docDzieci z ADHD i ich rodzeństwo
download 
Reklamacja Transkrypt
Dzieci z ADHD i ich rodzeństwo
PIOTR PAWLAK DZIECI z i ich rodzeństwo © Copyright by Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2013 Recenzent: dr hab. Stanisław Lipiński, prof. WSEZiNS Adiustacja: Aleksandra Kalinowska Opracowanie typograficzne: Anna Bugaj-Janczarska Projekt okładki: Ewa Beniak-Haremska ISBN 978-83-7587-989-6 Oficyna Wydawnicza „Impuls” 30-619 Kraków, ul. Turniejowa 59/5 tel./fax: (12) 422 41 80, 422 59 47, 506 624 220 www.impulsoficyna.com.pl, e-mail: impuls@impulsoficyna.com.pl Wydanie I, Kraków 2013 Spis treści Streszczenie ............................................................................................................. 7 Summary .................................................................................................................. 8 Wstęp ....................................................................................................................... 9 Rozdział 1 Wybrane zagadnienia dotyczące ADHD 1.1. Syndrom ADHD w kontekście problemu definiowania zaburzeń psychicznych ..................................................................................................... 1.2. Przedstawienie wybranych definicji i istoty psychologicznej zaburzenia ........... 1.3. Przegląd koncepcji etiologii ADHD ................................................................. 1.4. Wpływ czynników środowiskowych na nasilenie objawów ADHD .................. 1.5. Przyczyny ADHD w świetle najnowszych badań biomedycznych .................... 1.6. Symptomy zespołu nadpobudliwości psychoruchowej z deficytem uwagi ......... 1.6.1. Objawy osiowe występujące w ADHD ................................................... 1.6.2. Funkcjonowanie dziecka z ADHD ......................................................... 1.6.3. Wtórne problemy osób z ADHD ........................................................... 1.6.4. Syndrom ADHD a specyficzne trudności w uczeniu się ......................... 1.6.5. Obraz ADHD w zależności od wieku ..................................................... 1.7. Różnicowanie i proces diagnozy ........................................................................ 1.8. Formy terapii stosowane wobec dzieci z zespołem nadpobudliwości psychoruchowej z deficytem uwagi .................................................................... 1.8.1. Terapie medyczne ................................................................................... 1.8.2. Pedagogiczne formy pomocy dziecku z ADHD ..................................... 1.8.3. Psychoterapia dzieci z ADHD ................................................................ 13 16 22 28 33 39 39 45 48 52 62 67 71 72 76 82 Rozdział 2 Dziecko z ADHD w systemie rodzinnym 2.1. Rodzina jako grupa, instytucja społeczna i proces ............................................. 93 2.2. Dziecko z dysfunkcją w systemie rodzinnym ..................................................... 98 2.3. Sytuacja rodzeństwa w rodzinie z dzieckiem z dysfunkcją ................................. 111 6 Spis treści Rozdział 3 Metodologia badań własnych 3.1. Cel badań, problemy i hipotezy badawcze ......................................................... 3.2. Metody, techniki, narzędzia badawcze oraz zastosowane statystyki .................. 3.3. Dobór próby i teren badań ................................................................................. 3.4. Organizacja badań ............................................................................................. 3.5. Opis struktury badanych rodzin ........................................................................ 117 122 125 126 127 Rozdział 4 Wyniki badań własnych 4.1. Przebieg rozwoju i funkcjonowanie społeczno-emocjonalne dzieci z ADHD ................................................................................................. 4.1.1. Opis wybranych przypadków ................................................................... 4.1.2. Rozwój wczesnodziecięcy dzieci z ADHD ............................................. 4.1.3. Osiągnięcia edukacyjne dzieci z ADHD w okresie nauczania początkowego ......................................................................... 4.1.4. Zachowanie dzieci z ADHD w szkole .................................................... 4.2. Postawy rodzicielskie i umiejętności wychowawcze rodziców dzieci z ADHD ................................................................................................. 4.3. Cechy charakterystyczne funkcjonowania psychospołecznego rodzeństwa dzieci z ADHD ................................................................................................. 4.3.1. Poczucie sensu życia rodzeństwa dzieci z ADHD ................................... 4.3.2. Poziom poczucia bezpieczeństwa rodzeństwa dzieci z ADHD ............... 4.3.3. Percepcja własnej przyszłości rodzeństwa dzieci z ADHD ..................... 4.3.4. System wartości rodzeństwa dzieci z ADHD .......................................... 4.4. Relacje interpersonalne w rodzinie .................................................................... 4.4.1. Atmosfera życia rodzinnego .................................................................... 4.4.2. Relacje małżeńskie .................................................................................. 4.4.3. Relacje między rodzeństwem dzieci z ADHD a rodzicami ..................... 4.4.4. Relacje między dziećmi z ADHD a ich rodzeństwem ............................ 135 135 170 176 187 194 202 202 206 209 212 218 218 221 222 225 Podsumowanie ..................................................................................................... 233 Zakończenie ........................................................................................................... 241 Spis literatury ........................................................................................................ 243 Spis rysunków, tabel i wykresów ....................................................................... 259 Aneksy Aneks 1. Kwestionariusz wywiadu dla rodzeństwa dzieci z ADHD ........................ 263 Aneks 2. Kwestionariusz wywiadu dla rodziców dzieci z ADHD ............................ 269 Streszczenie Publikacja poświęcona jest problematyce funkcjonowania dzieci z ADHD oraz ich rodzin. Przedstawiono w niej interdyscyplinarne spojrzenie na istotę zaburzenia w odniesieniu do najnowszych koncepcji biologicznych, psychologicznych i pedagogicznych. Poruszono najważniejsze zagadnienia dotyczące etiologii, symptomatologii, a także wsparcia i terapii dziecka z zespołem nadpobudliwości psychoruchowej. Rozważania na temat rodziny podjęto w ujęciu systemowym, zakładającym wzajemność wpływów wszystkich członków stanowiących system rodzinny. Na podstawie przeprowadzonych badań nakreślono warunki wychowawcze typowe dla rodzin z dziećmi nadpobudliwymi psychoruchowo. Wyodrębniono charakterystyczne cechy funkcjonowania społecznego, edukacyjnego oraz emocjonalnego dzieci z ADHD, a także podjęto próbę zdiagnozowania sytuacji psychospołecznej ich rodzeństwa. Zebrany materiał umożliwił także przybliżenie czynników wpływających na relacje między rodzeństwem. Dzięki przyjęciu takiej perspektywy badawczej podkreślono znaczenie problemów każdego członka rodziny, w której wychowywane jest dziecko z dysfunkcją. Summary The aim of this dissertation is to discuss the issue of the functioning of children suffering from ADHD and their families. The paper presents an interdisciplinary view on the substance of the said disorder with respect to the latest biological, psychological and pedagogical concepts. It discusses the most significant questions from the field of etiology, symptomatology as well as support and therapy in the case of children with the psychomotor hyperexcitability syndrome. Considerations concerning the notion of family have been made in systemic grasp which assumes reciprocity of the influence that all members who constitute a family system have on each other. On the basis of the studies performed, educational conditions characteristic of families with children suffering from psychomotor hyperexcitability have been established. Distinguishing features of social, educational and emotional functioning of children with ADHD have been differentiated as well. Moreover, an attempt has been made to perform diagnosis of the psychosocial situation of siblings of the said children. The material gathered has also enabled approximation of the factors that influence relations between such siblings. Owing to the application of such research perspective, the significance of problems experienced by each member of the family in which a child suffering from the dysfunction is brought up has been emphasized. Wstęp Zespół nadpobudliwości psychoruchowej z deficytem uwagi (ADHD) to zaburzenie neurorozwojowe, którym zainteresowani są specjaliści z wielu dziedzin nauk humanistycznych i medycznych. Dotychczas prowadzone badania w tym zakresie koncentrowały się wokół etiologii zaburzenia i wyodrębnienia specyficznych symptomów. Ważnym wkładem w rozwój wiedzy na temat zespołu nadpobudliwości psychoruchowej były prowadzone na gruncie polskim badania z dziedziny neuropsychologii, oceniające stan ośrodkowego układu nerwowego, zwłaszcza funkcji uwagi i hamowania reakcji. W świetle dzisiejszej wiedzy przyjęto, że powstanie syndromu ADHD warunkują czynniki genetyczne i biologiczne (model biologiczny psychopatologii), zaś wpływ środowiska ma duże znaczenie dla przebiegu terapii zaburzenia. Intensywność objawów osiowych oraz zakres wtórnych symptomów zależne są od czynników behawioralnych, poznawczych, a także od systemu rodzinnego i społecznego, w którym wychowywane jest dziecko nadpobudliwe. Prezentowane analizy sytuują się w nurcie badań pedagogiki specjalnej i szeroko rozumianych studiów nad rodziną z dzieckiem z dysfunkcją. Szczególną uwagę zwrócono na funkcjonowanie psychospołeczne dziecka z ADHD i jego rodzeństwa oraz relacje między nimi. Założono, że rodzina stanowi swoisty system, oparty na wzajemnych oddziaływaniach i zależnościach. Podstawową cechą wyróżniającą podejście systemowe od innych modeli jest badanie zaburzeń jednostki w kontekście jej współzależności z systemem społecznym. Jednostka jest jednym z elementów różnych układów – rodzinnych, szkolnych, zawodowych, towarzyskich. Będąc podmiotem interakcji, aktywnie oddziałuje na inne osoby, a także sama podlega oddziaływaniom ze strony tych osób. Zgodnie z omawianym podejściem, jednostkę można zrozumieć jedynie przez znajomość systemów, w których funkcjonuje. Zgodnie z ujęciem systemowym, dla dzieci z zespołem nadpobudliwości psychoruchowej i deficytem uwagi rodzina stanowi ważne środowisko terapeutyczne, zajmujące kluczowe miejsce w procesie diagnozy i wspomagania rozwoju. Rodzina, ze względu na swoją naturę, ma wyjątkową pozycję w systemie społecznym. 