Adriana Zalewska, Problematyka proweniencji wybranych zbiorów

Adriana Zalewska, Problematyka proweniencji wybranych zbiorów Muzeum w Nysie, cz.1,
„Nyskie Szkice Muzealne”, t. VIII, Nysa 2015, s. 133-152.
Zbiory
gromadzone,
przechowywane
i
eksponowane
przez
Muzeum
w
Nysie,
charakteryzujące się ogromnym bogactwem i różnorodnością, dotychczas nie doczekały się analizy,
która w przekrojowy sposób przedstawiałaby ich proweniencję. Ukazały się liczne artykuły i
opracowania dotyczące poszczególnych zabytków lub zespołów zabytków 1 . W większości
przypadków wybór opracowanych obiektów dokonywany był ze względu na rodzaj, charakter
przedmiotu, a nie miejsce jego pochodzenia. Wyjątek stanowi opracowanie Magdaleny Palicy,
odnoszące się do kolekcji Matuschków z Biechowa 2 oraz artykuły Andrzeja Kozieła 3 i Adriany
Zalewskiej 4 - oba traktujące o obrazach należących do Marianny Orańskiej, eksponowanych
niegdyś w pałacu w Kamieńcu Ząbkowickim. Prace te jednak nie stanowią pełnej charakterystyki
żadnej z tych kolekcji.
W trakcie katalogowania zabytków będących w zasobach muzeum, zostały one podzielone na
trzy kategorie: sztuka, rzemiosło artystyczne i archeologia. W dziale sztuki znalazły się dzieła
malarskie, rzeźba oraz grafika. Dział rzemiosła artystycznego obejmuje wyroby ceramiczne,
cynowe, szklane, kowalstwo i odlewnictwo, meble, militaria, numizmaty, starodruki, tkaniny,
orientalia. Aktualnie liczba zinwentaryzowanych obiektów wynosi prawie 6 tys. (w tym ok. 1200
obecnych jest na ekspozycji stałej), a ponadto 4,5 tys. zabytków archeologicznych (w tym ok. 2,5
tys. tzw. zabytków wydzielonych, pojedynczych) - z czego ok. 1100 znajduje się na ekspozycji
stałej.
Poniższe opracowanie ma na celu ogólne nakreślenie okoliczności związanych z
reaktywowaniem placówki muzealnej w Nysie w 1945 r., z gromadzeniem zbiorów muzealnych w
latach 1945-1950, oraz zaprezentowanie opisu kilkunastu, wybranych przez autorkę zespołów
zabytków, pozyskanych właśnie w tym czasie.
Praca opiera się przede wszystkim na analizie ksiąg inwentarzowych oraz dokumentów
1
W literaturze powojennej liczne opracowania można znaleźć w „Nyskich Szkicach Muzealnych” (tomy od I do VII,
wydane w latach 2008-2014), pojedyncze artykuły drukowane w czasopismach historycznych i zajmujących się
sztuką, a także na oficjalnej stronie internetowej Muzeum w Nysie: www.muzeum.nysa.pl, w zakładce
zatytułowanej „obiekt miesiąca”, prowadzonej od 2008 r. Dostępne są także opracowania zabytków
archeologicznych, które jednakże stanowią zupełnie odrębną część zbiorów – zarówno ze względu na ich charakter,
jak i proweniencję.
2
M. Palica, Kilka słów o kolekcji hrabiów Matuschków z Biechowa koło Nysy, czyli przyczynek do badań na śląskim
kolekcjonerstwem, [w:] Nysa. Sztuka w dawnej stolicy księstwa biskupiego, red. R. Hołownia, M. Kapustka,
Wrocław 2008, s. 289-297.
3
A. Kozieł, Haga w Kamieńcu Ząbkowickim, czyli kilka słów o cyklu holenderskich wedut z kamienieckiego pałacu, [w:]
Marmur dziejowy: studia z historii sztuki, Poznań 2002, s. 389-397.
4
A. Mikołajczyk, 200. rocznica urodzin Marianny Orańskiej - prezentacja obrazów związanych z jej osobą ze zbiorów
Muzeum w Nysie, [w:] „Nyskie Szkice Muzealne”, t. III, Nysa 2010, s. 39-52.
1
archiwalnych przechowywanych w Archiwum Muzeum w Nysie 5 , a także na dokumentach i
opracowaniach związanych z ruchem obiektów zabytkowych i dzieł sztuki na Dolnym Śląsku w
okresie 1942-1950 6 . Ze względu na liczne ubytki w dokumentacji archiwalnej dotyczącej tych
zagadnień7, a także w związku z brakiem informacji na temat właścicieli niektórych kolekcji8 - w
większości przypadków niemożliwe jest rzetelne scharakteryzowanie pierwotnego stanu wybranych
zbiorów, ani odtworzenie drogi, jaką przebyły obiekty od miejsca pierwotnego przechowywania do
Muzeum w Nysie. Wydaje się jednak, że połączenie wielu rozproszonych wątków zawartych w
publikacjach, dokumentacjach muzealnych i archiwaliach pozwoli na przybliżenie losów choćby
niektórych kolekcji9.
Na charakter i kształt obecnych zasobów Muzeum w Nysie, decydujący wpływ miał fakt
znalezienia się miasta w 1945 r. w granicach współczesnej Polski. Stało się to wskutek wydarzeń
drugiej wojny światowej, które doprowadziły do znacznych zmian terytorialnych w Europie
Środkowej. W wyniku traktatów powojennych, wśród których decydujące były ustalenia z Jałty i
Poczdamu, Polska utraciła Kresy Wschodnie na rzecz Związku Radzieckiego. W zamian za to
przypadły jej w udziale tzw. Ziemie Odzyskane - do Polski włączono część dawnych Prus
Wschodnich, a na zachodzie granice oparły się o Odrę i Nysę Łużycką10.
Zyskane prze Polskę tereny, w tym Śląsk, to obszar obfitujący w liczne, okazałe rezydencje
arystokratyczne i mniejsze siedziby szlacheckie, wypełnione dziełami sztuki, gromadzonymi przez
całe pokolenia 11 . Na los bogatego dziedzictwa kulturalnego tych ziem, a tym samym na
kształtowanie się zasobów muzealnych Nysy - wpływ miało wiele czynników. Zaliczają się do nich
działania władz niemieckich na tych terenach do 1945 r., przejście frontu i stacjonowanie wojsk
5
Archiwum Muzeum w Nysie (AMN) - protokoły zdawczo-odbiorcze, pisma, wnioski i prośby o przekazanie do
muzeum zabytkowego mienia ruchomego, w większości autorstwa Stanisława Kramarczyka, a także
korespondencja między instytucjami muzealnymi, dotycząca ruchu muzealiów, rewindykacji zbiorów itp.
6
M.in. akty prawne ogłaszane przez władze polskie w latach 1944-1948, dokumenty przechowywane w Archiwum
Państwowym w Opolu (dalej APO), w Archiwum Akt Nowych w Warszawie (dalej AAN), artykuły prasowe,
opracowania problematyki muzealnej z pierwszych lat po wojnie, ogłaszane w Biuletynie Historii Sztuki i Kultury.
7
W Archiwum Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego nie ma wielu dokumentów, które mogłyby zawierać
informacje na temat prezentowanej tematyki. Zostały one wybrakowane (zniszczone), ponieważ stanowiły
kategorię akt B. W ten sposób wybrakowano m.in. dokumenty z 1947 r. w sprawie „Zwózki mienia zabytkowego
na Ziemiach Odzyskanych”, czy „Rewindykacje” - [za:] R. M. Łuczyński, Losy rezydencji dolnośląskich w latach
1945-1991, Wrocław 2010, s. 25.
