, gdyż pozwala młodym ludziom na zdobycie nowych kompetencji technicznych, społecznych czy artystycznych. Ponadto motywuje do działania, pozwala czerpać z istniejących źródeł i przerabiać je w dowolny sposób. Dotychczas odbiorca w poszczególnych mediach pełnił rolę tylko i wyłącznie pasywną – tak było w przypadku radia, prasy czy telewizji. Tym samym, stosunek nadawca-odbiorca był nierówny. Usieciowienie i pojawienie się Internetu Web 2.0 sprawiło, że odbiorcy kultury po raz pierwszy mają możliwość stać się jednocześnie jej nadawcami. Granica między nadawcą a odbiorcą została zatarta, co jest jedną z głównych cech tzw. kultury uczestnictwa4. Dzisiaj to odbiorcy kultury decydują o tym, co jest uznawane za wartościowe i co nie zginie w czeluściach sieci. Największe portale zachęcają użytkowników do aktywnego uczestnictwa, wiedząc, że w ten sposób mogą zadecydować o swoim „być albo nie być”. Coraz częściej to anonimowi blogerzy czy osoby komentujące wiadomości na portalach stają się podstawowym źródłem informacji dla wielu prestiżowych dzienników. Każdy może tworzyć kulturę w Internecie, gdyż bariery wejścia są bardzo niskie, a wsparcie otrzymywane od innych użytkowników sieci – bardzo wysokie. Materiały publikowane w Internecie rzadko przechodzą jakąkolwiek selekcję, każdy ma takie same szanse – nie ma osób lepszych ani gorszych. To wszystko sprawia, że kultura uczestnictwa cieszy się ogromną popularnością, a portale pozwalające na dzielenie się treściami wciąż mogą liczyć na wizyty milionów użytkowników5. Wraz ze wzrostem popularności kultury uczestnictwa spada zainteresowanie tradycyjnymi formami odbioru kultury. Przede wszystkim widoczny jest spadek popularności telewizji, co może się wiązać z chęcią uwolnienia się z narzuconych przez nią ram. Coraz 4 5 Zob. H. Jenkins, Kultura konwergencji. Zderzenie starych i nowych mediów, Warszawa 2007. Zob. W. Gogołek, Technologie informacyjne mediów, Warszawa 2006. 89 częściej mówi się, że monitor komputera stopniowo zacznie zastępować ekran telewizora. Tradycyjna telewizja narzucała odbiorcom sposób korzystania z kultury, była zbyt mało elastyczna jak na wymagania współczesnego świata. Aby przetrwać musi ona wyewoluować, a przede wszystkim zaoferować odbiorcom coś, czego nie dostaną w Internecie6. Taką właśnie ewolucję wyraźnie widać na przykładzie prasy. Aby przystosować się do nowych warunków, prasa stopniowo przenosi się do Internetu. Dziś większość cenionych magazynów ma swoją wersję on-line, dzięki czemu konsumenci mają możliwość wybrania papierowej wersji czasopisma lub mogą przeczytać je na ekranie swojego komputera bądź tabletu. Odbiorca czy uczestnik? Wbrew pozorom, aktywne uczestnictwo w kulturze nie jest rzeczą łatwą. W rzeczywistości wymaga ono posiadania wielu kompetencji i zdolności, których nie musiał posiadać odbiorca. Oczywiste jest również, że nie wszyscy uczestnicy są równi – jedni posiadają bardzo dobrze rozwinięte zdolności do tworzenia kultury, inni wręcz przeciwnie. Z tego powodu pełny dostęp do kultury jest jedynie pozorny. Chociaż teoretycznie każdy ma do niej dostęp, to w praktyce skorzystać mogą z niej jedynie ci, którzy posiadają lepiej rozwinięte kompetencje medialne i są dobrze przystosowani do poruszania się wśród nowych technologii. Dla uczestników kultury ważna jest umiejętność wydobywania wartościowych informacji spośród wszystkich wiadomości znajdujących się w cyberprzestrzeni. Uczestnicząc w kulturze trzeba wybrać między wieloma istniejącymi opcjami, gdyż nie ma możliwości wzięcia udziału we wszystkich. To sprawia, że uczestnicy wypracowują szereg technik oraz sposobów radzenia sobie z chaosem informacji i treści. Najczęstsze są dwie strategie. Jedna z nich dotyczy sytuacji, w której jednostka ogranicza się jedynie do tego, co jest głośne, popularne, na topie. Strategię tę można nazwać „odłączaniem się”7. Daje ona jednostce złudne przekonanie, że jest ze wszystkim na bieżąco i w pełni uczestniczy w kulturze. Przekonanie to jest oczywiście nieprawdziwe i niejednokrotnie wpędza jednostkę we frustrację – nie mogąc uczestniczyć we wszystkich ważnych wydarzeniach, dana osoba ma poczucie, że traci coś ważnego, że to, co odrzuciła było lepsze od tego, z czego skorzystała. Druga z częstych strategii to „ucieczka w niszę”. Jest ona odwrotnością strategii „odłączania” i polega na wybieraniu tych opcji, które są rzadkie, wyjątkowe, niszowe. 6 O tym, że telewizja stara się wciąż odpowiadać na potrzeby i wymagania widzów świadczy m.in. oferowana przez dekodery platform cyfrowych funkcja time shifting, polegająca na pauzowaniu i cofaniu audycji telewizyjnych podczas ich nadawania. Dzięki temu odbiorca może obejrzeć daną audycję z poślizgiem czasowym. 7 Zob. M. Kędziora, W. Nowak, J. Ryczek, Co z tym odbiorcą? Wśród zagadnienia odbioru sztuki, Poznań 2012. 90 Uczestnictwo w takich wydarzeniach sprawia, że osoba czuje, że jest kimś specjalnym, a kultura, w której uczestniczy ma wyższą wartość niż kultura masowa. Jak łatwo zauważyć, każda ze wspomnianych strategii ma na celu danie ludziom przekonania, że niczego ważnego nie tracą, że nic im nie umyka, że są na bieżąco ze wszystkimi istotnymi wydarzeniami kulturalnymi. Ci, którzy wybrali strategię odłączania, do pewnego momentu żyją w przekonaniu, że wiedzą o wszystkim, co istotne, że nic ważnego nie odbędzie się bez nich. Natomiast ludzie uciekający w niszę są przekonani o tym, że są lepsi, że ich wybory są jedynymi słusznymi, a osoby, które wybrały inaczej, warte są mniej od nich. Konieczność wyboru wartościowych wydarzeń nie jest jedyną umiejętnością, którą powinien posiadać każdy uczestnik kultury. Warto dodać, że musi on również posiadać zdolność twórczej interpretacji i konstruowania własnych znaczeń8. Nie może pozostać pasywny, a wręcz przeciwnie – twórcy oczekują, że osoby stykające się z ich dziełami będą podchodzić do nich w sposób aktywny, starając się dodać coś od siebie. Nowe media dają niespotykaną wcześniej możliwość poznania twórczości milionów osób z całego świata i do zainspirowania się tworzoną przez nich sztuką. Każdy może być artystą, uszczknąć coś z widzianych dzieł i stworzyć coś własnego. Tego typu działania rozwijają kreatywność, pobudzają, pozwalają na nieskrępowane wyrażanie swoich uczuć i emocji. Prowadzone przez autora badania wśród młodzieży w wieku 15-20 lat9 pokazały, że prawie 50% badanych aktywnie współuczestniczy w kulturze. Młodzi ludzie nie tylko obcują ze sztuką tworzoną przez artystów, ale również starają się dać coś od siebie: publikują w Internecie robione przez siebie zdjęcia, kręcą amatorskie filmy, dzielą się z innymi swoją muzyką. Choć w przypadku osób starszych wyniki te mogłyby być inne, to bez wątpienia można stwierdzić, że nowe media znacząco ułatwiają uczestnictwo w kulturze. Założenie bloga czy własnego kanału na youtube nie jest niczym trudnym dla osób, które potrafią swobodnie poruszać się po Internecie. Nie należy zapominać o tym, że nowe media dają również możliwość porozmawiania z artystą o jego dziele. Z tego względu odbiorca także staje się uczestnikiem – dając twórcy komentarz zwrotny, wyjaśniając mu, jak rozumie jego sztukę, odbiorca wpływa na artystęinspirując go w ten sposób i być może wpływając na kształt jego przyszłych dzieł. Oznacza to, że aby być uczestnikiem kultury, niekoniecznie trzeba tworzyć coś swojego, wystarczy inspirować innych. Zmiany zachodzące w świecie wraz z nastaniem ery nowych mediów sprawiły, że nie pozostało już wiele miejsca dla klasycznego odbiorcy (za ostoję tradycyjnego odbioru sztuki 8 9 Ibidem. W badaniu wzięło udział 100 osób. 91 można uznać muzea, choć i tutaj sytuacja się zmienia). Przyzwyczajeni do życia w cyfrowej rzeczywistości ludzie nie chcą być już tylko biernymi obserwatorami cudzych dokonań. Chcą działać, tworzyć coś, nawet na niewielką skalę. W ten sposób stają się uczestnikami kultury i niejako zrównują się z podziwianymi przez siebie artystami. Można się zastanawiać, w jaki sposób to zrównanie wpłynęło na samą kulturę. Bez wątpienia należy stwierdzić, że wraz z kulturą uczestnictwa zwiększyła się rola oraz znaczenie kultury popularnej. Kultura stała się towarem, czymś, co należy sprzedać niezależnie od jakości. Tym samym, w sieci mamy do czynienia z ogromem bezwartościowych przekazów, które w żaden sposób nie rozwijają nas i nie wzbogacają artystycznie. Wraz z zastąpieniem odbiorcy przez uczestnika kultury, pojawiły się nowe, nieznane wcześniej problemy i wyzwania, przed którymi stają wszyscy, którzy zajmują się wychowywaniem młodych pokoleń. Nowe media wyzwaniem dla pedagogów Nowe technologie znacząco usprawniły komunikację i – co za tym idzie – wpłynęły na proces edukacji. Nigdy wcześniej w historii nie było tak łatwego dostępu do wiedzy i kultury. Obecnie bez problemów można skorzystać z Internetu i dotrzeć do milionów informacji, dotyczących niemal każdego tematu. Jednakże pojawiają się istotne problemy: jak z tak chaotycznej wiedzy wydobyć to, co ważne i wartościowe? Jak nie pogubić się w zalewie informacji? Skoro każdy może podejmować próby bycia artystą, to jak rozróżnić tych, którzy naprawdę mają talent od pozostałych osób dzielących się swoją sztuką w Internecie? W tym momencie warto wprowadzić pojęcie kompetencji medialnych, które ułatwiają poruszanie się w świecie nowych mediów. Peter Winterhoff-Spurk jako najważniejsze kompetencje medialne wymienia: kompetencje techniczne, takie jak umiejętność korzystania z komputerów, opanowanie kodów medialnych; społeczne kompetencje medialne, związane z posiadaniem wiedzy na temat wpływu mediów na społeczeństwo; osobiste kompetencje medialne, czyli umiejętność segregacji treści i wychwycenia tych, które są przydatne10. Brak którejś z wymienionych kompetencji sprawia, że jednostka nie może w pełni korzystać z edukacyjnych walorów nowych technologii. Jest to o tyle problematyczne, iż współcześnie każdy człowiek, który chce się rozwijać, musi niejako funkcjonować w dwóch rzeczywistościach. Jedną z nich jest świat realny, drugą – cyberprzestrzeń. Wiele osób realizuje 10 Zob. P. Winterhoff-Spurk, Psychologia mediów, Kraków 2007. 92 się dziś głównie poprzez Internet i to w sieci kształtuje swoją wiedzę oraz umiejętności. Dzieje się tak z kilku powodów. Internet jest przestrzenią, która mami odbiorców wieloma czynnikami. Jest atrakcyjny dla ludzi w każdym wieku, może być wykorzystywany na różne sposoby, w dowolnym miejscu i czasie. Spędzając czas w cyberprzestrzeni zdobywa się nowe informacje, a także poszerza już posiadaną wiedzę. Ten proces edukacyjny odbywa się niemalże nieświadomie, w sposób ciekawy, szybki i niewymagający od jednostki żadnego wysiłku. Jeszcze pod koniec XX wieku edukacja nieformalna odbywała się głównie poprzez kontakty twarzą w twarz. W ponowoczesnym społeczeństwie przez pojęcie „edukacja nieformalna” najczęściej rozumie się edukację zapośredniczoną przez Internet. Jest to głównie spowodowane tym, że kontakty społeczne coraz częściej przenoszą się do sieci. Tym samym, tradycyjnie pojmowana edukacja nieformalna, czyli zdobywanie wiedzy w trakcie rozmów i spotkań z innymi ludźmi, została wyparta przez edukację, która odbywa się głównie w przestrzeni Internetu. Wraz ze wzrostem znaczenia Internetu w edukacji, pojawiły się pewne problemy oraz wyzwania, przed jakimi stają nzarówno auczycielejak i uczniowie. Jedna z trudności została już zasygnalizowana: współczesny świat wymaga od ludzi posiadania dobrze rozwiniętych kompetencji medialnych, jednak w praktyce niewiele osób je posiada. Od pewnego czasu zwraca się uwagę na potrzebę zwiększenia zakresu edukacji medialnej w szkołach, jednak wydaje się, że wciąż jest to jedynie pusty slogan, a nie rzeczywiście realizowana misja. Edukacja medialna jest niezmiennie traktowana po macoszemu. Wiele osób uważa, że dzieci wychowane w czasach dominacji Internetu nie będą miały problemów z poruszaniem się w nim. I być może faktycznie, nowe pokolenia bez większych trudności posiądą umiejętności technologiczne. Można jednak wątpić czy tak samo będzie z indywidualnymi i społecznymi kompetencjami medialnymi. Edukacja medialna, rozumiana jako „kształtowanie umiejętności świadomego, krytycznego i selektywnego korzystania ze środków masowego przekazu, tworzenia i nadawania przekazów medialnych”11, usprawnia orientację w ponowoczesnym świecie. Dzięki temu rodzajowi edukacji, człowiek potrafi skutecznie komunikować się za pomocą rozmaitych środków przekazu. Ktoś, kto nie posiada odpowiednio rozwiniętych umiejętności medialnych, nie jest w stanie aktywnie korzystać z wielu dóbr oferowanych przez najnowsze technologie. Jednostka niewyedukowana medialnie być może będzie potrafiła poruszać się w cyberprzestrzeni, ale wcale nie oznacza to, że zdoła wyciągnąć z sieciowej rzeczywistości coś, co będzie wartościowe i korzystne dla jej rozwoju. 11 M. Kaniewska, W. Strykowski, Rola edukacji medialnej w społeczeństwie demokratycznym, „Edukacja Medialna” 2000, nr 4, s. 26. 93 Warto jednak pamiętać, że same kompetencje medialne nie wystarczą. Chociaż wszyscy mogą korzystać z dobrodziejstw Internetu, to niewiele osób posiada dobrze rozwiniętą indywidualną motywację poznawczą. To właśnie ona sprawia, że człowiek chce się uczyć i na wszelkie sposoby szuka ku temu okazji. Ludzie różnią się między sobą pod względem poziomu tej motywacji. Można się jedynie zastanawiać, jakie różnice występują między osobami należącymi do kolejnych pokoleń. W jaki sposób nowe media wpływają na motywację poznawczą? Z jednej strony Internet i inne nowe technologie mogą pobudzać do działania, kierować myśli na nowe tory i motywować do poszukiwania nowych informacji. Warto jednak pamiętać, że istnieje też druga strona medalu: większość Internautów nie chce długo czekać na wynik. Po wpisaniu hasła w wyszukiwarkę, odpowiedź pojawia się niemal natychmiast. Żmudne poszukiwania w bibliotekach należą już do przeszłości. Czy pokolenia, które będą przyzwyczajone do uzyskania natychmiastowej odpowiedzi na każde pytanie, znajdą w sobie ciekawość, chęć odkrywania czegoś nowego? Kwestia ta jest zapewne w dużej mierze indywidualna, jednak niecierpliwość wiążąca się z korzystaniem z Internetu może negatywnie wpływać na chęć samodzielnego poszerzania wiedzy. Ostatni problem, na który warto zwrócić uwagę dotyczy zależności między edukacją formalną i nieformalną. Wciąż uważa się, że edukacja nieformalna jest pod wieloma względami gorsza i niepełnowartościowa. Że nic nie zastąpi tradycyjnej edukacji w szkolnej ławie. Że w Internecie nie można nauczyć się niczego mądrego. Takie myślenie bez wątpienia jest błędne i w dużej mierze staje się przyczyną niewykorzystania potencjału jaki drzemie w nowych technologiach. Myśląc w taki sposób, przekazuje się uczniom pewne nastawienie, a także uczy ich, że cyberprzestrzeń zapewnia rozrywkę, ale wartościową wiedzę można zdobyć tylko z książek. Nauczyciele nie pokazują różnych opcji oferowanych przez Internet, który nie ogranicza się przecież do Wikipedii i kilku pseudonaukowych blogów. Prowadzone przez autorkę badania pokazują, że uczniowie nie korzystają z internetowych baz danych, publikowanych w sieci czasopism czy wirtualnych bibliotek. Nie korzystają, gdyż w większości przypadków nawet nie wiedzą, że takie opcje istnieją. Nikt im o tym nie powiedział, ani nie nakierował na tak bogate źródła wiedzy. Z pewnością Internet ma wiele złych stron, jednak nie można zaprzeczyć, że jego znaczenie w edukacji wciąż rośnie i nie należy tego lekceważyć. Uczniowie będą korzystać z materiałów umieszczonych w sieci, czy się tego chce, czy też nie. Rolą pedagogów jest aby pokazać im na co warto zwrócić uwagę i jak odróżniać wartościowe informacje od tych, które do niczego się nie przydadzą. Podobnie wygląda kwestia uczestnictwa w kulturze. Dzięki wykształceniu u młodych ludzi kompetencji medialnych możliwe będzie nauczenie ich, w jaki sposób mają odróżniać dzieła mające wartość artystyczną od tych, które nie są zbyt wiele warte. 94 Osobnym zagadnieniem jest aktywne uczestnictwo w kulturze. Jak wspomniano, połowa badanych umieszcza w sieci różne treści i w ten sposób realizuje się artystycznie. Na ogół jest to zjawisko pozytywne, jednak warto mieć nad nim choć niewielką kontrolę i pokazywać młodym ludziom różne możliwości. Uczestnictwo w kulturze wymaga od ludzi dużej wiedzy. Rolą nauczyciela jest zwrócenie uwagi na to, że aby wejść w dialog z twórcami należy posiadać solidne podstawy wiedzy o kulturze, gdyż tylko w ten sposób naprawdę można stać się dla równorzędnym partnerem dla twórców i artystów. Edukacja medialna pozwala zaopatrzyć młodych ludzi w kompetencje, które pomogą im w poruszaniu się w ciągle zmieniającym się świecie. Bibliografia Burszta W.J., Opisać rewolucję, [w:] M.Filiciak, M.Danielewicz, M.Halawa, P. Mazurek, A. Nowotny (red.), Młodzi i media. Nowe media a uczestnictwo w kulturze, Centrum Badań nad Kulturą Popularną SWPS, Warszawa 2010. Gogołek W., Technologie informacyjne mediów, ASPRA-JR, Warszawa 2006. Jenkins H., Kultura konwergencji. Zderzenie starych i nowych mediów, Wydawnictwo Akademickie i Profesjonalne, Warszawa 2007. Kaniewska M., Strykowski W., Rola edukacji medialnej w społeczeństwie demokratycznym, „Edukacja Medialna” 2000, nr 4, s. 24-32. Kędziora M., Nowak W., Ryczek J., Co z tym odbiorcą? Wśród zagadnienia odbioru sztuki,Wydawnictwo Naukowe WNS UAM, Poznań 2012. Morley D., Przestrzenie domu. Media, mobilność i tożsamość, Narodowe Centrum Kultury, Warszawa 2011. Toffler A., Trzecia fala, PIW, Warszawa 1997. Winterhoff-Spurk P., Psychologia mediów, Wydawnictwo WAM, Kraków 2007. Ziemilski A., Sytuacja kultury polskiej w końcu XX wieku: szkic prognostyczny, Instytut Kultury, Warszawa 1987. 95 96 mgr Janusz Ruciński Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie CIAŁO „SPOPULARYZOWANE” - OBIEKT (NIE)USZANOWANY Streszczenie Współczesna kultura wygenerowała i upowszechniła w społeczeństwie obraz pięknego człowieka o nienagannej, wręcz idealnej budowie ciała. Obraz ten wykorzystywany jest także w celach marketingowych i służy nie tylko wypromowaniu produktów z branży kosmetycznej lecz również filmów, seriali, teledysków czy tabloidów. Ten proceder dotyczy w szczególności ciała kobiecego, które stało się chwytliwym obiektem, często skutecznie odwracającym uwagę od średniej jakości produktu, który jest oferowany potencjalnemu nabywcy czy odbiorcy. W związku z tym rodzi się pytanie: Czy w XXI wieku człowiek traktowany jest podmiotowo? Czy jego podmiotowość została zepchnięta na drugi plan, dając tym samym pierwszeństwo cielesności potraktowanej w sposób wyłącznie przedmiotowy? W końcu, czy piękne ciało pokazywane w mediach jest postrzegane przez pryzmat osobowy czy przedmiotowy? Słowa kluczowe: ciało, popkultura, media, szacunek, kościół, człowiek BODY „POPULARIZED”- OBJECT (DIS)RESPECTED Summary Today culture has created and spread in society imagine of beautiful man, who has impeccable, almost perfect body. This view is use also in marketing purposes and is used not only to promote cosmetics but also films, serials, music videos or tabloids. This proceder affect in particular female body, which became a catchy subject, often used to distract attention for medium quality of products, which are offered to potentials buyer or receiver. In this connection raises a question: Are the human in XXI century treat as the subject? Whether its subjectivity was pushed into the background, thus giving priority to flesh treated only as an object? In the end, whether beautiful body shown in various types of media is seen through the prism of personal or objective? Keywords: body, pop culture, media, respect, church, man Współczesne media przejawiają tendencję do posługiwania się człowiekiem jako „narzędziem” przyciągającym uwagę potencjalnego odbiorcy. Idąc za najnowszymi trendami, dyktowanymi głównie przez gremia związane ze światem show biznesu, odciskają tym samym swoje piętno na sposobie postrzegania człowieka, który daleko odbiega od chrześcijańskiej wizji. Według nauczania Kościoła katolickiego, „człowiek, ponieważ został stworzony na obraz Boży, posiada godność osoby: nie jest tylko czymś, ale kimś”1. Osoba ludzka jest równocześnie istotą cielesną i duchową, w związku z czym ciało człowieka na równi z duszą uczestniczy w godności 1 Katechizm Kościoła Katolickiego, Poznań 2002, nr 357. 97 „obrazu Bożego”2. Ciało człowieka jest elementem, który łączy go ze światem zewnętrznym. Na najniższym poziomie poznawczym człowiek jawi się jako przedmiot materialny i podczas pierwszego zetknięcia z drugą osobą daje się poznać jako istota cielesna, którą można opisać językiem biologii, to jednak owo ciało posiada szereg przymiotów, które nadają człowiekowi osobowy sens3. Ciało kreowane przez media Realia życia codziennego pokazują jak wiele uwagi człowiek poświęca własnemu wyglądowi. Wszelkie zabiegi higieniczne i kosmetyczne oraz dobór stroju mają na celu podkreślenie sylwetki i urody. Wzrastająca liczba gabinetów kosmetycznych, solariów czy klubów fitness wskazuje na wzrost zainteresowania własnym ciałem. Postulat bycia atrakcyjnym stał się niemalże głównym wyznacznikiem postrzegania siebie.Media stały się swoistym pryzmatem, przez który przepuszczamy swoje widzenie siebie i drugiego człowieka. Prawdą jest, iż propagowanie przez media zdrowego stylu życia, który podnosi jakość naszej kondycji fizycznej i psychicznej4 oraz kampanie podejmowane na rzecz rozpowszechnienia badań kontrolnych celem uniknięcia zachorowania na jakąś chorobę lub jej wczesnego wykrycia czy też leczenia są sprawą ważną i potrzebną5. Jednak media przede wszystkim starają się wpoić jak wielkie znaczenie ma w życiu ciało piękne i młode. Serwują odbiorcy obrazy osób młodych, szczupłych, o idealnej cerze, pięknej fryzurze oraz jędrnym i zgrabnym ciele, których uroda podkreślona zostaje przez odpowiedni makijaż i ubiór. Zaprezentowane w ten sposób osoby stają się idealnym wyznacznikiem, który kreuje dążenia odbiorcy, niekiedy za wszelką cenę, do 2 Ibidem, nr 362, 364. A. Zwoliński, Seksualność w relacjach społecznych, Kraków 2006, s. 25-27. 4 Przykładem jest kampania pt. „Siła odruchu”, której inicjatorem było Ministerstwo Sportu i Turystyki. Grupę docelową stanowiły osoby w wieku 29-45 lat, które ze względu na wiek i prowadzony styl życia zaprzestały aktywności fizycznej. Kampania miała na celu „poprawienie pozycji aktywności fizycznej w hierarchii wartości Polaków oraz przeniesienie jej z grupy wartości uznawanych do wartości realizowanych. Dlatego zaplanowano szerokie działania wykraczające poza klasyczną reklamę. Siła odruchu była obecna na imprezach sportowych, w Internecie, w programach śniadaniowych i edukacyjnych”. Por. http://www.kampaniespoleczne.pl/kk_kampanie_new_2.php?edycja=2011&kk_id=385&action=szczegoly, [dostęp: 26.02.2015]. 5 Przykład stanowi kampania społeczna „Zostań dawcą”, której pierwsza edycja wystartowała 10.12.2011 r., a jej grupą docelową były osoby między 18 a 55 rokiem życia. „Celami kampanii jest budowanie świadomości dotyczącej dawstwa szpiku, zachęcenie odbiorców do rejestracji, jako potencjalny dawca, podnoszenie świadomości społecznej dotyczącej ilości zachorowań na białaczkę. Kampania ma również na celu (dzięki rejestracji dawców) podarować kolejne szanse na nowe życie dla pacjentów na całym świecie”. Inicjatorem akcji jest Fundacja TVN „Nie jesteś sam” oraz Grupa TVN, które kontynuują działania Fundacji DKMS Polska. Por. http://www.kampaniespoleczne.pl/kk_kampanie_new_2.php?edycja=2011&kk_id=377&action=szczegoly, [dostęp: 26.02.2014]. 3 98 uzyskania podobnego wyglądu6. „Media wywołują poczucie przepaści między ciałem własnym, a ciałem idealnym, co powoduje ciągły niepokój o wygląd i wagę, doprowadzając często do tego, że ciało zamiast być azylem, staje się więzieniem idealnego wizerunku. Istnieje zatem niewidzialny przymus dopasowania ciała do standardów narzuconych przez wiedzę/władzę w popkulturze”7. Dodatkowo dowiadujemy się, iż musimy toczyć nieustanną walkę o zachowanie upragnionej, idealnej sylwetki, zprzeciwnikami takimi jak: bakterie, suche powietrze z klimatyzatorów, nieubłagalnie upływający czas, i że bez pomocy „cudownych” środków poniesiemy w tej walce klęskę8. Można więc dostrzec, że głównym motorem napędowym dla mediów w stosunku do wizerunku ciała są koncerny farmaceutycznokosmetyczne. To one stanowią niejako władzę nad kreowanym w mediach wizerunkiem ciała, wywołując w konsumentach stały niepokój o ciało oraz chęć jego zmiany czy polepszania go9. W ten sposób media spełniają podwójną funkcję: 1) funkcję wzorcowotwórczą, która zarówno dostarcza, jak i hierarchizuje pewne wzory i normy przyjęte w społeczeństwie i kulturze; 2) dostarczanie „instrukcji obsługi”, wskazówek do tego, w jaki sposób „wbić się” w te wzory i normy10. Ciało „niewolnikiem” kultury Interpretacja istoty ciała wpisuje się w konkretny, aktualny dla danego miejsca i czasu światopogląd. Nie ma więc uniwersalnej, czy też obiektywnej wiedzy na temat wizerunku ciała. Wiedza ta nie ma zatem charakteru wciąż obowiązującej normy. Aczkolwiek niekiedy pewne koncepcje sprzed lat przeżywają swój renesans11. Fundamentem, na którym społeczeństwo ponowoczesne zaczęło budować wizję ciała, stała się kultura masowa12. Stała się ona skutecznym narzędziem dla przemian obyczajowości, które w krajach Europy Zachodniej były widoczne już w latach 60. XX wieku. Wzrost zainteresowania cielesnością przez społeczeństwo i media polskie rozpoczął się natomiast w latach 80. XX wieku. Stopień ewidentnie zwiększonego zainteresowania cielesnością obrazuje przeprowadzona przez Beatę Łaciak analiza prasy z lat 1990-1991 i 2000-2001, która obrazuje wyraźny wzrost liczby artykułów z dziedziny wyglądu, zdrowia, dietetyki, uprawiania sportu oraz dotyczącej sfery seksualnej. Skutkiem tego, w realia codzienności w grę przestała wchodzić już tylko sama uroda, lecz także 6 N. Warszawska, Kreacja idealnych wizerunków, czyli kult ciała w kulturze popularnej, [w:] W. Jakubowski, S. Jaskulska (red.), Kultura mediów, ciało i tożsamość - konteksty socjalizacyjne i edukacyjne, Kraków 2011, s. 225. 7 Ibidem. 8 P. Błajet, Ciało w kulturze współczesnej. Wątki socjologiczne, Olsztyn 2005, s. 121. 9 N. Warszawska, Kreacja..., op. cit., s. 226. 10 H. Jakubowska, Socjologia ciała, Poznań 2009, s. 38-39. 11 Z. Melosik, Tożsamość, ciało i władza w kulturze instant, Kraków 2010, s. 12. 12 E. Żyłkiewicz, Tabu czy kult ciała w ponowoczesności, [w:] R. Cieślak (red.), Retoryka ciała w dyskursie publicznym, Toruń 2008, s. 164. 99 powinność dbania o nią, a dorównanie przedstawianym przez media wzorcom stał się swoistym społecznym obowiązkiem13. Trafne jest więc spostrzeżenie, iż „kultura współczesna stała się kulturą ciałocentryczną. Ludzie coraz częściej postrzegani są przez pryzmat swoich ciał, niekiedy tożsamość redukuje się do ciała, a ściślej do jego powierzchni”14. Fakt ten potwierdzają chociażby wyniki badań przeprowadzonych przez Centrum Badania Opinii Społecznej (CBOS), w lipcu 2009 roku, w których 90% Polaków przyznaje, iż przywiązują oni dużą lub bardzo dużą wagę do swojego wyglądu. Jego znaczenie zauważa 88% mężczyzn oraz 92% kobiet. Ponadto dla 83% badanych bardzo ważną i niemalże niezmienną od wielu lat kwestią jest wygląd innych ludzi15. Obraz ciała skoncentrowany jest na trzech elementach: poznawczym, emocjonalnym i behawioralnym. Element poznawczy odnosi się do myśli i przekonań o własnym ciele, czyli postrzegania swojego ciała – głównie jego rozmiarów. Element emocjonalny dotyczy zadowolenia lub niezadowolenia z ciała oraz jego poszczególnych wymiarów czy cech. Element behawioralny natomiast odnosi się do konkretnych działań, podejmowanych przez człowieka, celem zredukowania poczucia niezadowolenia z własnego ciała16. Podążanie za pięknym ciałem wpisało się w ramy funkcjonowania społeczeństwa. Jest ono „organem konsumpcji”, a wyznacznikiem jego prawidłowego stanu jest umiejętność przystosowania się i przyswojenia generowanych przez „społeczeństwo konsumpcji” ofert17. Ciało „staje się towarem, eksponatem i miejscem, w którym mamy szczęście lub nieszczęście przebywać, źródłem dobrego samopoczucia, narażonym jednak również na choroby i napięcia”18. Z tych wywodów wyłania się obraz ciała, które musi toczyć nieustanną walkę o to, aby nadążyć za idealnymi, aktualnie obowiązującymi wzorcami, które są mu podawane przez kulturę. Jednak jak pisze Piotr Błajet „Ciało nigdy nie nadąża za trendami, jest zawsze o pół kroku z tyłu [...]. Ciało, które miało stać się fundamentem czy nawet esencją tożsamości, musi być poddawane różnym manipulacjom, aby nadążyło za zmianami”19. Zniewolenie ciała przez 13 H. Jakubowska, op. cit, s. 59-61. P. Błajet, Ciało jako kategoria pedagogiczna. W poszukiwaniu integralnego modelu edukacji, Toruń 2006, s. 54. 15 Centrum Badania Opinii Społecznej (CBOS), Jak Cię widzą, tak Cię piszą - Polacy o znaczeniu wyglądu w życiu, http://www.cbos.pl/SPISKOM.POL/2009/K_112_09.PDF, [dostęp: 26.02.2015]. 16 M. Starzomska, Ż. Buławska, Wpływ prezentacji kostiumów plażowych i bielizny na obraz siebie u kobiet i mężczyzn, [w:] A. Brytek-Matera (red.), Ciało w dobie współczesności. Wybrane zagadnienia z problematyki obrazu własnego ciała, Warszawa 2010, s. 196. 17 N. Warszawska, Kreacja..., op. cit., s. 227. 18 Ibidem. 19 P. Błajet, Ciało jako kategoria..., op. cit., s. 55. 14 100 kulturę, a tym samym zdegradowanie go do rangi przedmiotu, zawarte są w wymienianych przez Błajeta symbolach współczesnego kultu ciała, czyli viagrze i skalpelu20. Ciało wykorzystywane przez kulturę Jednym z elementów postępu nowoczesności była zmiana w postrzeganiu własnego ciała. Odtąd stało się ono istotnym elementem kreującym w człowieku własną, indywidualną samoświadomość. Kontynuacją tego procesu było to, iż nowe, indywidualne ciało człowieka zaczęło być poddawane większej kontroli społecznej, która nie tylko kładła nacisk na zachowanie norm grzecznościowych, lecz także na dostosowanie się do wielu zasad „naturalnych”, „biologicznych” czy związanych ze sferą seksualną. W końcu ciało musiało zostać również świadomie dostosowane swoim kształtem do obowiązujących norm społecznych21. Współczesna kultura sprawiła, iż tożsamość zaczęła być odczytywana z perspektywy patrzenia na ciało22. Serce, dusza intelekt czy rozum zostały wyabstrahowane w tożsamości i potraktowane jako dodatek do ciała. Pierwszorzędną rolę stanowią wygląd zewnętrzny i atrakcyjność fizyczna, które niejednokrotnie mają wpływ na odnoszone w życiu sukcesy, rozwój zawodowy czy wybór partnera życiowego. Atrakcyjne kobiety postrzegane są jako bardziej seksualne, milsze, wrażliwsze, ekscytujące. Wzbudzają one w społeczeństwie obrazy kobiet odnoszących większe sukcesy w życiu, żyjących w szczęśliwszych niż inni małżeństwach, trzymające swój los we własnych rękach, z większymi możliwościami na samorealizację23. Ten stan ujawniają także wyniki badań CBOS, przeprowadzone w sierpniu 2003 r., w których 82% badanych twierdzi, iż dbanie o sylwetkę ma wpływ na powodzenie w życiu osobistym, natomiast 80% uważa, że ma ono znaczenie w życiu zawodowym. Atrakcyjność fizyczna jest sprawą istotną w życiu osobistym w przekonaniu 87% respondentów w przedziale wiekowym od 18 do 34 lat, na nią wskazuje także 91% badanych posiadających wyższe wykształcenie, natomiast jej rola w życiu zawodowym jest jednakowo ważna dla wszystkich, bez względu na cechy społeczno-demograficzne. Co prawda 71% Polaków biorących udział w badaniach jest zadowolona ze swojej sylwetki oraz wyglądu, to jednak połowa zbadanych deklaruje, że chciałaby coś w nim zmienić. Bezwzględna większość 20 Ibidem. T. Wiślicz, Integralność cielesna jednostki w perspektywie przejścia do nowoczesności - zarys problematyki, [w:] R. Matuszkiewicz (red.), Somatotes. Cielesność w ujęciu historycznym, Warszawa 2012, s. 132. 22 Z. Melosik, Tożsamość, ciało i władza w kulturze instant, op. cit., s. 18. 23 Z. Melosik, Tożsamość, ciało i władza. Teksty kulturowe jako (kon)teksty pedagogiczne, Toruń-Poznań 1996, s. 80. 21 101 respondentów, bo aż 85%, z tych którzy chcieliby coś zmienić w swoim wyglądzie, twierdzi, że dbanie o wygląd ma znaczny wpływ na życie osobiste i zawodowe24. Pierwszym wnioskiem jaki nasuwa się po analizie przytoczonych powyżej danych, jest to, iż człowieczeństwo zostało zredukowane do obrazu ciała. Pojawia się tu kwestia jego utowarowienia. Kultura ponowoczesna zredukowała postrzeganie ciała do wartości wymiernych. Kryteria, które stosowane były do definiowania i opisu przedmiotów materialnych, stały się weryfikatorami stosowanymi do ciała. Teresa Sikora wymienia dwa kryteria komodyfikacji ciała, którymi są: mierzalność i klasyfikacja. Zastosowanie mierzalności do ciała sprawia, że można je opisać w liczbach, np. wzrost, waga, wysokość, co w przypadku człowieczeństwa nie jest możliwe. W ten sposób cielesność i poszczególne jej aspekty kategoryzowane i rozpatrywane są w ramach pojęć „użyteczny”, bądź przeciwnie – „nieużyteczny”. Drugie kryterium skłania się w stronę „psychologicznych klasyfikacji dóbr materialnych”, wśród których można wyróżnić: funkcję instrumentalną, która postrzega ciało jako narzędzie wypełniania określonych ról; funkcję hedonistyczną, która poprzez ciało dokonuje się w sposób coraz łatwiejszy i pełniejszy; funkcję symboliczną, w której ciało jest fundamentem do generowania własnego wizerunku, będącego czytelnym komunikatem zarówno dla innych jak i samego siebie25. W społeczeństwie funkcjonującym w kulturze późnonowoczesnej utowarowienie ciała przybrało także szereg różnych form, wśród których T. Sikora wyróżnia: „wypożyczanie”, „montaż”, „naprawę i wymianę części”, „konfigurowanie”, „gwarancja trwałości”26. Zastosowane przez autorkę terminy uświadamiają, w jak wielkim stopniu kultura zdegradowała postrzeganie ciała i cielesności, zaliczając je w struktury narzędzi, czy też maszyn. „Wypożyczenie” związane jest z czasowym i odpłatnym udostępnieniu osobom trzecim swojego powierzchni lub wnętrza swojego ciała, mające na celu zrealizowanie założonych przez te osoby pomysłów, np. surogatki, wytatuowanie na swoim ciele reklamy, przystosowanie na potrzeby rynku wizerunku swojego ciała27. „Montaż” – „Przy obecnym stanie technologii realność montażu ciała odzwierciedlona jest nie tylko zarodkową terapią genetyczną,, ale i zapowiedziami programowania zarodków zgodnie z obowiązującymi kulturowo normami. Zamówienie za odpowiednią opłatą „zmontowania” przyszłego potomka [...]”28. „Naprawa i wymiana części”, to przede wszystkim korzystanie z usług medycyny estetycznej, aby podporządkować się powszechnym standardom cielesności. „Konfiguracja” związana jest z zabiegami stosowanymi 24 Dbałość o własną sylwetkę, http://www.cbos.pl/SPISKOM.POL/2003/K_154_03.PDF, [dostęp: 26.02.2015]. T. Sikora, Komodyfikacja cielesności w erze późnonowoczesnej, [w:] A. Brytek-Matera, op. cit., s. 253-254. 26 Ibidem, s. 255-257. 27 Ibidem, s. 255. 28 Ibidem, s. 256. 25 102 w celu osiągnięcia ciała wzorowanego na postaciach nie istniejących w rzeczywistości, np. lalki Barbie. W końcu,„gwarancja trwałości” wskazuje, iż pomimo rozwiniętego przemysłu kosmetycznego, gabinetów odnowy biologicznej, chirurgii plastycznej człowiek odczuwa lęk przed przemijalnością ciała, co skłania go do podejmowania działań związanych z „posiadaniem” go również po śmierci, np. w formie sztucznego diamentu zrobionego z prochów zmarłego29. Chrześcijańska wizja ciała, a ciało w kulturze Nauczanie Kościoła katolickiego jawić się może jako stojące w opozycji do cielesności i trzymające się z daleka od tego co cielesne. W rzeczywistości jednak Kościół wyraża pozytywny stosunek do ciała i wbrew złudnym opiniom wcale go nie odrzuca lub piętnuje. Doskonale ten fakt obrazuje fragment Konstytucji dogmatycznej o Kościele w świecie współczesnym Gaudium st spes, Soboru Watykańskiego II, który stanowi wyraz pozytywnego odniesienia się chrześcijaństwa do cielesności. „Człowiek stanowiący jedność ciała i duszy skupia w sobie dzięki swej cielesnej naturze elementy świata materialnego, tak że przez niego dosięgają one swego szczytu i wznoszą głos w dobrowolnym chwaleniu Stwórcy. Nie wolno więc człowiekowi gardzić życiem ciała, lecz przeciwnie, winien on uważać ciało swoje, jako przez Boga stworzone i mające być wskrzeszone w dniu ostatecznym, za dobre i godne szacunku”30. Godność ciała ludzkiego podkreślona została przez fakt Wcielenia, czyli przyjęcie przez Jezusa Chrystusa cielesnej natury. Odegrało ono ważną rolę w dziele zbawienia. Ciało jest świątynią Bożą i mieszkaniem Ducha Świętego. W końcu ciało, mimo, iż podlega śmierci, powtórnie będzie przywrócone do życia. Ze względu na przytoczone argumenty ciało ludzkie musi być wpisane także w obręb miłości człowieka do samego siebie. Miłość ta jest wielowymiarowa i obejmuje: ochronę życia; właściwe odczytywanie i zaspokajanie popędów 31; zaspokojenie głodu i pragnienia dla zachowania siły, zdrowia, rozwoju fizycznego i możliwości działania; obowiązek troski o zdrowie; staranie o utrzymanie i podnoszenie tzw. kultury fizycznej, czyli sprawności, zręczności i piękna ciała32. Może się więc wydawać, iż kultura ponowoczesna idealnie wpisuje się w głoszoną przez Kościół miłość człowieka do samego siebie. Propaguje bowiem pozornie te same postulaty. Ochrona życia, troska o własne zdrowie, dbałość o kulturę fizyczną może przypominać 29 Ibidem, s. 256-267. Sobór Watykański II, Konstytucja dogmatyczna o Kościele w świecie współczesnym Gaudium et spes, nr 14. Dalej KDK. 31 Pełnią one rolę służebną w rozwoju jednostki oraz zachowaniu i rozwoju całego gatunku ludzkiego. Zob. S. Olejnik, Teologia moralna życia osobistego, Włocławek 1999, s. 369. 32 Ibidem, s. 367-376. 30 103 wcześniej już wspomniane formy komodyfikacji ciała. Jednak po wnikliwszej analizie, można zauważyć, iż kultura ponowoczesna co prawda ma pewne punkty styczne z nauczaniem Kościoła, to jednak jej podejście do człowieka jako ciała, jest rozbieżne z tym nauczaniem. Kultura ponowoczesna, cielesność człowieka traktuje, na równi z resztą świata ożywionego, natomiast Kościół Katolicki w swoim nauczaniu mówi jasno, iż: „nie myli się człowiek, gdy uważa się za wyższego od rzeczy cielesnych, a nie tylko za cząstkę przyrody lub za anonimowy składnik społeczności państwowej”33. Katolicka nauka oparta na personalizmie wyraża prawdę o tym, iż człowiek jest obdarzony podmiotowością i nie można zdegradować go do poziomu rzeczy34. „Natura ludzka - jak to określił Roman Ingarden – polega na nieustannym wysiłku przekraczania granic zwierzęcości tkwiącej w człowieku i wyrastania ponad nią człowieczeństwem i rolą człowieka jako twórcy wartości”35. Efektem tego wysiłku jest kultura, przez którą człowiek wyraża siebie, a jej dzieła, które pozostają po człowieku, dają o nim świadectwo36. Wynika stąd fakt, iż katolicka nauka pokazuje, iż to nie kultura ma tworzyć człowieka, lecz człowiek ma być twórcą kultury. Niemniej jednak człowiek jako twórca kultury jest w nią uwikłany, stąd nie powinien on kierować kultury przeciw sobie, chociaż „człowiek zraniony przez grzech doświadcza buntów ciała. Sama godność człowieka wymaga, aby wysławiał Boga w swoim ciele, a nie dozwalał, by ono wysługiwało się złym skłonnościom jego serca”37. Podsumowanie Kultura popularna wypracowała we współczesnym człowieku pewien określony pogląd na samego siebie. Bezrefleksyjne traktowanie człowieczeństwa i sprowadzenie osoby ludzkiej do rangi maszyny mającej idealnie funkcjonować, zbiera swoje owoce w postaci niezadowolenia z własnej cielesności i prób udoskonalenia jej, a w skrajnych przypadkach jej unicestwienia. Człowiek, który jest twórcą i panem kultury, staje się jednocześnie jej niewolnikiem. Personalistyczny obraz człowieka, wypierają techniczno-ekonomiczne teorie, które oddzielają człowieka od osoby, sprowadzając go ponadto do samej cielesności. Biorąc pod uwagę, takie pojmowanie człowieczeństwa, wytwarzają się pewne „uniwersalne” trendy odnoszące się do wyglądu ciała. W tym kontekście ciało „nie żyje już własnym życiem”, ale życiem podyktowanym i narzuconym przez „ekspertów”. Ciało jest więc poddawane szeregom zabiegów, które mają na celu nadążenie za wytyczonymi przez kulturę i media wzorcami. 33 KDK, nr 14. T. Olejnik, op. cit., s. 322. 35 A. Zwoliński, op. cit., s. 20. 36 Ibidem. 37 KDK, nr 14. 34 104 Powinnością ciała staje się odtąd „wbicie się” w ogół panujących norm, częstokroć ponosząc ogromne straty. Staje się rzeczą, która wpisując się w ramy wyznaczone przez kulturę traci swoją odrębność, szacunek w społeczeństwie, jak również często godność. Bibliografia Błajet P., Ciało jako kategoria pedagogiczna. W poszukiwaniu integralnego modelu edukacji, Wydawnictwo Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu, Toruń 2006. Błajet P., Ciało w kulturze współczesnej. Wątki socjologiczne, Wyższa Szkoła Informatyki i Ekonomii TWP, Olsztyn 2005. Brytek-Matera A. (red.), Ciało w dobie współczesności. Wybrane zagadnienia z problematyki obrazu własnego ciała, Difin SA, Warszawa 2010. Centrum Badania Opinii Społecznej, Dbałość o własną sylwetkę, http://www.cbos.pl/SPISKOM.POL/2003/K_154_03.PDF. Centrum Badania Opinii Społecznej, Jak Cię widzą, tak Cię piszą - Polacy o znaczeniu wyglądu w życiu, Komunikat z badań,http://www.cbos.pl/SPISKOM.POL/2009/K_112_09.PDF. Cieślak R. (red.), Retoryka ciała w dyskursie publicznym, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2008. Jakubowska H., Socjologia ciała, Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań 2009. Jakubowski W., Jaskulska S. (red.), Kultura mediów, ciało i tożsamość – konteksty socjalizacyjne i edukacyjne, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2011. Kampanie nominowane do nagrody publiczności w konkursie na kampanię społeczną roku 2011. Siła odruchu, http://www.kampaniespoleczne.pl/kk_kampanie_new_2.php?edycja=2011&kk_id=385&action= szczegoly. Kampanie nominowane do nagrody publiczności w konkursie na kampanię społeczną roku 2011, „Zostań dawcą”, http://www.kampaniespoleczne.pl/kk_kampanie_new_2.php?edycja=2011&kk_id=377&action= szczegoly. Katechizm Kościoła Katolickiego, Wydawnictwo Pallotinum, Poznań 2002. Matuszewski R. (red.), Somatotes. Cielesność w ujęciu historycznym, Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2012. Melosik Z., Tożsamość, ciało i władza w kulturze instant, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2010. Melosik Z., Tożsamość, ciało i władza. Teksty kulturowe jako (kon)teksty pedagogiczne, Wydawnictwo Edytor S.C., Toruń-Poznań 1996. Olejnik S., Teologia moralna życia osobistego, Włocławskie Wydawnictwo Diecezjalne, Włocławek 1999. Sobór Watykański II, Konstytucja dogmatyczna o Kościele w świecie współczesnym Gaudium et spes. Zwoliński A., Seksualność w relacjach społecznych, WAM, Kraków 2006. 105 106 dr Monika Torczyńska Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie O PRESTIŻU PRAWA WE WSPÓŁCZESNYM SPOŁECZEŃSTWIE Streszczenie Celem artykułu jest próba refleksji wokół istoty, znaczenia oraz roli prestiżu, jakim prawo obdarzane jest przez przedstawicieli współczesnego społeczeństwa. Autorka analizuje prestiż prawa w kontekście aksjologii ponowoczesnej wspólnoty, to jest w kontekście aktualnie zachodzących przemian w sferze norm i wartości. Uniwersalne idee, zasady i standardy zbiorowego funkcjonowania zastępowane są obecnieindywidualistyczną aksjologią i etyką. Postępujące procesy erozji respektu wobec uniwersalnych zasad życia zbiorowego dotyczą także sfery prawa, co wynika między innymi z faktu, iż prawo nie realizuje dziś skutecznie funkcji ochronnej i organizacyjnej względem jednostek i całej zbiorowości. Niski poziom prestiżu prawa łączy się ze społecznym przyzwoleniem na podejmowanie działań skutkujących naruszeniem norm prawnych, stanowiąc zagrożenie dla porządku i harmonii życia społecznego. Słowa kluczowe: prestiż, prawo, wartości, społeczeństwo THE PRESTIGE OF THE LAW IN THE CONTEMPORARY SOCIETY Summary The aim of the paper is attempt to reflect about the nature, meaning and role prestige of law in the view of representatives of contemporary society. The author analyzes the prestige of the law in the context of postmodern community‟s axiology, it is in the context of the today's changes taking place in the area of standards and values. Universal ideas, principles and standards of the collective functioning of today are replaced individualistic axiology and ethics. The progressive erosion of respect to the universal principles of collective life also applies to the sphere of law, interalia due to the fact that the law now does not execute effective protective and organizational function towards individuals and to the entire population. The low level of prestige of law connects with the social permission to engage in activities that result in a violation of the legal norms, posing a threat to order and harmony of society. Keywords: prestige, law, values, society W aktualnym pejzażu życia społecznego odnaleźć możemy wiele różnorodnych symptomów głębokich zmian, jakie zachodzą w sferze norm, wartości, obyczajów i innych elementów naszego kanonu społeczno-kulturowego. Dotychczas obowiązujące uniwersalne drogowskazy życia tracą swój prestiż i poważanie na rzecz nowych standardów wyznaczających dopuszczalne wzorce postępowania w ponowoczesnym społeczeństwie. Jest oczywistym, iż współczesna, umasowiona kultura, a przede wszystkim charakterystyczna dla niej masowa komunikacja, „sprzyja rozmywaniu się hierarchii prestiżu i dezorientacji w zakresie obowiązujących norm. Fakty muszą być podawane wybiórczo, 107 wartości fragmentarycznie”1. Z procesami tymi korespondują przemiany w zakresie społecznego stosunku wobec władzy, polityki czy prawa, których prestiż w codziennych, rutynowych sytuacjach życia zbiorowego staje się coraz bardziej problematyczny. Celem artykułu jest próba refleksji wokół istoty oraz znaczenia prestiżu, jakim obdarzany jest system prawa przez przedstawicieli polskiego społeczeństwa. Obywatele polscy – po latach funkcjonowania pod rządami prawa traktowanego w zbiorowej opinii jako element opresji ze strony niesuwerennej władzy – cechują się dużym dystansem wobec szeroko ujmowanej dziedziny prawa. „W polskim społeczeństwie dość powszechne jest przekonanie, że dobra i wartości chronione przez system prawny w niedostatecznym stopniu służą potrzebom i interesom ogólnospołecznym. Wielu ludzi jest zdania, że urzędy państwowe funkcjonują tak, jakby potrzeby ludzkie zupełnie ich nie obchodziły. Idea praworządności […] nie ugruntowała się w świadomości przeciętnych obywateli, bo nie sprzyjały temu ich codzienne doświadczenia życiowe”2, implikujące określony stosunek jednostek względem prawa i władzy mającej działać na jego podstawie. Znaczenie prestiżu jest tym większe, im bardziej ludzie kierują się nim na co dzień w sytuacjach związanych z podejmowaniem ważnych decyzji3. Niski prestiż i szacunek okazywany obowiązującemu prawu łączy się ze społecznym przyzwoleniem dla podejmowania decyzji i działań zmierzających do obejścia lub wręcz naruszenia obowiązujących norm. „Normy prawne, jeśli mają znaczenie tylko teoretyczne, […] obniżają rangę prawa”4, które tym samym przestaje skutecznie realizować rolę regulatora oraz stabilizatora ładu i porządku życia zbiorowego. Prestiż i jego znaczenie społeczne Analizując problematykę prestiżu, jakim obdarzane jest przez członków danej wspólnoty obowiązujące ich prawo, na początek warto dokonać kilku rozstrzygnięć o charakterze terminologicznym. W literaturze przedmiotu podkreśla się, że „terminy takie, jak >>prestiż<<, >>uznanie<<, >>szacunek<<, >>poważanie<< itp. należą […] nie tylko do języka socjologii i innych nauk o człowieku, ale także do języka potocznego […] refleksja naukowa wprowadza zwykle jakieś uściślenia lub zmiany mogące iść tak daleko, że w istocie”5 ich rozumienie znacznie odbiega od potocznych konotacji danego pojęcia. Termin „prestiż” jest dobrym przykładem słowa, w odniesieniu do którego można stwierdzić, iż we współczesnym języku potocznym nie występuje już wyraźny związek z jego pierwotnym, etymologicznym sensem. 1 H. Domański, Prestiż, s. 82, http://www.fnp.org.pl/monografie/images/Files/prestiz%20open.pdf, [dostęp: 14.01.2015]. 2 A. Kojder, Przeszłość i teraźniejszość socjologii prawa w Polsce, „Studia Socjologiczne” 1990, nr 1-2, s. 54. 3 H. Domański, op. cit., s. 9. 4 M. Szyszkowska, Filozoficzne interpretacje prawa, Warszawa 1999, s. 28. 5 A. Wejland, Prestiż. Analiza struktur pojęciowych, Warszawa 1983, s. 13. 108 Zgodnie ze źródłosłowem, naszą uwagę powinniśmy bowiem kierować w stronę działalności zwanej prestidigitatorstwem (polegającej – jak wiemy – na czynieniu iluzji), bądź też osoby, która ją uprawia – prestidigitatora. Jednakże przedstawiciele psychologii i socjologii, konstruując właściwy im słownik pojęć, nadal nawiązują do etymologii interesującego nas terminu i wskazują, że „prestiż jest rodzajem czaru wywieranego na nas przez daną osobowość lub ideę”6. W naukach społecznych rozważania dotyczące prestiżu koncentrują się zazwyczaj wokół zagadnień związanych z prestiżem określonych osób (prestiż osobisty) bądź pozycji społecznych (prestiż pozycyjny). Stanowią one ważną problematykę teoretycznych i empirycznych badań nad obowiązującą w danej wspólnocie hierarchią klas, warstw, profesji etc. Można również fenomen prestiżu odnosić do takich zjawisk społecznych jak władza, ideologia czy prawo. Zdaniem L. Leopolda, „prestiż opiera się na uczuciowym […] stosunku do wartości, które są szanowane społecznie”7. Najczęściej mianem prestiżowych określa się w danym społeczeństwie pewne zawody, funkcje czy stanowiska związane z praktyczną ochroną uznawanych przez wspólnotę wartości. Przy czym warto podkreślić, iż prestiż (który w zależności od kontekstu, można z łaciny przetłumaczyć jako czar, urok, mamidło, kuglarstwo) „opiera się na […] irracjonalnym, bezkrytycznym odnoszeniu się do źródeł wartości naśladowanych; to raczej relacja prostego podziwu niż krytycznej oceny”8 ze strony postronnych obserwatorów obdarzonego prestiżem podmiotu. Prestiż kojarzy się z poważaniem, a nawet czcią względem określonego obiektu, istotnego dla funkcjonowania całej wspólnoty. Rozpowszechnione w literaturze filozoficznej i socjologicznej koncepcje wyjaśniające istotę oraz znaczenie prestiżu traktują interesujące nas zjawisko jako złożoną i wielowymiarową kategorię pełniącą niezwykle doniosłą, organizacyjno-orientującą funkcję w życiu społecznym każdej wspólnoty. Przy czym, jest to fenomen społeczny o charakterze dynamicznym, co oznacza, że będzie zmienny w czasie i przestrzeni9. Prestiż „może rosnąć/spadać w wyniku przeobrażeń w kontekście społecznym, kulturowym, ekonomicznym i politycznym, stanowiąc efekt świadomych działań (por. prestiż wymuszony) bądź ich rezultat uboczny”10. Jest on zatem (i będzie w przyszłości) integralnym elementem wszelkich obszarów zbiorowej egzystencji społecznej – również doby ponowoczesności. Różnorodne refleksje wokół problematyki prestiżu, mechanizmów oraz źródeł jego kształtowania odnaleźć można w wielu – klasycznych już dzisiaj – naukowych ujęciach. Nie będzie zatem celowym dokonywanie w tym miejscu ich szczegółowej analizy. Poprzestaniemy 6 A. Leszczyński, O wartości autorytetu, „Przegląd Naukowy” 2002, nr 1, s. 48. I. Wagner, Stałość czy zmienność autorytetów. Pedagogiczno-społeczne studium funkcjonowania i degradacji autorytetu w zmieniającym się społeczeństwie, Kraków 2005, s. 50. 8 A. Leszczyński, op. cit., s. 48. 9 S. Gajda, Prestiż a język, „Nauka” 2010, nr 4, s. 149. 10 Ibidem, s. 149. 7 109 tylko na przywołaniu najbardziej cenionego stanowiska. Przyjmuje się, iż „teoretykiem, który najszerzej zajął się mechanizmami prestiżu był […] M. Weber. Za podstawowe generujące go cechy uznawał bogactwo, władzę i wiedzę w ich historycznie zmiennych formach […] określonych układów gospodarczych, politycznych i kulturowych […] Weber podkreślał, że żądanie prestiżu ze strony warstw wyższych miało niejednokrotnie charakter zabiegu […] uzurpacji wobec klas i warstw niższych, miało spełniać złożoną funkcję utrzymywania posłuchu, dostarczając uzasadnienia dla uprzywilejowanej pozycji”11. Jak stwierdza I. Wagner, w badaniach nad kształtowaniem i ewolucją znaczenia prestiżu w kontekście rozwijającego się życia społecznego należy wyodrębnić dwie fazy. W pierwszej z nich – obejmującej okres kapitalizmu przemysłowego i początki demokracji parlamentarnej – „uznanym źródłem prestiżu staje się posiadanie zasobów, pozwalających kreować rzeczy nowe i sterować nimi. W fazie drugiej ujawniają się kolejne aspekty kształtowania prestiżu. Staje się on przede wszystkim prestiżem zawodu lub konkretnego zajęcia. Występuje tu prestiż środowiskowy”12 związany z określoną pozycją danej jednostki np. w jej środowisku profesjonalnym. Stąd mówić możemy o prestiżu wybitnego w swojej specjalności lekarza lub odnoszącego sukcesy zawodowe naukowca czy prawnika. Warto zwrócić uwagę na „egzystencjalną funkcję prestiżu, w której jest on punktem odniesienia dla wszystkich, którzy potrzebują normatywnej koordynacji. Dzięki prestiżowi ludzie otrzymują gotowe wzorce właściwych zachowań dostarczanych przez osoby”13 cenione w danym środowisku, wspólnocie czy społeczeństwie. Takie rozumienie tego pojęcia – rozpowszechnione we współczesnym społeczeństwie, w potocznym języku będzie zatem pokrewne słowu „szacunek”. Szacunek „to po prostu prestiż osobisty, ten zaś trzeba odróżniać od prestiżu bezosobowego”14 odnoszonego do instytucji, ideologii, symboliki etc. W naszych rozważaniach ten drugi właśnie będzie nas szczególnie interesował, bowiem – jak sygnalizowaliśmy powyżej – obiektem refleksji czynimy prestiż prawa w jego rzeczywistej społecznej percepcji wraz z uwzględnieniem jego faktycznego oddziaływania na kształt życia zbiorowego ponowoczesnego społeczeństwa. Prestiż prawa – problemy z definiowaniem pojęcia Generalnie rozumiany prestiż „ujmuje się jako pewnego rodzaju stosunek społeczny. Nie jest on własnością pojedynczych obiektów społecznych(np. ludzi), lecz jest cechą relacji, jaka 11 I. Wagner, op. cit, s. 50. Ibidem, s. 51. 13 H. Domański, op. cit., s .190. 14 A. Wejland, op. cit., s. 19. 12 110 ich wiąże”15. W tym miejscu – zgodnie z tematem niniejszego artykułu – uwagę skupimy na społecznym stosunku wobec obowiązującego prawa. W literaturze przedmiotu podkreśla się, że analiza problematyki prestiżu prawa nie jest zadaniem łatwym, przede wszystkim ze względu na fakt, iż „pojęcie >>prestiż prawa<< jest terminem wieloznacznym. Można bowiem wyróżnić prestiż prawa w ogóle, prestiż poszczególnych działów prawa oraz respekt, jakim prawo cieszy się w abstrakcji i w praktyce”16. Zasadniczym problemem, na jaki natrafiają specjaliści, jest kwestia swoistej heterogeniczności przepisów prawa, które – pogrupowane w wiele różnorodnych gałęzi prawa – regulują ogromną rozmaitość stosunków społecznych. Jak podkreślał A. Podgórecki, autor klasycznego dzieła na temat prestiżu polskiego prawa, uczestniczące w nich podmioty wykazują „inny respekt dla prawa karnego, inny dla dewizowego, inny dla przepisów przechodzenia przez ulicę […] skoro istnieje taka mnogość działów przez prawo regulowanych i mnogość rodzajów przepisów prawnych je normujących, to pociąga to za sobą również wielość rozmaitych respektów dla rozmaitych przepisów prawnych”17. Jest to sytuacja charakterystyczna dla wspólnot ponowoczesnych, w których ogromna liczba złożonych i skomplikowanych procesów czy zjawisk społecznych potrzebuje wielorakich (często niezwykle drobiazgowych) uregulowań prawnych wskazujących obywatelom odpowiedni sposób postępowania w gęstwinie codziennych działań i relacji. W naszych rozważaniach uwagę koncentrujemy wokół prestiżu jakim obdarzane jest najogólniej ujmowane prawo, czyli zbiór wszelkich obowiązujących w danym państwie ustaw, rozporządzeń, procedur sądowych oraz zasad, na które powołują się różnorodne organy tworzące i stosujące prawo18. Definiowanie prestiżu prawa wiąże się ze wskazaniem rozpowszechnionego w danym społeczeństwie stosunku wobec przyjętego w nim systemu prawa. „Prestiż prawa to innymi słowy poważanie, jakim ludzie darzą prawo. To przypisywany prawu autorytet, uznanie i powaga, jakim prawo cieszy się w społeczeństwie. Wyrazem prestiżu jest okazywany mu respekt i szacunek”19. Aby tak się stało, prestiż – ujmowany jako swoista właściwość prawa – ugruntowany być musi w sferze aksjologicznej danej wspólnoty, tj. korespondować z kanonem cenionych w społeczeństwie norm i wartości. 15 Ibidem, s. 15. A. Pieniążek, M. Stefaniuk, Socjologia prawa. Zarys wykładu, Kraków 2003, s. 274. 17 A. Podgórecki, Prestiż prawa, Warszawa 1966, s. 163. 18 Encyklopedia socjologii, T. 3, Warszawa 2000, s. 190. 