teksty do tablic pionowych

Transkrypt

TEKSTY DO TABLIC PIONOWYCH
Zamość, nazywany Perłą Renesansu i Padwą Północy, to idealne miasto – twierdza, założone
w 1580 roku przez kanclerza wielkiego koronnego Jana Zamoyskiego. Była to jedna z
największych twierdz I Rzeczypospolitej, następnie Księstwa Warszawskiego i Królestwa
Kongresowego. Budowę fortyfikacji bastionowych rozpoczęto wg projektu Bernardo Morando
w 1586 r., a zakończono w 1618 r. Umocnienia były wielokrotnie modernizowane przy udziale
wybitnych inżynierów wojskowych, m.in.: w latach 1618-23 przez Andrea dell’Aqua, 1687-93
przez Jana Michała Linka, w latach 1809-13 i 1817-26 przez płk Jean-Baptiste'a Malleta (później
w służbie Królestwa Kongresowego jako gen. Jana Mallet-Malletskiego). Twierdza Zamość
stanowi dziedzictwo wojskowej myli inżynierskiej – polskiej, włoskiej, francuskiej, rosyjskiej; w
mniejszym stopniu – austriackiej. Prace modernizacyjne trwały do ok. 1856 r. W latach 18661868, rozkazem cara Aleksandra II, twierdza została zlikwidowana; fortyfikacje w znacznej
części zniszczono. Ratowanie jej reliktów zaczęło się już w latach trzydziestych XX w. i trwa do
dziś. Największe prace przywracające wygląd dawnych fortyfikacji trwały pod koniec lat 70. XX
wieku oraz w latach 2007-2013 oparciu o środki Europejskiego Mechanizmu Finansowego
EOG a następnie Unii Europejskiej, w ramach projektu o nazwie: „Zamość Miasto UNESCO,
Pomnik Historii RP – produktem turystycznym polskiej gospodarki”. Jest on elementem
Programu Operacyjnego „Innowacyjna Gospodarka”, w ramach działania 6.4 „Inwestycje w
projekty turystyczne o znaczeniu ponadregionalnym” Na widoku z lotu ptaka przedstawiono
dzisiejszy stan pierścienia fortyfikacji Zamościa, odtworzonego jako wielki park o charakterze
dawnego krajobrazu warownego. Odkryj sam tajemnice przywróconej do życia, przyjaznej,
„Zielonej Twierdzy Zamość” podążając jej szlakami!
LEGENDA:
I.
Bastion I, który powstał w pierwszej fazie rozwoju twierdzy; wielokrotnie
przebudowywany; w większości zniszczony w 1866 r., ponadto w roku 1916 przecięty linią
kolejową. Częściowo odtworzony jako efektowny punkt widokowy, zwany dziś
„Zamojskim Belwederem”. Jedna z odrestaurowanych kazamat jest dostępna do
zwiedzania.
II. Bastion II pochodzi z pierwszej fazy rozwoju twierdzy. Charakteryzuje się spłaszczonym
narysem („Piatta forma”). Modernizowany; zniszczony w 1866 r., odbudowany do formy
z połowy XIX w., w jego wnętrzu znajduje się podziemna trasa turystyczna.
III. Bastion III był wielokrotnie przebudowywany na skutek uszkodzeń spowodowanych
podmokłym gruntem. Udoskonalony w wieku XVII przez Jana Michała Linka, miał dwa
poziomy obrony. Gruntownie przebudowany przez Rosjan; zniszczony niemal bez śladu w
roku 1866. Odbudowany w roku 2013 w postaci z I połowy XIX w., kiedy zachował jeszcze
unikatowy, XVII-wieczny charakter. Wewnątrz – ekspozycja reliktów archeologicznych,
zaś w odrestaurowanej XIX-wiecznej prochowni – ekspozycja obronności Zamościa.
IV. Bastion IV zaprojektowany przez Bernardo Morando, wielokrotnie przebudowywany,
ostatni raz gruntownie, wg projektu Jana Mallet-Malletskiego w latach 20 XIX wieku.
Także po ostatniej przebudowie obiekt uszkadzany na skutek podmokłego podłoża.
Zniszczony planowo w 1866 r. Jego zarys odtworzony został w formie ziemnej, jako
element wspaniałego parku, wg projektu inż. Waleriana Kronenberga w latach 1919-1926.
Nad bastionem góruje olbrzymi, ziemny nadszaniec, ukończony w okresie Powstania
Listopadowego (1830-31). Dziś jest to jedno z najbardziej urokliwych, parkowych miejsc
w Zamościu.
V. Bastion V to największy i jednocześnie najmniej czytelny bastion zamojski. Być może w
pierwotnym projekcie Bernardo Morando, przewidziano tu dwa mniejsze bastiony, po
połączone później w jeden, wielki i niesymetryczny, strzegący twierdzy od północy. Po
wysadzeniu w 1866 r., został całkowicie splantowany w celu prostego wprowadzenia do
miasta Traktu Lubelskiego. Dziś relikty bastionu znajdują się pod rondem u zbiegu ul. J.
Piłsudskiego i W. Łukasińskiego, zaś na powierzchni zaznaczone są fragmentem
zrekonstruowanego muru
VI. Bastion VI pochodzi z pierwszej fazy budowy twierdzy. Był wielokrotnie przebudowywany,
wyposażony w latach 1827-35 w wielką kazamatową działobitnię – nadszaniec, służący do
koncentrycznego ostrzeliwania przedpola. Bastion został zniszczony w roku 1866 i
częściowo odbudowany w formie ziemnej w latach 70. XX w. Zachowany budynek
nadszańca pełni funkcję szkoły. W trakcie odtwarzania przebiegu fos w roku 2012 odkryto
fragment słoniczoła projektu Jana Michała Linka z XVII w., obecnie zakonserwowany i
widoczny ze specjalnej ścieżki w fosie.
VII. Bastion VII strzegący północno-wschodniego narożnika twierdzy, podobny do Bastionu VI,
wyposażony w ogromny nadszaniec – najbardziej imponującą budowlę forteczną
Zamościa. Zniszczony bastion został odbudowany w całości w latach 1978-80 wg projektu
arch. Janusza Macha i arch. Andrzeja Piątka. Rewaloryzację dokończono w roku 2008,
adaptując go na wystawę militariów. Nieodzowny punkt zwiedzania Twierdzy Zamość!
1. Budynek koszar kozackich z lat 1910-1911, obecnie główny punkt informacji turystycznej.
Tu warto rozpocząć zwiedzanie twierdzy. Budynek został wstawiony w częściowo
zachowaną lunetę – zewnętrzne dzieło fortyfikacyjne z początków XIX w., uczytelnione w
roku 2012.
2. „Zamojskie Pola Marsowe” – przedpole fortyfikacji bastionowych, odsłonięte w ramach
odtwarzania krajobrazu warownego Zamościa w latach 2011-2012, przewidziane dla
rekonstrukcji i parad oddziałów historycznych.
3. „Promenada UNESCO” – trakt widokowy na łagodnym wale ziemnym, zamykającym od
północy otwarte przedpole („glacis”) fortyfikacji. Niezapomniana, „idealna” panorama
renesansowego miasta ponad linią bastionowych fortyfikacji. Ewenement w skali Polski,
rzadkość w skali Europy.
4. Przestrzeń fortyfikacji i sztuki. Odtworzony rawelin przed Bramą Lubelską Nową, w
wewnątrz niego amfiteatr, jedyny taki w Polsce, z kulisami w postaci unikatowej
panoramy miasta i fortyfikacji.
5. Przestrzeń Bellony i Flory, miejsce gdzie fortyfikacja i sztuka ogrodowa podają sobie ręce.
Odcinek murów fortecznych z odtworzona Bramą Lubelską Starą i XIX-wiecznym
blokhauzem w jednym z najpiękniejszych parków Polski, zrealizowanym w latach 19191926 wg projektu Waleriana Kronenberga.
6. Słoniczoło przed Bastionem VI – jako piękna parkowa wyspa, otoczona stawem
uformowanym na kształt dawnej fosy. Najbardziej romantyczne miejsce dawnej twierdzy,
przykład dobrej adaptacji terenów pofortecznych dla celów parkowych.
7. Zaznaczony w postaci niskiego wału rawelin – dwuramiennik przed kurtyną między
bastionami III i IV. Krajobraz przywoływany z niepamięci na Twoich oczach. O niedawna
najbardziej zaniedbany fragment twierdzy – dziś odtworzone od podstaw przedpole
widokowe Zamościa od zachodu, z monumentalną bryłą Pałacu Zamoyskich na pierwszym
planie.
8. „Ars Magna – Architectura Militaris”, czyli „Architektura obronna – sztuką wielką!”
Udowadnia to widok z odtworzonego słoniczoła przed odbudowanym, majestatycznym
Bastionem III. Krajobrazowa opowieść o potędze i chwale dawnych fortyfikacji.
9. Arsenał nowy i nowszy. Odbudowany pod koniec
XVII wieku przez Jana Michała
Linka, przebudowany w wieku XIX przez Jana Mallet-Malletskiego; dziś to „Muzeum Barwy
i Oręża”. Stanowi ośrodek całego kompleksu muzealnego; u jego stóp, w odbudowanym
wale mieści się nowoczesna ekspozycja militariów z XX-wieku – najnowszy zamojski
arsenał, zbudowany w roku 2013.
10. „Sektor Zatrzymanego Czasu” – najefektowniejsza zamojska brama zwana
„Szczebrzeską”, odrestaurowana z wielkim sukcesem w latach 2007-2009 wg projektu
arch. Andrzeja Cygnarowskiego wraz z drewnianym mostem fortecznym,
wyprowadzającym na dziedziniec („plac broni”) rawelinu z odnowionym blokhauzem z ok.