8
Niekiedy są to przedstawiciele rodów arystokratycznych, o których istnieją ogólnie dostępne informacje, w innych
wypadkach znamy tylko nazwisko byłego właściciela, co sprawia, że takie informacje trudno uzyskać, lub jest to
niemożliwe.
9
Postulat taki wysunęła m.in. Magdalena Palica, op.cit., s. 289.
10
Podczas konferencji w Poczdamie (przełom lipca i sierpnia 1945 r.), ostateczne ustalenie nowych granic Polski na
zachodzie odroczono do czasu zwołania konferencji pokojowej, która nigdy nie doszła do skutku. Proces
uznawania nowej granicy przez Niemcy został ostatecznie zakończony dopiero w 1990 r. w traktacie polskoniemieckim, podpisanym przez niepodległą Polskę i zjednoczone Niemcy – M. Rucińska, Dolny Śląsk w latach
1945-2005, [w:] Dolny Śląsk. Monografia historyczna, red. w. Wrzesiński, Wrocław 2009, s. 628.
11
U schyłku drugiej wojny światowej na obszarze Dolnego Śląska było ok. 1500 pałaców lub mniejszej rangi siedzib
ziemiańskich – R. M. Łuczyński, op.cit., s. 13.
2
radzieckich, działalność władz polskich, a także migracje ludności w latach 1945-1950 (w tym
ucieczki, powroty, wysiedlenia, wyjazdy i zasiedlenia).
Należy pamiętać, że niemal przez cały okres trwania wojny, do ostatnich miesięcy 1944 r.,
Dolny Śląsk traktowany był przez Niemców jako terytorium bezpieczne, „schron Rzeszy”, którego
nie spodziewano się utracić, nawet w wypadku przegranej wojny. Dlatego też właśnie tam
składowano dzieła sztuki ewakuowane z niemieckich miast znajdujących się w zasięgu alianckiego
lotnictwa (m.in. z Berlina i Wrocławia), a także skarby wywiezione wcześniej m.in. z Warszawy i
Krakowa 12 . Działania te rozpoczęły się już w 1. połowie 1942 r., pod kierunkiem Güntera
Grundmanna, pełniącego funkcję konserwatora zabytków Prowincji Dolnośląskiej. Otrzymał on
polecenie wyszukania na terenie Dolnego Śląska miejsc nadających się na składnice (Bergungsorte)
tymczasowego przechowywania ewakuowanych zbiorów 13 . Akcja, zakrojona na szeroką skalę,
trwała ponad dwa lata, podczas których przemieszczono zabytki (księgozbiory, archiwalia i dzieła
sztuki) zajmujące kilka tysięcy metrów wozów meblowych (m.in. zorganizowano ponad 200
transportów z samego Wrocławia, używając do tego celu wozów meblowych o łącznej długości
ponad 2000 metrów)14.
Na skutek zaskakująco szybkiego przesuwania się frontu na tereny objęte przez Grundmanna
akcją ewakuacji dzieł sztuki – zdołano opróżnić tylko niektóre z wykorzystanych na skrytki miejsc,
przewożąc ukryte zabytki w głąb Niemiec15. Wiele składnic pozostało pełnych aż do przybycia na
te tereny wojsk radzieckich.
W ciągu kilku powojennych miesięcy, zgromadzone w pałacach i dworkach dobra kultury opuszczone przez właścicieli i pozbawione opieki - były poddane dewastacji, grabieży,
wywiezieniu, destrukcji, spaleniu. Oczywisty wpływ na taki stan rzeczy miały kilkukrotne fale
migracyjne mieszkańców tych ziem. W styczniu 1945 nastąpiły pierwsze ucieczki mieszkańców
Śląska w obawie przed zbliżającym się frontem radzieckim
16
. Na los pozostawianych z
konieczności dóbr największy wpływ miał fakt, że ewakuowano się w pośpiechu – nawet najbogatsi
12
W. Antkowiak, Nie odkryte skarby, Gdynia 1993, s. 26; B. Wróbel, Ukryte skarby. Niezwykłe losy dzieł sztuki na
Dolnym Śląsku w latach 1942-1950, Wrocław 2009, s. 10.
13
Działania te wiązały się z ogromnym nakładem pracy. Należało zgromadzić wykazy najcenniejszych przedmiotów
przeznaczonych do ukrycia - Grundmann wystosował pisma z prośbą o wykonanie takich spisów – do muzeów
wrocławskich, muzeów regionalnych, władz kościelnych i uniwersyteckich, archiwów, a także do 250 prywatnych
kolekcjonerów, głównie z terenu Wrocławia (z których 161 odpowiedziało pozytywnie). W następnej kolejności
należało dokonać wyboru odpowiednich miejsc (a za takie uważał Grundmann głównie zamki i pałace),
zgromadzić pełne informacje na temat warunków i przestrzeni, a także uzyskać zgodę właścicieli. Następnie
należało wytypować ścisłą liczbę najcenniejszych zabytków, pogrupować je, zapakować, zorganizować transport B. Wróbel, op. cit., s. 10-14.
14
J. Gębczak, Losy ruchomego mienia kulturalnego i artystycznego na Dolnym Śląsku w czasie drugiej wojny światowej,
Wrocław 2000, s. 8.
15
G. Grundmann swoje wspomnienia spisał m.in. w publikacji Erlebte Jahre wieder schein, Monachium 1965.
16
B. Nitschke, Wysiedlenie ludności niemieckiej z Polski w latach 1945-1949, Zielona Góra 1999, s. 56.
3
obywatele nie zdołali zorganizować takich transportów, które pozwoliłyby na wywóz większej
części, a tym bardziej całości majątku, w tym dzieł sztuki17. W wielu przypadkach, po przejściu
frontu, już po zakończeniu działań wojennych – powracano do swoich siedzib18. Najczęściej nie na
długo. Pierwsze przymusowe wysiedlenia (tzw. dzikie lub wojskowe) miały miejsce już w czerwcu
1945 r., jeszcze przed ustaleniami poczdamskimi19. Warunki, w jakich wyjeżdżano były drastyczne
- nie tylko nie wolno było prawie niczego zabrać, ale również ograbiano wyjeżdżających z tego, co
mieli ze sobą. Natychmiast w opuszczonych domostwach pojawiali się szabrownicy 20 . Kolejne
wysiedlenia, już zorganizowane, odbywające się na podstawie międzynarodowych ustaleń,
następowały falami w latach 1946-1949 21 . Nieco innych charakter miały wyjazdy obywateli
niemieckich w latach późniejszych, 1949-1951, kiedy była możliwość przekazania pozostawionych
dóbr instytucji muzealnej - nie narażając ich tym samym na rozproszenie, zniszczenie, dewastację22.
Kolejne istotne fakty, to kształtowanie się i organizacja polskiej administracji państwowej na
tych terenach. Uchwałą Rady Ministrów Rządu Tymczasowego Rzeczypospolitej Polskiej z 14
marca 1945 roku ziemie zachodnie i północne podzielono na 4 okręgi, władzę w których mieli
sprawować specjalni pełnomocnicy, wyposażeni w szerokie kompetencje 23 . Okręg I obejmował
Śląsk Opolski, który stał się częścią składową województwa Śląsko-Dąbrowskiego 24 . Dekretem
Rady Ministrów z 13 listopada 1945 r. utworzono „na okres przejściowy” Ministerstwo Ziem
Odzyskanych. Zadaniem ministerstwa było m. in. administrowanie tymi obszarami, prowadzenie
akcji osiedleńczej i zarząd mieniem poniemieckim25.