19 A. Turska, E. Łojko, Z. Cywiński, A. Kojder, Społeczne wizerunki prawa. Z badań: jakiego prawa Polacy potrzebują?, Warszawa 1999, s. 146. 16 111 O kształtowaniu prestiżu prawa Analizując motywy przesądzające o niższym lub wyższym prestiżu przypisywanym przez członków danej wspólnoty obowiązującym ich regułom prawa, warto uczynić to w kontekście znanego rysu człowieka, jakim jest pewna skłonność do konformizmu bądź nawet oportunizmu w aktywności społecznej. Niektórzy obywatele swój stosunek względem prawa budują nie na wewnętrznym przeświadczeniu, iż oficjalnie ustanowione normy bezwzględnie domagają się szacunku, czci i posłuchu, lecz na przekonaniu o wysoce niekorzystnych konsekwencjach zdemaskowania ich pozornie legalnych działań. Ich „respekt dla prawa może wyrastać ze strachu przed jego przymusem, aparatem i sankcjami […] może być rezultatem chłodnej kalkulacji, która powiada, że w ogólnym rozrachunku lepiej jest prawo szanować aniżeli naruszać. Respekt dla prawa może nadto wyrastać z bezwładności, z braku ochoty do jego omijania, a więc nie z jego wewnętrznego uznania, ale z biernego podporządkowania mu się”20 w ramach podejmowanych działań i aktywności społecznych. Natomiast wśród innych jednostek przeważy motywacja korespondująca z legalistyczną postawą wobec prawa, traktowanego jako zasadniczy, nienaruszalny zestaw zasad regulujących całokształt życia społecznego. Oczywiście, nie każdy przepis w jednakowym stopniu wzbudzi aprobatę wśród obywateli. Jednakże, dla każdego z nich ład i harmonia zbiorowego życia, kształtowana na fundamencie obowiązującego porządku prawnego stanowić będzie na tyle ceniony stan rzeczy, iż w ich przeświadczeniu warto zasady tego porządku szanować. W takiej sytuacji „respekt dla prawa może być wyrazem uznania dla prawa jako całości, mimo krytycyzmu dla jego elementów składowych […] w końcu, respekt dla prawa może wynikać nie z materialnego uznania tego prawa (można bowiem być w opozycji do danego systemu normatywnego, ale mimo to go uznawać), ale z dyrektywy formalnej, kantowskiego imperatywu, który powiada, iż choćby cały świat miał się zapaść, to normy prawa należy stosować”21. Tego rodzaju motywacja nawiązuje do – znanej od czasów starorzymskich – zasady: dura lex, sed lex, zobowiązującej obywateli do posłuchu wobec prawa bez względu na to, jak uciążliwe byłoby jego stosowanie. Wówczas będziemy mieli do czynienia z wysokim poziomem prestiżu obowiązującego prawa, co przełoży się na jakość (ład i porządek) życia zarówno obywateli, jak i całej zbiorowości. W tym miejscu zasadne jest pytanie dotyczące sposobów budowania prestiżu prawa w danym społeczeństwie. Jak wyjaśniają znawcy przedmiotu, kształtowanie określonego poziomu prestiżu odbywa się w następujący sposób: „obserwujemy dwa równolegle przebiegające procesy. Z jednej strony możemy mówić o indukowaniu respektu dla prawa, z drugiej zaś – o radiacji tego respektu. Indukowanie prestiżu prawa polega na sumowaniu się, 20 21 A. Podgórecki, op. cit., s. 162. Ibidem, s. 162. 112 dodawaniu respektu dla prawa, który jest rezultatem działania prawa w rozmaitych dziedzinach życia społecznego. Ten proces nakładania się prestiżów cząstkowych prowadzi do powstania respektu całościowego”22. Działa tu psychologiczny mechanizm generalizacji, zgodnie z którym jednostka dokonuje pewnego uogólnienia własnych przekonań w danej kwestii (w tym przypadku przekonań dotyczących systemu prawa oraz przysługującego mu prestiżu). Jednocześnie w życiu społecznym zachodzi także proces w odwrotnym kierunku, bowiem „ten całościowy prestiż prawa z kolei dokonuje przeniesienia pewnych jego elementów na te dziedziny i obszary działania prawa, które go jeszcze nie zyskały bądź już utraciły. To promieniowanie respektu globalnego nazywamy radiacją”23. Można to zjawisko porównać do opisywanego w psychologii tzw. efektu aureoli, dzięki któremu określone idee, postawy czy społeczne osądy względem prawa rzutują na społeczny stosunek wobec konkretnych unormowań mających regulować ich działalność w społeczno-prawnym obrocie. Warto podkreślić, iż w codziennej egzystencji wspólnoty oraz jej poszczególnych członków, w rutynowych relacjach i działaniach społecznych „prestiż prawa przejawia się dwojako. Po pierwsze, w posłuchu dla prawa, to jest w konkretnych zachowaniach ludzi zgodnych z prawnymi nakazami i zakazami. Po drugie, w potocznych poglądach i opiniach o prawie. Odzwierciedleniem społecznego prestiżu prawa jest – poza powszechnością przestrzegania prawa – także jego pozytywna ocena”24. Aktualny poziom prestiżu, jakim obdarzane jest prawo, ujawnia się zatem m.in. w postaci rozpowszechnionej opinii społecznej na temat prawa, a także w obowiązującej świadomości i kulturze prawnej obywateli. W polskich realiach świadomość i kultura prawna (oraz korespondujący z nimi prestiż prawa) dalekie są od satysfakcjonującego poziomu i wymagają stałych wysiłków na rzecz ich poprawy. Prestiż a autorytet prawa Rozważając problematykę prestiżu prawa nie można pominąć kwestii autorytetu, jakim cieszy się prawo wśród członków danej wspólnoty. Prestiż i autorytet stanowią bowiem kategorie, które dopełniają się wzajemnie – zatem trudno byłoby rozpatrywać je oddzielnie. Jak twierdzi wielu badaczy dzisiejszego, ponowoczesnego społeczeństwa, społeczny prestiż ważnych dla porządku społecznego osób i instytucji oraz przypisywany im „autorytet stanowi swoisty klucz w analizie problemów zmian społecznych, kryzysu wartości i mechanizmów regulujących zachowania społeczne”25 charakterystyczne dla współczesnych, skomplikowanych czasów. Jak wiemy, są to zachowania nie zawsze nacechowane szacunkiem wobec reguł 22 A. Pieniążek, M. Stefaniuk, op. cit., s. 274. Ibidem, s. 274. 24 A. Turska, E. Łojko, Z. Cywiński, A. Kojder, op. cit., s. 146. 25 I. Wagner, op. cit., s. 41. 23 113 obowiązujących porządków normatywnych. Jest to problem dobrze wpisujący się w niezwykle aktualny kontekst „zmierzchu autorytetów”, jakiego doświadczają ponowoczesne wspólnoty. W celu wyjaśnienia powiązań występujących między zjawiskiem autorytetu i prestiżu odwołamy się do koncepcji G. Sartoriego, który w swoim klasycznym dziele na temat demokracji stwierdza, że „autorytet jest władzą opartą na prestiżu, na poważaniu […] sprawia, że coś zostaje (bądź nie zostaje) zrobione nie na rozkaz, lecz pod wpływem >>uprawnionej sugestii<<„26. Nie chodzi tu zatem o wpływy związane z siłą fizyczną czy innego rodzaju środkami bezpośredniego przymusu. Siła oddziaływania obdarzanego autorytetem i prestiżem prawa łączy się z jego „mocą sprawczą” przede wszystkim w sferze – mniej lub bardziej uświadamianych – procesów psychologicznych zachodzących w umysłowości podmiotu. Jak podkreślają bowiem znawcy przedmiotu,„prestiż (podobnie jak autorytet) wywodzi się z faktu posiadania przez osobę, grupę lub instytucje społeczne pewnych walorów w nieprzeciętnej skali […] W przypadku autorytetu obiektywne walory […] są poddawane krytycznej ocenie, a w przypadku prestiżu […] wartości odbierane przez kogoś są oceniane w sposób emocjonalny”27. Zgodnie z tym założeniem, autorytet kojarzy się zatem z osądem racjonalnym, zaś prestiż prawa łączy się z pewną emocją, tzn. z odczuwanym przez obywateli respektem i szacunkiem wobec reguł obowiązującego systemu prawnego. W praktyce społecznej egzystencji obie kategorie splatają się ze sobą stając się fundamentem dla społecznego uznania prawa. Niezbędną akceptację, szacunek oraz „społeczne uznanie prawa normodawca może osiągnąć w dwojaki sposób. Po pierwsze, zmierzając do tego, by prawo pozytywne było zgodne z wartościami i ocenami grup społecznych, do których jest adresowane […]. Po drugie – gdy prawo zostaje wydane przez autorytet cieszący się respektem […]. W tym przypadku uznanie władzy zostaje przeniesione na system prawa”28, postrzeganego w zbiorowej optyce jako istotny regulator współżycia zbiorowego, pochodzący od szanowanego ciała normodawczego. Natomiast w sytuacji przeciwnej, tzn. stanowienia prawa przez organ nieobdarzany autorytetem ze strony obywateli, trudno oczekiwać społecznego uznania efektów jego działalności prawodawczej. Dobrą egzemplifikacją powyższych twierdzeń są historyczne dzieje polskiego społeczeństwa. Jak wiadomo, w polskich realiach „przez kilka dziesięcioleci prawo było wprzęgnięte w służbę ideologii, a w dawniejszej przeszłości służyło przez wiele pokoleń zaborcy. W tych warunkach nie mógł ukształtować się wysoki, względnie powszechny autorytet”29 ani samego prawa, ani jego przedstawicieli. Podobnie też jest z prestiżem prawa, 26 G. Sartori, Teoria demokracji, tłum. P. Amsterdamski, Warszawa 1994, s. 235. I. Wagner, op. cit., s. 51. 28 A. Pieniążek, M. Stefaniuk, op. cit., s. 273. 29 A. Turska, E. Łojko, Z. Cywiński, A. Kojder, op. cit., s. 154. 27 114 którego rzeczywisty poziom dobrze obrazuje ciągle jeszcze rozpowszechnione w potocznej opinii przekonanie, iż „prawo jest po to, żeby je obchodzić”. Uwagi końcowe o erozji prestiżu prawa Podsumowując nasze rozważania warto jeszcze raz podkreślić, iż w polskiej rzeczywistości czasów demokracji prestiż prawa wciąż nie osiąga zadowalającego poziomu. Podobnie jak w warunkach poprzedniego ustroju, jest on nadal narażony na erozję przede wszystkim w okolicznościach, w których obowiązujące prawo nie spełnia funkcji ochronnej i organizacyjnej względem jednostek i całej wspólnoty. Szczególnie, jeśli „nie wyznacza określonych standardów wymagań społecznych w sytuacjach, w których jest to potrzebne. Jeżeli prawo robi to w sposób niewłaściwy, to nie wzmacnia ochrony moralnie wartościowych […] interesów oraz uchyla się przed promocją cennych form współpracy społecznej […]. Tego rodzaju niedoskonałość wyzwala negatywny stosunek adresatów do prawa i pozbawia go powszechnej akceptacji i szacunku”30. Problem ten był wielokrotnie podnoszony zarówno przez specjalistów z zakresu prawoznawstwa, jak i socjologii prawa. Jak dowodzi A. Kojder, znakomity badacz polskiej kultury prawnej, badania empiryczne prowadzone na przestrzeni kilku ostatnich dekad jednoznacznie wskazują, iż obywatele wyraźnie dostrzegają „obszary życia publicznego, które są jakby >>wyjęte spod prawa<<, co rodzi przeświadczenie, że organy władzy i związane z nimi elity posiadają de facto (choć nie de iure) status ponadprawny, zaś obowiązki >>zwykłych zjadaczy chleba<< są ściśle reglamentowane i jeśli zachodzi taka potrzeba skrupulatnie egzekwowane”31. Tego rodzaju władcze działania implikować muszą wiele niekorzystnych konsekwencji społecznych, zaś przede wszystkim poważnie degradować prestiż i autorytet prawa. Jest sprawą przyszłości wypracowanie skutecznych rozwiązań pozwalających zatrzymać postępującą erozję społecznego prestiżu i szacunku względem prawa. Bibliografia Bałandynowicz A., Prawo bez autorytetu, „Opieka, Wychowanie, Terapia” 2003, nr 2, s. 34-36. Domański H., Prestiż, http://www.fnp.org.pl/monografie/images/Files/prestiz%20open.pdf. Encyklopedia socjologii, T. 3, Oficyna Naukowa, Warszawa 2000. Gajda S., Prestiż a język, „Nauka” 2010, nr 4, s. 147-162. Kojder A., Przeszłość i teraźniejszość socjologii prawa w Polsce, „Studia Socjologiczne” 1990, nr 1-2, s. 39-59. Leszczyński A., O wartości autorytetu, „Przegląd Naukowy” 2002, nr 1, s. 46-52. 30 31 A. Bałandynowicz, Prawo bez autorytetu, „Opieka, Wychowanie, Terapia” 2003, nr 2, s. 35. A. Kojder, op. cit., s. 54. 115 Pieniążek A., Stefaniuk M., Socjologia prawa. Zarys wykładu, Kraków 2003. Podgórecki A., Prestiż prawa, Książka i Wiedza, Warszawa 1966. Sartori G., Teoria demokracji, tłum. P. Amsterdamski, PWN, Warszawa 1994. Szyszkowska M., Filozoficzne interpretacje prawa, Wyższa Szkoła Handlu i Prawa, Warszawa 1999. Turska A., Łojko E., Cywiński Z., Kojder A., Społeczne wizerunki prawa. Z badań: jakiego prawa Polacy potrzebują?, Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 1999. Wagner I., Stałość czy zmienność autorytetów. Pedagogiczno-społeczne studium funkcjonowania i degradacji autorytetu w zmieniającym się społeczeństwie, Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 2005. Wejland A., Prestiż. Analiza struktur pojęciowych, Instytut Filozofii i Socjologii PAN, Warszawa 1983. 116 mgr Nataliya Kozak Narodowy Uniwersytet Pedagogiczny im. W.G. Korolenki w Połtawie МОДЕЛЮВАННЯ ЗДОРОВ’ЯЗБЕРІГАЮЧОГО ВИХОВАННЯ ПІДЛІТКІВ ОСНОВНОЇ ШКОЛИ В НАВЧАЛЬНО-ВИХОВНОМУ ПРОЦЕСІ Анотація У статті здійснено аналіз авторської моделі здоров‟язберігаючого виховання підлітків основної школи, розглянуто її складові: мета здоров‟язберігаючого виховання; наукові підходи, що забезпечують методологічну основу процесу здоров‟язберігаючого виховання; принципи, відповідно до яких визначаються провідні ідеї, правила, закономірності здоров‟язберігаючого виховання; напрями здоров‟язберігаючого виховання, які уточнюються за допомогою педагогічних умов; діагностика та оцінювання процесу здоров‟язберігаючого виховання підлітків основної школи; очікуваний результат. Автор у моделі застосовує системний підхід у якості провідного, компетентнісний та особистісно орієнтований у якості супутніх. Стаття визначає напрями організації та управління навчально-виховним процесом у загальноосвітніх навчальних закладах. Автор підкреслює, що спрямованість навчально-виховного процесу на збереження здоров‟я вихованців має забезпечуватися формуванням ціннісного ставлення до здоров‟я в підлітків, підвищення рівня якого виступає очікуваним результатом даної моделі. Ключові слова: виховання здорового способу життя, модель здоров‟язберігаючого виховання, підлітки основної школи, метод моделювання, системний підхід, творча активність підлітків, ціннісне ставлення до здоров‟я. MODEL OF EDUCATION OF HEALTHY LIFESTYLES TEENAGERS OF THE EDUCATIONAL PROCESS IN SECONDARY SCHOOLS Summary The article analyzes the author's model of education of healthy lifestyles teenagers іnsecondary school, examined its components: the purpose of education of healthy lifestyles; scientific approaches that provide methodological background of the education of healthy lifestyles; principles under which identifies key ideas, rules, patterns of education of healthy lifestyles; areas of education of healthy lifestyles, which are adjusted by means of teaching conditions; Diagnosis and evaluation process education of healthy lifestyles adolescents primary school; expected result. Author of the model applies systematic approach as a basic, competence and personality oriented are used as accompanying. The article defines the management direction of the educational process in secondary schools. The author stresses that the aim of the educational process to preserve the pupils health should be ensured by formation of value attitude to the health of teenagers, raising the level of which is the expected result of this model application. 117 Keywords: education of healthy lifestyles, model of education of healthy lifestyles, teenagers primary school, a method of simulation, system approach, the creative activity of adolescents, value attitude to health Дослідження процесу здоров‟язберігаючого виховання підлітків основної школи дало нам можливість встановити невідповідність між соціальним замовленням суспільства щодо збереження і зміцнення здоров‟я дітей та реальним станом здоров‟язберігаючого виховання у загальноосвітніх навчальних закладах, який впливає на рівень здоров‟я підлітків. Ця невідповідність простежується на рівні змісту, форм і методів (технологій), недостатньої підготовленості педагогічного колективу до застосування сучасних інформаційно-комунікаційних технологій у процесі здоров‟язберігаючого виховання. Внаслідок цього постала необхідність у моделюванні процесу здоров‟язберігаючого виховання для вироблення алгоритму впровадження педагогічних умов, необхідних для ефективного здоров‟язберігаючого виховання підлітків основної школи. Метою дослідження є здійснення аналізу створеної автором моделі здоров‟язберігаючого виховання підлітків основної школи. З огляду на вищесказане виокремимо завдання даного дослідження: охарактеризувати наукові підходи, принципи, напрями, діагностику і оцінювання процесу здоров‟язберігаючого виховання підлітків основної школи та очікуваний результат. У сучасних педагогічних дослідженнях проектування освітніх процесів, об‟єктів набуло широкого розповсюдження. Найчастіше проектування здійснюється методом моделювання, під яким розуміють процес побудови і дослідження моделі. Звернемося до Енциклопедії освіти, де модель визначена як «умовна або матеріально-реалізована система, котра відображає або відтворює об‟єкт дослідження і здатна змінювати його так, що її вивчення дає нову інформацію стосовно цього об‟єкта»1. Отже, модель здоров‟язберігаючого виховання підлітків основної школи в навчально-виховному процесі має відображати, насамперед, процес цього виховання, його характерні риси та надати про нього нову інформацію. Метою нашої моделі є з‟ясування особливостей здоров‟язберігаючого виховання підлітків, напрямів та педагогічних умов ефективного функціонування цього процесу. Як вказує О. Єжова, залежно від мети моделювання необхідно визначитися із провідним науковим підходом, що застосовується у процесі побудови моделі, та окреслити супутні2. У нашій моделі вважаємо за доцільне застосовувати системний підхід у якості провідного, 1 Енциклопедія освіти, В.Г. Кремень (ред.), Юрінком Інтер, Київ 2008, 1040 с. О.О. Єжова, Моделювання здоров’яспрямованої діяльності навчальних закладів, Педагогічні науки: теорія, історія, інноваційні технології, СДПУ ім. А.С. Макаренка, Суми 2013, № 8, с. 75-82. 2 118 компетентнісний та особистісно орієнтований – у якості супутніх. Системний підхід дозволяє нам відобразити усі елементи здоров‟язберігаючого виховання та показати їх у взаємозв‟язку, бо особливістю цього підходу «можна назвати поєднання різних елементів, блоків системи у єдине ціле, тому що принцип цілісності – один з провідних у системному підході»3. Відповідно до системного підходу, провідними елементами, що мають бути відображені у моделі здоров‟язберігаючого виховання підлітків основної школи є такі елементи: мета здоров‟язберігаючого виховання; наукові підходи, що забезпечують методологічну основу процесу здоров‟язберігаючого виховання; принципи, відповідно до яких здоров‟язберігаючого визначаються виховання; провідні напрями ідеї, правила, здоров‟язберігаючого закономірності виховання, які уточнюються за допомогою педагогічних умов; діагностика та оцінювання процесу здоров‟язберігаючого виховання підлітків основної школи; очікуваний результат. Усі елементи поєднані між собою зв‟язками у певній логічній послідовності. Доцільність впровадження здоров‟язберігаючого виховання підлітків основної школи залежить від результатів діагностики та оцінювання процесу здоров‟язберігаючого виховання у загальноосвітньому навчальному закладі. Мета, у свою чергу, має визначати підходи і принципи до здоров‟язберігаючого виховання підлітків основної школи. На її основі формулюються завдання та окреслюються особливості організації й управління процесом здоров‟язберігаючого виховання підлітків основної школи за напрямами. Напрями мають бути пов‟язані із педагогічними умовами здоров‟язберігаючого виховання, забезпечення яких працює на формування компонентів ціннісного ставлення до здоров‟я підлітків основної школи. Підвищення рівнів сформованості ціннісного ставлення до здоров‟я учнів має виступати очікуваним результатом нашої моделі. Компетентнісний підхід, як зазначено у Концепції школи, дружньої до дитини, «спрямований на формування в учнів компетентності як досвідченості у певній життєвій сфері, що передбачає розвиток здатності практично діяти, застосовувати досвід успішної діяльності в різних життєвих ситуаціях для досягнення конкретних практичних цілей»4. Під час здоров‟язберігаючого виховання це буде формування здоров‟язбережувальної компетентності підлітків, яка має сприяти збереженню, зміцненню та формуванню здоров‟я у процесі їх життєдіяльності. Під здоров‟язбережувальною компетентністю, вслід за І.Шульгою, розуміється здатність учня застосувати знання (факти, уявлення, поняття), вміння, способи навчальної 3 Ibidem. І. Бех, І. Звєрєва, Ж. Петрочко та ін., Концепція школи, дружньої до дитини: проект, Методист 2014, № 2, c. 2. 4 119 й здоров'яспрямованої діяльності у процесі життєдіяльності для збереження і зміцнення свого здоров'я та здоров‟я інших5. Основою здоров‟язбережувальної компетентності вважаємо формування особистісного утворення – ціннісного ставлення до здоров‟я. Особистісно орієнтований підхід вимагає зосередження педагогічних впливів на особистості підлітка. Тому під час здоров‟язберігаючого виховання особистісно орієнтований підхід передбачає таку організацію суб‟єкт-суб‟єктної, діалогової взаємодії педагогів і учнів, яка б сприяла реалізації творчого потенціалу кожного з них. Принципи здоров‟язберігаючого виховання добиралися відповідно до логіки застосування наукових підходів та мети. Відомо, що під принципами у педагогіці розуміють основоположні правила, за якими вибудовується здійснення будь-якої діяльності, функціонування будь-якого педагогічного процесу. Для нашого дослідження вважаємо за необхідне застосовувати такі педагогічні принципи: – гуманізму, який „визнає цінність дитини як особистості, її право на свободу, розвиток і вияв своїх здібностей; реалізується через поширення й утвердження у відносинах між людьми гуманістичних принципів, побудови оптимістичної траєкторії розвитку особистості в майбутньому, стимулювання свідомого ставлення до своєї поведінки, діяльності, життєвих виборів”; – природовідповідності, який вимагає обов‟язкового врахування біологічних закономірностей розвитку підлітків під час організації та здійснення процесу здоров‟язберігаючого виховання в умовах загальноосвітнього навчального закладу; наголошує на таких особливостях як вікові та статеві, що зумовлюють необхідність диференціації змісту, форм, методів і засобів здоров‟язберігаючого виховання; – культуровідповідності, який визначає ціннісне ядро змісту здоров‟язберігаючого виховання, забезпечує можливість впливу на творчість підлітків, їх творчу самореалізацію та оволодіння загальнолюдськими цінностями; – цілісності, який випливає із системного підходу та розглядає педагогічний процес як систему, що перебуває у певних відношеннях і зв‟язках; наголошує на забезпеченні послідовного і системного процесу здоров‟язберігаючого виховання для залучення підлітків до активної пізнавальної та соціальної діяльності; – діяльної опосередкованості у набутті позитивного соціального досвіду, який „припускає, що основним засобом засвоєння дитиною позитивного соціального досвіду є її активна взаємодія з найближчим оточенням у процесі діяльності, спілкування, завдяки чому, залучаючись до різних суспільних відносин, учень інтеріоризує загальнокультурні 5 І. Шульга, Формування здоров’язбережувальних компетенцій у молодших школярів: ґендерний підхід, Освіта регіону, http://www.social-science.com.ua/article/1118, [20.12.2014]. 120 цінності, визначає власні поведінкові стратегії й моделі”6, що необхідно для формування ціннісного ставлення до здоров‟я підлітків основної школи під час здоров‟язберігаючого виховання. Визначившись із методологічними підходами та принципами до побудови моделі здоров‟язберігаючого виховання, необхідно зазначити її тип. Результати аналізу педагогічних досліджень, свідчать, що російські вчені виділяють такі педагогічні моделі: ‒ субстанціональні – аналогічні оригіналу за своєю фізичною природою і не застосовуються в педагогіці; ‒ структурні – відображають внутрішню будову досліджуваного об‟єкту, часто використовуються для проектування педагогічного процесу; ‒ функціональні – надають уявлення про функцію досліджуваного процесу; ‒ змішані – структурно-функціональні моделі, які надають інформацію про структуру та функції елементів досліджуваного процесу7. Для нашого дослідження важливо уявляти внутрішню організацію процесу здоров‟язберігаючого виховання підлітків основної школи та встановити між складовими цього процесу взаємозв‟язки. Тому наша модель належатиме до структурних. У структурі моделі, вважаємо за доцільне, урахувати положення теорії функціональних систем (за П. Анохіним), а саме, указати такі блоки (рис. 1.): ‒ діагностики, за результатами якого приймається рішення щодо організації і проведення здоров‟язберігаючого виховання підлітків; ‒ планування та передбачення очікуваного результату; у нашій моделі цей блок поєднує мету, наукові підходи і принципи, підвищення рівнів сформованості ціннісного ставлення до здоров‟я; ‒ управління та забезпечення необхідних педагогічних умов, який поєднує організацію і управління процесом здоров‟язберігаючого виховання підлітків основної школи, напрями діяльності та необхідні педагогічні умови; ‒ зворотного зв‟язку, який базується на оцінюванні досягнутого результату8, і завершує цикл (етап) здоров‟язберігаючого виховання підлітків та/або послуговує початком його нового циклу (етапу). 6 А.В. Быков, Т.И. Шульга, Л.Я. Олиференко, Социально-психологическая помощь обездоленным детям: опыт исследований и практической работы, Учебное пособие, УРАО, Москва 2000, с. 6. 7 Ibidem. 8 К.В. Судаков, Нормальная физиология : учебник, МИА, Москва 2006, 918 с. 121 122 Зупинимося на характеристиці блоків структурної моделі здоров‟язберігаючого виховання підлітків основної школи. Для цього знову звернемося до його мети і акцентуємо увагу на підвищенні рівнів сформованості ціннісного ставлення до здоров‟я підлітків як очікуваного результату. Саме на досягнення мети, очікуваного результату здоров‟язберігаючого виховання підлітків основної школи працюють інші блоки нашої моделі. Так, блок діагностики, за результатами якого приймається рішення щодо організації і проведення здоров‟язберігаючого виховання підлітків, керування процесом здоров‟язбереження використовується протягом усього періоду навчання. Діагностику та оцінювання ефективності здоров‟язберігаючого виховання можна проводити як за спостереженнями проявів поведінки підлітків, застосуванням ними життєвих навичок, а також за допомогою бесід, анкетування тощо. З огляду на важливість організації та управління навчально-виховним процесом у загальноосвітніх навчальних закладах, вважаємо за необхідне виокремити такі напрями цієї діяльності: 1) спрямованість навчально-виховного процесу на збереження здоров‟я вихованців; 2) спрямування творчої активності підлітків на формування ціннісного ставлення до здоров‟я; 3) забезпечення здоров‟ясприятливого виховного середовища. Обгрунтування цих напрямів щодо збереження здоров‟я підлітків основної школи випливає з низки нормативно-правових документів, що регламентують освітню діяльність. Так, у Національній стратегії розвитку освіти в Україні на 2012-2021 роки зазначається, що «ядром державної гуманітарної політики щодо національного виховання має бути забезпечення громадянського, патріотичного, морального, трудового виховання, формування здорового способу життя, соціальної активності, відповідальності та толерантності»9. Для реалізації цього завдання освітня діяльність спрямовується на «переорієнтацію пріоритетів освіти з держави на особистість, на послідовну демократизацію і гуманізацію навчально-виховного процесу», «розроблення та реалізацію Концепції національного виховання», «забезпечення відповідності змісту і якості виховання актуальним проблемам та перспективам розвитку особистості, суспільства, держави», «посилення впливу літератури та мистецтва на виховання і розвиток дітей та молоді», «формування здорового способу життя як складової виховання, збереження 9 Національна стратегія розвитку освіти в Україні на 2012‒2021 роки, Міністерство освіти і науки, молоді та спорту України, http://www.mon.gov.ua/images/files/ news/12/05/4455.pdf, [20.12.2014]. 123 і зміцнення здоров‟я дітей і молоді»10. Одним з ключових напрямів державної освітньої політики має стати «формування здоров‟язбережного середовища, екологізації освіти, валеологічної культури учасників навчально-виховного процессу»11. Важливим для досягнення освітньої мети є «удосконалення системи підготовки, перепідготовки та підвищення кваліфікації педагогічних, науково-педагогічних та керівних кадрів системи освіти»12. Вважаємо, що спрямованість навчально-виховного процесу на збереження здоров‟я вихованців має забезпечуватися формуванням ціннісного ставлення до здоров‟я в підлітків. У загальноосвітніх навчальних закладах, як свідчить аналіз психологопедагогічної літератури, це здійснюється як за рахунок впровадження комбінованої моделі навчання (валеологізація навчальних предметів супроводжується введенням спеціальних предметів і факультативів, предметом яких є здоров‟я людини, здоровий спосіб життя, профілактика соціальних захворювань тощо), так і за рахунок застосування ефективних технологій, форм і методів навчання і виховання. У нашій роботі під здоров‟ясприятливим виховним середовищем розуміємо відповідність утримання матеріально-технічної бази загальноосвітнього навчального закладу та санітарно-гігієнічних умов державним нормативним документам; забезпечення вимог для застосування інформаційно-комунікаційних технологій. Визначення педагогічних умов здоров‟язберігаючого виховання випливає з напрямів, які визначаються на основі аналізу діагностики рівнів сформованості ціннісного ставлення до здоров‟я в підлітків. Для нашої моделі необхідно визначитися з очікуваними результатами та показниками ефективності здоров‟язберігаючого виховання. Спираючись на доробки як вітчизняних, так і зарубіжних науковців, у якості інтегрального критерію процесу здоров‟язберігаючого виховання обрано ціннісне ставлення до здоров‟я. Висновок У процесі дослідження нами розроблено модель здоров‟язберігаючого виховання підлітків основної здоров‟язберігаючого школи. Її виховання; провідними наукові елементами підходи; виступають: принципи; мета напрями здоров‟язберігаючого виховання, які уточнюються за допомогою педагогічних умов; 10 Ibidem. Ibidem. 12 Ibidem. 11 124 діагностика та оцінювання процесу здоров‟язберігаючого виховання підлітків основної школи; очікуваний результат. Мета запропонованої моделі полягає у з‟ясуванні конкретних особливостей здоров‟язберігаючого виховання підлітків, напрямів та педагогічних умов ефективного функціонування цього процесу. У нашій моделі застосовано системний підхід у якості провідного, компетентнісний та особистісно орієнтований у якості супутніх. Напрями здоров‟язберігаючого виховання підлітків основної школи пов‟язані із педагогічними умовами, забезпечення яких працює на формування компонентів ціннісного ставлення до здоров‟я підлітків. Підвищення рівнів сформованості ціннісного ставлення до здоров‟я в учнів виступає очікуваним результатом нашої моделі. Дане дослідження потребує подальшого розроблення методичних рекомендацій щодо забезпечення ефективного функціонування моделі здоров‟язберігаючого виховання підлітків основної школи. Бібліографія Бех І., Звєрєва І., Петрочко Ж. та ін., Концепція школи, дружньої до дитини: проект, Методист 2014, №2, c. 2. Бех І.Д., Виховання особистості: Сходження до духовності, Либідь, Київ 2006. Быков А.В., Шульга Т.И., Олиференко Л.Я., Социально-психологическая помощь обездоленным детям: опыт исследований и практической работы, Учебное пособие, УРАО, Москва 2000. Кремень В.Г. (ред.), Енциклопедія освіти, Юрінком Інтер, Київ 2008. Єжова О.О., Моделювання здоров’яспрямованої діяльності навчальних закладів, Педагогічні науки: теорія, історія, інноваційні технології, СДПУ ім. А.С. Макаренка, Суми 2013, № 8, с. 75-82. Національна стратегія розвитку освіти в Україні на 2012‒2021 роки, Міністерство освіти і науки, молоді та спорту України, http://www.mon.gov.ua/images/files/ news/12/05/4455.pdf. Судаков К.В., Нормальная физиология: учебник, МИА, Москва 2006. Шульга І., Формування здоров’язбережувальних компетенцій у молодших школярів: ґендерний підхід, Освіта регіону, http://www.social-science.com.ua/article/1118. 125 126 Michał Sopiński Uniwersytet Warszawski SPOŁECZEŃSTWO PONOWOCZESNE WOBEC STRATEGII DOMINACJI. ROZWAŻANIA O CENTRUM I HEGEMONII W KONTEKŚCIE PRZEMIAN SPOŁECZNYCH Streszczenie Rzeczywistość ponowoczesna determinuje immanentną potrzebę stwarzania coraz to nowych dyskursów bądź też twórczej interpretacji istniejących. Przykładem tego zjawiska jest popularność dyskursów wywodzących się intelektualnie z marksizmu i pokrewnych mu kierunków doktrynalnych. To właśnie z nich zaczerpnięto wiele idei, twierdzeń i pojęć, którymi posługują się współcześni socjologowie, filozofowie, prawnicy czy ekonomiści w badaniach nad charakterem zmian zachodzących we współczesnych społeczeństwach. W pracy omówione zostały najważniejsze elementy teorii Wallersteina, Mouffe i Laclaua w odniesieniu do przemian społeczeństwa ponowoczesnego oraz w relacji z innymi ideologami (m. in. Gramscim czy Schmittem). Szczególny nacisk został położony na – kluczowe zdaniem autora – pojęcia centrum i dominacji oraz na determinowane przez nie zależności polityczno-gospodarcze. Słowa klucze: społeczeństwo, strategie dominacji, hegemonia, centrum, longue durée, ponowoczesność, marksizm, gospodarka POST-MODERN SOCIETY TOWARDS DOMINATION STRATEGIES: SOME CONSIDERATIONS ON THE CORE COUNTRIES AND HEGEMONY IN THE CONTEXT OF SOCIAL TRANSFORMATIONS Summary A natural consequence of the post-modern reality is the need to create new discourses or creatively interpret the existing ones. This phenomenon is illustrated by the popularity of discourses whose intellectual roots lie within the broad spectrum of Marxist thought and related doctrines. These are the sources of ideas and notions employed in modern sociology, philosophy, and economy when addressing the transformations undergone by present-day societies. This thesis discusses the crucial elements of theories by Wallerstein, Mouffe, and Laclau in light of changes faced by a post-modern society and in relation to the other ideologists. A particular emphasis is put on the key notions of core countries and dominance and the way they determine political and economic relations. Keywords: society, dominance strategy, hegemony, core countries, longue durée, postmodern reality, Marxist thought, economy Chociaż niniejsza praca dotyczy pojęcia ideologicznej dominacji i dwóch wariantów jego rozumienia – w domniemanej postaci figury centrum, wypracowanej przez socjologia i filozofa Immanuela Wallersteina, jak również konceptu hegemonii, omawianego przez brytyjską teoretyczkę polityki Chantal Mouffe w duecie z włoskim filozofem Ernestem Laclauem – 127 uprawnione wydaje się rozpoczęcie jej od omówienia pozycji tegoż pojęcia w pismach myśliciela dla analizowanych tu autorów w pewnym sensie założycielskiego. Myślicielem tym jest, oczywiście, Karol Marks. Od razu jednak należy zaznaczyć, że – jakkolwiek może się to wydać paradoksalne – mimo fundamentalnego dla obojga myślicieli charakteru prac autora Tez o Feuerbachu, w jego pismach nie znajdziemy pojęcia dominacji w formie, która mogłaby być przydatna dla myślenia o Wallersteinie i Mouffe. Dlaczego? Podejmując dyskusję z oświeceniową krytyką konceptu szlachetnego kłamstwa, γενναῖον ψεῦδος z trzeciej księgi platońskiego Państwa, Marks wypracowuje przynajmniej dwie koncepcje dominacji. Pierwsza, jak piszą Nicholas Abercrombie i Bryan S. Turner, zakłada, że ideologia dominująca jest wyłącznie konstruktem wytworzonym przez klasę panującą, która mając w swym posiadaniu środki przekazu i komunikacji, narzuca ją całemu systemowi klasowemu: jest to narzucenie skrzętnie zaplanowane i pieczołowicie rozegrane, dlatego też brytyjscy badacze nazywają je dominacją intencjonalną. Druga, również odczytana przez Abercrombiego i Turnera z Przyczynku do krytyki ekonomii politycznej, to dominacja spontaniczna: zakłada, że każda klasa wytwarza na własny swój użytek oddzielny i autonomiczny zbiór wartości; jednakże zbiór wartości wypracowany przez klasę panującą, jej ideologia, w związku z jej ekonomiczną dominacją, niejako bezwiednie staje się również zbiorem wartości opanowującym cały system klasowy1. Jakkolwiek w niniejszej pracy pojęcie dominacji – w tym dominacji uniwersalnej, którą będziemy rozumieć jako metodologiczny konstrukt możliwy co prawda do zastosowania w analizie społecznoekonomicznych stosunków zaistniałych w kapitalizmie, ale nie od nich zależny – będziemy rozpatrywać wyłącznie w kontekście jej związków z pojęciem ideologii, dwie opisane wyżej teorie Marksa (pozostające ze sobą, jak zaznaczają Abercrombie i Turner, w konflikcie) nastręczają nam więcej problemów, aniżeli pożytku. Jak bowiem zauważa niemiecki postmarksista Robert Kurz, „w specyficznym, marksowskim żargonie pojęcie <<dominacji>> nieodmiennie rozszerza się na teorię <<klasy panującej>>. Taki sposób myślenia i rozumienia pojęcia dominacji siłą rzeczy wymaga odniesienia do bazy li tylko ekonomicznej”2. Starając się rozbudować uwagę Kurza, stwierdźmy: oryginalny, marksowski namysł (namysły) nad znaczeniem pojęcia dominacji, zakłada, po pierwsze, że jakakolwiek forma dominacji jest 1 N. Abercrombie, B.S. Turner, The Dominant Ideology Thesis,„The British Journal of Sociology”, 29(2), s. 150153. 2 R. Kurz, Subjektlose Herrschaft. Zur Aufhebung einer verkürzten Gessellschaftkritik, „Krisis”, No. 13, Bad Honnef 1993, s. 10. 128 konsekwencją dominacji na polu ekonomicznym, po drugie zaś – że dominacja ideologiczna musi być elementem każdej, ogólnie pojętej, stratyfikacji społecznej 3. Przyjmując drugie założenie, zauważmy, że dla Marksa – inaczej niż chociażby dla Maxa Webera – nie do pomyślenia jest dominacja pomyślana poza strukturami ekonomicznymi, lub też – dominacja, która nie wynika z dominacji ekonomicznej4. Nie chodzi tu bynajmniej o krytykę takiego postawienia sprawy przez Marksa, ale o zauważenie, iż jakkolwiek – vide teoria kulturowa – pod względem metodologicznym niektóre elementy klasycznego namysłu nad dominacją łatwo dają się przetransferować na pole badań nad, dla przykładu, rasizmem, należy jasno zauważyć, że ograniczenia nałożone przez samego Marksa na to pojęcie, znacząco zamykają możliwości jego współczesnej aplikacji. Uprawnione wydaje się bowiem powiedzenie, że w warunkach gwałtownych przemian włonie dyktatu zastanego, późnego kulturowego i gospodarczego neoliberalizmu (będących przedmiotem myślenia autorów, o których traktuje ta praca), myślenie czystym Marksem niejako z automatu przydaje analizie charakteru antykwarycznej ciekawostki5. Marks, za Heglem, proponuje teorię roszczącą sobie pretensje do uniwersalności, wychodząc od partykularyzmu wczesno-kapitalistycznych stosunków społecznych; w niniejszej pracy skupimy się nad teoriami partykularnymi, które, nie mając pretensji do bycia pod względem metodologicznym narzędziem uniwersalnym, niejako bezwiednie stają się nim. Posługując się więc Marksem w charakterze „z Bogiem, lecz choćby mimo Boga”, autor pragnie się teraz zatrzymać nad drugim z ojców założycieli teorii uprawianej przez Wallersteina i duet Laclau-Mouffe. Myślicielem tym jest, rzecz jasna, Antonio Gramsci, wypracowane przez którego pojęcie hegemonii będzie dla Wallersteina istotne jako obiekt krytyki (nazwie on nawet Gramsciego „wulgarnym marksistą” ), dla Mouffe6 zaś – jako przedmiot, jak pisze Will Legett, „ostatecznego i radykalnego naginania i sprawdzania jego granic”7. Wyjaśniając pojęcie hegemonii, Gramsci posługuje się w Nowoczesnym księciu metaforą centaura, w którego postaci łączą się dwie natury: zwierzęca i ludzka. Odwołuje się tym samym, oczywiście, do innego włoskiego teoretyka-praktyka polityki – Machiavellego, który analizując w XVIII rozdziale Księcia postać wychowawcy władcy, przypomina mitologicznego Chejrona, preceptora Achillesa i Odyseusza: centaura, un mezzo bestia e mezzo uomo, pół potwora, pół człowieka. 3 Por. K. Davis, W. Moore, O niektórych zasadach uwarstwienia, [w:] A. Jasińska-Kania, L. Nijakowski, J. Szacki, M. Ziółkowski (red.), Współczesne teorie socjologiczne, Stentor, Warszawa 2011, s. 116. 4 N. Abercrombie, B.S. Turner, The Dominant Ideology Thesis, op. cit., s. 160. 5 Por. E. Majewska, J. Sowa, Neoliberalizm - petryfikacja wyobraźni, [w:] E. Majewska, J. Sowa (red.), Zniewolony umysł 2. Neoliberalizm i jego krytyki, Ha!art, Kraków 2007, s. 7-8. 6 W.L. Goldfrank, Paradigm Regained? The Rules of Wallerstein’s World-System Method, [w:] G. Arrighi, W.L. Goldfrank (ed.), Festschrift for Wallerstein, „Journal of World-System Research” 6 (2), s. 155. 7 Zob. W. Legett, Restoring society to post-structuralist politics, „Philosophy & Social Criticism”, 39(2013), s. 315. 129 Obie natury, jak twierdzi Piotr Nowak, są niezbędne, by centaur mógł być centaurem, obie – nie są względem siebie całkowicie różne i antagonistyczne, „nie wiadomo bowiem, która z nich gorsza i bardziej niebezpieczna”8. Podobnie, według Gramsciego, rzecz się przedstawia z życiem społecznym, którego istota ogniskuje się wokół „siły i przyzwolenia, władzy i hegemonii, gwałtu i form cywilizowanych, czynnika indywidualnego i uniwersalnego, agitacji i propagandy, taktyki i strategii”9. Naturą zwierzęcą jest w takim wypadku społeczeństwo polityczne: „władza bezpośrednia, czyli rozkazodawcza, wyrażająca się w państwie i organizacji prawnej”10. Poziom ludzki z kolei wyznaczają niesformalizowane instytucje społeczeństwa obywatelskiego. Na tym właśnie polu zachodzi relacja hegemoniczna, wyrażająca się w kierowaniu przez klasę dominującą ruchem partii i grup społecznych z użyciem kultury i ideologii: „haseł moralnych, bodźców sentymentalnych i mesjanistycznych mitów w oczekiwaniu na legendarną erę, kiedy to wszystkie obecne sprzeczności i niedole zostaną automatycznie rozwiązane i naprawione”11. W jednym z esejów dotyczących zaangażowania politycznego włoskich intelektualistów i pisarzy, Gramsci zaznacza – i jest to zaznaczenie kluczowe dla dalszych losów pojęcia hegemonii – że „czynnik ekonomiczny (pojmowany wprost, w żydowskim znaczeniu tego słowa) jest tylko jednym ze sposobów przejawiania się głębokiego procesu dziejowego (czynnik rasy, religii itd.)”12. Jakkolwiek zatem możemy u Gramsciego zaobserwować marksowską logikę myślenia klasowego, to zaznaczenie przez włoskiego filozofa możliwości przejawiania się procesu dziejowego w czynnikach innych niż ekonomiczny sprawia, że wypracowane przezeń pojęcie hegemonii staje się – pod względem metodologicznym – kategorią nadzwyczaj elastyczną, giętką. Giętkość ta jest o tyle istotna, że pozwala żywić przypuszczenie, iż interpretacja pojęcia hegemonii myślana przez Gramsciego może być aplikowana do dowolnych warunków socjoekonomicznych. Pisząc, podobnie jak jego mistrz Machiavelli, w oderwaniu od realiów praktycznych (Nowoczesny książę to fragment trzydziestu i trzech Zeszytów więziennych, powstałych podczas jedenastoletniego pobytu w rzymskim zakładzie karnym Regina Coeli, krótko po zwolnieniu z którego Gramsci zmarł), uprzedni praktyk, działacz Włoskiej Partii Komunistycznej spisuje pomysły praktyczne, które nigdy nie będą mogły być wprowadzone w życie przez III Międzynarodówkę. Jego teoria będzie wykorzystana i przez Rudiego Dutschke 8 P. Nowak, Lekcja realizmu, [w:] idem, Podpis księcia. Rozważania o mocy i słabości, Fundacja Augusta hrabiego Cieszkowskiego, Warszawa 2013, s. 29. 9 A. Gramsci, Nowoczesny książę, [w:] idem, Pisma wybrane, tłum. B. Sieroszewska, t. 1, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1961, s. 541. 10 Ibidem, s. 694. 11 Ibidem, s. 517. 12 Ibidem, s. 445. 130 w koncepcie długiego marszu przez instytucje13, i przez polskie prawicowe siły polityczne dzisiaj. Zanim przejdziemy do analizy myślenia o problemie uniwersalnej dominacji i hegemonii w wykonaniu Wallersteina i Mouffe, zaznaczmy wyraźnie problem jednego jeszcze partykularyzmu, będącego istotnym zagrożeniem dla teorii obu tych myślicieli, to jest: lewicowego dyskursu dominującego w świecie, w którym powstawały ich prace. Jest to, jak zauważa amerykańska socjolożka Nancy Fraser, dyskurs lewicowy, który ze względu na koniec rzeczywistej realizacji pewnej odmiany marksowskiej utopii – upadek Związku Radzieckiego – odszedł od klasycznych problemów, będących odniesieniem dla Marksa i – jeszcze – Gramsciego, skupiając się na badaniach kulturowych14. Dyskurs ów jest o tyle niebezpieczny, że jego świeżość i młodość – podobna do świeżości i młodości kapitalizmu w czasach Marksa – niesie ryzyko metodologicznego popadnięcia w partykularyzm, którego omawianym tu autorom udało się uniknąć – przez, co paradoksalne, skupienie się właśnie na nim. Między centrum a peryferiami Jak twierdzi współpracujący z Wallersteinem Samir Amin, „mówiąc najogólniej, warunki historyczne, jakie towarzyszyły rozwojowi kapitalizmu pojawiły się (…) w pierwszych dziesięcioleciach XIX wieku, wskutek Rewolucji Francuskiej” – jednak to epoka postmodernizmu i związany z nią dyskurs „jest dyskursem ideologicznym, który ostatecznie legitymizuje liberalizm i wzywa, by mu się poddać”15. Wallerstein takie postawienie sprawy uznałby zapewne za krótkowzroczność – sam bowiem rysuje o wiele szerszy horyzont, twierdząc, iż „początki świata, w którym obecnie żyjemy – nowoczesnego systemu-świata – sięgają szesnastego wieku. Ów system usytuowany był wówczas tylko w części globu, przede wszystkim na niektórych obszarach Europy i obu Ameryk. Z czasem rozprzestrzenił się na całą kulę ziemską. Jest on i zawsze był gospodarką-światem. Jest i zawsze był kapitalistyczną gospodarką światem”16. Jakkolwiek ostatnie zdanie cytowanego passusu może niektórym czytelnikom wydać się wystarczającą przesłanką do odrzucenia tezy, iż Wallerstein proponuje wizję dominacji niezależnej od czynników ekonomicznych, możebnej do użycia w analizie każdego, nie tylko kapitalistycznego systemu społecznego, starając się udowodnić, iż jest odwrotnie, omówmy na początek źródła, z których teoria systemów-światów się wywodzi. 13 Por. N. Abercrombie, B.S. Turner, The Dominant Ideology Thesis, op. cit, s. 158. Zob. N. Fraser, Od redystrybucji do uznania różnicy? Dylematy sprawiedliwości w erze „posocjalistycznej”, [w:] Współczesne teorie socjologiczne, op. cit, s. 1136. 15 S. Amin, Wirus liberalizmu. Permanentna wojna i amerykanizacja świata, przeł. A. Łukomska, Biblioteka Le Monde diplomatique, Warszawa 2007, s. 31. 16 I. Wallerstein, Analiza systemów-światów. Wprowadzenie, przeł. K. Gawlicz, M. Starnawski, Wydawnictwo Edukacyjne Dialog, Warszawa 2007, s. 19. 14 131 Pierwszy trop podsuwa sam Wallerstein, we wprowadzeniu do teorii systemów-światów gęsto cytując i odwołując się do Ferdinanda Braudela i jego koncepcji l’économie-monde. Jakie elementy myśli niemieckiego socjologa należałoby uznać za najsilniej zapośredniczone w dokonaniach szkoły Annales? Przede wszystkim braudelowskie akcentowanie historii jako amalgamatu długich okresów (la longue durée), które to rozumienie, jak pisze Walter L. Goldfrank, „Wallerstein pojmuje jako atak zarówno na epizodyczny, jak i <<wieczny>> charakter historiografii, czyli zarówno historię polityczną skupioną na wydarzeniach, jak i uniwersalizujące generalizacje abstrakcyjnych nauk społecznych”. Zauważa on: „Kapitalizm,17 tak jak Rzym, nie od razu zbudowano, kres jego także nie jest wydarzeniem natychmiastowym”18. Jednak autor Końca świata, jaki znamy, inaczej niż inni przedstawiciele szkoły Marca Blocha, miast zwracać uwagę na trwałość ogólnych, ciężkich ekonomicznospołecznych struktur, woli skupiać się na ich elementach podstawowych, pokazując, że w swoich własnych ramach podlegają one powolnym, ale jednak, przemianom. To pierwszy punkt do próby potraktowania koncepcji Wallersteina w ramach rozgrywającej się poza kapitalistycznym polem odniesienia: mniej może spektakularne dla tego zapośredniczenia, ale równie istotne dla unoszącego się nad pracami Wallersteina ducha Annales, będzie także zwrócenie, wzorem Blocha i Braudela, uwagi na lekceważoną w niesocjologicznej historiografii historię wsi, gdyż „poza mniejszością wielkomiejską istnieje wiejska większość”19. Oczywiście, moglibyśmy odczytać fragment ten jako pretekst do zadania pytania o hegemoniczność ukrytą w samej historiografii, która zwykła milczeć na temat historii lokalnych (czy też - historii mniejszości, historii wykluczonych); byłoby to jednak pytanie po części jałowe, gdyż mieściłoby się w ramach pierwszej z przedstawionych we wprowadzeniu do niniejszej pracy marksowskich teorii ideologicznej dominacji. Drugi trop bierze się z punktu stycznego między szkołą Annales a marksizmem. Wallersteina, twierdzi Goldfrank, interesuje odpowiadająca społecznohistorycznym faktom totalność, instytucja obecna w myśleniu i Braudela (gdzie jest ona traktowana jako przekonanie o twardej rzeczywistości w postaci historycznych i ekonomicznych danych), iwmarksizmie, w postaci twierdzenia o społecznym (ale nie ekonomicznym) podłożu wszelkich idei. Związki Wallersteina z marksizmem i Marksem są jednak skomplikowane: z jednej strony ceni on autora Kapitału jako „jednego z nielicznych, który starał się wyrwać poza dominujące w danej epoce i kulturze opcje światopoglądowe”20, z drugiej – kontynuatorzy i interpretatorzy myśli Marksa budzą w nim pewne zażenowanie. Dostrzegając bowiem problem wyjaśnienia przez marksistów 17 W.L. Goldfrank, Paradigm Regained?, op. cit, s. 160. Ibidem, s. 161. 19 I. Wallerstein, Annales at Resistance, „Review” 1 (3/4) 1978, s. 6. 20 Idem, Unthinking Social Science, Cambridge University Press, Cambridge 1991, s. 3. 18 132 złożoności zjawiska transformacji, modernizacji i zaburzonego rozwoju, Wallerstein zauważa, iż dla kontynuatorów Marksa „są trzy odpowiedzi na te kwestie: pominięcie (u wulgarnych marksistów), obsesja na ich punkcie (typowa dla eks-marksistów, weberystów), oraz potraktowanie ich jako kluczowych, zarówno intelektualnie, jak i politycznie, problemów marksizmu. W nomenklaturze można tę ostatnią odpowiedź nazwać gramsciańską”21. Dla Waltera L. Goldfranka jest jasne, że z racji chociażby kontekstu, w którym pojawia się cytowany wyżej fragment, Wallerstein samego siebie umieszcza właśnie wśród tych marksistów22. Zadajmy zatem pytanie: czym jest system-świat – czytany przez pryzmat gramsciańskiej hegemonii – i jaka może być zawarta w tej koncepcji Wallersteina pretensja do metodologicznej uniwersalności? Łatwiej może będzie na początek powiedzieć, czym nie jest. Aplikując Marksa do myślowego pola szkoły Annales, Wallerstein przede wszystkim przenosi punkt ciężkości ze stosunków produkcji na stosunki przepływu towarów23. Inaczej zatem niż Maurice Dobb, który wskazywał na determinantę tkwiącą w czynnikach wewnętrznych w rozwoju kapitalizmu, a za Paulem Sweezym, będzie Wallerstein badał nie pojedyncze kraje (problem państwowości, po macoszemu potraktowany w rozważanych tu fragmentach wprowadzenia do analizy systemów światów, w wizji Wallersteina jest zbyt szeroki, by go tu rozważać 24), lecz szersze geograficzne obszary, stanowiące gospodarczą całość, opartą na wymianie. Dlatego właśnie kluczowe będzie dlań długie szesnaste stulecie, w związku z odbywającą się w tym czasie kolonizacją, najjaśniejszym geograficznym modelem nierównej wymiany i związanej z nią, „niekończącej się akumulacji kapitału”. Wypracowany zostaje podział gospodarki-świata wokół osi dzielącej geograficzne obszary na centrum (core, rdzeń), peryferia i półperyferia. Za sprawą logiki nierównej wymiany obszary centralne, zyskują więcej, rzecz jasna – kosztem obszarów peryferyjnych. Z racji faktu, że przebiegają w nich procesy innowacyjne i modernizujące, obszary centralne produkują dobra pod względem technologicznym o wiele bardziej zaawansowane, dobra wysoko przetworzone, produkty wiodące. Produkty wiodące cechuje nowość i znaczący udział w światowym rynku towarów: Wallerstein jako przykład wymienia XVIII-wieczną produkcję tekstylną. Z czasem, rzecz jasna, zyskowność branż i produktów wiodących spada i ich produkcja przekazywana jest do peryferii. Sprawia to, że rozwój obszarów peryferyjnych jest uzależniony od ich stosunków z centrum, które to stosunki obszary 21 Idem, American Slavery and The Capitalist-World Economy, [w:] idem, The Capitalist-World Economy. Essays, Cambridge University Press, Cambridge 1979, s. 213. 22 W.L. Goldfrank, Paradigm Regained?, op. cit., s. 163. 23 Zob. R. Brenner, The Origins of Capitalist Development: a Critique of Neo-Smithian Marxism, „New Left Review”, vol. 104, July-August 1977, s. 25-92. 24 Zob. A. Ostolski, Prymusi nie awansują, http://nowe-peryferie.pl/index.php/2011/09/ostolski-prymusinieawansuja/, [dostęp: 6.02.2015]. 133 peryferyjne utrzymują, eksportując siłę roboczą isurowce. Kapitalizm jako taki służy eksploatacji peryferii: spekulacje w centrum implikują ekonomiczną destabilizację na obszarach peryferyjnych. Czym większy poziom uczestnictwa państwa peryferyjnego w międzynarodowym systemie gospodarczym, tym większe jego straty i – profity obszarów centralnych. Trzecia kategoria z wymienionych przez Wallersteina to „państwa półperyferyjne, o stosunkowo równym połączeniu procesów produkcyjnych obu typów, znajdują się w najtrudniejszej sytuacji”25. Są uzależnione od centrum, a jednocześnie wykorzystują peryferia: „będąc pod presją ze strony państw centrum, wywierają presję na państwa peryferyjne, starają się głównie o to, by nie stoczyć się do poziomu peryferii i zrobić wszystko, co możliwe, aby zbliżyć się do centrum”26. Jako przykład takich w pisanej w pierwszym dziesięcioleciu XXI wieku Wallerstein podaje Chiny, Indie, Brazylię – tak zwane rynki wschodzące. Z pozoru – odnalezienie w tym modelu Wallersteina zjawiska hegemonii i dominacji jest proste, a odnalezione zjawisko nijak się ma do kwestii niezależnego od kapitalizmu modelu dominacji ideologicznej. Wszak to centrum dominuje nad peryferiami ipół-peryferiami, które z kolei, jako obiekt szczególnego rodzaju dominacji, również mogą dominować. Nie musi to być nawet, gdyby ktoś chciał postawić zarzut ulegania opisywanym we wprowadzeniu koncepcjom Marksa, dominacja ekonomiczna: za neoliberalnym Richardem M. Weaverem możemy pokusić się o apologiczną wobec kapitalizmu i koncepcji centrum/peryferii konstatację, iż „centrum to taki sposób uporządkowania świata, w którym człowiekowi łatwo znaleźć prawdę, dobro, piękno. […] Integracja zapobiega konfliktom. Peryferia to chaos, centrum - ład”27. Cytowany tu Weaver jest przykładem diametralnie innego aniżeli wallersteinowskie traktowania tego modelu; niemniej jednak, warto zauważyć, że jego teoria (powstała w całkowitym oderwaniu od koncepcji autora Końca świata, jaki znamy, kilkadziesiąt lat wcześniej) jest może najlepszym streszczeniem sposobu, w jaki może zostać odczytany Wallerstein, jeśli potraktować kwestię dominacji i hegemonii w jego pismach jako kwestię dominacji centrum nad peryferiami. W tej pracy chcielibyśmy zaproponować inną drogę. Wallerstein: „Uniwersalizm to temat w bardzo wyraźny sposób powiązany z nowoczesnym systemem-światem. […] Ogólnie rzecz biorąc, uniwersalizm oznacza dawanie pierwszeństwa ogólnym zasadom odnoszącym się w równym stopniu do wszystkich ludzi, a tym samym odrzucenie partykularnych preferencji w większości obszarów. Jedynymi zasadami uznawanymi w perspektywie uniwersalizmu za dopuszczalne są te, co do których można jasno pokazać, że mają bezpośrednie zastosowanie do wąsko zdefiniowanego właściwego 25 I. Wallerstein, Analiza systemów-światów. Wprowadzenie, op. cit., s. 20. Ibidem, s.20. 27 R.M. Weaver, Ideas Have Consequences, University of Chicago Press, Chicago 1948, s. 59. 