1825 r. Wokół wysokie wały rawelinu, z nich monumentalna panorama Bramy
Szczebrzeskiej i Katedry Zamojskiej.
11. Przedpole południowego frontu Twierdzy Zamość. Efektowny, odzyskany dopiero w 2012
r. widok, ukazujący potęgę bastionowej twierdzy. Po przeciwnej stronie, w odległości ok.
500 m - okrągła działobitnia w typie sławnej tzw. „Wieży Montalemberta”, zbudowana w
latach 1825-1831 wg projektu J. Mallet-Malletskiego. W okresie II wojny światowej
zamieniona przez Niemców na obóz przejściowy dla wysiedlanej i eksterminowanej
ludności Zamojszczyzny. Miejsce masowych mordów i niewyobrażalnych cierpień, m.in.
dzieci. Szacowana liczba ofiar zamojskiej „Rotundy” – to ok. 20 000. Dziś jest to Miejsce
Pamięci Narodowej otoczone cmentarzem pomordowanych i poległych w walkach na
Zamojszczyźnie.
12. Rawelin pomiędzy bastionami I i VII. Odtworzony częściowo , wkomponowany pomiędzy
istniejący parking i budowle prywatne – daje pogląd na sylwetę Zamościa od wschodu, z
widocznymi bramami – Lwowską Starą, której oryginalną formę z 1599 r. zaczęto
przywracać jeszcze przed II wojną światową i Lwowską Nową z lat 1820-21, gdzie po
renowacji w 1980 r. koncertuje Orkiestra Symfoniczna im. Karola Namysłowskiego –
przedmiot uzasadnionej dumy Zamościa.
Tablica 1
SZLAKI:
Szlak forteczny, oznaczony kolorem czerwonym. Jest to szlak pieszy, edukacyjny,
prowadzony bliskim przedpolem i zapolem, a więc jak najbliżej fortyfikacji, pozwalający w
sposób systematyczny poznać je od zewnątrz a czasem
i od środka. Ukazuje Zamość,
jako specyficzne i wyjątkowe założenie obronne, zmieniające się w rytm przemian uzbrojenia,
strategii i taktyki, w uzależnieniu od sytuacji politycznej i ekonomicznej. Trasa wymaga, łącznie
ze zwiedzaniem ekspozycji, około 5 godzin.
Podążając szlakiem fortecznym na wschód, a potem na północ, przejdziesz zębatą linią
oznaczającą drogę krytą powyżej fosy lunety, aż na jej czoło, gdzie zlokalizowano punkt
widokowy. Jeśli skierujesz się na południe, zejdziesz do fosy i rozpoczniesz wędrówkę
„zdobywając twierdzę” przez furtę w murze kurtynowym i dalej, zwiedzając Bastion VII wraz z
monumentalnym nadszańcem, pełniącym funkcje muzealne. Możesz też wędrować fosą na
zachód, oglądając relikt XVIII-wiecznego słoniczoła w Bastionie VI.
Szlak przyrodniczy, oznaczony kolorem zielonym. Jest to szlak pieszy, rekreacyjnoedukacyjny, który pozwala zapoznać się z walorami przyrodniczymi twierdzy, w tym
zabytkowymi założeniami zieleni w granicach historycznych
fortyfikacji. Celem jest
pokazanie współistnienia i przenikania walorów kulturowych oraz przyrodniczych jako
kolejnego etapu
w jej historii. Ukazuje zagadnienie komponowanej zieleni fortecznej i jej
sukcesji na terenach pofortyfikacyjnych. Wymaga około 3 godzin – z nieodzownym
przystankiem na ławeczce, w którymś z uroczych zakątków zabytkowego Parku Miejskiego.
Jeśli skierujesz się na wschód, przejdziesz wokół budynku oficerskiego, wokół którego rosną
stare okazy drzew z pierwotnych nasadzeń, z końca XIX wieku. Zdobiły one ogród oficerski.
Idąc dalej na wschód, w kierunku ulicy Partyzantów, zobaczysz fragmenty ogrodu
kwaterowego z 1950 roku. Nawiązują one do renesansowej sztuki ogrodowej i są fragmentem
monumentalnego, lecz niezrealizowanego w całości projektu wielkiego parku i ogrodu
zoologicznego, opracowanego przez profesora Gerarda Ciołka i jego zespół. Idąc na zachód,
zobaczysz stare drzewa, stanowiące resztki zieleni koszar kozackich i nasadzenia współczesne
które oznaczają linie dawnych fortyfikacji.
Szlak widokowy – „panoramiczny”, oznaczony kolorem niebieskim. Jest to szlak pieszy
edukacyjno-rekreacyjny, prowadzony dalszym przedpolem twierdzy, z wykorzystaniem
najlepszych punktów, ciągów i płaszczyzn widokowych, w celu zaprezentowania unikatowych
panoram Starego Miasta z pasem fortyfikacji u podnóża, z iluzją częściowo odtworzonej zieleni
fortecznej. Jest to świadomie kształtowany, scenariusz zmiennych widoków i panoram miasta
warownego – swoista rekonstrukcja krajobrazowa panoram historycznych. Jeśli możesz
poświęć ok. 2,5 godzin przejdź niespiesznie przyjazną, łatwą i… nieco romantyczną trasą dla
koneserów piękna krajobrazu.
Zapraszamy najpierw na punkt widokowy na niewielkim, wielokątnym nasypie który widzisz
po lewej stronie, nad fosą.. Następnie udaj się do Koszar Kozackich – budynku informacji
turystycznej, zapoznaj się z bogactwem dziedzictwa fortyfikacyjnego w Polsce, posil się przed
drogą – wyjdź z budynku na północ i wejdź na odbudowane wały czoła lunety. Rzuć okiem na
panoramę Zamościa poprzez koronkę koron drzew. Po powrocie przed budynek koszar
zadecyduj, czy idziesz na zachód – w kierunku najwspanialszej panoramy Zamościa, widocznej
z nasypu, zamykającego przedstok, nazwanego „Promenadą UNESCO”, czy też pójdziesz na
wschód krawędzią fosy, napotykając po drodze punkt widokowy prezentujący Bastion VII.
Szlak rowerowy „Cyrkumwalacyjny” - wokół twierdzy. Oznaczony kolorem fioletowym.
Szlak ma charakter spacerowy i edukacyjny. Jest dostępny dla wszystkich kolarzy, bardzo łatwy
pod względem terenowym. Prowadzony jest najbardziej zewnętrzną trasą, ze
zminimalizowanymi kolizjami z komunikacją pieszą i kołową. Na wielu odcinkach przebiega
jednak ścieżkami, dostępnymi i dla innych zwiedzających. Proponujemy około 40-minutową
przejażdżkę – „patrol” wokół ufortyfikowanego miasta. Ale przypuszczamy, że wielokrotnie
zsiądziesz z roweru, czytając tablice, korzystając z infomatów i zaglądając w różne ciekawe
miejsca. Podróż może więc się wydłużyć!
Droga na zachód od niniejszej tablicy powiedzie Cię zapolem wielkiej lunety – ziemnej budowli
fortecznej, w której ulokowano później koszary 10 Pułku Kozaków Dońskich, a obecnie
informację turystyczną, następnie podnóżem wału widokowego, skrajem otwartego
przedpola fortyfikacji zamojskich, poprzez fragment ogrodu kwaterowego z lat 50 XX. w,
nawiązującego do ogrodów renesansowych. Po przekroczeniu ulicy Józefa Piłsudskiego
zanurzysz się w zieleń wspaniałego, historycznego Parku Miejskiego. Kierując się na wschód
objedziesz miękkimi łukami Bastion VII i przekroczywszy Ulicę Partyzantów pomkniesz w
kierunku Bastionu I i otwartego południowego przedpola Twierdzy Zamość.
TAK BYŁO:
1. Plan przebudowy kazamat w Bastionie VII w pierwszej połowie XIX wieku. Jest to
przykład trwałości i żywotności fortyfikacji systemu bastionowego i kontynuacji idei
umocnień Zamościa z końca XVI wieku.
2. Luneta przed północno-wschodnim frontem twierdzy, między bastionami VI i VII na
planie z 1817 r., nowatorski element obronny
z czasów Księstwa Warszawskiego,
przewidziany do adaptacji i rozbudowy.
3. Dalsza ewolucja projektu – rozwinięta wersja lunety z rozbudowanymi stanowiskami
w piechoty na obiegającej ją drodze krytej i dwoma murowanymi redutami jedną
wewnątrz, drugą na zapolu – w na placu broni, na planie z 1825 r. Żadna z tych budowli
nie doczekała się realizacji w zamierzonej formie.
4. Plan lunety z 1847 r. z zaznaczonym położeniem niezrealizowanej reduty.
5. Plan wykonawczy modernizacji lunety z roku 1854. Jej reduta-śródszaniec została
zbudowana pospiesznie, nie jako potężne dzieło murowane, lecz obiekt wyłącznie
ziemny i otoczona palisadą. Mimo tego luneta VI-VII była wtedy jednym z
najnowocześniejszych dzieł twierdzy.
6. Murowana reduta, stanowiąca centralny element, czyli śródszaniec lunety – na
akwareli Jana Pawła Lelewela. Obraz przedstawia idealną wizję nigdy
niezrealizowanego dzieła.
Tablica 2
SZLAKI:
sposób systematyczny poznać je od zewnątrz a czasem i od środka. Ukazuje Zamość, jako
specyficzne i wyjątkowe założenie obronne, zmieniające się w rytm przemian uzbrojenia,
Szlak forteczny nie przebiega w pobliżu tej tablicy. Jeśli chcesz do niego dotrzeć, idź drogą
asfaltową w kierunku centrum informacji turystycznej, które znajduje się teraz za Tobą.