Powojenne działania polskiej administracji, związane z ochroną dóbr kultury, opierały się na
aktach prawnych ustalonych przez Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego jeszcze w 1944 r.,
kiedy powołano Resort Kultury i Sztuki, który następnie przekształcono na Ministerstwo Kultury i
Sztuki. Jego częścią była utworzona w lutym 1945 r. Naczelna Dyrekcja Muzeów i Ochrony
Zabytków. W ramach tej instytucji działały m.in.: Główny Urząd Konserwacji Zabytków, Wydział
Rewindykacji i Odszkodowań, Instytut Historii Sztuki i Inwentaryzacji Zabytków 26. Ważną rolę w
17
Mimo, iż plany ewakuacji ludności cywilnej były dobrze przygotowane, samą ewakuację ogłaszano najczęściej
zaledwie na kilka dni, a czasem nawet kilka godzin, przed nadejściem frontu – Ibidem, s. 48.
18
Z. Kowalski, Powrót Śląska Opolskiego do Polski, Opole 1988, s. 242; M. Ruchniewicz, Lata 1945-1948, [w:] Dolny
Śląsk. Monografia historyczna, red. W. Wrzesiński, Wrocław 2009, s. 636.
19
B. Nitschke, op.cit., s. 24.
20
M. Ruchniewicz, op.cit., s. 643.
21
Ibidem, s. 643.
22
B. Nitschke, op.cit., s. 24; J. Tyszkiewicz, Lata 1949-1955, [w:] Dolny Śląsk. Monografia historyczna, red. W.
Wrzesiński, Wrocław 2009, s. 689.
23
Śląsk Opolski (Okręg I), Dolny Śląsk (Okręg II), Pomorze Zachodnie (Okręg III), Prusy Wschodnie (IV)
24
Z. Kowalski, op.cit., s. 127.
25
Ustawa z 11 stycznia 1949 r. zniosła Ministerstwo Ziem Odzyskanych – za: R. M. Łuczyński, op.cit., s. 46.
26
Instytucje te, ich nazwy i zakres działań zmieniał się w latach 1951, 1958, 1987 i w następnych – por.: S. Lorenz,
Muzea i zbiory w Polsce 1945-1955, Warszawa 1956, s. 52-56; J. Pruszyński, Dziedzictwo kultury Polski. Jego
4
akcjach poszukiwania i zabezpieczania dzieł sztuki odegrał wydany we wrześniu 1944 r. dekret
PKWN (potwierdzony dekretem Krajowej Rady Narodowej z 8 marca 1946 r.) o przeprowadzeniu
reformy rolnej i akcji przejmowania majątków opuszczonych i poniemieckich 27. Poza gruntami i
urządzeniami służącymi do ich uprawy oraz budynków, przejmowano również przedmioty o
wartości naukowej, artystycznej lub muzealnej. Z tego względu tworzono referaty muzeów i
ochrony zabytków oraz wyznaczano konserwatorów, którzy mieliby brać udział w zabezpieczaniu
zabytkowych przedmiotów – jednakże z analizy materiałów archiwalnych wynika, iż przepisy te
stosowano w niewielu przypadkach 28 . Powołano do życia Główny Urząd Likwidacyjny oraz
rejonowe i okręgowe urzędy likwidacyjne, które miały za zadanie tymczasowo zabezpieczać
opuszczone majątki, sporządzać ich inwentarze i administrować nimi.
W marcu 1945 roku powstał interesujący dokument, opracowany przez prof. Michała
Walickiego i jego współpracowników, będący instrukcją dla polskich żołnierzy, wkraczających na
tereny Dolnego Śląska i Opolszczyzny29. „Instrukcja dla formacyj Wojsk Polskich [...]”30 zawierała
informacje co do przedmiotów (zabytków), na jakie należy zwracać uwagę: „Dzieła sztuki, jak stare
obrazy, rzeźby (figury), monstrancje i kielichy kościelne, ornaty itp., meble stylowe, dywany,
dawna porcelana i szkło. Zbroje i dawna broń. Wykopaliska prehistoryczne, jak urny (nawet
potłuczone skorupy) […]. Biblioteki i księgozbiory prywatne i kościelne. […] Dawne instrumenty
muzyczne” 31 ; miejsc, w których obiektów zabytkowych należy szukać, a także szczegółowe
wskazówki dotyczące sposobów i zasad ich zabezpieczania oraz bezwzględny nakaz sporządzania
ewidencji i notatek32.
Mimo wszystkich prawnych uregulowań: uchwał, dekretów 33 , dokumentów 34 i instrukcji faktyczna sytuacja na Ziemiach Odzyskanych była bardzo skomplikowana. Należy pamiętać, że
jeszcze przed przybyciem na te tereny administracji polskiej, a także potem, przez pierwsze
miesiące 1945 r., władzę sprawowały na nich radzieckie komendantury wojenne, które nie tylko nie
straty i ochrona prawna, t. 2, Kraków 2001, s. 112-113, 122-123; R. M. Łuczyński, op.cit., s. 46.
Dziennik Ustaw nr 4, poz. 17, z. IX, 1944.
28
J. Pruszyński, Polityka i prawo wobec ochrony zabytków wsi i miasteczka, [w:] Wieś i miasteczko u progu zagłady.
Materiały Konferencji Naukowej Stowarzyszenia Historyków Sztuki, Wojnowice, marzec 1988, Warszawa 1991, s.
176.
29
B. Wróbel, op. cit., s. 173.
30
Pełny tytuł dokumentu: „Instrukcja dla formacyj Wojsk Polskich wkraczających na tereny przywrócone Polsce.
Dotyczy ochrony i zabezpieczenia zabytków”
31
AAN Warszawa, Ministerstwo Administracji Publicznej, nr 2401, s. 1-11 – za: B. Wróbel, op.cit., s. 174.
32
Ibidem, s. 174-179.
33
m.in. dekret z 16 września 1945 r. podający definicję szabru i określający go jako przestępstwo (Dz. U.45.53.300) art.
29 pkt 1 – [za:] Ibidem.
34
m.in. w październiku 1945 r. wydano okólnik o zakazie wywozu wartości kulturalnych z terenu Dolnego Śląska – [za:]
Ibidem, s. 179.
27
5
dopuszczały polskich urzędników do wielu miejsc zawierających cenne zabytki 35, ale wielokrotnie
„zabezpieczały”, a następnie wywoziły znalezione dobra kultury 36 . Ponadto ziemie te były
traktowane jako zagłębie dóbr wszelakich, które rozgrabiano powszechnie – urzędowo i prywatnie.
Delegaci rozmaitych placówek naukowych, muzeów i bibliotek z centralnej Polski, wszelkimi – w
tym nielegalnymi – metodami, starali się wywieźć jak najwięcej, z pominięciem wiedzy i zgody
wyznaczonych do administrowania tymi terenami władz polskich 37 . Do naszych czasów nie
przetrwała na Dolnym Śląsku ani jedna rezydencja z oryginalnym wyposażeniem, choć wiadomo,
że w roku 1945, a nawet jeszcze kilka lat później, wnętrza wielu z nich wypełniały zabytkowe
meble i dywany, a ściany zdobiły cenne obrazy i grafiki 38 . W ślad za wojskiem podążali
szabrownicy, których działania skutkowały podpaleniami mającymi zatrzeć ślady rabunków – wiele
obiektów, a czasem całych ulic uległo w ten sposób niemal całkowitemu zniszczeniu w pierwszych
miesiącach po zakończeniu działań wojennych39.