26 134 funkcjonowania systemu świata”. Socjolog definiuje jego społeczne postrzeganie jako normy pozytywnej, a contrario wobec rasizmu i seksizmu. „Są one także normami, ale negatywnymi […]. Poziom przestrzegania negatywnych norm jest przynajmniej tak samo wysoki, jak poziom przestrzegania uniwersalizmu. […] Uniwersalistyczna norma jest wygodna dla tych, którzy czerpią korzyści z systemu. Powoduje, że mają poczucie, iż zasłużyli na to, co otrzymują”. Jak ma się sprawa z normami anty-uniwersalistycznymi? Nie są one, wbrew pozorom, rewersem norm uniwersalistycznych: to znaczy – nie funkcjonują jako ich zaprzeczenie i ideologia opozycyjna, ale raczej jako wartość uprawomocniająca w ramach norm uniwersalistycznych. „Wydawać się może, że prowadzą do wykluczenia ze sfery społecznej. W rzeczywistości jednak są one sposobami włączania, ale włączania do warstw podporządkowanych. Normy te istnieją w celu uzasadnienia istnienia niższych warstw i wzmocnienia podziału, w którym niższe warstwy funkcjonują”28. Jednym słowem, podział nie jest nakierowany na zewnętrzny profit, ale – do wewnątrz: celem utrzymania samego siebie. (Istotne wydaje się tu wspomnienie o koncepcji współpracownika Wallersteina, przywoływanego już Samira Amina, to jest: kapitalizmie peryferii. Peryferia przejmują mechanizmy kapitalizmu obecne w obszarach centralnych, przekształcając je na swojską, karykaturalną formę29. Oczywiście, że wprowadzają nowe podziały na centrum, peryferia i półperyferia w obrębie samych peryferii i półperyferii. Niemniej jednak, po pewnym czasie dochodzimy wszak w końcu do najmniejszego z atomów – elementów podstawowych, które w ramach metodologii szkoły Annales, ale przeciw jej ideologicznym założeniom, badał Wallerstein, którego podział jest już niemożliwy). Podział, który przez dzielenie musi się sam uprawomocniać, nie jest podziałem totalnym, metodologicznym narzędziem możebnym do opisu całości rzeczywistości stosunków społecznych, którego Wallerstein, jako zwolennik koncepcji la longue durée, by pożądał. Nie każdą „historię świata można opisać jako historię […] kształtowania się centrum lub centrów, rozwoju i upadku, ich przemieszczania się, rywalizacji i współpracy pomiędzy nimi”; nie „każdą z cywilizacji można uznać za system centrum-peryferie”30. Owszem jest to jedyna może do pomyślenia perspektywa dla Wallersteina-badacza, do czego, jak pokazaliśmy wyżej, przyznaje się on. Odnosi się również do zarzutu, iż i jego teorię systemów-światów można poddać jeszcze szerzej zakrojonej krytyce ze względu na jej ekonomizm [!] i europocentryzm: „uznać, że obecnie istniejąca organizacja dyscyplin stanowi przeszkodę, którą należy pokonać, nie oznacza, iż nie istnieje wspólnie wypracowana wiedza (jakkolwiek tymczasowa lub heurystyczna by nie 28 I. Wallerstein, Analiza systemów-światów. Wprowadzenie, op. cit., s. 20-23. S. Amin, Wirus liberalizmu, op. cit., s. 130. 30 R. Szul, Światowy system polityczny. Struktury i idee, „Studia Społeczne” 2010, nr 2, s. 41. 29 135 była)”31. Pisze również: „System-świat obejmuje wiele kultur i grup. […] Nie znaczy to, że nie wykształcają one wspólnych wzorców kulturowych – te będziemy nazywać geokulturą”32. Niemniej, dostrzega Wallerstein (należy tu wspomnieć o bardziej ideologicznych tekstach Wallersteina, związanych z krytyką kapitalizmu33), że oprócz kapitalistycznej gospodarki świata istnieje inna struktura, zasadniczo odmienna, to jest: imperium-świat. „Dystynktywną cechą gospodarki-świata jest to, że jej obieg gospodarczy staje się szerszy niż zasięg jej struktur politycznych. Podczas gdy imperium-świat definiuje ekspansję w kategoriach politycznych, państwa znajdujące się w centrach gospodarek-światów maksymalizują wyłącznie zyski z rozbudowy wpływów gospodarczych”34. Jednym słowem, można powiedzieć, iż oś dominacji dla Wallersteina przebiega w zupełnie innym miejscu: nie między elementami schematu centrum/półperyferie/peryferie, ale: między imperium-światem a gospodarką-światem. „Nierzadko pozostaje zagadką, jak właściwie dochodzi do podporządkowania peryferii centrum: z czego ono wynika jak jest reprodukowane”35. Jedną z prób odpowiedzi na tę zagadkę jest postulowane tu przeniesienie punktu ciężkości z samouprawomacniającej się relacji centrum/peryferie na relację gospodarka-świat/imperium świat. Społeczeństwo i hegemonia Związki koncepcji Chantal Mouffe i Ernesta Laclaua z teorią hegemonii Gramsciego są oczywiste: choćby i za sprawą tego, że włoski filozof i brytyjska teoretyczka polityki zapożyczają od autora Nowoczesnego księcia sam termin „hegemonia”. Dla próby pokazania, jak ich przedstawiona w Hegemonii i socjalistycznej strategii postgramsciańska koncepcja może stanowić przykład uniwersalnego, niezależnego od ekonomicznych zmiennych opisu pojęcia i zjawiska dominacji, istotny jest jednak głównie drugi myśliciel, z którego Mouffe i Laclau obficie czerpią, dostosowując jego powstałe w podobnym, co u Gramsciego czasie (lata 20. i 30. ubiegłego stulecia) do warunków zachodnich po 1989 roku – niemieckifilozof polityki i prawa Carl Schmitt. Tytułem zarzutu można tu podnieść stwierdzenie, że ogromną, graniczącą z metodologiczną niefrasobliwością swobodą jawi się nie-antagonistyczne zestawienie przez Mouffe i Laclaua dwóch tych myślicieli: komunisty Gramsciego i widzącego w komunizmie apokaliptyczną bestię Schmitta. Jan Smoleński twierdzi, iż „Mouffe otwarcie przyznaje się do reinterpretacji teorii Schmitta – po częstokroć wbrew intencjom samego Schmitta. […] Rekonceptualizacja, jakiej Mouffe poddaje główne założenia schmittiańskiego konceptu 31 Ibidem, s. 39. Idem, Analiza systemów-światów. Wprowadzenie, op. cit., s. 19. 33 Zob. I. Wallerstein, Koniec świata, jaki znamy, przeł. M. Bilewicz, K. Tyszka, Warszawa 2004, s. 50. 34 J. Sowa, Fantomowe ciało króla: peryferyjne zmagania z nowoczesną formą, Kraków 2011, s. 72-73. 35 B. Kagarlicki, Imperium peryferii. Rosja i system światowy, przeł. Ł. Leonkiewicz, B. Szulęcka, Warszawa 2013, s. 23. 32 136 polityczności i rozróżnienia przyjaciel/wróg jest rekonceptualizacją zakorzenioną w innych, aniżeli schmittiańskie, warunkach ontologicznych i w innym czasie historycznym”36. Nie zrozumiemy jednak tego, jak wizję hegemonii przedstawioną przez Chantal Mouffe można potraktować jako uniwersalny model dominacji, jeżeli nie przedstawimy najpierw tego, jak kluczowe dla niej pojęcie polityczności interpretuje Carl Schmitt. Nad interpretacją tą unosi się znany nam już z Gramsciego duch Machiavellego37. Schmitt bowiem idzie za praktycznym wskazaniem autora Discorsi i rozumie politykę jako sferę praktyczną, odrębną, która nie funkcjonuje w ramach podziałów etycznych, ale w której najwyższym dobrem, wokół ochrony którego musi ogniskować się każde działanie, jest racja stanu. Rozróżnienie, jakie zakłada ochrona racji stanu, „to rozróżnienie przyjaciela i wroga. Pozwala ono na takie określenie pojęcia, które daje nam jasne kryterium polityczności, ale zarazem nie jest ani jej wyczerpującą definicją, ani nie przesądza o jej treści. Nie istnieją inne kryteria różnicy między przyjacielem i wrogiem poza tymi, które przynależą do sfery polityczności. Jedynie przy tym zastrzeżeniu możemy powiedzieć, że kryteria polityczności są analogiczne do stosunkowo samodzielnych kryteriów, na których opierają się rozróżnienia w innych dziedzinach ludzkiego myślenia i działania – dobro i zło w etyce, piękno i brzydota w estetyce”38. Autonomia, jaką cieszy się sfera polityczności, nie jest jednak do końca szczelna. Z jednej strony, twierdzi Schmitt, krytykując weimarski liberalizm lat 20., możliwe jest mówienie o obejmowaniu sferą polityczności innych sfer życia społecznego – nie jest jednakowoż możliwe obejmowanie przez inne sfery życia społecznego sfery polityczności. „W przypadku liberalizmu możemy mówić o polityce jedynie jako o polemicznym przeciwstawieniu się wszelkim ograniczeniom indywidualnej wolności ze strony państwa czy religii. Jest to zawsze polityka handlowa, polityka wobec Kościoła, polityka edukacyjna, kulturalna. W żadnym wypadku nie jest to polityka liberalna jako taka, a jedynie liberalna krytyka polityki”39. Zakończenie Swoistą pointą powyższych rozważań dotyczących opisu społeczeństwa ponowoczesnego przy pomocy terminologii współczesnej socjologii wydaje się być fragment z przywoływanego już wielokrotnie dzieła Wallersteina. Odnosi się on bowiem zarówno do charakterystycznego dlań języka, jak również zawiera fundamentalną tezę dla naszej – tj. środkowo-wschodniej – części Europy. 36 J. Smoleński, Chantal Mouffe vs. Carl Schmitt: The Political, Democracy, and the Question of Sovereignty, „Hybris”2012, nr 16, s. 63-64. 37 Zob. E. Kennedy, Constitutional Failure: Carl Schmitt in Weimar, Duke University Press, Duke 2004, s. 19-20. 38 C. Schmitt, Pojęcie polityczności, [w:] idem, Teologia polityczna i inne pisma, przeł. M. Cichocki, Kraków 2008, s. 198. 39 Ibidem, s. 241. 137 „Cud 1989 r. […] był bez wątpienia błogosławieństwem dla narodów w Europie Centralnej i Wschodniej, w tym również narodów ZSRR. Błogosławieństwem niejednoznacznym, otwierającym jednak możliwości nowego rozwoju. Nie było to jednak błogosławieństwo dla Stanów Zjednoczonych, które wcale nie wygrały zimnej wojny, ale ją przegrały. Zimna wojna nie była grą, którą trzeba było wygrać, ale raczej menuetem, którego należało tańczyć. Potraktowanie jej jak gry dało możliwość zwycięstwa, ale było to zwycięstwo pyrrusowe. Koniec zimnej wojny oznaczał również koniec jednej z wielkich sił napędowych Amerykańskiej hegemonii i dobrobytu – sowieckiej tarczy”40. Podsumowując, przemiany społeczne jakie mają miejsce w społeczeństwie postmodernistycznym nie są antecedencją dla nieznanych jeszcze wydarzeń w przyszłości, lecz przeciwnie – zgodnie z koncepcją długiego trwania stanowią one a-teleologiczny skutek zdarzeń wcześniejszych, owych relacji podporządkowania i zależności, które to zachodzą tak w hegemonicznej relacji centrum-peryferie (wedle Wallersteina), jak również w rozróżnieniu na zwierzęce-ludzkie (u Gramsciego w metaforze centaura). Bibliografia Abercrombie N., Turner B.S., The Dominant Ideology Thesis, „The British Journal of Sociology” 1978, nr 29/(2), s. 150-153. Amin S., Wirus liberalizmu. Permanentna wojna i amerykanizacja świata, tłum. A. Łukomska, Biblioteka Le Monde diplomatique, Warszawa 2007. Brenner R., The Origins of Capitalist Development: a Critique of Neo-Smithian Marxism, „New Left Review”, vol. 104, July-August 1977, s. 25-92. Davis K., Moore W., O niektórych zasadach uwarstwienia, [w:] A. Jasińska-Kania, L. Nijakowski, J. Szacki, M. Ziółkowski, (red.) Współczesne teorie socjologiczne, Stentor, Warszawa 2011. Fraser N., Od redystrybucji do uznania różnicy? Dylematy sprawiedliwości w erze „posocjalistycznej”, tłum. R. Pankowski, [w:] A. Jasińska-Kania, L. Nijakowski, J. Szacki, M. Ziółkowski, (red.) Współczesne teorie socjologiczne, Stentor, Warszawa 2011. Goldfrank W. L., Paradigm Regained? The Rules of Wallerstein’s World-System Method, [w:] G. Arrighi, W.L. Goldfrank (red.), Festschrift for Wallerstein, „Journal of World-System Research” 2000, nr 6(2), s. 150-162. Gramsci A., Nowoczesny książę, [w:] idem, Pisma wybrane, tłum. B. Sieroszewska, t. 1, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1961. Kagarlicki B., Imperium peryferii. Rosja i system światowy, tłum. Ł. Leonkiewicz, B. Szulęcka, Wydawnictwo Krytyki Politycznej, Warszawa 2013. Kennedy E., Constitutional Failure: Carl Schmitt in Weimar, Duke University Press, Duke 2004. 40 I. Wallerstein, America and the World: Today, Yesterday, and Tomorrow, [w:] The Essential Wallerstein, New York 2000, s. 400-401. Cyt. za: J. Sowa, Ciesz się, późny wnuku! Kolonializm, globalizacja i demokracja radykalna, Kraków 2008, s. 383. 138 Kurz R., Subjektlose Herrschaft. Zur Aufhebung einer verkürzten Gessellschaftkritik, Krisis „Beiträge zur Kritik der Warengesselschaft” 1993, No. 13, s. 9-21. Legett W., Restoring society to post-structuralist politics, „Philosophy & Social Criticism” 39 (2013), s. 306-321. Majewska E., Sowa J., Neoliberalizm - petryfikacja wyobraźni, [w:] E. Majewska, J. Sowa (red.), Zniewolony umysł 2. Neoliberalizm i jego krytyki, Ha-art, Kraków 2007. Nowak N., Lekcja realizmu, [w:] idem, Podpis księcia. Rozważania o mocy i słabości, Fundacja Augusta hrabiego Cieszkowskiego, Warszawa 2013. Ostolski A., Prymusi nie awansują, http://nowe-peryferie.pl/index.php/2011/09/ostolskiprymusinie-awansuja/. Schmitt C., Pojęcie polityczności, [w:] idem, Teologia polityczna i inne pisma, tłum. M. Cichocki, Znak, Kraków 2008. Smoleński J., Chantal Mouffe vs. Carl Schmitt: The Political, Democracy, and the Question of Sovereignty, „Hybris” 16 (2012), s. 59-68. Sowa J., Ciesz się, późny wnuku! Kolonializm, globalizacja i demokracja radykalna, Kraków 2008. Sowa J., Fantomoweciało króla: peryferyjne zmagania z nowoczesną formą, Universitas, Kraków 2011. Szul R., Światowy system polityczny. Struktury i idee, „Studia Społeczne”2010, nr 2. Wallerstein I., Analiza systemów-światów. Wprowadzenie, tłum. K. Gawlicz, M. Starnawski, Wydawnictwo Edukacyjne Dialog, Warszawa 2007. Wallerstein I., Annales at Resistance, „Review”1978, nr 1 (3/4), s. 4-23. Wallerstein I., Unthinking Social Science, Cambridge University Press, Cambridge 1991. Wallerstein I., American Slavery and The Capitalist-World Economy, [w:] idem, The Capitalist-World Economy. Essays, Cambridge University Press, Cambridge 1979. Wallerstein I., Koniec świata, jaki znamy, tłum. M. Bilewicz, K. Tyszka, Wydawnictwo Edukacyjne Scholar, Warszawa 2004. 139 140 prof. dr hab. Svitłana Kutsepal Państwowy Uniwersytet „Akademia Prawa Ukrainy im. J. Mądrego” w Połtawie СОЦІУМ СПЕКТАКЛЮ: МОЗАЇКА МОДЕЛЕЙ Анотація Розглянуто соціально-філософське тлумачення поняття «спектакль», проаналізовані три основні моделі соціального потрактування спектаклю – Г. Дебора, Ж. Бодрійяра, С. Беста та Д. Келлнера. Доведено, що модель суспільства спектаклю Е. Дебора перенасичена візуальними образами, у моделі Ж. Бодрійяра образипоступаються симулякрам, а модель суспільства інтерактивного спектаклю є результатом синтезу процесу симуляції та електронної віртуалізації (С. Бест, Д. Келлнер). Остання модель характеризується тим, що видовищність перемагає реальність, симулякр домінує над оригіналом, тому глядач такого спектаклю завдяки створенню індивідуальних інформаційних потоків, отримує можливість одночасно виступити і в якості його режисера. Ключові слова: спектакль, інтерактивний спектакль, особистість, глядач, симулякр THE SOCIETY OF THE SPECTACLE: MOSAIC OF THE MODELS Summary The social and philosophic interpretation of the notion “spectacle” has been considered, three basic models of social interpretation of the spectacle – those by G. Debord, J. Baudrillard, S. Best as well as D. Kellner have been analyzed. It has been established that G. Debord‟s model of the society of the spectacle is supersaturated with visual images, in J. Baudrillard‟s model images yield to simulacra, while the model of the society of the interactive spectacle results from the synthesis of the simulation process and electronic visualization (S. Best, D. Kellner). This model is characterized by the fact that staginess overthrows reality, simulacrum dominates the original; hence, due to individual information streams formation the spectator obtains the possibility to simultaneously act as a director. Key words: spectacle, interactive spectacle, personality, spectator, simulacrum Соціальна проблематика завжди цікавила філософію, починаючи від античної дихотомії пріоритетності істини загалу чи істини соціуму через марксистське оспівування соціуму як визначальної умови антропогенезу і до дискусії сциєнтизму-антисциєнтизму (технофілів-технофобів) середини минулого століття. Друге тисячоліття, соціально-філософський дискурс якого завдяки домінуванню комп‟ютерної медіатизації перенасичений знаками та кодами, значно змінює акценти соціально-філософської проблематики та збагачує дослідницький тезаріус новими поняттями, новими вимірами соціального життя – «кіберпростір», «суспільство 141 спектаклю», «віртуальне суспільство», «суспільство інтерактивного спектаклю» та ін., при цьому, щоб уникнути небезпеки потрапляння у пастку «пустої термінопрактики», варто дослухатися до думки Л. Нагорної, яка зауважує, що «процес прирощення наукового знання й переосмислення термінопрактик безперервний, а неосяжність семантичного поля соціальності й культури створює величезний простір як для креативних «транссловацій», так і для маловартісних суб‟єктивних вправ»1. Беззаперечними трендами стають поняття «симулякр», «віртуальність (віртуальне, віртуалістика)» та «спектакль (гра)». Віртуальна реальність відома давно (хіба не віртуальною є реальність Платонівської печери?), проте останніми десятиліттями вона отримала таку потужну технічну базу, що почала перебирати на себе ознаки об‟єктивного світу, адже знайти «чистий» реальний об‟єкт вже майже неможливо, оскільки реальні речі та предмети утворили симбіоз з симулякрами, копіями, ерзацами тощо. Вперше поняття «симулякр» використовується у Платонівській теорії ідей, при розв‟язанні проблеми про те, наскільки адекватно фізичні «речі» копіюють ідеальні першообрази та співпадають з оригіналами. Платон вважав, що копії бувають: 1) ті, що адекватно відображають оригінал (подібне), 2) такі, що спотворюють його – симулякри (підробки, примари), копії копій, що викривляють прототип. Копія повинна бути подібною Ідеї речі, це образ, забезпечений подобою, тому симулякр – копія копії, образ, позбавлений подоби. Первинною є модельоригінал (ейдос), відносно якої можуть бути два види подоби – достовірні подоби-копії, яким властива схожість з ейдосом, а також недостовірні подоби-симулякри, що характеризуються відмінністю і від ейдосів, і один від одного. Особливого розповсюдження поняття симулякр набуває у французькій філософії ІІ половини ХХ ст. завдяки працям Ж. Батая, Ж. Дельоза, Ж. Бодрійяра. Ж. Батай позначав цим поняттям так звані «суверенні моменти», «приклади втечі буття та перервності досвіду» – сміх, сп‟яніння, жертовне та еротичне злиття, що визначаються Ж. Батаєм як «симулякри перервності», позбавлені вираження у понятійній формі, оскільки досвід «суверенних моментів» постійно змінює суб‟єкта, що реалізується у цьому досвіді, відчужуючи його ідентичність. Ж. Батай інтерпретує поняття симулякр відносно сфери внутрішнього досвіду, це «знак миттєвого стану», що не співвідноситься з жодною реальністю, проте сам певною мірою представляє собою реальність, позбавлену ідентичності. Ж. Дельоз репрезентує симулякр як фантасмагоричний образ, позбавлений подоби, справжня сутність якого може проявитися лише і відмінності, становленні, вічній зміні. 1 Л.П. Нагорна, Соціокультурна ідентичність: пастки ціннісних розмежувань, Київ 2011, с. 49. 142 Ж. Бодрійяр, на відміну від Ж. Батая та Ж. Дельоза, переносить поняття симулякр у площину соціокультурного досвіду, доводячи, що симулякри – це не просто гра знаків, це певні прояви реальності, яку самі ж і конституюють. Симулякри містять особливі соціальні відносини та особливу інстанцію влади і створюють своєрідний порядок симулякрів у вигляді ланцюжка – підробка, виробництво, симуляція. Ще одним несподіваним наслідком потужного розвитку технологій стала поява Інтернету та соціальних мереж, у яких будь-яка подія наражається на небезпеку втрати свого онтологічного статусу, більше значення має вже навіть не сама подія, а розмаїття коментарів стосовно неї, де автори у несамовитому герменевтичному камланні втрачають не лише сенс події, а часто взагалі відмовляються від неї, вважаючи свою версію її тлумачення єдино вірною. Актуалізується необхідність створення такої соціальної теорії, яка б розкривала сутність, преваги та небезпеки сфери гіпердійсності, котра, на жаль, має усі шанси повністю полонити індивіда, тобто створення соціальної теорії світу симуляції, інформаційних, семіотичних та біоінформаційних технологій, індустрії семіологічної продукції (реклама, образи, меседжи тощо), гаджетів, що уможливлюють тілесне сприйняття віртуальності. Проте, якщо погодитися з думкою С. Хоружого, що віртуальність – це «недовтілене буття», що характеризуються нестачею, відсутністю тих чи інших суттєвих рис явищ звичайної емпіричної реальності»2, то який сенс її тілесного представлення? У цьому контексті виправданим є використання парадигми постмодерної філософії, яка найбільш вдало відображає змінність, плинність, мінливість сучасного соціуму, котрий то «зникає», то «розчиняється у симулякрах», то поринає у «стихію гри», оскільки соціокультурна реальність щохвилини змінюється, схоплюється лише у модусах «тут і зараз». Лише постмодерн, апелюючи до множинності, полівекторності, симулятивності реальності здатний надати палітру образів сучасного соціуму. Сучасний соціально-філософський дискурс репрезентує декілька моделей-образів суспільства: перш за все, модель суспільства спектаклю Е. Гі Дебора, атрибутивною ознакою якого є перенасиченість візуальними образами, симуляційну модель Ж. Бодрійяра (образи поступаються симулякрам), модель індивідуалізованого суспільства З. Баумана, і нарешті, модель суспільства інтерактивного спектаклю як результату синтезу процесу симуляції та електронної віртуалізації (С. Бест, Д. Келлнер). Остання модель характеризується тим, що видовищність перемагає реальність, симулякр домінує над оригіналом, тому глядач такого спектаклю 2 завдяки створенню індивідуальних С.С. Хоружий, Род или недород? Заметки к онтологии виртуальности, «Вопросы философии» 1997, № 6, с. 67. 143 інформаційних потоків, отримує можливість одночасно виступити і в якості його режисера. Уперше науковий загал дізнався про поняття «суспільство спектаклю» у 1967 році, завдяки книзі Е. Гі Дебора, де досліджувався постановочний характер соціальних інтеракцій, бо це доцільно задля функціонування капіталу, «спектакль – це не сукупність образів, а суспільні відносини між людьми, опосередковані образами»3. Світ, що репрезентується спектаклем, парадоксальний, він одночасно існує та не існує, є істинним та хибним, бо «усі образи оточуючого світу зібрались у самостійному світі образів, наскрізь просякнутому брехнею»4, це форма, що сама обирає свій технічний зміст, а «індивідуальна реальність легко фабрикується і управляється суспільною владою, їй дозволено здаватися лише у тій мірі, в якій вона не являється»5. Тому глядач сприймає медіаматеріал як справжній і навіть не намагається відділяти реальні об‟єкти від створених образів-симулякрів, «спектакль нівелює межі між «Я» і оточуючим світом шляхом деформації «Я», котре відчуває відсутність присутності даного світу. Так само й людина, опинившись у вирі спектаклю, перестає розрізняти брехню та правду, оскільки будь-яка правда, що співпереживається, губиться за реальною присутністю брехні, яка забезпечується організацією видимості»6. Ілюзія вибору розповсюджується на вибір певного спектаклю із множини можливих, однак суть вибору полягає в тому, що дозволено грати лише одну із запропонованих спектаклем ролей (шляхом споживання речей, що її супроводжують). Наступна модель соціуму спектаклю репрезентована розвідками французького мислителя Ж. Бодріяра, який увів у царину соціально-філософського дискурсу другої половини минулого століття поняття «симуляція» – процес породження та тріумфу симулякрів, тобто знаків, відірваних від реальних об‟єктів, образів, котрі є для споживача більш реальними ніж дійсно існуючі предмети та речі. Ж. Бодрійяр пропонує і власне тлумачення віртуальної реальності – це організований простір симулякрів – особливих, відчужених знаків, котрі фіксують відмінність з референтною реальністю. «Немає сенсу запитувати себе, що є первинним, початку немає, це круговий процес – процес симуляції, процес гіперреального. Гіперреальність комунікації і смислу. Реальніша, ніж сама реальність, саме так і знищується реальність»7. «Мова не йде більше про імітацію, дублювання чи навіть пародію. Мова йде про заміну реального знаками реального тобто 3 Ги Дебор, Общество спектакля, Пер. с фр. C. Офертаса, М. Якубович, Москва 1999, с. 5. Ibidem, s. 53. 5 Ibidem, s. 18. 6 Ibidem, s. 220. 7 Ж. Бодрийяр, Симулякры и симуляция, Пер. О.А. Печенкина, Тула 2013, с. 112. 4 144 про операцію залякування всього реального процесу його операціональним дублікатом, метастабільною знаковою машиною, програматичною, досконалою, котра дарує усім знаки реального»8. Замість реальності – калейдоскоп образів, спроектованих на особистий екран, при цьому події можуть відбуватися у даний момент, а можуть лише бути рейковими, сконструйованими ЗМІ, блогами, твітами, викладеними на загальний огляд реальними людьми чи тролями (як прояв медіаспектаклю), однак, відображені у віртуальному екрані, вони сприймаються як реальні, здійснюють маніпулятивний вплив на свідомість споживача медіапродукції, тому усе, що відбувається навколо сприймається як театральна постановка, перформенс, у крайньому разі – як реаліті-шоу. Стирається межа між реальністю та квазіреальністю спектаклю, адже глядач (як колись в‟язень Платонівської печери) не бачить сцени, більш того, відчуває себе діючою особою вистави. Саме тому вже майже нікого не шокують кадри реальних військових дій, або жорстоких терактів (деякі з них взагалі сприймаються як театр-акти), глядач однаково захоплено «поглинає» і відеоматеріали, що висвітлюють катастрофічні події, і репортажі про арешти та покарання злочинців чи терористів. Суспільство орієноване на суб‟єктивне, тому життя окремого індивіда перетворюється на спектакль як єдину недиференційовану реальність. «Спектакль – це будь-яка «знаково-ткана» реальність, створена за допомогою компьютерно-інформаційних технологій у кіберпросторі і використовувана як засіб маніпуляції індивідуальною або колективною свідомістю, волею, поведінкою»9. «Комп‟ютеризація повсякденного життя вводить у побут віртуальну реальність у якості подоби, комп‟ютерної симуляції реальних речей і вчинків»10. Зрозуміла та передбачувана «галактика Гутенберга» поступається місцем цивілізації образу (imageoriented), причиною чому є поширення мультимедійних технологій мережі, відповідно суспільство спектаклю, суспільство образів, трансформується у суспільство інтерактивного спектаклю, де неможливо розрізнити реальність та образ, традиційні вертикальні зв‟язки для побудови більшості взаємовідносин поступаються мережевим, горизонтальним. «Інтернет – єдине середовище, де не тільки можливі об‟єднання в цільові співтовариства, але й створення фіксованих багаторівневих структур комунікації з приводу колективних змістовних проектних просторів»11. Спектакль поступається місцем інтерактивному спектаклю, «творчий інтерактивний спектакль є тим, що людина 8 Ibidem, s. 17. О.Н. Соболь,Философия «общества спектакля» в технополитическом дискурсе, «Практическая философия» 2003, № 2, с. 60. 10 Д.В. Иванов, Виртуализация общества. Версия 2.0, Петербургское востоковедение, Санкт-Петербург 2002, с. 20. 11 С.А. Дацюк, Сприяння розвитку інформаційного суспільства в інституціональній реальності за його власними правилами, Київ 2004, с. 200. 9 145 створила сама, чи це один сайт, чи комп'ютерно-опосередкований простір, наприклад, чат або дискусія в групі. У цих самостійно або за допомогою групи побудованих середовищах, люди самі створюють форму та контент, використовуючи технологію сайту для просування своїх власних інтересів і проектів, виражаючи свої власні погляди і взаємодіючи так, як вони самі вирішують»12. ХХІ століття, яке Ж. Бодрійяр визначав як таке, що настає після оргії , вже можна назвати епохою постсенсу, адже кожний новий виклик, який отримує людство, це підтверджує, а найбільш дієвими є ті меседжі, що висвітлюють антисенсовні події, тому й найбільш лякають, і в той же час, приваблюють своєю абсурдною енігматичністю. Ж.Бодрійяр також демонструє, що ми маємо справу з культурою симуляції і засліплення, а не з культурою виробництва і смислу. «Мова йде про те, що доказ реального здійснюється за допомогою уявного, доказ правди – скандалом, доказ закону – трансгресією, доказ роботи – забастовкою, доказ системи – кризою, доказ капіталу – революцією. Усе перетворюється у своє протилежне вираження для того, щоб вижити у викресленій формі. Усі влада, усі інститути говорять про себе з запереченням заради спроби за допомогою симуляції смерті уникнути реальної агонії»13. Домінантою стає «не діяльність концептуально-смислового характеру, а знаково-символічна діяльність, так би мовити, «ковзання» по поверхні означуваного (знаків), своєрідна гра зі знаками, а не зі смислами»14. Симулякри підкорюють реальність, тому стає можливою ситуація, коли «війна – реальність, гра в війну – несправжня реальність, спектакль про війну – образ реальності»15. Ми всі – учасники грандіозного спектаклю, який став об‟єктивним фундаментом «нереальності реального суспільства»16, і варто нарешті усвідомити, що це спектакль театру абсурду, де можна втратити і сенс життя, і саме життя. Бібліографія Best S., Kellner D., The Postmodern Adventure: Science, Technology, and Cultural Studiesat the Third Millennium, The Guilford Press, 2001. Бодрийяр Ж., Симулякры и симуляция, Пер. О.А. Печенкина, Тула 2013. 12 S. Best, D. Kellner, The Postmodern Adventure: Science, Technology, and Cultural Studies at the Third Millennium, The Guilford Press, 2001. 13 Ж. Бодрийяр, op. cit., c. 40. 14 В. Ратников, Посмодернистские ситуации и их эпистемологические особенности, Вісник Харківського університету «Постмодернізм у філософії, науці та культурі», Харків 2000, № 464, с. 149-150. 15 Ги Дебор, op. cit., с. 29. 16 Ibidem, s. 7. 146 Дацюк С.А., Сприяння розвитку інформаційного суспільства в інституціональній реальності за його власними правилами, Інформаційне суспільство, Шлях України, Київ 2004, с. 200-208. Дебор Ги, Общество спектакля, Пер. с фр. C. Офертаса, М. Якубович, Издательство «Логос», Москва 1999. Иванов Д.В., Виртуализация общества. Версия 2.0, Петербургское востоковедение, Санкт-Петербург 2002. Нагорна Л.П., Соціокультурна ідентичність: пастки ціннісних розмежувань, ІПіЕНД ім. І.Ф. Кураса НАН України, Київ 2011. Ратников В., Посмодернистские ситуации и их эпистемологические особенности, Вісник Харківського університету «Постмодернізм у філософії, науці та культурі», Харків 2000, № 464. Соболь О.Н., Философия «общества спектакля» в технополитическом дискурсе, «Практическая философия» 2003, № 2, с. 59-75. Хоружий С.С., Род или недород? Заметки к онтологии виртуальности, «Вопросы философии» 1997, № 6, с. 53-68. 147 148 ks. dr Zbigniew Stępniak Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie W POSZUKIWANIU BIBLIJNYCH I CHORAŁOWYCH INSPIRACJI TWÓRCZYCH WE WSPÓŁCZESNEJ MUZYCE. EGZEGETYCZNO-RETORYCZNA ANALIZA PIEŚNI „DA PACEM, DOMINE” OSCARA LAGGERA (UR. 1934) Streszczenie Wielu współczesnych kompozytorów szuka inspiracji twórczych w chorale gregoriańskim, muzyce renesansu czy baroku. Wokalna muzyka sakralna ostatniego okresu naznaczona była głęboką retoryką muzyczną. Poszczególne figury muzyczne miały podkreślać i uwydatniać prawdy religijne zawarte w tekście słownym, który najczęściej był pochodzenia biblijnego. Tekst pieśni Da pacem, Domine szwajcarskiego kompozytora Oscara Laggera, w całości zapożyczony został z Liber usualis – księgi śpiewów gregoriańskich, używanej w liturgii Kościoła katolickiego do Soboru Watykańskiego II; jest on tekstem biblijnym z pewnymi modyfikacjami. To jeden ze „śpiewów różnych przed błogosławieństwem Najświętszym Sakramentem”, ostatniej części powyższego zbioru chorałowego, a dokładnie – modlitwa o pokój (antyfona i wezwanie celebransa wraz z odpowiedzią ludu, z pominięciem jednak samej oracji). Rozpoczynając pracę nad niniejszym artykułem autor podjął próbę analizy porównawczej melodyki kompozycji Laggera i antyfony chorałowej Da pacem, Domine, zbadał też jak często spotkać można kompozycje zbudowane na tym tekście. Wychodząc natomiast od egzegetyczno-teologicznej analizy tekstu słownego, bada wpływ barokowej teorii retorycznych figur muzycznych oraz ich obecność w pieśni Da pacem, Domine Oscara Laggera, nawet jeśli zabieg ten miałby być nieświadomie zastosowany przez kompozytora. Słowa kluczowe: muzyka, muzyka wokalna, muzyka współczesna, muzyka sakralna, chorał gregoriański, barok, retoryka, śpiew, Biblia, kompozytor, teologia, egzegeza SEARCHING FOR BIBLICAL AND CHORAL CREATIVE INSPIRATIONS IN CONTEMPORARY MUSIC. THE EXEGETICAL-RHETORICAL ANALYSIS OF THE SONG “DA PACEM, DOMINE” BY OSCAR LAGGER (B. 1934) Summary Many contemporary composers search for inspiration in creating religious masterpieces in the Gregorian chant, the music of the Renaissance or the Baroque. Vocal sacral music of the recent period has been marked by deep musical rhetoric. Particular musical figures were to emphasize and highlight religious truths contained in the oral text, which was usually of biblical origin. The text of the song Da pacem, Domine by the Swiss composer Oscar Lagger, was entirely borrrowed from Liber usualis – the book of Gregorian chants, used in the liturgy of the Catholic Church until the Second Vatican Council; it is a biblical text with certain modifications. It is one of the „various chants before the blessing the Holy Sacrament”, the last part of the above mentioned choral set, to be precise – a prayer for peace (antiphon and exhortation of the 149 celebrant together with the response of the people, however excluding the oration itself). In the present article the author attempts to make a comparative analysis of the melodic line of Lagger‟s composition and the choral antiphon of Da pacem, Domine paying special attention to similarities. However, starting from the exegetical-theological analysis of the oral text, he conducts research into the influence of the baroque rhetorical theories of musical figures as well as their presence in the song Da pacem, Domine by Lagger, even if this endeavour were to have been used unconsciously by the composer. Keywords: music, vocal music, contemporary music, sacral music, Gregorian chant, baroque, rhetoric, chant, song, the Bible, composer, theology, exegis Muzyka wokalna dawnych epok oparta była na głębokiej znajomości teologii oraz duchowości człowieka. Nierzadko kompozytorzy tamtych czasów byli wykształconymi teologami, często przynależeli do stanu duchownego. Z tej też przyczyny zapewne zrodziła się rozbudowana retoryka muzyczna. W niniejszym artykule autor podejmuje się poszukiwań w utworach współczesnych kompozytorów elementów natchnień twórczych chorałem gregoriańskim i tekstami biblijnymi. Czyni to na przykładzie pieśni Da pacem, Domine skomponowanej przez szwajcarskiego muzyka Oscara Laggera (ur. 1934), po której tekst sięgnął do przedsoborowej liturgii. Poszukując tych inspiracji zacząć należy od teologicznej egzegezy łacińskiego tekstu chorałowego. Zbadać wypada też warstwę muzyczną utworu pod kątem zapożyczeń z chorału gregoriańskiego, antyfony – modlitwy o pokój ze „śpiewów różnych przed błogosławieństwem Najświętszym Sakramentem”. Przywołując naukę o afektach i teorię retorycznych figur w twórczości muzycznej dawnych epok, autor zamierza równocześnie przeprowadzić analizę warstwy muzycznej dzieła Laggera pod kątem próby odnalezienia w nim zabiegów retorycznych. Niewątpliwie również w twórczości muzycznej poszukiwać należy zjawiska, które określić można „przeobrażeniami ponowoczesnego społeczeństwa”, choć szukać należy też swoistego kręgosłupa, który stanowi o zasadach i niezmiennych wartościach, również w muzyce. Autor, jako teolog – ksiądz katolicki oraz wykształcony śpiewak (bas, bas profondo), w swoich poszukiwaniach badawczych łączy aspekt wykonawczy z szeroko pojętym aspektem teoretycznym. Do właściwej interpretacji dzieła muzycznego prowadzić może tylko dobra znajomość tekstu słownego. W odniesieniu do utworów religijnych musi ona być pogłębiona o gruntowne studia egzegetyczno-teologiczne warstwy słownej i jej korelację z szeroko pojętymi zabiegami wypowiedzi muzycznej. Wykonawca muzyki, dochodząc do właściwej jej interpretacji, musi umieć dostrzec związki warstwy muzycznej z warstwą słowną. Do tego też, jako wykonawca, stara się dochodzić autor niniejszego artykułu. Metodę pracy badawczej proponowanego tekstu określić można jako eksploracyjnoobjaśniającą. Teologiczna analiza tekstu słownego pełni rolę opisową i eksploracyjną. Tekst ten 150 uzupełnia i objaśnia muzyczna warstwa kompozycji. Autor w zastosowanej metodzie stara się zatem uwzględnić szeroki kontekst teologii tekstu słownego i retoryki muzycznej. Życie i twórczość Oscara Laggera Oscar Lagger urodził się 11 lutego 1934 r. w miejscowości Münster, w kantonie Wallis (dolina Goms), w południowej Szwajcarii, jako syn Rafaela i Józefiny z domu Bacher. Pochodzi z typowej wielodzietnej szwajcarskiej rodziny (miał trzy siostry i czterech barci). W piątym roku jego życia cała rodzina Laggerów zamieszkała w Sion, francuskojęzycznej stolicy kantonu Wallis. W Sion ukończył niemiecką szkołę podstawową, a później – kurs języka francuskiego. W latach 1948-56 uczył się w gimnazjum dla chłopców w Sion, gdzie uzyskał maturę klasyczną (łacińsko-angielską). Jako dziecko był członkiem Scholi Małych Śpiewaków (Schola des petits chanteurs). Początkowo (cztery lata) studiował fortepian w Konserwatorium w Sion. W roku 1956 wyjechał na studia do Paryża. Tam, w Szkole Césara Francka (Ecole César Franck) studiował solfeż, śpiew, fortepian, harmonię, kontrapunkt i kompozycję. Równocześnie pobierał nauki w zakresie śpiewu gregoriańskiego, dyrygentury chóralnej i organów w Instytucie Muzyki Sakralnej (Institut de musique sacrée) na Uniwersytecie Katolickim w Paryżu. Uczęszczał też na wykłady z muzykologii na Sorbonie. W 1961 roku, na rok wyjechał do Wiednia, gdzie uczył się dodekafonii i uzyskał tzw. Reifeprüfung1 w zakresie śpiewu. Po powrocie z Wiednia, latem 1962 roku, poślubił Cécile Nussbaum (wdowę po Bernardzie Bianchi-Pastori)2. W tym samym roku rozpoczął pracę jako profesor muzyki w niemieckiej sekcji seminarium nauczycielskiego (Ecole Normale des instituteurs), gdzie pracował do 1982 roku. Był dyrektorem Chóru katedralnego w Sion (Choeur de la cathédrale; 1962-1986). W 1970 roku założył chór Pro Arte (Pro Arte Chores Sion). Kierował nim przez 24 lata (1972-1996), wykonując bardzo różnorodny repertuar – od muzyki dawnej do dzieł współczesnych. W latach 1982-94 był też dyrektorem konserwatorium w Sion. Dzięki niemu m.in. w konserwatorium utworzono klasy akordeonu, harfy i kontrabasu. Jest jednym z czołowych moderatorów muzycznych i działaczy kultury w kantonie Wallis. Udziela się jako ekspert i juror podczas chóralnych festiwali kantonalnych i federalnych, w szkołach muzycznych i konserwatoriach. Dawał liczne koncerty w Wallis, był zapraszany, jako dyrygent i solista, na występy poza Szwajcarią, szczególnie we Francji, we Włoszech, w Hiszpanii, Polsce czy Afryce Południowej. Jest autorem publikacji z zakresu teorii muzyki, 1 Dosłownie: egzamin dojrzałości, który w rzeczywistości odpowiada dyplomowi zawodowemu z interpretacji. W rodzinie Laggerów wychowywało siępięcioro dzieci: Stéphane Bianchi-Pastori i Véronique Dubuis (z pierwszego małżeństwa Cécile) oraz Alexandre, Fréderic i Xavier. Wszystkie dzieci sąrównieżmuzykami; Véronique –organistkąi klawesynistką; Stéphane – tenorem, prowadzi dwa chóry, Alexandre –kontrabasistą. 2 151 formacji wokalnej oraz licznych tekstów z pedagogiki muzycznej. W roku 1994 przeszedł na emeryturę. Od tej pory komponowanie zajmuje większą część jego czasu. W dorobku kompozytorskim Oscara Laggera znajdują się liczne utwory wokalne, wokalno-instrumentalne i instrumentalne. Największą część, bo ok. 200 kompozycji, stanowią dzieła chóralne a cappella oraz na chór i instrumenty (fortepian, organy, instrumenty smyczkowe). Pisze też utwory na głosy solowe z towarzyszeniem instrumentów (fortepianu, organów). W jego dorobku kompozytorskim znajduje się kilkanaście mszy, dzieła oratoryjnokantatowe, muzyka sceniczna, a także dzieła orkiestrowe, organowe, fortepianowe, skrzypcowe i na inne instrumenty. W równej mierze tworzy kompozycje sakralne, co świeckie. Często inspiruje się ludową twórczością kantonu Wallis, pisząc muzykę do tekstów w charakterystycznych dialektach walisyjskich3. Tekst Da pacem, Domine i jego egzegetyczna analiza Tekst kompozycji Oscara Laggera w całości został zaczerpnięty z przedsoborowego zbioru śpiewów gregoriańskich Liber usualis4 używanej w liturgii Kościoła katolickiego do Soboru Watykańskiego II. Jest nim modlitwa o pokój – antyfona i wezwanie celebransa wraz z odpowiedzią ludu (z pominięciem jednak samej oracji), jeden ze „śpiewów różnych przed błogosławieństwem Najświętszym Sakramentem”. Źródłowo jest on tekstem biblijnym z pewnymi modyfikacjami. Poniższa tabela przedstawia tekst łaciński i jego polskie tłumaczenie. Tabela nr 1. Tekst kompozycji Da pacem, Domine Oscara Laggera, wraz z powtórzeniami i jego polskie tłumaczenie (źródło: partytura utworu, Liber usualis, tłumaczenie własne autora). Liczba powtórzeń 3 razy 3 4 Tekst łaciński utworu Tekst za Liber usualis Polskie tłumaczenie Da pacem, Domine, da, in diebus nostris Da pacem, Domine, in diebus nostris: Daj pokój, Panie, w naszych dniach, Quia non est, quia non est alius quia non est alius Ponieważnie ma innego qui pugnet, qui pugnet pro nobis, qui pugnet pro nobis, Kto by walczyło nas nisi tu, nisi tu, Deus noster, Deus noster. nisi tu Deus noster. Jak tylko Ty, Boże nasz. Fiat pax, fiat pax in virtute tua. Fiat pax in virtute tua. Niech Twa Moc przyniesie pokój Opracowano na podstawie materiałów dostarczonych przez kompozytora. Liber Usualis. Missae et officii pro Dominicis et Festis cum cantu gregoriano, Paris, Tornaci, Romae 1954. 152 Liczba powtórzeń Tekst łaciński utworu Et abundantia in turribus, in turribus tuis. Tekst za Liber usualis Et abundantia in turribus tuis. Polskie tłumaczenie i bezpieczeństwo Twoich wież(obfitośćw Twoich wieżach). Quia non est, quia non est alius qui pugnet, qui pugnet pro nobis, nisi tu, nisi tu, Deus noster, Deus noster. 3 razy Da pacem, Domine, da, in diebus nostris. 2 razy Da pacem, Domine. Pierwsze cztery wersety tekstu są swobodnym dziełem autora gregoriańskiej antyfony5. Treść jednak wyraźnie nawiązuje do starotestamentalnych pieśni opiewających pokój, a szczególnie drugiej pieśni dziękczynnej z Księgi Izajasza (Iz 26,1-19). Tłem powstania pierwszej części Księgi Izajasza był nurt burzliwej epoki i wojen osłabiających Królestwo Judzkie. Pod koniec IX i w pierwszej połowie VIII wieku przed Chrystusem życie polityczne Syrii i Palestyny naznaczone było wojnami między Syrią (Aram, Damaszek) a Izraelem (Samaria, Efraim). W konflikty te Juda włączała się sporadycznie6. Kiedy Izajasz rozpoczynał swoją działalność notuje się powolny zanik dobrych obyczajów, miejsce prawdziwej pobożności zaczęły zajmować zwyczaje i praktyki pogańskie, zauważa się pełną obłudy obrzędowość i formalizm religijny, sprzedajność i niesprawiedliwość sędziów, a także coraz większy uścisk biednych, wdów i sierot. Upadek religijności i moralności pogłębił się szczególnie za rządów króla Achaza (? 734 p.n.e.-? 728 p.n.e.). W okresie tym Państwo Judzkie osłabione było przez serię wojen7. Fakty te tłumaczą potrzebę intensywnej modlitwy o pokój, ale też rozumienie znaczenia słowa pokój, użytego przez autora Księgi Izajasza, o czym będzie w dalszej partii tekstu. Biblia Poznańska8 poszczególne pieśni, z których prawdopodobnie autor tekstu Da pacem, Domine czerpał natchnienie, tytułuje następująco: Pieśń o sprawiedliwych rządach Boga (Iz 26, 5 Liber Usualis, op. cit., s. 1867-1868. ks. T. Brzegowy, Nowy komentarz biblijny. Stary Testament. Księga Izajasza, część1, Częstochowa 2010, s. 33. 7 M.in. wojna syro-efraimska (734-732), wojny filistyńskie, nawały asyryjskie włącznie z zajęciem Palestyny i oblężenie Jerozolimy przez Sennacheryba (701). ks. B. Wodecki, Wstęp do Księgi Izajasza, [w:] ks. M. Wolniewicz (red.), Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu w przekładzie z języków oryginalnych ze wstępami i komentarzami. Stary Testament, tom 3, Poznań 1992, s. 5-8. 8 Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu w przekładzie z języków oryginalnych ze wstępami i komentarzami. Stary Testament, tom 1-4, ks. M. Wolniewicz (red.), Poznań 1991-1994. 6 153 7-9) i Wieczna śmierć nikczemnych (Iz 26, 10-14)9. Warto zatem przytoczyć pełny tekst obu pieśni, jako prawdopodobną podstawę konstrukcji tekstu Da pacem, Domine: Pieśń o sprawiedliwych rządach Boga Prosta jest ścieżka człowieka prawego; Ty wyrównujesz prawą drogę sprawiedliwego. 8 Bo też na ścieżce Twych sądów ufamy Tobie, o Jahwe! Tęsknotą duszy jest Imię Twoje i pamięć o Tobie. 9 Dusza moja pożąda Cię w nocy i duch mój w mym wnętrzu Cię szuka. Bo Twoje prawa są jak światło dla ziemi! Sprawiedliwości uczą się mieszkańcy świata. 7 Wieczna śmierć nikczemnych Choć okaże się łaskę niegodziwemu, nie nauczy się on sprawiedliwości. W krainie prawości – popełnia bezprawia i nie zważa wcale na majestat Jahwe. 11 Wzniesiona jest Twa dłoń, o Jahwe, lecz oni jej nie widzą. Niech tedy dojrzą i niech się zawstydzą [na widok Twej] gorliwości o naród. Gniew płomienny niech strawi Twych wrogów! 12 Ty, Jahwe, zapewnisz nam pokój! Bo nawet wszystkie nasze dzieła Ty dla nas sprawiłeś! 13 Boże nasz, Jahwe! Inni niż Ty panowie nami władali. [Lecz] tylko o Tobie, o Twoim Imieniu pamiętać będziemy. 14 Umarli ich nie ożyją, cienie [ich] nie powstaną. Bo Tyś ich ukarał i zgładził, wszelką pamięć o nich zatarłeś10. 10 Ks. Tadeusz Brzegowy zwraca uwagę, że zasadniczym celem cytowanej pieśni z Księgi Izajasza nie jest samo uwielbienie Jahwe, ale wzbudzenie ufności do Boga. Autor natchniony przywołuje działanie Jahwe na rzecz narodu izraelskiego, ale zaraz potem wzywa do zaufania Bogu jako „Skale na wieki”11. Treść interesujących nas wersetów (Iz 26,11-13) wyraża niepokój sytuacją, w której bezbożni nie widzą ręki Boga oraz pragnienie, aby ci ujrzeli wierność Boga. Jeśli nie dojdzie to takiej refleksji spadnie na nich zniszczenie, a Bóg wyrwie swój lud z ich ręki12. Autor biblijny przechodzi od prośby o zadziałanie Boga do wyrażenia ufności w Bogu. Izrael sam z siebie nie może niczego osiągnąć, ale Bóg może wszystko. „Podniesiona ręka Boga wszystko uczyni dla dobra Jego ludu. To jest wynik drogi sprawiedliwości, tak właśnie jak 9 Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu w przekładzie…, t. 3, op. cit., s. 68. Iz 26, 7-14, cyt. za: Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu w przekładzie…, op. cit., s. 68. 11 ks. T. Brzegowy, Nowy komentarz biblijny. Stary Testament. Księga Izajasza, część2, Częstochowa 2014, s. 399. 12 Ibidem, s. 406. 10 154 zniszczenie jest wynikiem drogi bezbożności. (…) Prorok stwierdza, że wszystkie dokonania Izraela pochodzą właściwie od Boga”13. Z teologicznego punktu widzenia ważna jest myśl, że w duszy człowieka prawego przebywa sam Bóg. Autor natchniony w imieniu całego narodu wypowiada „tęsknotę za chwalebnym przyjściem Boga na sąd, aby przez dokonanie sprawiedliwości wszyscy mieszkańcy świata poznali Go” jako światło14. Wiersz dwunasty można rozumieć jako zwrot ku Bogu, który postępuje z człowiekiem według jego czynów, albo po prostu, że wszelkie nasze sukcesy i osiągnięcia są Jego dziełem, dokonanym dla naszego dobra15. Tak też chyba należy rozumieć słowa chorału i pierwszej części pieśni Da pacem, Domine: „Daj pokój, Panie, w naszych dniach, ponieważ nie ma innego, kto by walczył o nas, jak tylko Ty, Boże nasz”16. Dwie ostatnie linie tekstu (Fiat pax in virtute tua: et abundantia in turribus tuis), to dosłowny cytat siódmego wersu Psalmu 122 (121)17. Psalm 122 Gianfranco Ravasi określa jako jedną „z najsłynniejszych i najbardziej żarliwych pieśni Syjonu”18. Tekst jego przedstawia radość pielgrzymów, którzy przybywszy do Jerozolimy, podziwiają potężne mury i okazałe budowle świętego miasta. W części drugiej utworu poeta, który zapewne jest też jerozolimskim pielgrzymem, wyraża życzenie, aby piękność tego miasta nigdy już nie została zniszczona przez działania wojenne. Postulat ten zawarty jest szczególnie w interesującym nas wersecie siódmym, stanowiącym środkową, drugą część pieśni Laggera: „Niech pokój będzie w twych murach, bezpieczeństwo w twoich pałacach”19. Poeta życzy zatem Jerozolimie trwania i pomyślności20. Chodzi tu zapewne o „pokój mesjański, który mieści w sobie szczęście, dobrobyt, dobro, pogodę ducha”, albo wręcz o „całkowitość i pełnię pokoju”21. Tekst zatem, jak wskazuje samo pochodzenie z liturgii Kościoła katolickiego i biblijna teologia, jest modlitwą o pokój, który odnaleźć można jedynie w Bogu. Warto zatem przyjrzeć się rozumieniu pojęcia pokoju w Biblii. W Piśmie Świętym pokój jest jednym z głównych atrybutów Boga. Podstawowe znaczenie pokoju ma charakter polityczny (pokój jako polityczna sprawiedliwość), wiąże się 13 Ibidem, s. 407. Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu w przekładzie…, op. cit., s. 68. 15 Ibidem. 16 Własne tłumaczenie słów antyfony: Da pacem, Domine, in diebus nostris:quia non est aliusqui pugnet pro nobis,nisi tu Deus noster. 17 Vulgata, Ps 121, 7, cyt za: http://www.bibleserver.com/text/VUL/Księga%20Psalmów121, [dostęp: 2.03.2015]. 18 G. Ravasi, Psalmy. Psalmy 104-123 (wybór), część4, tłum. K. Stopa, Kraków 2009, s. 328-329. 19 Ps. 122, 7, [w:] ks. M. Wolniewicz (red.), Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu w przekładzie z języków oryginalnych ze wstępami i komentarzami. Stary Testament, tom 2, Poznań 1992, s. 298. 20 Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu w przekładzie…, tom 2, op. cit., s. 298. 21 G. Ravasi, Psalmy. Psalmy 104-123…, op. cit., s. 347-349. 14 155 jednak również z aspektami emocjonalnymi i fizycznymi22. Biblijne słowo szalom (hebr. pokój) wskazuje na obfitość wszelkich dóbr23, choć w sensie dosłownym oznacza nieodniesienie ran, bycie bezpiecznym i zdrowym. Autentyczny pokój zawsze jest sprawiedliwy i moralny, ma być też poszukiwaniem dobra innych i własnego24. „Pokój jest wartością, która może wzrastać w miarę upływu czasu, jeśli zostanie prawidłowo zasadzona, uprawiona i nawodniona”25. Stary Testament mówi o „pokoju i pewności (bezpieczeństwie)”, czyli braku zagrożeń, a także o ”pokoju i pomyślności”26. Rozumienie tego pojęcia łączyć się będzie „z materialnym dobrobytem, obfitymi plonami i bezpieczeństwem, czyli brakiem zagrożenia ze strony dzikich zwierząt i wrogów”. Rozumienie tego pojęcia ściśle zespolone jest ze sprawiedliwością, która „sprowadza pokój” i sprawia, że „dla złych nie ma pokoju”, bo jest on darem Boga. Zwraca się też uwagę na „relacyjny charakter pokoju”, który może być „między ludźmi albo między ludźmi a Bogiem”. Podkreślić też trzeba, że w Starym Testamencie nie ma jeszcze idei „pokoju jako indywidualnego pokoju duchowego z Bogiem albo wewnętrznego pokoju umysłu”27. Inspiracje twórcze chorałowym tekstem Da pacem, Domine Znanych jest dziś co najmniej kilkanaście utworów pisanych do chorałowych słów Da pacem, Domine. Największa ich liczba pochodzi z okresu renesansu. Dowodzi to, jak popularny był w tym okresie ten chorał – modlitwa o pokój. Wszystkie właściwie znane dziś kompozycje Da pacem, Domine to wielogłosowe utwory chóralne. Pisali je: Francuz Claudin de Sermisy (ok. 1490-1562), Flamand Orlando di Lasso (1532-1594; dwie kompozycje do tego tekstu), frankoflamandzki kompozytor Ivo de Vento (ok. 1544-1575), Hiszpanie – Juan de Arratia (ur. ok. 1550) i Sebastián Raval (1550-1604), Włosi – Ascanio Trombetti (1544-1590), Andrea Rota (1553-1597) i Carlo Gesualdo (Gesualdo da Venosa; 1566-1613) oraz Niemiec Melchior Franck (ok. 1580-1639). W wieku XIX Da pacem, Domine odnajdujemy m.in. w twórczości Czecha Roberta Führera (1807-1861) i Francuza Charlesa Gounoda (1818-1893). Spośród współczesnych muzyków po tekst ten sięgnęli: Estończyk Arvo Pärt (ur. 1935) i Anglik John Muehleisen. Jednak prawdopodobnie tylko Oscar Lagger napisał kompozycję do tego tekstu na głos solowy. Utwory wyżej wymienionych zawierają cały tekst antyfony chorałowej, ale tylko Szwajcar wykorzystał w swoim dziele werset psalmowy, stanowiący wezwanie celebransa i odpowiedź ludu (Ps 122,7). 22 Pokój, [w:] L. Ryken, J.C. Wilhoit, T. Longman III, Słownik symboliki biblijnej, Warszawa 1998, s. 727-728. Ps. 122, 7, [w:] ks. M. Wolniewicz (red.), Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu w przekładzie z języków oryginalnych ze wstępami i komentarzami. Stary Testament, tom 2, Poznań 1992, s. 298. 24 Pokój, [w:] L. Ryken i in, op. cit., s. 727-728. 25 Ibidem. 26 Pokój, [w:] P.J. Achtemeier (red.), Encyklopedia biblijna, Warszawa 1999, s. 977-978. 27 Ibidem. 23 156 Jak wynika z życiorysu, ale również z informacji zawartej w poprzednim akapicie, Oscar Lagger znać musi dobrze chorał gregoriański. Nie jest zatem przypadkiem, że w swojej twórczości sięga też po teksty chorałowe. Warto jednak zbadać, na tym konkretnym przypadku, czy inspiracją w twórczości tego kompozytora jest sam tekst łaciński, czy może również w tym konkretnym dziele można odnaleźć elementy melodyki chorałowej. Posłużyć temu winno przytoczenie pełnego zapisu chorałowej modlitwy o pokój ze „śpiewów różnych przed błogosławieństwem Najświętszym Sakramentem” z Liber usualis (przykład 1). Przykład 1. Antyfona Pro pace. Chorał gregoriański (źródło: Liber Usualis. Missae et officii pro Dominicis et Festis cum cantu gregoriano, Paris, Tornaci, Romae 1954, s. 1867-1868). Po wnikliwej analizie porównawczej melodyki chorałowego śpiewu Da pacem, Domine i partytury utworu Oscara Laggera stwierdzić należy, że dzieło szwajcarskiego kompozytora, w strukturze melodii, jest w pełni oryginalne, nie ma w nim żadnych zapożyczeń czy cytatów z chorału gregoriańskiego. Zarówno linia melodyczna głosu solowego, jak i akompaniament fortepianowy (organowy) stanowią własną koncepcję artystyczną Laggera. Warto jednak sprawdzić, na przykładzie omawianej pieśni, czy współcześni kompozytorzy w swojej twórczości poszukują związków muzyki ze słowem, podkreślając dramaturgię tekstu słownego różnymi zabiegami muzycznymi. W tej analizie autor chce odwołać się do teorii barokowych figur retorycznych, poszukując tychże w kompozycji 157 Walisyjczyka, choćby zastosowanie ich nie było w pełni świadomym zabiegiem kompozytorskim. W poszukiwaniu elementów retoryki muzycznej w pieśni Laggera W literaturze figurami retorycznymi nazywa się typowe środki ekspresji językowej, wyzyskujące brzmieniowe, znaczeniowe i uczuciowe walory wyrazów i ich układów „celem osiągnięcia pożądanego wrażenia”28. Są to „szczególne sposoby kształtowania wypowiedzi wyróżnione i sklasyfikowane przez antyczną retorykę, gramatykę i poetykę jako właściwe sztuce oratorskiej i poetyckiej, a więc niedostępne zwykłemu, pospolitemu porozumiewaniu się”29. Wyróżnia się figury myśli (modulacja znaczeń i przenośne użycie wyrazów), słowne (zestawienia brzmieniowe wyrazów), namiętności (odtwarzające emocje), gramatyczne (zmiany w konstrukcji składniowej) i tzw. zwroty retoryczne30. W baroku muzykę pojmowano jako zrozumiałą mowę. Było to możliwe dzięki wykształceniu charakterystycznego języka muzycznego, jako systemu znaków podobnie odczytywanego zarówno przez kompozytorów, wykonawców, jak i wyrobionych melomanów. Ten system opierał się na znajomości tzw. figur retoryczno-muzycznych. Proces kształtowania tychże figur dokonywał się na gruncie muzyki wokalnej, w której tekst literacki stawał się przewodnikiem dla linii melodycznej31. Dzielono je na cztery grupy: hypotýposis (obrazujące – onomatopeiczne – „malarstwa dźwiękowego”), emphasis (ekspresyjne, związane z wyrażaniem emocji), figury związane z rozwiązaniem dysonansu, figury powtórzeniowe i figury operujące pauzą. Zaznaczyć jednak trzeba, że podział ten, choć ogólnie przyjęty, nie jest całkowicie klarowny, bo np. figury związane z rozwiązaniem dysonansu włączane są często do hypotýposis, powtórzeniowe – zarówno do hypotýposis,jak i emphasis, a operujące pauzą mają często łączność z emphasis32. Wydaje się, że spośród barokowych figur retorycznych „malarstwa dźwiękowego”, w kompozycji Oscara Laggera, doszukać się można następujących: anábasis, catábasis, circulatio i suspiratio. Jeśli w tekście pieśni jest mowa o pokoju pochodzącym od Boga czy też wznoszącym człowieka do Boga, to zapewne wstępującą figurą anábasis (ascensus), ruchem w górę 28 Figura retoryczna, [w:] S. Sierotwiński, Słownik terminów literackich, Wrocław-Warszawa-Kraków 1970, s. 103. A. Okopień-Sławińska, Figury retoryczne, [w:] J. Sławiński (red.), Słownik terminów literackich, wyd. piąte, Wrocław-Warszawa-Kraków 2008, s. 154-155. 30 Figura retoryczna, [w:] S. Sierotwiński, op. cit., s. 103. 31 D. Szlagowska, Muzyka Baroku, Gdańsk 1998, s. 34. 32 F. Wesołowski, Wprowadzenie do retoryki muzycznej, [w:] F. Wesołowski, E. Sąsiadek, Rozważania o muzyce dawnej i jej wykonawstwie, Wrocław 2003, s. 21-68; J. Chomiński, K. Wilkowska-Chomińska, Formy muzyczne, tom 3, Pieśń, Kraków 1974, s. 91-109. 29 158 wyrażającą wywyższenie czy też rzeczy wzniosłe i wspaniałe33, może być wznosząca melodia na słowach Da pacem (daj pokój) w pierwszych taktach trzykrotnie powtarzanego (w pierwszej i ostatniej części utworu) wersetu Da pacem, Domine, da, in diebus illis (przykład 2). Przykład 2 (takty 1, 5 i 9). Opadająca melodia na słowach Fiat pax (niech pokój [Twój]) wskazywać może na barokową figurę catábasis (descensus), ruchem w dół wyrażającą służalczość, pokorę, poniżenie, a nawet smutek i mękę34, bo przecież Bóg uniża się, szczególnie w Osobie Jezusa Chrystusa, zstępując na ziemię i dając ludziom pokój (przykład 3). Przykład 3 (takty 21-24). Na niepewność, niezdecydowanie czy nawet bojaźń wskazuje barokowa figura kýklosis (circulatio), w której składniki krążą wokół jednego dźwięku35. Wydaje się, że taką niepewność i bojaźń podkreślać może kompozytor na słowach Quia non est alius (ponieważ nie ma innego) czy dalej Deus noster (Boże nasz). Kiedy człowiek staje przed obliczem Boga, winien zdać sobie sprawę z Jego wielkości i wszechmocy, bo „nie ma innego”, mocniejszego od Niego (przykłady 4, 5, 6, 7). Przykład 4 (takty 13-14). 