„DEWASTACJA I ZASMiIECANIE JASKIN JURY KRAKOWSKO

ARTUR PONIKIEWSKI
AGNIESZKA MARKOWIAK
JASKINIE – NISZCZENIE – ZAŚMIECANIE - OCHRONA
Fakt niszczenia i zaśmiecania jaskiń w Polsce stanowi coraz większe zagrożenie dla
istnienia tych bezcennych obiektów przyrody nieożywionej, a skala tego problemu obejmuje
już nie tylko jaskinie turystyczne i łatwo dostępne, lecz również obiekty, do których
zwiedzania niezbędny jest sprzęt alpinistyczny. W wielu przypadkach otwory jaskiń lub nawet
fragmenty przyotworowe zostały zasypane śmieciami w sposób utrudniający, bądź nawet
uniemożliwiający eksplorację. Wśród tych obiektów należy szczególnie wymienić jaskinie
Wyżyny Krakowsko – Wieluńskiej, Gór Świętokrzyskich czy Niecki Nidziańskiej.
Z naszych obserwacji wynika, iż najbardziej zanieczyszczone są jaskinie Niecki
Nidziańskiej, a dokładniej te położone w gm. Busko – Zdrój / Rez. Skorocice oraz pomnik
przyrody „Karabosy” w Siesławicach z unikalnymi jaskiniami wodnymi /.
Zaśmiecanie jaskiń jest więc także obserwowane na terenach objętych ustawą o ochronie
przyrody (parki narodowe, rezerwaty przyrody, pomniki przyrody itp.).
Biorąc pod uwagę genezę zanieczyszczania tych jaskiń, można wyróżnić:
1. Jaskinie, które są zanieczyszczane od wielu lat np. Jaskinia pod Bukami I i II, Jaskinie
Siewierskie, Jaskinia w Leju;
2. Jaskinie zaśmiecone jednorazowo np. Jaskinia Chotelecka;
3. Jaskinie zaśmiecane w związku z ich łatwą dostępnością i wzmożonym ruchem
turystycznym np. Jaskinia Jasna nad Wisłą.
W pierwszym przypadku są to zanieczyszczenia w ilości od kilku do kilkunastu m³
zlokalizowane w otworach wejściowych jaskiń, położonych najczęściej na terenach ogólnie
dostępnych. W obiektach tych obserwuje się ciągłe przybywanie ilości odpadków. W tego
rodzaju jaskiniach jedyną możliwością zapobiegającą dalszemu zaśmiecaniu jest właściwe
zabezpieczenie otworu wejściowego, oczywiście po wcześniejszym oczyszczeniu obiektu.
Zanieczyszczanie tych jaskiń przez okoliczną ludność od wielu lat, niewątpliwie
spowodowała, iż obiekty te stały się zwyczajowymi wysypiskami śmieci. Dodatkowo
akceptacja takiego postępowania przez „sąsiadów” sprzyja rozwojowi tego zjawiska. Niektóre
zaśmiecone jaskinie posiadają czynne podziemne przepływy wodne, wypływające w dalszym
biegu na powierzchnie, które mogą ulec skażeniu. W tym przypadku istnieje groźba
zanieczyszczania ujęć wody pitnej. Możliwość przenikania zanieczyszczeń do wód
podziemnych przez szczeliny i namuliska jaskiniowe może prowadzić do bardzo groźnych
skażeń poziomów wodonośnych na pewnym obszarze. Znane są również przypadki, kiedy
jaskinie zaśmiecali sami właściciele terenu, na którym znajdowały się te obiekty (Schronisko
ze Studnią, Skotniki Górne, gm. Pińczów).
W drugim przypadku rodzaj zanieczyszczeń świadczy o tym, iż odpady zostały
przetransportowane do jaskini i tam pozostawione, jednakże ich ilość jest niewielka i stała.
Ostatni przypadek dotyczy zaśmiecania jaskiń przez penetrujących je pseudoturystów
drobnymi odpadkami. W dwóch ostatnich przypadkach w celu ochrony jaskiń z reguły
wystarczające jest postawienie tablic informacyjnych o zakazie zaśmiecania, karach za
zaśmiecanie, formie ochrony, właścicielu terenu, bądź też udostępnienie turystyczne tych
obiektów przez właściciela terenu. Jednakże, jak wiadomo, od każdej reguły mamy
odstępstwa, tak wiec w/w środki zapobiegawcze nie zawsze są skuteczne. Wiąże się to z
częstymi włamaniami, wyrywaniem zamknięć, a także niszczeniem tablic informacyjnych o
zakazach. Faktem jest jednak to, iż każde zamkniecie jaskini skonstruowane w sposób
maksymalnie utrudniający włamanie np. szczelne i masywne drzwi, jest ogromną ingerencją
w środowisko jaskiniowe, a szczególnie mikroklimat i cyrkulacje powietrza w obiekcie. W
związku z tym zdecydowanie lepszą metodą zabezpieczenia jest rodzaj kraty, która
wprawdzie narażona na ciągłe wyrwanie i niszczenie jest najmniej szkodliwym rozwiązaniem
dla samej jaskini. Istotną rolę odgrywa wówczas umiejscowienie zamknięcia na tyle daleko za
otworem wejściowym, aby nie było widoczne z zewnątrz / także ze względów czysto
estetycznych /.