Dużą rolę w wywożeniu zabytków znajdujących się na terenie Dolnego Śląska odegrały
działania komisji rewindykacyjnych, które w połowie 1945 r. penetrowały tereny Śląska w
poszukiwaniu polskich zbiorów muzealnych wywiezionych tam przez Niemców 40 . Szczególną
misję powierzono specjalnej komisji rewindykacyjnej, której od lipca 1945 r. do marca 1946 r.
przewodniczył ówczesny wicedyrektor Naczelnej Dyrekcji Muzeów, Witold Kieszkowski.
Sporządził on następnie dokładne sprawozdanie z działalności komisji, wydane drukiem w 1948
roku 41 . Komisja ta powstała w wyniku odnalezienia w czerwcu 1945 r. pod gruzami urzędu
konserwatorskiego we Wrocławiu notatek i dokumentów G. Grundmanna, sporządzanych do końca
1944 roku, podczas wspomnianej akcji ewakuującej dobra kultury na terenie Dolnego Śląska 42 .
Uporządkowania, odczytania i rozszyfrowania dokumentacji dokonał polski historyk sztuki Józef
Gębczak. Na opracowanej przez niego liście znajdowało się 80 składnic. W rzeczywistości skrytek
było znacznie więcej43. Ponadto na Dolnym Śląsku, w wielu miejscach przechowywano depozyty
przygotowane nie tylko przez Grundmanna, ale również przez ludność cywilną, prywatnych
35
Por. J. Gębczak, op.cit, s. 26, 48.
Ibidem, s. 58.
37
R. Sękowski, Losy księgozbiorów niemieckich w powiecie prudnickim po 1945 roku, [w:] „Ziemia Prudnicka”,
R:2009-2010, s. 151 – autor podaje co najmniej kilka tego typu przykładów, popartych zapisami archiwalnymi; por.
także: F. Szymiczek, Moja pierwsza podróż służbowa do Nysy w 1945 r., [w:] Szkice Nyskie. Studia i materiały, red.
Z. Kowalski, t. 3, Opole 1986, s. 201.
38
R. M. Łuczyński, op.cit., s. 14.
39
M. Rucińska, op.cit., s. 627.
40
W. Antkowiak, op. cit., s. 27.
41
W. Kieszkowski, Składnica Muzealna Paulinum i rewindykacja zabytków na Dolnym Śląsku, [w:] „Pamiętnik
Związku Historyków Sztuki i Kultury”, T.1, Warszawa 1948.
42
J. Gębczak, op.cit., s. 5.
43
Fakt ten został potwierdzony na podstawie dokumentów, które Grundmann zabrał ze sobą do Niemiec, a
odnalezionych w 2000 r. - B. Wróbel, op.cit., s. 9.
36
6
kolekcjonerów, służby SS, policję. Nie dziwi zatem fakt, że podczas akcji poszukiwawczej
prowadzonej przez komisję Kieszkowskiego – natrafiono również na skrytki nie umieszczone na
liście opracowanej przez Gębczaka. Wszystkie miejsca ukrycia, jakie znaleziono, były przez
komisję opróżniane, a znajdujące się w nich dobra kultury zabezpieczane i przekazane do
tymczasowych składnic muzealnych Ministerstwa Kultury i Sztuki, a następnie do muzeów w
Warszawie i Wrocławiu 44 . Po okresie największego chaosu trwającego w latach 1945-46,
wywożenie obiektów muzealnych z terenu Ziem Odzyskanych odbywało się już w majestacie
prawa. 12 sierpnia 1947 r. Naczelny Dyrektor Muzeów i Ochrony Zabytków wydał memorandum
„W sprawie muzeów na Ziemiach Odzyskanych”45, w którym czytamy m.in.: „W ramach planowej
akcji zabezpieczania mienia zabytkowego na Ziemiach Odzyskanych […] zgromadzono znaczną
ilość tego mienia, umieszczając je w przygotowanych w tym celu składnicach, skąd […]
przewożone były do Warszawy. Akcja ta dotyczyła przede wszystkim obiektów muzealnych,
wywiezionych przez okupanta z muzeów Polski Centralnej, następnie zaś wszelkich przedmiotów
zabytkowych z poniemieckich zbiorów publicznych i prywatnych.” 46 Decyzje te uzasadniano
brakiem na Ziemiach Odzyskanych odpowiednich warunków (pomieszczeń i fachowej siły
konserwatorskiej), potrzebą odgórnego, centralnego zorganizowania sieci muzeów na terenie całej
Polski, a także względami ideologicznymi: „W związku z zagadnieniem reorganizacji przewiduje
się, że nie wszystkie obiekty zabytkowe Ziem Odzyskanych będą przekazane nowo utworzonym
muzeom na tych ziemiach. Odnosi się to do zabytków zgromadzonych tam tendencyjnie przez
Niemców dla wykazania germańskiej kultury na obszarach Śląska, Pomorza i Mazurów”47.
Losy przedwojennych zbiorów nyskiego muzeum
Korzenie instytucji muzealnej w Nysie sięgają końca XIX w., i wiążą się z powstałym w 1897
r. Towarzystwem Sztuki i Starożytności (Kunst- und Altertumsverein in Neisse). W tym samym
roku Towarzystwo zorganizowało w Nysie Muzeum Sztuki i Starożytności - było to pierwsze
muzeum na terenie ówczesnej rejencji opolskiej 48 . Jego zbiory (gromadzone i eksponowane w
budynku dawnej Komendantury), początkowo skromne, w 1945 roku liczyły ponad 33 tys.
zabytków49. Przedwojenne zasoby muzeum cechowała ogromna różnorodność. Składały się na nie
m.in. kolekcje obrazów, rzeźb i grafiki; wyroby rzemiosła artystycznego: cynowe, srebrne,
44
J. Gębczak, op.cit., s. 6.
L.dz. 5244/47/NDM (AAN Warszawa, Ministerstwo Ziem Odzyskanych nr 79, s. 111-114 – za: B. Wróbel, op.cit., s.
180.
46
Ibidem.
47
Ibidem.
48
Rejencja opolska (1816-1945) była jedną z czterech rejencji (obok legnickiej, dzierżoniowskiej i wrocławskiej)
utworzonych w ramach Prowincji Śląskiej (Provinz Schlesien), obejmowała 25 powiatów – Encyklopedia
Województwa Śląskiego [on line] http://ibrbs.pl/mediawiki/index.php/Rejencja_opolska [dostęp 22.02.2015 r.]
49
APO, zespół Starostwo Powiatowe w Nysie, sygn. 312.
45
7
ceramiczne, metalowe; militaria, meble, tekstylia, zabytki archeologiczne, numizmatyczne, a także
eksponaty przyrodnicze i wiele innych. Zbiory te miały charakter regionalny i sprawiały, że nyska
placówka prezentowała typ „Heimatmuseum” 50 . Zgromadzone obiekty były udostępniane na
wystawach stałych i czasowych, a także poza siedzibą muzeum, obejmowano je ochroną i
konserwacją 51 oraz upowszechniano w formie publikacji 52 i wykładów. Trudności lokalowe,
finansowe i organizacyjne (które nastąpiły m.in. wskutek powodzi z 1938 roku) spowodowały
rozwiązanie Towarzystwa Sztuki i Starożytności w 1941 roku, a zarząd placówką muzealną przejęły
władze miasta53.