33 T. Jasiński, Polska barokowa retoryka muzyczna, Lublin 2009, s. 282. T. Jasiński, op. cit., s. 293. 35 Ibidem, s. 293-294. 34 159 Przykład 5 (takty 18-20). Przykład 6 (takty 31-32). Przykład 7 (takty 36-38). Krótkie pauzy w przebiegu muzycznym, niekiedy rozbijające słowa na pojedyncze sylaby, to w retoryce barokowej figura suspiratio (tmesis). Jest ona symbolem westchnienia, tęsknoty, płaczu itp.36 Wyraźne westchnienie, a w kontekście historii Narodu Wybranego również tęsknotę za pokojem, można usłyszeć w powtórzeniu prośby da (daj) we frazach Da pacem, Domine, da, in diebus illis (daj pokój, Panie, daj, w dni nasze; przykład 8). Przykład 8 (takty 1-12). 36 T. Jasiński, op. cit., s. 330; P. Łykowski, Retoryka i zdobnictwo w muzyce dawnej, [w:] E. Sąsiadek (red.), Wokalistyka i pedagogika wokalna. Zeszyt naukowy, nr 77, Wrocław 2000, s. 155. 160 Spośród retorycznych figur emphasis (ekspresyjnych) okresu baroku, w pieśni Da Pacem, Domine, można spróbować doszukać się figury exclamatio (ekphónesis). Tłumaczy się ją jako wybuch emocji: okrzyk, wykrzyknienie, błaganie. Jest to szczególnie uwydatniony zwrot muzyczny: skok o interwał (najczęściej większy niż tercja) czy akcent fakturalny, wyraźnie odróżniający się od najbliższego kontekstu37. Figurę tę mogą stanowić skoki melodyczne na słowach: Qui pugnet (kto by walczył) i Deus noster (Boże nasz; przykład 7). Wydaje się, że właśniewe frazach tych należy dopatrzeć się wybuchu emocji, okrzyku zachwytu czy wdzięczności za to, że Bóg jest, że czuwa nad nami, że walczy o nas, czasem jako o zagubione owce (przykłady 9, 10). Przykład 9 (takty 14-16). Przykład 10 (takty 32-35). Najczęściej i chyba najbardziej świadomie stosowanymi przez współczesnych kompozytorów figurami, są niewątpliwie powtórzenia. Można je też odnaleźć w pieśni Laggera. Climax (gradatio) to w barokowej retoryce wielokrotne powtórzenia pewnej struktury muzycznej (coraz wyżej lub coraz niżej) dla podkreślenia natężenia lub spadku ekspresji muzycznej38. W omawianym utworze wielokrotnie powtarzana jest cała fraza: Da pacem, Domine, da, in diebus illis (daj pokój, Panie, daj, w dniach naszych). Prośba do Boga o pomoc, czy w tym wypadku o pokój trzykrotnie powtórzona, przy narastającej dynamice (piano – mezzo forte – forte), a co za tym idzie również przy wzroście napięcia wyrazowego, staje się po prostu błaganiem, szczególnie w obliczu braku pokoju (przykład 8). Bezpośrednie powtórzenie ostatniego krótkiego odcinka lub całej końcowej frazy muzycznej może przybierać postać figury epifora, epistrofa czy polysyndeton39. Szczególnie ostatnia postać powtórzenia wzmacnia stronę ekspresyjną, wieńczy wypowiedź40. Takie też chyba zadanie – wzmocnienia wyrazowego – ma błagalne powtórzenie, na samym końcu 37 T. Jasiński, op. cit., s. 301. Ibidem, s. 294. 39 F. Wesołowski, Wprowadzenie do retoryki muzycznej, op. cit., s. 49. 40 T. Jasiński, op. cit., s. 323-324. 38 161 utworu, słów: Da pacem, Domine – da pacem, Domine. Efekt ten potęguje słabnąca dynamika z fortissimo (przy pierwszym przeprowadzeniu w/w słów) do pianissimo (drugie powtórzenie; przykład 11). Przykład 11 (takty 51-54). Zapewne określona liczba powtórzeń danych zwrotów ma swoją symbolikę również i we współczesnej muzyce. Oscar Lagger repetuje trzykrotnie zwrot Da pacem, Domine, da, in diebus nostris. W symbolice retoryki baroku liczba „3” oznaczała początek, środek i koniec, albo Trójcę Przenajświętszą lub też trzy dni, w czasie których Chrystus leżał w grobie41. W nowotestamentalnej perspektywie ta symbolika może stać się aktualna w omawianej pieśni: wykonawca trzykrotnie zwraca się do Boga Trójjedynego o pokój, albo po prostu wyraża tą figurą myśl, że pokój ten daje nam, przez swoją mękę, śmierć i zmartwychwstanie, sam Jezus Chrystus. Kompozytor dwukrotnie powtarza zwroty quia non est i qui pugnet. Biorąc pod uwagę, że liczba „2” w retoryce muzyki dawnej wskazuje na dwoistość natury Chrystusa (boska i ludzka) czy też dualizm człowieka (dusza i ciało)42, można te powtórzenia zinterpretować jako nawiązanie do wcielenia Syna Bożego, który w pełni pokój daje przez odkupienie i zbawienie człowieka. Qui pugnet – kto walczy? Walczy człowiek w swojej dualistycznej strukturze (ciało i dusza). Ale o człowieka i o pokój w nim walczy sam Bóg i Człowiek w Jezusie Chrystusie. Wnioski Słowa chorałowej modlitwy o pokój Da pacem, Domine kompozytorzy w swych dziełach wykorzystują stosunkowo rzadko. Znanych jest kilkanaście renesansowych utworów opartych na tym tekście, mniej jeszcze z okresu XIX-XXI wieku. Są to dzieła chóralne, bądź pisane na chór i instrumenty muzyczne (organy, orkiestra). Prawdopodobnie tylko Oscar Lagger skomponował do tych słów utwór na głos solowy, co też wydaje się najbliższe źródłowemu pochodzeniu tekstu słownego. Zapewne również tylko ten kompozytor w swoim dziele wykorzystał, oprócz antyfony (Da pacem, Domine, in diebus nostris: quia non est aliusqui pugnet pro nobis, nisi tu Deus noster; Liber usualis, s. 1867-1868), także werset psalmowy, stanowiący, w Liber usualis, wezwanie celebransa i odpowiedź ludu (Fiat pax in virtute tua: et abundantia in turribus tuis; Ps 122,7). 41 P. Zawistowski, Rozważania na temat retoryki w muzyce baroku, http://chopin.man.bialystok.pl/Dokumenty/Publikacje/02-02.pdf, [dostęp: 24.10.2014]. 42 Ibidem. 162 Zadaniem muzycznych figur retorycznych jest podkreślenie uczuć, emocji czy wręcz prawd teologicznych zawartych w tekście, na którym oparta jest kompozycja. Gruntowne wykształcenie Oscara Laggera wskazuje na to, że zna on dobrze zarówno chorał gregoriański, jak i zasady kompozycji, także muzyki dawnej. Być może też świadomie używa oratorskich zabiegów opartych również na retoryce baroku. Stosowanymi przez siebie działaniami kompozytorskimi podkreśla prawdy zawarte w tekście słownym, akcentuje wyraziście emocjonalność tekstu. Choćby każde powtórzenie danego odcinka melodii, niezależnie od głębszej intencji i świadomości kompozytora co do konkretnych figur, ma przecież na celu wzmożenie ekspresyjności również we współczesnej muzyce. Muzyka jego jest rzeczywiście podkreśleniem dramaturgii słowa. To autor starał się wykazać, odwołując się do tradycji kompozytorskich minionych wieków oraz podejmując próbę przeniesienia rozumienia retoryki baroku na grunt współczesnych kompozycji. Zaznaczyć jednak należy, że proponowane rozważania, szczególnie zawarte w ostatniej części artykułu, są tylko własną interpretacją autora (jako wykonawcy) związków muzyki ze słowem w pieśni Da pacem, Domine Oscara Laggera. Analiz zawartych w powyższym tekście nie należy zatem odbierać jako doktrynalnego pojmowania korelacji tekstu słownego i warstwy muzycznej kompozycji, ale propozycję rozumienia poszczególnych zabiegów kompozytorskich, która ma na celu wspomóc bardziej świadome wykonawstwo lub odbiór dzieła muzycznego przez konkretnego słuchacza. Bibliografia Achtemeier P.J. (red.), Encyklopedia biblijna, Warszawa 1999. Brzegowy T. ks., Nowy komentarz biblijny. Stary Testament. Księga Izajasza, część 1, Częstochowa 2010. Brzegowy T. ks., Nowy komentarz biblijny. Stary Testament. Księga Izajasza, część 2, Częstochowa 2014. ChomińskiJ., Wilkowska-ChomińskaK., Formy muzyczne, tom 3, Pieśń, Kraków 1974. Jasiński T., Polska barokowa retoryka muzyczna, Lublin 2009. Liber Usualis. Missae et officii pro Dominicis et Festis cum cantu gregoriano, Paris, Tornaci, Romae 1954. Łykowski P., Retoryka i zdobnictwo w muzyce dawnej, [w:] E. Sąsiadek (red.), Wokalistyka i pedagogika wokalna. Zeszyt naukowy, nr 77, Wrocław 2000, s. 153-163. Okopień-Sławińska A., Figury retoryczne, [w:] J. Sławiński (red.), Słownik terminów literackich, wyd. 5, Wrocław-Warszawa-Kraków 2008, s. 154-155. Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu w przekładzie z języków oryginalnych ze wstępami i komentarzami. Stary Testament, tom 2 i 3, ks. M. Wolniewicz (red.), Poznań 1992. Ravasi G., Psalmy. Psalmy 104-123 (wybór), część 4, tłum. K. Stopa, Kraków 2009. Ryken L., Wilhoit J.C., Longman T., Słownik symboliki biblijnej, Warszawa 1998. Sierotwiński S., Słownik terminów literackich, Wrocław-Warszawa-Kraków 1970. Szlagowska D., Muzyka Baroku, Gdańsk 1998. Vulgata, Ps 121,7, cyt za:http://www.bibleserver.com/text/VUL/Księga%20Psalmów121. 163 Wesołowski F., Wprowadzenie do retoryki muzycznej, [w:] F. Wesołowski, E. Sąsiadek (red.), Rozważania o muzyce dawnej i jej wykonawstwie, Wrocław 2003, s. 21-68. Wodecki B. ks., Wstęp do Księgi Izajasza, [w:] ks. M. Wolniewicz (red.), Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu w przekładzie z języków oryginalnych ze wstępami i komentarzami. Stary Testament, tom 3, Poznań 1992, s. 5-8. Zawistowski P., Rozważania na temat retoryki w muzyce baroku, http://chopin.man.bialystok.pl/Dokumenty/Publikacje/02-02.pdf. 164 mgr Ewelina Marta Mączka Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie HOODOO JAKO FORMA PONOWOCZESNEJ DUCHOWOŚCI Streszczenie Nowa duchowość jest produktem powstałym w ponowoczesnym społeczeństwie, w którym człowiek odrzucił tradycyjną religijność. Ponowoczesna religijność została oderwana od pierwotnego podłoża religijnego i kulturowego, a następnie zrekonstruowana, tworząc zupełnie nowy twór. Nowa duchowość stanowi układankę różnych komponentów, które człowiek indywidualnie wybiera według potrzeb oraz oczekiwań. W pierwszej części artykułu została dokonana charakterystyka nowej duchowości, która w ostatnich latach zyskuje popularność jako alternatywa dla tradycyjnej religijności. W drugiej części autorka opisuje system hoodoo, a następnie analizuje go jako formę nowej duchowości. Artykuł ma na celu przedstawienie magiczno-religijnego systemu hoodoo jako formy ponowoczesnej religijności. Słowa kluczowe: nowa duchowość, ponowoczesna religijność, hoodoo, magia HOODOO AS A FORM OF POSTMODERN SPIRITUALITY Summary The new spirituality is a product formed in the postmodern society, where man has rejected traditional religion. Postmodern religiosity has been detached from the original religious and cultural ground, and then reconstructed as a whole new creation. The new spirituality is a puzzle of different components individually chosen by person according to the needs and expectations. In the first part of the article was made characterization of a new spirituality, which in recent years is gaining popularity as an alternative to the traditional religion. In the second part the author describes a system of hoodoo, and then analyzes it as a form of a new spirituality. Article aims to present the magical-religious system as a form of postmodern hoodoo religion. Keywords: new spirituality, postmodern religion, hoodoo, magic Współczesne społeczeństwo charakteryzuje się znaczącymi przemianami w sferze religijnej, które cechują się pluralizacją, prywatyzacją oraz indywidualizacją. Religijność coraz bardziej ukierunkowuje się w stronę sfery subiektywnej, która jest zależna od logiki indywidualnych wyborów.1 Niemniej ponowoczesne społeczeństwo uległo ogromnej przemianie, zarówno technologicznej, jak i intelektualnej, co niewątpliwie wpłynęło na „dezaktualizację dotychczas obowiązujących wartości, norm czy wzorów życia religijnego”2. 1 M. Rogińska, Sacrum ponowoczesne. Nauka i nowa duchowość w poszukiwaniu całości, „Studia Sociologica” 2014, nr 1(VI), s. 51. 2 J. Mariański, Ponowoczesność, a religia, [w:] M. Libiszowska-Żółtkowska, J. Mariański (red.), Leksykon socjologii religii: zjawiska - badania - teorie, Warszawa 2004, s. 300. 165 Nowa duchowość stanowi istotny przejaw ponowoczesnej3 religijności, który jawi się jako zjawisko o zasięgu globalnym oraz oddziaływującym znacząco na współczesną kulturę. Niniejszy artykuł stanowi próbę przybliżenia religijno-magicznego systemu hoodoo z perspektywy antropologicznej. Choć o ponowoczesnej duchowości oraz religijności napisano wiele prac o charakterze naukowym4 oraz popularnonaukowym, to tematyka hoodoo nie doczekała się do tej pory głębszych analiz w języku polskim5. Po dokonaniu ogólnej charakterystyki ponowoczesnej duchowości, zostanie omówiony system hoodoo oraz jego oferta dostępna na tzw. „rynku religijnym” występującym we współczesnej kulturze masowej. 3 W latach osiemdziesiątych oraz dziewięćdziesiątych zainicjowano stosowanie dwóch terminów: post-modernizm oraz po-nowoczesność, poprzez które próbowano określić społeczne ujęcie kapitalizmu. Z biegiem czasu pojęcia z przedrostami post i po, stały się tak popularne, że zaczęto je utożsamiać i używać jako synonimy. Jednakże niesłusznie upatruje się je, jako zamienniki, gdyż ich zakres znaczeniowy zasadniczo odbiega od siebie wartością. I tak pojęcie postmodernizm używa się przy dokonywaniu krytyki z zakresu literatury, sztuk lub architektury, przez co jego istota obejmuje znaczenie odnoszące się do estetyki połączonej z eklektyzmem oraz pastiszem. Federico de Onis stosował ten terminy w trzydziestych latach ubiegłego wieku, na wyrażenie protestu przeciw ówczesnej poezji modernizmu. Do głównych elementów sztuki postmodernistycznej zalicza się: "rozmycie granic między dziełem artystycznym a estetyką życia codziennego, zanik dotychczasowej linii podziału między kulturą wysoką a masową, popularność powierzchowności, słabnięcie znaczenia imperatywu oryginalności oraz założenie, że sztuka może być jedynie kopią czy też przeróbką dzieł wcześniejszych". A. Płachciak, Moralne dylematy rozwoju społeczeństw ponowoczesnych, „Annales. Etyka w życiu gospodarczym” 2008 nr 1 (11), s. 193; Por. M. Kowalska, Mała opowieść tłumacza, [w:] J.F. Lyotard (red.), Kondycja ponowoczesna, Warszawa 1997, s. 5-17. Termin ponowoczesność dotyczy przede wszystkim kryzysu nowoczesności jako pewnego projektu cywilizacyjnego, przy jednoczesnym nie odseparowaniu się od wartości epoki nowoczesnej, asymilując postawy tj.: wolność wyboru, różnorodność czy możliwość wyrażania krytyki otaczającego świata. Ponowoczesność jawi się jako opozycja „wobec typowego dla nowoczesności ideału zunifikowanej i zestandaryzowanej kultury, będącej wspólnym wytworem”. Ponowoczesna epoka dąży do ciągłych zmian nie zawiera dominującej oraz autonomicznej kultury, ponieważ stanowi płynną całość tzw. wielowymiarowy miszmasz. Ponowoczesny opis rzeczywistości społecznej charakteryzuje się wyraźnym brakiem spójnej wizji świata, a także dezintegracją tzw. wielkich narracji, które wyrażały sens, a także kierunek rozwoju historycznego. Główną cechą ponowoczesności jest akcentowanie wartości postmaterialistycznych, a zwłaszcza konsumpcjonizm. A. Płachciak, Moralne dylematy rozwoju społeczeństw ponowoczesnych, op. cit., s. 192-194; Z. Bauman, Nowoczesność i ponowoczesność, [w:] Encyklopedia socjologiczna, Warszawa 1999, t. II, s. 353. 4 Wybrane prace dotyczące nowej duchowości: A. Wargacki, Płynna duchowość w kontekście ponowoczesnej kultury, [w:] M. Libiszowska-Żółtkowska, S. Grotowska (red.), Religijność i duchowość – dawne i nowe formy, Kraków 2010, s. 94-104; B. Gierek, Duchowość celtycka – pomiędzy tradycją celtycką, katolicyzmem irlandzkim i New Age, [w:] M. Libiszowska-Żółtkowska, S. Grotowska (red.), Religijność i duchowość – dawne i nowe formy, Kraków 2010, s. 307-319; J.A. Kłoczkowski, Powszechna potrzeba duchowości, [w:] M. Kudelska (red.), Człowiek wobec świata na przełomie wieków. Nowe i dawne wzorce duchowości, Kraków 2001, s. 37-44; J. Mariański ,Ponowoczesność a religia, [w:] M. Libiszowska-Żółtkowska, J. Mariański (red.), Leksykon socjologii religii: zjawiska - badania - teorie, Warszawa 2004, s. 300-303; W. Pawluczuk, Duchowość, [w:] M. LibiszowskaŻółtkowska, S. Grotowska (red.), Leksykon socjologii religii, Zjawiska – badania – teorie, Warszawa 2004, s. 9092; A. Wójtowicz, Duchowość czyli kolonizacja religii, [w:] M. Libiszowska-Żółtkowska, S. Grotowska (red.), Religijność i duchowość – dawne i nowe formy, Wydawnictwo Nomos, Kraków 2010, s. 35-44 i inne. 5 Opracowania naukowe poruszające tematykę hoodoo to: A. Zwoliński, Świat voodoo, Kraków 2011; E.M. Mączka, Hoodoo - między magią a religią, „Nurt SWV” 2013, nr 1, s. 188-203; E.M. Mączka, Rola i znaczenie talizmanów i amuletów w magicznych praktykach hoodoo, [w] Człowiek - istota religijna (Monografia zostanie wydana w Toruniu i oddana do rak czytelników w maju 2015 roku). Dodatkowo można zapoznać się z pracami popularnonaukowymi dostępnymi w języku polskim, mianowicie: H. Milton, Voodoo w praktyce, Wrocław 2004; A. Devine, Tajemnice voodoo, Wrocław 2002; G. Grant, Magia voodoo, Zielona Góra 2007. 166 Zamysłem autorki jest przybliżenie zagadnienia hoodoo, które w ostatnich latach nabiera na znaczeniu oraz rozgłosie. Nowa religijność Nowa duchowość to jedno z charakterystycznych znamion ponowoczesnej religijności. Termin „duchowość”6 współcześnie oscyluje wokół kontekstu religijnego oraz pozareligijnego. W literaturze teologicznej uznaje się ją za formę pogłębionej religijności, która związana jest z mistycyzmem oraz próbą doświadczenia sacrum. Klasyczne ujęcie duchowości (w kontekście rozumienia chrześcijańskiego) cechuje się uczestniczeniem w tajemnicy życia i śmierci Jezusa Chrystusa. Najczęściej pojęcie „duchowości”stosuje się wraz z określającym je przymiotnikiem, np.: duchowość chrześcijańska, duchowość protestancka, duchowość indyjska czy duchowość ponowoczesna. Termin „duchowość” jest pojęciem szerszym niż „religijność”, gdyż może, ale nie musi nawiązywać do zjawisk o charakterze religijnym. W literaturze przedmiotu można odnaleźć wiele prac dotyczących tematyki duchowości, jednak najczęściej przy opisie zjawiska używa się formy opisowej, wymieniając cechy lub przesłanki, które przyczyniły się do uformowania danego modelu. Nową duchowość w literaturze przedmiotu zestawia się z „baldachimem”, w którym odnajdziemy elementy zawierające wspólne cechy, ale często posiadające sprzeczne znaczenie 7. Za synonimy pojęcia „nowej duchowości” uznaje się „zjawiska określane jako nowa scena religijna, niewidzialna religia, New Age, ezoteryka, alternatywna duchowość, ponowoczesna duchowość, pozawyznaniowa duchowość, religijność prywatna, synkretyczna religijność”8. Również termin „nowa duchowość” stosuje się zamiennie z pojęciem „nowa religijność”9. 6 Termin duchowość pochodzi od łacińskiego słowa spiritualitas, które zyskało na popularności w V wieku. Niemnie powszechnie zaczęto je używać dopiero w roku 1900, czemu przyczyniła się francuska literatura, w której termin spiritualité zawiera w sowim znaczeniu, wymiar duchowy człowieka. W późniejszych latach na terenie Stanów Zjednoczonych rozpowszechniło się nie religijny kontekst - spiritualitát, wktórego zakres wchodziło to co dogmatyczne, instytucjonalne i kościelne. Wraz z ekspansją nowych form religijności do Europy, termin „duchowość” zaczęto stosować w znaczeniu przeciwstawnym do religii, ale nie zawsze w pozytywnym sensie. A. Wargacki, Płynna duchowość w kontekście ponowoczesnej kultury, op. cit., s. 95; Por. B. Gierek, Duchowość celtycka – pomiędzy tradycją celtycką, katolicyzmem irlandzkim i New Age, op. cit., s. 307-319; Por. J.A. Kłoczkowski, Powszechna potrzeba duchowości, op. cit., s. 40. 7 J. Mariański, Nowa duchowość – alternatywa czy dopełnienie religijności? [w:] M. Libiszowska-Żółtkowska, S. Grotowska (red.), Religijność i duchowość – dawne i nowe formy, Kraków 2010, s. 19. 8 Ibidem. 9 Często termin „duchowość” jest stosowany jako synonim religijności, ponieważ ludzie chcą zaakcentować osobową stronę człowieka wierzącego. Terminy religijność i duchowość nie muszą być pojęciami o charakterze przeciwstawnym, gdyż niejednokrotnie wzajemnie przenikają się. W naukach socjologicznych można dostrzec trend, w którym obydwa terminy oddziela się, a samą duchowość wysuwa po za kontekst religijny. Duchowość można stosować jako dopełnienie lub poszerzenie znanych form religijności. Dodatkowo słowa „religijny” czy „religijność” odgórnie kojarzą się z przynależnością do określonego kościoła np. w Stanach Zjednoczonych. Dodatkowo ludzie nabierają dystansu do instytucji religijnych i stąd nie chcą być od razu z nimi utożsamiani jako 167 Badania dotyczące tematu duchowości wykroczyły już poza dziedzinę teologii i uwagę temu zjawisku poświęcają dyscypliny takie jak: socjologia religii, religioznawstwo czy psychologia. Dodatkowo samo słowo „duchowość” wpisało się w kanon mody, czego dowodem jest coraz częstsza jego obecność wkulturze popularnej, a zwłaszcza w mediach. Ponowoczesna kultura akcentuje wrażliwość społeczeństwa na sprawy dotyczące duchowego wymiaru, gdyż „pytanie o duchowość dotyczy każdego człowieka, bowiem wiąże się ono z akceptacją i realizacją w działaniu uniwersalnych i ponadczasowych wartości (dobro, miłość, prawda, piękno) [...] Duchowość identyfikowana jest także z przeżyciami religijnymi chociaż przeżycia te stanowią tylko jeden z jej aspektów – oraz nadawaniem życiu sensu”10. Pytanie o duchowość dotyczy każdego człowieka w większym czy mniejszym stopniu. Włodzimierz Pawluczuk charakteryzuje nową duchowość jako „wierzenia i praktyki, które nie są związane z tradycyjnymi instytucjami religijnymi, ale są zorientowane na jakieś pozaludzkie moce”11. Ponowoczesna duchowość może wstąpić równolegle z tradycyjną, ale częściej występuje obok niej, jako dodatkowy wariant do wyboru. Nowa duchowość przejawia pewne elementy wspólne dla współczesnych zjawisk. I tak powtarzającym elementem jest odrzucenie wiary w transcendentnego Boga, na rzecz mocy pochodzenia np. kosmicznego, wspólna dla wszystkich ponowoczesnych zjawisk, gdzie sacrum przypisuje się bezosobowy wymiar. Dodatkowo na popularności zyskują idee panteistyczne oraz panteizujące tj. gnoza Priceton lub filozofia T. de Chardina12. Kolejnym wspólnym elementem jest promocja magii oraz okultyzmu, która doprowadziła do wzrostu zainteresowania najróżniejszymi rodzajami amuletów oraz talizmanów sporządzanych w celu ochrony przed nieszczęściem i siłami zła. Funkcjonuje ponadto wiara w „energie” oraz ich praktyczne wykorzystywanie, za pomocą którego człowiek zostanie „wyleczony” z chorób. Można stwierdzić, że ponowoczesne społeczeństwo „zauroczyło się” odmiennymi stanami świadomości (joga, zen, mistyczna ekstaza, narkotyki itp.) oraz zjawiskami okołośmiertelnymi, tzw. bycia poza ciałem (extra body experience), które wywołuje się np. poprzez leki farmakologiczne lub narkotyki. Popularna jest dzisiaj tematyka ekologii, głosząca tezę powrotu do natury oraz do tradycyjnych technik ochrony zdrowia13. wyznawcy. Po części utożsamienie duchowości z religijnością może być spowodowane brakiem odniesienia do transcendencji, co związane jest z rozumieniem duchowości jako poszukiwania sensu życia. J. Mariański, Nowa duchowość – alternatywa czy dopełnienie religijności?, op. cit., s. 20-23. 10 M. Kapała, T. Frąckowiak, Duchowy rozwój człowieka- między biernością i aktywnością, [w:] A. Keplinger (red.), Bierność społeczna. Studia interdyscyplinarne, Warszawa 2008, s. 89; Por. J. Mariański, Nowa duchowość – alternatywa czy dopełnienie religijności? op. cit., s. 22. 11 W. Pawluczuk, Duchowość, op. cit., s. 90-91. 12 Reprezentanci tych ideologii głoszą, że natura jest w pewien sposób ożywiona oraz uduchowiona, co z kolei umożliwia prowadzenie „naukowych badań” odnoszących się do np. zjawiska duchów. Ibidem. 13 Ibidem. 168 Innym elementem łączącym są poglądy feministyczne, które akcentują tezę o pierwiastku kobiecym, mającym umożliwić zbawienie przed katastrofami. Podłoże feministycznych poglądów znajduje podłoże w astralnej metafizyce ruchu New Age, w którym era Wodnika (obecna) jest czasem dominacji pierwiastka kobiecego. Dodatkowo w tej erze dokonać ma się zjednoczenie narodów i ras, zaś ludzie powrócą do natury14. Charakterystyczną cechą nowej duchowości jest swoista komercjalizacja oraz łatwa dostępność dla przeciętnego człowieka15. Nowa duchowość zaadaptowała pewne wzory zachowań funkcjonujące w ekonomii tj.: sprzedający-kupujący, podaż-pobyt czy klient-usługa. Dokonująca się komercjalizacja zjawisk promuje tendencję do wykorzystywania w życiu kryteriów handlowych. Zmienia postrzeganie rzeczy na przedmioty o charakterze handlowym, które dodatkowo w „bonusie” mogą strzec przed nieszczęściem np. wszelkiego rodzaju talizmany, zioła itp. Ponadto łączącym spoiwem w nowej duchowości jest indywidualizm jednostki – człowiek jest dla siebie Panem i dlatego też spośród opcji dostępnych na rynku religijnym wybiera to, co uważa za najlepsze, najkorzystniejsze dla niego16. Zjawiska typu New Age17 stanowią pociągającą oraz interesującą opcję dla człowieka, gdyż zwracają się na „odkrycie antynomii i ukrytych mocy ciała i umysłu w dowolnej fazie ich rozwoju, zwłaszcza na demonstrowanych w osobliwych formach kulturowych, najlepiej egzotycznych, wciągających równocześnie w obcy świat. Synkretyzmy i hybrydy są w wysokiej cenie społecznej, bo inność, odmienność i różnorodność, dają poczucie bezpieczeństwa w gotowym do gwałtu spluralizowanym świecie, a ich notoryczne prowizoryczne syntezy otwierają kontakt z oswojoną obcością, redukują jej możliwe zagrożenie, nade wszystko dają uprawnienia wiedzy tajemnej, usprawiedliwienia liturgii samego siebie, owego <ja>, które samo ma się stać wehikułem kultury”18. Obecnie w ponowoczesnym krajobrazie religijnym występują „ruchy”, które w swojej strukturze nie posiadają odpowiednich organów administracyjnych, lecz mimo to działają one prężnie oraz przyciągają znaczną rzeszę zwolenników19. Niemniej ponowoczesny pejzaż monokulturowości duchowej sygnalizuje, że nowa duchowość wychodzi poza ramy instytucji kościelnych, co więcej staje się formą alternatywnej religijności. W ponowoczesnej sferze religii nastąpił pewien paradoks, gdyż część ludzi deklaruje się jako osoby „duchowe” bądź 14 Ibidem. Popularna teza głosząca, że świat to globalna wioska, w której za sprawą internetu oraz innych form komunikacji istnieje możliwość przesłania wiadomość w każde miejsce na Ziemi w przeciągu kilku sekund czy minut. Por. W. Kawecki, Komercjalizacja współczesnej Kultury, „Media-Kultura-Teologia”, 2011, nr 4, s. 10. 16 W. Pawluczuk, Duchowość, op. cit., s. 90-91. 17 W ponowoczesnej panoramie monokulturowości wyróżnia się zjawisk typu New Age, w skład którego wchodzą: kulty synkretyczne, ruchy okultystyczne, ruchy z pograniczna nauki i religii czy ruchy ekologiczne. 18 A. Wójtowicz, Duchowość czyli kolonizacja religii, op. cit., s. 39. 19 J. Mariański, Nowa duchowość – alternatywa czy dopełnienie religijności? op. cit., s. 25. 15 169 „uduchowione”, ale z jednej strony stanowczo odcina się od identyfikacji z konkretną tradycyjną religią (Katolicką, Prawosławną, Protestancką), a z drugiej równolegle przynależy do dwóch lub więcej formacji czy kultów o charakterze religijnym20. Charakterystyka Hoodoo Hoodoo21 jest popularnym systemem magiczno-religijnym występującym na terenie Stanów Zjednoczonych. Andrzej Zwoliński w pracy „Świat voodoo” podaje następującą definicję hoodoo: „system magiczny i zbór wierzeń ludowych, wytworzony na południu Stanów Zjednoczonych”22. Początki hoodoo sięgają końca XVIII i początku XIX wieku, kiedy to na południe Stanów Zjednoczonych sprowadzano niewolników z Afryki oraz Antyli Wielkich. Nowoorleańskie voodoo jest systemem, w którym podstawę wierzeń stanowi haitańskie voodoo, kubańska santeria23 oraz elementy zaczerpnięte z religii chrześcijańskiej, żydowskiej, wierzeń Indian, a także XIX wiecznego spirytyzmu oraz okultyzmu 24. Charakterystycznym elementem hoodoo jest forma przekazu wiedzy tajemnej, który odbywa się poprzez rozmowę. Spisywanie wiedzy nie jest praktykowane, bardziej kładzie się nacisk na rozmowę oraz praktykę w postaci wypowiadania zaklęć czy tworzenia mikstur zielarskich25. Pomiędzy praktykami hoodoo nie istnieje żadna hierarchia. W zasadzie wiedzę dotyczącą hoodoo może posiąść każda zainteresowana osoba, nawet przypadkowa. Jedynym wymogiem jest znalezienie nauczyciela, który odkryje arkany posiadanej wiedzy tajemnej nowoorleańskiego voodoo. 20 Ibidem, s. 20. W stanie Luizjana i Missisipi w mowie potocznej termin hoodoo jest używany zamiennie z nazwami: nowoorleańskie voodoo, amerykańskie voodoo oraz kreolskie voodoo. W artykule są one stosowane jako synonimy. Amerykańskie hoodoo bardzo często błędnie identyfikuje się z haitańskim vodou. Podstaw utożsamiania można doszukiwać się w jednej funkcjonującej nazwie - bez rozróżnienia czy to Haiti czy Stany Zjednoczone - voodoo. Niemniej w odniesieniu do haitańskiej religii poprawnie jest stosować następującej pisowni - vodou, stosowanej przez francuską szkołę antropologii np. Alfreda Metraux. Ponadto identyfikacja tych dwóch systemów spowodowana jest ich interpretacją przez kinematografię (zwłaszcza amerykańską), w której wybiórcze elementy zaadaptowano do scenariuszy filmów lub seriali, z czego następnie powstał mit odnoszący się do hoodoo i vodou, jako jednego systemu. Jednakże amerykańskie hoodoo wykształciło się m.in. z haitańskiego vodou oraz posiada w swoim systemie pewne jego elementy, ale nowoorleańskie voodoo ukierunkowało się przede wszystkim w kierunku magii i ziołolecznictwa. 22 A. Zwoliński, Świat voodoo, op. cit., s. 91. 23 Santeria jest religią praktykowaną oraz wyznawaną na Kubie. Podstawa wierzeń w santerii pochodzi od grupy etnicznej Joruba. W santerii wierzy się w jednego boga Olofina oraz podległych mu Santos/orisha i duchów przodków. Kapłani noszą nazwę santeros. Natomiast cała tradycję i wiedzę przekazuje się jedynie ustnie. A. Zwoliński, Świat voodoo, op. cit., s. 188; Por. A. Szyjewski, Enologia religii, Kraków 2008, s. 570. 24 D. Alvarado, The Voodoo Hoodoo Spellbook, CreateSpace Independent Publishing Platform, 2009, s. 20-22. 25 Osoby praktykujące nowoorleańskie voodoo nazywa się: doktor hoodoo, ludzie hoodoo albo doktorzy od korzeni (ang. rootdoctor). Niemniej w języku polskim nie ma specjalnej nazwy na „hoodooistę” i dlatego w dalszej części artykułu będzie stosowana nazwa praktyka hoodoo. 21 170 Hoodoo, podobnie jak haitańskie vodou czy kubańska santeria, wywodzi się z religii o afrykańskim rodowodzie, w której duchowość przejawia się w każdym aspekcie życia codziennego człowieka26. W voodoo rozpowszechniona jest teza, że świat materialny przesiąknięty jest różnymi duchami, których normalny człowiek nie jest w stanie zobaczyć, ponieważ nie zgłębił tajemnej wiedzy, która otwiera mu „drzwi” do nadnaturalnego świata, a mogą one być otwarte tylko i wyłącznie poprzez akt wiary, na którym opierają się wszelkie działania praktyka amerykańskiego hoodoo27. W nauce voodoo zakłada się istnienie najwyższego Boga, ale nie integruje on w życie doczesne ludzi na ziemi. Ponadto wyróżnia się trzy kategorie istnień nadnaturalnych: loa28, orisha29 oraz święci katolicy, którzy pełnią funkcję pośredników między światem materialnym a duchowym30. W hierarchii bytów nadnaturalnych hoodoo – święci katoliccy zajmują wyższą pozycję niż loa i orisha. Co więcej, świętych w amerykańskim voodoo nie utożsamiają się z loa w przeciwieństwie do haitańskiego vodou. Niemniej święci uważani są za „przyjaciół Boga”, którzy zaniosą do niego prośby wiernych. Gdy praktyk kieruje prośbę do świętego, to jest ona zawsze w określonym celu31. 26 Postrzeganie religii przez Afrykańczyków zasadniczo odbiega od ujęcia europejskiego czy amerykańskiego. Afrykańskie religie nie są oddzielone od sfery społecznej, a wręcz przeciwnie korelują z nią. W religii afrykańskiej zakłada się istnienie sił nadnaturalnych, które mogą integrować w życie człowieka np. przez horoskopy, przewidywanie przyszłości itp. Kapłani afrykańscy zostają specjalnie przeszkoleni do wykonywania wszelkich rytualnych działań, kontaktowania się z nadnaturalnymi istotami czy duchami zmarłych. Hoodoo całkowicie nie odcięło się od afrykańskiego fundamentu, jedynie zmodyfikowało podejście do afrykańskiego dziedzictwa. W nowoorleańskim voodoo nadal wierzy się w siły nadnaturalne, ale tylko w wyjątkowych sytuacjach praktyk zwraca się o pomoc bądź wskazówkę do tych sił. Por. Y. Chireau, Conjure and Christianity in the Nineteenth Century: Religious Elements in African American Magic, “Religion and American Culture” 1997, No. 2, Vol. 7, s. 227. 27 A. Zwoliński, Świat voodoo, op. cit., s. 90-91. 28 Loa- to fundamentalna zasada sacrum w wierzeniach haitańskiego vodou. Loa to bóstwa wywodzące się z Afryki Zachodniej (szczególnie z grup etnicznych Ewe i Yoruba). Loa dzielą się na rody, z których najważniejszą są Rada oraz Petro. Bóstwa są identyfikowane ze świętymi katolickimi. Haitańczycy postrzegają je jako astralne siły kosmosu, które mogą oddziaływać na człowieka. N.S. Murrel, Afro-Caribbean Religions. An Introduction to Their Historical, Cultural, and Sacred Traditions, Temple University Press, Philadelphia 2010, s. 74. 29 Orisha - to jedna z kategorii istnień duchowych w santerii. Są to bóstwa, które utożsamia się ze świętymi katolickimi. Zob. N.S. Murrel, Afro-Caribbean Religions, op. cit., s. 107. 30 W amerykańskim hoodoo oddawanie czci loa, orsiha czy świętym odbiega od przyjętego wzorca w innych religiach. Praktycy hoodoo z jednej strony postrzegają ich jak siłę konieczną, która w niepożądanych sytuacjach może im pomóc dokonać rzeczy niewykonalnych. Każdemu przedstawicielowi nadnaturalnego świata przyporządkowuje się odpowiedni kolor i dzień tygodnia np. Antoniemu - kolor biały i brązowy, dzień wspominku to 13 czerwca, a ofiara to słodycze, bochen chleba, ale nigdy alkohol. D. Alvarad, The Voodoo Hoodoo Spellbook, CreateSpace Independent Publishing Platform, 2009, s. 41. 31 W kreolskim voodoo prośbę pojmuje się jako zawierzenie wybranemu świętemu oraz w ramach podziękowania zostaje „sowicie” wynagrodzona. Zachodzi nie spisana transakcja pomiędzy praktykiem hoodoo a siłą nadnaturalną utożsamianą z loa, orisha lub świętymi. D. Alvarado, Doktor Snake, The Voodoo Hoodoo Spellbook, op. cit., s. 5556; Por. D. Alvarad, The Voodoo Hoodoo Spellbook, s. 39-40. 171 Praktyk kreolskiego voodoo wierzy, że posiada magiczną moc, dzięki której może wykonywać wszelkie amulety i talizmany tj. mojo32, gris gris33 czy lalki34. Wiara we własną magiczną moc łączy się z silnym kultem indywidualizmu jednostki. W hoodoo na pierwszy plan wysuwa się praktyk, który dokonuje wszelkich zaklęć, klątw, wróżenia, przepowiadania przyszłości, wszystko dzięki mocy działającej w nim, ale popularność praktyka zależy od jego skuteczności, co łączy się z dochodem za wykonywane usługi. Jednym z kluczowych założeń nowoorleańskiego hoodoo jest przygotowywanie amuletów. Cieszą się one dużym powodzeniem, o czym świadczy ich dostępność w różnych sklepach internetowych35. Następną ważną cechą hoodoo jest astrologia. Współczesna forma astrologii w znacznej mierze została zapożyczona od emigrantów ze Starego Świata, którzy przynieśli ze sobą europejski spirytualizm i okultyzm. Przyjmuje się w hoodoo, że moc magiczna ma źródło w mocy rządzących nimi planet, np. Wenus utożsamia się z problemami miłosnymi, a dniem na wykonanie amuletu czy zaklęcia dotyczącego rozterek serca jest piątek, natomiast za kwestie pieniężne odpowiada Saturn, zaśstosowne talizmany sporządza się w sobotę. W przygotowaniu amuletów ważnymi czynnikami są godzina oraz pora dnia, gdyż praktycy przyjmują, że wszystkie elementy wpływają na jego późniejsze działanie 36. Ponadto istotne znaczenie posiadają liczby, które stanowią nieodłączny element życia ludzkiego. Numerologia jest ważną częścią systemu hoodoo, koncentrującą się wokół badania ukrytych znaczeń oraz symboli, które mają wpływ na życie człowieka37. Nieodłącznym elementem nowoorleańskiego voodoo są uroki, błogosławieństwa i klątwy. Szczególne miejsce w hoodoo zajmują błogosławieństwa, które są bardzo popularne, 32 Mojo - talizman w postaci specjalnie przygotowanego woreczka, w który zawiera odpowiednie składniki. Powszechnie panuje przekonanie, że musi być ukryty przed wzrokiem innych ludzi. Jeśli zostanie dostrzeżony, wówczas talizman traci swoją moc. G. Grant, Magia voodoo, s. 14; Por. S.R. Bird, Sticks, Stones, Roots & Bones. Hoodoo, mojo &Conjurning with Herbs, Minensota 2005, s. 148. 33 Gris gris - uważane przez praktyków za bardzo silne talizmany. Najczęściej są to woreczki o wymiarach od 5 do 7 centymetrów, w które zawierają nieparzystą liczbę składników. W zależności od celu sporządzenia, gris gris będzie miało odpowiedni kolor. Sporządza się je w celu sprowadzenia szczęścia, miłości, bogactwa, ochrony lub dominacji nad mężczyzną itp. A. Zwoliński, Świat voodoo, op. cit., s. 125. 34 Lalki voodoo - najbardziej rozpoznawalny element magii hoodoo. Lalki wykonywane są ze składników naturalnych tj. drewno, wosk. Najważniejszy element musi bezpośrednio pochodzić od osoby, której chce się pomóc lub zaszkodzić. I tak wykorzystuje się: włosy, paznokcie, części garderoby, krew, którymi następnie wypycha się lalkę. Mogą one służyć w dobrych lub złych intencjach np. w sprowadzeniu choroby czy w uzdrowieniu. A. Zwoliński, Świat voodoo, op. cit., s. 127-128. 35 Cena waha się od kilku do kilkudziesięciudolarów, w zależności od tego, w jakim celu zostaje przygotowany dany talizman. Zob. http://tinyurl.com/orgeetq [dostęp: 16.02.2015]; lub: http://tinyurl.com/moloe76 [dostęp: 16.02.2015]. 36 H. Milton, Voodoo w praktyce, op. cit., s. 76-78. 37 Liczba 5 w hoodoo ma naczelne znaczenie, ponieważ dotyczy wszystkich ludzi. Ponadto każdy człowiek ma po pięć palców u rąk oraz nóg; jest 5 żywiołów natury (powietrze, woda, ziemia, wiatr oraz duch). Liczba 5 odpowiada również za przestrzeń magiczną oraz połączenie z innymi wymiarami. Inna istotne liczby w hoodoo to 3, 7, 9 i 13. Ibidem, s. 95-96. 172 ale odbiegają od wzorów znanych w kulturach i religiach np. w Starym Testamencie osoba błogosławiona była umiłowana Bogu. W nowoorleańskim voodoo błogosławieństwo nie musi zawierać „zgody” istoty nadnaturalnej, ponieważ w skład zaklęcia wchodzą elementy roślinne, które ze swej natury posiadają moc ashe.38 Kreolskie błogosławieństwo jest kolejnym przykładem produktu, który wykorzystuje się w najróżniejszych sytuacjach i celach: od choroby do mycia naczyń. Błogosławieństwo to rodzaj zaklęcia, które jest wzmocnione modlitwą. Praktyk przygotowuje je dla klienta najczęściej jako formę oczyszczenia ze złych wpływów, czasem może użyć błogosławieństwa do duchowego uleczenia człowieka cierpiącego fizycznie i psychicznie lub po prostu do ochrony. Wszelkie błogosławieństwa w postaci proszków czy naparów wytwarza się z domieszką arcydziegla oraz poprzez „opłatę” w postaci namaszczenia specjalnym olejem figurki oraz intonacją odpowiednich modlitw39. Praktycy kreolskiego voodoo są również postrzegani jako „ludowi lekarze”, którzy powinni umieć przygotować miksturę pomagającą na wszelkie dolegliwości zdrowotne40. Hoodoo stanowi współcześnie jedną z wielu form występujących na rynku religijnym. Nowoorleańskie voodoo klasyfikuje się jako ponowoczesną formę duchowości obecną i praktykowaną w Stanach Zjednoczonych, ale zyskującą rozgłos również w innych państwach za sprawą informacji dostępnych w internecie. W amerykańskim voodoo ważne miejsce zajmuje magia oraz indywidualny kult jednostki, w którym człowiek jest przeświadczony o swoich zdolnościach. Cechy te stanowią dla laika niezwykle pociągającą rzeczywistość, w której on jako praktyk jest w stanie współdziałać ze światem nadnaturalnym. Ponadto talizmany, amulety czy błogosławieństwa stanowią ważną część systemu hoodoo, mającą służyć człowiekowi w odpowiednim celu. Niemniej hoodoo nie odcięło się całkowicie od integracji świętych katolickich czy loa/orisha, ponieważ w trudnych momentach zawraca się do nich o pomoc. Zakończenie W ponowoczesnym świecie człowiek przyjmuje postawę poszukiwacza w życiu duchowym, która może być spowodowana brakiem znajomości tradycyjnych religii. Co więcej, podporządkowanie się pod wymogi doktrynalne monoteistycznej religii często utożsamiane jest 38 Ashe– uważa się za źródło kosmicznej mocy, tkwiące w roślinach, dzięki czemu posiadająone właściwości lecznicze. Termin ashe zaczerpnięty został z wierzeń grupy etnicznej Joruba, która stanowi fundament wierzeń kubańskiej santerii. A. Szyjewski, Religie czarnej Afryki, Kraków 2005, s. 153; Por. S.R. Bird, Sticks, Stones, Roots & Bones. Hoodoo, Mojo & Conjur with Herbs, op. cit., s. 27-29. 39 Ibidem, s. 129-130; Por. D. Alvarad, The Voodoo Hoodoo Spellbook, op. cit., s. 133-134. 40 Stosowane zioła przez praktyków najczęściej mają podwójne znaczenie, po pierwsze zwalczają przyczyny choroby lub łagodzą jej objawy, a po drugie są używane jako amulety przynoszące szczęście lub pomyślność. Dobry przykład stanowi korzeń dzikiego powoju nazywany Jan Zdobywca (Ipomea Jalapa), który cieszy się dużą popularnością wśród praktyków. Zioła stosuje się jako element talizmanów, ponieważ przypisuje się im wzmocnienie przedmiotu magicznego. Por. G. Grant, Magia voodoo, op. cit., s. 129-131. 173 z zagrożeniem, a nawet groźbą ubezwłasnowolnienia, które wynikają właśnie z braku tejże wiedzy religijnej. Nowa duchowość, a z nią życie religijne, jawi się jako aktywne poszukiwanie samego siebie, poprzez zabsolutyzowanie kryterium doświadczenia wewnętrznego. W końcu człowiek posiada wolną wolę i sam ma dokonywać odpowiednich wyborów. Ponadto w nowej duchowości nie zaprzecza się istnienia bytów nadnaturalnych, traktowanych jako warstwa oczywista i potrzebna. Ponowoczesny człowiek daje się manipulować i zwodzić, aby osiągnąć szczęście i dobytek w doczesnym życiu. Najważniejsze jest „teraz”, a nie „potem”, dlatego korzysta z magii, talizmanów, amuletów, horoskopów. Za ich pomocą próbuje on zrozumieć własne miejsce oraz powołanie w świecie, który jest dla niego, zarazem bliski, jak i obcy. Amerykańskie hoodoo jest interesującym przykładem ponowoczesnej formy duchowości, która stara się zaspokoić doczesne potrzeby człowieka. Można się zastanowić nad pytaniem czy magia, zaklęcia, talizmany oraz kult indywidualizmu promowane przez ponowoczesną kulturę religijną są w stanie pomóc człowiekowi, czy może jeszcze bardziej prowadzą go w zagubienie i zwątpienie? Bibliografia Alvarad D., The Voodoo Hoodoo Spellbook, CreateSpace Independent Publishing Platform, 2009. Alvarado D., Doctor Snake, The Voodoo Hoodoo Spellbook, Weiser Books, San Fransisco 2011. Bauman Z., Nowoczesność i ponowoczesność, [w:] H. Domański (red.), Encyklopedia socjologiczna, Warszawa 1999, t. II, s. 353. Bird S.R., Sticks, Stones, Roots & Bones. Hoodoo, mojo & Conjurning with Herbs, Minensota 2005. Chireau Y., Conjure and Christianity in the Nineteenth Century: Religious Elements in African American Magic, “Religion and American Culture”, 1997, No. 2, Vol. 7, s. 227. Gierek B., Duchowość celtycka – pomiędzy tradycją celtycką, katolicyzmem irlandzkim i New Age, [w:] M. Libiszowska-Żółtkowska, S. Grotowska (red.), Religijność i duchowość – dawne i nowe formy, Wydawnictwo Nomos, Kraków 2010, s. 307-319. Grant G., Magia voodoo, Zielona Góra 2007. Devine A., Tajemnice voodoo, Wydawnictwo Kirke, Wrocław 2002. Kapała M., Frąckowiak T., Duchowy rozwój człowieka- między biernością i aktywnością, [w:] A. Keplinger (red.), Bierność społeczna. Studia interdyscyplinarne, Wydawnictwo Psychologii i kultury, Warszawa 2008, s. 89-104. Kawecki W., Komercjalizacja współczesnej Kultury, [w:] Media-Kultura-Teologia, 2011, nr 4, http://www.kmt.uksw.edu.pl/media/pdf/kmt_2010_4_kawecki.pdf. Kłoczkowski J.A., Powszechna potrzeba duchowości, [w:] M. Kudelska (red.), Człowiek wobec świata na przełomie wieków. Nowe i dawne wzorce duchowości, Wydawnictwo Collegium Columbianum, Kraków 2001, s. 37-44. 174 Kowalska M., Mała opowieść tłumacza, [w:] J.F. Lyotard (red.), Kondycja ponowoczesna, Fundacja „Aletheia”, Warszawa 1997. Mariański J., Ponowoczesność, a religia, [w:] M. Libiszowska-Żółtkowska, J. Mariański (red.), Leksykon socjologii religii: zjawiska - badania - teorie, Wydawnictwo Verbinum, Warszawa 2004, s. 300-303. Mariański J., Nowa duchowość - alternatywa czy dopełnienie religijności? [w:] M. Libiszowska-Żółtkowska, S. Grotowska (red.), Religijność i duchowość – dawne i nowe formy, Wydawnictwo Nomos, Kraków 2010, s. 19-34. Mączka E.M., Hoodoo - między magią a religią, „Nurt SVD” 2013, nr 1, s. 188-203. Milton H., Voodoo w praktyce, Wydawnictwo Kirke, Wrocław 2004. Murrel N.S., Afro-Caribbean Religions. An Introduction to Their Historical, Cultural, and Sacred Traditions, Temple University Press, Philadelphia 2010. Pawluczuk W., Duchowość, [w:] M. Libiszowska-Żółtkowska, S. Grotowska (red.), Leksykon socjologii religii, Zjawiska – badania – teorie, Wydawnictwo Verbinum, Warszawa 2004, s. 90-91. Płachciak A., Moralne dylematy rozwoju społeczeństw ponowoczesnych, „Annales. Etyka w życiu gospodarczym” 2008, vol. 11, nr 1, s. 193-199. Rogińska M., Sacrum ponowoczesne. Nauka i nowa duchowość w poszukiwaniu całości, „Studia Sociologica” 2014, nr 1, s. 51-68. Szyjewski A., Enologia religii, Zakład Wydawniczy Nomos, Kraków 2008. Wargacki A., Płynna duchowość w kontekście ponowoczesnej kultury, [w:] M. Libiszowska-Żółtkowska, S. Grotowska (red.), Religijność i duchowość – dawne i nowe formy, Wydawnictwo Nomos, Kraków 2010, s. 94-104. Zwoliński A., Świat voodoo, Wydawnictwo WAM, Kraków 2011. http://tinyurl.com/orgeetq. http://tinyurl.com/moloe76. 175 176 mgr Aleksandra Budzisz Akademia Wychowania Fizycznego w Katowicach mgr Monika Mazur-Bubak Uniwersytet Jagielloński w Krakowie COMMUNICATION IN THE NEUROTIC SOCIETY Summary The first to advance a theory of the neuroticism of society was K. Horney. Her work is the foundation for a discussion of the concept of normality, in opposition to which the meaning of neuroticism is established, and which is viewed as a sketch of contemporary western culture. This neuroticism is expressed not only in specific activities of individuals, but is also present in patterns composing culture. The mechanisms of individual and community functioning presented in the article are compared to the issue of shaping interpersonal relations, where a visible fall in trust and social engagement by individuals can be discerned. These two factors have a negative influence on the process of communication. Additionally, the individuals taking part in it draw on cultural patterns which are immersed in neuroticism. This all leads to increasing difficulty in engaging in an act of deep communication with another person, and in turn to the impoverishment of interpersonal relations. Keywords: society, neurotic, communication, engagement, trust, neurosis, culture KOMUNIKACJA W SPOŁECZEŃSTWIE NEUROTYCZNYM Streszczenie Tezę o neurotyczności społeczeństwajako pierwsza wysunęła K. Horney. Na podstawie jej dorobku omawiane jest pojęcie normalności, w opozycji, do którego określone zostaje znaczenie neurotyczności rozpatrywanej jako rys współczesnej kultury zachodniej. Tak rozumiana neurotyczność przejawia się nie tylko w konkretnych działaniach jednostki, ale obecna jest również na poziomie wzorców i schematów wpisanych w kulturę. Przedstawione mechanizmy funkcjonowania jednostek i wspólnot skonfrontowane zostały z problematyką kształtowania relacji międzyludzkich, gdzie obserwowany jest widoczny spadek zaufania i społecznego zaangażowania jednostek. Te dwa czynniki wpływają, zaś w sposób negatywny na proces komunikacji. Dodatkowo jednostki w niej uczestniczące czerpią ze wzorców kulturowych przesiąkniętych neurotycznością. Wszystko tozaś sprawia, że wejście w głęboki akt komunikacji z innym człowiekiem staje się coraz trudniejsze, a to z kolei prowadzi do zubożenia relacji międzyludzkich. Słowa kluczowe: społeczeństwo, neurotyczność, komunikacja, zaangażowanie, zaufanie, nerwica, kultura The act of communication is subjected to patterns engrained in culture. They require that their actions be adapted to: the partner, meaning his identity, social position and role performed in a given community; the situation in which it occurs (such as time and place); the carriers of 177 data or content that it transmits. Each type of communication is based on specific norms of behaviour which establish what is permissible and what is forbidden. Interpersonal communication, apart from ensuring the flow of information, also performs a very important task. It allows people to form a community of thought based on reason. As I. Kant writes: „How much would we think, if at all, if we did not think in concert with others whom we share our thoughts with, and who share theirs with us?”1. Turning to others and putting ourselves in their place is the basis for achieving deeper contact with them, which is in turn the foundation for the existence and proper functioning of both community and society. Unfortunately, contemporary western culture is not conducive to this type of communication. In her work The Neurotic Personality of Our Times, K. Horney describes the primary problems faced by an individual who exists within the framework of that culture. These problems include a spreading sense of isolation and ensuing fear, but also such elements as extreme competitiveness not in reference to values, but rather to things and status, which are not necessarily important for the individual himself. The paper is based on a comparison of a description of the situation the contemporary individual and society find themselves in (represented by K. Horney and Ch. Lasch) with a postulate indicating the salient role of deep communication at not only the personal level, but also on the social plane. The confrontation of these thought constructs is intended mainly to show a certain path for overcoming the neuroticism which is coded in the patterns offered by western culture. This path will lead from perceiving „the other” through initiating the act of communication, perceiving the similarities to ourselves in him, and in this way exiting from the loneliness in which the individual focuses his efforts exclusively on confirming the value of his existence. The first part of the paper contains a definition of the term „neuroticism”, contrasted with the term „normality”. Next comes a description of the main symptoms of neurosis, both in terms of the individual and of society, and lastly of particular behavioural patterns of western culture. The second part describes trends important from the social perspective which burden interpersonal relations – they include mainly a decline in trust and engagement of the individual. Two definitions of communication important for the line of reasoning in the paper will also be presented. Lastly, an attempt is made to demonstrate the cleansing and liberating role played by communication in ensuring lively and strong social relations. 1 I. Kant, Co to znaczy: orientować się w myśleniu, p. 20 [in:] H. Arendt, Wykłady o filozofii politycznej Kanta, Warszawa 2012, p. 134. 178 Neuroticism and normality The term „neurotic” can be applied not only in the context of a definition of psychological health; it may also be used in order to indicate the particular situation of an individual functioning within the framework of a given culture. Outside of the therapeutic context, we may label as a neurotic one who experiences an extraordinarily high amount of strife, thereby demonstrating the incapacity to consciously select and achieve goals of importance for self. Satisfaction is taken from undertakings which the criteria of a given culture would judge as inferior. All psychological disturbances attributed to the individual refer to a concept of normality understood in a general manner, whereas deviations from that concept are treated as symptoms of disease and maladaptation. There are many opinions in support of the pragmatic sense in establishing a concept of normality, just as there are many which offer a harsh criticism of its existence. The content of the concept referred to as „normality”, differes not only within various cultures, but even within a certain temporal space, as well as across various social classes, or genders. The conclusion may be drawn from this diversity that there is no psychology of a normal person which can be mapped to all of humanity. While the differences within the spheres of particular cultures concerning customs and behavioural patterns are known, feelings and drives in these areas would seem constant. As K. Horney writes, „Our ideas about what is normal result from the acceptance of certain patterns of behaviour and perceptions which are mandatory within a certain group which enforces these patterns on its members. They differ, however, depending on culture, era, class and sex”2. The author‟s intention is to emphasise the necessity to view attitudes and patterns of behaviour as culturally determined, and yet which result from foundations shared across the culture consisting of biological drives and emotions. Fear and neurosis as the foundations of neuroticism The concept of normality and the patterns of behaviour associated with it make up the starting point for discussion of the issue of neuroticism. The foundations of neuroticism are composed of neurosis and the fundamental fear associated with it – the kind of fear rooted in negative childhood experiences. Primarily this consists in the absence of tenderness and love, which lead to feelings of loneliness and helplessness. The failure to satisfy needs during childhood may lead to a feeling of helplessness and isolation in what can be a dangerous world. This perspective is also described by A. Kępiński: “At the extreme end of an excessively high probability, when nothing new or unusual can happen, and at the extreme end of a small 2 K. Horney, Neurotyczna osobowość naszych czasów, Nazwa, Poznań 1993, p. 15. 179 probability, where everything in the surroundings becomes strange and unusual. In the first case, we are experiencing the internal tension and disquiet that accompany the monotony and boredom of life, while in the second we are dealing with the feeling of uncertainty, of threat, and of becoming lost”3. Fear as a general anxiety „whispering in the background of life” plays a fundamental role in the establishment of interpersonal contacts. It is characterized by rigidity of relations, which consists in the incapacity to offer a realistic assessment of others‟ behaviour. It also manifests itself in a broad disproportion between the possibilities and the achievements of the individual, expressed in the inability to achieve objectives which are within reach. At the same time, relations with others are important for the neurotic, as they can be a coping strategy to deal with the constant feeling of fear. The drive to fulfilment in relations with other people shows up in the need for love. This relationship, however, is burdened by a certain mistake: “in love, the simply need to love is the most important, but for neurotics the dominant feeling is the need for safety which they desire to find in love, when it seems to them that they love”4. What the neurotic really wants to achieve through love is a guarantee of safety, which is ensured through physical presence. One form of coping with fear can be striving to achieve power, prestige and possessions. These objectives would seem to protect us from the feeling of helplessness and insignificance, humiliation or poverty. Aspirations related to achievements are based on a continual rivalry in every sphere of life. Constantly comparing oneself with others is frustrating, and overblown ambitions foster internal hostility towards others resulting from their identification as rivals. The expectations associated with the need to be unique and exceptional eat away at the individual from the inside. Neuroticism within society The relationship of the individual to the group is established on the basis of the values which are promoted by society. It is thus worth examining the scale of neuroticism in present models of western culture. In relating patterns of neurosis to behavioural norms, Horney indicates individual competition as a stimulus that creates animosity and tension in interpersonal relations. This factor leads to each individual being separated and faced with the necessity of grappling with others, where every other is either a real or potential rival. Placing competition at the axis of society leads to enmity, which evokes fear in people – both of the enmity of others, as well as of punishment for one‟s own antagonism. 3 4 A. Kępiński, Psychopatologia nerwic, Wydawnictwo Literackie, Kraków 2002, p. 129. K. Horney, Neurotyczna osobowość naszych czasów, Poznań 1993, p. 90. 