Naprzeciw dawnego budynku koszarowego. Stamtąd podążając szlakiem fortecznym na
wschód, a potem na północ, przejdziesz zębatą linią oznaczającą drogę krytą powyżej fosy
lunety, aż na jej czoło, gdzie zlokalizowano punkt widokowy. Jeśli skierujesz się na południe,
zejdziesz do fosy i rozpoczniesz wędrówkę „zdobywając twierdzę” przez furtę w murze
kurtynowym i dalej, zwiedzając Bastion VII wraz z monumentalnym nadszańcem, pełniącym
funkcje muzealne. Możesz też wędrować fosą na zachód, oglądając relikt XVIII-wiecznego
słoniczoła w Bastionie VI. Z miejsca w którym stoisz zauważ jak wyglądał przedstok, inaczej
esplanada – ogromne ziemne dzieło inżynierskie, polegające na takim ukształtowaniu
przedpola fortyfikacji, ażeby nie było na nim żadnych miejsc, w których mógłby schować się
atakujący nieprzyjaciel. Wyznaczenie spadków, załamań i zasięgu tych płaszczyzn – byłoby i
dziś bardzo trudnym zadaniem z dziedziny geometrii; wtedy rozwiązywano je bez pomocy
komputerów. Jeszcze trudniejsze było wymodelowanie w terenie tej olbrzymiej ziemnej
rzeźby. Jej pełne odtworzenie byłoby dziś niemożliwe – część esplanady pokryta jest
zabudową. Dziś jej charakter częściowo odtwarza otwarta przestrzeń błoń, nazwanych
„Zamojskimi Polami Marsowymi” i zielony wał, który jest teraz przed Tobą. Załamania
płaszczyzn przedstoku oddane są poprzez układ ścieżek.
zabytkowymi założeniami zieleni w granicach historycznych fortyfikacji. Celem jest pokazanie
współistnienia i przenikania walorów kulturowych oraz przyrodniczych jako kolejnego etapu
w jej historii. Ukazuje zagadnienie komponowanej zieleni fortecznej i jej sukcesji na terenach
pofortyfikacyjnych. Wymaga około 3 godzin – z nieodzownym przystankiem na ławeczce, w
którymś z uroczych zakątków zabytkowego Parku Miejskiego.
Szlak przyrodniczy nie przebiega bezpośrednio przy tej tablicy. Możesz do niego łatwo dotrzeć
pierwszą, prostopadłą ścieżką, wiodącą w kierunku fosy i fortecznych murów. Biegnie on
bezpośrednio nad fosą, poprzez punkt widokowy na zapolu fortecznej lunety (trójkątnego
wysuniętego dzieła fortecznego), następnie przedpolem Bastionu VI oraz lunety przed dawną
kurtyną V-VI i Bramą Lubelską Nową. Istotą fortyfikacji bastionowych były ogromne, zielone
przedpola, na których z rzadka rosły pasy zadrzewień i zakrzewień przeszkodowych. Trawiaste,
kilkusetmetrowe przedstoki (inaczej esplanady lub glacis), były w założeniu scenografią pola
walki. Nie mogła być niczym zajęta, co przesłaniałoby ogień z fortecznych wałów. Po likwidacji
twierdzy miejsce to powoli zarastało, częściowo zabudowano je koszarami, zaś od lat 50. XX
wieku w niekonsekwentny sposób zamieniano na park. Traciło ono charakter otwartych błoń,
ramowanych wałami i zielenią wysoką. Teraz odtworzono ten charakter.
najlepszych punktów, ciągów i płaszczyzn widokowych,
w celu zaprezentowania
unikatowych panoram Starego Miasta z pasem fortyfikacji u podnóża, z iluzją częściowo
odtworzonej zieleni fortecznej. Jest to świadomie kształtowany, scenariusz zmiennych
widoków i panoram miasta warownego – swoista rekonstrukcja krajobrazowa panoram
historycznych. Jeśli możesz poświęć ok. 2,5 godzin przejdź niespiesznie przyjazną, łatwą i…
nieco romantyczną trasą dla koneserów piękna krajobrazu.
Szlak widokowy poprowadzi Cię z dala od fosy kurtyn i bastionów, a jednak doznasz poczucia
mocy i podziwu dla renesansowego miasta i jego bastionowych fortyfikacji. Były one
nierozerwalnie połączone – funkcją i formą. Ujrzysz to, co w 200 – 300 lat temu wzbudzało
zachwyt i respekt – koronkę wież i dachów ponad czerwonymi, niskimi murami i grubymi,
zielonymi wałami. W Zamościu, dla Twojej wiedzy i radości – dokonano eksperymentu.
Ocalono, kosztem odważnych i ryzykownych decyzji projektowych – przedpole które zostało
częściowo zabudowane a w większości zarośnięte zielenią. Usypano niski wał, naśladujący
dawny przeciwstok, kończący wielką równię pochyłą, zaczynającą się u stóp bastionów.
Zapraszamy, przejdź kilkaset metrów
tą promenadą, dającą rozległe widoki na Zamość od
północy. Zrozumiesz, dlaczego nazwaliśmy tę, zawieszoną pomiędzy Zamościem starym i
nowym, aleję – „Promenadą UNESCO”.
Szlak rowerowy „Cyrkumwalacyjny” - wokół twierdzy”. Oznaczony kolorem
fioletowym. Szlak ma charakter spacerowy i edukacyjny. Jest dostępny dla wszystkich kolarzy,
bardzo łatwy pod względem terenowym. Prowadzony jest najbardziej zewnętrzną trasą, ze
Kierując się na zachód, trafisz niebawem na ścieżkę, zygzakującą łagodnie u stóp niewysokiego
nasypu. Jest to jedna z największych, choć w pierwszej chwili mało widocznych inwestycji w
ramach odnowy twierdzy z funduszów europejskich. Nasyp ten dzieli i równocześnie łączy dwa
światy – unikatowy krajobraz zabytkowego miasta i współczesny, utylitarny, osiedla
mieszkaniowego. Zadziwi Cię kulisowa, piętrząca się panorama Zamościa – perły Renesansu,
oprawiona w kunsztowny pierścień fortyfikacji. Jest sumą wyjątkowej i unikatowej wartości
miasta, zaklętej w jego krajobraz, co stanowi o jego pozycji na elitarnej liście Dziedzictwa
Kultury UNESCO. Droga na wale, u której stóp pojedziesz – jest właśnie „Promenadą UNESCO”.
TAK BYŁO:
1. Plan i widok Twierdzy Zamość od północy, na przeciw Bastionu VI, rysunek sporządzony
podczas przemarszu wojsk króla szwedzkiego Karola XII ukazuje twierdzę po przebudowach
dokonanych przez Jana Michała Linka.
2. Dzieła obronne i przedstok (glacis) północnego frontu twierdzy na planie z 1817 roku.
3. Idealne opracowanie geometrii przedstoku w planie z 1825 r. Na przedstoku nie mogło być
żadnego martwego kąta, a więc miejsca w którym nieprzyjaciel byłby niewidoczny z pozycji
piechoty. Trudno ocenić, na ile ten ambitny plan został zrealizowany.
4. Widok przedpola Bastionu VII po likwidacji twierdzy – fotografia archiwalna z początków
XX w.
Tablica 3
SZLAKI:
Szlak forteczny nie przebiega bezpośrednio przy tej tablicy, lecz osiągniesz go łatwo, kierując
się ulicą J.Piłsudskiego ku historycznemu centrum miasta. Słupki z czerwonym oznaczeniem
poprowadzą Cię na spotkanie budowli obronnych. Przejdziesz przez Bramę Lubelską Nową i
drewnianym mostem dotrzesz na czoło odtworzonej lunety, pełniącej niegdyś rolę rawelinu
między bastionami V i VI. Dziś w jej wnętrzu zlokalizowano amfiteatr. Ścieżka poprowadzi Cię
do fosy, która w fortyfikacji bastionowej była strefą śmierci. Przestrzeliwana była wzdłuż z
kazamat i wałów bastionów, zaś w poprzek – z muru ze strzelnicami, nazwanego ku czci
wynalazcy, znanego francuskiego inżyniera – murem Carnota. U stóp Bastionu VI ujrzysz
resztkę „tajnej broni” – XVII-wiecznej Twierdzy Zamość, wyprzedzającej swoją epokę, a
wprowadzonej przez J.M.Linka. Jest to fragment muru i kazamaty poprawiającej możliwości
obronne Bastionu VI. Osłaniała ona przód, czyli czoło bastionu, dlatego nazwana została
słoniczołem.
Szlak przyrodniczy, który przebiega przy tablicy prowadzi tutaj w cieniu dużych, iglastych
drzew. Zdziwienie budzą dojrzałe sosny czarne, świerki, stare żywotniki i jakby zbyt gęsta
siatka prostopadłych ścieżek. Powstałe w ten sposób kwatery są zaakcentowane centralnie
nasadzonymi, młodymi lipami i klonami. Są to ślady projektu ogrodowego prof. Gerarda Ciołka
z 1950 r. Przewidywał on zamianę przedstoku i dzieł zewnętrznych twierdzy w wielki, ozdobny
ogród. Miał on cechy ogrodu renesansowego, czyli włoskiego – z regularnymi kwaterami,
obwiedzionymi żywopłotami, lecz bez jednej, dominującej alei - osi. Byłby on niezwykle
malowniczy, lecz zamknąłby całkowicie widok z- i na miasto. Z projektu zrealizowano jedynie
niewielkie fragmenty przy ul. Piłsudskiego i ul. Partyzantów. Zachowano je jako ślad
działalności mistrza polskiej sztuki ogrodowej oraz sposobów myślenia o krajobrazie Zamościa.