W marcu 1945 r., w obliczu zbliżania się ofensywy radzieckiej, zarząd miejski zorganizował
ewakuację najcenniejszych obiektów nyskiego muzeum. Wraz z eksponatami z Muzeum
Eichendorffa, rękopisami i pierwodrukami z biblioteki „Carolinum”, dokumentami urzędowymi i
archiwalnymi, wywieziono je do Domaszowa koło Jesenika (teren dzisiejszych Czech) oraz do
leśniczówki w Przełęku koło Nysy 54 . Spora część muzealnych zbiorów graficznych została
wyniesiona i zabezpieczona w budynku pobliskiego „Carolinum”55. Tuż po zdobyciu miasta przez
wojska radzieckie, pod koniec marca 1945 r., budynek byłej Komendantury, będący siedzibą
muzeum - spłonął niemal doszczętnie, a wraz z nim przepadły muzealia znajdujące się na
ekspozycji i w magazynach
56
. W tym czasie zaginął również pokaźny zbiór okazów
numizmatycznych57.
Reaktywowanie placówki muzealnej w Nysie
11 maja 1945 r. przybyła do Nysy skompletowana przez Urząd Wojewódzki ŚląskoDąbrowski w Katowicach druga z tzw. grup operacyjnych, na którą składali się urzędnicy Starostwa
Powiatowego58. W grupie tej znalazł się, jako kierownik Referatu Kultury i Sztuki, inż. Stanisław
Kramarczyk – architekt i artysta malarz. Odegrał on kluczową rolę w odtworzeniu instytucji
muzealnej w powojennej Nysie. W niezwykle trudnych warunkach bytowych, w obliczu
całkowitego braku dokumentacji oraz działając wg niekompletnych uregulowań polskich przepisów
50
K. Pawlik, Muzeum Sztuki i Starożytności w Nysie w latach 1897-1945 „Muzealnictwo”, 1998, nr 40, s. 71.
W siedzibie muzeum w latach 1932-1945 r. funkcjonował warsztat konserwacji zabytków, kierowany przez
konserwatora prowincji górnośląskiej, Łukasza Mrzygłoda - K. Pawlik, Zarys historii muzeów w Nysie od końca
XIX wieku do 1945 roku, „Muzealnictwo”, 2005, nr 47, s. 17.
52
Towarzystwo wydawało w latach 1897-1941 rocznik muzealny „Jahresbericht des Neisser Kunst- und
Alterstumsvereins”, w którym zamieszczano liczne artykuły na temat zbiorów muzealnych oraz historii, archeologii
i sztuki związanej z ziemią nyską.
53
K. Pawlik, Muzeum Sztuki i Starożytności … op.cit., s. 71.
54
AMN, 2/84, Oświadczenie podpisane przez Franciszka Bombę 12 stycznia 1957 r., s. 22.
55
S. Kramarczyk, Historia Muzeum w Nysie do roku 1957, odpis maszynopisu przechowywany w Archiwum Muzeum
w Nysie, s. 8-9.
56
S. Kramarczyk, op.cit., s. 8-9.
57
Ibidem, s. 9.
58
Z. Kowalski, Miasto w latach 1945-1946, [w:] Miasto Nysa. Szkice monograficzne, Wrocław 1970, s. 115.
51
8
prawnych 59 , mając do dyspozycji jednego pracownika merytorycznego 60 , jednego pracownika
biurowego oraz jednego pomocnika muzealnego - inż. Kramarczyk podjął różnokierunkowe wysiłki
zmierzające do zorganizowania Muzeum w Nysie.
Natychmiast podjęto wielostronne działania. Po uzyskaniu informacji od byłego kierownika
nyskiego muzeum, Franciszka Bomby, już w czerwcu zabezpieczono ocalałe resztki zbiorów
muzealnych znajdujących się w Nysie i Przełęku (dokąd, jak wspomniano, były ewakuowane w
marcu 1945 r.)61. W pierwszej dekadzie czerwca udało się również zabezpieczyć zabytkowe obiekty
z pałacu w Biechowie, które - z braku odpowiednich pomieszczeń - tymczasowo wywieziono i
zdeponowano w Wydziale Kultury i Sztuki w Katowicach, a następnie w Muzeum Śląskim w
Bytomiu 62 . Jednocześnie na tymczasowy magazyn w samej Nysie wyznaczono jedną z sal
nieużytkowanego jeszcze w tym czasie gmachu „Carolinum”, i tam składano gromadzone zabytki 63.
Istniała pilna potrzeba spenetrowania terenu i zabezpieczenia cennych dzieł sztuki, które w
dużych ilościach znajdowały się jeszcze w opuszczonych przez właścicieli i pozbawionych opieki
licznych dworach i pałacach powiatu nyskiego i grodkowskiego. Inż. Kramarczyk doskonale
zdawał sobie sprawę z panującej na Ziemiach Odzyskanych sytuacji, wiedział, że tylko zakrojone
na szeroką skalę, szybkie działania mające na celu zabezpieczenie pozostawionych przez Niemców
dóbr kultury, mogą w zadowalającym (choć i tak niedostatecznym) stopniu zapobiec ich
wywiezieniu z tych ziem lub zniszczeniu. Niestety, w ówczesnych warunkach - ze względu na
trudności transportowe i komunikacyjne, niemal zupełny brak środków finansowych oraz fachowej
siły roboczej - tego rodzaju działania były niemożliwe do realizacji, nad czym inż. Kramarczyk
wielokrotnie ubolewał. Niemniej jednak, mimo wspomnianych trudności, w latach 1945-46, udało
się zabezpieczyć przynajmniej kilka niezwykle cennych kolekcji dzieł sztuki, pochodzących oprócz wspomnianego Biechowa - z Frączkowa, Głuchołaz, Kałkowa, Kopic, Korfantowa,
Paczkowa, Wierzbia64.
Większe możliwości działania otworzyły się przed Stanisławem Kramarczykiem w 1947 roku,
kiedy uzyskał odpowiednie pełnomocnictwa (m.in. upoważnienie Ministerstwa Kultury i Sztuki,
upoważnienie Urzędu Wojewódzkiego Śląsko-Dąbrowskiego), które pozwalały na „ściąganie” do
muzeum obiektów zabytkowych, zwiezionych wcześniej z terenu, użytkowanych (nie zawsze w
59
Ibidem, s. 116.
Franciszek Bomba - w latach 1932-1945 pełniący funkcję kierownika nyskiego muzeum; zaraz po wojnie przeszedł
pozytywnie weryfikację, dzięki czemu mógł pozostać w Nysie, gdzie zatrudniono go jako pracownika tutejszego
Referatu Kultury i Sztuki – jego wiedza na temat przedwojennych losów nyskich zbiorów muzealnych i ich
ewakuacji okazała się bardzo cenna w procesie reaktywacji Muzeum w Nysie.
61
APO, zespół Starostwo Powiatowe w Nysie, sygn. 306, Sprawozdanie Referatu Kultury i Sztuki z 19.06.1945 r., s. 7
62
S. Kramarczyk, op.cit., s. 9.
63
APO, zespół Starostwo Powiatowe w Nysie, sygn. 306, Sprawozdanie Referatu Kultury i Sztuki z 19.06.1945 r., s. 11.