180 Another source of fear in healthy people is the possibility of failure, which is entirely justified when considering participation in competition at the social level, where failure is more likely than success. A focus on result and success leads to one‟s self-worth being dependent on the achievement of aspirations. This dependency creates a certain obligation to feel inferior and insignificant in the face of defeat and in the absence of spectacular life successes. The factors thus described – enmity, fear and a lowered feeling of one‟s own value – can generate a feeling of isolation. In such a case, a healthy individual faced with society constructed in this manner will seek solutions to the conflicts that arise either through an enhanced need for love, or by striving for power, prestige and possessions, by the same token completing the vicious cycle of neurosis. It is worth pointing out the significant antagonisms in this type of culture. The first of them is located between competition (the drive for success) and the necessity of love and humility towards others. This dilemma can be solved by rejecting one drive, or by giving equal attention to both, which will result in both areas suffering. The next clash can be located between individual needs and the difficulty, or even impossibility, of satisfying them. The creation of increasingly larger needs resulting from economic considerations is associated with possession and prestige. Needs are spurred on by the use of advertising; promotion of a consumer lifestyle can also be observed, which leads to growing expectations consisting in the necessity of measuring up to others in terms of both status and possessions. Of course, it can be impossible to achieve this goal, and by the same token to satisfy such enhanced needs, which leads to discrepancies between desires and the potential for their fulfilment. The final conflict according to Horney is located between the seeming freedom of the individual and its real limitations. In western society there is a general conviction as to our unlimited horizons, which is confronted with things not dependent on the will and actions of the individual, such as background, family or social class. In this situation the individual is thrown about between total freedom in creating oneself and the impression of utter helplessness. The conflicts indicated above, present in cultural aspirations, are identical with the struggles of the neurotic. It is highly likely that the intense experience of problems deriving from the nature of western society, in combination with potential deficiencies from childhood, will be fertile ground for the development of neurosis. It would seem justified to state that modern western culture forms neuroses at the collective level, and creates conflicts around which the life of the individual revolves. In the case of neurotic behaviours, none of the activities undertaken is the real objective. Under the pretence of aspiring to love or the attributes of success, the necessity to minimize the fundamental fear is being fulfilled. Unavoidable conflicts are the basis of existence; this basis 181 remains masked and hidden by superficial measures. Activity is engaged in by the neurotic with a view to a falsely perceived potential result, rather than in the case of a healthy individual – for individual development. “One can only truly develop when taking responsibility for oneself”5. Adopting an active attitude towards the possibilities and individual capacities for selfactualisation would seem to be a sine qua non condition for the existence of a healthy society. Engagement and trust in society R. Putnam, in his book Bowling Alone, drew on observations to declare that interpersonal relationships in American society have undergone deep transformations since the 1980s. He primarily points to the accelerating decline of social trust, as well as reduced civic engagement in successive generations. Another significant change is associated with the mass migration of people to urban centres and the loosening of community bonds. Trust, however, is the foundation for the existence and development of a society: „to put it simple, people who trust others are also good citizens, and by engaging more in the life of their community they simultaneously become more trusting and trustworthy”6. The decline in trust affects both communities and close relationships. It also leads to a certain sort of vicious circle, as individuals who do not place much trust in others are less engaged in social life, and reduced contact with others makes it impossible to determine their trustworthiness. The situation as a whole strengthens the individual‟s feeling of alienation. A real assessment of other people‟s trustworthiness is key here, as P. Sztompka points out „trust and distrust are functional [from the perspective of society], on condition that they are on firm epistemological ground […]. Irrational negligence or naivety is the charge against he who trusts the untrustworthy. Negligence, as he fails to acquire the necessary information about his partner and goes in blind”7. Ch. Lasch also describes the problematic situation of the individual in society, stating that the current problem of communities is alienation of the individual and the resultant lack of intimacy. He writes „at the level of personal relations, there is a new need for intimacy. [However] the impossibility of engaging in anything aside from the strengthening of one‟s own „I” renders the achievement of intimacy impossible”8, which can in turn lead to a continued frustration. P. Sztompka also emphasizes that „a society plagued with the syndrome of lack of trust is a society of tremendous uncertainty, the continual feeling of risk, a sort of anomy. 5 K. Horney, Nerwica a rozwój człowieka, Poznań 2001, p. 9. R.D. Putnam, Samotna gra w kręgle, Akademickie i Profesjonalne, Warszawa 2008, p. 231. 7 P. Sztompka, Socjologia. Analiza społeczeństwa, Plus, Kraków 2002, p. 322. 8 Ch. Lasch, Culture of Narcissism, [in:] A. Giddens (ed.), Nowoczesność I tożsamość, PWN, Warszawa 2006, p. 236. 6 182 Apathy, passivity, resignation are natural reactions”9. Numerous analyses of this state reinforce the concept of the individual‟s problematic situation. On the one hand, an individual requires contact with other individuals in order to develop properly; however, on the other hand such contact seems to generate increasingly high personal costs. The long-term existence of these two contradictory motivations may lead to frustration, which can then take the individual through a state of apathy to neurosis; in the final reckoning, this impacts the entire system of social bonds. The most intuitive cure would seem to be honest, deep communication with others, allowing us to escape from alienation. Communication and neuroticism Communicative problems are expanding in response to the deepening alienation of the individual vis a vis community and society. But what is the communicative act itself? One of the first systematic and scientific descriptions of the situation of communication can be found in Mathematical Theory of Communication10. The authors list the primary elements of communication as signal, source of information, broadcaster, recipient, noise, relay and destination. This theory was created owing to needs arising out of the construction of the telegraph. A more thorough analysis of the act of communication in the social context can be found in the work of Ch. Cooley and G. Mead, who describe it as the basis of social interactions. They list four stages of such an interaction. As P. Sztompka writes, „The first is the appearance of awareness of a partner, identifying him, „condemning yourself”, selecting him from among many others […]. The second is identification of the partner as someone either important or unimportant to me […] from the perspective of what I wish to achieve, and also defining his identity”11. The next stage is defining the situation in which the individual and his communication partner are located. The fourth consists of interpretation of such data as words, gestures, apparition and physiognomy. The fifth is what seems from the perspective of this argument to be the most important, that is “putting oneself in the shoes of the other”. As the author of Sociology writes in paraphrasing Ch. Cooley and G. Mead, „looking at the situation and at oneself from their partner‟s perspective, imagining how he sees me, how he defined my identity, how he defines the situation we are in. Finally, I assign goals, intentions and motivations he wants to accomplish by engaging in or continuing interaction with me”12. 9 P. Sztompka, Zaufanie: warunek podmiotowości społeczeństwa, [in:] K. Gorlach, Z. Seręga (ed.), Oblicza społeczeństwa, Wydawnictwo UJ, Kraków 1996, p. 118. 10 Mathematical Theory of Communication, Shannon C. Weaver W. [1949], [in:] Antropologia komunikacji. Od teorii do badań terenowych, Winkin Y. [2007]. 11 P. Sztompka, Socjologia… op. cit., p. 77. 12 Ibidem, p. 78. 183 The moment we adopt another point of view brings us closer to our communication partner, while also allowing us to overcome our own loneliness and sense of being directionless. Focusing on another person has yet another unusually important aspect – it facilitates understanding of our similarity to “the other”. It is through similarity that a relationship is established that demands we treat the other person as someone of importance. The specific situation of one who rejects communication and who immerses oneself in his own „I” is discussed by Ch. Lasch. The author of The Culture of Narcissism writes „The cult of intimacy conceals a growing despair of finding it. Personal relations crumble under the emotional weight with which they are burdened. The inability „to take an interest in anything after one‟s own death,‟ which gives such urgency to the pursuit of close personal encounters in the present, makes intimacy more exclusive than ever.”13 By the same token he points out the two dissonant drives of man – the need to create real bonds and communication with others, and the act of looking inward in order to engage in self-confirmation of one‟s own existence. The heart of the problem lies in how it is only upon reaching out to others through the act of communication that the individual can rise above the corporeal and locate himself in a comprehensible order, bringing a deeper sense to his existence. These two extreme tendencies are described by I. Kant, in whose view the individual is constantly shaken by an antagonism he terms “unsociable sociability”. This consists in how the individual, possessed of a strong need for contact and affiliation with others, simultaneously has an equally strong inclination to isolate himself. Yet the individual is forced to achieve both ends at once, as I. Kant writes „only in the social condition does the individual14 feel how his natural talents develop”. Just the same, only in the act of communication can the individual develop consciously, and in the absence of contact with others of the right quality and frequency, moments of solitude are sterile. Fulfilment of the need for being alone through neglecting the need for contact and communication with others is unfulfilling; as H. Arendt writes, „communicativity” facilitates critical thought and is appropriate for a human community. “Kant would respond to the question of why many people, rather than an individual person, exist by saying „so they can talk to each other‟. For people in the plural, and thus for the human race – for the species which we belong to a certain degree, “there is a natural inclination to communicate”15. For Kant, the necessity to engage in communication is obvious, for it enables the growth of the individual consisting primarily in learning to construct thoughts and judgements. 13 Ch. Lasch, The Culture of Narcissism. American Life in an Age of Diminishing Expectations, London-New York, p. 188, http://zgm.se/files/Lasch_Christopher_The_Culture_of_Narcissism.pdf, [20.02.2015]. 14 I. Kant, Wykłady z historii filozofii, p. 34. 15 H. Arendt, Wykłady o filozofii politycznej Kanta, Warszawa 2012, p. 73. 184 M. Mead, taking the perspective of not only the individual‟s development but also that of society, draws attention to the function performed by communication. In analysing the development of relations within a society, she points out three important periods: postfigurative culture (knowledge about the world is transmitted to the young generation almost exclusively by older ones), cofigurative culture (in which relations with peers are of the greatest importance) and prefigurative culture (in which older generations acquire knowledge and information about reality from younger generations). In each model, the key role in the growth of knowledge about the world is played by interaction. The author of Culture and Identity highlights the exceptional role of communication in words: „Today, as we have an increasingly full understanding of the cyclical process to which the development and transmission of culture is owed, we better understand that the most human characteristic of man is not the capacity to learn, which is common to many species, but the talent to teach others and to remember what others have discovered and taught”16. Communication determines not only the growth of individuals, but is also necessary for the development of communities, cultures and societies. Indeed, it allows for the establishment of a community of understanding and knowledge capable of maintaining continuity. However, in order for communication to perform this function, it must fulfil certain requirements. There is a certain type of superficial communication – the model based on self-presentation. „The model of communication based on self-presentation in light of the philosopher‟s assumptions [reference here is to the Kantian concept of „unsociable sociability‟] would seem to be a superficial communication. It is so because a person engaging his desire to associate no longer needs to exert himself in dealing with the difficulties of actually being in the company of others”17. In the modern world, the individual has access to tools allowing him to engage in some form of communication without real contact or closeness (not necessarily physical) with another person. Self-presentation is understandable here as an adaptation of messages which do not require the existence of a specific addressee; it is also difficult to precisely indicate the broadcaster of messages, for the level of identification by the individual with the subject indicated by a given self-presentation is not entirely clear. The analyses presented above confirm the assumption about the significance of the function performed by communication in culture and in society. At the same time, they indicate a certain growing difficulty in properly carrying it out. 16 M. Mead, Kultura i tożsamość. Studium dystansu międzypokoleniowego, Warszawa 2002, p. 127. M. Mazur-Bubak, „Komunikowanie się” kontra „komunikowanie”. O problemach komunikacji i ich wpływie na kształtowanie się tożsamości jednostki, University of Łódź (in print). 17 185 In summarising the preceding deliberations on the manner in which current western societies function, it would seem appropriate to apply an analogy between their structure and the characteristic of neuroticism. A cultural structure presented in this way, one which evokes a feeling of isolation and separation towards others, generates distrust and makes engagement in social life poorer. The decline of trustworthiness in interpersonal relations creates the temptation to participate in false communication, understood here as self-presentation. This concept operates using a skewed image of oneself created in order to minimise fear and smooth over conflicts, which makes it impossible to open up to „the other” and to put oneself in that other‟s shoes; yet such action is necessary for engaging in real participation in the process of communication. A vicious circle comes about, as, in striving for contact with others, the individual engages only a selection of aspects of his personality, which in turn makes it impossible to establish sincere and strong relations which could serve as an important element in the life of the individual. Contact with others is the foundation for an individual‟s proper development, yet it generates increasing costs to the individual owing to the impossibility of real engagement. Fulfilment in relations with our surroundings is motivated in the neurotic culture by the stronger need for love. However, this type of motivation also turns out to be a trap, as it is not grounded in the need to be with another person, but rather to satisfy the need for a feeling of safety. A perspective of communication in which individuals come into contact with one another while exhibiting low levels of trust and engagement, as well as an enhanced feeling of alienation, would seem consistent with the motivations for neurotic behaviours in which no activity undertaken is a real objective. Both assumptions place emphasis on the problem in determining the value of particular objectives and activities, and thus a lack of trust and engagement ensues. The current pattern of relations in which true ability to engage in meaningful contacts is based on competition and conflicts excludes the achievement of real communication, pushing the individual into a deeper cultural neurosis. The potential to exit this neurotic situation, which consists in exclusive interest in one‟s own „I”, only comes about through entering into a deep act of communication. In this act, by placing himself in his partner‟s shoes the individual can perceive himself in that partner, or perhaps someone similar to himself. This is the first step in conquering alienation and loneliness. Bibliography Arendt H., Wykłady o filozofii politycznej Kanta, Warszawa 2012. Horney K., Nerwica a rozwój człowieka, Poznań 2001. Horney K., Neurotyczna osobowość naszych czasów, Poznań 1993. Kant I., Wykłady z historii filozofii, s. 34 [no city or year given]. 186 Kępiński A., Psychopatologia nerwic, Wydawnictwo Literackie, Kraków 2002. Lasch Ch., The culture of narcissism. American Life in an Age of Diminishing Expectations, London-New York, http://zgm.se/files/Lasch_Christopher_The_Culture_of_Narcissism.pdf, Lasch Ch., Culture of Narcissism, [in:] A. Giddens (ed.), Nowoczesność I tożsamość, PWN, Warszawa 2006. Mathematical Theory of Communication, Shannon C. Weaver W. [1949], [in:] Antropologia komunikacji. Od teorii do badań terenowych, Winkin Y. [2007]. Mazur-Bubak M., „Komunikowanie się” kontra „komunikowanie”. O problemach komunikacji i ich wpływie na kształtowanie się tożsamości jednostki, University of Łódź, (prepared for print). Mead M., Kultura i tożsamość. Studium dystansu międzypokoleniowego, Warszawa 2002. Putnam R.D., Samotna gra w kręgle, Akademickie i Profesjonalne, Warszawa 2008. Sztompka P., Socjologia. Analiza społeczeństwa, Plus, Kraków 2002. Sztompka P., Zaufanie: warunek podmiotowości społeczeństwa, [in:] K. Gorlach, Z. Seręga (ed.), Oblicza społeczeństwa, Wydawnictwo UJ, Kraków 1996. 187 188 mgr Kamil Sygidus Uniwersytet Warmińsko-Mazurskie w Olsztynie ROZWÓJ MEDIÓW NOWEJ GENERACJI A MOŻLIWOŚCI ICH WYKORZYSTANIA JAKO SPOŁECZNYCH NARZĘDZI WALKI POLITYCZNEJ. PRZYPADEK „ARABSKIEJ WIOSNY” Streszczenie Artykuł porusza kwestię „nowych mediów”, przedstawiając ich genezę oraz rodzaje. W analizie uwzględniono także możliwości ich wykorzystania przez społeczeństwo w kontekście działań politycznych i społecznych na przykładzie protestów z przełomu 2010 i 2011 roku w muzułmańskich państwach Afryki Północnej i Bliskiego Wschodu, powszechnie znanych pod nazwą „Arabskiej Wiosny”. Punktem wyjścia jest ustalenie kwestii terminologicznych, definiowania i genezy, a także omówienie typologii „nowych mediów”. Następnie analizie poddane zostają przykłady ich wykorzystania w działaniach rewolucyjnych na terenie państw arabskich w 2011 roku. Zwieńczenie artykułu stanowi synteza funkcji i potencjalnych zastosowań nowoczesnych środków masowego komunikowania w kontekście rewolucji i wywołanych nimi przemian społeczno-politycznych. Słowa kluczowe: „Arabska Wiosna”, media społecznościowe, nowe media, protesty, przemiany społeczno-polityczne, rewolucja THE DEVELOPMENT OF A NEW GENERATION OF MEDIA AND THE POSSIBILITY OF THEIR USE AS A SOCIAL TOOL OF POLITICAL STRUGGLE. THE CASE OF “ARAB SPRING” Summary The article focuses on the issue of “new media” by presenting their origins and types. It also examines the possibility of their use by the public in the context of its political and social actions on the example of the protests that occurred in the Muslim countries of North Africa and the Middle East at the turn of 2010 and 2011, commonly known as the “Arab Spring”. The starting point is to determine the issue of terminology, definition and origin, as well as to discuss the typology of “new media”. Then, examples of their use in revolutionary activities in Arab countries in 2011 are examined. End of the article is a synthesis of features and potential applications of modern means of mass communication in the context of the revolution and sociopolitical transformations caused by them. Keywords: “Arab Spring”, new media, social media, protests, political and social change, revolution „Przypuszczam, że dzisiejszej nocy wielu królów i autokratów – od Afryki Północnej, po Birmę i Pekin, jest zaniepokojonych. I to nie tylko dlatego, że dyktator obalony został przez własnych obywateli. To zdarzało się już wcześniej. Przyczyną jest sposób w jaki tego dokonano i łatwość z jaką może być on naśladowany. Tym, co uczyniło ten egipski ruch demokratyczny 189 tak potężnym, jest jego prawomocność. Zapoczątkowany został przez młodych, a możliwy dzięki Facebookowi i Twitterowi […]”1. Cytowany powyżej fragment pochodzi z artykułu Thomasa L. Friedmana, znanego publicysty opiniotwórczego dziennika „The New York Times”. Materiał ten ukazał się 11 lutego 2011 roku pod tytułem Postcard From a Free Egypt, zaś jego optymistyczny ton wpisywał się w panujące wówczas wśród znacznej części obserwatorów nastroje. W zapoczątkowanych w Tunezji, a kontynuowanych chociażby w Egipcie przemianach doszukiwali się oni początku szybkiej demokratyzacji całego regionu bliskowschodniego. Dostrzeżono także istotną rolę, jaką w tym procesie odegrały m.in. telefonia komórkowa, multimedialne urządzenia takie jak smartfony, aparaty cyfrowe, tablety, a także nowy rodzaj mediów o charakterze społecznościowym. Wael Ghonim – urodzony w Kairze inżynier komputerowy, regionalny kierownik ds. marketingu koncernu Google oraz internetowy aktywista2, manifestacje w Egipcie określił mianem „Rewolucji 2.03, odnosząc się w oczywisty sposób do wykorzystania przez demonstrantów nowoczesnych technologii. Uznawany za lidera i symbol protestów na placu Tahrir w Kairze, a także zaliczony przez magazyn „Time” do grona 100 najbardziej wpływowych ludzi świata w 2011 roku Ghonim, używając tego określenia zasugerował, iż czynnikiem, który w głównej mierze pozwolił manifestantom osiągnąć swoje cele, w przeciwieństwie do wcześniejszych tego typu wydarzeń w regionie, były właśnie wyżej wymienione narzędzia masowego komunikowania. Nasuwa się zatem pytanie, czy zgodnie z cytowaną opinią Thomasa L. Friedmana oraz forsowaną przez Ghonima tezą o wykształceniu się nowego typu rewolucji, będziemy mieli do czynienia z coraz częstszym naśladowaniem wydarzeń z Tunezji, Egiptu oraz z pozostałych państw arabskich przez inne uciśnione narody na całym świecie? Czy rzeczywiście reżimy w Chinach, Birmie czy Iranie obawiają się omawianych mediów i związanej z nimi „Rewolucji 2.0”? A może potrafią je skutecznie neutralizować lub nawet wykorzystywać do swoich celów przeciwko społeczeństwu oraz w walce z opozycjonistami? Odpowiedź na powyższe, a także wiele innych pytań, będzie możliwa dopiero po przeanalizowaniu zjawiska nowych środków masowego komunikowania, ustaleniu ich genezy oraz przyczyn wzrostu popularności, a także po dokonaniu ich kategoryzacji. Należy również dokładniej przyjrzeć się wykorzystaniu nowoczesnych środków komunikowania wrewolucjach, które wywołane zostały protestami 1 T.L. Friedman, Postcard From a Free Egypt, „The New York Times”, 11.02.2011, http://www.nytimes.com/2011/02/11/opinion/11-webfriedman.html?gwh=E8348F66707A4A7D58CCD5B9BDC03008, [dostęp: 22.05.2013]. 2 J. Pepitone, Wael Ghonim to leave Google, start NGO in Egypt, „CNN Money”, 25.04.2011, http://money.cnn.com/2011/04/25/technology/wael_ghonim_leaves_google/, [dostęp: 23.05.2013]. 3 Wael Ghonim: Inside the Egyptian revolution, “TED”, http://www.ted.com/talks/wael_ghonim_inside_the_egyptian_revolution.html, [dostęp: 23.05.2013]. 190 z przełomu 2010 i 2011 roku. Dopiero po przeprowadzonej w ten sposób analizie można będzie wysnuć wnioski na temat faktycznej roli mediów o charakterze społecznościowym w tego typu przemianach. „Nowe media” w teorii - terminologia, definiowanie, typologia oraz geneza Sformułowania takie, jak „nowe media”, „media społecznościowe”, „Web 2.0”, czy nawet „Web 3.0”, są zamiennie stosowanymi określeniami tego samego zjawiska. Wśród badaczy nie ma pełnej zgody co do używanej terminologii, lecz najczęściej używanymi są pierwsze dwa z wyżej wymienionych. Dwie ostatnie nazwy należałoby natomiast odrzucić, gdyż odnoszą się one w zasadzie jedynie do kwestii technologicznych, nie oddając w pełni specyfiki tych zyskujących coraz większą popularność mediów. W terminologii anglojęzycznej funkcjonuje termin „Social Media”, więc jego polskim odpowiednikiem uznać należałoby „media społecznościowe”. Określenie to jednak, w opinii niektórych specjalistów, poprzez dosłowne tłumaczenie traci swój pierwotny sens. Wśród częstych błędów pojęciowych wymienić należy także utożsamianie pojęcia „mediów społecznościowych” przede wszystkim z serwisami społecznościowymi, które są kategorią od nich węższą. Paul Levinson zajmujący się omawianym zagadnieniem, dostrzega również, iż nie wszystkie nowe środki masowego komunikowania mają charakter społecznościowy. Są wśród nich także takie, które należałoby określić jako nieskierowane do szerszego grona odbiorców, a zatem jako indywidualne. Badacz ten proponuje wobec tego swój autorski termin – „nowe nowe media”, by odróżnić je od „nowych mediów”, jak dekadę temu określano m.in. protokół World Wide Web, pocztę elektroniczną czy język HTML4. W opracowaniu pt. Media w analogowym i cyfrowym świecie, Andrzej Adamski podobnie jak Levinson dostrzega, iż wyrażenie „nowe media” stosowane było już w latach 80. XX wieku w stosunku do mediów, które łączyły w sobie cechy tradycyjnych, jak i nowych środków masowego komunikowania, a za nowe medium eksperci gotowi byli uznać niemal każde udoskonalenie mediów tradycyjnych. W jego opinii, zakres tego pojęcia nieustannie zmienia się w czasie5. Problematyczność definiowania „nowych mediów” zauważa także Marta Dorenda-Zaborowicz, która w poszukiwaniu genezy ich powstania cofa się w czasie dalej nawet od Andrzeja Adamskiego twierdząc, iż pojęcie to funkcjonuje już od lat 60. XX wieku6. Pomimo zasygnalizowanych powyżej sporów i kontrowersji, najodpowiedniejszą nazwą obejmującą nowopowstałą gałąź mediów, wydaje się mimo wszystko termin „nowe media”, gdyż niezależnie od tego czy nazwiemy je w ten, czy zaproponowany przez Paula Levinsona 4 P. Levinson, Nowe nowe media, Kraków 2010, s. 7. A. Adamski, Media w analogowym i cyfrowym świecie, Warszawa 2012, s. 92-93. 6 M. Dorenda-Zaborowicz, Nowe media w służbie marketingu politycznego, [w:] K. Pokorna-Ignatowicz, S. Jędrzejewski, J. Bierówka (red.), Nowe media a praktyki komunikacyjne, Kraków 2013, s. 53. 5 191 sposób, przy tak dynamicznym rozwoju technologicznym, w niedługim czasie po prostu zostaną one zastąpione przez jeszcze nowsze i udoskonalone rozwiązania. Wówczas utracą status „nowych”, a z uwagi na odpowiednią perspektywę czasową, najprawdopodobniej będą już precyzyjnie zdefiniowane. Pomimo, iż większość użytkowników Internetu korzysta jednocześnie z jednego, kilku bądź wielu rodzajów mediów nowej generacji, to dla większości są one wciąż zjawiskiem trudno uchwytnym i słabo zdefiniowanym. Próby określenia „nowych mediów” podjęła się m.in. Marta Dorenda-Zaborowicz odwołując się do Leah Lievrouw i Sonii Livingstone, które charakteryzując je, połączyły ze sobą trzy grupy elementów: artefakty oraz urządzenia techniczne; działania, praktyki i zwyczaje oraz układy i organizacje społeczne powstałe wokół tychże urządzeń i praktyk. Niedoskonałość tej definicji dostrzegły jednak już same jej autorki zauważając, że opis ten odnieść można także do mediów tradycyjnych, przy czym zmianie ulegną wówczas desygnaty jej elementów. Dorenda-Zaborowicz przywołuje także bliższą jej definicję Tomasza Goban-Klasa, który już w 1999 roku „nowe media” określił jako media telematyczne, będące połączeniem telekomunikacji z informatyką oraz najnowsze stadium technologii komunikacyjnych7. Inni badacze, w tym Jakub Nowak, proponują z kolei, by wobec braku zgody dotyczącej ich zakresu znaczeniowego stosować wyliczenie cech charakterystycznych. Bez wątpienia taką właściwością „nowych mediów” jest łatwość, z jaką każdy ich odbiorca stać się może jednocześnie producentem. Ten przymiot, w połączeniu z horyzontalną forma komunikowania, która jest przeciwieństwem odgórnego kierowania komunikatów w mediach „społecznościowymi”. tradycyjnych Kolejnym sprawia, wyróżniającym iż są atrybutem one często „nowych nazywane mediów” jest zdecydowanie większe niż w mediach tradycyjnych sprzężenie zwrotne między nadawcą a odbiorcami komunikatu. Cechy te nakazują zatem wyraźnie odróżniać „nowe media” nie tylko od telewizji, radia czy prasy, lecz także od wcześniejszych zasobów Internetu kreowanych przez zinstytucjonalizowanych nadawców. Niektórzy piszą wręcz o kolejnym etapie w historii Internetu, jaki wyznaczają „nowe media”8. Duże trudności wywołuje także próba typologizacji najnowszej gałęzi mediów. O ile stosunkowo łatwo jest np. dokonać podziału prasy, o tyle „nowe media” często wymykają się tego typu wysiłkom. Paul Levinson, który podjął się tego zadania w Nowych nowych mediach dostrzegł, że można próbować tego dokonać w oparciu o wiele kryteriów, a i tak żadna z typologii nie będzie idealna i ostateczna. Jednym z omawianych przez niego sposobów 7 Ibidem, s. 54. K. Krzysztofek, Internet uspołeczniony: Web 2.0 jako zmiana kulturowa, [w:] P. Francuz, S. Jędrzejewski (red.), Nowe media i komunikowanie wizualne, Lublin 2010, s. 48. 8 192 podziału mediów nowego typu, jest ich separacja na: media koncentrujące się na piśmie (blogi, Wikipedia, Twitter itp.), takie, w których element audialny, wizualny bądź audiowizualny odgrywa rolę pierwszorzędną (Youtube, Second Life, Flickr, Photobucket), skupiające się na „pierwiastku społecznościowym” (Facebook, My Space, Twitter) oraz „nowe media”, dla których informacja jest celem, a nie jedynie formą przekazu (m.in. Wikipedia, Digg oraz blogi). Podział ten nie zdaje jednak egzaminu, gdyż niektóre z „nowych mediów” wyłamują się z narzuconych im ram i podobnie jak np. Twitter czy blogi, posiadają cechy charakterystyczne dla kilku kategorii jednocześnie. Wątpliwości pojawiają się także w przypadku serwisu Youtube, który chociaż skupia się na aspekcie audiowizualnym, to jednak spełnia przy tym także funkcję informacyjną, zawierając dodatkowo niewielki element „społecznościowy”9, przez co mylnie bywa uznawany za serwis społecznościowy zorientowany na zawartość10. Wobec tych trudności, tego typu podziałów nie można uznać za bezwzględne i ostateczne. W opinii Paula Levinsona, odrzucić należy także klasyfikacje oparte o kryterium chronologiczne czy popularności. Przeciw pierwszemu przemawia m.in. fakt, iż poszczególne serwisy społecznościowe, mikroblogowe, czy kontentowe, powstawały w różnym czasie – niektóre już w połowie lat 90., inne dekadę później, zaś niektóre dopiero w ostatnim czasie. Taka charakterystyka przeplatająca ze sobą wiele rodzajów „nowych mediów”, zamiast uporządkować, pogłębiłaby jedynie panujący w tej materii chaos11. Również popularność nie jest dobrym kryterium przy tworzeniu typologii „nowych mediów”. Nie jest ona bowiem cechą stałą, a cieszące się w danym momencie dużym zainteresowaniem medium, w krótkim czasie może popaść w zapomnienie lub nawet upaść, jak na przykład polski serwis społecznościowy – Grono.net. Levinson w swoim opracowaniu, „nowe media” charakteryzuje wobec tego w kolejności opartej na jego subiektywnej ocenie ich znaczenia dla działań politycznych oraz rynku newsów w Stanach Zjednoczonych12. Ze względu na zasygnalizowane trudności, ostatni z zaproponowanych sposobów omawiania „nowych mediów” wydaje się być najbezpieczniejszy. Rys historyczny „nowych mediów” jest wyjątkowo krótki, gdyż sięga najwyżej przełomu lat 80. i 90. XX wieku. Ich genezy upatrywać należy oczywiście w wynalezieniu Internetu, gdyż są one w zasadzie innowacyjnym, bardziej interaktywnym sposobem wykorzystania jego zasobów. Asa Briggs oraz Peter Burke opracowaniu pt. Społeczna historia mediów: od Gutenberga do Internetu, początków tego medium upatrują w realizowanym w latach 1968-1969 projekcie rządowym sieci ARPANET, która służyć miała przekazywaniu, upowszechnianiu i przede wszystkim zachowywaniu danych, gdyż nawet zniszczenie systemu komputerowego czy 9 P. Levinson, op. cit., s. 17-18. A. Adamski, op. cit., s. 114. 11 P. Levinson, op. cit., s. 26. 12 Ibidem, s. 26-27. 10 193 całej infrastruktury komunikacyjnej spowodowanej np. wybuchem jądrowym, nie powodowało ich utraty13. Co ciekawe, prace nad tym sposobem przekazywania informacji rozpoczęto już w latach 30. XX wieku14. Chociaż tworzony był on w ściśle tajnych warunkach, to stosunkowo szybko wynalazek ten funkcjonować zaczął w sferze prywatnej. W 1983 roku opracowano protokół transmisji danych oraz protokół internetowy, które umożliwiły przesyłanie prywatnych wiadomości e-mail, a w niedługim czasie rodzącym się Internetem zainteresowały się firmy komercyjne. W 1989 roku Tim Bernes-Lee wynalazł World Wide Web – aplikację działającą w Internecie, która stanowiła ogólnoświatową sieć będącą zbiorem powiązanych ze sobą zasobów i dokumentów połączonych hiperłączami i URL-ami15. Wynalazek umożliwiający obejmowanie przez sieć poza tekstem, także obrazów i muzyki oraz fakt, iż Internet pozostał darmowy i niezależny od rządów, uczyniły z niego w bardzo szybkim czasie kolejne obok prasy, radia i telewizji medium masowe, dostarczające poza informacjami, także rozrywkę oraz edukację16. Rodzaje „nowych mediów” Tym, co wyróżnia „nowe media”, jest łatwość, z jaką każdy ich odbiorca może stać się jednocześnie producentem17. Za najpełniejszą oraz pierwszą chronologicznie realizację tych założeń uznawane są blogi. Blogowanie określone zostało przez Levinsona jako „najstarsze i najłatwiejsze w użyciu »nowe nowe medium«„ oraz najbardziej ogólne, ilustrujące w najlepszy sposób urzeczywistnienie zasad funkcjonowania nowych środków przekazu18. Jill Walker Rettberg pisze nawet o nim, jako o nowym etapie w historii porozumiewania się – przejściu od „jednokierunkowych środków masowego przekazu do mediów partycypacyjnych, w których widzowie i czytelnicy stają się twórcami”19. Autorka zwraca uwagę na jeszcze inną cechę blogów, które pomimo, iż są dostępne szerokiemu odbiorcy, to w rzeczywistości są także częścią historii literatury i pisarstwa oraz kolejną formą autobiografii, diariuszy, pamiętników czy osobistych dzienników20. Słowo „blog” powstało z połączenia dwóch elementów: „Web” oznaczającego sieć internetową oraz „log” (dziennik, z języka marynarskiego – chronologiczny rejestr zdarzeń w trakcie podróży marynarskiej)21. Grze słownej zawdzięczamy dzisiejszy termin 13 A. Briggs, P. Burke, Społeczna historia mediów: od Gutenberga do Internetu, Warszawa 2010, s. 352-353. P. Hayn, Internet jako nowa forma komunikowania politycznego w sytuacji kryzysowej, [w:] I. Hoffman, D. KępaFigura (red.), Współczesne media. Kryzys w mediach, Lublin 2012, s. 115. 15 URL – ujednolicony format adresowania zasobów. 16 A. Briggs, P. Burke, op. cit., s. 354-355. 17 P. Levinson, op. cit., s. 28. 18 Ibidem, s. 28. 19 J.W. Rettberg, Blogowanie, Warszawa 2012, s. 17. 20 Ibidem, s. 17. 21 Ibidem, s. 35. 14 194 „blog”, który powstał z rozbicia słowa „weblog” na „we blog” (ang. My blogujemy)22. Blog jest zatem niczym innym, jak właśnie dziennikiem internetowym. I chociaż tradycyjne dzienniki są notatkami o osobistym charakterze23, które często cechuje intymność treści, to już ich internetowe odpowiedniki skierowane są bezpośrednio do innych odbiorców, umożliwiając im dodatkowo komentowanie ich zawartości. Historia blogów jest stosunkowo krótka i wiąże się bezpośrednio z powstaniem omawianego wcześniej protokołu WWW. Pierwsze dzienniki internetowe powstały już w 1994 roku i różniły się znacznie od znanych nam obecnie. Początkowo, osoby prowadzące bloga musiały samodzielnie budować go od podstaw w oparciu o kod HTML lub jego wizualny edytor, zaś późniejsza edycja wpisów była w zasadzie niemożliwa. Narzędzia umożliwiające znacznie łatwiejsze zakładanie oraz aktualizowanie dzienników internetowych pojawiły się na przełomie 1998 i 1999 roku i to dzięki nim blogowanie stało się znacznie powszechniejsze. W sierpniu 1999 roku powstał serwis Blogger.com, który po przejęciu go w 2003 roku przez koncern Google zyskał pozycję najpopularniejszego serwisu blogowego na świecie24. W ciągu blisko 20 lat blogi przeszły znaczną ewolucję, zaś obecnie wyróżnić można wiele ich rodzajów, lecz podobnie jak pozostałe „nowe media”, wymykają się one próbom stworzenia jednej, bezwzględnej i ostatecznej typologii. Można przyjąć, iż to właśnie owa wszechstronność i różnorodność bloga jako środka przekazu odpowiedzialna jest także za dużą popularność jaką niezmiennie od wielu lat cieszy się on wśród użytkowników Internetu. Mimo stabilnej pozycji bloga, obecnie „nowe media” utożsamiane są najczęściej z serwisami społecznościowymi, których łączna liczba użytkowników według różnych szacunków waha się od 1 do nawet 1,5 miliarda. Wartość ta robi wrażenie, podobnie jak rosnący odsetek użytkowników25 Internetu, którzy korzystają z tego typu portali26. Serwisy o charakterze społecznościowym pojawiły się już w połowie lat 90. XX wieku. Jednymi z pierwszych były Classmate.com (1995) oraz SixDegrees.com (1996), lecz prawdziwa moda na tego typu aktywność w Sieci przyszła niecałą dekadę później wraz ze wzrostem popularności powstałego w 2003 roku MySpace oraz przede wszystkim założonego w 2004 roku Facebooka. Istnieje wiele rodzajów serwisów społecznościowych – oprócz ogólnych (Facebook, Google Plus) funkcjonują także serwisy skierowane do konkretnych grup, takich jak choćby znajomi ze 22 M. Jeleśniański, Definicja i rodzaje blogów, „Eredaktor.pl”, 25.03.2008, http://eredaktor.pl/teoria/definicja-irodzaje-blogow/, [dostęp: 26.05.2013]. 23 Dziennik, http://sjp.pwn.pl/slownik/2455697/dziennik [dostęp: 26.05.2013]. 24 J.W. Rettberg, op. cit., s. 45-46. 25 Uwzględniono użytkowników logujących się do serwisów społecznościowych przynajmniej raz w miesiącu. 26 Według witryny Search Engine Watch, w 2012 roku wzrósł on o ponad 3% w stosunku do roku poprzedzającego i wyniósł 63.2%, co stanowić miało 20.4% całej ludzkiej populacji . Można zatem w dość dużym uproszczeniu założyć, iż w 2012 roku jeden na pięciu mieszkańców Ziemi korzystał z tego rodzaju „nowych mediów”, zaś według prognoz na rok 2014 stosunek ten wyniesie już 1/4. 195 szkolnej ławy (Classmate czy polska Nk.pl), służące do kontaktów zawodowo-biznesowych (LinkedIn, Goldenline.pl, Profeo.pl), a także serwisy branżowe, tematyczne i wiele innych. Facebook oraz inne tego typu serwisy wywierają obecnie znaczny wpływ na społeczeństwo, który dostrzeżony został nie tylko przez specjalistów i naukowców, lecz także przez biznes, marketing, a nawet świat polityki. Niemałe problemy wielu osobom sprawia próba przypisania serwisów takich jak Twitter, Plurk czy polski Blip do istniejących rodzajów „nowych mediów”. Bywają one często zaliczane do grona omówionych powyżej serwisów społecznościowych 27, bądź klasyfikowane jako jedna z odmian blogów28. Coraz częściej jednak, mikroblogi zaczynają uchodzić za odrębną kategorię „nowych mediów”, łączącą w sobie cechy obu omówionych wcześniej ich rodzajów. Już etymologia słowa „mikroblog” mówi wiele o jego charakterze. Słownik PWN objaśnia, iż przedrostek „mikro” wskazuje na „[…] bardzo małe rozmiary lub bardzo małą skalę tego, co jest nazwane drugim członem”29. Mikroblog jest zatem mniejszą wersją bloga. Co zatem sprawia, że coraz częściej nie jest on uważany za jedną z jego odmian? W przypadku mikrobloga, nośnikiem informacji są zazwyczaj krótkie wpisy nieprzekraczające jednego zdania, informujące najczęściej o tym, co dana osoba robi, nad czym się zastanawia itp. Inną, poza długością wpisów różnicą, jest ich zwiększona częstotliwość oraz lista użytkowników „obserwujących” dany profil. Autor mikrobloga posiada także własny katalog „obserwowanych” przez niego użytkowników, który bywa utożsamiany z jego „kontaktami” i z tego powodu mikrobloga często mylnie uznaje się za serwis społecznościowy, taki jak chociażby Facebook. Serwisy mikroblogowe, w tym wspomniany już Twitter, zapewniają prostą, intuicyjną obsługę, a także bezproblemowy dostęp mobilny. Możliwość przekazywania własnych treści wielu „obserwującym” dane konto w serwisie mikroblogowym użytkownikom, zwróciła uwagę znanych osób ze świata rozrywki, polityki, a nawet przywódców religijnych, takich jak papież Franciszek30 czy duchowny irański – ajatollah Ali Chamenei31. Istotną gałęzią „nowych mediów” są również tzw. serwisy treściowe ze sztandarowym ich przykładem – witryną Youtube. Dziś trudno wyobrazić sobie Internet bez tej powstałej w 2005 roku platformy umożliwiającej bezpłatne dodawanie i oglądanie zazwyczaj krótkich 27 Pakistan zablokował Twitter przez zdjęcie Mahometa, „Wirtualna Polska”, 20.05.2012, http://wiadomosci.wp.pl/kat,8311,title,Pakistan-zablokowal-Twitter-przez-zdjecieMahometa,wid,14501861,wiadomosc.html, [dostęp: 6.06.2013]. 28 M. Jeleśniański, Typologia (rodzaje) blogów, „Eredaktor.pl”, 19.05.2012, http://eredaktor.pl/cykle-wpisow/typologia-rodzaje-blogow/, [dostęp: 6.06.2013]. 29 Mikro, http://sjp.pwn.pl/szukaj/mikro, [dostęp: 6.06.2013]. 30 Pope Francis (@Pontifex). The official Twitter page of His Holiness Pope Francis, https://twitter.com/Pontifex, [dostęp: 6.06.2013]. 31 Ayatollah Seyed Ali Khamenei, Iran's Supreme Leader, https://twitter.com/search?q=khamenei&src=typd, [dostęp: 6.06.2013]. 196 materiałów wideo. Na Youtube obejrzeć można m.in. filmy dokumentalne, teledyski czy fragmenty programów telewizyjnych, co jest „godnym podziwu partnerstwem starych i nowych mediów”32. Zdaniem Paula Levinsona, Youtube niewątpliwie rozkwitł dzięki materiałom z telewizji kablowej i sieciowej, lecz jego wpływ na ewolucję mediów związany jest przede z klipami nagrywanymi i udostępnianymi przez samych jego użytkowników, niebędących profesjonalnymi producentami telewizyjnymi33. Poza funkcją rozrywkową (wideoklipy, zabawne filmiki), serwis ten pełni także funkcję marketingową, jak również informacyjną. Ta ostatnia realizowana jest nie tylko poprzez wstawianie fragmentów programów informacyjnych, lecz także dzięki dodawaniu niepublikowanych nigdzie indziej i niepoddawanych kontroli koncernów medialnych materiałów zwykłych ludzi, będących często naocznymi świadkami najważniejszych wydarzeń. Miesiąc po Youtube zarejestrowano założony w Paryżu Dailymotion, reklamujący się hasłem: „Oglądać, publikować, dzielić się”. Podobnym do obu wymienionych serwisów treściowych jest założone w 2004 roku Vimeo, różniące się jednak od nich zakazem przesyłania filmów komercyjnych, a także innych nieutworzonych przez jego użytkowników. Poza serwisami zorientowanymi na udostępnianie wideo, istnieją również cieszące się nie mniejszą popularnością witryny oferujące możliwość dodawania i publikowania zdjęć, takie jak m.in. Instagram, Flickr czy Photobucket. Nieco innymi przykładami serwisów treściowych są Digg, Reddit, Buzzflash, czy polski Wykop.pl, którego użytkownicy gromadzą i oceniają linki internetowe do potencjalnie interesujących treści34. Wstrzymanie druku Encyklopedii Britanniki po 244 latach i 7 milionach sprzedanych kompletów, uzmysłowiło wielu przegraną przez tradycyjne encyklopedie batalię z ich internetowymi kuzynkami35. Drukowane wersje kompendiów wiedzy nie wytrzymały przede wszystkim konkurencji ze strony darmowej i łatwo dostępnej Wikipedii. Powstała ona w 2001 roku jako wielojęzyczny projekt internetowej encyklopedii, która umożliwia edycję jej haseł każdemu użytkownikowi. Nazwa wywodzi się z połączenia słów „wiki wiki” (w języku hawajskim – „szybko”) oraz encyklopedia. Slogan reklamowy Wikipedii jest jednocześnie wyjaśnieniem fenomenu jej popularności – „Wolna encyklopedia, którą każdy może redagować”36. Oczywiście, możliwość edycji haseł Wikipedii przez dowolnego jej użytkownika nakazuje pewną ostrożność co do zamieszczanej tam treści, lecz szybki i darmowy dostęp do aktualizowanego na bieżąco źródła wiedzy, zapewnia jej miliony odwiedzin dziennie. 32 P. Levinson, op. cit., s. 98. Ibidem, s. 98-99. 34 Ibidem, s. 159. 35 V. Marenko, Encyklopedia Britannica tylko w sieci, „Gazeta Wyborcza”, 15.03.2012, http://wyborcza.pl/1,75400,11345812,Encyklopedia_Britannica_tylko_w_sieci.html, [dostęp: 6.06.2013]. 36 Wikipedia, http://pl.wikipedia.org/wiki/Wikipedia, [dostęp: 7.06.2013]. 33 197 W rankingu Alexy37, wśród najpopularniejszych stron internetowych na całym świecie, w maju 2013 roku Wikipedia zajmowała bardzo wysokie szóste miejsce, plasując się jedynie za Facebookiem, wyszukiwarkami Google, Yahoo oraz chińskim Baidu, a także serwisem Youtube, pozostawiając w tyle m.in. Amazon, Twitter, LinkedIn, Blogspot czy eBay38. Wikimedia Foundation, do której należy witryna „Wikipedia”, realizuje również takie projekty siostrzane jak m.in.: Wikibooks, Wikicytaty, Wikinews, Wikisłownik, czy Wikiźródła. W oparciu o zmodyfikowaną wersję oprogramowania MediaWiki, zapewniającą anonimowe publikowanie często tajnych dokumentów rządowych, działa również demaskatorski portal Wikileaks, przez jego twórców określany mianem „niepodlegającej cenzurze wersji Wikipedii służącej do niewykrywalnych przecieków dokumentów na masową skalę oraz do ich analizy”39. Omówione powyżej przykłady „nowych mediów” oceniane są najczęściej jako posiadające największy potencjał w kontekście rewolucji i wywołanych nimi przemian społeczno-politycznych. Przed przystąpieniem do analizy roli wyżej wymienionych narzędzi w kontekście wydarzeń przełomu 2010 i 2011 roku do których doszło w muzułmańskich państwach Afryki Północnej i Bliskiego Wschodu, obowiązkiem autora jest wyliczenie i przynajmniej zwięzła charakterystyka pozostałych kategorii mediów o charakterze społecznościowym. Nie można bowiem zapominać chociażby o podcastach – darmowych programach dźwiękowych lub audiowizualnych, pochodzących bezpośrednio od ich twórców. Podcasty nie muszą spełniać jakichkolwiek wymagań nakładanych zwykle przez profesjonalnych producentów radiowych i telewizyjnych, pozostając dzięki temu w większym stopniu oryginalne. Kwestie programowe pozostawiane są zatem do wyłącznej dyspozycji ich autora40. Poza podcastami, do „nowych mediów” zaliczane są także m.in. fora dyskusyjne (duża różnorodność – od forów dyskusyjnych na temat szynszyli, poprzez adoptuj.pl, aż po fora poświęcone tematyce socjologicznej), internetowe serwisy informacyjne (m.in. BBC Online, Bloomberg.com, Reuters.com, polskie – Onet.pl, Wirtualna Polska, Gazeta.pl), serwisy Questions and Answers (np. YahooAnswers, Quora, Ask,com czy polskie – zapytaj.com.pl, pytamy.pl)41, wirtualne światy gier (m.in. World of Warcraft, Tibia, Legue of Legends) oraz wirtualne światy społecznościowe (Second Life). 37 Alexa – witryna internetowa dostarczająca informacji na temat generowanego ruchu do innych stron internetowych. 38 How popular is wikipedia.org?, http://www.alexa.com/siteinfo/wikipedia.org#, [dostęp: 6.06.2013]. 39 Website wants to take whistleblowing online, “CBC News”, 11.01.2011, http://www.cbc.ca/news/technology/story/2007/01/11/wikileaks-whistle.html, [dostęp: 7.06.2013]. 40 P. Levinson, op. cit., s. 237. 41 T. Żółciak, Serwisy typu Questions & Answers stają się hitem Internetu, „Forsal.pl”, 3.01.2011, http://forsal.pl/artykuly/475757,serwisy_typu_questions_answers_staja_sie_hitem_internetu.html#, [dostęp: 8.06.2013]. 198 „Nowe media” w praktyce – narzędzie Rewolucji 2.0? Dzięki usystematyzowaniu wiedzy na temat „nowych mediów” – ustaleniu kwestii pojęciowych, ich genezy oraz próbie kategoryzacji, a także omówieniu ich najważniejszych rodzajów, możliwa jest analiza ich roli w rewolucjach i przemianach społeczno-politycznych na przykładzie państw tzw. „Arabskiej Wiosny”. Powszechnie wiadomym i niekwestionowanym jest udział „nowych mediów” w przytoczonych wydarzeniach. Niewiele opracowań jednak podejmuje się zadania wyszczególnienia funkcji, które mogą one pełnić w tego typu przemianach wraz z podaniem przykładów je ilustrujących. Sposób wykorzystania „nowych mediów” dla celów demonstrantów i rebeliantów należy przeanalizować już od momentu zainicjowania masowych wystąpień. Te rozpoczęły się w leżącym w centralnej części Tunezji mieście Sidi Bu Zajd, będąc reakcją jego mieszkańców na samospalenie Mohammeda Bouaziziego – 27-letniego miejscowego sprzedawcy owoców, który zaprotestował w ten drastyczny sposób przeciwko bezrobociu, upokorzeniu jakiego doznał zostając spoliczkowanym przez funkcjonariuszkę policji oraz przeciw lekceważeniu ze strony władz lokalnych42. Osobisty protest pojedynczego człowieka w niedługim czasie stał się iskrą, która wznieciła ruchy rewolucyjne w większości państw Afryki Północnej, regionu bliskowschodniego, a także w innych, często odległych od Tunezji krajach. Powodem tak szybkiej ekspansji tej tzw. „Arabskiej Wiosny” był fakt, iż społeczeństwa państw, w których wystąpiła, pomimo wielu dzielących je różnic natury historycznej, politycznej, ekonomicznej i społecznej, borykały się z podobnymi problemami takimi jak m.in. ubóstwo, wzrost cen żywności, niekorzystna sytuacja demograficzna, wysokie bezrobocie dotyczące obywateli poniżej 25 roku życia, niedostatek przystępnych cenowo mieszkań, korupcja, nepotyzm, a także wieloletnie opresyjne reżimy, które obarczano winą za wymienione powyżej trudności. Krzysztof Kozłowski, w opracowaniu pt. Kolory rewolucji, słusznie zauważa zatem, iż w ”przytłaczającej większości przypadków protesty w fazie początkowej były organizowane pod hasłami poprawy sytuacji socjalnej, aby później objąć również kwestie polityczne”43. Niezadowolenie spotęgowane zostało społeczne spowodowane upublicznieniem przez wyżej wymienionymi demaskatorski portal problemami, Wikileaks depesz amerykańskiego ambasadora w Tunezji. Ujawniły one m.in. korupcję na szczycie władzy w tym kraju, a także odkryły nepotyzm oraz bogactwo rodziny prezydenckiej w warunkach kryzysu i wysokiego bezrobocia44. Znaczenie „nowych mediów” dostrzec można także m.in. w procesie 42 Y. Ryan, The tragic life of a street vendor, “Al Jazeera”, 20.01.2011, http://www.aljazeera.com/indepth/features/2011/01/201111684242518839.html, [dostęp: 8.06.2013]. 43 K. Kozłowski, Kolory rewolucji, Warszawa 2012, s. 117-118. 44 D.D. Kirkpatrick, Behind Tunisia Unrest, Rage Over Wealth of Ruling Family, “The New York Times”, 14.01.2011, http://www.nytimes.com/2011/01/14/world/africa/14tunisia.html?pagewanted=all, [dostęp: 9.06.2013]. 199 inicjowania masowych wystąpień. Znaczny w tym udział miały chociażby filmy dodawane w serwisach treściowych, takich jak Youtube oraz fotografie umieszczane na portalach społecznościowych, przedstawiające płonącego, bądź znajdującego się w szpitalu Mohammeda Bouaziziego45. Nie brakowało także opisów życia i motywacji jego protestu, które stały się inspiracją dla dalszych demonstracji46. W serwisach treściowych zamieszczano fragmenty materiałów pochodzących z mediów głównego nurtu, takich jak np. telewizja Al Jazeera, lecz co ważne, często zawierały one amatorskie zdjęcia wykonane przez przypadkowych świadków jego samospalenia47. Historia Bouaziziego uznanego za bohatera i symbol wielu milionów młodych z całego regionu, propagowana za pośrednictwem serwisów treściowych, społecznosciowych, a także blogów48, przyczyniła się do wzrostu skali zjawiska. Rola „nowych mediów” nie ograniczyła się jednak tylko do inicjowania rewolucji. Okazały się one bowiem przydatnym narzędziem także w ich późniejszej fazie. Filmy i zdjęcia z demonstracji umieszczane wserwisach treściowych oraz na portalach społecznościowych, stanowiły wiarygodne i niepoddane kontroli władz źródło informacji oraz dokumentację nadużyć49 sił rządowych wobec protestujących50. Kiedy nastąpiła eskalacja przemocy, a zachodni dziennikarze otrzymali zakaz wstępu na terytorium państw objętych działaniami rewolucyjnymi, największe światowe serwisy informacyjne w swoich reportażach opierały się na materiałach pochodzących bezpośrednio od protestujących, a dostępnych np. na Youtube. Także odcięcie dostępu do Internetu przez egipskie władze nie przyniosło zamierzonego skutku, gdyż blogerzy, w sobie tylko znany sposób, w dalszym ciągu kontynuowali informowanie opinii publicznej, pozostając w stałym kontakcie z demonstrantami51. Stali się oni zatem bardziej wiarygodnym źródłem wiedzy dla światowych agencji informacyjnych od podporządkowanych reżimom mediów lokalnych, które w zdawkowy, przekłamany sposób bądź wcale nie informowały o protestach. Portale społecznościowe, a w szczególności najpopularniejszy z nich – Facebook, posłużyły demonstrantom również do organizowania kolejnych masowych wystąpień. Na specjalnie do tego celu założonych profilach52 informowano o dacie, miejscu i innych 45 http://tinyurl.com/n829vsn, [dostęp: 9.06.2013]. Mohamed Bouazizi - The Man Who Sparked The Revolution, http://www.youtube.com/watch?v=IaRdvCazpjM, [dostęp: 9.06.2013]. 47 Mohammed Bouazizi. A tunisian martyr, http://www.youtube.com/watch?v=jHw_auqod6Y, [dostęp: 9.06.2013]. 48 Man of the Year 2011: Mohammed Bouazizi, http://tempos-interessantes.blogspot.com/2011/12/man-of-year2011-mohammed-bouazizi.html,[dostęp: 9.06.2013]. 49 GRAPHIC: Video of brutal crackdown on Tahrir Sq protesters in Cairo, http://www.youtube.com/watch?v=oa2Cm9dqUqY, [dostęp: 9.06.2013]. 50 Tahrir:After the attack, http://www.youtube.com/watch?v=Fr2-VlldcuE, [dostęp: 9.06.2013]. 51 Content Consumption, http://www.andfaraway.net/blog/2011/01/26/content-consumption/, [dostęp: 9.06.2013]. 52 https://www.facebook.com/midan.alta7rir?fref=ts, [dostęp: 10.06.2013]. 46 200 szczegółach następnych protestów, dzięki czemu demonstranci stanowili potężny i skonsolidowany tłum, zamiast łatwych do spacyfikowania niezorganizowanych grup 53. Mobilny dostęp do Facebooka pozwolił im także w niesieniu samopomocy w postaci zbiórek żywności, napojów oraz koców, a także przy informowaniu o blokadach ulic. Oprócz wymienionych dotychczas zastosowań „nowych mediów”, takich jak udział w inicjowaniu, organizowaniu, koordynowaniu protestów czy informowaniu o ich przebiegu, odegrały one również istotną rolę w procesie budowania poczucia wspólnoty wśród przedstawicieli różnych grup społecznych, a nawet wyznań, co stanowiło o sile rewolucji arabskich Anno Domini 2011. W odróżnieniu od poprzednich tego typu demonstracji w regionie, nie były one bowiem inspirowane przez fundamentalistów religijnych, tak jak chociażby irańska rewolucja islamska z 1979 roku. Sojusz muzułmanów z chrześcijańskimi Koptami w Egipcie nie okazał się trwały, lecz sam już fakt jego zaistnienia w państwie, w którym wyznawcy Chrystusa prześladowani są od czasów średniowiecznych, wart jest odnotowania. Funkcja integracyjna realizowana była np. za pośrednictwem serwisów społecznościowych, których użytkownicy w geście solidarności wstawiali ilustracje tunezyjskiej flagi w miejsce zdjęcia profilowego. Pochodzący z Egiptu, Jordanii czy Syrii użytkownicy Facebooka, Google Plus czy mikrobloga Twitter, dodawali wpisy pełne uznania dla tunezyjskich manifestantów, mając nadzieję, że podobny scenariusz stanie się również i ich udziałem. I chociaż przebieg oraz skutki rewolucji i wywołanych nimi przemian społeczno-politycznych w każdym z państw był inny i w większości odmienny niż pierwotnie zakładano, to „nowe media” odegrały i wciąż odgrywają tam istotną rolę. Przytoczone powyżej przykłady zastosowania „nowych mediów” w działaniach rewolucyjnych w państwach arabskich jasno dowodzą znaczącej roli, jaką z powodzeniem mogą one odgrywać w tego typu przemianach. Na fali sukcesów demonstrantów, za jakie uznać należy zmuszenie do ucieczki z kraju tunezyjskiego prezydenta Ben Alego oraz dymisję Hosniego Mubaraka w Egipcie, część obserwatorów wieszczyła rozprzestrzenienie się nowego typu rewolucji na cały świat, co zapoczątkować miało zmierzch innych opresyjnych reżimów. Szybko jednak okazało się, że „nowe media” same nie są w stanie wygrać rewolucji i obalić wieloletnich dyktatorów. Po klęsce Ben Alego i Mubaraka wyciągnęli oni wnioski, cenzorując Internet, odcinając do niego dostęp oraz brutalnie tłumiąc pokojowe manifestacje. Doprowadziło to do wybuchu wojen domowych w Libii oraz w Syrii, w których śmierć poniosły setki tysięcy osób. Otwartą wojnę demonstrantom jako pierwszy wypowiedział libijski dyktator – Muammar Kaddafi, który w telewizyjnym orędziu swoich przeciwników nazwał „[…] niczym więcej, jak 53 T. Amr, Świat arabski: Nowe media a egipskie demonstracje, „Global Voices”, 27.01.2011, tłum. K. Pawliszak, http://pl.globalvoicesonline.org/2011/01/swiat-arabski-nowe-media-a-egipskie-demonstracje/, [dostęp: 10.06.2013]. 