Te mają już ponad 60 lat!
najlepszych punktów, ciągów i płaszczyzn widokowych, w celu zaprezentowania unikatowych
panoram Starego Miasta z pasem fortyfikacji u podnóża, z iluzją częściowo odtworzonej zieleni
fortecznej. Jest to świadomie kształtowany, scenariusz zmiennych widoków i panoram miasta
warownego – swoista rekonstrukcja krajobrazowa panoram historycznych. Jeśli możesz
poświęć ok. 2,5 godzin przejdź niespiesznie przyjazną, łatwą i… nieco romantyczną trasą dla
koneserów piękna krajobrazu.
Niebieski szlak widokowy, przebiegający przy niniejszej tablicy prowadził Cię przez ogród
kwaterowy, pocięty gęsto alejkami, zarośnięty starymi, ponad 50-letnimi drzewami. Ogród ten
– ślad ambitnego projektu z początków lat 50. XX wieku był próbą ukazania inspiracji sztuką
renesansu – w realiach socrealizmu. Może na szczęście – nie udało się pokryć mozaiką
ogrodowych kwater całego przedpola twierdzy; dziś o pięknych widokach z „Promenady
UNESCO” ani z wałów fortecznych nie mogłoby być mowy. W pewnym w kwaterowym
ogrodzie znajdziesz altanę, w której dotkniesz makiety całej, odnowionej Twierdzy Zamość.
Niedaleko stoi infomat i tablice informacyjne. Dowiesz się z nich, jak niegdyś wyglądał Zamość,
gdy spoglądali nań podróżni, zmierzający do twierdzy Traktem Lubelskim. I jak ten widok różnił
się od dzisiejszego, Zaginął bowiem olbrzymi, największy z zamojskich bastionów – nr V.
Szlak poprowadzi Cię teraz na południe od „Promenady UNESCO” obrzeżami dziwnego nieco
ogrodu, podzielonego na niewielkie kwatery. Pojedziesz obrzeżem ogrodu, będącego
wyrazem fascynacji Renesansem w dobie… socrealizmu. Latach 50 XX wieku zaistniał bowiem
projekt, który w istocie uratował przed zabudową bezcenny pas otwartych pofortecznych
terenów wokół zlikwidowanej twierdzy. Zgodnie z rozumianych ówcześnie duchem renesansu,
teren ten postanowiono pokryć perfekcyjnie zaprojektowanym, nieco sztywnym kwaterowym
ogrodem, odwołującym się do tradycji ogrodów włoskich. Pozostały z niego tylko fragmenty;
na pełną realizację zabrakło pieniędzy i konsekwencji. Widoki stąd miłe, lecz niezbyt rozległe.
Nie zawsze tak było. Podróżny zdążający do Zamościa z północy, Traktem Lubelskim, miał
naprzeciw siebie olbrzymi, największy w twierdzy Bastion V i fantastyczne spiętrzenie brył:
najpierw kościoła reformatów (obecnie św. Katarzyny) Ratusza, Akademii Zamojskiej wreszcie
Katedry z wyniosłą dzwonnicą. Budowle te zobaczymy i dziś, niestety, bastion od 1866 roku
nie istnieje. Zaznaczono go jedynie odcinkiem współczesnego, ceglanego muru.
TAK BYŁO:
1. Przedpole bastionów V i VI wraz z lunetą na planie z 1807 r.
2. Północne przedpole twierdzy wg projektu J. Mallet-Malletskiego z 1825 r.
3. Przedpole rawelinu przed Bramą Lubelską Nową na planie z 1847 r. Strzałką zaznaczono
przybliżone dzisiejsze położenie tablicy.
4. Most zwodzony, wprowadzający Trakt Lubelski na rawelin przez Brama Lubelską Nową na
obrazie Jana Pawła Lelewela.
5. Elewacja Bramy Lubelskiej Nowej na obrazie Jana Pawła Lelewela.
6. Brama Lubelska Nowa widoczna od strony miasta na obrazie Jana Pawła Lelewela.
Tablica 4
SZLAKI:
Szlak forteczny nie przebiega przy niniejszej tablicy, stojącej u wschodniego wejścia do Parku
Miejskiego. Znajdziesz
go kierując się ulicą Józefa Piłsudskiego ku Staremu Miastu. Szlak z
zaznaczonego symbolicznie Bastionu V, z krajobrazu znacznie przekształconego przez
komunikację poprowadzi Cię w zaczarowany świat zieleni, wody, cienistych alej i… wysokich
stromych wałów. Tam dotkniesz dramatycznej historii, gdy Twierdza Zamość po raz ostatni w
swych dziejach broniła się w czasie niepodległościowego zrywu. W końcu ocenisz geniusz
polskiego architekta krajobrazu – Waleriana Kronenberga, który z zaniedbanego,
pofortecznego terenu, pozostałego po wysadzeniu i częściowym splantowaniu umocnień
uczynił jeden z najpiękniejszych parków w Polsce. Wszystkiego tego doznasz i dowiesz się,
„szturmując” trzeci z wielkich, zamojskich nadszańców. Ten jednak, w odróżnieniu od 2
poprzednich nie został utworzony z muru, lecz usypany z ziemi. Ukończono go już w ogniu
Powstania Listopadowego , w latach 1830-1831.
Zaraz za tą tablicą zanurzysz się w zaczarowanym świecie Parku Miejskiego. Jest on
przepięknym pomnikiem Niepodległości Polski, odzyskanej w roku 1918 po 146 latach
rozbiorów. Jest też znakiem nowoczesnego i twórczego podejścia do fortyfikacyjnego
dziedzictwa Zamościa. Projektant parku, zrealizowanego w zasadniczej części do roku 1926,
Walerian Kronenberg wykorzystał zarysy zlikwidowanych w latach 1866-68 fortyfikacji a
nawet… odbudował, jako ziemną strukturę, zniekształcony, wysadzony Bastion IV, nie ku
obronie jednak, a jako efektowny, parkowy taras – belweder. Wzdłuż skrzyżowanych alej
zobaczysz wspaniałe, stare lipy i jesiony wyniosłe, przy bocznych – kasztanowce, jesiony,
klony, głogi, i jawory, klony tatarskie, nad brzegiem fos – klony srebrzyste. W liczącym 11,2 ha
parku spotkasz pojedyncze okazy korkowca amurskiego; przejdziesz też aleją orzechów
szarych. Z dwóch infomatów i kilku tablic informacyjnych dowiesz się też o skrzydlatych
mieszkańcach parku.
Szlak zaprowadzi Cię do jednego z najpiękniejszych miejsc w Polsce – wspaniałego Parku
Miejskiego w Zamościu. Zaprojektował go w początkach lat XX Walerian Kronenberg. Jego
zasługę jest to, iż zapewnił zniszczonym zamojskim fortyfikacjom, a także tradycjom
garnizonowych ogrodów z carskich czasów – prawo dobrej kontynuacji. Powstał park z częścią
modernistyczną, utworzoną przez długie, zdwojone aleje, zamknięte w pętle, zwane
hipodromami (mimo że nie służyły nigdy do konnych wyścigów). Inna część parku, z miękko
prowadzonymi alejkami, reprezentuje cechy stylu kaligraficznego w sztuce ogrodowej. Każdy
miłośnik romantycznych widoków po prostu musi odwiedzić co najmniej 4 miejsca w tym
parku! Spojrzeć z góry na napełnioną wodą fosę. Wejść na wyspę, spojrzeć na czerwone mury
fortyfikacji i Bramę Lubelską Starą przez firankę gałęzi starych drzew a w końcu wspiąć się na
ziemny nadszaniec na zapolu zaznaczonego z ziemnymi wałami Bastionu IV i pożegnać Park
Miejski jednym zachwyconym spojrzeniem z wysokości kilkunastu metrów.
Szlak po przejściu przez ulicę Józefa Piłsudskiego, zanurzy się w cieniu starych drzew. Obiegnie
jeden z najpiękniejszych parków w Polsce. Długie, proste odcinki szlaku i dwa dość ostre
zakręty, jakby wielka litera M, są śladem dwóch trójkątnych dzieł fortecznych – lunety oraz
słoniczoła przed Bastionem IV. Narodziły się w epoce napoleońskiej, utrwaliła je przebudowa
w latach 30 XIX w. Zlikwidowano je dwadzieścia parę lat później, gdy Zamość przestał pełnić
funkcję warowni. Na przyległych terenach pofortecznych założono wtedy ozdobny ogród,
zwany Adrianowskim. Dopiero jednak w niepodległej Polsce rozwinięto go we wspaniały park.
Szlak powiedzie wokół łąki gimnastycznej wraz z małym, terenowym amfiteatrem. To bardzo
dobre miejsce na spotkanie z innymi cyklistami; na chwilę rozmowy w ładnym miejscu. Można
tu zatrzymać się, przypiąć rower do stojaka i przejść piechotą, choćby na urokliwą, porośniętą
starymi drzewami wyspę o kształcie grotu strzały. Jest ona śladem słoniczoła przed Bastionem
IV. Objedziesz ją rowerem od strony zewnętrznej. Na alejki parkowe, prosimy, nie wjeżdżaj.
Niech pozostaną krainą spokoju, kontemplacji i obcowania z przyrodą – gdzie czas stanął.
TAK BYŁO:
1. Rozmieszczenie projektowanej zieleni o charakterze maskującym i ozdobnym na planie
ufortyfikowania Zamościa autorstwa Jana Mallet-Malletskiego z roku 1825. Znaczna część
projektowanych nasadzeń została zrealizowana.