10 Wstęp W kulturze europejskiej, nierozerwalnie związanej z tradycją chrześcijańską, jest podstawową komórką życia społecznego. Stanowi grupę, w której człowiek pozostaje najdłużej, bo od momentu narodzin, do osiągnięcia dorosłości i jest z nią związany w sposób bezpośredni lub pośredni przez całe życie. W rodzinie ma miejsce naturalny proces wychowania, przekazywania wartości i tradycji. W niej rozwijane są pierwsze więzi oraz zaspokajane najważniejsze potrzeby. To ona wyposaża dziecko w podstawowe wzory zachowań, niezbędne do transmisji między wspólnotą rodzinną a makrospołeczeństwem, pobudza i ukierunkowuje działanie. Współcześnie rodzina podlega wielostronnym wpływom i przechodzi szereg przemian. W swoim rozwoju musi nadążyć za postępem cywilizacyjno-kulturowym, a także opierać się próbom dewaluacji jej znaczenia. Fenomen tematu rodziny jest jednak niezmiennie aktualny i ważny. Wiele miejsca poświęca się mu w opracowaniach naukowych oraz w artykułach zamieszczanych w popularnych czasopismach. W ostatnich latach w Polsce coraz szerzej opisywane są także problemy rodzin z dzieckiem niepełnosprawnym. Publikacje te mogą przyczynić się do zwiększenia akceptacji i integracji społecznej tej grupy osób. Ważnym kierunkiem działań naukowych oraz popularyzatorskich w zakresie poszerzania i propagowania wiedzy o niepełnosprawności jest przybliżanie jej specyficznych wymiarów, takich jak: niepełnosprawność intelektualna, autyzm, schizofrenia, głuchota czy syndrom ADHD. Eksploracja przestrzeni społecznej, wychowawczej i emocjonalnej rodzin z dzieckiem z ADHD daje szansę poznania dominujących w nich mechanizmów, przejawianych postaw, potrzeb, trudności, ale także potencjału terapeutycznego. Prezentowane w literaturze przedmiotu informacje z tego zakresu często mają charakter spekulacyjny i nie odnoszą się do badań naukowych. Dlatego celem tej publikacji jest lepsze rozpoznanie i zrozumienie problemu, czego wynikiem może być tworzenie adekwatnych programów pomocy rodzinom z dzieckiem z ADHD. Niniejsza publikacja składa się z trzech części: krytycznej analizy literatury tematu, metodologii podjętych działań badawczych oraz części empirycznej. W części teoretycznej uwzględniono dwa rozdziały. W pierwszym z nich nakreślono problem ujęcia syndromu ADHD w kontekście definiowania zaburzeń psychicznych, zaprezentowano przyjętą definicję zaburzenia i przedstawiono jego neuropsychologiczną istotę, a także prześledzono koncepcje etiologii. Ponadto scharakteryzowano objawy ADHD oraz omówiono ich wpływ na funkcjonowanie poznawcze, ruchowe, emocjonalne i społeczne dziecka. Zwrócono także uwagę na kontrowersje związane z diagnozą i różnicowaniem zaburzenia oraz zaprezentowano stosowane sposoby postępowania terapeutycznego. Rozdział drugi poświęcono zagadnieniu rodziny. Scharakteryzowano ją jako grupę, instytucję społeczną i jako proces. Wyjaśniono przesłanki, które przemawiają za systemowym ujęciem rodziny oraz przybliżono wpływ dziecka z dysfunkcją na Wstęp system rodzinny. Zasygnalizowano także specyficzną sytuację psychospołeczną zdrowego rodzeństwa. Druga część książki dotyczy metodologii badań. Ustalono w niej cele i problemy badawcze, sformułowano hipotezy oraz zmienne niezależne, zależne i wskaźniki badawcze, opisano metody, techniki i narzędzia oraz scharakteryzowano teren badań i grupę badawczą. Ustalenia te ukierunkowują proces badawczy oraz spełniają ważną rolę w realizowanej analizie i syntezie uzyskanych materiałów badawczych. W części trzeciej – empirycznej, zaprezentowano uzyskane wyniki badań, które dotyczą trzech pozostających w ścisłej zależności podmiotów: dzieci z ADHD, ich rodziców i rodzeństwa. W przedstawionej charakterystyce dzieci z ADHD uwzględniono: ich rozwój wczesnodziecięcy, dotychczasowy przebieg edukacji, posiadane wiadomości i umiejętności z zakresu wiedzy szkolnej, motywację do nauki, przejawiane zachowania w szkole oraz poziom uspołecznienia. Zaprezentowano także postawy rodzicielskie wobec dzieci z ADHD oraz preferowane przez rodziców środki wychowawcze. Informacje te korespondują z wynikami badań dotyczącymi rodzeństwa dzieci z ADHD. Umożliwiają lepsze zrozumienie warunków ich rozwoju, kształtowania się celów, postaw i wartości. Za ważne wskaźniki funkcjonowania psychospołecznego rodzeństwa dzieci z ADHD uznano: poczucie sensu życia, poczucie bezpieczeństwa, percepcję własnej przyszłości oraz przyjęty system wartości. Ostatnią sferą, która została poddana analizie, są relacje interpersonalne w rodzinie. Rozpatrzono je w trzech wymiarach: rodzic – rodzic, rodzic – dziecko oraz dziecko – dziecko. Prezentowane Państwu opracowanie jest wynikiem siedmioletniej obserwacji rodzin wychowujących dzieci z ADHD, która zaowocowała napisaniem rozprawy doktorskiej, zatytułowanej Dzieci z nadpobudliwością psychoruchową i deficytem uwagi, a ich rodzeństwo. Na jej podstawie powstała niniejsza publikacja. Uwzględniając potrzeby czytelników zmodyfikowano rozprawę, przez co prezentowane treści przyjęły bardziej przejrzystą i przystępną formę. Mam nadzieję, że niniejsza publikacja wzbogaci wiedzę osób zaangażowanych w pomoc rodzinom dotkniętym problemem ADHD oraz stanie się impulsem do dalszych poszukiwań badawczych. Rodzicom, rodzeństwu i samym dzieciom z ADHD pokaże natomiast, że nie są odosobnieni w swoich trudach i mogą liczyć na profesjonalną pomoc. Pragnę serdecznie podziękować wszystkim rodzinom, które wyraziły zgodę na udział w badaniach. 11 Podsumowanie Zespół nadpobudliwości psychoruchowej z deficytem uwagi jest rozpoznaniem medycznym, wiążącym się z określonymi zmianami w budowie i fizjologii mózgu. Konsekwencją tych zmian jest specyficzny obraz dziecka, który objawia się zaburzeniami w sferze emocjonalnej, ruchowej i poznawczej. Szerokie spektrum dokuczliwych objawów stanowiących oś zaburzenia przekłada się również na społeczną sferę funkcjonowania dziecka i niesie ze sobą niebezpieczeństwo wtórnych objawów. Ryzyko powikłań może dotyczyć zaniżonej samooceny, niepowodzeń szkolnych, zachowań antyspołecznych, uzależnień, depresji czy podejmowania prób samobójczych. W tym zakresie istotna jest profilaktyka, której początek powinien zaczynać się w domu rodzinnym. Odpowiedzialne działania wychowawcze oraz psychologiczne i pedagogiczne formy pomocy są istotnym elementem korekcji większości zaburzeń psychicznych wieku dziecięcego. W przypadku zespołu hiperkinetycznego pełnią one szczególną rolę, oferowana farmakoterapia nie powoduje bowiem ustąpienia zaburzenia, a jedynie zmniejsza intensywność objawów. Efektywna pomoc dziecku z ADHD jest możliwa w przypadku ścisłej współpracy interdyscyplinarnego zespołu specjalistów z rodziną dziecka. Rodzina jest najważniejszym obszarem wychowawczym, w którym zachodzi wiele procesów zasadniczo wpływających na życie jej członków. Pojawienie się w niej dziecka z ADHD wiąże się z wieloma następstwami w różnych sferach jej funkcjonowania. Złożoność zjawiska wymaga szczegółowego rozpoznania, które daje podstawę do budowania sieci wsparcia, obejmującego pomoc dziecku z dysfunkcją, jego rodzicom oraz rodzeństwu. Zgodnie z ujęciem systemowym rodziny zmiana w zachowaniu jednego z jej członków wywołuje zmiany u pozostałych. Przyjęcie tego modelu wiąże się z uznaniem założenia, że nie można zajmować się problemem dziecka, u którego występuje dane zaburzenie, bez odniesienia się do wzajemnych zależności rodzinnych. W związku tym rozpoznaniu poddano trzy podmioty: dzieci z ADHD, ich rodzeństwo i rodziców, przy czym szczególną uwagę zwrócono na dzieci z ADHD i ich rodzeństwo. ʹ͵Ͷ Podsumowanie W przeprowadzonych badaniach pierwszym krokiem było zdiagnozowanie statusu materialno-bytowego poznawanych rodzin. Charakterystyka tego aspektu umożliwia m.in. określenie często niedocenianych w naukach pedagogicznych możliwości ekonomicznych rodziny, które są bardzo istotne przy planowaniu realnych działań terapeutycznych. Następnie rozpoznaniu poddano cechy charakterystyczne funkcjonowania dzieci z zespołem nadpobudliwości psychoruchowej z deficytem uwagi, co pozwoliło nakreślić klimat życia rodzin, w których występuje problem ADHD. Zwrócono uwagę na przebieg rozwoju dzieci z ADHD, ich osiągnięcia szkolne oraz cechy funkcjonowania emocjonalnego i społecznego. Ponadto przeanalizowano postawy rodzicielskie przejawiane w stosunku do dzieci z omawianym zaburzeniem oraz przyjrzano się preferowanym przez rodziców formom oddziaływań wychowawczych. Kluczowym elementem badań było także rozpoznanie sytuacji rodzeństwa dzieci z ADHD. Podjęto próbę bliższego poznania ich funkcjonowania psychospołecznego oraz relacji z nadpobudliwym bratem lub siostrą. Analiza zebranego materiału badawczego pozwoliła się odnieść do postawionych w niniejszym opracowaniu problemów badawczych i odpowiadających im założeń. Status społeczno-bytowy rodzin z dzieckiem z ADHD jest zazwyczaj na niskim poziomie. Badane rodziny przeważnie były niepełne lub zrekonstruowane. Zjawisko to charakterystyczne jest zarówno dla rodzin, w których rodzice mają wyższe wykształcenie, jak i tych, gdzie rodzice legitymują się wykształceniem zawodowym lub średnim. Rozkład liczebności rodziców pod względem wykształcenia jest nierówny, gdyż zdecydowanie najwięcej badanych rodziców ma wykształcenie zasadnicze zawodowe. W badanej próbie wyższy poziom wykształcenia cechuje matki. Struktura społeczna i niskie wykształcenie przekładają się na sytuację materialną i mieszkaniową. Zauważalne są różnice w ocenie sytuacji materialnej rodziny wśród matek i nastoletniego rodzeństwa. Młodzież ocenia sytuację materialną rodziny lepiej niż jej rodzice. Matki niskie poczucie bezpieczeństwa materialnego wiążą z brakiem stałego miejsca zatrudnienia, z własnym niskim wykształceniem oraz z odczuwaniem dysproporcji między osiąganymi dochodami a potrzebami rodziny, w tym także tymi, które wiążą się z zaburzeniem dziecka. Ważne miejsce w ocenie sytuacji materialnej mają także warunki mieszkaniowe, które w przypadku 28% badanych rodzin są złe lub bardzo złe. Mieszkania, które zostały tak ocenione, mają małą powierzchnię użytkową, pozbawione są podstawowych udogodnień, takich jak łazienka czy toaleta. Warunki mieszkaniowe