201 psami i karaluchami, które zmiażdży i zabije”54. Swoje zapowiedzi Pułkownik wprowadzał w życie z brutalną konsekwencją, a Agencja Reuters donosiła m.in. o użyciu przeciw demonstrantom czołgów, które ostrzeliwały domy mieszkalne, meczety, a nawet szpitale55. Ostatecznie reżim Kaddafiego upadł, a on sam stracił życie, lecz z pewnością przebiegu wydarzeń z Libii czy Syrii nie można zaliczyć do egzemplifikacji „Rewolucji 2.0”. Nowy typ rewolucji poniósł także fiasko m.in. w Iranie, którego ówczesny prezydent i szef rządu – Mahmud Ahmadineżad, początkowo wyrażał solidarność z protestującymi na placu Tahrir w Kairze, by następnie we własnym kraju wysłać oddziały policji, które brutalnie spacyfikowały tysiące irańskich demonstrantów56. Zagrożenie ze strony Internetu i „nowych mediów” jego reżim dostrzegł już wcześniej – w 2009 roku przy okazji protestów związanych z przeprowadzonymi wówczas wyborami57. Wprowadzono wtedy ścisłą kontrolę Sieci, a przeciwników reżimu skutecznie eliminowano. Jewgienij Morozow – białoruski publicysta i dysydent, „nowe media” porównał do miecza obosiecznego, który owszem, daje wiele możliwości ruchom obywatelskim, lecz równie dużo samym reżimom. Jest on sceptycznie nastawiony wobec teorii o jedynie pozytywnych skutkach rozpowszechnienia Internetu i serwisów społecznościowych, dostrzegając, że władze potrafią je wykorzystywać do własnych celów, m.in. jako narzędzie propagandy, dezinformacji społeczeństwa, a także w celu sprawowania nad nim nadzoru oraz do namierzania swoich przeciwników politycznych58. Serwisy społecznościowe mogą również służyć do gromadzenia informacji o ich użytkownikach. W ten sposób działa chociażby wietnamski odpowiednik zdelegalizowanego tam Facebooka – portal Go.vn. Uwagę zwraca już sama procedura rejestracji, podczas której poza podaniem imienia i nazwiska, użytkownik musi wpisać także numer dokumentu tożsamości. Bezpośredni dostęp do informacji gromadzonych przez ów portal posiadają natomiast tamtejsze służby bezpieczeństwa59. Okazało się, że tego typu praktyki występują także w Stanach Zjednoczonych – państwie uznawanym przez wielu za symbol wolności i demokracji. W maju 2013 Edward Snowden – były pracownik CIA i NSA, ujawnił 54 D. Vandewalle, The Many Qaddafis, “The New York Times”, 24.02.2011, http://www.nytimes.com/2011/02/24/opinion/24vandewalle.html?pagewanted=all, [dostęp: 28.01.2013]. 55 J. Armbruster, Arabska wiosna. Rewolucja w świecie islamskim, Wrocław 2011, s. 148-150. 56 K. Czajkowska, A. Diawoł-Sitko, Systemy polityczne wybranych państw Bliskiego Wschodu, Warszawa 2012, s. 381-384. 57 C. Roads, Iran's Web Spying Aided By Western Technology, “The Wall Street Journal”, 22.06.2009, http://online.wsj.com/article/SB124562668777335653.html, [dostęp: 10.06.2013]. 58 J. Morozow, How dictators watch us on the web, “Prospect Magazine”, 18.11.2009, http://www.prospectmagazine.co.uk/magazine/how-dictators-watch-us-on-the-web/, [dostęp: 10.06.2013]. 59 Wietnam tworzy komunistyczną alternatywę dla Facebooka, „Gazeta Wyborcza”, 5.10.2010, http://wyborcza.biz/biznes/1,101562,8467486,Wietnam_tworzy_komunistyczna_alternatywe_dla_Facebooka.html, [dostęp: 10.06.2013]. 202 tajne informacje o programie PRISM, polegającym na inwigilacji skrzynek mailowych, połączeń telefonicznych oraz kont na serwisach społecznościowych obywateli amerykańskich60. Wielkich możliwości, jakie dają obywatelom media o charakterze społecznościowym, nie można zatem utożsamiać z nastaniem e-rewolucji czy „Rewolucji 2.0”, gdyż samo kliknięcie przycisku „like”, udostępnienie filmu na Youtube, czy podzielenie się swoimi spostrzeżeniami na blogu, czy Twitterze nie rozpocznie procesu przemian społeczno-politycznych. Odpowiednio użyte „nowe media” mogą oczywiście okazać się skutecznym narzędziem, lecz w dalszym ciągu sukces takich przedsięwzięć uzależniony jest przede wszystkim od determinacji i współpracy międzyludzkiej już poza granicami cyberprzestrzeni. Bibliografia Adamski A., Media w analogowym i cyfrowym świecie, Warszawa 2012. Amr T., Świat arabski: Nowe media a egipskie demonstracje, „Global Voices”, 27.01.2011, K. Pawliszak (tłum.), http://pl.globalvoicesonline.org/2011/01/swiat-arabski-nowemedia-a-egipskie-demonstracje/. Armbruster J., Arabska wiosna. Rewolucja w świecie islamskim, Wrocław 2011. Arno C., Worldwide Social Media Usage Trends in 2012, „Search Engine Watch”, http://searchenginewatch.com/article/2167518/Worldwide-Social-Media-Usage-Trends-in-2012. Ayatollah Seyed Ali Khamenei, Iran's Supreme Leader, https://twitter.com/search?q=khamenei&src=typd. Briggs A., Burke P., Społeczna historia mediów: od Gutenberga do Internetu, Warszawa 2010. Content Consumption, http://www.andfaraway.net/blog/2011/01/26/contentconsumption/. Czajkowska K., Diawoł-Sitko A., Systemy polityczne wybranych państw Bliskiego Wschodu, Warszawa 2012. Dorenda-Zaborowicz M., Nowe media w służbie marketingu politycznego, [w:] Nowe media a praktyki komunikacyjne, K. Pokorna-Ignatowicz, S. Jędrzejewski, J. Bierówka (red.), Kraków 2013. Friedman T.L., Postcard From a Free Egypt, „The New York Times”, 11.02.2011, http://www.nytimes.com/2011/02/11/opinion/11-webfriedman.html?gwh=E8348F66707A4A7D58CCD5B9BDC03008. Graphic: Video of brutal crackdown on Tahrir Sq protesters in Cairo, http://www.youtube.com/watch?v=oa2Cm9dqUqY. Hayn P., Internet jako nowa forma komunikowania politycznego w sytuacji kryzysowej, [w:] Współczesne media. Kryzys w mediach, I. Hoffman, D. Kępa-Figura (red.), Lublin 2012. Hope and Protests, „The New York Times”, 16.02.2011, s. A24, http://www.nytimes.com/2011/02/16/opinion/16wed1.html. How popular is wikipedia.org?, http://www.alexa.com/siteinfo/wikipedia.org#. 60 Obama wezwał Rosję do wydania Edwarda Snowdena, „Polskie Radio”, 24.06.2013, http://www.polskieradio.pl/5/3/Artykul/873254,Obama-wezwal-Rosje-do-wydania-Edwarda-Snowdena, 25.06.2013]. 203 [dostęp: http://encyklopedia.pwn.pl/haslo/3897884/encyklopedia.html. Dziennik, http://sjp.pwn.pl/slownik/2455697/dziennik. Mikro, http://sjp.pwn.pl/szukaj/mikro. http://tinyurl.com/n829vsn. https://www.facebook.com/midan.alta7rir?fref=ts. Jeleśniański M., Definicja i rodzaje blogów, „Eredaktor.pl”, 25.03.2008, http://eredaktor.pl/teoria/definicja-i-rodzaje-blogow/. Jeleśniański M., Typologia (rodzaje) blogów, „Eredaktor.pl”, 19.05.2012, http://eredaktor.pl/cykle-wpisow/typologia-rodzaje-blogow/. Jeleśniański M., Typologia blogów – część 3. Treść jako najważniejszy czynnik podziału blogów, „Eredaktor.pl”, 9.02.2013, http://eredaktor.pl/teoria/typologia-blogow-czesc-3-trescjako-najwazniejszy-czynnik-podzialu-blogow/. Kirkpatrick D.D., Behind Tunisia Unrest, Rage Over Wealth of Ruling Family, „The New York Times”, 14.01.2011, http://www.nytimes.com/2011/01/14/world/africa/14tunisia.html?pagewanted=all. Kozłowski K., Kolory rewolucji, Warszawa 2012. Krzysztofek K., Internet uspołeczniony: Web 2.0 jako zmiana kulturowa, [w:] Nowe media i komunikowanie wizualne, P. Francuz, S. Jędrzejewski (red.), Lublin 2010. Levinson P., Nowe nowe media, Kraków 2010. Man of the Year 2011: Mohammed Bouazizi, http://tempos-interessantes.blogspot.com/2011/12/man-of-year-2011-mohammed-bouazizi.html. Marenko V., Encyklopedia Britannica tylko w sieci, „Gazeta Wyborcza”, 15.03.2012, http://wyborcza.pl/1,75400,11345812,Encyklopedia_Britannica_tylko_w_sieci.html. Mohamed Bouazizi – The Man Who Sparked The Revolution, http://www.youtube.com/watch?v=IaRdvCazpjM. Mohammed Bouazizi. A tunisian martyr, http://www.youtube.com/watch?v=jHw_auqod6Y. Morozow J., How dictators watch us on the web, „Prospect Magazine”, 18.11.2009, http://www.prospectmagazine.co.uk/magazine/how-dictators-watch-us-on-the-web/. Nowak J., Kryzys, protest i social media. Nowe media narzędziem organizacji protestów społecznych, [w:] Współczesne media. Kryzys w mediach, I. Hoffman, D. Kępa-Figura (red.), Lublin 2012. Obama wezwał Rosję do wydania Edwarda Snowdena, „Polskie Radio”, 24.06.2013, http://www.polskieradio.pl/5/3/Artykul/873254,Obama-wezwal-Rosje-do-wydania-EdwardaSnowdena. Pakistan zablokował Twitter przez zdjęcie Mahometa, „Wirtualna Polska”, 20.05.2012, http://wiadomosci.wp.pl/kat,8311,title,Pakistan-zablokowal-Twitter-przez-zdjecieMahometa,wid,14501861,wiadomosc.html. Pepitone J., Wael Ghonim to leave Google, start NGO in Egypt, „CNN Money”, 25.04.2011, http://money.cnn.com/2011/04/25/technology/wael_ghonim_leaves_google/. Pope Francis (@Pontifex). The official Twitter page of His Holiness Pope Francis, https://twitter.com/Pontifex. Rettberg J. W., Blogowanie, Warszawa 2012. Roads C., Iran's Web Spying Aided By Western Technology, „The Wall Street Journal”, 22.06.2009 r., http://online.wsj.com/article/SB124562668777335653.html. Ryan Y., The tragic life of a street vendor, „Al Jazeera”, 20.01.2011, 204 http://www.aljazeera.com/indepth/features/2011/01/201111684242518839.html. Tahrir:After the attack, http://www.youtube.com/watch?v=Fr2-VlldcuE. Vandewalle D., The Many Qaddafis, “The New York Times”, 24.02.2011, http://www.nytimes.com/2011/02/24/opinion/24vandewalle.html?pagewanted=all. Wael Ghonim: Inside the Egyptian revolution, “TED”, http://www.ted.com/talks/wael_ghonim_inside_the_egyptian_revolution.html. Website wants to take whistleblowing online, „CBC News”, 11.01.2011, http://www.cbc.ca/news/technology/story/2007/01/11/wikileaks-whistle.html. Wietnam tworzy komunistyczną alternatywę dla Facebooka, „Gazeta Wyborcza”, 5.10.2010, http://wyborcza.biz/biznes/1,101562,8467486,Wietnam_tworzy_komunistyczna_alternatywe_dl a_Facebooka.html. Wikipedia, http://pl.wikipedia.org/wiki/Wikipedia. Żółciak T., Serwisy typu Questions & Answers stają się hitem Internetu, „Forsal.pl”, 3.01.2011, http://forsal.pl/artykuly/475757,serwisy_typu_questions_answers_staja_sie_hitem_internetu.htm l#. 205 206 mgr Karolina Rojek Uniwersytet Opolski MEDIA SPOŁECZNOŚCIOWE W PROCESIE KSZTAŁTOWANIA SPOŁECZEŃSTWA OBYWATELSKIEGO W ŚWIECIE ARABSKIM Streszczenie Główną tezą niniejszego artykułu jest stwierdzenie, iż niewątpliwie nowe media przyczyniły się do sukcesu rewolty. Nie wywołały jej, ale pomogły oraz odegrały dużą rolę w rozbudzeniu świadomości i dążeń do dokonania zmian u tamtejszych społeczeństw. Dzięki temu mogło powstać pewne siebie, aktywne i wyrażające swoje poglądy społeczeństwo. Tym samym nowe media jako narzędzie zmian społecznych, przyczyniły się do wywołania „efektu lawiny” i rozprzestrzeniania się protestów na kolejne państwa. Słowa kluczowe: Bliski Wschód, Egipt, Facebook, media społecznościowe, nowe media, społeczeństwo obywatelskie SOCIAL MEDIA IN THE PROCESS OF CIVIL SOCIETY FORMATION IN THE ARAB WORLD Summary The main thesis of this article is the statement that new media undoubtedly contributed to the success of the revolt. They did not cause its outbreak, but they assisted it and played a major role in increasing the awareness and aspiration to make changes in those societies. Due to the above, a self-confident, active, and expressing its views society could come into existence. Thus, new media, as a means of public changes, contributed to a “snowball effect” and spreading the protests to other states. Keywords: the Middle East, Egypt, Facebook, social media, new media, civil society Rewolucja cyfrowa jest jednym z najbardziej jaskrawych przejawów globalizacji. Dla państw Bliskiego Wschodu, jak i pozostałych krajów globalnego Południa, przyniosła nie tylko zmiany w dostępie do informacji, ale przełożyła się na znaczną ekspozycję grup społecznych na globalne (czyli w dużej mierze zachodnie) wzory i trendy. Początkowo ekskluzywny Internet nie jest już ograniczony wyłącznie do elity intelektualnej – korzystać z niego może każdy, kto potrafi czytać i pisać (ewentualnie zna podstawy języka angielskiego). Pojawienie się kanałów satelitarnych czy Internetu w świecie, w którym środki masowego przekazu od zawsze były w rękach władz, mocno zachwiało dotychczasowym medialnym status quo. Przede wszystkim rządy straciły monopol na informacje, a obywatele stali się bardziej świadomi swoich praw. Wydarzenia, które na początku 2011 roku wstrząsnęły światem arabskim zaczęto nazywać, „facebookową”, „twitterową”, bądź „internetową” rewolucją. Działo się tak, ponieważ 207 to właśnie w Internecie upatrywano główną siłę napędową protestów. W dyskursie dziennikarskim i publicystycznym często przecenia się rolę, jaką odegrały nowe media, media społecznościowe w wydarzeniach Arabskiej Wiosny. Główną tezą niniejszego artykułu jest stwierdzenie, iż niewątpliwie nowe media przyczyniły się do sukcesu rewolty. Nie wywołały jej, ale pomogły oraz odegrały dużą rolę w rozbudzeniu świadomości i dążeń do dokonania zmian u tamtejszych społeczeństw. Tym samym nowe media, jako narzędzie zmian społecznych, przyczyniły się do wywołania „efektu lawiny” i rozprzestrzeniania się protestów na kolejne państwa. By zrozumieć ten fenomen, warto przedstawić konkretny przykład. Dla potrzeb artykułu wybrano Egipt, ponieważ egipska młodzież od zawsze wiodła prym wśród cyberaktywistów na Bliskim Wschodzie, a od 2008 roku Egipt jest liderem w zastosowaniu mediów społecznościowych do aktywności politycznej. Internet na Bliskim Wschodzie Aby lepiej zrozumieć fenomen Internetu na Bliskim Wschodzie, warto na początek przedstawić w jakich warunkach funkcjonują arabskie media. Przede wszystkim świat arabski to świat autorytaryzmów, tym samym państwa arabskie w przeważającej części są monopolistami na rynku medialnym i używają mediów jako narzędzia propagandy. Treści przekazywane przez arabskie media mają przeważnie charakter międzynarodowy. Jeśli bliżej przyjrzeć się informacjom przez nie przekazywanym, to okaże się, że czas poświęcony wydarzeniom krajowym jest nikły w porównaniu do wiadomości spoza danego państwa. Relacje krajowe mają niewiele wspólnego z rzetelnym dziennikarstwem, bowiem służą głównie rządowej propagandzie. Media tradycyjne mają za zadanie przede wszystkim wspierać politykę danego państwa, a wszelkie porażki przypisywać aktorom zewnętrznym, najczęściej Stanom Zjednoczonym i Izraelowi. Zdarza się również, że krytyce poddawane są rządy innych krajów arabskich, które w danym momencie pozostają w opozycji do danego reżimu1. Przez wiele lat reżimy rządzące wykorzystywały arabskie media, głównie opozycyjną prasę, jako swoisty „wentyl bezpieczeństwa”. Traktowano je jako platformę, za pośrednictwem której ludzie mogli dać upust swoim frustracjom i wyrazić sprzeciw wobec władzy, ale nie podejmowali żadnych innych działań w kierunku zmian systemowych. W takich warunkach media nie miały szans stać się kanałem, poprzez który władza i obywatele mogliby się porozumiewać. Dopiero pojawienie się Internetu sprawiło, że kontrola informacyjna przestała funkcjonować. Okazało się, że poza prasą, radiem i telewizją, istnieją blogi, Facebook, Twitter, 1 Z. Sawicka, Milczące media: rola i miejsce mediów w świecie arabskim, „Global Media Journal – Polish Edition” 2010, nr 1, s. 53. 208 YouTube, a arabskie rządy nie są już w stanie kontrolować przepływu informacji w swoich państwach. Internet to nowość w świecie arabskim. W porównaniu do światowych standardów wyznaczanych głównie przez Zachód, pojawił się tam całkiem niedawno. Arabia Saudyjska i Irak to ostatnie kraje, które zapewniły publiczny dostęp do sieci, a stało się to dopiero w 2000 roku. Według szacunków, z Internetu korzysta obecnie ponad 90 milionów Arabów, tj. 40% populacji. W 2015 ma ich być już ponad 100 milionów2. Tak jak na całym świecie, największą liczbę użytkowników stanowią ludzie młodzi, a ich liczba w stosunku do całości populacji jest zaskakująca. I tak w Jemenie, Omanie, Arabii Saudyjskiej, Jordanii, Maroku i Egipcie 50% ludności to ludzie poniżej 25. roku życia, w pozostałych krajach pokolenie to stanowi od 35 do 47% ludności3. Warto wobec tego spróbować odpowiedzieć na pytanie: Kim są młodzi Arabowie? Przeciętny młody człowiek na Bliskim Wschodzie mieszka razem z rodzicami, spotyka się w kawiarni ze znajomymi, kontaktuje z przyjaciółmi na Facebooku, lubi muzykę hip-hopową i słucha lokalnych raperów, uczy się zawodu lub studiuje, jest szczęśliwy kiedy uda mu się znaleźć pracę, chce wyemigrować, bo w swoim kraju nie widzi dla siebie perspektyw, ale dla większości jest to tylko marzenie – udaje się jedynie nielicznym. Bez względu na zapatrywania polityczne i światopogląd młodzi są sfrustrowani brakiem pracy i korupcją4. Ich potrzeby i aspiracje życiowe nie zostały zaspokojone przez państwo, dlatego nowe media stały się płaszczyzną mobilizacji młodzieży w internetowe ruchy społeczne. Niegdyś czynnością zbiorową w świecie arabskim było słuchanie radia. Ludzie spotykali się w kawiarniach, tam zdobywali informacje i dyskutowali. Podobnie działo się, gdy nadeszła era telewizji i kanałów satelitarnych, bo to właśnie w kawiarniach pojawiły się pierwsze odbiorniki. Obecnie rolę tę przejęły kafejki internetowe, a aktywność na portalach społecznościowych i tworzenie na nich grup również buduje poczucie przynależności, w końcu kolektywizm jest jedną z cech kultury arabskiej. Kolejną ważną rzeczą jest wiara w słowo mówione. W kulturze arabskiej cieszy się ono dużo większą estymą niż słowo pisane. Warto zwrócić uwagę, że język nowych mediów ma mało wspólnego z językiem pisanym, to raczej dialekty i młodzieżowe odmiany Arab-English. Informacje przekazywane tą drogą są zatem uznawane za wiarygodne, a tym samym ma to również znaczenie w kwestii budowania zaufania do przekazu w całym społeczeństwie5. 2 Dane pochodzą z portalu Internet World Stats - Usage and Population Statistic 2013, http://www.internetworldstats.com/stats5.htm, [dostęp: 25.01.2015]. 3 J. Ghannam, Social Media in the Arab World: Leading up to the Uprisings of 2011, Waszyngton 2011, s. 4. 4 J. Zdanowski, Bliski Wschód 2011: bunt czy rewolucja?Kraków 2011, s. 138. 5 M. Fandy, (Un)civil War of Words: Media and Politics in the Arab World, Londyn 2007, s. 2. 209 Warto podkreślić, że Internet poprzez swoją horyzontalną i niehierarchiczną strukturę zagospodarował również niewykorzystany potencjał kobiet, które nie tylko aktywnie działały online, ale również odważnie uczestniczyły w protestach i demonstracjach. Dalia Zijada, egipska blogerka i aktywistka uważa, że media społecznościowe będą miały zasadnicze znaczenie w budowaniu demokracji, która będzie szanować prawa kobiet i mniejszości, poprzez ustanowienie wirtualnego forum, które nauczy Egipcjan tolerancji: „Kiedy debatujesz z kimś online, nigdy go nie obchodzi, czy jesteś mężczyzną czy kobietą, nie obchodzi go, czy jesteś z klasy wyższej, czy twoja rodzina jest biedna. (…) Oni po prostu dbają o swój punkt widzenia i chcą się skupić na tym, co mówisz. To mówi umysł do umysłu”6. Cytat ten pokazuje, że Internet zburzył dotychczasową hierarchię społeczną i pozwolił na wytworzenie nowej sfery publicznej. Cechą, która wyróżnia arabską cyberprzestrzeń są blogi. Można je podzielić na trzy grupy. Pierwszą tworzą tzw. działacze. To internauci, którzy są bezpośrednio zaangażowani w ruchy polityczne i używają blogów do koordynowania różnego typu akcji, rozpowszechniania informacji oraz do prowokowania politycznych sporów. Drugą grupę tworzą internauci, którzy próbują przybliżyć kulturę arabską Zachodowi. Blogi te są pisane głównie po angielsku i adresowane do zachodnich czytelników. Trzecia grupa, to tzw. blogerzy sfery publicznej. Nie są oni bezpośrednio zaangażowani w politykę, ale biorą czynny udział w dyskusji na temat aktualnej sytuacji w kraju7. Oczywiście, blogerzy również często ponoszą kary za głoszenie poglądów sprzecznych z linią rządzących. Należy jednak pamiętać, że Internet jest bronią nie tylko w rękach uciemiężonych, ale i ciemiężycieli. Arabskie reżimy godząc się na powszechny do niego dostęp musiały również nauczyć się go kontrolować. Blokady stron internetowych są na porządku dziennym. W Arabii Saudyjskiej, Syrii, czy Tunezji to rząd kontroluje dostępność informacji, bo to w jego rękach znajdują się główne serwery. Skrzynki pocztowe i czaty są nieustannie monitorowane przez odpowiednie służby. Dostęp do takich stron jak Facebook czy YouTube jest regularnie utrudniany. W krajach, w których rządy mniej ingerują w zawartość Internetu (np. Maroko), cena, którą trzeba zapłacić za użytkowanie jest tak wysoka, że liczba internautów kurczy się do minimum”8. Jednak pomimo wielu utrudnień, Internet i nowe media dają arabskim społeczeństwom okazję do poszerzania własnych horyzontów i wymiany poglądów z ludźmi 6 M.S. Bortot, Egyptian Cyberactivist Focuses on Women and Minorities, http://www.arabmediasociety.com/index.php?article=769&printarticle, [dostęp: 25.01.2015]. 7 M. Lynch, Blogging the New Arab Public, „Arab Media and Society” 2007, http://www.arabmediasociety.com/articles/downloads/20070312155027_AMS1_Marc_Lynch.pdf, [dostęp: 25.01.2015]. 8 Z. Sawicka, op. cit., s. 63. 210 z różnych części świata, a jest to istotne w procesie kształtowania świadomego społeczeństwa obywatelskiego. Społeczeństwo obywatelskie Istnieje wiele definicji społeczeństwa obywatelskiego, gdyż pojęcie to jest wciąż wieloznaczne i niełatwe do zdefiniowania oraz stosowane przez przedstawicieli bardzo różnych orientacji: „(…) pojęcie społeczeństwa obywatelskiego jest mobilizowane do służby tak różnym celom, że niepodobna wyodrębnić żadnej pojedynczej szkoły z nim związanej”9. Historycznie nawiązuje ono do myśli greckiej, współcześnie zaś odnosi się do społeczeństwa pluralistycznego, liberalno-demokratycznego10. Należy podkreślić, że istotą społeczeństwa obywatelskiego jest postawa obywatelska członków wspólnoty politycznej. Obywatele podejmując samodzielnie wspólne działania dążą do dobra wspólnego danej społeczności oraz podejmują decyzje w sprawach dla niej istotnych. Samodzielność i samoświadomość są siłą napędową tych obywateli, którzy podejmując się określonych działań mają zapewnić optymalną realizację interesów wszystkich obywateli. Jednostki wykazujące postawę obywatelską są gotowe do przyjęcia odpowiedzialności za daną społeczność, a także do udzielania wsparcia pozostałym członkom i poświęcenia w imię dobra wspólnego11. Badacz społeczeństwa obywatelskiego, Jan Herbst, uściśla to pojęcie następująco: „Wiadomo, że chodzi o sferę niewymuszonej aktywności ludzi, którą to aktywność można traktować jako narzędzie społecznej zmiany. Wiadomo także, że jest to aktywność związana z określonymi wartościami, takimi jak indywidualna wolność, tolerancja, zaufanie i poczucie przynależności do szerszej zbiorowości. Wiadomo, że odwołuje się do pojęcia wspólnoty, że ma spełniać funkcje kontrolne wobec instytucji państwa, stać na straży dobra wspólnego i przeciwdziałać oligarchizacji systemu demokratycznego”12. Coraz częściej społeczeństwo obywatelskie jest postrzegane jako konstruowane, z jednej strony – przez charakter interakcji komunikacyjnych zachodzących w jego ramach, z drugiej – przez społeczne i kulturowe relacje kształtujące poczucie przynależności do określonych wspólnot. W teoretycznej refleksji nad społeczeństwem obywatelskim, coraz częściej podkreśla się rolę i znaczenie mediów, a także nowych mediów, postrzeganych jako potencjalna zmiana jakościowa w systemach komunikacyjnych społeczeństwa obywatelskiego, jego formach i funkcjach. Badacze zajmujący się oddziaływaniem nowych mediów na struktury społeczeństwa 9 E. Meiksinis-Wood, The Uses and Abuses of „Civil Society”, cyt. za J. Szacki, Wstęp. Powrót idei społeczeństwa obywatelskiego, [w:] tenże (red.), Ani książę, ani kupiec: obywatel. Idea społeczeństwa obywatelskiego w myśli współczesnej, Kraków 1997, s. 5-6. 10 A. Krasnowolski, Społeczeństwo obywatelskie i jego instytucje, Warszawa 2014, s. 5. 11 Ibidem, s. 7. 12 J. Herbst, Oblicza społeczeństwa obywatelskiego, Warszawa 2005, s. 11. 211 obywatelskiego za punkty odniesienia często przyjmują rozważania Jűrgena Habermasa dotyczące sfery publicznej13. Według tego filozofa i socjologa, sfera publiczna jest elementem konstytuującym społeczeństwo obywatelskie. Sama sfera publiczna jest definiowana jako przestrzeń krytycznej dyskusji, otwartej dla każdego, gdzie jednostki wymieniają poglądy i wiedzę14. Przenosząc powyższe rozważania na grunt nowych mediów i świata arabskiego można wywnioskować, że również w Internecie, za pomocą mediów społecznościowych, mogła narodzić się sfera publiczna, ponieważ działalność blogów i portali społecznościowych ściśle odpowiada przytoczonym definicjom. Dodatkowo według Habermasa, każdy uczestnik zaangażowany w krytyczny dyskurs publiczny, odwołuje się do wielu pragmatycznych założeń – warunków, które tworzą sferę publiczną. Te normatywne warunki, to: Autonomia od państwa i sił ekonomicznych – dyskurs musi wynikać z troski obywateli o dobro publiczne, a nie może być napędzany przez korporacje czy elity polityczne; Racjonalność debaty – otwarcie na wzajemną krytykę normatywnych stanowisk wynikających z racjonalnych argumentów, niebronionych w sposób dogmatyczny; Refleksyjność – uczestnicy w sposób krytyczny uwzględniają w dyskusji wyznawane przez siebie wartości kulturowe, możliwe do osiągnięcia korzyści, a także biorą pod uwagę szeroki kontekst społeczny; Nastawienie na dialog – uczestnicy dyskusji starają się zrozumieć argumenty drugiej strony; Szczerość – każdy uczestnik ujawnia wszystkie istotne w dyskursie informacje; Dyskursywne włączenie i równouprawnienie – każda z osób, której dotyczy kwestia poddana w dyskusji, jest w równym stopniu uprawiona do udziału w niej15. Powyższe warunki zostały zrealizowane na gruncie arabskim. Dzięki ich spełnieniu mogło dojść do zmian świadomości społeczności internetowej, co zaowocowało próbą transformacji samego systemu politycznego. Facebook, Twitter czy blogi uświadomiły ludziom, że nie są sami w swojej krytycznej ocenie reżimów, a żeby się razem zgromadzić, to poczucie wspólnoty jest niezwykle ważne. Ta świadomość nie mogłaby zaistnieć bez nowych mediów. To za ich pomocą powstała sfera publiczna, która pośredniczy w kontaktach między władzą a społeczeństwem. 13 S. Mocek, Media a społeczeństwo obywatelskie: od teorii do praktyki, „Global Media Journal – Polish Edition” 2007, nr 1, s. 5. 14 J. Nowak, Aktywność obywateli online. Teorie a praktyka, Lublin 2011, s. 69. 15 Ibidem, s. 72. 212 Internet a społeczeństwo obywatelskie – przykład Egiptu Choć internetowy ekosystem, sieć aktywistów i blogerów istnieje w Egipcie już od wielu lat, to tamtejsza blogosfera zaczęła odgrywać dużą rolę w tym kraju dopiero w połowie pierwszej dekady XXI wieku. Przed 2005 rokiem blogi były testowane, jako nowe medium do przekazywania informacji, zawierały przeważnie opisy zainteresowań ich twórców i próżno było w nich szukać politycznych treści. Można powiedzieć, iż ta forma internetowej działalności stała się popularna w Egipcie przez blogi irackie, które zdobyły rozgłos w zachodnich mediach opisując sytuację podczas konfliktu w Iraku. To właśnie z masowych protestów przeciwko wojnie w Iraku wyrósł nowy ruch polityczny o nazwie Kifaja (arab. „dość”). Po raz pierwszy opinia publiczna usłyszała o nim w grudniu 2004 roku, kiedy to tysiące ludzi demonstrowało w ciszy przeciwko władzy ówczesnego prezydenta, Hosniego Mubaraka i domagało się przeprowadzenia wolnych wyborów. W następnych latach ruch inspirował ludzi, zwłaszcza blogerów do walki o zmiany polityczne. Katalizatorem, który napędzał egipską blogosferę do działania, były demonstracje przeciwko referendum konstytucyjnemu dotyczącemu zmian w wymiarze sprawiedliwości wiosną 2005 roku16. Ciekawym zjawiskiem byli młodzi blogerzy, którzy protestowali przeciwko dominacji starszego pokolenia działaczy w poszczególnych partiach, w tym i opozycyjnych. W 2006 roku członkowie Bractwa Muzułmańskiego zaczęli zakładać blogi, na których protestowali przeciwko hierarchicznej strukturze ich organizacji. Tym samym stały się one platformą dyskusji na temat samej organizacji, a blogerzy braci do dziś są podzieleni, pisząc bardzo różnorodne blogi17. Podobnie inni Egipcjanie zaczęli tworzyć swoje blogi, na których komentowali otaczającą ich rzeczywistość. Blogi stały się platformą komunikacji (z ograniczoną kontrolą państwa), który zapewnia każdemu możliwość wypowiedzi na każdy temat. Dopiero stopniowe zyskiwanie popularności nowych platform medialnych, takich jak Facebook czy Twitter, w połączeniu z telefonią komórkową zmieniły egipską blogosferę. W kwietniu 2008 roku, w mieście Al-Mahalla al-Kubra wybuchł strajk, który szybko przekształcił się w strajk generalny (6 kwietnia), obejmujący swym zasięgiem cały kraj. Jest to doskonały przykład połączenia mediów społecznościowych i politycznego aktywizmu. To pokazuje również potrzebę połączenia ruchów online z organizacjami działającymi poza Internetem. Tym sposobem młodzi aktywiści założyli na Facebooku grupę „Ruch 6 Kwietnia”, która miała wspierać strajkujących robotników. W styczniu 2009 roku, grupa liczyła już 70 16 G. Stachowska, Media jako okno na świat protestów w krajach arabskich w 2011 r. – analiza treści w środkach masowego przekazu i mediach społecznościowych, [w:] K. Górak-Sosnowska, K. Pachniak (red.), Bunt czy rewolucja? Przemiany na Bliskim Wschodzie po 2010 roku, Łódź 2012, s. 272. 17 M. Lynch, Young Brothers in Cyberspace, Middle East Research and Information Project, http://www.merip.org/mer/mer245/young-brothers-cyberspace, [dostęp: 5.11.2014]. 213 tysięcy fanów, młodych, dobrze wykształconych, oraz, co ciekawe, niemających wcześniej styczności z aktywnością polityczną18. Obecnie jest ich ponad 600 tysięcy19. To właśnie media społecznościowe pozwoliły im zaangażować się w ten rodzaj działalności. W czerwcu 2010 roku egipscy policjanci pobili na śmierć Chalida Saida. Chłopak zginął, ponieważ zamieścił w sieci film, który dokumentował kryminalny charakter egipskiej policji. Egipcjanie postanowili uczcić jego pamięć, zakładając na Facebooku profil o nazwie „Wszyscy jesteśmy Chalidem Saidem”. W ciągu 24 godzin „polubiło” go 56 tysięcy użytkowników, do końca 2010 roku ponad 400 tysięcy, a ostatecznie 3,9 miliona osób20. Pracownik egipskiego oddziału Google, zamieścił na Facebooku wezwanie do demonstracji ku pamięci zamordowanego. Ponad 80 tysięcy fanów poparło tę akcję online. Spotkała się ona również z szerokim odzewem społecznym w całym Egipcie21. Tego typu e-mobilizacja przyjęła postać wielotysięcznych demonstracji na Placu Tahrir w Kairze w 2011 roku.Umożliwiło to organizację „Dnia Gniewu” (25 styczeń), „Piątku Gniewu” (28 styczeń), oraz „Marszu Miliona (1 lutego). Wszystkie te akcje były odpowiedzią na wydarzenia z Tunezji, w której w wyniku społecznego niezadowolenia i masowych protestów obalony został tamtejszy prezydent Zin Al-Abidin Ben Ali. Zostały one zorganizowane w dużej mierze przy pomocy serwisów społecznościowych. Pod koniec stycznia 2011 roku wzrosła również aktywność użytkowników Twittera. W tym czasie, prezydent Mubarak rozpoczął blokowanie dostępu do sieci i usuwanie zagranicznych dziennikarzy. To dobitnie pokazało, iż autorytarne rządy właśnie w nowych mediach i mediach społecznościowych upatrywały największego dla siebie zagrożenia. Zablokowany został m.in. Facebook, Twitter, YouTube, Hotmail, Google, Baidu (najpopularniejsza wyszukiwarka w Chinach) i Bambuser (serwis video ze Szwecji), oraz odcięto sygnał satelitarny Al-Dżaziry. Przed północą 27 stycznia 2011 roku międzynarodowe połączenia internetowe zostały całkowicie wyłączone na 5 dni. Zawieszono również usługi wszystkich operatorów sieci komórkowych, jednak mimo to Internet nadal tętnił życiem, głównie za sprawą egipskiej diaspory22. Z pomocą pospieszyli również inżynierowie z Google, Twittera i SayNOW, którzy opracowali nową technologię komunikacji z siecią bez dostępu do niej – projekt Speak2Twit. Wszystko, co działo się na Placu Tahrir w Kairze było na bieżąco relacjonowane. Grupa 18 C. Radsch, Core to Commonplace: The Evolution of Egypt’s Blogosphere, „Arab Media and Society” 2008, http://arabmediasociety.com/articles/downloads/20080929140127_AMS6_Courtney_Radsch.pdf, [dostęp: 26.01.2015]. 19 Dane pochodzą z oficjalnego profilu grupy „Ruch 6 Kwietnia” na portalu Facebook. 20 W. Heaven, Egipt i Facebook: czas uaktualnić status, „Przegląd NATO” 2011, http://www.nato.int/docu/review/2011/social_medias/Egypt_Facebook/EN/index.htm, [dostęp: 27.01.2015]. 21 Tamże. 22 M. Lakomy, Demokracja 2.0. Interakcja polityczna w nowych mediach, Kraków 2013, s. 308. 214 młodych ludzi utworzyła na Facebooku profil „Tahrir Square”. To właśnie tam zamieszczano filmy, komentarze i starano się pokazywać prawdę, gdyż tradycyjne egipskie media wiele faktów przemilczały, upraszczały, a wręcz zakłamywały rzeczywistość. Generalnie starały się nie wchodzić upadającemu reżimowi w drogę. Dzięki tego typu działaniom, światowa opinia publiczna mogła na bieżąco konfrontować oficjalny rządowy przekaz z tym, co faktycznie działo się w Egipcie. „Marsz Miliona”, który odbył się 1 lutego 2011 roku, przyciągnął więcej demonstrantów niż się spodziewano. Protestujący domagali się ustąpienia prezydenta Mubaraka. Tymczasem wygłosił on orędzie, w którym zadeklarował, że nie będzie się ubiegał o reelekcję w kolejnych wyborach, a część władzy przekazuje wiceprezydentowi, Omarowi Sulejmanowi. Wystąpienie to jedynie bardziej zradykalizowało egipskie ulice, a demonstranci domagali się jego natychmiastowej rezygnacji. 11 lutego Sulejman ogłosił, że prezydent Mubarak ustąpił ze stanowiska i wyjechał do kurortu Szarm El Szejk. Władzę tymczasowo objęła Najwyższa Rada wojskowa z marszałkiem Mohamedem Husseinem Tantawim na czele. Tym samym Plac Tahrir stał się miejscem niemal symbolicznym dla manifestantów23. Nowe media stały się katalizatorem przemian w Egipcie. Niezadowoleni z autorytarnych rządów obywatele, przede wszystkim w serwisach społecznościowych, odkryli platformę, na której mogli się swobodnie wypowiedzieć, zorganizować oraz doprowadzić do obalenia autorytarnych rządów. Siły społeczne zorganizowane dzięki nowym mediom dokonały przełomu, który ułatwił oddanie suwerennej władzy narodowi. Podsumowanie Młody białoruski działacz i analityk, Evgeny Morozov, w książce „The Net Delusion: The Dark Side of Internet Freedom” (z ang. „Złudzenie sieci. Ciemna strona wolności”), która trafiła do druku przed wydarzeniami w Egipcie, zakwestionował przekonanie, że im więcej Irańczyków, Egipcjan czy Wietnamczyków używa Facebooka i Twittera, to tym większe są szanse na demokratyczne reformy w ich państwach. Uważa on, iż faktycznie serwisy te służą jedynie autorytarnym reżimom do rozpowszechniania propagandy i są przez nie wykorzystywane do nadzoru społeczeństw oraz represjonowania politycznych przeciwników24. Oczywiście, dyktatorzy również używają nowych technologii do śledzenia, prowokowania i prześladowania opozycji, a nade wszystko Internet nie zastąpi tradycyjnej polityki siły. To ona decyduje, czy – tak jak w Egipcie – dyktator zostanie obalony, czy – jak w ojczyźnie Morozova – blogerzy będą bici i aresztowani. 23 24 M. Lakomy, op. cit., s. 309-310. E. Morozov, The Net Delusion: The Dark Side of Internet Freedom, Nowy Jork 2011. 215 Krytyka Morozova jest potrzebna, jednak momentami popada on w przesadę. Wydarzenia w Egipcie oferują korektę jego założeń. Media społecznościowe okazały się najlepszym narzędziem do szerzenia informacji o protestach i ich rozprzestrzenianiu po kraju, a informacje mogły docierać do tysięcy ludzi w tym samym czasie. Upowszechnienie to jest dużo szybsze niż za pomocą tradycyjnych sposobów, np. ulotek, a komunikacja opiera się na zaufaniu. Dodatkowo również kanały telewizyjne, jak choćby Al-Dżazira w warstwie faktograficznej opierały się w głównej mierze na doniesieniach z Facebooka i Twittera. Tym samym profesjonalna telewizja satelitarna wykorzystuje obywatelskie dziennikarstwo internetowe. Zanim upadł reżim Mubaraka, uderzył on w internautów aresztując blogerów i odcinając dostęp do sieci, tak więc Internet jest bronią obosieczną, jednak w ostatecznym rozrachunku bardziej sprzyja buntującym się. Paradoksalnie, brak dostępu do sieci w Egipcie okazał się pozytywny, bowiem napędził protesty w świecie rzeczywistym. Ludzie, którzy do tej pory byli niewidoczni, bo działali jedynie wirtualnie, wyszli protestować na ulice. Reżim zbyt późno zdał sobie sprawę, że wśród protestujących są nie tylko użytkownicy Internetu, i że to właśnie blokada sieci miała tak katastrofalne dla niego skutki. W rzeczywistości prawdziwa siła mediów społecznościowych polega na wspieraniu budowy społeczeństwa obywatelskiego, które zapoczątkuje zmiany widoczne dopiera za kilka lub kilkanaście lat, a nie kilka tygodni czy miesięcy. Internet nie był przyczyną protestów, ale niewątpliwie był powodem zmian w świadomości społecznej. Poza tym, to właśnie za jego pomocą ludzie nauczyli się mechanizmów społecznej mobilizacji. W każdym z krajów Bliskiego Wschodu stopień rozwoju społeczeństwa obywatelskiego jest różny, jednak udział mediów społecznościowych pomógł położyć fundament, na którym Arabowie będą mogli budować nową rzeczywistość poza światem wirtualnym. Bibliografia Bortot M.S., Egyptian Cyberactivist Focuses on Women and Minorities, http://www.arabmediasociety.com/index.php?article=769&printarticle. Fandy M., (Un)civil War of Words: Media and Politics in the Arab World, Londyn 2007. Fenton T., The Arabs Media’s Problems, http://www.globalpost.com/dispatch/worldview/090519/arab-media-problems. Ghannam J., Social Media in the Arab World: Leading up to the Uprisings of 2011, Waszyngton 2011. Heaven W., Egipt i Facebook: czas uaktualnić status, „Przegląd NATO” 2011, http://www.nato.int/docu/review/2011/social_medias/Egypt_Facebook/EN/index.htm. Herbst J., Oblicza społeczeństwa obywatelskiego, Warszawa 2005. Krasnowolski A., Społeczeństwo obywatelskie i jego instytucje, Warszawa 2014. Lakomy M., Demokracja 2.0. Interakcja polityczna w nowych mediach, Kraków 2013. 216 Lynch M., Blogging the New Arab Public, „Arab Media and Society” 2007, http://www.arabmediasociety.com/articles/downloads/20070312155027_AMS1_Marc_Lynch.pd f. Lynch M., Young Brothers in Cyberspace, http://www.merip.org/mer/mer245/youngbrothers-cyberspace. Mocek S., Media a społeczeństwo obywatelskie: od teorii do praktyki, „Global Media Journal – Polish Edition” 2007, nr 1, s. 1-10. Morozov E., The Net Delusion: The Dark Side of Internet Freedom, Nowy Jork 2011. Nowak J., Aktywność obywateli online. Teorie a praktyka, Lublin 2011. Radsch C., Core to Commonplace: The Evolution of Egypt’s Blogosphere, „Arab Media and Society” 2008, http://arabmediasociety.com/articles/downloads/20080929140127_AMS6_Courtney_Radsch.pd. Raport Organizacji „CIVICUS”, Indeks Społeczeństwa Obywatelskiego 2007, Warszawa 2008. Sakr N., Satelite Television and Development In the Middle East, http://www.merip.org/mer/mer210/2010_sakr.html. Sawicka Z., Milczące media: rola i miejsce mediów w świecie arabskim, „Global Media Journal – Polish Edition” 2010, nr 1, s. 51-70. Stachowska G., Media jako okno na świat protestów w krajach arabskich w 2011 r. – analiza treści w środkach masowego przekazu i mediach społecznościowych, [w:] K. GórakSosnowska, K. Pachniak (red.), Bunt czy rewolucja? Przemiany na bliskim Wschodzie po 2010 roku, Łódź 2012, s. 267-277. Szacki J., Wstęp.Powrót idei społeczeństwa obywatelskiego, [w:] tenże (red.), Ani książę, ani kupiec: obywatel. Idea społeczeństwa obywatelskiego w myśli współczesnej, Kraków 1997, s. 5-62. Zdanowski J., Bliski Wschód 2011: bunt czy rewolucja? Kraków 2011. 217 218 mgr Andrzej Stopczyński Uniwersytet Łódzki DIALOG WŁADZY ZE SPOŁECZNOŚCIĄ MUZUŁMAŃSKĄ W ROSJI NA PRZEŁOMIE XX I XXI WIEKU Streszczenie Muzułmanie na terytorium Federacji Rosyjskiej obecnie są społecznością coraz bardziej liczną oraz wpływową. Wolność religijna w państwie rosyjskim zapoczątkowana demokratycznymi przemianami przełomu lat 80. i 90. XX wieku pozwoliła na dynamiczny rozwój społeczności muzułmańskiej w tym kraju. Islam w dzisiejszej Rosji nie jest jednolity, możemy mówić o islamie tradycyjnym i nietradycyjnym. Elita rządząca w Rosji zdaje sobie sprawę z tego, że ze względu na wewnętrzną stabilność państwa i minimalizację nastrojów separatystycznych jakikolwiek konflikt z muzułmanami, którzy stanowią znaczący odsetek mieszkańców kraju nie wchodzi w grę. Współczesne relacje na linii islam-państwo porównać można do tych, które zachodziły na przestrzeni wieków, poczynając od XVIII stulecia do roku 1917, kiedy to władza państwowa starała się dążyć do konsensusu z muzułmanami, przy jednoczesnym zachowaniu nad nimi kontroli. W pewnym sensie dzisiejsze relacje między społecznością muzułmańską a władzą postrzegać można jako kontynuację tej tradycji. Słowa kluczowe: Rosja, umma, Islam THE DIALOGUE BETWEEN RUSSIA’S POLITICAL ELITE AND MUSLIM COMMUNITY DURING THE LATE 20TH AND EARLY 21ST CENTURY Summary Nowadays the muslim people living in the Russian Federation are becoming more important and stronger. The religious freedom, which was the result of democratic transformation in Russia in the late 80s and early 90s of the 20th century created the oportunity for muslim people living there to develop their own culture, educational system and administrative structure. The number of muslims in Russia is growing steadily since early 90s of the 20th century. Islam in present day Russia is not homogeneous – traditional and nontraditional islam is the most popular division. Because of the internal stability of the country, Russia‟s political elite and government are not interested in building a conflict between muslims and the rest of society. The relations between Russia‟s political elite and muslims are very similar to those from the past. The government supports muslim community in Russia and, at the same time, controls them. Keywords: Russia, muslim community, Islam Swoboda wyznania i kultu religijnego była jednym z ważniejszych elementów pierjestrojki, a więc jednym z kierunków rozwoju Rosji na przełomie lat osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych XX wieku. Ustanowienie wolności religijnej rozpatrywać można z jednej strony jako element liberalizacji reżimu sowieckiego, a później po rozpadzie ZSRR – jako 219 element demokratyzacji. Za symboliczną datę renesansu religijnego w Rosji przyjąć można rok 1988, kiedy to na poziomie ogólnopaństwowym obchodzono jubileusz tysięcznej rocznicy oficjalnego chrztu Rusi1. 25 października 1990 roku Rada Najwyższa ZSRR przyjęła ustawę „O wolności wyznań”2, która zrównała pod względem prawnym wszystkie wyznania. Natomiast artykuł 14 konstytucji Federacji Rosyjskiej z 1993 roku stwierdzał, iż „żadna religia nie może być uznana za państwową lub obowiązującą”. Dodatkowo ustawa „o wolności sumienia i związkach wyznaniowych” z 1997 roku uznawała, iż prawosławie, islam, judaizm i buddyzm są integralną częścią historycznego dziedzictwa Rosji3, a także wymagała od innych grup wyznaniowych poddania się złożonym procedurom rejestracyjnym, umożliwiającym ich działalność na terenie kraju. Pomimo krytyki samej ustawy na arenie międzynarodowej jako naruszającej wolność wyznania, jej orędownicy przekonywali, iż zapisy takie są niezbędne, by powstrzymać zorganizowane i dysponujące szerokim zapleczem finansowych ruchy wyznaniowe przed szkodliwym dla tradycyjnych religii wypełnieniem próżni powstałej w wyniku sowieckiej polityki antyreligijnej4. Islam w dzisiejszej Rosji z pewnością nie jest jednolity. Należy w pierwszej kolejności zwrócić uwagę na pojawiający się coraz częściej w ostatnich latach podział na islam tradycyjny i nietradycyjny. Do tradycyjnego islamu zaliczyć można te grupy muzułmanów, które pojawiły się w Rosji i zbudowały swoją tożsamość jeszcze przed rewolucją i istnieją do dziś. Islam nietradycyjny to w głównej mierze grupy, które pojawiły się w Rosji po 1991 roku i głoszą konieczność odnowy religii, jej swoistego oczyszczenia. Rosyjscy muzułmanie to przede wszystkim Tatarzy, Baszkirzy i mieszkańcy Północnego Kaukazu. Według ostatniego spisu ludności Rosję zamieszkuje 14,5 miliona wyznawców tradycyjnego islamu. Większość rosyjskich muzułmanów to sunnici szkoły hanafickiej, jedynie na Kaukazie obecna jest również szkoła szaficka, rozpowszechniony jest tam także sufizm. W siedmiu podmiotach federalnych muzułmanie stanowią większość spośród zamieszkałej ludności, są to: Inguszetia – 98%, Czeczenia – 96%, Dagestan – 94%, Kabardyno-Bałkaria – 70%, Karaczajo-Czerkiesja – 63%, Baszkortostan – 54,5%, Tatarstan – 54%. W samej Moskwie liczba muzułmanów sięga 2 milionów, a w obwodzie moskiewskim – 650 tysięcy5. 1 А. Малашенко, Ислам «легализованный» и возрожденный, [в:], А. Малашенко, С. Филатов (ред.), Двадцать лет религиозной свободы в России, Москва2009, s. 245-247. 2 Постановление ВС РСФСР от 25.10.1990 N. 268-1, о порядке введения в действие закона РСФСР „О свободе вероисповеданий”, http://russia.bestpravo.ru/ussr/data01/tex10655.htm, [dostęp: 21.01.2015]. 3 J. Krukowski, Konstytucyjne modele stosunków między państwem a Kościołem w Europie, http://www.panol.lublin.pl/biul_9/art_907.htm, [dostęp: 21.01.2015]. 4 N.V. Riasanovsky, M.D. Steinberg, Historia Rosji, Kraków 2009, s. 706. 5 А. Малашенко, Ислам для России, Москва 2006, s. 11. 220 Muzułmanie zamieszkujący dzisiaj Federację Rosyjską to także imigranci, których liczba wciąż wzrasta. Są to głownie przybysze z Azji Centralnej – Uzbekistanu, Kirgistanu i Tadżykistanu, a także z Afganistanu. Ich liczbę szacuje się od ponad miliona do nawet 3,5 miliona. Sytuacja związana ze strukturą i demografią dotyczącą ludności muzułmańskiej w Rosji wydaje się być zatem dość złożona. Według wybitnego rosyjskiego uczonego, eksperta Centrum Badań nad Azją Centralną, Kaukazem, Uralem i Powołżem Rosyjskiej Akademii Nauk – profesora Michaiła Roszczyna – władze rosyjskie stoją dziś przed znaczącym wyzwaniem i starają się rozumieć tę sytuację poprzez m.in. wspieranie – głównie finansowe – tradycyjnego islamu6. Zdaniem uczonego również nietradycyjny, radykalny islam rośnie w siłę, pomimo braku finansowania ze strony państwa. Wszędzie tam, gdzie istnieje stosunkowo silne zbrojne podziemie (w Dagestanie, Inguszetii czy Kabardyno-Bałkarii) fundusze pozyskiwane są z haraczy, gdyż finansowanie z zewnątrz jest coraz trudniejsze ze względu na coraz większą przejrzystość systemów bankowych7. Rosyjski islam nie jest jednolity również pod względem strukturalno-organizacyjnym. Sam islam jest religią, o której z pewnością nie można powiedzieć, iż jest w jakikolwiek sposób scentralizowana – nie ma osoby stojącej na jej czele. Nie ma również jednej uniwersalnej wykładni wiary. Rosyjscy muzułmanie w opinii imama Głównego Meczetu Moskwy – Rawiła Gajnutdina – dzielą się na trzy podstawowe grupy w zależności od regionu, w którym mieszkają. Pierwsza – oddalona od centrum, to przede wszystkim muzułmanie Dalekiego Wschodu i Syberii, druga grupa obejmuje centralne obszary kraju – Powołże, Ural, Moskwę, etc. Trzecia grupa to wreszcie ludność Północnego Kaukazu8. Tak niejednorodna społeczność wymaga jednak, aby jej interesy były reprezentowane w dialogu z władzą państwową. Obecnie funkcję swoistego reprezentanta muzułmanów sprawują w głównej mierze duchowne zarządy. Są to organizacje, których historia sięga czasów panowania carycy Katarzyny II – w 1788 roku wyraziła ona zgodę na utworzenie pierwszej organizacji muzułmańskiej9. Struktury te istniały także w czasach władzy sowieckiej, a po upadku ZSRR wśród liderów duchownych zarządów pojawiła się szansa na skonsolidowanie całej społeczności oraz na podniesienie rangi swojego autorytetu wśród społeczeństwa iwkontaktach z władzami. Niestety tak się nie stało. Podziały wśród muzułmańskiego duchowieństwa stały się coraz bardziej widoczne i powszechne. Znawca problematyki muzułmańskiej i ekspert Moskiewskiego Centrum Carnegie – profesor Aleksiej Małaszenko – nakreślił trzy główne przyczyny takiej 6 M. Roszczyn, Islam w Rosji: umma dopiero się rodzi, „Nowa Europa Wschodnia”, 2013, nr 3-4 (XXIX-XXX), s. 23-26. 7 Ibidem. 8 Р. Гайнутдин, Ислам в Современной России, Москва 2004, s. 32-37. 9 Р. Силантьев, Новейшая история ислама в России, Москва 2007, s. 16-19. 221 sytuacji. Po pierwsze nieumiejętność przystosowania się – wykształconych jeszcze w czasach władzy sowieckiej – duchownych liderów do gwałtownej transformacji społecznej; po drugie – niska liczba duchowieństwa i niski poziom jego wykształcenia; wreszcie po trzecie – sprzeczności wśród muzułmańskich liderów10. Współczesne relacje na linii islam-państwo porównać można do tych, które zachodziły na przestrzeni wieków, poczynając od XVIII stulecia do roku 1917, kiedy to władza państwowa starała się dążyć do konsensusu z muzułmanami, przy jednoczesnym zachowaniu nad nimi kontroli. W pewnym sensie dzisiejsze relacje między społecznością muzułmańską a władzą postrzegać można jako kontynuację tej tradycji. Utrzymywanie dobrych relacji ze społecznością muzułmańską przy jednoczesnym kompleksowym jej kontrolowaniu Kreml realizuje na wiele sposobów. Najbardziej zauważalnym jest utrzymywanie dobrych relacji z kluczowymi przywódcami politycznymi w regionach. Jeżeli oprócz dobrych relacji występuje również dofinansowanie tychże regionów sporymi sumami z budżetu federalnego, powstać może obraz niemal idealnej współzależności. Doskonałym przykładem może być casus Czeczenii. Jeszcze do niedawna Czeczenia była synonimem destabilizacji i niepokojów drzemiących wśród muzułmańskich mieszkańców Północnego Kaukazu. Obecny prezydent Czeczenii – Ramzan Kadyrow niejako odziedziczył urząd po swoim ojcu (Achmat Kadyrow), który zginął w 2004 roku. Umiejętnie wykorzystując ogromne środki finansowe, które otrzymał od Kremla i przeznaczając je na walkę z opozycją i jednoczesną odbudowę kraju, przywrócił w republice względny spokój i normalność. Bazując na nieformalnych kontaktach z Władimirem Putinem zdołał zbudować swój autorytet wśród rosyjskiej elity politycznej i nie tylko. W samej Czeczenii Kadyrow nie dość, że stworzył wizerunek świeckiego przywódcy, to także pozycjonuje siebie jako religijnego lidera Republiki11. Opowiada się za wprowadzeniem w Czeczenii prawa szariatu, ustanowieniem w republice muzułmańskich standardów zachowania w życiu codziennym i przestrzegania zakazów zawartych w doktrynie islamu. Co najważniejsze czyni to w sposób zupełnie jawny12. Dla większości Czeczenów zmęczonych wojnami, to co dzieje się w Czeczenii w czasach rządów Kadyrowa jest ważniejsze niż jego dyktatorskie ambicje. Z każdym rokiem urzędowania Kadyrow coraz śmielej eksponuje swoją lojalność w stosunku do Władimira Putina. Przykładem może być nazwanie jednej z głównych ulic w Groznym imieniem Władimira Putina; zorganizowanie w październiku 2014 roku 100 tysięcznego marszu w stolicy Czeczenii z okazji urodzin Putina; wypowiedzi Kadyrowa, w których wyraża opinię, iż rosyjski prezydent powinien 10 А. Малашенко, Исламское возрождение в современной России, Москва 1998, s. 105. А. Малашенко, Нужный Кремлю: как Рамзан Кадыров стал успешным федеральным политиком, http://daily.rbc.ru/opinions/politics/22/01/2015/54c0dbfd9a794792770df568, [dostęp: 22.01.2015]. 12 Ibidem. 11 222 sprawować swój urząd dożywotnio. Kadyrow jest więc zakładnikiem Moskwy, zawdzięczając jej pieniądze i karierę, ale jednocześnie Moskwa jest zakładniczką Kadyrowa13. Relacje – przynajmniej te oficjalne – władz państwowych z przedstawicielami społeczności muzułmańskiej określić można jako bardzo poprawne, a niekiedy wręcz przyjazne. W oficjalnych wypowiedziach zarówno premier, jak i prezydent Federacji Rosyjskiej, podkreślają iż islam stanowi integralną część rosyjskiej tożsamości. Pozytywne podejście władz państwowych do kwestii muzułmańskiej nie ma jedynie czysto kurtuazyjnego wymiaru. Elita rządząca musi zdawać sobie sprawę tego, iż ze względu na wewnętrzną stabilność państwa i minimalizację nastrojów separatystycznych jakikolwiek konflikt z muzułmanami, którzy stanowią znaczący odsetek mieszkańców kraju nie wchodzi w grę. 22 października w stolicy Baszkortostanu – Ufie – obchodzono jubileusz powstania Centralnego Duchownego Zarządu Muzułmanów. Były to obchody z okazji 225 rocznicy utworzenia tej najstarszej w Rosji organizacji muzułmańskiej. Obchodom nadano ogólnopaństwowy charakter, co zapowiedział sam Władimir Putin jeszcze w maju 2013 roku podczas spotkania z prezydentem Baszkortostanu, mówiąc: „Bezwarunkowo powinniśmy nadać temu wydarzeniu ogólnopaństwowe znaczenie”14. Putin zabrał głos także podczas obchodów w Ufie, podkreślając, iż swoim dekretem o utworzeniu organizacji muzułmańskiej Katarzyna II uznała islam za jedną z tradycyjnych religii państwa. „Rosja dała wtedy całemu światu, całej Europie przykład tolerancji i mądrości. Decyzja ta podyktowana była naszą narodową historią, która nigdy nie doświadczyła nas wojnami i konfliktami religijnymi. Działanie to podyktowane było naszym doświadczeniem budowy wielonarodowego i wielowyznaniowego państwa jako unikalnej cywilizacji, łączącej Wschód z Zachodem, Azję z Europą”15. Dodał także, że „islam to wyrazisty element rosyjskiego kodu kulturowego, integralna część rosyjskiej historii, a działalność organizacji muzułmańskich i praca duchownych przywódców ma ogromne znaczenie. Zadaniem państwa jest wychowanie młodzieży w duchu wzajemnego szacunku, który opiera się na wartościach współpracy obywatelskiej, patriotyzmu i tożsamości narodowej”16. Najwyższe władze państwowe, na czele z prezydentem Putinem, przy każdej niemal możliwej sposobności podkreślają jak ważny jest islam dla rosyjskiej państwowości i jak istotne miejsce w niej zajmuje. Okazją dla tego typu deklaracji są zazwyczaj orędzia prezydenta czy premiera wydawane przed najważniejszymi muzułmańskimi świętami religijnymi. W październiku 2014 roku Władimir Putin złożył oficjalne życzenia rosyjskim muzułmanom 13 W. Górecki, Dokąd zmierza Kaukaz Północny, „Nowa Europa Wschodnia” 2011, nr 6 (XX), s. 77-84. Рабочая встреча с Президентом Республики Башкортостан Рустэмом Хамитовым, http://www.kremlin.ru/news/18165, [dostęp: 21.01.2015]. 15 Выступление на торжественном собрании, посвящѐнном 225-летию Центрального духовного управления мусульман России, http://kremlin.ru/transcripts/19473, [dostęp: 21.01.2015]. 16 Ibidem. 