2. Luneta przed kurtyną IV-V oraz słoniczoło przed Bastionem IV na projekcie z 1825 r. Na
tym miejscu, po ok. 100 latach powstał Park Miejski. Strzałką zaznaczono przybliżone
położenie tablicy.
3. Luneta IV-V na planie z 1847 z zaznaczoną olbrzymią skazamatowaną redutą. Budowla ta
nigdy nie została zrealizowana.
4. To samo miejsce na planie doraźnych robót fortyfikacyjnych z roku 1854.
5. Projekt Parku Miejskiego sporządzony przez inż. Waleriana Kronenberga, naniesiony na
rysunek pozostałości fortyfikacji. Rysunek pochodzi z 1918 r.
6. Stan realizacji Parku Miejskiego na zdjęciu lotniczym z końca lat 30. XX wieku.
Tablica 6
SZLAKI:
Szlak prowadzi obok tablicy, po stronie wewnętrznej umocnień, po śladzie tzw. drogi wałowej,
na zapleczu pałacu Zamoyskich. Ten fragment twierdzy nie jest odbudowany tak dosłownie,
jak np. okolice Bastionu VII, gdyż stanowi współczesne przedłużenie Parku Miejskiego, który
jak wiadomo, jest umiejętnie zaadaptowanym, lecz nie skopiowanym, krajobrazem
warownym. Na kurtynie III-IV nie odtworzono do pełnej wysokości muru skarpowego,
przypominając, jak ta część warowni. Tablica stoi w miejscu bardzo ciekawego urządzenia
obronnego, pochodzącego z czasów rosyjskiej przebudowy twierdzy, lecz ideowo tkwiącego w
dobie napoleońskiej. Pierwowzorem była tu tzw. „Kazamata Haxo” W środki zamojskich kurtyn
wbudowano pojedyncze kazamaty artyleryjskie do ognia czołowego, zwane trawersami.
Szlak nie przebiega bezpośrednio przy niniejszej tablicy. Poszukaj go w fosie u stóp wału na
którym teraz się znajdujesz. Zachodnie przedpole Twierdzy Zamość, od czasów jej założenia aż
po drugą ćwierć wieku XIX było terenem zalewowym, utworzonym przez spiętrzenie rzeki
Łabuńki. Po likwidacji twierdzy teren ten pozostał podmokły, przyjmując charakter siedlisk
łęgowych a nawet grądowych. W okresie międzywojennym przewidywano tu rozwinięcie
Parku Miejskiego; przeszkodził temu wybuch II wojny światowej. W latach sześćdziesiątych XX
wieku zarówno spontaniczne nasadzenia, jak i naturalny rozrost roślinności spowodował
powstanie gąszczu, nazwanego żartobliwie „Małpim Gajem” – najdzikszego fragmentu miasta
o 5 minut drogi od Rynku Wielkiego. W zrealizowanym projekcie częściowo otwarto i
prześwietlono ten teren. Pozostawiono jednak sporo drzew – olszy czarnych, wierzb i innych,
typowych dla podmokłych terenów.
Szlak widokowy nie przebiega przy niniejszej tablicy. Dotrzesz do niego od strony ulicy
Królowej Jadwigi. Wprowadzi
on do fosy i na zaznaczony w terenie rawelin. Parę lat temu
był tu tzw. „Małpi Gaj” – tak żartobliwie nazwano łęgową i grądową roślinność, która wybujała
nad przekopanym w miejscu dawnego rowu odwadniającego fosy – kanałem. Nikt nie
przypuszczał jak piękny i ciekawy może być widok w kierunku miasta poprzez masyw Pałacu
Zamojskich. To miejsce przez ponad półwiecze było mroczne, ciasne, wilgotne a w dodatku
rozcięte osiedlową ulicą. Obecnie udało się odtworzyć częściowo rawelin – w postaci dwóch
ramion wału i grobli na nie wprowadzającej. Z punktu widokowego na załamaniu ramion
rawelinu ujrzysz odzyskany krajobraz. Poprzez prześwietlony zagajnik zobaczysz ślad
zachodniej kurtyny łączącej bastiony III i IV. A wyżej, ponad białymi murami pałacu - wieżę
ratusza oraz katedry. Po latach Zamość znów przedstawia nam się od zachodu.
Przed Tobą najkrótszy odcinek trasy, który zapewne będziesz pokonywał… najdłużej. Szlak
powiedzie ulicą Zamkową (jest to ogólnodostępny trakt pieszo-jezdny, a więc uważaj na
pieszych i inne pojazdy). Znajdziesz się wewnątrz obwodu twierdzy, na odcinku dawnej drogi
wałowej, a więc obsługującej fortyfikacje, za wysokim wałem kurtyny a więc odcinka łączącego
bastiony III i IV. W połowie jego długości zlokalizowano w wieku XIX wyjście dla załogi,
broniącej wysuniętego na przedpole ziemnego dzieła, zwanego rawelinem. Schody
znajdowały się poniżej osobliwego, małego budynku, kryjącego stanowisko dla jednego działa.
Nazwany trawersem, nawiązywał do koncepcji francuskiego generała Haxo. Po pracach
archeologicznych w roku 2012 postanowiono zlokalizować tam punkt widokowy, utrwalający
położenie zniszczonej kazamaty. Warto go odwiedzić. Kilkadziesiąt metrów dalej dotrzesz do
wjazdu na odbudowany Bastion III. Poszukaj miejsca do przypięcia swego pojazdu. Tam
pozostaniesz na dłużej!
TAK BYŁO:
1. Zachodni front Twierdzy Zamość pod koniec XVII w., przed przebudową dokonaną przez
Jana Michała Linka. Widoczny zalew przed bastionami III i IV.
2. Zachodni front twierdzy w wieku XVIII.
3. Projekt modernizacji twierdzy z roku 1818, wykorzystujący budowle z okresu Księstwa
Warszawskiego, z lat ok. 1807-1813.
4. Plan z 1847 roku, ukazujący finalną postać zachodniego frontu twierdzy Zamość.
5. Projekt przebudowy trawersu – kazamaty do ognia czołowego, zlokalizowanej na kurtynie
pomiędzy bastionami III i IV.
Tablica 7
SZLAKI:
W miejscu, gdzie jeszcze kilka lat temu trudno się było domyślić, istnienia Bastionu III,
odtworzono jego formę i ukazano w formie rezerwatu archeologicznego jego najlepiej
zachowane relikty. Przywrócono jego najbardziej efektowną postać w której wszedł w,
dramatycznych okolicznościach, w wiek XIX. Bastion z dwoma piętrami obrony, powstał w
wieku XVII, wg projektu Jana Michała Linka. Przysposobiony do obrony, brał udział w oblężeniu
w 1813 roku. Niedługo później przebudowano go, wg planów Jana Malleta-Malletskiego,
zachowując jego dwupoziomowy układ. Ostateczna przebudowa Bastionu II latach 40. XIX w.
zatarła jego unikatowe cechy. A potem wszystko, oprócz prochowni, wyrównały ładunki
demolujące rosyjskich wojsk inżynieryjnych. Dziś zobaczysz Bastion III w takiej formie, w jakiej
fascynował on w latach 30. XIX wieku malarza i oficera – Jana Pawła Lelewela.
W sąsiednim
unikatowym budynku XVII-wiecznego Arsenału, w XIX-wiecznej prochowni oraz w
przeszklonym pawilonie, zagłębionym w odbudowanym wale fortecznym czekają ekspozycje
Muzeum Barwy i Oręża.
Szlak nie przebiega przy niniejszej tablicy, obchodząc Bastion III od zewnątrz, przez zagajnik,
pozostawiony na pamiątkę czasów, gdy po likwidacji twierdzy, przez prawie wiek rozrastała
się tu bujna zieleń, charakterystyczna dla podmokłych terenów. W roku 2006 nikt nie
domyśliłby się, że był tu potężny Bastion III oraz jego wielkie słoniczoło – wał z profilem
obronnym, załamany w formie litery „V”. Bastion III odbudowano do postaci z pierwszej
ćwierci XIX wieku, zaznaczono słoniczoło, lecz pomiędzy nimi pozostawiono prześwietlony gaj,
tam, gdzie dawniej były fosy. Jeśli masz nieco więcej czasu, obejdź wielkie słoniczoło krętą,
romantyczną, zacienioną alejką, po linii zewnętrznej fosy. Miejsce to ulubiły sobie małe ptaki
śpiewające.
Szlak nie przebiega w pobliżu tablicy. Należy go szukać na zewnątrz Bastionu III, który po ponad
140 latach jest znów dominantą krajobrazu. Niegdyś wbijał się ostrym narożnikiem w
rozlewiska i mokradła. Nie wiemy, jak wyglądał w 1606 roku gdy Bernardo Morando realizował
jego pierwszą wersję. Wiemy natomiast, jak ekspresyjną i mocna formę nadał mu w latach
1685-1694 Jan Michał Link, odbudowując go po katastrofie budowlanej. Ostatnie przebudowy,
zachowujące pierwotne cechy projektu nastąpiły w czasach Księstwa Warszawskiego i
niedługo potem, ok. 1818 r. Obiekt ze śladami walk uwiecznił na swej wspaniałej panoramie
Zamościa Franz Bruder. Stan po przebudowie Bastionu III zainspirował też do namalowania aż
dwóch akwarel Jana Pawła Lelewela. Tym samym widok Zamościa poprzez groźny Bastion III
został dobrze uwieczniony przez malarzy XIX w. Niestety druga przebudowa, wykonana wg
projektu Jana Malleta-Malletskiego po 1825 r., odebrała bastionowi jego wyjątkowość. W roku
2006 zdecydowano o odbudowie Bastionu III, w jego przedostatniej, dobrze
udokumentowanej, a najbardziej urodziwej formie.