są naturalnym ograniczeniem możliwości stymulacji rozwoju i zaspokojenia potrzeb psychofizycznych i edukacyjnych dzieci z ADHD. Dzieci te potrzebują przestrzeni do zabaw ruchowych oraz wyizolowanego od nadmiaru bodźców miejsca do nauki. Posiadanie własnej przestrzeni potrzebne jest również zdrowemu rodzeństwu. Zwiększa ono poczucie przywiązania, stabilności i bezpie- Podsumowanie czeństwa. Potrzeba ta jest jednak zaspokojona jedynie wśród 30% badanych rodzin. Świadczy to o stosowaniu przez rodziców różnych standardów podziału dóbr między rodzeństwem. Powielanie tego rodzaju zachowań przez rodziców może wpływać na stosunek starszego rodzeństwa do brata lub siostry z ADHD. Przedstawione czynniki edukacyjne i materialne są jedną z głównych przyczyn wąskiego udziału rodzin z dzieckiem z ADHD w życiu społeczno-kulturalnym. Do innych przyczyn izolowania się od społeczeństwa można zaliczyć: brak czasu, zmęczenie psychofizyczne, niechęć otoczenia w stosunku do rodziny. Na sytuację rodziny i rodzeństwa znaczący wpływ mają cechy charakterystyczne dzieci z ADHD i przebieg ich rozwoju. Analiza danych wykazała, że dzieci z zespołem hiperkinetycznym rodzą się bez uchwytnych w ocenie lekarskiej, patologicznych cech, mogących świadczyć o nieprawidłowej akcji porodowej lub złym stanie noworodka bezpośrednio po porodzie. Dowodzi tego liczba punktów w skali Apgar, jaką uzyskują dzieci z ADHD w okresie natalnym. Podobnie u większości badanych dzieci we wczesnym dzieciństwie prawidłowo przebiega rozwój psychomotoryczny. Inaczej wygląda sytuacja w przypadku rozwoju mowy – w okresie niemowlęcym zauważalne są opóźnienia wśród 36% badanych dzieci z ADHD, a w kolejnym okresie rozwojowym liczba ta wzrasta do 58%. Wzrost ten można wiązać z charakterystycznym dla dzieci z ADHD deficytem uwagi i impulsywnością, które utrudniają koncentrację na bodźcach słuchowych, przez co upośledzają rozwój percepcji słuchowej. Na przebieg rozwoju każdego dziecka silny wpływ mają przebyte przez nie choroby somatyczne i odniesione urazy. Wyniki analiz potwierdziły stawiane w innych pracach hipotezy, dotyczące częstszego niż u ich rówieśników występowania u dzieci z ADHD dodatkowych problemów zdrowotnych. Ustalono, że najczęściej występującymi wśród nich chorobami somatycznymi są kolejno: powtarzające się infekcje dróg oddechowych, urazy głowy, zatrucia pokarmowe z wysoką temperaturą, złamania, zapalenie ucha środkowego oraz, rzadziej, zapalenie opon mózgowych. Wystąpienie u dzieci z ADHD dodatkowej choroby wymaga od rodziców jeszcze większego skupienia na nich uwagi. Kosztem tego jest mniejsza ilość czasu poświęcanego rodzeństwu, co może być powodem wzrostu u niego poziomu frustracji i niezadowolenia. Rodzice muszą poświęcać więcej czasu i uwagi dziecku z ADHD także ze względu na jego trudności szkolne. Z badań wynika, że uczniowie z zespołem hiperkinetycznym zazwyczaj kończą 1 klasę ze znajomością wszystkich liter, większość z nich jednak nieprawidłowo odtwarza ich graficzny kształt. Po ukończeniu 2 klasy problem ten jest znacznie mniejszy i dotyczy tylko ok. 17% uczniów. Uczniowie z klas 1 i 2 mają problem z kształtnym pismem i mieszczeniem się w liniaturze. Pismo takie nie jest jednak charakterystyczne dla wszystkich uczniów z ADHD w tym wieku. Ponad 26% uczniów z klas 1 i ponad 33% uczniów z klas 2 zapisuje litery kształtne i staranne, mieszcząc się w liniaturze. Niskie umiejętności grafomotoryczne można także zauważyć, analizując prace ʹ͵ͷ ʹ͵ Podsumowanie plastyczne i techniczne tych dzieci. Ponadto uczniowie z zespołem nadpobudliwości psychoruchowej mają trudności z poprawnym przepisywaniem tekstów. Jeszcze gorsze wyniki uzyskują w pisaniu tekstów ze słuchu i z pamięci. Wyniki przeprowadzonych badań świadczą również o dużych trudnościach badanych dzieci w nauce czytania. Mniej kłopotów sprawia im przyswojenie umiejętności matematycznych związanych z wykonywaniem działań dodawania i odejmowania oraz mnożenia i dzielenia. Znacznie niższy stopień umiejętności odnotowano w zakresie rozwiązywania zadań tekstowych. Złe wyniki w ich rozwiązywaniu często spowodowane są niskimi umiejętnościami czytelniczymi i związaną z tym rezygnacją z odczytywania całej treści zadania. Gdy treść zadania zostaje odczytana przez nauczyciela, dzieci te zazwyczaj nie mają trudności w poprawnym rozwiązaniu zadań. Wyniki osiągnięte w zakresie orientacji w środowisku społeczno-przyrodniczym potwierdzają opinię, że dzieci z ADHD wykazują duże zainteresowanie otaczającym je światem i zazwyczaj prawidłowo interpretują zachodzące w nim procesy oraz zjawiska. Na tej podstawie można wnioskować, że uczniowie z ADHD w większości przypadków zdolni są do rozumienia zasad obowiązujących w środowisku rodzinnym, szkolnym i rówieśniczym, jednak ze względu na specyfikę zaburzenia nie potrafią ich respektować. Czasami przebieg edukacji uczniów z ADHD łączy się z odroczeniem obowiązku szkolnego (24% badanych) lub powtarzaniem roku szkolnego w tej samej klasie (54% badanych). Często wiąże się to z niewystarczającym poziomem osiągnięcia przez uczniów dojrzałości szkolnej. Należy zastrzec, że wyniki te mogą odbiegać od ogólnego obrazu kariery edukacyjnej dzieci z ADHD, gdyż wszystkie badane przypadki były pod opieką poradni psychologiczno-pedagogicznych, nie objęły zatem dzieci z nadpobudliwością, które nie zetknęły się ze specjalistycznymi poradniami i nie mogą mieć postawionej w tym zakresie formalnej diagnozy. Ważne jest, by objąć wsparciem dziecko z ADHD i jego rodzinę możliwie jak najwcześniej. Pierwsze niepokojące objawy, często będące wynikiem niezrozumienia problemu przez otoczenie, widoczne są już na początku procesu edukacji. Niepowodzenia w kontaktach interpersonalnych i brak sukcesów osobistych powodują, że dzieci z nadpobudliwością mają obniżone poczucie własnej wartości i czują się pozbawione oparcia i pomocy osób znaczących. Są często karane za objawy, na które mają ograniczony wpływ. Dlatego bardzo szybko spada ich motywacja do nauki szkolnej. Przedstawione badania wykazują, że jest ona istotnie statystycznie niższa niż u ich rówieśników. Dzieci z ADHD, ze względu na swoje deficyty rozwojowe, mają mniejsze szanse na pozytywne osiągnięcia. W tych warunkach łatwo jest im stworzyć przekonanie o własnej odmienności i niższej wartości od innych dzieci. Konsekwencją może być wypracowanie mechanizmów unikania aktywności przekraczających ich realne możliwości, co powoduje większe braki w wiedzy i umiejętnościach. Podsumowanie Wielu badaczy podkreśla, że długotrwałe niepowodzenia szkolne i związana z nimi frustracja przyczyniają się do wzrostu zachowań antyspołecznych. Również w tym zakresie odnotowano istotne różnice między dziećmi z ADHD a ich rówieśnikami – wśród dzieci z zespołem nadpobudliwości psychoruchowej zauważono znacznie wyższy poziom zachowań antyspołecznych. W wyniku analizy zebranego materiału wyodrębniono zachowania charakterystyczne dla dzieci nadpobudliwych, a także ustalono, które z czynników składających się na zachowania antyspołeczne dotyczą ich w mniejszym stopniu. Do najczęściej występujących u dzieci z ADHD zachowań, uznawanych za niezgodne z przyjętymi oczekiwaniami społecznymi, należą kolejno: zachowania ekspansywne, brak opanowania, krzykliwość, drażliwość, agresja fizyczna, upór i przeciwstawianie się, agresja słowna oraz niestałość w przyjaźni. Znacznie rzadziej występują u dzieci nadpobudliwych: zarozumiałość, podejrzliwość i zazdrość. Mniejsze różnice między dziećmi z ADHD a ich rówieśnikami, jednak występujące na poziomie istotnym statystycznie, odnotowano w poziomie uspołecznienia. Badane dzieci z zespołem nadpobudliwości psychoruchowej charakteryzuje mała umiejętność dbania o relacje i ich rozwijania oraz niska zdolność do bezkonfliktowych kontaktów. Ze względu na swoje zachowanie są często odrzucane przez kolegów i nie zyskują akceptacji w grupie. Ważne miejsce w kształtowaniu osobowości młodego człowieka mają postawy rodzicielskie. W świetle prezentowanych badań rodzice wykazują w stosunku do dzieci z zespołem hiperkinetycznym niepożądane lub umiarkowanie niepożądane wychowawczo postawy rodzicielskie. Rodzice czują się bezradni wobec zachowań typowych dla ADHD, przy czym są przeświadczeni o konieczności bezwzględnego podporządkowania sobie dziecka, bez liczenia się z jego odczuciami i pragnieniami. Stąd bardzo silne natężenie postawy górowania i bezradności. Wśród rodziców dzieci z zespołem hiperkinetycznym można zauważyć wzmożone napięcie, które jest wynikiem przeżywania w związku z relacjami z dzieckiem trudnych emocji, takich jak: lęk, poczucie wstydu, poczucie winy, złość i osamotnienie. Z drugiej strony dzieci te obdarzane są miłością, wykazywana jest w stosunku do nich troska i zaangażowanie. W konsekwencji dochodzi do wykształcenia przeciwstawnych postaw wobec dzieci, związanych z koncentracją i dystansem uczuciowym. Przejawianie przez matki niepożądanych wychowawczo postaw wiąże się również z niskimi umiejętnościami wychowawczymi. Zauważono, że matki z wykształceniem wyższym magisterskim i średnim ogólnokształcącym bardziej cenią w procesie wychowania nagrody niż kary. W pozostałych przypadkach wskazano kary jako środki bardziej skuteczne w wychowaniu dzieci. Specyficzne funkcjonowanie dzieci z ADHD, przebieg ich rozwoju oraz trudności edukacyjne wymagają od rodziny wzmożonej aktywności, ukierunkowanej na udzielanie im pomocy. Niesie to ze sobą konsekwencje dla pozostałych członków rodziny, ponieważ działania te są czasochłonne i wymagają dużego ʹ͵ ʹ͵ͺ Podsumowanie zaangażowania. Trudności związane z wychowaniem dziecka z zespołem hiperkinetycznym przekładają się na postawy rodzicielskie i na atmosferę domową, czego konsekwencje ponosi również zdrowe rodzeństwo. Zauważono, że ogólny poziom poczucia sensu życia u rodzeństwa dzieci z ADHD jest istotnie statystycznie niższy niż u ich rówieśników. Między tymi grupami młodzieży istnieją różnice w postrzeganiu celu życia, w ocenie siebie samych i własnego istnienia, w postawach wobec wolności i odpowiedzialności oraz w stosunku do śmierci i samobójstwa. W tych kategoriach młodzież mająca rodzeństwo z ADHD uzyskała istotnie niższe wyniki. Nie odnotowano natomiast różnic między obydwiema grupami w kategoriach sens życia i afirmacja życia. Badania wykazały, że młodzież mająca rodzeństwo z ADHD ma zachwiane poczucie bezpieczeństwa. Istotnie różni się od swoich rówieśników we wszystkich przyjętych w tym zakresie wskaźnikach: poczuciu bliskości, poczuciu stabilności i poczuciu zaufania do siebie. Najmniejsze różnice odnotowano