64
S. Kramarczyk, op.cit., s. 10.
60
9
sposób właściwy) przez rozmaite urzędy (np. z gabinetu Starosty Powiatowego w Nysie, z biura
Powiatowego Referatu Pomiarów w Nysie, siedziby Delegatury Ministerstwa Odbudowy w Nysie,
z budynku Centralnego Biura Administracji Zjednoczenia Przemysłu Drzewnego w Głuchołazach, z
gmachu Starostwa Powiatowego w Grodkowie) oraz z majątków zarządzanych przez Państwowy
Zarząd Nieruchomości Ziemskich (m.in. majątki w Kałkowie, Kopicach, Korfantowie, Wierzbiu)65
Jak wynika z analizy protokołów zdawczo-odbiorczych przechowywanych w Archiwum Muzeum
w Nysie, akcje tego typu przeprowadzono od marca 1947 r. do listopada 1948 r. (w związku z
uzyskaniem odpowiednich funduszy z Ministerstwa Kultury i Sztuki). Stanisław Kramarczyk nie
bez żalu wspominał po dziesięciu latach: „Akcja ta - zasadniczo spóźniona - nie mogła oczywiście
dać tego efektu, który można by osiągnąć w przypadku możliwości przeprowadzenia jej w roku 1945
lub 46. Często wobec tego mogliśmy już tylko zabezpieczać resztki zniszczonych cennych sprzętów
zabytkowych lub ramy po skradzionych obrazach”66.
Oddzielną sprawą jest część przedwojennych zbiorów, które utracono, choć wiadomo było o
ich ewakuacji oraz znano miejsce, w którym się znajdowały. Starania Kramarczyka o rewindykację
mienia wywiezionego do Domaszowa w Czechosłowacji, podjęte już w 1947 r., nie przyniosły
rezultatu. Ich niewielką część odzyskano dopiero w 1963 r.67 Jeszcze jednym zespołem zabytków,
którego inż. Kramarczykowi nie udało się pozyskać, były obiekty zgromadzone na zamku w
Otmuchowie (w liczbie 174), o które bezskuteczne starania czynił od listopada 1949 r. do sierpnia
1951 r. - kiedy okazało się, że zostały one już wywiezione do muzeum w Pszczynie68 .
Jednocześnie ze wszystkimi działaniami mającymi na celu gromadzenie zbiorów,
zabezpieczanie zabytków z terenu - prowadzono działania konserwatorskie. Opracowano także
scenariusz pierwszej stałej wystawy, otwartej 8 lutego 1947 r. w kilku pomieszczeniach
udostępnionych przez Ośrodek Szkoleniowy Energetyki przy ul. Chopina. Wystawa ta dała
podstawę do utworzenia Muzeum Ziemi Nyskiej, którego statut zatwierdzono 15 maja 1948 r., a
jego kierownikiem został Stanisław Kramarczyk. Kolejnym pilnym krokiem było znalezienie
stałego lokum 69 . Z początkiem 1948 r. placówce muzealnej przyznano czterokondygnacyjny
budynek przy ul. Marcinkowskiego 1, który do końca 1949 roku udało się wyremontować i
urządzić w nim stałą ekspozycję muzealną, mieszczącą się w 24 salach, z ok. 1100 eksponatami 70.
Równocześnie, już w roku 1947, mając na uwadze rozrastające się zbiory i plany rozwoju instytucji
65
Dane uzyskane na podst. protokołów zdawczo-odbiorczych przechowywanych w Archiwum Muzeum w Nysie.
S. Kramarczyk, op.cit., s. 11-12.
67
AMN, 2/84, s. 31, 36, 40.
68
AMN, 2/85, s. 39-41.
69
Tym pilniejszym, że zarówno Ośrodek Szkoleniowy Energetyki, jaki i kierownictwo „Carolinum”, wystąpiły już z
wnioskami o opróżnienie pomieszczeń zajętych przez eksponaty muzealne - S. Kramarczyk, op.cit., s. 11.
70
Ibidem, s. 12.
66
10
muzealnej w Nysie - inż. Kramarczyk czynił starania o zabezpieczenie, remont i przeznaczenie na
potrzeby muzeum budynku Pałacu Biskupiego przy ul. Biskupa Jarosława71.
Interesującym zjawiskiem dotyczącym omawianego okresu są wypowiedzi historyków sztuki
na temat wizji polskiego muzealnictwa w nowej Polsce. Wysuwano postulaty odgórnego podziału
zbiorów, równomiernego rozłożenia placówek muzealnych na nowej mapie Polski, świadomej
polityki muzealnej, przemyślanego, a nie przypadkowego przyznawania poszczególnym
placówkom muzealiów, profilu i rangi, stworzenia sieci muzealnej, obejmującej cały kraj 72 .
Podnoszono w związku z tym konieczność zainicjowania rejestru dóbr (pozostałych w Polsce,
rewindykowanych, przejętych od Niemców). Ponadto postulowano uzupełnianie zasobów muzeów
i galerii powstających na ziemiach zachodnich o sztukę polską, choćby i współczesną - dla
wzmocnienia polskości tych ziem73. Stanisław Kramarczyk dosyć sceptycznie odnosił się do tego
rodzaju pomysłów (choć popierał plany - nie zrealizowane zresztą - uzupełniania kolekcji
muzealnej malarstwem polskim XIX i XX wieku, „którego dzieł nie brak chyba w magazynach
wielkich muzeów Polski” 74 ). Jego działania miały na celu świadome odtworzenie tradycji
kulturalnych regionu i samej Nysy: „Stała ekspozycja Muzeum w Nysie wykazuje odrębny
charakter regionu nyskiego oraz podkreśla jego wysoką kulturę artystyczną znajdującą swój wyraz
w licznych zabytkach sztuki [...]”75. Jego staraniom i konsekwencji zawdzięczamy fakt, że dzisiaj
Muzeum w Nysie przyciąga turystów i znawców sztuki wielką liczbą dzieł najwyższej rangi,
posiadając charakter bardziej uniwersalny, niż przedwojenne muzeum regionalne.
Skrócony katalog wybranych zespołów zabytków
Po przeprowadzeniu szczegółowej analizy ksiąg inwentarzowych Muzeum w Nysie, z kilku
tysięcy wpisanych tam muzealiów, wyodrębniono kilkanaście grup zabytków, które roboczo (na
użytek niniejszego opracowania), można nazwać zespołami. Przedmioty należące do tych zespołów
łączy osoba poprzedniego właściciela oraz miejsce ich przechowywania przed rokiem 1945.
Wszystkie one wiążą losy dzisiejszych zbiorów muzealnych z losami prywatnych kolekcji dzieł
sztuki z terenu Dolnego Śląska i Opolszczyzny.
Wyodrębnione grupy zabytków różnią się między sobą: liczbą przedmiotów (od 5 do 211)
oraz specyfiką zawartości – niektóre zespoły stanowią zwarte, dość jednolite kolekcje o ściśle
określonym profilu (np. zbiór orientalnej broni), inne charakteryzują się dużą różnorodnością, i
71
Ibidem, s. 14, por.: AMN, Korespondencja S. Kramarczyka z lat 1948-1974, teczka 24 – pismo mgr inż. St.
Kramarczyka do Dyrekcji Muzeum Śląska Opolskiego w Opolu z dn. 3.06.1970 r.