Bastion III po zniszczeniach w latach 1866-68 praktycznie zniknął z krajobrazu Zamościa.
Podniesiono go z tkwiących głęboko w ziemi ruin, w latach 2012 – 2013 i doprowadzono do
stanu w którym kończył służbę w polskich barwach, po bohaterskiej obronie Zamościa w roku
1813. Osnową tego stanu była XVII-wieczna jego przebudowa wg planów znakomitego
inżyniera Jana Michała Linka. Dziś w podziemiach bastionu zobaczysz niezwykłą ekspozycję
jego oryginalnych reliktów z różnych faz rozwoju. W XIX-wiecznej, odrestaurowanej
prochowni, znajdującej się po środku bastionu, zapoznasz się z interaktywną ekspozycją,
ukazującą kolejne etapy rozbudowy twierdzy zamojskiej; jej oblężenia, zwycięstwa i klęski na
tle rozwoju sztuki wojennej. Zanim powrócisz do zaparkowanego w przed wejściem do
kazamat bicykla, na pewno zwiedzisz jeszcze punkt widokowy na czole bastionu oraz
udostępniony do zwiedzania bark z ekspozycją lekkiej artylerii wałowej.
TAK BYŁO:
Muzeum Fortyfikacji i Broni w obrębie Bastionu III i Arsenału w Zamościu
BASTION NR III FAZY PRZEMIAN
1.
2.
3.
4.
5.
6.
WG „PLANU SZWEDZKIEGO”, 1704r.
WG „PLANU F. BUZOGANY’EGO”, 1772r.
WG PLANU „RYS. PAŁACU ZAMOYSKIEGO OGÓLNY”, 1801r.
WG PLANU JANA CHRZCICIELA MALLET-MALLETSKIEGO, 1817r.
WG PLANU Z 1841r.
WG PLANU KONCEPCYJNEGO REKOMPOZYCJI BASTIONU Z UWZGLĘDNIENIEM
LAPIDARIUM I REZERWATU ARCHEOLOGICZNEGO.
Tablica 8
SZLAKI:
Zwiedziwszy Bastion III i wszystkie ekspozycje muzealne, można przejść przez pięknie
odnowioną Bramę Szczebrzeską i… cofnąć się w czasie o prawie 180 lat! Drewniany most
wyprowadza na plac broni rawelinu. Został on odtworzony w niemal wiernej formie – na tyle
na ile pozwolił przebieg istniejącej ulicy. Dostępu do mostu fortecznego broni odrestaurowany
blokhauz. Odtworzony obszar przedbramia szczebrzeskiego to prawdziwy sektor
zatrzymanego czasu. Tablica stoi przed czołem Bastionu II, najmniejszego z zamojskich
bastionów. Przez ponad 250 lat niewiele zmienił swą, dość archaiczną formę. Rosjanie,
planowo niszcząc twierdzę w latach 1866-68, uszkodzili to, co w bastionie najważniejsze –
narożnik czołowy. Ocalały kazamaty i łączący
je podziemny chodnik, zwany poterną; dziś
to ciekawa podziemna trasa zwiedzania. 500 m na południe od niniejszej tablicy znajduje się
Rotunda Zamojska – działobitnia projektu J. Mallet-Malletskiego, w okresie II wojny światowej
– nazistowski obóz przejściowy i miejsce kaźni. Po wojnie – Nekropolia Zamojszczyzny;
nekropolia kryjąca szczątki 45 482 osób.
Szlak prowadzi nieopodal tablicy południowym przedpolem twierdzy – przed odrestaurowaną
Bramą Szczebrzeską, Bastionem II – aż na zaznaczony w krajobrazie, częściowo odtworzony
Bastion I, skąd roztacza się najpiękniejszy widok na południe. Zobaczysz stamtąd fragment
niemal naturalnego krajobrazu. W powietrzu, przy odrobinie szczęścia, ujrzysz klucze dzikich
ptaków wodnych. Południowe przedpole Zamościa było bowiem zawsze obszarem częściowo
lub całkowicie pokrytym rozlewiskami rzeki Łabuńki. Na planach z lat 1779-1837 roku, zasięg
lustra wody był jest inny, lecz strefa podmokłego, łęgowego a w niektórych miejscach
bagiennego terenu jest podobna, obejmując obszar zbliżony powierzchnią do całego miasta
Zamościa. Południowy front Zamościa był więc naturalnie obronny, zaś krajobraz miał wszelkie
cechy obszarów bagiennych z charakterystyczną roślinnością.
Południowa panorama Zamościa była do niedawna kompletnie zapomnianym obliczem
twierdzy. W chwili kasacji i rozbiórki ten najdłuższy, monumentalny front twierdzy zniknął
skutecznie, nie tylko z krajobrazu, lecz i ze świadomości mieszkańców Zamościa. Na przełomie
lat 70. i 80. XX w. odbudowano tu jedynie fragment kurtyny z Furtą Wodną. Pod koniec 1
dekady XXI wieku zaczęło się poznawanie i odbudowa nieznanego frontu twierdzy. W oparciu
o Fundusze EOG „odnaleziono” i pięknie odnowiono Bramę Szczebrzeską oraz zachodnią
kazamatę Bastionu I. Kolejne prace prowadzone w oparciu o fundusze Unii Europejskiej w
ramach programów „Innowacyjna Gospodarka” oraz „Infrastruktura i Środowisko” scaliły
poprzednie wysiłki: odbudowano kurtyny łączące rozdzielone dotąd budowle, przywrócono
świetność „oskalpowanemu” Bastionowi II, odtworzono w wiernej formie Bastion III,
zaznaczono w przestrzeni istnienie Bastionu I. Mamy nadzieję, iż idąc wzdłuż odzyskanego,
południowego frontu Twierdzy, poczujesz radość i wzruszenie – odkrywamy wspólnie
nieznany krajobraz, który miał już nigdy nie zaistnieć!
Po zwiedzeniu ekspozycji zamojskiego Arsenału dosiądziesz roweru, lecz nie opuścisz szybko
strefy zatrzymanego czasu. Przejedziesz przez świetnie odrestaurowaną Bramę Szczebrzeską,
wyjeżdżając na przedpole twierdzy. Pokonasz odbudowany, drewniany most forteczny,
wjedziesz na dziedziniec, zwany placem broni, odtworzonego, potężnego rawelinu przed
Bramą Szczebrzeską i wyjedziesz na ulicę Męczenników Rotundy. Uwaga, włączysz się tam do
normalnego ruchu kołowego! Na tym odcinku możesz na pół godziny zboczyć z wyznaczonej
trasy i odbyć pełną szacunku wędrówkę na Rotundę Zamojską. Dawna bateria w postaci wieży
artyleryjskiej z pierwszej połowy XIX wieku, doczekała się tragicznej roli w czasie II wojny
światowej – miejsca masowych mordów, dokonywanych przez nazistów na ludności Miasta
Zamościa i Zamojszczyzny.
TAK BYŁO:
1. Bastion II w stanie z końca XVII w.
2. Bastion II w roku 1704.
3. Bastion II oraz raweliny I-II i II-III w stanie z roku 1847. Strzałką wskazano lokalizację
tablicy.
4. Rysunek zewnętrzny Bramy Szczebrzeskiej na rysunku Jana Pawła Lelewela.
5. Elewacja zewnętrzna Bramy Szczebrzeskiej na rysunku Jana Pawła Lelewela.
6. Elewacja wewnętrzna Bramy Szczebrzeskiej na rysunku Jana Pawła Lelewela.
Tablica 9
SZLAKI:
Szlak prowadzi na Bastion I, z którego rozpościera się jeden z najrozleglejszych widoków na
południowe przedpole Zamościa i akwen Wielkiej Zalewy. Bardzo silnie zniszczony i rozcięty
linią kolejową bastion nie został w pełni odbudowany, lecz zintegrowany
z elementów
zachowanych .(kazamat, szyi), i odtworzonego jako „cień” – czoła budowli. Nie jest to więc
wierna rekonstrukcja lecz jakby fantom, widmo, zjawa bastionu, zaznaczona w przestrzeni
masywami ziemi, kierunkami ścieżek i mostków, grupami zieleni. Z czoła „bastionu-widma”
zobaczysz opisaną na specjalnej tablicy panoramę południowego przedpola Zamościa. Z
Bastionu I szlak prowadzi na północ, przez ulicę Okopową na odtworzony, ziemny
dwuramiennik przed Bramą Lwowską Nową. Zastąpiła ona starszą, zaprojektowaną jeszcze
przez Bernardo Morando. Znajdowała się ona kilkadziesiąt metrów dalej na północ. Dzięki
pracy znakomitych polskich historyków architektury – Jana Zachwatowicza i Stanisława
Herbsta, już przed wybuchem II wojny światowej częściowo odtworzono Bramę Lubelską
Starą. Jednak ukończono ją dopiero dzięki studiom profesora Jerzego Kowalczyka – w latach
70. XX wieku.
Pobyt na „Zamojskim Belwederze” czyli przysposobionym do podziwiania krajobrazu,
zrujnowanym Bastionie I a następnie przejście przed wschodnim frontem twierdzy aż po
odbudowany wiernie Bastion VII może być pretekstem do zastanowienia się nad rolą
roślinności w tworzeniu fortyfikacji. Wynalazek artylerii spowodował powolny zanik murów i
powrót ziemnych wałów i nasypów Najostrzejsze stoki pokrywano tzw. „plekwerkiem”, czyli
kostkami z darni perzowej. Dobrze utrzymany „olenderską sztuką” (mistrzami w tej robocie
byli Holendrzy”, elastyczny zielony materac był w stanie nie tylko utrzymać stok, wchłonąć i
wyhamować wystrzelony pocisk, ale i… odbić wystrzeloną z dala, masywną żeliwną kulę. Dziś,
odtwarzając stoki zamojskiej warowni użyto również historycznych metod wprowadzania
kłączy perzowych, lecz w większości zastosowano nowoczesną technikę hydroobsiewu za
pomocą specjalnie dobranych mieszanek nasion. Zobacz koniecznie, z jakim efektem!