w poczuciu bliskości, będącej wyrazem więzi wewnątrzrodzinnych. Badana młodzież odczuwała zdecydowanie mniejszą stabilność. Może to wynikać z niezaspokojenia przez środowisko rodzinne potrzeby ładu, uporządkowania i przewidywalności zdarzeń. Niskie poczucie bezpieczeństwa koresponduje z niskimi wynikami w skali Odpowiedzialność i wolność Testu Poczucia Sensu Życia. Zgodnie z teorią A. Maslowa osoby z niezaspokojoną potrzebą bezpieczeństwa charakteryzuje lęk przed podejmowaniem ryzyka, a także przed niezależnością i wolnością. Można więc przypuszczać, że badana młodzież będzie przyjmować postawę zachowawczą w działaniach i relacjach. Postawa taka wiąże się również z niskim poczuciem zaufania do siebie, wyniki te jednak nie mają bezpośredniego przełożenia na poziom oczekiwań wobec własnej przyszłości młodzieży mającej rodzeństwo z ADHD, który jest podobny do poziomu oczekiwań ich rówieśników. Podstawę oczekiwań wobec własnej przyszłości stanowią aspiracje życzeniowe i działaniowe. W przypadku rodzeństwa dzieci z ADHD mogą one pełnić funkcję kompensacyjną wobec odczuwanych braków. Ponadto, zgodnie z koncepcją generacyjną ujęcia systemowego rodziny, starsze rodzeństwo może podlegać wpływom przekazów rodzinnych i może być na nie wywierana presja osiągnięcia sukcesu. Oczekiwania wobec własnej przyszłości są nierozerwalnie związane z przyjętą hierarchią wartości. Badana młodzież mająca rodzeństwo z ADHD istotnie wyżej ceni: – wartości moralne, prawdy, świętości religijne, świętości świeckie i hedonistyczne niż witalne; – wartości moralne, prawdy i świętości religijne niż estetyczne; – wartości moralne i prawdy niż wartości hedonistyczne; – wartości moralne niż świętości świeckie. Nie odnotowano istotnych różnic między: Podsumowanie – świętościami świeckimi, wartościami hedonistycznymi i estetycznymi; – między świętościami religijnymi, świętościami świeckimi i wartościami hedonistycznymi oraz – między wartościami prawdy, wartościami należącymi do świętości religijnych i świętości świeckich. Występują wyraźne różnice między wartościami uznawanymi przez rodzeństwo dzieci z ADHD i młodzieży z rodzin, w których problem ten nie występuje. Różnice te widoczne są w hierarchii wartości oraz w średnim poziomie uznawanych wartości. Ważnym elementem omawianych badań są relacje interpersonalne panujące w rodzinach z dzieckiem z ADHD. Analizie poddano relacje małżeńskie, relacje między rodzicami a dziećmi oraz relacje między rodzeństwem. Badając relacje małżeńskie, skupiono się na źródłach konfliktów między małżonkami. Najczęstszymi ogniskami konfliktów są kolejno: stosunki intymne między rodzicami, nałogi partnera, sprawy finansowe, odmienne podejście do wychowania dzieci, relacje z osobami spoza rodziny, zainteresowania oraz praca i formy spędzania wolnego czasu. Wyniki badań potwierdzają tezę o braku umiejętności prowadzenia dialogu przez partnerów. Konsekwencją jest zaburzona komunikacja dotycząca wzajemnych potrzeb i oczekiwań. Nie sprzyja to budowaniu ścisłej więzi i intymności relacji. Analizując relacje między rodzicami a dziećmi, zwrócono uwagę na akceptację dzieci przez rodziców, zaspokojenie potrzeby uwagi rodzicielskiej, równość traktowania dzieci oraz spełnianie przez dzieci oczekiwań rodziców. Młodzież mająca rodzeństwo z ADHD w zdecydowanej większości badanych przypadków czuje się akceptowana przez swoich rodziców. Z psychopedagogicznego punktu widzenia zdecydowanie gorsze wyniki uzyskano w zakresie zaspokojenia potrzeby uwagi rodzicielskiej. Badana młodzież odczuwa, że rodzice nie poświęcają jej odpowiednio dużo czasu i uwagi, jednak rozumie konieczność kierowania jej przez rodziców na rodzeństwo z ADHD. Świadczą o tym wyniki badań nad poczuciem równości traktowania przez rodziców. Zdaniem większości badanej młodzieży rodzice starają się jednakowo traktować wszystkie dzieci, nie zauważa ona także różnic w poziomie spełniania oczekiwań rodziców przez siebie samych i swoje rodzeństwo. W większości badanych przypadków osoby te mają poczucie, że częściowo spełniają pokładane w nich oczekiwania rodziców. Ważną płaszczyzną analizowanych badań są relacje między rodzeństwem. Stanowią one wynik specyficznego funkcjonowania dzieci z ADHD, oddziaływań rodziców, atmosfery domowej oraz indywidualnych cech starszego rodzeństwa. Stwierdzono, że starsze rodzeństwo dobrze ocenia swój poziom wiedzy na temat zaburzenia brata lub siostry. Stan tej wiedzy ma istotne znaczenie w akceptacji rodzeństwa. Ważne są również rozmowy na temat zaburzenia z rodzicami – dla badanej młodzieży jest to podstawowe źródło wiedzy o ADHD. Rodzeństwo ʹ͵ͻ ʹͶͲ Podsumowanie czerpie informacje o zespole nadpobudliwości psychoruchowej z deficytem uwagi również z rozmów z psychologami i pedagogami ze specjalistycznych poradni oraz z gronem pedagogicznym szkół, do których uczęszcza. Pomimo trudnych zachowań dzieci z ADHD, związanych między innymi z zakłócaniem spokoju przy odrabianiu lekcji, naruszaniem własności czy prywatności, starsze rodzeństwo z reguły ma do nich pozytywny stosunek. Badana młodzież aktywnie angażuje się w opiekę nad swoim rodzeństwem poprzez wspólną zabawę, pomoc przy odrabianiu lekcji, wspólne spacery, odprowadzanie i przyprowadzanie ze szkoły oraz przygotowanie dla nich mniejszych posiłków. Często jednak okazywana pomoc traktowana jest przez badaną młodzież jako obowiązek nałożony przez rodziców lub też jest wyrazem chęci spełnienia oczekiwań rodziców. Ważnym wskaźnikiem stosunku badanej młodzieży do rodzeństwa z zespołem nadpobudliwości psychoruchowej z deficytem uwagi jest również uwzględnianie jego akceptacji przy wyborze znajomych. Ma ona znaczenie dla blisko połowy badanej młodzieży. Posiadanie rodzeństwa z ADHD nie wpływa negatywnie na nawiązywanie bliskich znajomości i przyjaźni. Jest to istotne ze względu na szeroki kontekst trudnych doświadczeń wynikających z zaburzenia rodzeństwa oraz ze względu na silną potrzebę więzi z osobami spoza rodziny, charakterystyczną dla okresu dorastania. Podsumowując przyjętą orientację badawczą, warto podkreślić, że jest ona wynikiem inspiracji płynącej ze współczesnych tendencji występujących w pedagogice specjalnej, wyrażających się w globalnym podejściu do problemów rodzin dotkniętych różnego rodzaju niepełnosprawnością. Istotne jest rozpoznanie potrzeb, deficytów oraz potencjałów każdego członka rodziny. Daje to możliwość wykorzystania zasobów terapeutycznych rodzin, a także umożliwia efektywne udzielanie im wielokierunkowego wsparcia. Od pewnego czasu zainteresowaniem pedagogów i psychologów objęte jest również rodzeństwo dzieci z dysfunkcjami. Fakt ten nabiera szczególnego znaczenia w świetle prezentowanych w niniejszym opracowaniu badań. Coraz częściej zauważane są problemy rodzeństwa, co pozwala przypuszczać, że będzie ono bardziej uwzględniane w systemie pomocy rodzinom. Zakończenie Wiele trudnych zachowań związanych ze specyfiką funkcjonowania dziecka z zespołem nadpobudliwości psychoruchowej z deficytem uwagi wpływa na charakter komunikacji i konflikty w rodzinie, postawy, przeżycia emocjonalne, kontakty z otoczeniem oraz modyfikację hierarchii uznawanych wartości. W obliczu pojawiających się problemów, które przekraczają ramy typowego funkcjonowania rodzin, istotne jest przywrócenie im naturalnej równowagi. Osiągnięcie homeostazy wymaga wprowadzenia do ich życia wielu zmian, polegających na wypracowaniu nowych wzorów interakcji, określających granice dopuszczalnych zachowań i definiowaniu ról poszczególnych członków rodziny oraz reguł radzenia sobie w trudnych sytuacjach. Przystosowanie się rodziny do warunków życia z dzieckiem z ADHD jest zatem uzależnione od zdolności adaptacyjnych, ale także od właściwości otoczenia społecznego. Funkcjonowanie dzieci z ADHD często nie jest adekwatne do wymogów otoczenia, przez co spotykają się one z brakiem akceptacji i odrzuceniem ze strony danej społeczności. Bywa, że taka postawa generalizowana jest na całą rodzinę, powodując jej izolację. Wzajemne oddziaływania rodziny i środowiska odbywają się na zasadzie sprzężenia zwrotnego. Rzadkie kontakty społeczne rodzin z dzieckiem przejawiającym dysfunkcję pogłębiają ich izolację i wzmacniają stereotypy. Unikanie kontaktów powoduje usztywnienie przejawianych przez nie zachowań i przekonań oraz utrwalenie postaw unikających, co z kolei uniemożliwia społeczeństwu poznanie problemu. Odrzucenie stereotypów i uprzedzeń nie jest jedynie postulatem humanistycznego ideału postrzegania drugiego człowieka, lecz ma również wymiar pragmatyczny, wyrażający się w bardziej przemyślanych i wyważonych rozwiązaniach w odniesieniu do grup zagrożonych stygmatyzacją czy wykluczeniem. Kształtowanie pożądanych postaw wobec osób z dysfunkcją oraz ich rodzin jest możliwe dzięki prowadzeniu w tym zakresie wielokierunkowych badań i działalności edukacyjnej w wymiarze mikro- i makrospołecznym. Ważne jest podejmowanie prób zrozumienia dynamiki rodzin, schematów, przekazów i delegacji rodzinnych oraz stosowanych wzorów komunikacji. Rezultatem tych ��� Zakończenie działań może być wyposażenie rodzin w podstawowe instrumenty potrzebne do samodzielnego pokonywania sytuacji kryzysowych. Efektywnym narzędziem wsparcia wewnątrzrodzinnego jest prowadzenie przez członków rodziny dialogu, który musi dotyczyć wszystkich podsystemów, obejmujących relacje między mężem i żoną, między rodzicami i dziećmi oraz płaszczyznę stosunków między rodzeństwem. Zdaniem N. Ackermana, uznawanego za ojca psychiatrii rodziny, dzieci są słabym ogniwem systemu rodzinnego i dlatego w sytuacjach trudnych potrzebują największego wsparcia. Dziecko z ADHD wymaga pomocy w organizacji świata zewnętrznego, stałego systemu norm i zasad, stymulowania rozwoju zdolności do samokontroli i usprawniania procesów poznawczych. Konieczna jest też praca nad jego samooceną, której prowadzenie jest podstawowym elementem profilaktyki wtórnych objawów zespołu nadpobudliwości psychoruchowej z deficytem uwagi. Równolegle należy zwracać uwagę na potrzeby i problemy rodzeństwa. W świetle prezentowanych badań szczególnie istotne dla rodzeństwa dzieci z ADHD jest zaspokojenie naturalnej potrzeby uwagi rodzicielskiej oraz budowanie poczucia bezpieczeństwa i stabilności. Zaspokojenie tych potrzeb daje podstawę do prawidłowego kształtowania się postaw wobec życia, stosunku do siebie samego i wyznaczania realnych celów. Spis literatury Adamski F., Rodzina. Wymiar społeczno-kulturowy. Wyd. UJ, Kraków 2002. Aleksandrowicz J.W., Psychoterapia medyczna. Wyd. Lek. PZWL, Warszawa 1996. Aleksandrowicz J.W., Sobański J.A., Skuteczność psychoterapii poznawczej i psychodynamicznej. Kom. Red.