14 223 z okazji święta Kurban-Bajram. Prezydent FR stwierdził, że przez wieki święto to służyło i nadal służy zbliżeniu ludzi oraz utwierdza w społeczeństwie szacunek do religii. Zaznaczył także, iż „można przyjąć z zadowoleniem fakt, że społeczność muzułmańska Rosji aktywnie uczestniczy w życiu publicznym, szeroko rozwija działalność charytatywną, edukacyjną, wytrwale zwraca uwagę na wzmacnianie wartości rodzinnych. Wnosi znaczący wkład w utrzymanie zgody pomiędzy wyznaniami i grupami etnicznymi”17. Pozytywny stosunek władz rosyjskich do społeczności muzułmańskiej nie jest jednak do końca bezinteresowny. Co jakiś czas w sposób bardziej lub mniej bezpośredni władza oczekuje swoistej wdzięczności za udzielane poparcie. W październiku 2013 na specjalnym spotkaniu z najwyższymi przedstawicielami społeczności muzułmańskiej (w spotkaniu uczestniczyli m.in. mufti Rawił Gajnutdin oraz mufti Tałgat Tadżutdin) prezydent Władimir Putin wezwał przywódców religijnych, aby stawiali opór próbom upolitycznienia islamu. Sama kwestia polityzacji islamu w Rosji nie jest niczym nowym, natomiast dopiero od kilku lat, wraz ze zmianami zachodzącymi w świecie islamu, takimi jak chociażby Arabska Wiosna, czy powstanie Państwa Islamskiego, władza w Rosji zaczyna z większym niepokojem odnosić się do tego tematu. Warto wspomnieć, że pierwsza muzułmańska partia polityczna w Rosji – Islamska Partita Odrodzenia – powstała w 1990 roku18. Co ciekawe, w ciągu lat 90. XX wieku, a także na początku nowego tysiąclecia w Rosji pojawiło się wiele muzułmańskich organizacji politycznych, niektóre pretendowały do osiągnięcia statusu ogólnopaństwowych. Jednakże do tej pory żadna z nich nie odniosła sukcesu w wyborach. Co ważne, wyniki samych wyborów wykazywały na ogół, że nawet w rejonach zamieszkałych w większości przez ludność muzułmańską, większość głosów zdobywają partie nieukierunkowane religijne19. Sytuacja międzynarodowa, a także ta wewnątrz Rosji, dynamicznie się zmienia i również postawa elity rządzącej odnośnie kwestii religijnych musi uwzględniać aktualne wyzwania i zagrożenia. Podczas wspomnianego spotkania Władimira Putina z duchownymi muzułmańskimi, prezydent Rosji zaznaczył, że w ostatnim czasie obserwowane jest zwiększenie napięcia w relacjach Zachodu ze światem islamu, a Federacja Rosyjska nie jest zainteresowana takim rozwojem sytuacji, co podkreślił mówiąc: „Niektóre siły polityczne wykorzystują islam, a dokładnie radykalne ruchy, nawiasem mówiąc historycznie obce rosyjskim muzułmanom do tworzenia na terytorium Rosji stref zewnętrznie zarządzanych konfliktów i podziałów etnicznych wśród społeczności muzułmańskiej w celu podsycania nastrojów separatystycznych. Jestem 17 Путин: „Мусульмане вносят значимый вклад в поддержание межнационального согласия”, http://www.islamnews.ru/news-436069.html, [dostęp: 21.01.2015]. 18 С.Н. Градировский, Ислам и политика:в поисках формы, [в:] A. Малашенко (ред.), Ислам в России- Взгляд из регионов, Москва 2007, s. 14. 19 А. Малашенко, Ислам «легализованный» и возрожденный…op.cit., s. 248. 224 przekonany, że próby te powinny być bezwzględnie równoważone przez przywiązanie rosyjskich muzułmanów do swojej tradycji i dialog z innymi wyznaniami, przede wszystkim z Rosyjską Cerkwią Prawosławną. Wierzę w to, że wkład organizacji muzułmańskich w socjalizację i adaptację imigrantów może być znaczący”20. Ze względu na fakt, iż rosyjski islam jest bez wątpienia częścią światowego islamu, nie są mu także obce tendencje występujące w globalnym ujęciu, a więc religijny radykalizm czy ekstremizm. Rozstrzyganie,od którego momentu dany ruch można postrzegać za radykalny czy nawet umiarkowany jest dość umowne i subiektywne. Fundamentem współczesnego radykalizmu według profesora Małaszenki z Centrum Carnegie jest utworzona na Bliskim Wschodzie i krajach Zatoki koncepcja muzułmańskiej alternatywy – czyli stworzenia systemu społecznego, modelu państwa opartego na zasadach islamu21. Polityczne elity Rosji nie ukrywają, iż liczą także na wsparcie organizacji muzułmańskich w walce z ruchami ekstremistycznymi. Podczas spotkania w lipcu 2011 roku w miejscowości Nalczyk ówczesnego prezydenta FR Dmitrija Miedwiediewa z przedstawicielami społeczności muzułmańskiej omawiano między innymi tę kwestię. „Będziemy walczyć z terrorem bezkompromisowo i konsekwentnie” – zaznaczył Miedwiediew i przypomniał, że w ciągu ostatnich kilku lat z rąk bandytów zginęło około 20 duchownych liderów: „byli to ci, którzy stawili opór próbom łączenia islamu i ekstremizmu”22. Warto zauważyć, iż rosyjskie władze w ostatnich latach przykładają szczególną wagę do przeciwdziałania ruchom ekstremistycznym, często niszcząc je już w zarodku. Przykładem może być sprawa 25-letniego studenta z obwodu Ulianowskiego, który w 2012 roku skazany został na rok pozbawienia wolności w zawieszeniu (zgodnie z częścią pierwszą art. 280 kodeksu karnego Federacji Rosyjskiej „publiczne nawoływanie do działalności ekstremistycznej”) za podżeganie do przemocy wobec imigrantów z Turcji i Azerbejdżanu poprzez zamieszczanie na jednym z portali społecznościowych treści opartych na religijnej i narodowościowej nietolerancji23. W ciągu ostatnich kilkunastu lat rosyjskie władze koncentrując swoją uwagę wokół Północnego Kaukazu, nie doceniały zagrożenia wynikającego z pogarszającej się sytuacji w muzułmańskich regionach na Powołżu, w Baszkorstanie czy Uralu. W rejonach tych występuje coraz bardziej zauważalna radykalizacja nastrojów wśród muzułmanów, w szczególności wśród młodzieży muzułmańskiej. Proces ten ma złożoną naturę, natomiast 20 Владимир Путин призвал религиозных лидеров противостоять попыткам политизировать ислам, http://www.1tv.ru/news/social/244532, [dostęp: 21.01.2015]. 21 А. Малашенко, Исламская альтернатива и исламский проект, Москва 2006, s. 46-66. 22 Президент встретился в Нальчике с муфтиями, http://www.newsru.com/religy/06jul2011/nalchik.html, [dostęp: 21.01.2015]. 23 Осужден организатор антимусульманской группы в соцсети, http://ansar.ru/society/2012/04/03/27878, [dostęp: 21.01.2015]. 225 ważnym czynnikiem jest migracja – zarówno ta wewnętrzna, z Północnego Kaukazu, jak i zewnętrzna, z Azji Centralnej – z którą jednocześnie przenikają do Rosji także radykalne ideologie. W lipcu 2012 roku w wyniku zamachu zabity został zastępca przewodniczącego Duchownego Zarządu Muzułmanów Tatarstanu – Ildus Fajzov – a sam przewodniczący odniósł poważne obrażenia. Zarówno przewodniczący jak i jego zastępca znali byli w Republice ze swej nieugiętej walki z różnego rodzaju ruchami ekstremistycznymi24. Stanowczo na zaistniałą sytuację zareagował Władimir Putin, który w niedługim czasie po tragedii, w telegramie skierowanym do przedstawicieli społeczności muzułmańskiej Tatarstanu zaznaczył, iż „zbrodnia zostanie skrupulatnie zbadana, a jej sprawcy poniosą zasłużoną karę”. Już jesienią 2012 roku FSB poinformowała o zatrzymaniu zamachowców, którzy przygotowywali się do kolejnego ataku25. Co prawda radykalizacja nastrojów w rejonie Powołża nie jest zjawiskiem nowym 26, to jednak zamach z 2012 roku odbił się szerokim echem wśród całej społeczności muzułmańskiej, a także utwierdził elity polityczne w przekonaniu, iż nieuniknione jest coraz aktywniejsze wspieranie tradycyjnego islamu. Wspomniane wsparcie realizowane jest na wiele sposobów i jak już wcześniej nadmieniono – przejawia się ono zarówno w sferze deklaratywnej, jak i w realnym działaniu, przede wszystkim w dotacjach finansowych. Niezwykle istotnym obszarem działalności rosyjskich muzułmanów jest sfera edukacji, w szczególności szkolnictwa wyższego. Kwesta edukacji jest jednym z najważniejszych, o ile nie najważniejszym czynnikiem wpływającym na kształt społeczności muzułmańskiej w Rosji. Stabilny i systematyczny rozwój rodzimej edukacji muzułmańskiej pozwala ograniczyć wpływy obcych dla rosyjskiego islamu ideologii. Od kilku lat działa powołany przy prezydencie Fundusz Wsparcia Muzułmańskiej Kultury Nauki i Edukacji, który z politycznego punktu widzenia bez wątpienia służyć ma wzmocnieniu tradycyjnego islamu. Siedziba Funduszu znajduje się w Moskwie, a jednym z jego założycieli jest Rada Muftich Rosji, a o prestiżu samej organizacji świadczy fakt, iż funkcję przewodniczącego wspomnianej rady nadzorczej sprawuje Jewgienij Primakow, były minister spraw zagranicznych Federacji Rosyjskiej. Fundusz wspiera projekty dotyczące rozwoju muzułmańskiej kultury, nauki, edukacji, a w szczególności te dotyczące: wypracowania jednolitych standardów kształcenia muzułmańskiego w Rosji, wypracowania programów 24 Покушения на руководителей Духовного управления мусульман Татарстана, http://ria.ru/trend/murder_Tatarstan_muslim_Yakupov_19072012/, [dostęp: 21.01.2015]. 25 ФСБ: боевики в Казани готовили теракт, http://www.bbc.co.uk/russian/russia/2012/10/121025_kazan_militants_killed, [dostęp: 21.01.2015]. 26 Радикальный ислам в Татарстане: точка невозврата пройдена?, http://www.bbc.co.uk/russian/mobile/russia/2012/07/120725_kazan_attack_reasons.shtml, [dostęp: 21.01.2015]. 226 nauczania dla instytucji edukacyjnych o charakterze szkół średnich i uczelni wyższych, przygotowania podręczników i literatury wykorzystywanej w procesie kształcenia27. Kreml w ciągu ostatnich lat stara się aktywnie wspierać społeczność muzułmańską w Rosji, widząc w tym zazwyczaj określone korzyści. W sferze oficjalnych deklaracji najwyższe władze państwowe nadają muzułmanom i ich wierze znaczenie istotnego komponentu rosyjskiej tożsamości. Podkreślają, iż muzułmanie powinni aktywnie włączyć się w rozwój życia publicznego. Z drugiej jednak strony nie określają jakimi środkami powinno się to odbywać, ponadto bardzo często podsycają atmosferę zagrożenia ze strony działaczy i ugrupowań ekstremistycznych, co w społeczeństwie rosyjskim budzi niechęć wobec samych muzułmanów, utożsamianych najczęściej z terrorystami czy bojownikami z Kaukazu. Co pewien czas pojawiają się kontrowersyjne koncepcje ograniczenia praw mniejszości, szczególnie dotyczy do większych miast. Na podstawie dotychczasowych doświadczeń w dialogu władzy ze społecznością muzułmańską w Rosji można prognozować, że w najbliższych latach relacje te nie ulegną kardynalnym przeobrażeniom. Władza musi jasno określić w jaki sposób nastąpić ma proces socjalizacji muzułmańskich imigrantów i jaką dokładnie rolę w procesie tym mają odegrać struktury muzułmańskie, zapewne nie obędzie się bez przyjęcia odpowiednich regulacji prawnym. Dzisiejsze deklaracje elit politycznych prędzej czy później będą musiały znaleźć odzwierciedlenie w realnym działaniu. Bibliografia Гайнутдин Р., Ислам в современной России, ФАИР-ПРЕСС, Москва 2004. Górecki W., Dokąd zmierza Kaukaz Północny, „Nowa Europa Wschodnia” 2011, nr 6 (XX). Krukowski J., Konstytucyjne modele stosunków między państwem a Kościołem w Europie, http://www.pan-ol.lublin.pl/biul_9/art_907.htm. Малашенко А., Филатов С., Двадцать лет религиозной свободы в России, Московский Центр Карнеги, Москва 2009. Малашенко А., Ислам для России, Московский Центр Карнеги, Москва 2007. Малашенко A., Нужный Кремлю: как Рамзан Кадыров стал успешным федеральным политиком, http://daily.rbc.ru/opinions/politics/22/01/2015/54c0dbfd9a794792770df568. Малашенко А., Исламское возрождение в современной России, Московский Центр Карнеги, Москва 1998. Малашенко А. (ред.), Ислам в России – Взгляд из регионов, Аспект Пресс, Москва 2007. Малашенко А., Исламская альтернатива и исламский проект, Издательство „Весь Мир”, Москва 2006. 27 О Фонде поддержки исламской культуры,науки и образования, http://www.islamfund.ru/about.html [dostęp: 21.01.2015]. 227 Осужден организатор антимусульманской группы в соцсети, http://ansar.ru/society/2012/04/03/27878. Покушения на руководителей Духовного управления мусульман Татарстана, http://ria.ru/trend/murder_Tatarstan_muslim_Yakupov_19072012/. Постановление ВС РСФСР от 25.10.1990 N. 268-1 о порядке введения в действие закона РСФСР „О свободе вероисповеданий”, http://russia.bestpravo.ru/ussr/data01/tex10655.htm. Президент встретился в Нальчике с муфтиями, http://www.newsru.com/religy/06jul2011/nalchik.html. Путин: Мусульмане вносят значимый вклад в поддержание межнационального согласия, http://www.islamnews.ru/news-436069.html. Рабочая встреча с Президентом Республики Башкортостан Рустэмом Хамитовым, http://www.kremlin.ru/news/18165. Riasanovsky N.V., Steinberg M.D., Historia Rosji, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2009. Roszczyn, M., Islam w Rosji: umma dopiero się rodzi, „Nowa Europa Wschodnia” 2013, nr 3-4 (XXIX-XXX). Силантьев, Р., Новейшая история ислама в России, Москва 2007. Выступление на торжественном собрании, посвящѐнном 225-летию Центрального духовного управления мусульман России, http://kremlin.ru/transcripts/19473. Владимир Путин призвал религиозных лидеров противостоять попыткам политизировать ислам, http://www.1tv.ru/news/social/244532. 228 mgr Kateryna Choronżuk Uniwersytet Wrocławski KONTROWERSJE ZWIĄZANE Z NADANIEM STEPANOWI BANDERZE TYTUŁU „BOHATERA UKRAINY” Streszczenie Głównym celem artykułu jest zapoznanie czytelnika z mankamentami prawnymi systemu prawnego na Ukrainie na przykładzie sprawy nadania i odebrania tytułu „Bohatera Ukrainy” Stepanowi Banderze. Na początku opracowania autorka skupi uwagę na ogólnej charakterystyce ideologii OUN i sylwetce samego Bandery. Analizując przebieg nadania tytułu „Bohatera Ukrainy” dla Stepana Bandery przez Wiktora Juszczenko, zostanie zwrócona uwaga na niektóre aspekty polityki ukrainizacji przez niego wdrażanej. Szczególne miejsce będzie poświęcone procesowi odebrania tego tytułu za rządów następnego prezydenta – Wiktora Janukowycza. Na końcu pracy zostanie sformułowany szereg wniosków CONTROVERSY SURROUNDING DECISION TO AWARD STEPAN BANDERA THE TITLE OF HERO OF UKRAINE Summary The main purpose of the article is to familiarize the reader with problems in the legal system of Ukraine by explaining the case of awarding and forfeiting the title of Hero of Ukraine to Stepan Bandera. In the beginning of the article author will focus on the general characteristic of the ideology of the Ukrainian Insurgent Army and will describe the controversial figure of Stepan Bandera. While analysing the awarding with the title of Hero of Ukraine to Stepan Bandera by Viktor Yushchenco, author also will draw attention to some aspects of the policy of ukrainization released by President. A special place will be devoted to the process of the forfeiting the title of Hero of Ukraine during the rule of the next Ukrainian President – Viktor Yanukovych. In the final part of this article, there will be given the conclusions. Keywords: Stepan Bandera, the title of Hero of Ukraine, Volodymyr Olencevych Kim był Bandera? Stepan Bandera jest jedną z najbardziej spornych postaci XX wieku. Pełnił on rolę jednego z liderów Organizacji Ukraińskich Nacjonalistów (OUN), która powstała w 1929 roku na terenach II RP. Głównym jej zadaniem było utworzenie państwa ukraińskiego na ziemiach etnicznych Ukrainy. Droga do osiągnięcia zamierzonego celu polegała na zbrojnej walce przeciwko okupantom, pod pojęciem których rozumiano wszystkich najeźdźców Ukrainy, w głównej mierze Rosjan i Polaków. Charakterystyka ukraińskiego nacjonalizmu jest 229 umieszczona w dekalogu ukraińskiego nacjonalisty, w którym na początku jest zamieszczone ich motto: „Zdobędziesz państwo ukraińskie, albo zginiesz w walce o nie”1. W 1941 roku OUN rozpadła się na dwie frakcje: banderowców i melnykowców. Stosunki między obydwoma frakcjami nie były przyjazne, ponieważ melnykowcy potępiali nacjonalistyczną politykę Bandery i oskarżali członków OUN (B) o bratobójstwo, a banderowcy (nazwa frakcji pod przywództwem Stepana Bandery) nazywali melnykowców kolaborantami. OUN (B) pod kierownictwem Stepana Bandery traktowała Niemców bardziej jak taktycznego sprzymierzeńca, niż hegemona. Dwa lata później w 1942 roku na II konferencji OUN (B) postanowiono zerwać wszelkie stosunki z Niemcami, ponieważ imperializm niemiecki praktycznie nie różnił się od imperializmu rosyjskiego2. Doprowadziła do tego reakcja Niemiec na ogłoszenie w czerwcu 1941 roku przez OUN (B) Aktu odnowienia Państwa Ukraińskiego, w wyniku czego Stepan Bandera i premier Jarosław Stecko zostali aresztowani i deportowani do Berlina, a stąd do obozu w Sachsenhausen3. Bandera nigdy więcej nie wrócił do domu. W dniu 15 października 1959 roku został zabity w Monаchium przez radzieckiego agentaBogdana Staszyńskiego. W celu wzmocnienia pozycji OUN (B) 14 października 1942 roku utworzono Ukraińską Armię Powstańczą (UPA). Organizacja Ukraińskich Nacjonalistów była głównym organem decyzyjnym, a UPA – strukturą wojskową OUN. Partyzanckie ugrupowania OUN aktywnie agitowały czerwonych partyzantów walczących przeciwko Niemcom i popierających politykę Rosyjskiej FSRR, aby przechodzili na stronę UPA, ponieważ „[…] imperializm radziecki i niemiecki są podobne do siebie, jak dwie krople wody; my walczymy za całkowitą niepodległość ze Stalinem i Hitlerem”4. Liczebność UPA ciągle wzrastała. Jeżeli w czerwcu 1943 roku wyniosła zaledwie 22 tys. osób, to w 1944 roku – ponad pół miliona. Zwierzchnikiem UPA od 1943 do 1950 roku był Roman Szuchewycz5. Działania Ukraińskiej Powstańczej Armii – zbrojnego ramienia OUN, od zawsze wzbudzały wiele kontrowersji, zwłaszcza między Polakami a Ukraińcami. Jeżeli ludność ukraińska (przeważnie mieszkańcy Ukrainy Zachodniej) działalność UPA tłumaczyła faktem, iż „walczyli o niepodległość”, to przeważająca większość Polaków uważała ich za „banderowców z faszystowskiej i terrorystycznej OUN (B), którzy odegrali kluczową rolę w ludobójstwie 1 Рівненський обласний архів, фонд Р-30, опис 1, спр. 7, арк. 6. Рівненський обласний архів, фонд Р-30, опис 2, спр. 4, арк. 3. 3 Бандерівці, http://www.irekw.internetdsl.pl/banderowcy_ukr.html, [dostęp: 6.01.2013]. 4 Українська Повстанська Армія, http://historical-club.org.ua/istoriya-ukrayini/nacionalno-vizvolni-zmagannya-u1945-1955rr/260-nazva-stattiukrayinska-povstanska-armiyachastina-druga.html, [dostęp: 5.01.2013]. 5 Ibidem. 2 230 polskiej ludności cywilnej na południowo-wschodnich kresach”, a jej przywódcę Stepana Banderę „zaliczają do największych zbrodniarzy XX wieku”6. Zbrojna walka między Polakami a Ukraińcami zaczęła się jeszcze pod koniec I wojny światowej, kiedy oba narody wałczyły o swoją niepodległość. W wyniku niezdolności ówczesnych ukraińskich liderów do stworzenia jednego centrum decyzyjnego, ziemie ukraińskie zostały ponownie podzielone między Polską a Rosją. W latach 1943-1944 frakcja banderowców uważała Polaków za jednego ze swoich głównych wrogów. Podczas III Konferencji OUN (B) w lutym 1943 roku przyjęto decyzję o usunięciu wszystkich Polaków z terenów spornych. Jeden z przywódców UPA Mykoła Łabiedź opisał sytuację następująco: „UPA próbowała wciągnąć Polaków do wspólnej walki przeciwko Niemcom i Bolszewikom. Kiedy nie odniosło to żadnego sukcesu, UPA wydała polskiej ludności rozkaz opuszczenia ukraińskich terenów Wołynia i Polesia”7. Niestety treść uchwały OUN (B) nie została zachowana, a więc nie można udowodnić, iż na Wołyniu tamtejsze dowództwo przyjęło postanowienie o likwidacji wszystkich Polaków, bez względu na płeć, na podstawie odgórnej decyzji lub też działało według własnych przekonań. W Galicji Wschodniej UPA stosowało praktykę „informowania” mieszkańców wsi o ich przybyciu poprzez przesyłanie ulotek. Jeżeli ludzie nie chcieli opuszczać wioski dobrowolnie, zabijano ich. W Galicji Wschodniej ofiarami byli głownie mężczyźni8. Apogeum ukraińsko-polskiego konfliktu była rzeź wołyńska, w wyniku której na terenach byłego województwa wołyńskiego II RP z rąk ukraińskich nacjonalistów w latach 1943-1944 zginęło około 50-60 tys. Polaków (według innych źródeł – nawet do 100 tys. ofiar). Komisja Ściągania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu zakwalifikowała zbrodnię wołyńską jako ludobójstwo9. Kropkę w tej głośniej sprawie postawił polski Sejm, przyjąwszy w dniu 12 lipca 2013 roku uchwałę w sprawie upamiętnienia 70. rocznicy tragedii, w której parlamentarzyści znikomą różnicą głosów zadecydowali, iż rzeź wołyńska była „czystką etniczną o znamionach ludobójstwa”10. Sporo ukraińskich historyków, takich jak Igor Iljuszyn, Jewhen Swerstiuk, Jurij Szapowal oraz Mykoła Siwicki, tłumacząc działania ukraińskich nacjonalistów, podkreśla, iż ideologia OUN nie była antypolska, lecz skierowana przede wszystkim przeciwko tym, którzy znajdowali 6 A. Cecuła, Ludobójstwo UPA, „Fakty i Mity”, № 33 (650), 17-23 sierpnia 2012, s. 15. M. Łabiedź, UPA, Drohobycz 1993, s. 53. 8 Ibidem. 9 E. Siemaszko, Ludobójstwo Polaków dokonane przez ukraińskich nacjonalistów – tereny i rozmiary, [w:] „Pamięć i Nadzieja”, Chełm 2010, s. 7. 10 Posłowie upamiętnili rzeź wołyńską jako"czystkę etniczną o znamionach ludobójstwa, http://www.tvn24.pl /wiadomosci-z-kraju,3/poslowie-upamietnili-rzez-wolynska-jakoczystke-etniczna-o-znamionachludobojstwa,339207.html, [dostęp: 22.01.2015]. 7 231 się na drodze do zdobycia ukraińskiej niepodległości. Ich celem była walka o wolne państwo. Bezpośrednią przyczyną konfliktu było dążenie władz polskich do zatrzymania wschodnich terytoriów na rzecz Polski oraz zachowanie status quo ante bellum11. Ukraińcy najczęściej zarzucają Polakom, iż oni uważają żołnierzy Armii Krajowej za swoich bohaterów, a żołnierzy Ukraińskiej Powstańczej Armii razem z Banderą za terrorystów, bandytów oraz faszystów. Jeżeli UPA uznać za „organizację przestępczą”, to AK również powinna być określona w ten sam sposób12. Bogdan Osadczuk w swym artykule o Pawłokomie pisał, iż „w UPA nie walczyli jedynie bandyci i zbrodniarze, a AK nie tworzyli nieskalani rycerze”13. „Józef Łobodowski w swym artykule z marca 1952 roku pisał, iż nasze narody dzieli morze krwi oraz wieki zaciętych walk. Większość historyków polskich i ukraińskich twierdzi, iż „wina jest obopólna i nie zrobimy ani kroku w tej sprawie, jeżeli będziemy smutnej prawdzie zaprzeczać”14. Mimo tego, iż historycy oraz politycy zgadzają się, że wina leży zarówno na po stronie polskiej, jak i ukraińskiej, obydwa państwa starają się udowodnić, iż to onebyły stroną broniącą się, a nie atakującą. Dokładna liczba ofiar w konflikcie zbrojnym nie została ustalona, co stanowi poważne zakłócenie nie tylko na płaszczyźnie akademickiej, lecz w życiu codziennym. Większość naukowców i polityków uważa, iż jedynym logicznym zakończeniem polskoukraińskich starć jest „przeprosić i prosić o przebaczenie”, jak to zrobili polscy biskupi w liście do niemieckich w 1965 roku. Polityka ukrainizacji prezydenta Wiktora Juszczenko i nadanie tytułu „Bohatera Ukrainy” dla Bandery Od momentu zdobycia niepodległości Ukraina nadal boryka się z problem stanowienia zasad demokracji. Jak słusznie zauważył historyk Wołodymyr Wjatrowych podczas swego wykładu na Uniwersytecie w Harvardzie w maju 2013 roku, „Ukraina nadal znajduje się w cieniu swej historii”. Tradycje poszanowania wolności wypowiedzi i zasad demokracji zaczęły się rozwijać w państwie dopiero w wyniku Pomarańczowej rewolucji w 2004 roku15. W 2005 roku do władzy na Ukrainie doszedł Wiktor Juszczenko. Dopiero wtedy polityka ukrainizacji, którą konsekwentnie prowadził Juszczenko, przyczyniła się do stworzenia podstaw tożsamości narodowej. Za jego rządów po raz pierwszy zaczęto otwarcie mówić o dysydentach 11 A. Cecuła, op. cit., s. 147. I. Iljuszyn, UPA i AK. Konflikt w Zachodniej Ukrainie, Warszawa 2009, s. 140. 13 B. Osadczuk, Pawłokoma pojednanie, „Wprost”, nr.19/2006. 14 Б. Загайкевич, Перемишль – західний бастіон України, Нью-Йорк – Філладелфія 1961, c. 259. 15 Історик: державна підтримка радянських свят призводить до регресу в минуле, http://betaukr.newsru.ua/ukraine/09 may2013/traumatic.html, [dostęp: 13.05.2013]. 12 232 ukraińskich, pisarzach zakazanych oraz o ukraińskiej wersji historii, a nie narzucanej dotychczas przez propagandę radziecką. Do najbardziej widocznych przejawów tej polityki należą: dubbing lub opatrzenie napisami w języku ukraińskim wszystkich filmów zagranicznych, w tym i rosyjskich, w okresie lat 2004-2007 miał miejsce trzykrotny wzrost ilości muzyki ukraińskojęzycznej, otwarcie szkół ukraińskojęzycznych na wschodzie i południu państwa; poruszanie skomplikowanych zagadnień historycznych (generalnie relacji ukraińsko-rosyjskich), stawianie pomników i otwarcie muzeów, uznanie Wielkiego Głodu lat 1932-1933 przez Radę Najwyższą za ludobójstwo, gloryfikowanie ukraińskich organizacji o charakterze 16 nacjonalistycznym . Prezydent Wiktor Juszczenko od dzieciństwa znał dobrze historię i wychowywał się w środowisku ukraińskich nacjonalistów. Jego ojciec Andrzej od lat marzył o wolnej Ukrainie i podzielał poglądy Organizacji Ukraińskich Nacjonalistów na ten temat. Jak później się okazało, tajemnie udzielał on członkom UPA lekcji z historii Ukrainy w jej „antyradzieckiej wersji”17. Doszedłszy do władzy prezydent zajął się problemem wyjaśnienia skomplikowanej historii. W swojej biografii Juszczenko napisał: „Każde państwo ma swoją historią. Rosją – swoją, a Ukraina – swoją. To, że Ukraina przebywała w składzie Związku Radzieckiego nie oznacza, że ona przestała istnieć. Każde państwo ma swoich bohaterów. W moim znaczeniu bohaterem jest ten, kto przyczynił się do utworzenia państwa ukraińskiego”18. Charakteryzując przykład ukraińsko-polskiego porozumienia w sprawie trudnej historii, prezydent stwierdza, iż jego zdaniem najważniejsze podwaliny obustronnego porozumienia zostały stworzone w 2003 roku, kiedy parlamenty obu państw przyjęły wspólną rezolucję w sprawie pamięci ofiar II wojny światowej. Wspólne składanie kwiatów przy mogiłach pomordowanych Polaków i Ukraińców przyczyniło się do zbliżenia stanowisk obu stron19. W myśl swej polityki Wiktor Juszczenko wyróżnił niektórych członków OUN i UPA na szczeblu państwowym. Jeszcze w 2006 roku prezydent udekorował Jurija Szuchewycza, dowódcę Ukraińskiej Powstańczej Armii, orderem państwowym i nadał mu tytuł „Bohatera Ukrainy”„za wybitne zasługi w walce o wolność i niepodległość Ukrainy”20. Ponieważ powyższe nazwisko nie budzi wiele kontrowersji zarówno w społeczeństwie polskim, jak i ukraińskim, reakcja na tędecyzję była znikoma. Pod koniec swojej kadencji, w dniu 22 stycznia 2010 roku Juszczenko nadał Stepanowi Banderze tytuł „Bohatera Ukrainy”za „niezłomnego ducha w służbie idei narodowej, 16 В. Ющенко, Недержавні таємниці: нотатки на берегах пам’яті, Харків2014, с. 504-505. Ibidem, s. 32. 18 Ibidem, s. 483 19 Ibidem, s. 485. 20 Указ № 965/2007 Президента України, „Про присвоєння Р. Шухевичу звання Герой України”, http://zakon4 .rada.gov.ua/laws/show/965/2007, [dostęp: 20.12.2014]. 17 233 bohaterstwo i poświęcenie w walce o niezależne państwo ukraińskie”oraz wręczył odpowiedni order ze złota wnukowi Bandery21. W dniu 29 stycznia 2010 roku wydał dekret o uznaniu członków UPA i OUN za uczestników walk o niepodległość Ukrainy. Owa decyzja prezydenta przyczyniła się do głośnej debaty w samym państwie i poza jego granicami. Ze szczególnym oburzeniem spotkała się oczywiście w Polsce i Rosji. Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej Lech Kaczyński krytycznie wypowiedział się na ten temat.„Ocena działalności Organizacji Ukraińskich Nacjonalistów oraz Ukraińskiej Powstańczej Armii jest w Polsce jednoznacznie negatywna. Ostatnie działania prezydenta Ukrainy godzą w proces dialogu historycznego i pojednania. Bieżące interesy polityczne zwyciężyły nad prawdą historyczną”22. Premier Federacji Rosyjskiej Władimir Putin na spotkaniu z prezydentem Kazachstanu Nursułtanem Nazarbajewem oświadczył, iż on nie jest zaskoczony zachowaniem Juszczenki. „Nadając tytuł <<Bohatera Ukrainy>> Banderze, Juszczenko napluł w twarz swoim politycznym sponsorom”. W wypowiedzi tej Putin również wspomniał o szczególnym okrucieństwie UPA przy rozprawie z Polakami i Żydami 23. W swojej rezolucji Parlament Europejski z dnia 25 lutego 2010 roku również potępił politykę Juszczenki względem odznaczenia Stepana Bandery, stwierdzając, iż „PE wyraża głębokie ubolewanie z powodu decyzji ustępującego prezydenta Ukrainy, Wiktora Juszczenki, który nadał pośmiertnie Stepanowi Banderze, przywódcy współpracującej z nazistowskimi Niemcami Organizacji Ukraińskich Nacjonalistów (OUN), tytuł <<Bohatera Ukrainy>>; w związku z tym PE wyraża nadzieję, że nowe władze ukraińskie ponownie rozważą takie decyzje i potwierdzą swoje przywiązanie do europejskich wartości”24. Autorka chciałaby dokonać małej dygresji związanej z motywami, którymi kierował się prezydent Ukrainy podejmując ową decyzję. Przede wszystkim Juszczenko wyraził swoje zdanie na temat OUN i UPA. Społeczeństwo ukraińskie ma podzielone zdanie na ten temat. Zgodnie z sondażami, które przeprowadziła społeczna organizacja Rejtyng w kwietniu 2014 roku, 31% ankietowanych ma pozytywny stosunek do Bandery, 48% – negatywny, co piąty ankietowany – nie ma zdania. Został odnotowany wzrost poziomu poparcia w ciągu ostatnich dwóch lat z 22% do 31%. Na zachodzie Ukrainy 78% osób pozytywnie ocenia działalność Bandery, a na wschodzie – 38%. Jeżeli we Lwowie 67% ankietowanych jest pozytywnie nastawionych do jego 21 Указ № 46/2010 Президента України, „Про присвоєння С. Бандері звання Герой України”, http://zakon4. rada.gov.ua/ laws/show/46/2010, [dostęp: 20.12.2014]. 22 Oświadczenie ws. nadania Stepanowi Banderze tytułu Bohatera Ukrainy, http://www.prezydent.pl/aktualnosci / wydarzenia/art,1173,oswiadczenie-ws-nadania-stepanowi-banderze-tytulu-bohatera-ukrainy.html, [dostęp: 20.12.3014]. 23 Путин осудил Ющенко за указ о Бандере, http://newsland.com/news/detail/id/462292/, [dostep: 20.01.2015]. 24 Rezolucja Parlamentu Europejskiego z dnia 25 lutego 2010 r. w sprawie sytuacji na Ukrainie, http://www .europarl.europa.eu/sides/getDoc.do?type=TA&reference=P7-TA-2010-0035&language=PL&ring=B7-2010-0120, [dostęp: 21.01.2013]. 234 działalności i tylko 8% negatywnie, to w Doniecku jest odwrotnie: zwolennicy stanowią tylko 3%, natomiast przeciwnicyaż 78%25. Tak więc owa decyzja Juszczenki jeszcze bardziej przyczyniła się do podziału Ukrainy na wschód i zachód oraz skłóciła ze sobą Ukraińców, czego przejawy widoczne były na corocznych obchodach dnia 9 maja – święta zwycięstwa w II wojnie światowej. Jednak nie należy zapominać, że Juszczenko podjął te decyzję przed drugą turą wyborów prezydenckich. W wyniku tego część elektoratu Julii Tymoszenko (przeciwnicy ideologii Stepana Bandery) zagłosowała na Wiktora Janukowycza. Należy zaznaczyć, że Julia Tymoszenko wcześniej, w wyniku gier politycznych, stała się przeciwnikiem prezydenta. Wiele osób oskarża właśnie Wiktora Juszczenkę o udzielenie „cichego wsparcia” dla Janukowycza, co doprowadziło do wygrania przez niego wyborów prezydenckich. W swojej biografii Juszczenko zaznaczył, iż główną przyczyną nadania tytułu „Bohatera Ukrainy” Stepanowi Banderze było oddanie hołdu wszystkim tym, którzy walczyli o wolną Ukrainę i zginęli w walce o nią. Juszczenko napisał, że zdawał sobie sprawę, iż nie zwycięży w wyborach prezydenckich, a oprócz niego tą skomplikowaną sprawą nikt nie będzie się zajmował przez najbliższe 10-15 lat26. Jeszcze wiele tygodni po odznaczeniu Stepana Bandery ukraińska telewizja i prasa na bieżąco komentowały ową decyzję. Krytycy polityki Juszczenki podkreślają, iż Bandera nigdy nie będzie jedynym bohaterem dla całej Ukrainy, ponieważ na wschodzie państwa żyją potomkowie partyzantów radzieckich, którzy znajdowali się w opozycji do UPA. Zwolennicy zaś (w tym i sam Juszczenko) koncentrują swoją uwagę na tym, iż taka decyzja wręcz odwrotnie przyczyni do przezwyciężenia stereotypów i „ukraińsko-ukraińskiego pojednania”. Zgodnie z ustawą O państwowych odznaczeniach Wiktor Juszczenko miał prawo jednoosobowo i bez zatwierdzenia swojej decyzji przez Radę Najwyższą nadać Stepanowi Banderze tytuł „Bohatera Ukrainy”. Również Konstytucja Ukrainy (art. 106, pkt 25) daje prezydentowi prawo do nadawania odznaczeń państwowych. Bardziej skomplikowana sprawa była z uznaniem członków UPA i OUN za uczestników walk o niepodległość Ukrainy. Andrzej Parubij, były członek partii Nasza Ukraina, później komendant Majdanu, oświadczył, iż nadać status uczestników walk o niepodległość Ukrainy członkom UPA i OUN może tylko parlament na wniosek rządu. Juszczenko jeszcze w 2007 roku złożył do Rady Najwyższej podobny projekt uchwały, jednak parlament odmówił jego rozpatrzenia27. 25 Ностальгія за СРСР та ставлення до окремих постатей, http://www.ratinggroup.com.ua/products/politic /data/ entry/ 14092/, [dostęp: 20.12.2014]. 26 В. Ющенко, op. cit., c. 500-501. 27 Д. Шурхало, Визнання ОУН-УПА борцями за незалежність: мотиви Президента зрозуміли по-різному, http://www.radiosvoboda.org/content/article/1943463.html, [dostęp: 21.01.2015]. 235 Okoliczności związane z odebraniem tytułu „Bohatera Ukrainy” W wyniku wyborów prezydenckich na Ukrainie, które miały miejsce w styczniu-lutym 2010 roku, prezydentem został wybrany kandydat reprezentujący interesy wschodniej części Ukrainy – Wiktor Janukowycz. Wraz z jego dojściem do władzy prawie wszystkie zasady tej świeżej demokracji zbudowanej przez Wiktora Juszczenkę zostały z powrotem zastąpione rządami „twardej ręki” prezydenta i były wykorzystywane jako przykrywka dla zakorzenionych praktyk radzieckich. Historyk Wołodymyr Wjatrowycz zauważył, iż w wyniku takiej polityki na Ukrainie ma miejsce proces odnawiania lub przywracania atrybutów władzy komunistycznej: totalnej władzy policyjnej, więźniów politycznych oraz wszechobecnej cenzury28. Przedstawiciele Freedom House stwierdzili, iż w 2011 roku na Ukrainie nastąpił upadek demokracji, odnotowano zwiększenie poziomu korupcji oraz wzrost nadużycia władzy ze strony rządu. W wyniku owej polityki rządzącej ekipy, Ukraina uzyskała status „częściowo wolnego państwa”29. Wiktor Janukowycz reprezentował przeważnie interesy wschodniej i południowej Ukrainy. Generalizując, jeżeli Ukraińcy po prawej stronie Dniepru są ukraińskojęzyczni, to po lewej – rosyjskojęzyczni. Głównym punktem programu wyborczego Janukowycza było nadanie językowi rosyjskiemu statusu drugiego, oprócz ukraińskiego, języka państwowego. Swoją obietnicę spełnił dopiero 6 sierpnia 2012 roku, kiedy Rada Najwyższa przyjęła ustawę O zasadach polityki językowej, w której „językom regionalnym i mniejszościom narodowym” została zapewniona rola równoległego języka urzędowego władz publicznych i samorządowych w tych regionach, w których co najmniej 10% mieszkańców wyrazi taką wolę w formie petycji. W wyniku tegojęzyk rosyjski został językiem regionalnym w 10 obwodach wschodniej Ukrainy30. Z racji zaszłości historycznych ideologia takich organizacji jak OUN i UPA oraz bezpośrednio postać Stepana Bandery nie cieszą się poparciem we wschodniej części Ukrainy. Po wygraniu wyborów prezydenckich Wiktor Janukowycz stanął przed poważnym dylematem. Uchylenie dekretu Juszczenki o nadaniu tytułu „Bohatera Ukrainy” Banderze oznaczało utratę i tak nielicznego poparcia na zachodzie Ukrainy, zaś zachowanie status quo było równoznaczne z rozczarowaniem swoich wyborców na wschodzie państwa. Po ogłoszeniu dekretu Janukowycz oraz członkowie jago partii unikali bezpośredniej odpowiedzi na pytanie, czy Wiktor Janukowycz odbierze tytuł „Bohatera Ukrainy” Stepanowi Banderze. Po zwycięstwie 28 Історик: державна підтримка радянських свят призводить до регресу в минуле, http://beta-ukr.newsru.ua/ukraine/09may2013/traumatic.html, [dostęp: 13.05.2013]. 29 Д.Крамер, Р. Нурік, Д. Вільсон, Е. Алтерман, Б’ючи на сполох: на захист демократії в Україні. Звіт Freedom House щодо стану демократії та захисту прав людини в Україні, https://freedomhouse.org/ sites/default/ files/inline_images/ Freedom%20House_UKR.pdf, с. 5-7, [dostęp: 13.05.2014]. 30 „Паради регіональних мов” зачепили 10 регіонів України, http://tyzhden.ua/News/72922, [dostęp: 21.01.2015]. 236 w wyborach, na tego typu pytania Janukowycz odpowiadał w następujący sposób: „Oczywiście dekrety Juszczenki odbiły się dużym echem i są nie do zaakceptowania ani na Ukrainie, ani w Europie. Kiedy politycy zaczynają przepisywać historię i to w takich drażliwych kwestiach, które raczej dzielą państwo, zamiast je jednoczyć, to jest źle. My likwidujemy ten system, gdzie wszystko było zezwolone, żeby później nikt nie miał takich złudzeń, iż jak się dostanie do władzy, to zrobi wszystko, co zechce”. Prezydent obiecywał, iż kwestia Bandery zostanie rozstrzygnięta do 9 maja31. Najlepszym i wręcz jedynym możliwym rozstrzygnięciem tej sprawy dla prezydenta było odebranie tytułu „Bohatera Ukrainy” w drodze postępowania sądowego, zamiast osobiście uchylić dekret Juszczenki, stając się nieprzyjacielem elektoratu na zachodzie Ukrainy. Sprawą tą zajął się doniecki prawnik Wołodymyr Olencewicz, osoba z bliskiego otoczenia Wiktora Medwedczuka, ukraińskiego polityka, który jest znany ze swoich prorosyjskich poglądów. W dniu 25 stycznia 2010 roku Olencewicz złożył pozew do sądu w sprawie odebrania tytułu „Bohatera Ukrainy” Stepanowi Banderze. Prawnik napisał, iż Juszczenko naruszył art. 6 ustawy O państwowych odznaczeniach, w myśl którego tytuł ten może być nadawany tylko obywatelom Ukrainy. Skarżący twierdzi, iż zgodnie z art. 3 ustawy O obywatelstwie Ukrainy Bandera nigdy nie był obywatelem Ukrainy, a więc nie może zostać odznaczony tytułem „Bohatera Ukrainy”. W odpowiedzi na skargę donieckiego prawnika w dniu 2 kwietnia 2010 roku sędzia Karine Abdukadyrowa w Okręgowym Sądzie Administracyjnym w Doniecku uchyliła dekret byłego prezydenta ze względu na jego bezprawność. Ciekawym jest fakt, iż w donieckim sądzie były zarejestrowane aż 42 sprawy o uchylenie dekretu Juszczenko o nadaniu tytułu „Bohatera Ukrainy” Stepanowi Banderze, którymi zajmowało się 13 sędziów. Tylko Karine Abdukadyrowa wydała orzeczenie sądowe w tej sprawie. Motywy odmowy rozpatrzenia spraw przez pozostałych 12 sędziów były następujące: nie jest to akt o charakterze indywidualnym lecz ogólnym i tylko Okręgowy Sąd Administracyjny w Kijowie ma prawo rozpatrywać tę sprawę; brak dokumentów dodatkowych, potwierdzających, w jaki sposób dekret Juszczenki wpłynął na poniżenie godności i ograniczenie praw skarżących; brak konkretnie wyszczególnionego pozwanego32. W orzeczeniu z dnia 2 kwietnia 2010 roku w sprawie №2а-1219/10/0570 sędzia motywowała swoją decyzję następująco: zgodnie z ustawą O państwowych odznaczeniach, tytuł ten może być nadawany tylko obywatelom Ukrainy. Ponieważ Szuchewycz zmarł w 1950 roku, 31 Янукович вважає, що надання Бандері звання Героя України не об'єднує українців, http://ua.Korrespondent.net/ukraine/1042209-yanukovich-vvazhae-shcho-nadannya-banderi-zvannya-geroyaukrayini-ne-obednue-ukrayinciv, [dostęp: 22.01.2015]. 32 Д. Гудима, Дегероїзація України,„Український Журнал”, №. 6, Чехія 2010, с. 36. 237 a Bandera w 1959 roku, nie mogli być oni obywatelami Republiki Ukrainy, gdyż państwo to uzyskało niepodległość dopiero w 1991 roku. Jednak analizując treść ustawy O państwowych odznaczeniach można dojść do wniosku, iż jej przepisy są ze sobą sprzeczne. Art. 5 głosi, iż odznaczeniem państwowym (jednym z nich jest order „Bohatera Ukrainy”) może być odznaczony obywatel Ukrainy, osoba bez obywatelstwa oraz cudzoziemiec. Natomiast treść następnego art. 6 zabrania odznaczać tytułem „Bohatera Ukrainy” osób, które nie posiadają ukraińskiego obywatelstwa, a więc: „tytułem „Bohatera Ukrainy” może być odznaczony tylko obywatel Ukrainy”33. Pomijając powyższą ustawę, definicję tego kto jest obywatelem Ukrainy można znaleźć w ustawie O Obywatelstwie Ukrainy. Zgodnie z art. 8, Ukraińska Republika Ludowa, Zachodnio-Ukraińska Republika Ludowa, Państwo Ukraińskie (Hetmanat Skoropadskiego) oraz Ukraińska Socjalistyczna Republika Radziecka były jednostkami państwowymi, które są utożsamiane z Republiką Ukrainy34. Zwolennicy decyzji Juszczenki twierdzą, iż w myśl tego artykułu, Stepan Bandera i Roman Szuchewycz byli obywatelami Ukrainy, ponieważ zmarli w latach istnienia USRR, która jest utożsamiana z państwem ukraińskim. W swoim pozwie skarżący przytacza art. 3 ustawy O obywatelstwie Ukrainy, zgodnie z którym Bandera nie może być obywatelem Ukrainy. W tym artykule są wymienione warunki uzyskania obywatelstwa ukraińskiego. W każdym z nich osoba, która chce uzyskać obywatelstwo ukraińskie, powinna urodzić się w USRR, a w czasie ogłoszenia niepodległości Ukrainy (24 sierpnia 1991 rok) – mieszkać na terenie Ukrainy. Ponieważ Bandera zmarł w 1959 roku, nie mógł on uzyskać obywatelstwa ukraińskiego zgodnie z art. 3 ustawy O obywatelstwie Ukrainy. Jak widać, ustawa O obywatelstwie Ukrainy również zawiera sprzeczne za sobą przepisy. Rozpatrując tę kwestię dalej, Bandera został odznaczony pośmiertnie, co jest zgodne z ustawą O państwowych odznaczeniach (art. 5), która zezwala na pośmiertne uhonorowanie odznaczeniami państwowymi. Osoby zmarłe, jak wiadomo, nie posiadają obywatelstwa. A więc, główny argument, którym motywowała swoje orzeczenie Karine Abdukadyrowa jest podważalny. Zgodnie z ustawą O państwowych odznaczeniach (art. 16), dekret prezydenta o nadaniu orderu państwowego Stepanowi Banderze może być odebrany tylko przez prezydenta (nie przez sąd) i tylko w razie skazania odznaczonego za ciężkie przestępstwo po przeprowadzeniu rozprawy sądowej. Przyjąwszy, iż ciężkim przestępstwem, które miał popełnić Bandera, była współpraca z nazistami, stronnicy nadania mu tytułu „Bohatera Ukrainy” zaznaczają, iż na 33 Закон України „Про державні нагороди України”, http://zakon1.rada.gov.ua/laws/show/1549-14, [dostęp20.12.2014]. 34 Закон Украни „Про громадянство України”, http://zakon4.rada.gov.ua/laws/show/2235-14, [dostęp13.05.2013]. 238 procesach karnych przeciwko zbrodniarzom III Rzeszy oraz ich sojusznikom, które miały miejsce w latach 1945-1949 w Norymberdze, nie padły oskarżenia przeciwko Banderze i UPA. W wyniku tamtych postępowań sądowych wydano 42 tomy. W tomie 39 w dokumencie 014 – USSR faktycznie wymienia się nazwisko Bandery oraz członków jego organizacji, jednak nie jako sojuszników Hitlera, a wręcz odwrotnie. „Bandera i przedstawiciele jego ruchu na Ukrainie przygotowują rebelię na ziemiach okupowanych w celu utworzenia niepodległej Ukrainy. W związku z tym wszystkich banderowców należy po przesłuchaniu rozstrzelać”35. Tak więc argumentując, iż Bandera popełnił ciężkie przestępstwo, skarżący musiałby to jeszcze udowodnić. Abstrahując od powyższej ustawy, zgodnie z Kodeksem Sądownictwa Administracyjnego Ukrainy w myśl art. 104 do sądu administracyjnego ma prawo złożyć pozew osoba, której prawa bądź interesy w sferze publicznoprawnej zostały naruszone bądź zagrożone. Olencewicz nie podał żadnych argumentów, w jakim stopniu jego prawa osobiste bądź interesy zostały zagrożone wydaniem dekretu przez Wiktora Juszczenko o nadaniu Stepanowi Banderze tytułu „Bohatera Ukrainy”. Również w orzeczeniu sądowym nie było o tym zmianki. Zwolennicy decyzji Juszczenki twierdzą, iż uznanie i traktowanie przez sąd owej sprawy jako aktu o charakterze indywidualnym nie jest zgodne z prawem. Był to przecież akt oficjalnego uhonorowania zmarłego odznaczeniem państwowym, dokonany przez prezydenta Ukrainy Wiktora Juszczenki, czyli akt normatywny. Zgodnie z tym, Olencewicz nie mógł zaznaczyć, w jakim stopniu owa decyzja wpłynęła na jego interesy, ponieważ odznaczenie pośmiertne nie rodzi żadnych praw bądź obowiązków właśnie ze względu pośmiertny status Bandery. Gdyby Olancewicz występował jako skarżący i bronił swoich praw oraz interesów w sądzie, to wtedy na podstawie 2 art. 19 Kodeksu Sądownictwa Administracyjnego Ukrainy, zgodnie z zasadą właściwości miejscowej, sprawa musiałaby być rozpatrywana w Sądzie Administracyjnym, w którego okręgu znajduje się miejsce zameldowania bądź zamieszkania skarżącego. Jednak uznawszy, iż jest to akt normatywny, zgodnie z częścią 3 art. 19 Kodeksu Sądownictwa Administracyjnego Ukrainy, oskarżenie aktów normatywnych podpisanych przez prezydenta musi odbywać się w okręgu siedziby administracji prezydenta, czyli w Kijowie. Stronnicy nadania tytułu „Bohatera Ukrainy” Stepanowi Banderze zaznaczają, iż na podstawie części 3 art. 19 Kodeksu Sądownictwa Administracyjnego Ukrainy, Okręgowy Sąd Administracyjny w Doniecku nie miał prawa rozpatrywać owej sprawy36. 35 Trial of the major war criminals before The International Military Tribunal, Germany 1949, p. 265-270. Анонімні „добрі юристи” про справу Ющенка-Бандери-Шухевича, http://www.istpravda.com.ua/digest/2011/01/14/14754/, [dostep: 7.02.2015]. 36 239 Kolejnym zarzutem jest zmiana pozwanego. W swoim pozwie Olenczewycz zaznaczył, iż decyzja wydana przez prezydenta Wiktora Juszczenkę nie jest zgodna z prawem. Natomiast Okręgowy Sąd Administracyjny w Doniecku zaznaczył, iż pozwanym jest prezydent Ukrainy. W wyniku wyborów prezydenckich w dniu 25 lutego 2010 roku Wiktor Janukowycz został nowym prezydentem Ukrainy. Tak więc w sprawie sądowej zaznaczono, iż pozwanym nie jest Wiktor Juszczenko, lecz Wiktor Janukowycz. Ze strony zwolenników decyzji Juszczenki są zarzuty, iż pozywając Wiktora Janukowycza zamiast Wiktora Juszczenkę Okręgowy Sąd Administracyjny w Doniecku złamał art.106 Konstytucji Ukrainy, w którym zaznaczono, iż prezydent Ukrainy nie może przekazać swoich kompetencji osobom trzecim bądź instytucjom. Zgodnie z art. 105 Konstytucji Ukrainy „tytuł prezydenta Ukrainy jest dożywotni, jeśli tylko prezydent nie został usunięty ze stanowiska poprzez impeachment”37. Tak więc reprezentować interesy pozwanego miał Wiktor Juszczenko bądź osoba z jego administracji. W tej historii jest jeszcze jeden aspekt wart poruszenia. Olencewicz oskarżył Juszczenkę o nadużycia władzy, których były prezydent dopuścić się miał zezwalając wnukowi Bandery na wywóz złotego orderu za granicę, co według ukraińskiego prawa jest karane pozbawieniem wolności do 6 lat (art. 364, Kodeksu Karnego). Jednak według ustawy O państwowych odznaczeniach na podstawie art. 19, krewny osoby odznaczonej tytułem „Bohatera Ukrainy” ma prawo wywieźć nagrodę za granicę. Należy tylko mieć przy sobie dokumenty potwierdzające otrzymanie tej nagrody. W dniu 23 czerwca 2010 roku Apelacyjny Sąd Administracyjny w Doniecku potwierdził orzeczenie Okręgowego Sądu Administracyjnego w Doniecku i stwierdził, iż Stepan Bandera i Roman Szuchewycz nie mogą być odznaczeni tytułem „Bohatera Ukrainy”. Ostateczna decyzja w sprawie Bandery i Szuchewycza została podjęta w sierpniu 2011 roku przez Wyższy Administracyjny Sąd Ukrainy. Potwierdził on uchwałę Okręgowego Sądu Administracyjnego w Doniecku z 2 kwietnia 2010 roku orzekając, iż nadanie tytułu „Bohatera Ukrainy” Banderze i Szuchewyczowi było niezgodne z prawem Ukrainy. Decyzja Wyższego Administracyjnego Sądu Ukrainy była uważana za „kropkę nad i” w tej głośniej sprawie. Jednak dwa lata później, na początku kwietnia 2013 roku Olencewicz otrzymał informację z milicji peczerskiej (dzielnica w Kijowie) o wszczęciu śledztwa przeciwko Juszczence, dotyczącego przekazania państwowego orderu wykonanego ze złota wnukowi Bandery mieszkającemu w Kanadzie, ponieważ powinien on pozostać własnością państwa ukraińskiego. W przypadku utrzymania się rządzącej ekipy Wiktora Janukowycza przy władzy, nie jest wykluczone, iż Wiktor Juszczenko mógłby zostać 37 Конституція України, http://zakon4.rada.gov.ua/laws/show/254%D0%BA/96-%D0%B2%D1%80, [dostęp: 7.02.2015]. 240 oskarżony o wręczenie złotego orderu wnukowi Bandery (maksymalna kara, która mogłaby mu być wymierzona – 3 lata pozbawienia wolności)38. Podczas kadencji prezydenckiej Wiktora Juszczenki miały miejsce inne przykłady uhonorowania pośmiertnego tytułem „Bohater Ukrainy”. W dniu 26 listopada 2005 roku prezydent Ukrainy Wiktor Juszczenko odznaczył tytułem „Bohater Ukrainy” Wasyla Stusa, ukraińskiego pisarza i dysydenta. Sprawa również była rozstrzygana w Apelacyjnym Sądzie Administracyjnym w Doniecku. W uchwale sądowej z dnia 28 października 2008 roku № 22-а11191/08 sąd stwierdził, iż uhonorowanie odznaczeniami państwowymi jest prawem prezydenta, przewidzianym w Konstytucji Ukrainy (art. 106, pkt. 25). Ponieważ dekret prezydenta jest aktem o charakterze indywidualnym i dotyczy tylko praw i interesów jednej osoby (uhonorowanego), prawa skarżącego nie były i nie mogą być zagrożone ową decyzją prezydenta39. Za kolejny przykład może posłużyć uchwała tego samego sądu w sprawie odebrania tytułu „Bohatera Ukrainy” Romanowi Szuchewyczowi. W orzeczeniu sądowym z dnia 12 maja 2009 roku № 2-а-25336/08/0570 zaznaczono, iż złożyć pozew do sądu administracyjnego ma prawo osoba, którą bezpośrednio dotyczy kwestionowane działanie (w tym przypadku decyzja prezydenta o nadaniu tytułu „Bohater Ukrainy” Romanowi Szuchewyczowi) oraz osoby będące podmiotami stosunku prawnego, których dotyczy owe ustalenie prezydenta. Skarżący musi udowodnić, w jaki sposób nadanie tytułu „Bohatera Ukrainy” Romanowi Szuchewyczowi wpłynęło na jego prawa. Nie wystarczy tylko ogólnie podać, iż prawa, obowiązki bądź interesy skarżącego zostały zagrożone bądź ograniczone. Sąd stwierdził, że decyzja prezydenta Wiktora Juszczenko nie wpłynęła w żadnym stopniu na prawa, obowiązki bądź interesy skarżącego 40. Stronnicy nadania tytułu „Bohatera Ukrainy” Stepananowi Banderze zwracają uwagę, iż w poprzednich uchwałach tego samego sądu w podobnych sprawach, sąd wydawał orzeczenia na niekorzyść skarżących, a kwestia obywatelstwa w ogóle nie była poruszana. Uważają oni, iż wyroki Okręgowego Sądu Administracyjnego w Doniecku oraz Apelacyjnego Sądu Administracyjnego w Doniecku są motywowane politycznie. Postać Stepana Bandery ponownie zyskała na popularności pod koniec 2013 roku. W wyniku tego, iż prezydent Wiktor Janukowycz nie podpisał w dniu 29 listopada w Wilnie umowy stowarzyszeniowej między Ukrainą a Unią Europejską, na Ukrainie zaczęła się rewolucja. Uczestnicy akcji protestu powszechnie wykorzystywali hasła Ukraińskiej Powstańczej Armii: „Sława Ukrainie”, „Sława nacji”, „Śmierć wrogom”. Często oprócz flag 38 С. Грабовський, Кафкіанська SelectiveJustice живе і перемагає, http://www.day.kiev. ua/uk/ articl /podrobici/ kafkianska-selective-justice-zhive-y-peremagaie, [dostep: 13.05.2013]. 39 Д. Гудима, "Справа Бандери": "геройські" укази очима сліпої Феміди, http://www.pravda.com.ua /columns/2010/05/3/4996952/view_print/, [dostęp: 7.02.2015]. 40 Ibidem. 241 państwowych (niebiesko-żółte) były widoczne flagi UPA – czerwono-czarne. Właśnie wtedy nastąpił wzrost popularności nacjonalistycznej partii „Swoboda”, która odwołuje się do dorobku politycznego UPA. Obaliwszy reżim Wiktora Janukowycza, na Ukrainie miały miejsce przedterminowe wybory prezydenckie i parlamentarne (Partia „Swoboda” nie przekroczyła progu wyborczego i nie dostała się do Rady Najwyższej). W dzień święta Opieki Matki Boskiej (Pokrowy), święta Ukraińskiej Powstańczej Armii oraz Dzień Obrońcy Ukrainy, 14 października 2014 roku w Kijowie miał miejsce pokojowy marsz ukraińskich nacjonalistów. Głównym ich żądaniem było nadanie członkom OUN i UPA statusu uczestników walk o ukraińską niepodległość. Jednak posłowie ukraińscy po raz ósmy przegłosowali włączenie projektu uchwały do porządku obrad41. W dniu 1 stycznia 2015 roku w Kijowie miał miejsce marsz z okazji urodzin Bandery. Nacjonaliści nieśli pochodnie i śpiewali pieśni UPA. Wielu ukraińskich polityków oraz historyków, którym poglądy UPA są bliskie, negatywnie ocenili wykorzystywanie pochodni. Wieloletni badacz historii UPA Wołodymyr Wjatrowycz uważa, iż wyjście z pochodniami na ulice może być wykorzystywane w celu kompromitacji obecnej władzy. Ukraińscy nacjonaliści ostatnio często zwracają się do prezydenta Petra Poroszenko w sprawie ponownego nadania tytułu „Bohatera Ukrainy” Stepanowi Banderze. Spełniwszy tę prośbę prezydent może popełnić niewybaczalny błąd. Ponieważ Ukraina znajduje się w stanie niewypowiedzianej wojny z Rosją, w której spory odsetek mieszkańców wschodniej części państwa jest po stronie rosyjskiej, nie wolno jeszcze bardziej skłócać ze sobą Ukraińców. Pewnym jest, że zarówno sprawa języka, jak i wspólnych bohaterów narodowych jeszcze długi czas będzie jednym z głównych problemów na Ukrainie. Wnioski Ukraina znajduje się w trudnym okresie swojej historii. Pomimo tego, iż Krym został bezprawnie aneksowany przez Rosje, a na wschodzie państwa toczy się zbrojna walka z uznawanaymi za terrorystyczne Doniecką oraz Ługańską Republikami Ludowymi, które są wspierane zza wschodniej granicy, największym problemem jest próżnia prawna oraz podział społeczeństwa. Problem z lukami prawnymi da się rozstrzygnąć w stosunkowo krótkim terminie powoławszy do tego specjalną komisję oraz stworzywszy bezstronny i niezależny system sądowniczy w państwie. Gorzej jest z jednoczeniem społeczeństwa ukraińskiego. Należy zdawać sobie sprawę, iż w wyniku przebywania w składzie różnych państw (Rzeczypospolitej Polski 41 ВР за сім спроб не визнала УПА воюючою стороною, що стало причиною масових сутичок біля парламенту, http://publicist.in.ua/2517-verhovna-rada-za-sm-sprob-ne-viznala-upa-voyuyuchoyu-storonoyu-schostalo-prichinoyu-masovih-sutichok-blya-parlamentu.html, [dostep: 21.01.2015]. 242 i Rosji), mentalność oraz historia Ukraińców po obydwu stronach Dniepru znacznie się różni. Mianując Stepana Banderę „Bohaterem Ukrainy” Wiktor Juszczenko rzucił społeczeństwo na głęboką wodę. Jak się okazało, były prezydent nieco się pospieszył z ową decyzją, ponieważ za rządów Wiktora Janukowycza tytuł ten został odebrany w drodze postępowania sądowego. (Sam proces również pozostawia wiele do życzenia). Każdy polityk na Ukrainie, który obejmuje stanowisko na wyższym szczeblu, musi zdawać sobie sprawę, iż problem wspólnych bohaterów jeszcze długo będzie nie do przezwyciężenia dla Ukraińców. Tak więc należałoby skupić się na realnych problemach Ukrainy, a nie wykorzystywać „słabe miejsca” Ukraińców do celów osobistych. Bibliografia Анонімні „добрі юристи”про справу Ющенка-Бандери-Шухевича, http://www.istpravda.com.ua/digest/2011/01/14/14754/. Бандерівці, http://www.irekw.internetdsl.pl/banderowcy_ukr.html. ВР за сім спроб не визнала УПА воюючою стороною, що стало причиною масових сутичок біля парламенту,http://publicist.in.ua/2517-verhovna-rada-za-sm-sprob-ne-viznalaupa-voyuyuchoyu-storonoyu-scho-stalo-prichinoyu-masovih-sutichok-blya-parlamentu.html. Грабовський С., Кафкіанська Selective Justice живе і перемагає, http://www.day.kiev.ua/uk/ articl/podrobici/kafkianska-selective-justice-zhive-y-peremagaie. Гудима Д., Дегероїзація України,„Український Журнал”2010, №. 6, Чехія. Гудима Д., „Справа Бандери”: „геройські” укази очима сліпої Феміди, http://www.pravda.com.ua /columns/2010/05/3/4996952/view_print/. Загайкевич Б., Перемишль – західний бастіон України, Нью-Йорк – Філладелфія 1961. Закон Украни, „Про громадянство України”, http://zakon4.rada.gov.ua/laws/ show/2235-14. Закон України,„Про державні нагороди України”, http://zakon1.rada.gov.ua/laws/show/1549-14. Iljuszyn I., UPA i AK. Konflikt w Zachodniej Ukrainie, Warszawa 2009. Історик: державна підтримка радянських свят призводить до регресу в минуле, http://beta-ukr.newsru.ua/ukraine/09 may2013/traumatic.html. Конституція України, http://zakon4.rada.gov.ua/laws/show/254%D0%BA/96%D0%B2%D1%80. Крамер Д., Нурік Р., Вільсон Д., Алтерман Е., Б’ючи на сполох: на захист демократії в Україні. Звіт Freedom House щодо стану демократії та захисту прав людини в Україні, https://freedomhouse.org/sites/default/files/inline_images/Freedom%20House_UKR.pdf. Łabiedź M., UPA, Drohobycz 1993. Ностальгія за СРСР та ставлення до окремих постатей, http://www.ratinggroup.com.ua/products/politic /data/ entry/ 14092/. Oświadczenie ws. nadania Stepanowi Banderze tytułu Bohatera Ukrainy, 243 http://www.prezydent.pl/aktualnosci/wydarzenia/art,1173,oswiadczenie-ws-nadaniastepanowibanderze-tytulu-bohatera-ukrainy.html. Osadczuk B., Pawłokoma pojednanie, „Wprost”, nr.19/2006. „Паради регіональних мов” зачепили 10 регіонів України, http://tyzhden.ua/ News/ 72922. Posłowie upamiętnili rzeź wołyńską jako”czystkę etniczną o znamionach ludobójstwa, http://www.tvn24.pl/wiadomosci-z-kraju,3/poslowie-upamietnili-rzez-wolynska-jakoczystkeetniczna-o-znamionach-ludobojstwa,339207.html. Путин осудил Ющенко за указ о Бандере, http://newsland.com/news/ detail/id/462292/. Рівненський обласний архів, фонд Р-30, опис 1i 2, справа 4 i7, аркуш 3 i6. Rezolucja Parlamentu Europejskiego z dnia 25 lutego 2010 r. w sprawie sytuacji na Ukrainie, http://www.europarl.europa.eu/sides/getDoc.do?type=TA&reference=P7-TA-20100035&language=PL&ring=B7-2010-0120. Siemaszko E., Ludobójstwo Polaków dokonane przez ukraińskich nacjonalistów – tereny i rozmiary, [w:] S. Korzewski (opr.), Pamięć i nadzieja, Chełm 2010. Trial of the major war criminals before The International Military Tribunal, Germany 1949. Указ № 965/2007 Президента України,„Про присвоєння Р. Шухевичу звання Герой України”, http://zakon4 .rada.gov.ua/laws/show/965/2007. Указ № 46/2010 Президента України, „Про присвоєння С. Бандері звання Герой України”, http://zakon4. rada.gov.ua/ laws/show/46/2010. Українська Повстанська Армія, http://historical-club.org.ua/istoriyaukrayini/nacionalno-vizvolni-zmagannya-u-1945-1955rr/260-nazva-stattiukrayinska-povsta nska-armiyachastina-druga.html. Cecuła A., Ludobójstwo UPA, „Fakty i Mity”, № 33 (650), 17-23 sierpnia 2012. Шурхало Д., Визнання ОУН-УПА борцями за незалежність: мотиви Президента зрозуміли по-різному, http://www.radiosvoboda.org/content/article/1943463.html. Ющенко В., Недержавні таємниці: нотатки на берегах пам’яті, Харків 2014. Янукович вважає, що надання Бандері звання Героя України не об'єднує українців, http://ua.Korrespondent.net/ukraine/1042209-yanukovich-vvazhae-shcho-nadannya-banderizvannya-geroya-ukrayini-ne-obednue-ukrayinciv. 