Szlak doprowadza do drugiego, po „Promenadzie UNESCO”, wyjątkowego miejsca
widokowego „Zielonej Twierdzy Zamość”. Zaznaczony w przestrzeni poprzez system nasypów
i mostków stanowi podbudowę platformy widokowej, podniesiona ponad 4 metry ponad
poziom otaczającego terenu. Powiązano ją z resztą bastionu dwoma kładkami ponad linią
kolei, tak, aby można obejść ów „bastion-widmo” po linii nieistniejących w całości wałów. Z
placyku na narożniku czoła zobaczysz jedną z najpiękniejszych panoram – południowego,
otwartego przedpola Zamościa. Z zachodniej kładki roztoczy się niezapomniana perspektywa
południowego frontu Twierdzy Zamość. Zaś odwiedziny odnalezionej, odrestaurowanej i
udostępnionej kazamaty zaowocować powinny zapoznaniem się z historią Bastionu I a być
może… degustacją żołnierskiego jadła! Nie pomiń więc w swej wędrówce „Zamojskiego
Belwederu”, skąd widać najpiękniej, a i dla ciała coś się tam znajdzie.
Południowo-wschodnię część twierdzy objedziesz po jej zewnętrznej części. Da to możliwość
przyjrzenia się sylwecie miasta od strony, która i dziś pozostała otwarta. Tutaj rozpoczynała
się niegdyś Wielka Zalewa – obszar rozlewisk i terenów podmokłych, zasilanych wodą rzeki
Łabuńki. Dziś zachował się jedynie jej niewielki akwen, oblewający od czoła Rotundę Zamojską.
Do twierdzy powrócisz, mijając przejazd kolejowy (uwaga!) – ulicą Okopową. Jeśli zechcesz
odwiedzić atrakcyjny punkt widokowy na Bastionie I i odcinek podziemnej trasy pod
Bastionem II, pozostaw rower, albowiem znaczne różnice wysokości, mostki i schody nie
sprzyjają tu jeździe. Dalej pojedziesz na północ, wzdłuż zaznaczonego w terenie rawelinu przed
Bramą Lwowską Nową. Trakt rowerowy poprowadzi Cię następnie wzdłuż potężnego Bastionu
VII i możesz wrócić do punktu wyjścia. My jednak radzimy – skręć ku miastu obok Starej Bramy
Lwowskiej i… daj się zatrzymać w Twierdzy Zamość. Warto!
TAK BYŁO:
1. Bateria kazamatowa w typie tzw. „Wieży Montalemberta” – Rotunda Zamojska pośród
Wielkiej Zalewy na planie z 1847 r.
2. Szkic Jana Pawła Lelewela przedstawiający baterię kazamatową.
3. Plan kazamat Bastionu I, lata 40. XIX w.
4. Widok wnętrza Bastionu I na akwareli Jana Pawła Lelewela. Widoczna kazamatowa
budowla do obrony bliskiej, tzw. „trawers defensywny”.
5. Plan „trawersu defensywnego”; obiekt nie zachował się i w obecnym stanie terenu nie ma
możliwości jego rekonstrukcji.
TEKSTY DO TABLIC
PULPITOWYCH DUŻYCH
TABLICA PULPITOWA DUŻA 1 (Pd.1)
PANORAMA 1. BASTION VII WG STANU Z OK. 1704 R.
Punkt widokowy, w którym stoisz, zabiera Cię w podróż w czasie. Na pulpitowych
tablicach ukazano sylwetę krajobrazu, który właśnie widzisz powyżej tablic. Jest to jeden
z krajobrazów historycznych, który uległ przemianom w ciągu wieków burzliwej historii
Zamościa. Porównaj obydwa krajobrazy i sam odkryj zmiany którym uległy, nadążając
za przemianami w sztuce obronnej lub ulegając destrukcji, a potem odbudowie. Do
porównań wybrano panoramy z najciekawszych momentów rozwoju zamojskiej fortecy.
Na każdym punkcie widokowym odnajdziesz fotograficzne panoramy stanu aktualnego
lub z okresu rewaloryzacji Twierdzy (2009-2013), wybór oryginalnych rycin oraz krótki
opis.
Z punktu widokowego nr 1 roztacza się panorama na Bastion VII, kurtynę pomiędzy
bastionami VI i VII, fosę oraz przedstok przed Bastionem VII. To, co widzisz w rzeczywistości
przypomina stan twierdzy z lat 40. XIX w. Na rysunku zobaczysz prawdopodobny widok tego
samego miejsca na przełomie XVII i XVIII wieku po znakomitej przebudowie twierdzy,
przeprowadzonej przez Jana Michała Linka. Na uwagę zasługuje potężny kojec przed
narożnikiem czołowym Bastionu VII. Link powielił ilość poziomów obrony: najniżej
znajdował się właśnie wspomniany kojec-słoniczoło; powyżej były to wały bastionu, a jeszcze
nad nim – duży ziemny nadszaniec (nazywany dawniej „kotem”). W okresie Królestwa
Kongresowego, w latach 20. XIX w. został on zastąpiony ogromnym nadszańcem murowanym,
zachowanym do dziś. Ziemne nadszańce-baterie zobaczyć można też po obydwu stronach
Bastionu VI. Jan Michał Link zadbał nie tylko o spiętrzenie obrony w pionie, lecz pogłębił ją
także w poziomie. Przed czołami bastionów zastosował mury i częstokoły ze strzelnicami, zaś
przed fosą uformował drogę krytą ze stanowiskami do obrony przedpola twierdzy.
NADPISY NAD PANORAMĄ 1.
1. Równia ogniowa (glacis) obsadzone krzewami kolczastymi
2. Przedpiersie stanowisk piechoty przed drogą krytą
3. Ławka strzelecka
4. Droga kryta
5. Przeciwstok fosy
6. Odsadzka (berma)
7. Fosa wodna
8. Kojec – słoniczoło przed narożnikiem czołowym Bastionu VII
9. Wieżyczka obserwacyjna do korygowania ognia (kawaliera)
10. Nadszaniec ziemny („kot”) na Bastionie VII
1
11. Częstokół przed czołem Bastionu VII
12. Zadrzewienie maskująco-ozdobne za stanowiskami na kurtynie VI-VII
13. Kurtyna IV-VII
14. Ziemny nadszaniec przy szyi Bastionu VI
15. Ucho (orylon) Bastionu VI
PODPISY POD ILUSTRACJE UZUPEŁNIAJĄCE
1. Plan, widok od strony północnej oraz przekrój fortyfikacji Zamościa po przebudowie
Jana Michała Linka wg tzw. „Planu Szwedzkiego” („Zamość koło którego Jego
Królewska Mość Karol XII przechodził z armią… i stał obozem pod Mokrem”, 1704 r.,
rys. Hans Hwilken).
2. Widok wzdłuż prawego czoła Bastionu VII w kierunku Bramy Lwowskiej Nowej na
akwareli Jana Pawła Lelewela. Wizja twierdzy z ok. 1826 r., ukazująca jej stan po
zakończeniu inwestycji.
3. Stan obecny.
PANORAMA 2. LUNETA PRZED KURTYNĄ VI-VII, WG STANU Z 1854 R.
Zamościa. Porównaj obydwa krajobrazy i sam odkryj zmiany, którym uległy, nadążając
za przemianami w sztuce obronnej lub podlegając destrukcji, a potem odbudowie. Do
opis.
Panorama przenosi Cię do burzliwego roku 1854. Trwała wtedy Wojna Krymska, w
której przeciwnikami Rosji były Turcja, Anglia, Francja, do których w każdej chwili dołączyć
mogło także Cesarstwo Austrii. Obawiano się także powstania w Królestwie Polskim. Twierdza
Zamość, modernizowana wg projektu Jana Malleta-Malletskiego z 1825 roku – równocześnie
starzała się. Należało ją doraźnie adaptować do nowych potrzeb. Dotyczyło to także wielkiej
lunety, czyli obiektu obronnego o wałach w kształcie trójkąta, lecz z otwartą częścią tylną, czyli
szyją. Powstała w latach 1809-1913 wg projektu Jean Malleta, wówczas jeszcze jako oficera
wojsk francuskich, przed kurtyną VI–VII. Przeprojektowana dwukrotnie, nigdy nie mogła się
doczekać murowanej reduty, pozwalającej na flankowy ostrzał międzypól z kazamat
artyleryjskich. Dopiero w obliczu wojny usypano ziemny śródszaniec ze stanowiskiem
moździerza. Po likwidacji twierdzy, w miejscu częściowo splantowanej lunety postawiono w
latach 1910-1911 budynek kasyna koszar 10 Pułku Kozaków Dońskich. Dziś jest to Forteczne
Centrum Informacji Turystycznej. Częściowo odtworzone wały i zieleń pokazują zasięg lunety,
zaś niniejsza panorama – jej wygląd z roku 1854.
2
Panorama Duża Pd. 2 Opisy do ilustracji uzupełniających.
1. Projekt rozbudowy Twierdzy Zamość z roku 1825 autorstwa Jana MalletaMalletskiego. Wskazana luneta – rawelin przed kurtyną VI-VII.