72
„[…] zbiory polskie […] muszą być rozmieszczone i urządzane w oparciu o program ogólnopaństwowy.” - T.
Dobrowolski, Zagadnienie muzealnictwa, [w:] „Biuletyn Historii Sztuki i Kultury”, R. VIII, 1946, nr 3/4, s. 167.
73
„Polityka muzealna musi dążyć do względnie równomiernego nasycenia kraju odpowiednimi wartościami.” - Ibidem,
s. 168.
74
S. Kramarczyk, op.cit., s. 14.
75
Ibidem, s. 13.
11
składają się na nie obrazy, rzeźby, porcelana, fajans, cyna, meble.
Wyodrębniono 13 zespołów, które przedstawiono poniżej wg kolejności alfabetycznej, biorąc
pod uwagę miejscowość ich poprzedniego przechowywania. Charakterystykę zespołów wykonano
na podstawie wpisów do ksiąg inwentarzowych (wpisy te różnią się w stosunku do zachowanych w
Archiwum Muzeum w Nysie protokołów zdawczo-odbiorczych).
Biechów (ryc. 1, fot. 9)
55 obiektów - należących niegdyś do rodu Matuschków, stanowiących wyposażenie pałacu w
Biechowie. Najcenniejszą część kolekcji stanowi 35 obrazów z okresu od XV do XIX w., głównie
mistrzów flamandzkich i włoskich, a także francuskich i niemieckich. Ponadto do zespołu należy 9
waz porcelanowych z XVIII i XIX w. (w tym wyroby z Miśni i Sèvres), XVIII-wieczna rama do
obrazu, świecznik chanukowy z XVIII w., lustro w rokokowej ramie, 3 XVIII-wieczne dywany,
meble z poł. XVIII w. (stół i 3 komody) oraz XIX-wieczna skrzynia indyjska. Zbiory zabezpieczone
w 1945 r. Zabytkiem pochodzącym z Biechowa jest również XIX-wieczna rzeźba Artemidy (kopia
Artemidy z Gabii), przekazana do muzeum w 2013 r.
Frączków (ryc. 2)
5 obiektów – pochodzących z wyposażenia pałacu we Frączkowie, należącego do rodziny
Francken-Sierstorpff. Zbiór obejmuje obrazy: „Pejzaż z mostem”, szk. holenderska, XVII w.,
„Martwa natura”, szk. niemiecka, XVII/XVIII w., „Scena polowania”, szk. francuska, XVIII w.,
„Madonna z Dzieciątkiem”, szk. włoska, XIX w., oraz „Widok zespołu pałacowego w Przydrożu
Małym”, XIX w. Przedmioty przekazane w 1947 r.
Głuchołazy (ryc. 3)
75 obiektów – należących do dra Schellera (Głuchołazy, ul. Kolejowa 8). Kolekcja w dużej
części jednolita, stanowiąca zbiór orientaliów - zawiera 28 sztuk broni (głównie orientalnej), 4
wazony fajansowe z Delft typu „chinoiserie”, parę chińskich panneaux, drewnianą zabawkę chińską,
2 ample wschodnie, 2 kurdybany i skrzynię obitą blachą z XVIII w., Ponadto zbiór zawiera 2
odbitki graficzne, 2 rzeźby drewniane oraz 26 szt. mebli i elementów drewnianych (w tym m.in.
barokowe krzesła, fotele i kolumny, XVIII-wieczny kabinet holenderski, 2 gotyckie stalle, 2
gotyckie fotele i 3 panele boazeryjne z XVI w.). Zbiór zabezpieczony w 1947 r.
Kałków (ryc. 4, fot. 50)
29 obiektów - należących do kolekcji rodziny Pohlów, zdobiącej wnętrza pałacu w Kałkowie
(już nie istniejącego). Zespół jednolity - stanowią go w głównej mierze 24 obrazy z okresu od XVI
do XIX w. - przede wszystkim artystów włoskich i flamandzkich, ale również czeskich i
niemieckich. Ważną częścią kolekcji jest 6 obrazów malowanych na blasze miedzianej. Z Kałkowa
12
pochodzi również kilka mebli: 3 szafy, komoda i serwantka. Zbiory zabezpieczone w 1947 r.
Kamieniec Ząbkowicki (ryc. 5, fot. 19, 20, 21, 44, 45)
24 obiekty – pochodzące z kolekcji Marianny Orańskiej, z wyposażenia pałacu w Kamieńcu
Ząbkowickim. Do zespołu należą 23 obrazy i jeden dywan. Kolekcja bardzo jednolita, stanowi ją
przede wszystkim malarstwo holenderskie XVII, XVIII i XIX w. Zbiory powierzone muzeum w
1963 r., w związku z akcją przekazania Polsce przez władze CSSR mienia kulturalnego.
Kopice (ryc. 6, fot. 8)
13 obiektów – stanowiących wyposażenie pałacu w Kopicach, należącego do hrabiego
Schaffgotscha. Na ten niewielki, różnorodny zespół zabytków składa jeden obraz („Madonna z
Dzieciątkiem”, szkoła lombardzka, XVI w.) oraz meble z XVII, XVIII i XIX w. Zbiory
zabezpieczone w 1948 r.
Korfantów (ryc. 7)
28 obiektów – pochodzących z kolekcji hr. Pücklera, pomieszczonej na zamku w Korfantowie.
Zbiór składa się w większości z mebli (21 szt. - fotele, krzesła, szafy, serwantki, skrzynie, stoliki,
komody i sekretarzyk; z okresu XVII-XIX w.). Ponadto 2 drewniane rzeźby i obraz z blachy
mosiężnej (XVIII w.) oraz chiński kocioł na trzech nóżkach. Zbiory zabezpieczone w 1947 r.
Nysa (ryc. 8)
21 obiektów – należących do adw.76 Nehlerta (Nysa. ul. 1 Maja 20). Do zespołu należy 9
obrazów (w tym kilka XVIII- i XIX-wiecznych portretów, portret arcyksięcia Ferdynanda
Habsburga z 1592 r., „Kwiaty w wazonie” Ernestine Wendel z ok. 1840 r.), 1 rzeźba, a także 11 szt.
XIX-wiecznych mebli (krzesła, stoliki,konsole). Zbiory zabezpieczone w 1947 r.
Paczków (ryc. 9)
50 obiektów – zbiór, na który składają się wyłącznie meble będące własnością Jerzego Adama
(Paczków, ul. Sienkiewicza 10). Poza 4 meblami z XVIII w., pozostałe, to meble XIX-wieczne,
empirowe i biedermeierowskie (16 szt. krzeseł, 9 stołów i stolików, 4 serwantki, 4 komody, 3 lustra,
3 szafy, po dwie szt. ekranów kominkowych, kufrów i konsol, sekretera, kanapa, fotel i szafka
walcowata). Zbiory zabezpieczone w 1950 r.
Paczków (ryc. 10)
44 obiekty – pochodzące z kolekcji Neumanna z Paczkowa. Zbiór bardzo różnorodny: są to
meble, głównie XIX-wieczne (m.in. szafka aptekarska, sekretera, serwantka, biurko, stół), 4 zegary
z XVIII i XIX w., kolekcja świeczników cynowych i mosiężno-porcelanowych (z pocz. XIX w.),
butla majolikowa z XVI w., 4 drewniane rzeźby śląskie z XVII i XVIII w., kilka XIX-wiecznych
76
We wszystkich dokumentach wzmiankujących tę kolekcje występuje skrót „adw.”, który najprawdopodobniej oznacza
adwokata (por. : AMN, 2/85, s. 1.)