244 mgr Diana Mościcka Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie SYTUACJA MNIEJSZOŚCI UKRAIŃSKIEJ W WOJEWÓDZTWIE WARMIŃSKO-MAZURSKIM Streszczenie Na Warmii i Mazurach obecnie mieszka kilkanaście tysięcy ludzi utożsamiających się z ukraińskim pochodzeniem. Jest to najliczniejsza społeczność ukraińska w kraju, biorąca aktywny udział w życiu politycznym, gospodarczym i społecznym swojego regionu. Ukraińcy to naród, który pielęgnuje swoje tradycje, obyczaje, język i historię, którą przekazuje następnym pokoleniom. Różne formy ich aktywności sprawiają, że mniejszość ukraińska na tle pozostałych mniejszości stanowi istotny element życia kulturalnego i społecznego województwa warmińsko-mazurskiego. Słowa kluczowe: mniejszości narodowe, Ukraińcy, pochodzenie, aktywność, kultura THE SITUATION OF UKRAINIAN MINORITY IN WARMIA AND MAZURY Summary Several thousands of people identifying with the Ukrainian origin currently live in Warmia and Mazury. It is the largest Ukrainian community in the country, which takes an active part in the political, economic and social life of their region. Ukrainians are a nation that cherishes their traditions, customs and history, which is passed from generation to generation. Various forms of their activity cause the Ukrainian minority to be an important part of cultural and social life of Warmia and Mazury in comparison to other minorities. Keywords: national minorities, Ukrainians, origin, activity, culture Świadomość narodowa nie jest właściwością istniejącą zewnętrznie, lecz trwającą jedynie w umyśle ludzi1. Tę świadomość możemy badać i analizować przede wszystkim na podstawie deklaracji samych zainteresowanych. Oczywiście, zdarzają się sytuacje, gdy warunki, w jakich się znaleźli, uniemożliwiają im szczere i rzeczywiste ujawnienie swoich narodowości, religii i przekonań. Mimo to, coraz częściej zauważyć można tendencję wzrastającą przy oficjalnym przyznawaniu się do innej niż polska narodowości, etniczności, języka ojczystego czy wyznania. Zmianę tą najlepiej zaobserwować można w wynikach ogólnokrajowych spisów powszechnych. 1 J. Tomaszewski, Mniejszości narodowe w Polsce XX wieku, Warszawa 1991, s. 8. 245 Z chwilą ukształtowania się współczesnej świadomości narodowej, czyli wtedy gdy powstawały obecne narody oraz zanikały tradycyjne podziały stanowe, ukształtowało się pojęcie mniejszości narodowej2. Współcześnie funkcjonuje kilkanaście definicji tego pojęcia, a członkowie owych mniejszości chronieni są prawem3. W Ustawie o mniejszościach narodowych i etnicznych z 2005 roku, dziewięciu grupom mniejszościowym przyznano oficjalnie status mniejszości narodowych w Polsce. Wśród nich wyróżniono również mniejszość ukraińską4, skupiającą imponującą liczbę członków. Mimo, że Polska jest krajem, uważanym za jednolity narodowościowo, to jednocześnie jawi się ona jako mocno zróżnicowana5. Widać to chociażby na podstawie źródeł opisujących mniejszości narodowe w Polsce w okresie międzywojennym. Struktura narodowościowa w 1931 roku uwzględnia liczbę nieco ponad 5 tys. Ukraińców6, zaś już około 1954 roku ich liczba szacowana była na 162 tys.7. Dane z 1999 roku wskazywały natomiast, że w województwie warmińsko-mazurskim mieszkało wówczas ok. 70-80 tys. obywateli polskich narodowości ukraińskiej, jednakże dane te były znacznie zawyżone. Według najnowszych informacji region Warmii i Mazur zamieszkują największe w kraju skupiska mniejszości narodowych i etnicznych, czyli 20 342 obywateli, z czego 13 037 deklaruje ukraińską narodowość8. Podczas Spisu Powszechnego Ludności i Mieszkań, przeprowadzonego w 2002 roku, prawie 31 tys. obywateli polskich zadeklarowało ukraińską narodowość 9, z czego ok. 12 tys. zamieszkiwało Warmię i Mazury10. Z kolei ostatni Narodowy Spis Powszechny Ludności i Mieszkań z 2011 roku uwidocznił wzrost identyfikacji narodowościowej Ukraińców. Najnowsze dane podają, że w Polsce żyje 38 795 Ukraińców, z czego dwadzieścia osiem tysięcy wskazało ową narodowość jako 2 Ibidem, s. 7. Zapewnia im to przede wszystkim: Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r., Dz. U. 1997nr 78 poz. 483oraz odpowiednie ustawy. 4 Ustawa z dnia 6 stycznia 2005 r. o mniejszościach narodowych i etnicznych oraz języku regionalnym, Dz. U. 2005 nr 17 poz. 141, art. 2. 5 I. Idzik, M. Ptaszkiewicz (red.), Mniejszości narodowe w Polsce, Stowarzyszenie „Jeden Świat” – Service Civil Internetional Polska, Poznań 2001, s. 7. 6 J. Tomaszewski, op. cit., s. 23. 7 Ibidem, s. 45. 8 Według danych z 2014 r. Pełnomocnika Wojewody Warmińsko-Mazurskiego ds. mniejszości narodowych i etnicznych – J. Wańkowskiej-Sobiesiak. 9 http://www.stat.gov.pl/gus/8185_PLK_HTML.htm, [dostęp: 25.03.2014]. 10 Ibidem. 3 246 pierwszą11. Aż 39% z zadeklarowanych Ukraińców zamieszkuje województwo warmińsko-mazurskie (13 037 osób). Warto przy tym wspomnieć, że jednym z języków niepolskich, którymi ludność RP najczęściej się posługuje w zaciszu domowym jest m.in. właśnie język ukraiński, którego używa 24,5 tys. osób, z czego około 5 tys. mówi nim, jako jedynym12. Jeszcze inne źródła podają, że mniejszość ukraińska liczy w Polsce od 200 do nawet 300 tys. osób13. Wyliczenia te wydają się jednak znacznie wyolbrzymione. Wszystkie przytoczone wyżej badania nie są w stanie oszacować i podać rzeczywistej liczby ludności mniejszości ukraińskiej, gdyż nadal duża część z nich, z różnych powodów nie chce przyznać się do swojego pochodzenia i narodowości. Trzeba mieć świadomość, że nikt nie ma obowiązku ujawniać ani udowadniać swojej przynależności do mniejszości narodowej, etnicznej czy religijnej, bo osoby należące do tych grup same decydują o swojej przynależności do tych społeczności bądź też nie14. Region Warmii i Mazur charakteryzuje się nie tylko dużą różnorodnością narodowościową i etniczną, ale także kulturową oraz religijną. Około 7% z ponad 1,4 mln mieszkańców Warmii i Mazur stanowią osoby narodowości innej niż polska. Najliczniejszą grupą narodową są właśnie Ukraińcy. Najwyższy procent ogółu obywateli deklarujących narodowość ukraińską zamieszkuje powiat węgorzewski15. Rozmieszczenie ludności ukraińskiej w województwie warmińsko-mazurskim jest efektem prowadzonej przez komunistyczne władze polityki osiedleńczej. Po obu wojnach na teren Warmii i Mazur zesłano Ukraińców w liczbie pięćdziesięciu sześciu tysięcy (z okolic Tomaszowa Lubelskiego, Hrubieszowa, Chełma Lubelskiego, Leżajska, Leska, Sanoka, Białej Podlaskiej, Włodawy i Jasła)16. W 1947 roku komuniści przesiedlając Ukraińców stosowali metodę, według której w jednej miejscowości nie powinno znajdować się więcej niż dziesięć ukraińskich rodzin. Plan ten nie powiódł się jednak, gdyż m.in. przez łapówki, zaniechania i niedopatrzenie władz oraz przez zbyt dużą liczbę Ukraińców, w jednej wiosce osiedlano znacznie więcej rodzin ukraińskich. Do dziś 11 Ludność. Stan i struktura demograficzno-społeczna, Narodowy Spis Powszechny Ludności i Mieszkań 2011, GUS, Warszawa 2013, s. 91, http://www.stat.gov.pl/gus/5840_14076_PLK_HTML.htm, [dostęp: 15.01.2015]. 12 Ibidem, s. 95. 13 I. Idzik, M. Ptaszkiewicz (red.), op. cit., s. 34. 14 Prawa człowieka. Mniejszości narodowe zyskują nowe uprawnienia – Język obcy w polskiej gminie, „Rzeczpospolita”, 2-3.05.2005. 15 M. Panius, Ukraińcy na Warmii i Mazurach, [w:] M. Melnyk (red.), W cieniu akcji Wisła – Ukraińcy we współczesnej Polsce, Olsztyn 2008, s. 69. 16 B. Beba, Kierunek przemian tożsamości kulturowej Ukraińców na Warmii i Mazurach; [w:] B. Domagała, A. Sakson (red.), Tożsamość kulturowa społeczeństwa Warmii i Mazur, Olsztyn 1998, s. 97. 247 zresztą można spotkać miejscowości, w których obecni mieszkańcy narodowości ukraińskiej stanowią większość17. Po umieszczeniu Ukraińców w nowych domostwach, natychmiast wydano dyrektywę „nie używać w stosunku do przesiedleńców z akcji „Wisła”, określenia Ukrainiec”. Mieli oni zapomnieć kim są i skąd pochodzą. Działania komunistycznych władz miały na celu całkowitą asymilację ludności napływowej, jednakże tak się nie stało. Ukraińcy przesiedleni w wyniku akcji „Wisła”18, po 1950 roku zamieszkali głównie północną część województwa od granicy z Obwodem Kaliningradzkim do Olsztyna, gdzie najokazalszymi skupiskami są tereny od Braniewa po Banie Mazurskie. Wśród przesiedleńców początkowo panowało przekonanie o tymczasowości i możliwości powrotu w rodzinne strony, lecz niestety ludność ukraińska musiała zaadoptować się w nowym środowisku. Na szczeblu regionalnym to wojewoda odpowiada za realizację zapisów ustawy o mniejszościach narodowych i etnicznych oraz języku regionalnym 19. Ze względu na wysoki odsetek mniejszości narodowych i etnicznych w województwie warmińskomazurskim, powołani zostali też pełnomocnicy wojewody i marszałka ds. Mniejszości Narodowych i Etnicznych, a także stała komisja Sejmiku Województwa WarmińskoMazurskiego ds. Mniejszości Narodowych i Etnicznych – warto dodać, że pierwsza i przez wiele lat jedyna w Polsce. Rzeczywiście, w omawianym województwie zauważalne jest zaangażowanie władz lokalnych w sprawy mniejszości narodowych. Przedstawiciele ukraińskiej mniejszości narodowej bardzo często wchodzą w skład struktur samorządów na poziomie miasta, gminy, powiatu czy województwa. W polskim parlamencie już drugą kadencję zasiada poseł z województwa warmińsko-mazurskiego, który sam o sobie mówi, że jest „Polskim Ukraińcem”20. W Sejmie pełni on funkcję przewodniczącego Komisji Mniejszości Narodowych i Etnicznych21. Ukraińcy są mniejszością narodową posiadającą bardzo dobrze rozwinięte nauczanie i szkolnictwo niemal na każdym etapie edukacji. Najsłynniejsze i zarazem cieszące się długą tradycją ośrodki to: Zespół Szkół z Ukraińskim Językiem Nauczania w Bartoszycach (szkoła podstawowa i gimnazjum, w którym uczy się 150 uczniów 17 M. Panius, op. cit., s. 70. A. Korzeniewska-Lasota, Ukraińcy na Warmii i Mazurach w latach 1947-1970, Olsztyn 2007, s. 34. 19 http://tinyurl.com/http-www-wm-uw-olsztyn-pl, [dostęp: 15.01.2015]. 20 P. Reszka, Krwawy węzeł: Wołyń po 70 latach – wywiad z Mironem Syczem, „Tygodnik Powszechny”, nr 15, 12.04.2013, s. 4-6. 21 http://tinyurl.com/http-www-sejm-gov-pl, [dostęp: 15.01.2015]. 18 248 i pracuje 39 nauczycieli) oraz Zespół Szkół z Ukraińskim Językiem Nauczania w Górowie Iławeckim (gimnazjum i liceum ogólnokształcące zatrudniające 29 nauczycieli kształcących 161 uczniów)22. Obie te placówki są szkołami dwujęzycznymi, w których wszyscy obowiązkowo uczą się zarówno języka polskiego jak i ukraińskiego. Oprócz wymienionych szkół na terytorium województwa warmińsko-mazurskiego funkcjonuje 54 szkolnych i międzyszkolnych zespołów nauczania języka ukraińskiego (w powiatach: elbląskim, kętrzyńskim, iławskim, bartoszyckim, gołdapskim, węgorzewskim, braniewskim, ostródzkim). To właśnie te szkoły mają za zadanie podtrzymywać i rozwijać tożsamość narodową i etniczną dzieci oraz młodzieży23 i trzeba przyznać, że obie w/w placówki to czynią. Ucząc i kształcąc nowe pokolenia wychowane z dala od duchowej ojczyzny, podejmowane są tu więc starania mające na celu zahamowanie procesu asymilacji24 i odkłamywania historii. Mniejszość ukraińska oficjalnie zorganizowana jest głównie w Związku Ukraińców w Polsce25, w województwie warmińsko-mazurskim liczącym około 2,5 tys. członków26. Główne ukraińskie organizacje, które uaktywniły się po 1990 roku i funkcjonują współcześnie, to np. Ukraińskie Towarzystwo Nauczycielskie, Ukraińskie Towarzystwo Lekarskie, Ukraińskie Towarzystwo Historyków27 czy Stowarzyszenie Ukraińców-Więźniów Politycznych Okresu Stalinowskiego. Regionalny oddział Związku Ukraińców w Polsce prowadzi szeroką działalność kulturalną oraz społeczną w skali mikro i makro, ze względu na rozległe kontakty międzynarodowe. Olsztyński ZUwP na różnych polach współpracuje m.in. z Uniwersytetem Warmińsko-Mazurskim w Olsztynie, jak również z lokalnymi stowarzyszeniami28. Ukraińcy to uzdolnieni artyści słynący z pięknych głosów, poczucia rytmu i ogromnej muzykalności. Ukraiński ruch artystyczny rozwija się głównie przy wcześniej wymienionych szkołach, a także w większych miastach skupiających większe grono Ukraińców29. Mniejszość ta najbardziej ceni sobie dobrą muzykę folklorystyczną i imprezy festiwalowe. Zauważalny jest trend coraz częstszego powstawania zespołów 22 Informacje pochodzą z 2014 roku od Doradcy Metodycznego w zakresie nauczania języka ukraińskiego Warmińsko-Mazurskiego Ośrodka Doskonalenia Nauczycieli w Olsztynie – L. Tchórz. 23 A. Lewandowska, Mniejszości narodowe w szkołach, „Monitor Prawny Dyrektora – Miesięcznik dyrektora szkoły” 2005, nr 8/9, s. 13. 24 M. Panius, op. cit., s. 70. 25 Zob. http://www.zup.ukraina.com.pl/index.php, [dostęp: 15.01.2015]. 26 M. Panius, op. cit., s. 73. 27 Ibidem, s. 74. 28 Informacje od Przewodniczącego Olsztyńskiego Oddziału ZUwP – p. Stefana Migusa. 29 Zob. http://ukraincy.wm.pl/, [dostęp: 15.01.2015]. 249 mających swoje korzenie w rytmach ukraińskich i nie wstydzących się o tym głośno mówić. Do najbardziej znanych zaliczamy: - Horpyna, czyli olsztyński zespół folkowy, powstały w 1999 roku z inicjatywy środowiska studenckiego. Grupa ta gra muzykę z pogranicza ukraińskiego folk-rocka. Zespół brał udział w wielu koncertach granych m.in. dla TVP, Wielkiej Orkiestry Świątecznej Pomocy , a także na Przystanku Woodstock30. - Berkut – kolejna olsztyńska grupa muzyków, która powstała w 2004 r. Jej członkami są zarówno Polacy jak i Ukraińcy, których połączyła wspólna pasja tworzenia muzyki inspirowanej folkiem ukraińskim. Jest to jeden z najpopularniejszych i najbardziej utytułowanych zespołów ukraińskiego folk-rocka w naszym kraju31. - Enej – ukraińsko-polski zespół muzyczny założony w 2002 r. w Olsztynie przez dwóch braci Sołoduchów oraz Łukasza Kojrysa, wówczas jeszcze grający głównie rock alternatywny32. Spora część składu zespołu na korzenie ukraińskie, w związku z czym Enej czerpie inspiracje z tej właśnie kultury, który to fakt wielokrotnie podkreśla33. Nawet nazwa zespołu pochodzi od imienia głównego bohatera Eneidy Iwana Kotlarewskiego – ukraińskiej trawestacji utworu Wergiliusza. Enej swoją sławę zawdzięcza udziałowi i wygranej w popularnym programie typu talent-show pt. „Must be the music”. Jego członkowie są absolwentami i studentami Uniwersytetu WarmińskoMazurskiego, zaś grupa może się pochwalić sprzedażą kilkudziesięciu tysięcy płyt oraz zdobyciem wielu prestiżowych nagród. Inne lokalne grupy muzyczne działają na zasadzie rekonstrukcji ukraińskiej kultury ludowej, ponieważ wykonywane utwory pochodzą z XVIII-XIX wieku. Osoby przesiedlone w 1947 roku przywiozły ze sobą własną kulturę i zwyczaje, a to musiało znaleźć gdzieś swoje ujście. W stolicy Warmii i Mazur – Olsztynie, organizowane są cykliczne imprezy kulturalne o zasięgu lokalnym, regionalnym, ogólnopolskim, a nawet międzynarodowym. Do nich można zaliczyć wspomniane już Dni Teatru Ukraińskiego, ale także Regionalny Jarmark Folklorystyczny w Kętrzynie, Festiwal Twórczości Dziecięcej w Elblągu, Spotkania Pogranicza w Głębocku, Regionalne Inauguracje Sezonu Kulturalnego Mniejszości Ukraińskiej w Srokowie, Międzynarodowy Festiwal Dziecięcych Zespołów 30 Zob. http://www.horpyna.pl/, [dostęp: 15.01.2015]. Zob. http://www.berkut.pl/, [dostęp: 15.01.2015]. 32 Zob. http://enej.pl/historia/, [dostęp: 15.01.2015]. 33 K. Baca–Pogorzelska, Enej – ukraiński Odys, „Rzeczpospolita”, http://www.rp.pl/artykul/615986.html, [dostęp: 15.01.2015]. 31 250 Mniejszości Narodowych w Węgorzewie, Polsko-Ukraińskie Spotkania Literackie w Górowie Iławeckim, Dni Ukraińskiej Kultury w Giżycku, Noce Iwana Kupały w Kruklankach oraz spotkania integracyjne młodzieży w całym województwie. Ukraińcy zapraszają na swoje imprezy nie tylko ukraińskich i polskich wykonawców, ale również przedstawicieli innych narodowości. Występy osób związanych z mniejszością ukraińską wiążą się nie tylko z działalnością muzyczną. Istnieją bowiem również amatorskie teatry, które występować mogą np. na odbywających się w Olsztynie niemal corocznie Ogólnopolskich Dniach Teatru Ukraińskiego, zespoły tańca ludowego (np. słynny i utytułowany zespół Czeremosz czy Zespół Pieśni i Tańca „Dumka” z Górowa Iławeckiego)34. Oprócz działalności estradowej, ukraińska mniejszość narodowa na Warmii i Mazurach posiada własne audycje w regionalnym radiu oraz telewizji. Zgodnie z art. 21 ustawy o radiofonii i telewizji35 – TVP jako nadawca publiczny zobowiązany jest do tworzenia i rozpowszechniania audycji uwzględniających potrzeby mniejszości narodowych i etnicznych. W związku z tym obecność w mediach publicznych audycji telewizyjnych i radiowych mniejszości ukraińskiej w woj. warmińsko- mazurskim36 przedstawia się następująco: olsztyński oddział TVP emitował Magazyn Ukraińskie Wieści, który ukazywał się co 2 tygodnie. Przedstawiał on najważniejsze problemy i wydarzenia dotyczące omawianej mniejszości, zaś sama audycja prowadzona była w języku ukraińskim z polskimi napisami. W Radiu Olsztyn audycje w języku ukraińskim nadawane są natomiast już od ponad 60 lat37. Jedną z nich prowadzi przewodniczący delegatury Olsztyńskiej ZUwP – Stefan Migus. Ogólny czas antenowy radiowy i telewizyjny oddziałów publicznych w Olsztynie był poświęcony w większości mniejszości ukraińskiej. Najważniejszymi ukraińskimi tytułami prasowymi ukazującymi się w omawianym województwie są: Tygodnik „Nasze Słowo”, dwumiesięcznik „Nad Buhom i Narwoju” oraz „Błahowist”38. Punktem scalającym wszystkich Ukraińców z Warmii i Mazur jest niewątpliwie religia. Kapłani oraz popowie dbają nie tylko o stronę duchową mniejszości, ale także 34 W. Aksjonowa, D. Babiak, R. Gonsorek, Ż. Krukienicka (red.), Nasza szkoła, Górowo Iławeckie 2009, s. 33. 35 Ustawa z dnia 22 grudnia 1992 r. o radiofonii i telewizji, Dz. U. 04.253.2531 z późn. zm. 36 Zob. http://mnarodowe.blogspot.com/p/mniejszosc-ukrainska-na-warmii.html, [dostęp: 15.01.2015]. 37 Zob. http://ro.com.pl/audycje-dla-mniejszosci, [dostęp: 15.01.2015]. 38 Informacje z 2014 r. od Przewodniczącego Olsztyńskiego Oddziału ZUwP – S. Migusa. 251 o zacieśnianie narodowych więzi. „Polscy Ukraińcy” należą, głównie do dwóch Kościołów: greckokatolickiego, czyli Kościoła Katolickiego Obrządku BizantyjskoUkraińskiego i Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego39. Członkowie ukraińskiej mniejszości są szanowanymi, kulturalnymi i lubianymi mieszkańcami Warmii i Mazur, czego dowodem mogą być chociażby ostatnie wybory parlamentarne i samorządowe. W środowisku mniejszości ukraińskiej w województwie warmińsko-mazurskim silnie działają lekarze (w tym dyrektorzy szpitali), rolnicy, wykładowcy – np. profesorowie UWM czy UG, biznesmeni, dziennikarze, a także nauczyciele m.in. Luba Tchórz – jedyny w Polsce doradca metodyczny języka ukraińskiego w WMODN w Olsztynie40, a jednocześnie dyrektor Zespołu Szkół w Bartoszycach. Z chęci promowania przedsięwzięć służących umacnianiu tożsamości narodowej oraz rozwoju oświaty ukraińskiej powołano fundację „Zahrawa”, która jest m.in. fundatorem stypendiów dla uczniów ukraińskiego liceum41. Ukraińcy z Warmii i Mazur utrzymują kontakty z wieloma regionami Ukrainy, jak również współpracują z innymi mniejszościami w Polsce. W omawianym województwie mniejszość ukraińska boryka się jednak z problemami nieposiadania zbyt wielu własnych obiektów czy pomieszczeń (oczywiście poza większymi miastami), w których mogłaby kultywować, rozwijać i przekazywać tradycje narodowe, pielęgnować współpracę polsko-ukraińską czy dodatkowo nauczać ojczystego języka. Problem ten jest zauważalny, gdyż np. w Kętrzynie czy Iławie miejscowe społeczności same wygospodarowały pomieszczenia na świetlice (przy okazji budowy świątyń)42. Inne dostrzegalne problemy mniejszości ukraińskiej to: niewystarczająca liczba instytucji kulturalnych, migracje rodzin ukraińskich, słaby zasięg programu radiowego, ograniczone środki finansowe m.in. na działalność instytucjonalną, niewielka liczba nauczycieli języka ukraińskiego, wyludnianie się wsi „polskichukraińskich”, zbyt mała liczba wolontariuszy. Ludność pochodzenia ukraińskiego jest najbardziej „kolorową” i widoczną grupą mniejszości narodowych w tytułowym województwie. Ukraińcy to silny i mocno wspierający się naród, który z dużą troską, ambicją i zaangażowaniem pielęgnuje swoje 39 I. Idzik, M. Ptaszkiewicz (red.), op. cit., s. 36. Zob. http://www.wmodn.olsztyn.pl/kontakt.html, [dostęp: 15.01.2015]. 41 Zob. http://bazy.ngo.pl/search/info.asp?id=6669, [dostęp: 15.01.2015]. 42 Informacje od Przewodniczącego Olsztyńskiego Oddziału ZUwP – S. Migusa. 40 252 tradycje i obyczaje. Zgłębia swoją historię, którą przekazuje następnym pokoleniom oraz dba o naukę języka ojczystego43 i co warte podkreślenia – języka polskiego. Wszystkie powyższe formy aktywności sprawiają, że mniejszość ukraińska na tle pozostałych mniejszości: niemieckiej, białoruskiej, litewskiej, żydowskiej, romskiej czy tatarskiej; stanowi istotny element życia kulturalnego oraz społecznego Warmii i Mazur. Współcześnie coraz wyraźniej zauważyć można znaczny wzrost aktywności i powstawania nowych inicjatyw związanych z szeroką działalnością Ukraińców po przemianach sprzed 26 lat. Niektórzy polscy uczeni twierdzą, że spośród wszystkich nacji, które odegrały istotną rolę w dziejach RP, narodem którego znaczenie było najważniejsze są właśnie Ukraińcy44. Nigdy z nikim, Polacy nie byli tak związani jak właśnie z Ukraińcami. Dlatego warto mieć to na uwadze i starać się wspierać albo chociaż nie przeszkadzać „polskim Ukraińcom”. Poprzez organizowanie koncertów, festiwali, wystaw, zabaw oraz wspólnych imprez społeczeństwo polskie zaczęło inaczej patrzeć na ludność mniejszości ukraińskiej, co pomaga w niwelowaniu negatywnego stereotypu „złego Ukraińca”. Współczesne relacje między Polakami a mniejszością ukraińską, w Krainie Tysiąca Jezior przedstawiają się bardzo korzystnie. Dziś „polscy Ukraińcy” postrzegani są, jako osoby pracowite, zdolne i bardzo rodzinne. To mniejszość silnie wspierająca się, ale jednocześnie nie odgraniczająca się od pozostałych Polaków. Mniejszość ukraińska stwarza sobie namiastkę własnego świata, pozostając w zgodzie z miejscem urodzenia nowych pokoleń – położonym kilkaset kilometrów od swojego rodzinnego kraju. Pielęgnując obyczaje i tradycje zachowali oni jednak kulturę, wiarę i język. Duża to zasługa współpracy z organami administracji państwowej. Tego typu mądre współdziałanie przyniosło obu stronom korzyści zarówno społeczne, jak i kulturalne oraz polityczne. Profesor Uniwersytetu Gdańskiego oraz pracownik naukowy Instytutu Pamięci Narodowej w Gdańsku – pochodzący z Bani Mazurskich Igor Hałagida, na następujące pytanie redaktora „Gazety Olsztyńskiej” poruszające wydarzenia Akcji Wisła: „Kim są dziś Ukraińcy mieszkający na Warmii i Mazurach?” – odpowiedział: „po pierwsze w bezpośrednim sąsiedztwie uległy zatarciu negatywne, czasem jeszcze przedwojenne, stereotypy polsko-ukraińskie. Rozproszenie spowodowało też znaczny postęp asymilacji, 43 A. Brzeziecki, Większość w mniejszości: konflikt i koegzystencja dwóch języków, „Tygodnik Powszechny”, nr 51, 12/2005, s. 11. 44 I. Idzik, M. Ptaszkiewicz (red.), op. cit., s. 34. 253 o wiele głębszy niż w mieszkających w Polsce w zwartych grupach Białorusinów czy Litwinów. A o tych, którzy w Polsce zachowują ukraińską tradycję, można powiedzieć, że mają dziś dwie małe ojczyzny. Tą, gdzie się urodzili, wychowali, […], i do dziś mieszkają. I tą drugą – miejscowość skąd pochodzą ich dziadkowie czy pradziadkowie – o której rozmawia się w domu i którą się czasem z olbrzymim sentymentem czy w poszukiwaniu korzeni odwiedza”45. Stosunki polsko-ukraińskie wkroczyły w nową fazę rozwoju, pomimo, iż w spadku po minionych czasach społeczność ukraińska otrzymała balast przesądów i negatywnych emocji. Podejmowane działania wspólnie z organizacjami administracji państwowej i samorządowej poskutkowały przełamaniem nieufności, barier i doprowadziły do zbliżenia i pojednania. Umiejętne współdziałanie przyniosło wzajemne korzyści w dziedzinach życia społeczno-politycznego i kulturalnego. Społeczność ukraińska wrosła w krajobraz Warmii i Mazur i stanowi jej stały element. Województwo warmińsko-mazurskie nie bez kozery określane jest mianem „wyspy wielokulturowości”, „wieży Babel” oraz „tygla narodowościowego”. To tu obok siebie i ze sobą żyją rdzenni Polacy i przedstawiciele innych narodowości. Na Warmii i Mazurach mieszają się oraz współpracują ze sobą narody, kultury, tradycje i wierzenia a to wszystko tworzy niepowtarzalny klimat tego pięknego regionu. Bibliografia Aksjonowa W., Babiak D., Gonsorek R., Krukienicka Ż. (red.), Nasza szkoła, Górowo Iławeckie 2009. Baca–Pogorzelska K., Enej – ukraiński Odys,„Rzeczpospolita”, http://www.rp.pl/artykul/615986.html. Beba B., Kierunek przemian tożsamości kulturowej Ukraińców na Warmii i Mazurach; [w:] Domagała B., Sakson A. (red.), Tożsamość kulturowa społeczeństwa Warmii i Mazur, Olsztyn 1998. Brzeziecki A., Większość w mniejszości: konflikt i koegzystencja dwóch języków, „Tygodnik Powszechny”, nr 51, 12/2005. Brzozowski S., Trzy pokolenia po akcji „Wisła” wywiad z Igorem Hałagidą, „Gazeta Olsztyńska”, 04.05.2012. http://bazy.ngo.pl/search/info.asp?id=6669. http://enej.pl/historia/. http://mnarodowe.blogspot.com/p/mniejszosc-ukrainska-na-warmii.html. http://ro.com.pl/audycje-dla-mniejszosci. 45 S. Brzozowski, Trzy pokolenia po akcji „Wisła” wywiad z Igorem Hałagidą, „Gazeta Olsztyńska”, 04.05.2012, s. 18. 254 http://ukraincy.wm.pl/. http://www.berkut.pl/. http://www.horpyna.pl/. http://www.stat.gov.pl/gus/8185_PLK_HTML.htm. http://www.wm.uw.olsztyn.pl/index.php?option=com_content&view=article&id= 4818&Itemid=304&lang=de. http://www.wmodn.olsztyn.pl/kontakt.html. http://www.zup.ukraina.com.pl/index.php. Idzik I., Ptaszkiewicz M. (red.), Mniejszości narodowe w Polsce, Stowarzyszenie „Jeden Świat” - Service Civil Internetional Polska, Poznań 2001. Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r.,Dz. U. 1997 nr 78 poz. 483. Korzeniewska-Lasota A., Ukraińcy na Warmii i Mazurach w latach 1947-1970, Olsztyn 2007. Lewandowska A., Mniejszości narodowe w szkołach, „Monitor Prawny Dyrektora – Miesięcznik dyrektora szkoły”, nr 8/9, sierpień/wrzesień 2005, s. 13. Ludność. Stan i struktura demograficzno-społeczna, Narodowy Spis Powszechny Ludności i Mieszkań 2011, GUS, Warszawa 2013, http://www.stat.gov.pl/gus/5840_14076_PLK_HTML.htm. Panius M., Ukraińscy na Warmii i Mazurach, [w:] Melnyk M. (red.), W cieniu akcji Wisła – Ukraińcy we współczesnej Polsce, Olsztyn 2008, s. 69-76. Prawa człowieka. Mniejszości narodowe zyskują nowe uprawnienia – Język obcy w polskiej gminie, „Rzeczpospolita”, 2-3.05.2005. Reszka P., Krwawy węzeł: Wołyń po 70 latach – wywiad z Mironem Syczem, „Tygodnik Powszechny”, nr 15, 12.04.2013. Tomaszewski J., Mniejszości narodowe w Polsce XX wieku, Warszawa 1991. Ustawa z dnia 6 stycznia 2005 r. o mniejszościach narodowych i etnicznych oraz języku regionalnym, Dz. U. 2005 nr 17, poz. 141. Ustawa z dnia 22 grudnia 1992 r. o radiofonii i telewizji, Dz. U. 04.253.2531 z późn. zm. 255 256 mgr Iwona Kluza Uniwersytet Ekonomiczny w Krakowie PRZEGLĄD WYBRANYCH KONCEPCJI MIASTA W FILOZOFII. WOLNOŚĆ CZŁOWIEKA A KSZTAŁTOWANIE PRZESTRZENI Streszczenie Praca składa się z dwóch części. W pierwszej– teoretycznej, autorka objaśnia pokrótce definicję i klasyfikację miast. Miasto jest również badane pod kątem wybranych koncepcji filozoficznych. Drugą część pracy stanowi analiza problemu wolności na tle kształtowania struktur miejskich, akonkretnie sposobu wykorzystywania wolności przez poszczególnych aktorów gry oprzestrzeń. Ukazany jest także wpływ negatywnie rozumianej wolności jako samowoli w kontekście przemian wkrajobrazie. Artykuł porusza dodatkowo kwestię stosunku człowieka do przestrzeni, odnoszący się do przeobrażeń ponowoczesnego społeczeństwa. Słowa kluczowe: filozofia, miasto, społeczeństwo ponowoczesne, planowanie przestrzenne w Polsce THE REVIEW OF THE SELECTED CITY CONCEPTIONS IN PHILOSOPHY. HUMAN FREEDOM AND THE SHAPING OF SPACE Summary The work consist of two parts. In the first – theoretical, the author briefly explains the definition and classification of cities. The city is being also considered in terms of selected philosophical conceptions. The second part of the article include analysis of freedom and the city, specifically how to use the freedom of the individual actors in the game of space. Freedom considered in the negative way as waywardness is also shown in the context of the negative changes in the landscape. The article concerns also the relationship between man and the space and is shown in the background of the transformation of postmodern society. Keywords: philosophy, city, postmodern society, spatial planning in Poland Celem pracy jest ukazanie wizji miasta, która kształtowała się w filozofii na przestrzeni wieków w kontekście problematyki utopii i idealnych przestrzeni. Ważnym aspektem będzie próba określenia wpływu wolności jednostki na kreowanie przestrzeni w wymiarze architektonicznym i urbanistycznym oraz wykazanie, że ponowoczesne społeczeństwo w Polsce kształtuje przestrzeń wedle swoich upodobań, często bez myślenia o ładzie przestrzennym i dobru wspólnym. 257 Próba zdefiniowania miasta i utopii W języku polskim słowo „miasto” można wiązać z pojęciem „miejsce”. Miasto stanowi wyraźnie określoną przestrzeń, najczęściej intensywnie zabudowaną, biorąc pod uwagę kryterium budowlane46, jednakże również wiele wsi może cechować się intensywną zabudową. Patrząc od strony socjologicznej, można stwierdzić, że miasto pełni funkcje nierolnicze47. Można również przyjąć, że stanowi ono skupisko ludzi odróżniające się od innych tego typu grup przede wszystkim poprzez pozarolnicze funkcje, znaczącą wielkość oraz dużą intensywność zabudowy48. Encyklopedyczna definicja miasta brzmi następująco: „skupisko ludzkie, przeciwstawne wsi, charakteryzujące się zagęszczoną zabudową, zróżnicowaną strukturą społeczną mieszkańców, utrzymujących się w większości z zajęć nierolniczych – handlu, rzemiosła, przemysłu i usług”49. Definicja ta nie ma charakteru uniwersalnego – z różnymi cywilizacjami łączyły się różne koncepcje miast. Gutowski zaproponował podział50 miast na miasta rzeczywiste (płaszczyzna historyczna i współczesna), utopijne (projekty filozoficzne) oraz idealne (samodzielne projekty mające szansę na realizację). Dalsza część pracy poświęcona jest dwóm ostatnim, toteż warto przybliżyć rozumienie pojęcia „utopia” w kontekście przestrzeni miejskiej. Utopia w języku greckim oznacza miejsce, którego nie ma, bądź dobre miejsce (gr. oú „nie‟ lub éu „dobry‟, tópos „miejsce‟), a sam termin wywodzi się od łacińskiego tytułu dzieła Thomasa More‟a Utopia51. Utopie są z założenia irracjonalne, a ich fundamenty są niesprawdzalne i wynikają z metafizycznych przekonań52. Utopia polityczna ma trzy podstawowe zadania: stworzenie idealnych warunków dla samorealizacji człowieka i przekształcenia ludzkiej psychiki, skonstruowanie idealnej wspólnoty, wytworzenie idealnego społeczeństwa53. Utopia społeczna jako opis fikcyjnego społeczeństwa, lepszego od tego, które funkcjonuje w okresie twórczym autora koncepcji, krytykuje stan istniejący. Bardzo widoczny jest wyraźny kontrast między aktualną rzeczywistością a zaprezentowanym nowym modelem społeczeństwa. 46 W. Ostrowski, Miasto, [w:] Wielka Encyklopedia Powszechna, t. VII, PWN, Warszawa 1966, s. 250. K. Buczek, Targi i miasta na prawie polskim, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1964, s. 92. 48 A. Wallis, Socjologia wielkiego miasta, PWN, Warszawa 1967, s. 59. 49 R. Czaja, Miasto, [w:] Wielka Encyklopedia PWN, tom 17, PWN, Warszawa 2003, s. 331. 50 B. Gutowski, Przestrzeń marzycieli. Miasto jako projekt utopijny, Warszawa 2006, s. 8. 51 J. Miklaszewska, Utopia,[w:] Wielka Encyklopedia PWN, tom 28, PWN, Warszawa 2005, s. 382. 52 A. Juszczyk, Stary wspaniały świat. O utopiach pozytywnych i negatywnych, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2014, s. 9. 53 Ibidem, s. 12. 47 258 Kontrast ten potęgowany jest w wyniku postrzegania świata w ostro zarysowanych kategoriach dobra i zła, jak również poczucia zagrożenia własnych wartości. Można stwierdzić, że każde myślenie o zmianie posiada elementy utopii – marzeń o tym, w jaki sposób może wyglądać życie w przyszłości, jak będzie wyglądać i funkcjonować miasto po utworzeniu w nim nowego parku dla mieszkańców itp. Są to rozważania o czymś jeszcze niezrealizowanym, niewiadomą są również szanse na powodzenie przedsięwzięcia. Miasto i przestrzeń w utopii Robert Fishman twierdzi, że imponujące projekty miast idealnych należą do specjalnej kategorii w obrębie „tradycji myślenia utopijnego” i wskazuje, że twórcy miast idealnych skłaniali się do traktowania przebudowy struktur urbanistycznych jako pierwszego i milowego kroku w kierunku reformowania społeczeństwa54. Fishman w swoich rozważaniach idzie jeszcze dalej i stwierdza, że idealny model miasta to nie tylko bierny zapis relacji w obrębie idealnego społeczeństwa, ale przede wszystkim wzór, który wymaga, aby owe relacje zostały poddane metamorfozie. Czyżewski w ten sposób komentuje jego tezy: „ten szczególny stan oderwania od realiów, a jednocześnie czynnej ingerencji w zastany porządek, pełni w utopijnych projektach funkcje aktu erekcyjnego, kładzie kamień węgielny pod budowę nowego społeczeństwa w sytuacji krytycznego przesilenia, zatarcia perspektyw politycznych, społecznych i gospodarczych”55. Zazwyczaj stałą cechą objawiającą się w wizjach utopijnych miast jest kwestia przestrzeni – zamknięcia oraz odseparowania od reszty świata. Andrzej Juszczyk podkreśla, że o ile na początku to odłączenie miało charakter przestrzenny, to potem zaczął dominować aspekt czasowy56. Do najsłynniejszych koncepcji miast-utopii zaliczyć należy m.in.: Utopię Thomasa More‟a, Christianopolis Johanna Valentina Andreae, Miasto Słońce Tommaso Campanelli, Nową Atlantydę Francisa Bacona. Układy przestrzenne w utopiach najczęściej charakteryzowały się określoną symboliką – np. u More‟a wyspa mająca kształt księżyca mogący oznaczać odradzające się życie po okresie nieistnienia, czy u Campanelli miasto na planie koła skupione wokół miejsca 54 R. Fishman, Utopia in Three Dimension: the Ideal City and the Origins of Modern Design, [w:] P. Alexander, R. Gill (ed.), Utopias, London, 1984, s. 95-107. 55 A. Czyżewski, Trzewia Lewiatana. Antropologiczna interpretacja utopii miasta-ogrodu, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2001. s. 43. 56 A. Juszczyk, Stary wspaniały świat…, op. cit., s. 59. 259 centralnego ze świątynią57. Można również odnaleźć wyjątkowe znaczenie dla poszczególnych obiektów – w Nowej Atlantydzie wprowadzono dom dla cudzoziemców, który jest miejscem przechodzenia zdrowotnej i duchowej kwarantanny, czy Dom Salomona będący miejscem eksperymentów naukowych i prowadzenia badań nad najważniejszymi dla ludzkości problemami (m.in. przedłużanie życia, przywracanie młodości, przemienianie jednych ciał w inne, kreowanie nowych gatunków58). Ciekawym zabiegiem było wprowadzenie labiryntu jako fundamentu kompozycji w koncepcjach miast utopijnych. Topos labiryntu wiąże się z symboliczno-sakralnym znaczeniem – odrodzeniem duchowym, metaforą ludzkiego życia rozumianego jako kręta ścieżka pośród niebezpieczeństw czyhających na sprawiedliwych, szlak wiodący do krainy umarłych, albo droga do Nowego Jeruzalem z rynkiem i drzewem życia pośrodku. Kreteński mit o Minosie, Ariadnie, Minotaurze i labiryncie jest interesująco interpretowany przez Giorgio Colliego w Narodzinach filozofii – gdzie określenie Platona „wpędzeni do labiryntu” może oznaczać „niemożliwą do racjonalnego rozwikłania zawiłość dialektyczną”59, ale również w pewnym sensie staje się zapowiedzią logosu, czyli rozumu. Labirynt jako twór człowieka, który staje się artystą i wynalazcą, posiada geometryczny kształt odwołujący się do zatracenia, śmiertelnego niebezpieczeństwa, pułapki na śmiałka chcącego pokonać boga-zwierzę. Również centrum miasta ma szerszy wymiar – może być postrzegane jako coś najświętszego, sacrum położone w samym sercu założenia. U Campanelli osią świata była „naczelna idea bytu, oś kosmiczna, niewidzialna axis mundi łącząca mikrokosmos z makrokosmosem”60. Miasto w filozofii i filozofia w mieście Już w czasach Platona i Arystotelesa, dla których myśli filozoficzna mogła być odzwierciedlona przez konstrukt miasta idealnego, zauważano wpływ filozofii na kształtowanie przestrzeni miast. Na ówczesnej greckiej urbanistyce w widoczny sposób odcisnęła piętno ateńska demokracja. Miała ona swoje bezpośrednie przełożenie na nieskoordynowaną wewnętrznie strukturę miasta, zaś zakres swobód obywateli nie mógł być ograniczony żadnymi regulacjami przestrzennymi 61. Symbolem staje się niejako 57 Ibidem. Ibidem, s. 74. 59 G. Colli, Narodziny filozofii, Res Publica, Warszawa – Kraków 1991, s. 37. 60 Ibidem, s. 69. 61 Z. Paszkowski, Miasto idealne w perspektywie europejskiej i jego związku z urbanistyką współczesną,Universitas, Kraków 2011, s. 30. 58 260 grecka agora – przestrzeń dyskusji, podejmowania najważniejszych decyzji i zgromadzeń. Powstawały również gaje oliwne przy akademiach. W starożytnych miastach silnie odczuwalne jest wcielenie wizji miasta idealnego, które łączy elementy teologii z dążeniem do kreowania społeczeństwa bezpiecznego, szczęśliwego i wolnego od trosk62. W średniowieczu filozofia chrześcijańska widoczna była w planie miasta w bardzo jasny sposób – miasta planowano na rzucie krzyża, przy rynkach często sytuowano świątynie (orientowane w kierunku wschodnim), przy opactwach powstawały pierwsze ogrody klasztorne z zielnikami i warzywnikami. To wieże kościołów stały się w tym okresie najważniejszymi dominantami w krajobrazie na długie lata, a miasto traktowane jako sacrum krystalizowało swoją tkankę właśnie wokół budowli sakralnych. Znaczące są słowa przytaczane przez Kostofa za św. Tomaszem z Akwinu „Miasto jest doskonałą społecznością […] budowanie miast jest obowiązkiem władców”63. W epoce oświecenia filozofia racjonalizmu głosiła tezy zachęcające do wspólnotowego zamieszkiwania. Zogniskowane były one głównie na próby kreowania nowych układów miejskich, które brałyby pod uwagę zapotrzebowanie społeczne na mieszkania w pobliżu miejsca pracy (Fourier, Owen)64. Materializm dialektyczny widoczny jest z kolei w rozwiązaniach urbanistycznych i społecznych w Europie i Rosji. Dla rozważań urbanistycznych szczególnie ciekawa jest filozofia strukturalizmu, która zajmuje się tematyką przestrzeni i jej struktury. Nie sposób nie wspomnieć o dorobku Ebenezera Howarda, autora idei miasta-ogrodu, który działając na przełomie XIX i XX wieku, utworzył podwaliny dla współczesnej urbanistyki. Jego idealny projekt zakładał tworzenie miast satelitarnych wokół głównego ośrodka miejskiego, szybki transport pomiędzy miejscem zamieszkania a miejscem pracy, duże ilości terenów zielonych i terenów publicznych, a przede wszystkim pierścieniową strukturę przeplataną zielonymi enklawami65. Również filozoficzny postmodernizm i dekonstruktywizm z ostatnich dekad 62 Ibidem, s. 33. S. Kostof, The City Shaped. Urban patterns and Meaning Through History, Thames & Hudson Ltd., Londyn 1991, s. 110. 64 Ibidem. 65 Koncepcja Howarda miała stanowić odpowiedź na ówczesne problemy miast – przeludnienie, niewystarczającą liczbę mieszkań, problemy sanitarne, zanieczyszczenie środowiska, wysokie czynsze oraz powszechną biedę. Howard inspirował się powieścią Edwarda Bellamy‟ego „Looking Backward” o wspólnotach socjalistycznych zakładanych w Stanach Zjednoczonych na zasadach spółdzielczych, ideami społecznymi Roberta Owena (zasady tworzenia samowystarczalnej wspólnoty będącej syntezą miasta i wsi) oraz toposem wiktoriańskiego domu jednorodzinnego. Ideę miasta-ogrodu niejako zapowiadała koncepcja Riverside („suburban village”, podmiejska wioska), czyli „zaplanowane przedmieście” zlokalizowane na peryferiach Chicago, zaprojektowane w 1869 roku przez F.L. Olmsteda i C. Vauxa. Szerzej: J. Sokołowska63 261 XX w. trafił w końcu na grunt architektury i urbanistyki. Fenomenologiczna interpretacja miasta jako całości i kreowanie przestrzeni miejskiej w bliskiej relacji z człowiekiem, skalą człowieka, jego sposobem odbierania i interpretowania przestrzeni, jego postrzeganiem piękna i kategorii estetycznych oraz problematyka więzi społecznych są tematami chętnie poruszanymi przez współcześnie tworzących teoretyków architektury i urbanistyki66. XX wiek to również utworzenie zawodu architekta krajobrazu, dojrzewanie do wykorzystania analiz krajobrazowych w kształtowaniu i ochronie przestrzeni czy implementacji zasad kształtowania urbanistyki. Część koncepcji filozoficznych zajmowało się problemem miasta jako miejsca idealnego do życia człowieka. W pewien sposób naturalnym biegiem rzeczy było powiązanie zagadnień przestrzennych i społecznych67. Kolejnym etapem było tworzenie mechanizmów „inżynierii społecznej”68, której celem było stworzenie „idealnych warunków” dla utrzymania „idealnego statusu miast”, niezakłócanego siłami zewnętrznymi. Paszkowski trafnie twierdzi, że realizacje oparte na koncepcji miasta idealnego mogą odrodzić zacierające się pozytywne cechy miejskości, ale nie mogą być w sposób dosłowny odpowiedzią na najbardziej palące problemy miast. Określony układ miasta nie jest w stanie zapobiec złożonym problemom sfery społecznej: bezrobociu, marginalizacji jednostek, segregacji rasowej czy niepełnosprawności. Może jedynie być inspiracją do właściwych działań projektowych, które będą służyły wszystkim grupom społecznym, zawodowym i osobom niepełnosprawnym. Wolność Problem wolności opisuje w swoich medytacjach Jacek Filek. Podkreśla on, że proces zrozumienia, akceptacji i podejmowania odpowiedzialności jest długą drogą, która początkowo wiedzie od nieświadomości do wolności, a dopiero potem od wolności do Moskwiak, Idea miasta-ogrodu na przykładach osiedli miast górnośląskich, Wydawnictwo Politechniki Śląskiej, Gliwice 2011; A. Czyżewski, Trzewia Lewiatana. Antropologiczna interpretacja utopii miastaogrodu, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2011. 66 Reprezentantami podejścia fenomenologicznego w teorii architektury i urbanistyki są Christian Norberg Schulz i Kevin Lynch. Szerzej: Z. Paszkowski, Miasto idealne…, op.cit.,Universitas, Kraków 2011, s. 31. 67 Paszkowski za moment przełomowy postrzega wydanie w 1516 r. dzieła Tomasza Morusa Prawdiwie złota książeczka o najlepszym urządzeniu Rzeczypospolitej i o nowej wyspie Utopii, która wprowadzała neoplatońskie wizje socjalizmu i komunizmu utopijnego do „idealnej” struktury miasta. Szerzej: Z. Paszkowski, Miasto idealne…, op. cit., Universitas, Kraków 2011, s. 29. 68 Przykładowo mogą to być efekty inspiracji powiązania przestrzeni i społeczeństwa niosącej za sobą potrzebę wzrostu wpływu na kreowanie przestrzeni miejskiej, jak również samych grup społecznych zamieszkujących miasta. Mogło się to przejawiać poprzez m.in. dążenie do intensyfikacji kontroli społecznej. Szerzej: Z. Paszkowski, Miasto idealne…,op. cit., Universitas, Kraków 2011, s. 29. 262 odpowiedzialności69. Początkowo człowiek funkcjonujący jako istota w określonym miejscu i czasie uświadamia sobie zależność od bytu, świata oraz innych ludzi, co z czasem zaczyna mu bardzo ciążyć. W końcu decyduje się na zerwanie więzów zależności, co jednak sprowadza się nie tylko do uzyskania „nie-zależności”, „niepodległości”, „nie-określoności”, ale w rzeczywistości do „nie-rządności”. Dochodzi do niebezpiecznego pojmowania wolności jako „wolności od”, która kontestuje istnienie jakichkolwiek ograniczeń i więzów. Człowiek uzyskuje więc „wolność negatywną” i od dążenia do „samo-określoności” i „samo-zależności” zaczyna przechodzić do „samowładności” i samo-wolności”, a w konsekwencji „samo-tności”. Ta droga finalnie może spowodować przejście od zależności człowieka od świata do zależności świata od człowieka, wolność staje się samowolą w czystej postaci, więzi funkcjonujące w ramach stworzonego świata są niszczone, zaś człowiek jako istota wyzwolona od wszelkich więzów społecznych staje się dyktatorem. Naturalna równowaga świata zostaje zachwiana. Prawdziwa wolność jest dialogiczna i nierozerwalnie zespolona z pojęciem więzi – chodzi o wzajemne związanie, a nie rozwiązanie i pochłanianie. Więź rozumiana jako wzajemna zależność zespolona jest z wolnością jako odpowiedzialnością. Trafnie obrazuje to następujący cytat: „wolność to rozwiązanie w celu zawiązania, to zerwanie więzów, by więzy zadzierzgnąć. Poprzestawanie na rozwiązaniu, bez wiązania, prowadzi do rozwiązłości”70. Co więcej, prawdziwie wolnymi stajemy się wtedy, gdy możemy powiedzieć „bądź wola twoja”, a nie „bądź wola moja”; bezinteresowność jest znamieniem wolności71. Wolność w odniesieniu do przestrzeni sprowadzałaby się wobec tego do uszanowania więzi z otoczeniem, krajobrazem, własnością drugiego człowieka, o czym szerzej w kolejnej części pracy. Wolność a miasto Sytuacja w planowaniu przestrzennym w przypadku Polski zmieniła się diametralnie w trakcie ostatnich kilkudziesięciu lat. Przejście od planowania centralnego do decentralizacji zadań państwa przejawia się obecnie głównie w próbach wypracowania nowego porządku systemu planowania. Współcześnie planowanie urbanistyczne polega coraz częściej na odchodzeniu od autorytarnych decyzji (autora, artysty) na rzecz rozwiązań kolektywnych. Spowodowane jest to przede wszystkim brakiem wiary 69 J. Filek, Medytacja o wolności, [w:] idem, Życie, etyka, inni, Homini, Kraków 2010, s. 127-135. J. Filek, Z wolnością w przepaść, Tygodnik Powszechny, nr 34, 24.08.2014, s. 36-37. 71 J. Filek, Medytacja o wolności…, op. cit., s. 133. 70 263 w rozsądek jednostkowych decyzji podejmowanych w kwestiach związanych z niezwykle złożoną przestrzenią zurbanizowaną, jak i ze świadomości istnienia bardzo dużej ilości informacji, które muszą zostać poddane uporządkowaniu, przetworzeniu i analizie przed podjęciem jakiejkolwiek decyzji. Wolność w kontekście miasta można sprowadzić do wolności jednostek, poszczególnych aktorów gry o przestrzeń. W ten sposób należałoby przeanalizować, w jaki sposób wolność pojmują i stosują poszczególne jednostki czy grupy. Mogą stanowić je: mieszkańcy miasta, właściciele terenów, użytkownicy obiektów, władze samorządowe, deweloperzy, organizacje pozarządowe oraz stowarzyszenia zawodowe i twórcze (np. ekolodzy), eksperci-planiści, urbaniści i architekci. Wypadkową sposobu realizacji wolności staje się rzeczywisty obraz przestrzeni72. Przykładowo mieszkaniec pojmujący wolność jako samowolę, wolność od wszelkich zasad i reguł, może dążyć do omijania standardów urbanistycznych, przepisów prawnych narzucanych przez miejscowe plany zagospodarowania przestrzennego73. Może czynić na swojej działce cokolwiek chce, bez zważania na dobro sąsiada, mieszkańców miejscowości. Może też wykorzystać genius loci74 miejsca, dostosować się do tradycyjnej zabudowy miejskiej i podporządkować wypracowanym normom. Może poprzez ruchy oddolne zaangażować się w przekształcanie przestrzeni i upiększenie jej75. Ważnym aspektem jest też świadomość całych społeczności lokalnych oraz reakcja w obliczu budowy niepożądanej, 72 Trafnie temat skomentował Z. Paszkowski: „Negatywną cechą nadmiernej demokratyzacji w planowaniu miast jest uzyskiwany współcześnie krajobraz miejski, który bardzo przypomina krajobraz bitewny po starciu pospolitego ruszenia z zaciężnymi harcownikami w służbie majątkowych korporacji lub grup politycznego nacisku”. Z. Paszkowski, Miasto idealne…, op. cit., Universitas, Kraków 2011, s. 28. 73 System planowania przestrzennego w Polsce oparty jest na zasadach Ustawy o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym z 2003 roku. Podstawowymi dokumentami planistycznymi są: studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego (nie jest aktem prawa miejscowego, ma charakter ogólny, jest dokumentem polityki przestrzennej gminy i jest obowiązkowe dla każdej gminy) oraz miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego (jest aktem prawa miejscowego, ma charakter szczegółowy, dokument wiąże inwestorów, niestety nie ma charakteru obowiązkowego dla gmin). Jeśli obszar inwestycji nie jest objęty miejscowym planem zagospodarowania przestrzennego, stosuje się decyzję o warunkach zabudowy i zagospodarowania terenu, która w świetle obecnych przepisów prawnych nie musi być zgodna z wspomnianym studium. W ten sposób system planowania przestrzennego w Polsce można porównać do dziurawego wiadra, z którego wylewa się woda przez „dziurę WZ-tek”. Prowadzi to do chaosu przestrzennego, utraty walorów krajobrazowych, braku ochrony najważniejszych obszarów, a w rezultacie do zabudowywania kolejnych obszarów zielonych. 74 Genius loci – geniusz miejsca, duch miejsca, niematerialna i niepowtarzalna cecha charakteru miejsca, która wyróżnia go z otoczenia. 75 Współcześnie bardzo popularne są aktywności typu guerilla gardening (partyzantka ogrodnicza), urban farming (rolnictwo miejskie), community gardening (ogrodnictwo wspólnotowe), czy współdziałanie lokalnych grup celem stworzenia np. osiedlowego placu zabaw. 264 a koniecznej dla miasta inwestycji, w ich najbliższym sąsiedztwie. W wielu przypadkach mieszkańcy kierując się poczuciem niesprawiedliwości społecznej i własnej krzywdy blokują takie inwestycje76. Z drugiej strony społeczności mogą angażować się w obronę przestrzeni i wysokich walorów krajobrazowych77. Analogicznie, dwojako mogą zachować się kolejne grupy interesów. Deweloper może zainwestować więcej pieniędzy w ekologiczne osiedla, które wykorzystują deszczówkę do nawadniania, posiadają zielone dachy, dużą ilość przestrzeni biologicznie czynnej. Może też zabetonować osiedle, ograniczyć liczbę miejsc parkingowych do minimum i nie dbać o powstanie przyjaznych dla mieszkańca przestrzeni. W rezultacie dochodzimy do problemu odpowiedzialności za przestrzeń rozumianą w skali mikro, mezo i makro. Kolejnym problemem jest to, kto powinien decydować o wyglądzie przestrzeni. Przywołując Platona i jego naukę o państwie, można poprzez analogię zastosować następujące stwierdzenie: „państwo musi być oparte na wiedzy; bo aby dobro czynić, trzeba dobro znać. Państwo będzie doskonałe dopiero, gdy na tronach znajdą się przedstawiciele największej wiedzy, filozofowie”78. W świetle tych rozważań, los przestrzeni miejskiej powinien spoczywać w rękach najlepszych (arystokracja). W pewnym sensie jest to spójne z koncepcją merytokracji Michaela Younga – rządów osób najbardziej kompetentnych w jakimś zawodzie lub w jakiejś dziedzinie, a w tym wypadku urbanistów. Powstaje jednak kilka pytań – kto i jak powinien mierzyć kompetencje danej jednostki podejmującej decyzje, czy głos mniejszości (specjalistów) odpowiada preferencjom większości i czy rzeczywiście jest w stanie rozwiązać jej problemy. Niezależnie od tego, kto podejmuje decyzje, każda osoba powinna kierować się w swojej dziedzinie zasadą odpowiedzialności za przestrzeń, która jest oznaką dojrzałego pojmowania wolności. Parafrazując Jacka Filka, tylko wtedy można się stawać się sobą gdy bliżej jest do „bądź odpowiedzialny i rób, co chcesz”, a nie „stawaj się sobą i rób, co chcesz”79. Odnosząc te słowa do przestrzeni – aby zachować równowagę, należałoby 76 Problem NIMBy (not in my backyard) i LULU (localy unwanted land use). Przykładem takiej reakcji może być próby zablokowania spopielarni zwłok w Podgórkach Tynieckich (mimo protestów budowę rozpoczęto w listopadzie 2014 roku), czy też bardzo długie odwlekanie budowania krakowskiej spalarni śmieci (obecnie jest w trakcie budowy). 77 Przykładowo walka o niezabudowywanie terenów w najbliższym sąsiedztwie Parku Młynówka Królewska w Krakowie, czy Zakrzówka. Należy jednak pamiętać o właściwej równowadze i działać racjonalnie – ekoterroryści bezwzględnie negujący wszystkie inwestycje, są skrajnym przykładem fundamentalnej działalności. 78 W. Tatarkiewicz, Historia filozofii, Tom 1, PWN, Warszawa 2003, s. 101. 79 J. Filek, Z wolnością w przepaść…, op. cit., s. 37. 265 zadzierzgnąć więzi z otaczającą przestrzenią, jej mieszkańcami i użytkownikami oraz podjąć za nią odpowiedzialność. Podsumowanie Współcześnie uważa się, że idea polis oraz praktyki ponowoczesnego miasta i społeczeństwa są rozszczepione. Ewa Rewers wymienia ciekawe argumenty przemawiające za tą tezą: problem ustalenia, kto ma prawo do miasta, przeniesienie agory do mediów elektronicznych, transnarodowy charakter post-polis, kłopoty ze wskazaniem granic miast80. Kryzys miasta i planowania przestrzennego w Polsce stawia niewygodne pytania o odpowiedzialność za przestrzeń oraz sposób wykorzystywania wolności przez aktorów gry o przestrzeń. Czy myślenie o harmonijnym krajobrazie, w którym właściciele poszczególnych nieruchomości są w stanie zrezygnować z własnego „widzimisię” na rzecz dobra ogółu, jest utopią czy też katalizatorem do realnej zmiany? Współczesna urbanistyka może iść w wielu kierunkach, jednak każdy z nich powinien zakładać zasady zrównoważonego rozwoju, odpowiedzialnego korzystania z przestrzeni i przeświadczenia, że ziemia nie jest nam dana na własność i na wieczność. Kolejne pokolenia będą musiały stawać wobec konsekwencji decyzji podejmowanych przez ich ojców i dziadków. Jaką postawę ma przyjąć człowiek – członek ponowoczesnego społeczeństwa – wobec przestrzeni? Niezależnie od piastowanej funkcji, czy roli społecznej, powinien wykazać się szczególną odpowiedzialnością wobec ograniczonych zasobów na Ziemi. Dotyczy to nie tylko przestrzeni, ale również innych jej użytkowników, flory i fauny oraz zasobów, bo przecież „gdziekolwiek bym się nie znalazła, miasto jest zarazem za mną i przede mną”81. Od każdego człowieka zależy to, jak wygląda nie tylko jego własne mieszkanie, dom, czy podwórko, ale i ulica, budynki użyteczności publicznej, czy tereny zieleni publicznej. Dana nam wolność sprawia, że możemy wykorzystać ją w sensie pozytywnym i negatywnym. Trzeba tylko podjąć właściwą decyzję ze świadomością jej konsekwencji nie tylko dla jednostki, ale i całej ludzkości. Bibliografia Bauman Z., Socjalizm. Utopia w działaniu, Wydawnictwo „Krytyki Politycznej”, Warszawa 2010. 80 81 E. Rewers, Post-polis. Wstęp do filozofii ponowoczesnego miasta, Universitas, Kraków 2005, s. 5. Ibidem, s. 13. 266 Buczek K., Targi i miasta na prawie polskim, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1964. Colli G., Narodziny filozofii, Res Publica, Warszawa-Kraków 1991. Czaja R., Miasto, [w:] Wielka Encyklopedia PWN, t. 17, PWN, Warszawa 2003. Czyżewski A., Trzewia Lewiatana. Antropologiczna interpretacja utopii miastaogrodu, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2001. Filek J., Medytacja o wolności, [w:] idem, Życie, etyka, inni, Homini, Kraków 2010. Filek J., Z wolnością w przepaść, „Tygodnik Powszechny”, nr 34, 24.08.2014. Fishman R., Utopia in Three Dimension: the Ideal City and the Origins of Modern Design, [w:] P. Alexander, R. Gill (ed.), Utopias, Londyn 1984. Gutowski B., Przestrzeń marzycieli. Miasto jako projekt utopijny, Warszawa 2006. Juszczyk A., Stary wspaniały świat. O utopiach pozytywnych i negatywnych, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2014. Kostof S., The City Shaped. Urban patterns and Meaning Through History, Thames & Hudson Ltd., Londyn 1991. Łuczewski M., Utopia i konserwatyzm, „Edukacja Filozoficzna” 2000, vol. 30. Miklaszewska J., Utopia, [w:] Wielka Encyklopedia PWN, t. 28, PWN, Warszawa 2005. Mróz P., Kompleks architektoniczny – wizje miast (metropolii) w dyzutopiach XX stulecia, [w:] Gołaszewska M. (red.), Poznanie i doznanie. Eseje z estetyki ekologii, Universitas, Kraków 2000. Ostrowski W., Urbanistyka współczesna, Wydawnictwo Arkady, Warszawa 1975. Ostrowski W., Miasto, [w:] Wielka Encyklopedia Powszechna, t. 7, PWN, Warszawa 1966. Paszkowski Z., Miasto idealne w perspektywie europejskiej i jego związki z urbanistyką współczesną, Universitas, Kraków 2011. Regulski J., Planowanie miast, Państwowe Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 1986. Rewers E., Post-polis. Wstęp do filozofii ponowoczesnego miasta,Universitas, Kraków 2005. Słodczyk J., Historia planowania i budowy miast, Wydawnictwo Uniwersytetu Opolskiego, Opole 2012. Sokołowska-Moskwiak J., „Idea miasta-ogrodu” na przykładach osiedli miast górnośląskich, Wydawnictwo Politechniki Śląskiej, Gliwice 2011. Tatarkiewicz W., Historia filozofii, Tom 1, PWN, Warszawa 2003. Wallis A., Socjologia wielkiego miasta, PWN, Warszawa 1967. Wójtowicz J., Miasto europejskie w epoce Oświecenia i Rewolucji Francuskiej, Warszawa 1972. Zachariasz A., Zieleń jako współczesny czynnik miastotwórczy ze szczególnym uwzględnieniem roli parków publicznych, Wydawnictwo Politechniki Krakowskiej, Kraków 2006. 267 Наукове видання Трансформаційні процеси сучасного суспільства Колективна монографія Підписано до друку 16.04.2015. Формат 60х84 1/16 Ум. др. арк. 15,58. Обл.-вид. арк. 12,03 Тираж 300 прим. Зам. №203. Видавництво Національного педагогічного університету імені М.П. Драгоманова. 01601, м.Київ-30, вул. Пирогова, 9 268