Najtrudniejsza jest ochrona jaskiń położonych na gruntach prywatnych, gdyż właściciel
terenu jest jedyną osobą decydującą o tym, co dzieje się na jego terenie. Jeżeli nawet teren ten
położony jest w granicach parku krajobrazowego, nie ogranicza to w żaden sposób prawa
własności i nie skutkuje uprawnieniami służb ochrony przyrody do pełnienia nadzoru nad tym
gruntem. Fakt prywatnej własności terenu powoduje, iż wojewódzki konserwator przyrody
oraz dyrektor parku krajobrazowego nie mają prawa ingerować w obiekty zlokalizowane na
tym terenie bez zgody właściciela. Ograniczenie to może wystąpić, jeżeli teren zostanie
wykupiony przez Skarb Państwa i ustanowiony na tym terenie zarząd trwały, na co niestety
najczęściej nie pozwalają parkom krajobrazowym realia ekonomiczne. Oczywiście, aby objąć
taki obiekt ochroną potrzebna jest zgoda właściciela. Inaczej wygląda status prawny jaskiń na
terenie parków narodowych i rezerwatów przyrody lub wobec ustanowionych pomników
przyrody i stanowisk dokumentacyjnych, gdzie władza służb ochrony przyrody jest na tyle
rozległa, iż pozwala skutecznie i w pełni je chronić. Wniosek jest prosty: jaskinie położone na
gruntach prywatnych, nie objęte żadną z form ochrony przyrody, pozostawione są na łasce i
niełasce właścicieli, którzy często traktują je jak wysypiska śmieci.
Ochrona jaskiń w świetle polskiego prawa jest rzeczą bardzo trudną i często nierealną, gdyż
nie określa ono w sposób klarowny statusu jaskiń nie objętych żadną z form ochrony
przyrody, a zwłaszcza jaskiń położonych na gruntach prywatnych. Ochrona przyrody, w
rozumieniu ustawy (ustawa o ochronie przyrody - Dz. U. 04.92.880), polega na zachowaniu
m. in. „tworów przyrody żywej i nieożywionej”, ustawa definiuje również określenie
„środowisko przyrodnicze” jako „krajobraz wraz z tworami przyrody nieożywionej [...]”,
podaje także, że „gospodarowanie zasobami przyrody nieożywionej powinno być prowadzone
w sposób zapewniający [...] zachowanie szczególnie cennych tworów i składników przyrody
nieożywionej, w tym profili geologicznych i glebowych, jaskiń, turni, skałek, głazów
narzutowych [...]” (art. 121.1). Niestety odnosi się to jedynie do tworów przyrody
nieożywionej, które położone są w granicach terenów objętych ochroną przyrody. Co do
obiektów leżących poza tymi obszarami, brak jakichkolwiek prawnych rozwiązań. U naszych
południowych sąsiadów każda jaskinia powyżej 2 m. długości, w momencie jej odkrycia,
staje się pomnikiem przyrody.
Powołać należy tu także art. 82 w/w ustawy – „jednostka organizacyjna oraz osoba fizyczna,
wykonującą działalność wpływającą szkodliwie na środowisko (w tym przypadku
składowanie śmieci – przyp. autora), jest obowiązana podejmować działania mające na celu
usuniecie przyczyn szkodliwego oddziaływania na środowisko lub zagrożenia i przywrócenie
środowiska do stanu właściwego.”
Innym rodzajem niszczenia polskich jaskiń, jest działalność zakładów górniczych, które
zniszczyły i niszczą kolejne jaskinie z bogatą szatą naciekową i stanowiskami gatunków
zwierząt, będących pod ścisłą ochroną prawną. Najwięcej takich przykładów obserwujemy w
Sudetach, np. na Górze Polom, Górach Świętokrzyskich - kamieniołomy w Jaworzni,
Kielcach, Ołowiance, gdzie zniszczono w sumie kilkadziesiąt bezcennych jaskiń. Najczęściej
są to obce firmy z kapitałem zagranicznym, których nie interesuje ochrona przyrody w
naszym kraju. Sukcesywnie odstrzeliwują kolejne jaskinie i izolują kamieniołomy od
grotołazów i ochroniarzy przyrody, aby nie można było udokumentować niszczycielskiej
działalności zakładów. Jednakże problem niszczenia jaskiń w „imię koncesji górniczej” jest
bardzo rozległy i chcemy go tylko zasygnalizować w powyższym artykule. W Polsce mamy
także chwalebne przykłady ochrony jaskiń, w tym m.in. na terenie nieczynnych
kamieniołomów: Kadzielnia w Kielcach, Wietrznia również w Kielcach, Jaworznia k/ Kielc
( Jaskinia Chelosiowa Jama – ok. 3700 m ). Wszystkie w/w obiekty są obecnie rezerwatami
przyrody. Niestety na terenie tych samych obiektów w czasie, kiedy były jeszcze czynnymi
kamieniołomami udokumentowano zniszczenie wielu jaskiń. Samo objęcie terenu, na którym
leżą jaskinie ochroną rezerwatową, często nie rozwiązuje problemu dewastacji tych obiektów,
nawet trudno dostępnych, gdzie widoczne są ślady, palenia ognisk, biwakowania, wyrzucania
zlasowanego karbidu przez grotołazów. Innym sposobem ocalenia bezcennych wartości jaskiń
jest ich udostępnianie turystyczne i stały nadzór nad obiektem. W Polsce takimi przykładami
są jaskinie udostępnione na określonych warunkach m.in. Jaskinia Raj, Jaskinia Niedźwiedzia
w Kletnie, Jaskinia Wierzchowska Górna, Jaskinia Nietoperzowa.
Wartości przyrodnicze naszego kraju to niewątpliwie jeden z największych narodowych
atutów, które Polska wnosi w struktury zjednoczonej Europy. Ochrona wszystkich elementów
środowiska jest więc dziś, tym bardziej zasadna, im stają się one nie tylko narodowym, ale i
europejskim dziedzictwem przyrodniczym.
Artykuł ukazał się w: AURA – OCHRONA ŚRODOWISKA nr 1/06