13
portretów, a także śląskie epitafium rodzinne z 1636 r. Zbiory zabezpieczone w latach 1947-1948.
Paczków (ryc. 11)
211 obiektów – pochodzących z kolekcji Reimanna z Paczkowa. Zbiór bardzo różnorodny.
Połowę stanowi duża kolekcja XVIII- i XIX-wiecznych naczyń cynowych (103) – kropielniczki
(40), talerze i miski (31), dzbany (8), kociołki (7), świeczniki (6), kufle i kubki (4), konwie (3, w
tym jedna z 1661 r.), krucyfiks, waza. Ponadto naczynia z miedzi (4), fajansu (25 talerzy i 3
flakoniki), porcelany (2 filiżanki ze spodkami i naczynie na piasek) oraz 14 kufli fajansowych z
cynową pokrywą. Wszystkie obiekty z XVIII i XIX w. W zbiorze znajduje się również 16 XVIIIwiecznych rzeźb z drewna, 22 obrazy z XIX w. - na pergaminie, płótnie, blasze cynowej oraz 2
zegary, komoda i stoliczek. Zbiór zabezpieczony w 1947 r.
Stary Paczków (ryc. 12)
33 obiekty – pochodzące z kolekcji dra Milischa ze Starego Paczkowa. Zbiór dosyć spójny,
składający się z głównie z XIX-wiecznych wyrobów chińskich: książki i druki (4), rzeźby (6),
naczynia, kadzielnice i lampki zdobione emalią przegródkową (9 szt., w tym dwie puszki z XVIII
w.), para makatek jedwabnych, pantofelki, strzemiona, naramienniki, kompas, a także dwie XVIIIwieczne kopie naczyń greckich. Zbiór zabezpieczony w 1947 r.
Wierzbie (ryc. 13)
13 obiektów – należących do majątku von Strachwitz. Do zespołu należy jeden porcelanowy
wazon chiński oraz meble z XVIII i XIX w. (2 szafy, 2 krzesła, 2 stoły, komoda, skrzynia,
biblioteczka, szafka, serwantka). Zbiór zabezpieczony w 1948 r.
14
Bibliografia:
Źródła
AAN Warszawa - Archiwum Akt Nowych w Warszawie:
Ministerstwo Administracji Publicznej, nr 2401.
Ministerstwo Ziem Odzyskanych, nr 79.
AMN - Archiwum Muzeum w Nysie:
2/84
2/85
zespół S. Kramarczyk: teczka „Kserokopie i odpisy materiałów S. Kramarczyka” zawierająca
tekst „Historia Muzeum w Nysie do 1957 r.”, nienumerowana; teczka nr 16, zawierająca
niepublikowaną polemikę z artykułem: A. Chrzanowska, A. Zawisza, Praca naukowo-oświatowa
muzeów woj. opolskiego w okresie X-lecia, „Kwartalnik Opolski”, R.2 1956, nr 1, s. 231-249;
teczka nr 24, zawierająca pismo mgr inż. St. Kramarczyka do Dyrekcji Muzeum Śląska Opolskiego
w Opolu z dn. 3.06.1970 r.
APO - Archiwum Państwowe w Opolu:
zespół Starostwo Powiatowe w Nysie, sygn. 312.
zespół Starostwo Powiatowe w Nysie, sygn. 306.
Dobrowolski T., Zagadnienie muzealnictwa, „Biuletyn Historii Sztuki i Kultury”, R. VIII, 1946, nr
3/4, s. 167-170.
Kieszkowski W., Składnica Muzealna Paulinum i rewindykacja zabytków na Dolnym Śląsku,
„Pamiętnik Związku Historyków Sztuki i Kultury”, t.1, 1948.
Opracowania
Antkowiak W., Nie odkryte skarby, Gdynia 1993.
Gębczak J., Losy ruchomego mienia kulturalnego i artystycznego na Dolnym Śląsku w czasie
drugiej wojny światowej, Wrocław 2000.
Grundmann G., Erlebte Jahre wieder schein, Monachium 1965.
Kowalski Z., Miasto w latach 1945-1946, [w:] Miasto Nysa. Szkice monograficzne, Wrocław 1970.
Kowalski Z., Powrót Śląska Opolskiego do Polski, Opole 1988.
Kozieł, A., Haga w Kamieńcu Ząbkowickim, czyli kilka słów o cyklu holenderskich wedut z
kamienieckiego pałacu, [w:] Marmur dziejowy: studia z historii sztuki, Poznań 2002, s. 389397.
Lorenz S., Muzea i zbiory w Polsce 1945-1955, Warszawa 1956.
Łuczyński, R. M., Losy rezydencji dolnośląskich w latach 1945-1991, Wrocław 2010.
15
Nitschke B., Wysiedlenie ludności niemieckiej z Polski w latach 1945-1949, Zielona Góra 1999.
Palica, M., Kilka słów o kolekcji hrabiów Matuschków z Biechowa koło Nysy, czyli przyczynek do
badań na śląskim kolekcjonerstwem, [w:] Nysa. Sztuka w dawnej stolicy księstwa biskupiego,
red. R. Hołownia, M. Kapustka, Wrocław 2008, s. 289-297.
Pawlik K., Muzeum Sztuki i Starożytności w Nysie w latach 1897-1945, „Muzealnictwo”, 1998, nr
40. s. 66-71.
Pawlik K., Zarys historii muzeów w Nysie od końca XIX wieku do 1945 roku, „Muzealnictwo”,
2006, nr 47, s. 15-24.
Pruszyński J., Polityka i prawo wobec ochrony zabytków wsi i miasteczka, [w:] Wieś i miasteczko u
progu zagłady. Materiały Konferencji Naukowej Stowarzyszenia Historyków Sztuki,
Wojnowice, marzec 1988, Warszawa 1991, s. 171-184.
Pruszyński J, Dziedzictwo kultury Polski. Jego straty i ochrona prawna, t. 2, Kraków 2001.
Ruchniewicz M., Lata 1945-1948, [w:] Dolny Śląsk. Monografia historyczna, red. W. Wrzesiński,
Wrocław 2009, s. 625-674.
Sękowski R., Losy księgozbiorów niemieckich w powiecie prudnickim po 1945 roku, „Ziemia
Prudnicka”, R:2009-2010.
Szymiczek F., Moja pierwsza podróż służbowa do Nysy w 1945 r., [w:] Szkice Nyskie. Studia i
materiały, red. Z. Kowalski, t. 3, Opole 1986.
Tyszkiewicz J., Lata 1949-1955, [w:] Dolny Śląsk. Monografia historyczna, red. W. Wrzesiński,
Wrocław 2009, s. 675-714.
Wróbel B., Ukryte skarby. Niezwykłe losy dzieł sztuki na Dolnym Śląsku w latach 1942-1950,
Wrocław 2009.
Netografia
Dzienniki Ustaw – strona administrowana prze Ministerstwo Administracji i Cyfryzacji [on line]
http://dziennikustaw.gov.pl/ [dostęp: 23.02.2015]
Encyklopedia Województwa Śląskiego [on line]
http://ibrbs.pl/mediawiki/index.php/Rejencja_opolska [dostęp 22.02.2015 r.]
"Śląskie Kolekcje Sztuki" [on line] http://www.slaskiekolekcje.eu/O-Projekcie
16
[dostęp: 23.02.2015]