-Wyd. PTP, Kraków 2004. Anastopoulos A.D., Shelton T.L., Du Paul G.J., Guevremont D.C., Parent training for attention deficit hyperactivity disorder: Its impact on parent functioning. “Journal of Abnormal Child Psychology” 1993, 21: 581–596. Anderson R.J., Uczenie się i pamięć: integracja zagadnień. Tłum. E. Czerniawska, WSiP, Warszawa 1998. Appelt K., Wiek poniemowlęcy. Jak rozpoznać potencjał dziecka. [W:] Psychologiczne portrety człowieka. Red. A.I. Brzezińska, GWP, Gdańsk 2005. Arthur D., Farley S.E., Farley A., Program treningu poznawczo-behawioralnego dla rodziców dzieci z zespołem nadpobudliwości psychoruchowej z deficytem uwagi. [W:] Psychoterapia dzieci i młodzieży. Metody oparte na dowodach. Red. A.E. Kazdin, J.R. Weisz, tłum. R. Pawlik, M. Łuczak, M. Młynarz, Wyd. UJ, Kraków 2006. Baczyńska E., Borowiec-Janczak B., Kuchcik A., Praca z dzieckiem nadpobudliwym psychoruchowo. „Życie Szkoły” 2002, nr 1: 10–14. Bajki przydrożne. Red. K. Szpilkowska, Wyd. WSHE, Łódź 2002. Baranowicz K., Studium indywidualnego przypadku w badaniu efektywności edukacji integracyjnej. [W:] Forum pedagogów specjalnych XXI wieku. T. 2. Red. J. Pańczyk, Wyd. UŁ, Łódź 2002, s. 12. Barbaro M. de, Struktura rodziny. [W:] Wprowadzenie do systemowego rozumienia rodziny. Red. B. de Barbaro, Collegium Medicum UJ, Kraków 1997. Barkley R.A., Attention-deficit/hyperactivity disorder: A handbook for diagnosis and treatment. The Guilford Press, New York 2006. Barkley R.A., Behavioral inhibition, sustained attention, and executive functions: constructing a unifying theory of ADHD. “Psychological Bulletin” 1997, 121: 65–94. Barkley R.A., Dzieci nadpobudliwe i roztargnione. Tłum. H. Grzegołowska-Klarkowska, „Świat Nauki” 1998, nr 11: 50–55. Bartkowicz Z., Terapia nieletnich nadpobudliwych psychoruchowo. „Opieka, Wychowanie, Terapia” 1998, nr 2: 17–28. Bernau S., ADHD u dorosłych. Poradnik – jak z tym żyć. Tłum. M. Labiś, Wyd. WAM, Kraków 2007. ʹͶͶ Spis literatury Bertalanffy L., Ogólna teoria systemów. Tłum. E. Woydyłło-Woźniak, PWN, Warszawa 1984. Białek K., Style posługiwania się uwagą a trudności w regulacji emocji u dzieci. [W:] Problemy psychologiczne dzieci z zespołem nadpobudliwości psychoruchowej. Red. M. Święcicka, „Zeszyty Sekcji Psychologii Klinicznej Dziecka PTP”, 1, Emu, Warszawa 2003. Biederman J., Ball S.W., Monuteaux M.C., Mick E., Spencer T.J., McCreary M., Cote M., Faraone S.V., New insight into the comorbidity between ADHD and major depression in adolescent and young adult females. “Journal of the American Academy of Child and Adolescent Psychiatry” 2008, 47 (4): 426–434. Bilikiewicz A., Landowski J., Radziwiłowicz P., Psychiatria – repetytorium. PZWL, Warszawa 1999. Błeszyński J.J., Rodzina jako środowisko osób z autyzmem. Aspekt wychowawczo-terapeutyczny. Wyd. UMK, Toruń 2005. Błeszyński J.J., W poszukiwaniu dróg wsparcia i terapii – na przykładzie rodziny z dzieckiem autystycznym. [W:] Rodzina z dzieckiem niepełnosprawnym – możliwości i ograniczenia rozwoju. Red. H. Liberska, Difin, Warszawa 2011. Bobula S., ADHD – dar specyficzny. Wyd. św. Stanisława BM Archidiecezji Krakowskiej, Kraków 2006. Bogdanowicz M., Integracja percepcyjno-motoryczna. Teoria, diagnoza, terapia. Centrum Metodyczne Pomocy Psychologiczno-Pedagogicznej MEN, Warszawa 1997. Bogdanowicz M., Ryzyko dysleksji, dysortografii i dysgrafii. Harmonia Universalis, Gdańsk 2011. Bogdanowicz M., Ryzyko dysleksji. Problem i diagnozowanie. Harmonia, Gdańsk 2003. Bogdanowicz M., Specyficzne trudności w pisaniu i czytaniu – dysleksja rozwojowa. [W:] Logopedia – pytania i odpowiedzi. Red. T. Gałkowski, G. Jastrzębowska, Wyd. UO, Opole 2003. Bogdanowicz M., Adryjanek A., Uczeń z dysleksją w szkole. Operon, Gdynia 2005. Bogdanowicz M., Barańska M., Jakacka E., Od piosenki do literki. Metoda Dobrego Startu. Cz. 1, Fokus, Gdańsk 2000. Bogdanowicz M., Kisiel B., Przasnyska M., Metoda Weroniki Sherborne w terapii i wspomaganiu rozwoju dziecka. WSiP, Warszawa 1998. Bomba J., Namysłowska I, Orwid M., Zaburzenia zachowania i emocji rozpoczynające się w dzieciństwie i w wieku młodzieńczym. [W:] Psychiatria. T. 2: Podstawy psychiatrii. Red. A. Bilikiewicz, S. Pużyński, J. Rybakowski, J. Wciórka, Wyd. Med. Urban & Partner, Wrocław 2002. Borkowska A., Diagnoza neuropsychologiczna dziecka z ADHD. Centrum CBT, materiały konferencyjne, Warszawa 10.03.2006. Borkowska A., Impulsywność w zespole ADHD. Analiza neuropsychologiczna w oparciu o model energetyczno-poznawczy. [W:] Problemy psychologiczne dzieci z zespołem nadpobudliwości psychoruchowej. Red. M. Święcicka, „Zeszyty Sekcji Psychologii Klinicznej Dziecka PTP”, 1, Emu, Warszawa 2003. Borkowska A., Nadpobudliwość psychoruchowa w neuropsychologicznej koncepcji Russela A. Barkleya. [W:] Neuropsychologia emocji: poglądy, badania, klinika. Red. A. Herzyk, Wyd. UMCS, Lublin 1999. Borkowska A.R., Procesy uwagi i hamowania reakcji u dzieci z ADHD z perspektywy rozwojowej neuropsychologii klinicznej. Wyd. UMCS, Lublin 2008. Spis literatury Borzyszkowska H., Izolacja społeczna rodzin mających dziecko upośledzone umysłowo w stopniu lekkim. Wyd. UG, Gdańsk 1997. Borzyszkowska H., Sytuacja rodzin dzieci niepełnosprawnych w środowisku społecznym. [W:] Diagnoza dla osób niepełnosprawnych. Red. D. Lotz, K. Wenta, W. Zeidler, Kwadra, Szczecin 2002. Bragdon A.D., Gamon D., Kiedy mózg pracuje inaczej. Tłum. L. Okupniak, GWP, Gdańsk 2006. Braun-Gałkowska M., Profilaktyka życia rodzinnego. [W:] Psychologia w służbie rodziny. Red. I. Janicka, T. Rostowska, Wyd. UŁ, Łódź 2003. Brągiel J., Rodzinne i osobowościowe uwarunkowania sukcesu szkolnego dziecka z rodziny rozwiedzionej. Wyd. UO, Opole 1994. Brejnak W., Zabłocki K., Dysleksja w teorii i praktyce. Warszawski Odział Polskiego Towarzystwa Dysleksji, Oddział Terenowy nr 1, Warszawa 1999. Brett D., Bajki, które leczą. Cz. 1. Tłum. M. Trzebiatowska, GWP, Gdańsk 2003. Brzezińska A., Gotowość do czytania i pisania i jej rozwój w wieku przedszkolnym. [W:] Czytanie i pisanie – nowy język dziecka. Red. A. Brzezińska, WSiP, Warszawa 1987. Brzezińska A.I., Jak przebiega rozwój człowieka? [W:] Psychologiczne portrety człowieka. Red. A.I. Brzezińska, GWP, Gdańsk 2005. Brzozowski P., Skala Wartości Schelerowskich – SWS. Podręcznik. Pracownia Testów Psychologicznych PTP, Warszawa 1995. Brzozowski P., Wzorcowa hierarchia wartości. Polska, europejska czy uniwersalna? Wyd. UMCS, Lublin 2007. Buber M., Ja i Ty. Tłum. J. Doktór, Pax, Warszawa 1992. Buda B., Problemy szkolne dziecka z zespołem hiperaktywności w klasach I–III. „Kwartalnik Edukacyjny” 2002, nr 1: 71–82. Carson C.R., Butcher N.J., Mineka S., Psychologia zaburzeń. T. 1–2. Tłum. W. Dietrich, GWP, Gdańsk 2003. Choma W., Próba zastosowania testów dra Herberta Winklera do badania dojrzałości szkolnej dzieci. Polskie Archiwum Psychologii, Warszawa 1932. Chrzanowska B., Święcicka J., Oswoić ADHD. Przewodnik dla rodziców i nauczycieli dzieci nadpobudliwych psychoruchowo. Difin, Warszawa 2006. Cierpka A., Rodzina w percepcji rodzeństwa osób z niepełnosprawnością. [W:] Rodzina z dzieckiem niepełnosprawnym – możliwości i ograniczenia rozwoju. Red. H. Liberska, Difin, Warszawa 2011. Cieszyńska J., Korendo M., Wczesna interwencja terapeutyczna. Stymulacja rozwoju dziecka od noworodka do 6. roku życia. Wyd. Edukacyjne, Kraków 2007. Cooper P., Ideus K., Zrozumieć dziecko z nadpobudliwością psychoruchową. Poradnik dla rodziców i nauczycieli. Tłum. O. Licholet, Wyd. APS, Warszawa 2001. Craig S.Y., Haigh J., Kaufman B.P., Malesky G., Michaud E., Zdrowie dzięki witaminom. Stosowanie witamin i minerałów w zapobieganiu dolegliwościom i leczeniu chorób. Tłum. P. Stokłosa, Gr. Wyd. Bertelsmann Media, Warszawa 2001. Cudak H., Szkice z badań nad rodziną. WSP, Kielce 1995. Cudak S., Wychowawcze i emocjonalne funkcjonowanie rodziny z dzieckiem niepełnosprawnym. Wyd. WSHE, Łódź 2007. ʹͶͷ ʹͶ Spis literatury Cytowska B., Idea wczesnej interwencji i wspomagania rozwoju małego dziecka. [W:] Wczesna interwencja i wspomaganie rozwoju małego dziecka. Red. B. Cytowska, B. Winczura, Impuls, Kraków 2006. Czabała J.C., Czynniki leczące w psychoterapii. Wyd. Nauk. PWN, Warszawa 2010. Czabała J.C., Podstawy psychologiczne współczesnej psychiatrii. [W:] Psychiatria. T. 1: Podstawy psychiatrii. Red. A. Bilikiewicz, S. Pużyński, J. Rybakowski, J. Wciórka, Wyd. Med. Urban & Partner, Wrocław 2002. Czajkowska I., Herda K., Zajęcia korekcyjno-kompensacyjne w szkole. WSiP, Warszawa 2005. Czub M., Wiek niemowlęcy. Jak rozpoznać potencjał dziecka. [W:] Psychologiczne portrety człowieka. Red. A.I. Brzezińska, GWP, Gdańsk 2005. Danielewicz W.T., Izdebska J., Krzesińska B., Pomoc dziecku i rodzinie w środowisku lokalnym. Materiały pomocnicze dla studentów studiów pedagogicznych. Trans Humana, Białystok 2001. Dąbkowska M., Borkowska A., Badanie aktywacji półkulowej mózgu u dzieci z zespołem deficytu uwagi z nadruchliwością. [W:] Zaburzenia psychiczne dzieci i młodzieży. Red. I. Namysłowska, Kom. Red.-Wyd. PTP, Kraków 2000. Dąbkowska M., Borkowska A., Neuropsychologiczna ocena dysfunkcji czołowej u dzieci i młodzieży z ADHD. [W:] Zaburzenia psychiczne dzieci i młodzieży. Red. I. Namysłowska, Kom. Red.-Wyd. PTP, Kraków 2000. Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders. American Psychiatric Association, 4th ed., Washington 1994. Domańska Ł., Zaburzenia uwagi u osób z dysfunkcjami mózgowymi. [W:] Związek mózg – zachowanie w ujęciu neuropsychologii klinicznej. Red. A. Herzyk, D. Kędzielawa, Wyd. UMCS, Lublin 2002. Drat-Ruszczak K., Teorie osobowości – podejście psychodynamiczne i humanistyczne. [W:] Psychologia. Podręcznik akademicki. T. 2: Psychologia ogólna. Red. J. Strelau, GWP, Gdańsk 2000. Drożdżowicz L., Ogólna teoria systemów. [W:] Wprowadzenie do systemowego rozumienia rodziny. Red. B. de Barbaro, Collegium Medicum UJ, Kraków 1997. Durkheim E., Zasady metody socjologicznej. Tłum. J. Szacki, PWN, Warszawa 1968. Dyczewski L., Rodzina, społeczeństwo, państwo. Tow. Nauk. KUL, Lublin 1994. Dykcik W., Formy postępowania terapeutyczno-wychowawczego. [W:] Pedagogika specjalna. Red. W. Dykcik, Wyd. Nauk. UAM, Poznań 1998. Dziecko w rodzinie i w środowisku rówieśniczym. Red. J. Izdebska, Trans Humana, Białystok 2003. Eli Lilly and Company Indianapolis, Strattera (atomoxetine HCL) Description. www. strattera.com, USA 03.09.2003. Encyklopedia pedagogiczna. Red. W. Pomykało, Fundacja „Innowacja“, Warszawa 1993. Filipek P.A., Semrud-Clikeman M., Steingard R.J., Renshaw P.F., Kennedy D.N., Biederman J., Volumetric MRI analysis comparing subjects having attention-deficit hyperactivity disorder with normal controls. “Neurology” 1997, 48: 589–601. Filus M., Przejawy ekspresji twórczej dzieci nadpobudliwych psychoruchowo. „Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska. Sectio J. Pedagogia – Psychologia”, vol. 13: 45–59, Wyd. UMCS, Lublin 2000. Spis literatury Filus M., Taracha M., Dziecko nadpobudliwe psychoruchowo a oddziaływanie środowiska szkolnego. „Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska. Sectio J. Pedagogia – Psychologia”, vol. 12, Wyd. UMCS, Lublin 1999. Fisman S., Ellison D., Freeman T., A longitudinal study of siblings of children with chronic disabilities. “Canadian Journal of Psychiatry” 2000, 45: 369–375. Foucault M., Choroba umysłowa a psychologia. Tłum. P. Mrówczyński, Wyd. KR, Warszawa 2000. Francuz P., Mechanizm uwagi. Przegląd zagadnień w perspektywie psychologicznej i neurofizjologicznej. [W:] O różnych sposobach uprawiania psychologii. Red. J. Brzeziński, S. Kowalik, Zysk i S-ka, Poznań 2000. Frankl V.E., Homo patiens. Tłum. R. Czernecki, Z.J. Jaroszewski, Pax, Warszawa 1984. Freud Z., Zarys psychoanalizy. [W:] Poza zasadą przyjemności. Red. Z. Freud, tłum. J. Prokopiuk, PWN, Warszawa 1994. Fromm E., Mieć czy być? Tłum. J. Karłowski, Dom Wyd. „Rebis”, Poznań 1995. Frostig M., Horne D., Wzory i obrazki. Program rozwijający percepcję wzrokową. Tłum. J. Siuta, Pracownia Testów Psychologicznych PTP, Warszawa 1989. Furgal M., Psychoterapia. [W:] Psychiatria. Podręcznik dla studiów medycznych. Red. J. Heitzman, PZWL, Warszawa 2007. Galas B., Lewowicki T., Osobowość i aspiracje. Wyd. UW, Warszawa 1991. Gałkowski T., Psychologiczne problemy integracji dziecka kalekiego w rodzinie. „Zagadnienia Wychowawcze a Zdrowie Psychiczne” 1979, nr 1–2: 71. Giza-Poleszczuk A., Rodzina a system społeczny. Reprodukcja i kooperacja w perspektywie interdyscyplinarnej. Wyd. UW, Warszawa 2005. Gresham F.M., Lane K.L., MacMillan D.L., Bocian K.M., Ward S.L., Effects of positive and negative illusory biases: comparisons across social and academic self-concept domains. “Journal of School Psychology” 2000, 38: 151–175. Gruszczyk-Kolczyńska E., Dzieci ze specyficznymi trudnościami w uczeniu się matematyki. WSiP, Warszawa 1997. Gruszecka E., Człowiek w obliczu krzywdy – zachowania ofiar, sprawców i obserwatorów. [W:] Od poczucia podmiotowości do bycia ofiarą. Problemy współczesności – co psychologia może o nich powiedzieć. Red. E. Martynowicz, Impuls, Kraków 2006. Grzesiuk L., Jakubowska U., Podejście komunikacyjne: szkoła z Palo Alto i szkoła mediolańska. [W:] Psychoterapia. Teoria. Red. L. Grzesiuk, Eneteia, Warszawa 2005. Grzesiuk L., Terapia behawioralna. [W:] Psychoterapia. Teoria. Red. L. Grzesiuk, Eneteia, Warszawa 2005. Grzywniak C., Nadpobudliwość psychoruchowa a trudności szkolne. „Życie Szkoły” 2000, nr 6: 334–338. Grzywniak C., Sposoby postępowania z dziećmi nadpobudliwymi w szkole i w domu. „Auxilium Socjale” 2000, nr 2/4: 123–130. Hall A., Fatty acid supplements did not improve motor function but improved literacy levels in developmental coordination disorder. “Evidence Based Medicine” 2005, 10 (6): 181. Hallowell E.M., Ratey J.J., Jak żyć z ADHD. Nadpobudliwość psychoruchowa w świetle najnowszych badań. Tłum. K. Puławski, Media Rodzina, Poznań 2007. Hallowell E.M., Ratey J.J., W świecie ADHD. Nadpobudliwość psychoruchowa z zaburzeniami uwagi u dzieci i dorosłych. Tłum. I. Sowa, Media Rodzina, Poznań 2004. ʹͶ ʹͶͺ Spis literatury Han-Ilgiewicz N., Prawidłowy i nieprawidłowy układ stosunków rodzinnych. „Problemy Opiekuńczo-Wychowawcze” 1970, nr 5: 8–12. Hanć T., Czego boi się dziecko nadpobudliwe? „Remedium” 2006, nr 4 (158): 30–31. Hanć T., Dzieciństwo i dorastanie z ADHD. Impuls, Kraków 2009. Hannaford C., Zmyślne ruchy, które doskonalą umysł. Tłum. M. Szpala, Polskie Stowarzyszenie Kinezjologów we wsp. z Wyd. Medyk, Warszawa 1998. Harrison C., Sofronoff K., ADHD and parental psychological distress: role of demographics, child behavioral characteristics and parental cognitions. “Journal of the American Academy of Child and Adolescent Psychiatry” 2002, 41 (6): 703–711. Heininger J.E., Weiss S.K., Od chaosu do spokoju. Jak wychowywać dzieci z ADHD i innymi zaburzeniami zachowania. Tłum. A. Jankowski, Media Rodzina, Poznań 2005. Herda K., O dzieciach Indygo, czyli ADHD bez tajemnic. Wyd. Pedag. ZNP, Kielce 2007. Heszen-Niejodek I., Stres i radzenie sobie – główne kontrowersje. [W:] Psychologia. Podręcznik akademicki. T. 3: Jednostka w społeczeństwie i elementy psychologii stosowanej. Red. J. Strelau, GWP, Gdańsk 2000. Hołyst B., Na granicy życia i śmierci. Wyd. 3 rozsz., Wyd. 69, Ag. Wyd. Cindirella Books, Warszawa 1996. Hoza B., Gerdes A.C., Hinshaw S.P., Arnold L.E., Pelham W.E., Molina B.S.G., Abikoff H.B., Epstein J.N., Greenhill L.L., Hechtman L., Odbert C., Swanson J.M., Wigal T., Self-perceptions of competence in children with ADHD and comparison children. “Journal of Consulting and Clinical Psychology” 2004, 72 (3): 382–391. Hudziak J.J., Genetics of Attention-Deficit Hyperactivity Disorder. [W:] Attention-Deficit Disorders and Comorbidities in Children, Adolescents, and Adults. Red. T.E. Brown, American Psychiatric Press, Washington 2000. Hulek A., Rodzina istotnym ogniwem rewalidacji. [W:] Rewalidacja dzieci i młodzieży niepełnosprawnej w rodzinie. Red. A. Hulek, PWN, Warszawa 1984. Ignatowicz Ł., Wybrane problemy psychiatryczne. [W:] Neurologia dziecięca. Red. R. Michałowicz, S. Józwiak, Wyd. Med. Urban & Partner Wrocław 2000. Iwaniec D., Sneddon H., Monteith M., Definicja i przejawy krzywdzenia emocjonalnego dzieci. [W:] Zaburzenia rozwojowe dzieci krzywdzonych emocjonalnie. Red. D. Iwaniec, J. Szmagalski, Wyd. UW, Warszawa 2005. Izdebski P., Rodzeństwo wobec choroby nowotworowej brata/siostry. Studia przypadków. [W:] Rodzina z dzieckiem niepełnosprawnym – możliwości i ograniczenia rozwoju. Red. H. Liberska, Difin, Warszawa 2011. Jacher W., Funkcje socjalizacyjne rodziny. [W:] Wychowanie w rodzinie chrześcijańskiej. Red. F. Adamski, Ośr. Dokumentacji i Studiów Społecznych, Warszawa 1973. Jackowska E., Wychowawcze funkcjonowanie rodziny dziecka przystosowanego społecznie. „Psychologia Wychowawcza” 1977, nr 4: 394–402. Jagielska G., Gajdzik M., Diagnoza różnicowa ADHD, stawianie rozpoznań mnogich. Klinika Psychiatrii Wieku Rozwojowego AM w Warszawie, Centrum CBT, materiały konferencyjne, Warszawa 10.03.2006. Jakubiak-Zapalska E., Funkcjonowanie w szkole dzieci nadpobudliwych psychoruchowo. „Pedagogika. Prace Naukowe Politechniki Radomskiej” 1998, nr 4: 71–97. Jan Paweł II, Familiaris Consortio, Wyd. Wroc. Księgarni Archidiecezjalnej, Wrocław 2000. Janiszewska B., Ocena dojrzałości szkolnej. Seventh Sea, Warszawa 2006. Spis literatury Janke A.W., Poliformizm w pedagogicznym pojmowaniu rodziny. [W:] Pedagogika rodziny. Obszary i panorama problematyki. Wyd. 2 popr. i uzup. Red. S. Kawula, J. Brągiel, A.W. Janke, Wyd. Adam Marszałek, 2005. Janowski A., Aspiracje młodzieży szkół średnich. PWN, Warszawa 1977. Jundziłł I., Dziecko – ofiara przemocy. WSiP, Warszawa 1993. Jundziłł I., Trudności wychowawcze w rodzinie. Nasza Księgarnia, Warszawa 1989. Kalka D., Dynamika objawów zespołu hiperkinetycznego na przestrzeni życia. [W:] Od poczucia podmiotowości do bycia ofiarą. Problemy współczesności – co psychologia może o nich powiedzieć? Red. E. Martynowicz, Impuls, Kraków 2006. Kamiński A., Funkcje pedagogiki społecznej. PWN, Warszawa 1982. Kaplan H.I., Sadock B.J., Psychiatria kliniczna. Red. wyd. pol. S. Sidorowicz, tłum. G. Bagiński, S. Sidorowicz, Wyd. Med. Urban & Partner, Wrocław 1995. Karyłowski J., Koncentracja na sobie i zawartość „ja” idealnego a bezinteresowne działanie na rzecz innych ludzi. „Studia Psychologiczne” 1977, nr 16/1: 19–35. Kawula S., Diagnozowanie potrzeb opiekuńczo-wychowawczych środowiska rodzinnego. Wyd. UMK, Toruń 1978. Kawula S., Rodzina jako grupa i instytucja opiekuńczo-wychowawcza. [W:] Pedagogika rodziny. Obszary i panorama problematyki. Red. S. Kawula, J. Brągiel, A.W. Janke, Wyd. Adam Marszałek, Toruń 1997. Kawula S., Wyrębek J., Funkcje opiekuńczo-wychowawcze rodziny wobec dzieci defektywnych. „Problemy Rodziny” 1986, nr 3: 57. Kazdin A.E., Weisz J.R., Kontekst i źródła opartych na dowodach metod psychoterapii dzieci i młodzieży. [W:] Psychoterapia dzieci i młodzieży. Metody oparte na dowodach. Red. A.E. Kazdin, J.R. Weisz, tłum. R. Pawlik, M. Łuczak, M. Młynarz, Wyd. UJ, Kraków 2006. Kendall P.C., Zaburzenia okresu dzieciństwa i adolescencji. Tłum. J. Kowalczewska, GWP, Gdańsk 2004. Klaus H., Samoocena młodzieży. WSiP, Warszawa 1986. Klimasiński K., Elementy psychopatologii i psychologii klinicznej. Wyd. UJ, Kraków 2000. Kmiecik-Baran K., Młodzież i przemoc. Mechanizmy socjologiczno-psychologiczne. Wyd. Nauk. PWN, Warszawa 2000. Kofta M., Percepcja społecznego konsensusu, myślenie stereotypowe, a skłonność do uprzedzeń. [W:] Jednostka i społeczeństwo. Red. M. Lewicka, GWP, Gdańsk 2002. Kołakowski A., Wolańczyk T., Pisula A., Skotnicka M., Bryńska A., ADHD – zespół nadpobudliwości psychoruchowej. Przewodnik dla rodziców i wychowawców. GWP, Gdańsk 2007. Kołakowski A., ADHD... i szkoła. Materiały szkoleniowe wydane w ramach warsztatów „Dziecko i świat za pan brat”, Janssen-Cilag Polska 2010. Komender J., Leki psychostymulujące. [W:] Psychiatria wieku rozwojowego. Wyd. 3. Red. A. Popielarska, M. Popielarska, PZWL, Warszawa 2000. Komender J., Neuroleptyki. [W:] Psychiatria wieku rozwojowego. Wyd. 3. Red. A. Popielarska, M. Popielarska, PZWL, Warszawa 2000. Kopczyńska-Sikorska J., Czynniki wpływające na rozwój małego dziecka. [W:] Nasze dziecko. Red. J. Kopczyńska-Sikorska, PZWL, Warszawa 1994. Kopczyński K., Zainteresowania i system wartości u nieletnich zagrożonych samobójstwem. Polskie Towarzystwo Higieny Psychicznej, Warszawa 1994. ʹͶͻ ʹͷͲ Spis literatury Kornatowska I., Załęcka J., Rozwój i potrzeby małego dziecka. Inst. Wyd. CRZZ, Warszawa 1976. Kosecka A., Stosunki wewnątrzrodzinne w percepcji rodzeństwa dzieci autystycznych. „Psychologia Wychowawcza” 1999, nr 1: 41–51. Kowalik S., Upośledzenie umysłowe. Teoria i praktyka rehabilitacji. PWN, Warszawa–Poznań 1989. Kupisiewicz C., Niepowodzenia dzieci w nauce szkolnej. [W:] Encyklopedia pedagogiczna. Red. W. Pomykało, Fundacja „Innowacja”, Warszawa 1993. Kutter P., Współczesna psychoanaliza, psychologia procesów nieświadomych. Tłum. A. Ubertowska, GWP, Gdańsk 2000. Lausch-Żuk J., Dzieci z głębszą niepełnosprawnością intelektualną. [W:] Dziecko niepełnosprawne w rodzinie. Red. I. Obuchowska, WSiP, Warszawa 1995. Lipiński S., Spostrzeganie postaw wychowawczych rodziców i orientacja życiowa a funkcjonowanie społeczne nieletnich. Wyd. UŁ, Łódź 2004. Lipowska M., Dysleksja i ADHD, współwystępujące zaburzenia rozwoju. Neuropsychologiczna analiza deficytów pamięci. Wyd. Nauk. Scholar, Warszawa 2011. Lis-Turlejska M., Stres traumatyczny. Występowanie, następstwa, terapia. Żak, Warszawa 2002. Lovaas O.I., Smith T., Wczesna intensywna interwencja behawioralna w autyzmie. [W:] Psychoterapia dzieci i młodzieży. Metody oparte na dowodach. Red. A.E. Kazdin, J.R. Weisz, tłum. R. Pawlik, M. Łuczak, M. Młynarz, Wyd. UJ, Kraków 2006. Löwe A., Wychowanie słuchowe. Tłum. D. Lewandowska, PWN, Warszawa 1995. Łaniec J.D., Elementy statystyki dla pedagogów. Wyższa Szkoła Pedagogiczna, Olsztyn 1994. Łobocki M., Wprowadzenie do metodologii badań pedagogicznych, Impuls, Kraków 1999. Łukaszewski W., Osobowość. Struktura i funkcje regulacyjne. PWN, Warszawa 1974. Łukaszewski W., Psychologiczne koncepcje człowieka. [W:] Psychologia. Podręcznik akademicki. T. 1: Podstawy psychologii. Red. J. Strelau, GWP, Gdańsk 2008. Łuria A.R., Podstawy neuropsychologii. Tłum. D. Kędzielawa, PZWL, Warszawa 1976. Maciarz A., Dziecko przewlekle chore. Opieka i wsparcie. Żak, Warszawa 2006. Markowska B., Szafraniec H., Podręcznik do „Arkusza Zachowania się Ucznia”. [W:] Testy psychologiczne w poradnictwie wychowawczo-zawodowym. Red. M. Choynowski i in., PWN, Warszawa 1980. Maruszyński S., Samoocena a efektywność funkcjonowania, „Studia Psychologiczne” 1977, nr 16/1: 37–51. Maryniak A., Nieprawidłowości procesów poznawczych i emocjonalnych u dzieci związane ze zmianami w móżdżku. Implikacje dla wyjaśnienia objawów zespołu nadpobudliwości psychoruchowej. [W:] Problemy psychologiczne dzieci z zespołem nadpobudliwości psychoruchowej. Red. M. Święcicka, „Zeszyty Sekcji Psychologii Klinicznej Dziecka PTP”, 1, Emu, Warszawa 2003. Maslow A., Teoria hierarchii potrzeb. [W:] Problemy osobowości i motywacji w psychologii amerykańskiej. Red. J. Reykowski, PWN, Warszawa 1964. Matyjas B., Pedagogika społeczna i rodzina – obszary badań. [W:] Pedagogika społeczna. Podręcznik akademicki. T. 2. Red. E. Marynowicz-Hetka, Wyd. Nauk. PWN, Warszawa 2007. Spis literatury Meer J. van der, Gunning B., Stemerdink N., The effect of Metylphenidate and Clonidine on response inhibition and state regulation in children with ADHD. “Journal of Child Psychology and Psychiatry”, 1999, 40: 291–298. Meichenbaum D., Metody autoinstrukcji. „Nowiny Psychologiczne” 1985, nr 1–2: 19–61. Meighan R., Barton L., Walker S., Socjologia edukacji. Tłum. E. Koziej, Z. Knutsen, P. Kwieciński, Wyd. UMK, Toruń 1993. Mellibruda J., Pułapka niewybaczonej krzywdy. Instytut Psychologii Zdrowia i Trzeźwości, Warszawa 1995. Meyer R., Psychopatologia. Tłum. P. Holas, M. Palczewska, GWP, Gdańsk 2003. Mietzel G., Wprowadzenie do psychologii. Podstawowe zagadnienia. Tłum. E. Pankiewicz, GWP, Gdańsk 1998. Mihilewicz S., Nadpobudliwość psychoruchowa. [W:] Dziecko z trudnościami w rozwoju. Red. S. Mihilewicz, Impuls, Kraków 2001. Mihilewicz S., Współwystępowanie zespołu nadpobudliwości z deficytem uwagi u dzieci z dysleksją. [W:] Dziecko z trudnościami w rozwoju. Red. S. Mihilewicz, Impuls, Kraków 2001. Minkiewicz A., Kryzys więzi rodzinnych i niektóre jego konsekwencje społeczne i kulturowe. [W:] Rodzina – jej funkcje przystosowawcze i ochronne. Red. E. Hołoń, Centrum Upowszechnienia Nauki PAN, Warszawa 1995. Molicka M., Bajki terapeutyczne dla dzieci. Media Rodzina, Poznań 1999. Mosetter K., Mosetter R., Nowa metoda leczenia ADHD. Odstresowanie ciała. Gimnastyka terapeutyczna dzieci i dorosłych. Tłum. U. Szymanderska, Wyd. JK, Łódź 2006. Mozolewska B., Zarzycka D., Zachowanie dziecka nadpobudliwego. „Edukacja i Dialog” 2001, nr 7: 61–67. Namysłowska I., Miejsce leczenia farmakologicznego w terapii dzieci i młodzieży – możliwości i ograniczenia. [W:] Zaburzenia psychiczne dzieci i młodzieży. Red. I. Namysłowska, Kom. Red.-Wyd. PTP, Kraków 2000. Nartowska H., Dzieci nadpobudliwe psychoruchowo. PZWS, Warszawa 1972. Nartowska H., Wychowanie dziecka nadpobudliwego. Nasza Księgarnia, Warszawa 1986. Nehring A., Sawicka L., Dziecko nadpobudliwe psychoruchowo w edukacji zintegrowanej. „Wychowawca” 2003, nr 9: 9–11. Nowak S., Metodologia badań socjologicznych. PWN, Warszawa 1970. Obuchowski K., Psychologia dążeń ludzkich. PWN, Warszawa 1972. Ochmański M., Wybrane poznawcze i środowiskowe uwarunkowania osiągnięć szkolnych dzieci rozpoczynających naukę. Wyd. UMCS, Lublin 1995. Ochojska D., Człowiek chory w rodzinie – procesy zmagania się z sytuacją. „Problemy Rodziny” 1994, nr 6: 19. Opolska T., Potempska E., Dziecko nadpobudliwe. Program korekcji zachowań. Centrum Metodyczne Pomocy Psychologiczno-Pedagogicznej Ministerstwa Edukacji Narodowej, Warszawa 1999. Orwid M., Pietruszewski K., Psychiatria dzieci i młodzieży. Collegium Medicum, Kraków 1996. Ostad S., Comorbidity between mathematic and spelling difficulties. “Logopedics, Phoniattics, Vocology” 1998, 23: 145–154. Ostoja-Zawadzka K., Mity rodzinne. [W:] Wprowadzenie do systemowego rozumienia rodziny. Red. B. de Barbaro, Collegium Medicum UJ, Kraków 1997. ʹͷͳ ʹͷʹ Spis literatury Ostrowska U., Aksjologiczne podstawy wychowania. [W:] Pedagogika. T. 1: Podstawy nauk o wychowaniu. Red. B. Śliwerski, GWP, Gdańsk 2006. Oszwa U., Zaburzenia rozwoju umiejętności arytmetycznych. Problem diagnozy i terapii. Impuls, Kraków 2006. Otrębski W., Szansa na społeczną akceptację. Wybrane uwarunkowania rodzinne adekwatności osobowej młodzieży z upośledzeniem umysłowym. Red. Wyd. KUL, Lublin 1997. Palak Z., Lubelska szkoła pedagogiki specjalnej wobec aktualnych wyzwań teorii i praktyki. [W:] Wielość obszarów we współczesnej pedagogice specjalnej. Red. Z. Palak, D. Chimicz, A. Pawlak, Wyd. UMCS, Lublin 2012. Paszkiewicz A., Kariera szkolna uczniów z ADHD. Difin, Warszawa 2012. Paszkiewicz E., Ja a zachowanie. „Psychologia Wychowawcza” 1974, nr 18/2: 192–208. Patycka B., Zespół nadpobudliwości psychoruchowej z zaburzeniami koncentracji uwagi. „Życie Szkoły” 2002, nr 7: 414–419. Pawlak P., Model postępowania terapeutycznego z dziećmi nadpobudliwymi psychoruchowo. „Edukacja” 2008, nr 2: 96–104. Pawlak P., Program profilaktyczno-terapeutyczny dla dzieci nadpobudliwych psychoruchowo. Impuls, Kraków 2005. Pecyna M.B., System Biofeedback w praktyce pedagogicznej. Żak, Warszawa 1998. Pedagogika. Leksykon PWN. Red. B. Milerski, B. Śliwerski, Wyd. Nauk. PWN, Warszawa 2000. Pelham W.E., Wheeler T., Chronis A., Empirically supported psychosocial treatments for attention deficit hyperactivity disorder. “Journal of Clinical Child Psychology” 1998, 27: 190–205. Pennock K., Ratowanie dzieci z uszkodzeniem mózgu. Tłum. P. Falkiewicz, Booknista – Graffiti BC, Toruń 1994. Pętlewska H., Pipi w szkolnej ławie – czyli o nadpobudliwości psychoruchowej. „Opieka, Wychowanie, Terapia” 2000, nr 4: 34–41. Piaget J., Studia z psychologii dziecka. Tłum. T. Kołakowska, Wyd. Nauk. PWN, Warszawa 2006. Pilarz E., Zespół nadpobudliwości psychoruchowej z deficytem uwagi a moczenie nocne. XXI Ogólnopolska Konferencja Sesji Naukowej Psychiatrii Dzieci i Młodzieży, materiały konferencyjne, Łódź 29.09–01.10.2005. Pilch T., Bauman T., Zasady badań pedagogicznych. Strategie ilościowe i jakościowe. Żak, Warszawa 2001. Pisula A., Nadpobudliwość psychoruchowa jako zaburzenie neurorozwojowe. [W:] Problemy psychologiczne dzieci z zespołem nadpobudliwości psychoruchowej. Red. M. Święcicka, „Zeszyty Sekcji Psychologii Klinicznej Dziecka PTP”, 1, Emu, Warszawa 2003. Pisula E., Psychologiczne problemy rodziców dorastających i dorosłych z zaburzeniami rozwoju. [W:] Wspomaganie rozwoju dzieci ze złożonymi zespołami zaburzeń. Red. A. Twardowski, Wyd. Nauk. PTP, Poznań 2005. Plopa M., Psychologia rodziny. Teoria i badania. Impuls, Kraków 2005. Popielski K., Sens i wartość jako kategorie antropologiczno-egzystencjonalne. [W:] Człowiek – pytanie otwarte. Red. K. Popielski, Red. Wyd. KUL, Lublin 1987. Portwood M.M., The role of dietary fatty acids in children’s behaviour and learning. “Nutrition and Health” 2006, 18: 233–247. Spis literatury Posner M.J., Uwaga. Mechanizmy świadomości. Tłum. A. Dębińska. [W:] Modele umysłu. Red. Z. Chlewiński, Wyd. Nauk. PWN, Warszawa 1999. Pospiszyl K., Resocjalizacja. Teoretyczne podstawy oraz przykłady programów oddziaływań. Żak, Warszawa 1998. Prekop J., Schweizer Ch., Niespokojne dzieci. Tłum. K. Kledzik-Balicka, Media Rodzina, Poznań 1997. Przepióra M., Diagnoza i wczesna interwencja traumy dziecięcej. [W:] Wczesna interwencja i wspomaganie rozwoju małego dziecka. Red. B. Cytowska, B. Winczura, Impuls, Kraków 2006. Przetacznik M., Psychologia wychowawcza. PWN, Warszawa 1980. Przetacznik M., Wiek przedszkolny. Dawniejsze i współczesne badania nad dojrzałością szkolną. [W:] Psychologia rozwojowa dzieci i młodzieży. Red. M. Żebrowska, PWN, Warszawa 1982. Przetacznik-Gierowska M., Makiełło-Jarża G., Podstawy psychologii ogólnej. WSiP, Warszawa 1989. Przetacznik-Gierowska M., Tyszkowa M., Psychologia rozwoju człowieka. Wyd. Nauk. PWN, Warszawa 2003. Psychiatria wieku rozwojowego. Wyd. 3. Red. A. Popielarska, M. Popielarska, PZWL, Warszawa 2000. Pużyński S., Wciórka J., Klasyfikacja zaburzeń psychicznych i zaburzeń zachowania w ICD-10. Opisy kliniczne i wskazówki diagnostyczne. Uniw. Wyd. Med. Vesalius, Instytut Psychiatrii i Neurologii, Kraków–Warszawa 1997, 2000. Radochoński M., Podstawy psychopatologii dla pedagogów. Wyd. UR, Rzeszów 2001. Rakowska J., Terapia behawioralna. [W:] Psychoterapia. Teoria. Red. L. Grzesiuk, Eneteia, Warszawa 2005. Rakowska J., Terapia zaburzeń u dzieci i młodzieży. Zachowania impulsywne i deficyty uwagi. [W:] Psychoterapia. Teoria. Red. L. Grzesiuk, Eneteia, Warszawa 2005. Rejtflesz-Kuczyk A., Jak pomóc dzieciom dyslektycznym. Juka, Warszawa 1999. Rembowski J., Rodzina jako system powiązań. [W:] Rodzina i dziecko. Red. M. Ziemska, PWN, Warszawa 1986. Reykowski J., Z zagadnień psychologii motywacji. WSiP, Warszawa 1977. Rodak H., Nawrocka D., Od obrazka do słowa. Poradnik dla pedagogów, logopedów i rodziców dzieci z trudnościami w porozumiewaniu się. WSiP, Warszawa 1993. Rosenhan D.L., Seligman M.E.P., Psychopatologia. T. 1. Tłum. D. Golec i in., PTP, Warszawa 1994. Rosenzweig S., A transvaluation of psychotherapy: a reply to Hans Eysenck. “The Journal of Abnormal and Social Psychology” 1954, 49 (2). Rubinsztejn S.L., Podstawy psychologii ogólnej. Tłum. Z. Danielska i in., Książka i Wiedza, Warszawa 1962, s. 750. Rutkowski T., Statystyka. Zagadnienia wybrane. Wyd. Wyższej Szkoły Bankowej, Poznań 1999. Ryś M., Systemy rodzinne. Metody badań struktury rodziny pochodzenia i rodziny własnej. CMPPP, Warszawa 2001. Scheler M., Aprioryczne powiązania o charakterze starszeństwa między modalnościami wartości. Wiedza Powszechna, Warszawa 1975. ʹͷ͵ ʹͷͶ Spis literatury Scheres A., Oosterland J., Sergeant J.A., Response execution and inhibition in children with AD/HD and other disruptive disorders. “Journal of Child Psychology and Psychiatry” 2001, 42: 347–357. Serfontein G., Twoje nadpobudliwe dziecko. Tłum. J. Jankowski, Prószyński i S-ka, Warszawa 1999. Sękowska Z., Wprowadzenie do pedagogiki specjalnej. Wyd. WSPS, Warszawa 1998. Shallice T., Marzocchi G.M., Coser S., Del Savio M., Meuter R.F., Rumiati R.I., Executive function profile of children with attention deficit hyperactivity disorder. “Developmental Neuropsychology” 2002, 21 (1): 43–71. Sherborne W., Ruch rozwijający dla dzieci. Tłum. M. Bogdanowicz, Wyd. Nauk. PWN, Warszawa 1997. Skangiel-Kramska J., Neuroprzekaźniki i ich receptory. [W:] Mózg a zachowanie. Red. T. Górska, A. Grzebowska, J. Zagrodzka, Wyd. Nauk. PWN, Warszawa 2000. Skorny Z., Aspiracje młodzieży oraz kierujące nimi prawidłowości. Ossolineum, Wrocław 1980. Skorupka S., Auderska H., Łempicka Z., Mały słownik języka polskiego. PWN, Warszawa 1969. Skotnicka M., Diagnoza ADHD i podobnych zaburzeń. Konferencja naukowo-szkoleniowa: ADHD – Prawie normalne życie. Warszawa 2007. Słyszowa S., Poznawanie dzieci rozpoczynających naukę i kierowanie ich rozwojem. WSiP, Warszawa 1974. Sokalska G., Wychowanie dziecka nadpobudliwego. WOM, Elbląg 1993. Sokołowska A., Stosunek młodzieży do jej perspektyw życiowych, PWN, Warszawa 1967. Spionek H., Psychologiczna analiza trudności i niepowodzeń szkolnych. PZWS, Warszawa 1970. Spionek H., Zaburzenia psychoruchowego rozwoju dziecka. PWN, Warszawa 1965. Spionek H., Zaburzenia rozwoju uczniów a niepowodzenia szkolne. PWN, Warszawa 1981. Stachowski R., Historia psychologii. Od Wundta do czasów najnowszych. [W:] Psychologia. Podręcznik akademicki. T. 1: Podstawy psychologii. Red. J. Strelau, GWP, Gdańsk 2003. Stelter Ż., Realizacja ról rodzicielskich w rodzinie z dzieckiem niepełnosprawnym. [W:] Rodzina z dzieckiem niepełnosprawnym – możliwości i ograniczenia rozwoju. Red. H. Liberska, Difin, Warszawa 2011. Strelau J., Psychologia różnic indywidualnych. Wyd. Nauk. Scholar, Warszawa 2006. Strelau J., Psychologia temperamentu. Wyd. Nauk. PWN, Warszawa 2002. Suchar E., Metody diagnozowania systemów rodzinnych. [W:] Materiały do nauczania metod diagnostycznych w psychologii. Red. M. Bogdanowicz, J. Oszmiańczuk, Wyd. UG, Gdańsk 1984. Swanson J., Oosterlaan J., Murias M., Schuck S., Flodman P., Spence A.M., Wasdell M., Ding Y., Chi H.-Ch., Smith M., Mann M., Carlson C., Kennedy J.L., Sergeant J.A., Leung P., Zhang Y.-P., Sadeh A., Chen Ch., Whalen C.K., Babb K.A., Moyzis R., Posner M.I., Attention deficit/hyperactivity disorder children with a 7-repeat allele of the dopamine receptor D4 gene have extreme behavior but normal performance on critical neuropsychological tests of attention. “Proceedings of National Academy of Science” 2000, 97/9: 4754–4759. Spis literatury Szmyd-Skórzewska M., Propozycja programu pracy z dziećmi nadpobudliwymi psychoruchowo, oparta na doświadczeniach amerykańskich pedagogów. „Nauczanie Początkowe” 2002/2003, nr 1: 60–66. Sztompka P., Socjologia. Analiza społeczeństwa. Znak, Kraków 2003. Szuman S., O dojrzałości szkolnej dzieci siedmioletnich. „Nowa Szkoła” 1962, nr 10: 16–24. Świda H., Młodzież i wartości. WSiP, Warszawa 1979. Świderska M., Miejsce niezbędnych nienasyconych kwasów tłuszczowych i cukru w diecie uczniów z ADHD. [W:] ADHD, polemiki i badania. Red. W. Baranowska, Wyd. WSHE, Łódź 2009. Święcicka M., Uwaga, samokontrola, emocje. Psychologiczna analiza zachowań dzieci z zaburzeniami uwagi. Emu, Warszawa 2005. Święcicka M., Wspomaganie rozwoju samokontroli dzieci z zespołem nadpobudliwości psychoruchowej w toku psychoterapii. [W:] Problemy psychologiczne dzieci z zespołem nadpobudliwości psychoruchowej. Red. M. Święcicka, „Zeszyty Sekcji Psychologii Klinicznej Dziecka PTP”, 1, Emu, Warszawa 2003. Świst J., Zajęcia terapeutyczno-wychowawcze z uczniami nadpobudliwymi jako forma profilaktyki alkoholowej. „Problemy Poradnictwa Psychologiczno-Pedagogicznego” 1999, nr 2: 71–77. Tischner J., Etyka wartości i nadziei. [W:] Wobec wartości. Red. D. von Hildebrand, J.A. Kłoczowski, J. Paściak, J. Tischner, W drodze, Poznań 1982. Tucholska S., Nadpobudliwość psychoruchowa: kryteria diagnozy, natura zaburzenia. [W:] Wybrane zagadnienia z psychologii klinicznej. Red. S. Steuden, Wyd. KUL, Lublin 1992. Turek M., Wolańczyk T., Tiki u dzieci. „Remedium” 2003, nr 11: 1–3. Twardowski A., Systemowy model funkcjonowania rodziny. [W:] Dziecko niepełnosprawne w rodzinie. Red. I. Obuchowska, WSiP, Warszawa 1991. Twardowski A., Sytuacja rodzin dzieci niepełnosprawnych. [W:] Dziecko niepełnosprawne w rodzinie. Red. I. Obuchowska, WSiP, Warszawa 1999. Tyszkowa M., Cykl życia rodziny a rozwój indywidualny. [W:] Społeczne konsekwencje integracji i dezintegracji rodziny. T. 2. Red. M. Ziemska, TWWP, Warszawa 1986. Uchnast Z., Metoda pomiaru poczucia bezpieczeństwa. [W:] Wykłady z psychologii w KUL. T. 5. Red. A. Januszewski, Z. Uchnast, T. Witkowski, Red. Wyd. KUL, Lublin 1990. Urban B., Problemy typologii i stałości zaburzeń w zachowaniu. [W:] Psychopatologia i psychoprofilaktyka. Red. A. Margasiński, B. Zajęcka, Impuls, Kraków 2000. Vance A., Costin J., Burnett R.L., Luk E., Maruff P., Tonge B., Characteristics of parentand child-reported anxiety in psychostimulant medication naïve clinically referred children with attention deficit hyperactivity disorder, combined type (ADHD-CT). “Australian and New Zealand Journal of Psychiatry” 2002, 36: 234–239. Vasta M.R., Scott M., Psychologia dziecka. Tłum. M. Babiuch, WSiP, Warszawa 2001. Walsh K., Neuropsychologia kliniczna. Tłum. B. Mroziak, Wyd. Nauk. PWN, Warszawa 1998. Wawrowska E., W rodzinie niewidomego dziecka. [W:] Rodzina z dzieckiem niepełnosprawnym – możliwości i ograniczenia rozwoju. Red. H. Liberska, Difin, Warszawa 2011. ʹͷͷ ʹͷ Spis literatury Wciórka J., Kryteria diagnostyczne według DSM-IV-TR. Elsevier Urban & Partner, Wrocław 2008. Wieczorek K., Gałkowski T., Przezwyciężenie stresu przez rodzeństwo dzieci z autyzmem. „Dziecko Autystyczne”, t. X, nr 1: 7–33. Wielka ilustrowana encyklopedia powszechna. T. 6. Kurpisz, Poznań 1996 (przedruk oryg. Wyd. Gutenberga, Kraków). Wielkie mowy historii. Red. M. Gumkowski, Wyd. Polityka Spółdzielnia Pracy, Warszawa 2006. Wielowiejska-Comi I., Praca z dzieckiem nadpobudliwym. Materiały szkoleniowe warsztatów edukacyjnych dla pedagogów i psychologów. Stowarzyszenie Pomocy Dzieciom Nadpobudliwym „pONad”, Agencja Reklamowo-Wydawnicza Arkadiusz Grzegorczyk, Warszawa 2005. Więcek R., Dzieci nadpobudliwe psychoruchowo w wieku przedszkolnym. Program terapii i wspomagania rozwoju oraz scenariusze zajęć. Impuls, Kraków 2004. Wilens T.E., Biederman J., Spencer T.J, Attention deficit/hyperactivity disorder across the lifespan. “Annual Review of Medicine” 2002, 53: 113–131. Wilgocka-Okoń B., Dojrzałość szkolna. [W:] Encyklopedia pedagogiczna. Red. W. Pomykało, Fundacja „Innowacja”,Warszawa 1993. Wiliński P., Wiek szkolny. Jak rozpoznać ryzyko i jak pomagać. [W:] Psychologiczne portrety człowieka. Red. A.I. Brzezińska, GWP, Gdańsk 2005. Wiśniewska B., Ocena współwystępowania zaburzeń i chorób u dzieci i młodzieży z ADHD. [W:] ADHD, polemiki i badania. Red. W. Baranowska, Wyd. WSHE, Łódź 2009. Witkowski T., Rozumieć problemy osób niepełnosprawnych. MDBO, Warszawa 1993. Włodarski Z., Nerwowość dzieci. O niektórych przyczynach, najczęściej spotykanych objawach i sposobach zapobiegania. „Problemy Opiekuńczo-Wychowawcze” 1970, nr 5: 3–7. Wojciechowski F., Niepełnosprawność, rodzina, dorastanie. Żak, Warszawa 2007. Wolańczyk T., Kołakowski A., Pisula A., Skotnicka M., Dziecko z zespołem nadpobudliwości psychoruchowej (ADHD). Objawy i sposoby pomocy. Centrum Psychoterapii Poznawczo-Behawioralnej, Warszawa 2004. Wolańczyk T., Kołakowski A., Pisula A., Skotnicka M., Praca z dzieckiem z zachowaniami problemowymi – zespołem nadpobudliwości psychoruchowej, opozycyjno-buntowniczymi, zaburzeniami zachowania. Centrum Psychoterapii Poznawczo-Behawioralnej, Warszawa 2003. Wolańczyk T., Kołakowski A., Skotnicka M., Nadpobudliwość psychoruchowa u dzieci. BiFolium, Lublin 1999. Wolańczyk T., Komender J., Zaburzenia hiperkinetyczne. [W:] Psychiatria dzieci i młodzieży. Red. I. Namysłowska, PZWL, Warszawa 2005. Wolańczyk T., Metody diagnozy zespołu nadpobudliwości psychoruchowej. Klinika Psychiatrii Wieku Rozwojowego AM w Warszawie, Centrum CBT, materiały konferencyjne, Warszawa 10.03.2006. Wolańczyk T., Skotnicka M., Kołakowski A., Pisula A., Nadpobudliwość psychoruchowa dzieci. „Edukacja i Dialog” 2004, nr 6: 30–38. Wolańczyk T., Zespół nadpobudliwości psychoruchowej u dzieci. „Problemy Opiekuńczo-Wychowawcze” 2003, nr 9: 3–9. Wolfram W.-W., Nadpobudliwe i niespokojne dzieci w przedszkolu. Tłum. M. Jałowiec-Sawicka, Jedność, Kielce 2002. Spis literatury Woźniak M., W poszukiwaniu psychologicznych uwarunkowań sukcesów i niepowodzeń w nauce szkolnej u uczniów z zespołem nadpobudliwości psychoruchowej – kliniczne studia przypadków. [W:] Problemy psychologiczne dzieci z zespołem nadpobudliwości psychoruchowej. Red. M. Święcicka, „Zeszyty Sekcji Psychologii Klinicznej Dziecka PTP”, 1, Emu, Warszawa 2003. Wójcik M., Dąbrowska U., Praca w przedszkolu z dzieckiem nadpobudliwym psychoruchowo. Wyd. „Beseder”, Kraków 2003. Wprowadzenie do systemowego rozumienia rodziny. Red. B. de Barbaro, Collegium Medicum UJ, Kraków 1997. Zaborowski Z., O rodzinie. Rodzina jako grupa społeczno-wychowawcza. Nasza Księgarnia, Warszawa 1969. Zalewska M., Schier K., Psychoterapia dzieci i młodzieży. [W:] Psychoterapia. Praktyka. Red. L. Grzesiuk, Eneteia, Warszawa 2006. Ziemska M., Postawy rodzicielskie. Wiedza Powszechna, Warszawa 1973. Ziemska M., Wpływ przemian funkcji rodziny na socjalizację dzieci. [W:] Rodzina i dziecko. Red. M. Ziemska, PWN, Warszawa 1986. Znaniecki F., Socjologia wychowania. T. 1: Wychowujące społeczeństwo. PWN, Warszawa 1973. Żyta A., Rodzeństwo dzieci z głębszą niepełnosprawnością intelektualną. Impuls, Kraków 2004. ʹͷ