2. Powiększona luneta-rawelin VI-VII. Stan ukazany na projekcie nigdy nie został
osiągnięty. Punkt widokowy zlokalizowano w miejscu projektowanej reduty na placu
broni krytej drogi.
3. Plan ukazujący prace prowadzone na terenie Twierdzy Zamość w roku 1854 – ukazana
modernizacja lunety, wówczas najnowocześniejszego dzieła twierdzy. CGWIA
Moskwa, sygn. F.349 op. 12 d. 7253.
4. Luneta Rawelin II Frontu Twierdzy Zamość (przed kurtyną VI-VII) wg szczegółowego
rysunku, z lutego 1856 r., ukazującego roboty wykonane w ramach doprowadzenia
twierdzy do stanu bojowego w r. 1854. CGWIA Moskwa.
5. Wyobrażenie wyglądu nigdy nie zrealizowanej reduty wewnątrz lunety-rawelinu VIVII w obrazie Jana Pawła Lelewela z 1824 r.
6. Dzisiejsza panorama szyi lunety z budynkiem kasyna koszar kozackich z roku 1910.
PANORAMA 3. „ZAMOJSKI KRAJOBRAZ NAPOLEOŃSKI”.
opis.
Dotarłeś do wyjątkowego miejsca. Pozwoli poczuć fenomen dawnego ufortyfikowanego
miasta – koronkę dachów i wież w pierścieniu tęgich murów oraz wałów. Jest to IDEALNY
krajobraz IDEALNEGO miasta, ukształtowany, jako znak kulturowy, w okresie Renesansu.
Odzyskanie tej panoramy i poprowadzenie ciągu widokowego – „Promenady UNESCO” było
jedną z największych inwestycji parkowych w Polsce ostatnich dziesięcioleci. Na rysunku nie
powtórzono panoramy z ostatniej fazy rozwoju twierdzy, po której pozostały widoczne
nadszańce na bastionach V i VI oraz Brama Lubelska Nowa. Cofamy się do czasów Księstwa
Warszawskiego i prac prowadzonych w latach 1809-1813 pod kierunkiem Jean Malleta.
Polsko-francuska rozbudowa Twierdzy Zamość – scenografia krwawych walk w roku 1813 –
została utrwalona w planach jej kontynuacji, z roku 1817, przez tegoż Jean Malleta, już jako
Jana Malletskiego, w służbie zależnego od Rosji, Królestwa Kongresowego. Były to prace
najodważniejsze i najbardziej dalekowzroczne, przewidujące potężną rozbudowę dzieł
wysuniętych. Narysowany krajobraz warowny nazwać by można „Krajobrazem
Napoleońskim”, zaś leżące u Twych stóp zielone błonia -„Zamojskimi Polami Marsowymi”.
3
Panorama Duża Pd. 3 Opisy do ilustracji uzupełniających.
1. Projekt rozbudowy Twierdzy Zamość z roku 1817 autorstwa Jana MalletaMalletskiego. Wskazana luneta – rawelin przed kurtyną V - VI. (NB-107-13).
2. Wariant tego samego projektu z bardziej rozbudowaną lunetą, wzbogaconą o
nadszaniec. (NB-107-3).
3. Plan rozbudowy twierdzy z roku 1825 – ukazana modernizacja lunety, w istocie jej
uproszczenie i planowany murowana reduta-śródszaniec; plan nigdy nie zrealizowany.
AGAD zb. Kart. 383-2.
4. Widok Zamościa od północy na rysunku Marcina Zaleskiego. Nieco fantastyczna wizja
ze powiększonymi różnicami wysokości, dobrze ilustrująca jednak charakter XIXwieczej twierdzy z planowo wprowadzoną zielenią maskującą i ozdobną.
5. Dzisiejsza panorama Zamościa – Miasta UNESCO, odzyskana w wyniku prac w latach
2010-2011.
PANORAMA 4. Z LUBELSKIEGO TRAKTU.
opis.
Miejsce do w którym stoisz uległo bardzo silnym przemianom; stąd zarys miejskiej
sylwety widać dobrze jedynie w zimie. A stąd właśnie roztaczał się niegdyś najbardziej
imponujący widok na miasto i twierdzę, witający podróżnych, zbliżających się ważnym traktem
od strony Lublina. Prowadził on wprost na największy z zamojskich bastionów, oznaczony
liczbą V, powstały zapewne w wieku XVII, być może z połączenia dwóch mniejszych
bastionów. Być może widok olbrzymiego bastionu, zaś bezpośrednio nad nim – bryły
barokowego kościoła reformatów pod wezwaniem św. Piotra z Alkantry (obecnie św.
Katarzyny) jest dziełem jednego autora – Jana Michała Linka. Trakt lubelski początkowo
omijał bastion od strony zachodniej, celując w starą Bramę Lubelską. Po zbudowaniu pod
kierunkiem Jana Malleta-Malletskiego w latach 1822-24 Bramy Lubelskiej Nowej – trakt
omijał Bastion V od strony wschodniej i wchodził do miasta poprzez system drewnianych
mostów. Północny front Zamościa z wraz z piętrzącymi się za nim budowlami budził zachwyt
i był portretowany przez artystów. Na rysunku panoramicznym ukazano prawdopodobny widok
z końca wieku XVII, a więc po przebudowach Jana Michała Linka.
4
Pd.4. OPISY DO ILUSTRACJI UZUPEŁNIAJĄCYCH
1. Twierdza Zamość w roku 1704 po przebudowach Jana Michała Linka, wg tzw. „Planu
Szwedzkiego” z czasów przemarszu wojsk króla Szwecji Karola XII. Zaznaczone
miejsce dzisiejszego punktu widokowego.
2. Plan austriacki z 1772 z ukazujący Bastion V z założeniem ogrodowym wewnątrz i z
szeroką fosą przed fortyfikacjami.
3. Fragment projektu przebudowy Twierdzy Zamość autorstwa Jana Malleta-Malletskiego
z roku 1825, ukazujący wprowadzenie Traktu Lubelskiego poprzez lunetę-rawelin i
Bramę Lubelską Nową.
4. Projekt wielkiego parku, ogrodu zoologicznego i botanicznego na terenach
pofortecznych Zamościa z 1950 roku. Zrealizowane i zachowane fragmenty zieleni,
wśród których stoi niniejszy punkt są pamiątką ambitnej, pseudo renesansowej
koncepcji prof, Gerarda Ciołka, bardzo zmieniającej krajobraz przedpola twierdzy.
5. Panorama Twierdzy Zamość w roku 1704, ujęta z przedpola Bastionu VI. Jest
elementem „Planu Szwedzkiego”.
6. Widok Zamościa od strony północnej na obrazie Jana Pawła Lelewela z 1824 roku.
Ukazuje wyidealizowana wizję po zakończeniu planowanej przez J. MalletaMalletskiego.
7. Aktualny stan panoramy.
PANORAMA 5. „PRZEZ TRZY MOSTY” – PANORAMA MIASTA Z RAWELINU
PRZED BRAMĄ LUBELSKĄ NOWĄ.
opis.
Stając na czole lunety, pełniącej funkcję rawelinu przed kurtyną V-VI (zwaną za czasów
rosyjskich „Kurtyną 3”) – masz okazję ujrzeć jedną z mniej zmienionych panoram Zamościa z
połowy XIX w. Nie możemy ukazać na rysunku czasów dawniejszych, albowiem w wieku
XVII i XVIII nie było tu bramy, zaś rawelin powstał dopiero po 1809 roku. Trójkątna
obwałowana budowla ziemna osłaniała kurtynę między bastionami V i VI. Potem, po 1824 r.
strzegła Traktu Lubelskiego, prowadzącego aż przez trzy drewniane mosty. Zaprojektował je
w roku 1822 Feliks Pancer. W roku 1847 brama i mosty były remontowane, choć ukazana na
planie z tegoż roku wielka murowana reduta wewnątrz rawelinu nie powstała. W 1854 nie ma
jeszcze jej śladu choć na planie z 1856 r. widać jej zarys; budowę więc podjęto. Pozostały po
niej wyraźne ślady, pomimo częściowej likwidacji rawelinu po 1866 r. gdy wjazd do miasta
5
wytyczono przez ruiny rozebranego Bastionu V. Dziś położenie reduty oznacza ziemna
estrada, w przeciwstoki rawelinu wbudowano widownię amfiteatru, kontynuując ideę prof.
Macieja Pawlickiego z lat 1971-75, jednak odwracając widzów ku pięknej, dosłownie
scenograficznej panoramie ufortyfikowanego miasta.
Pd.5. OPISY DO ILUSTRACJI UZUPEŁNIAJĄCYCH
1. Marzenia… Rawelin o formie lunety, przed Brama Lubelską Nową - na planie płk.
Berezowskiego z roku 1847. Nigdy nie zrealizowany do końca projekt, uwzględniający
wielką murowaną redutę.
2. Rzeczywistość… Rawelin-luneta w roku przygotowań wojennych, 1854. Przejazd
Traktu Lubelskiego przez 3 mosty, lecz śladów reduty brak.
3. Projekt Bramy Lubelskiej Nowej z roku 1845. CGWIA Moskwa, sygn. F 342, op. 12.
, d. 7137.
4. Projekt mostu fortecznego przed Bramą Lubelską Nową; ze zwodzonym przęsłem. Rok
1847. CGWIA Moskwa, sygn. F 349, op. 12. , d. 7170.
5. Elewacja nadszańca („Kawaliera”) na Bastionie VI na planie z 1835 r. CGWIA
Moskwa, sygn. F 349, op. 12. , d. 7.
6. Zaznaczenie dawnego rawelinu-lunety w dzisiejszym krajobrazie Zamościa –
wizualizacja koncepcji projektowej, wykonanej na Politechnice Krakowskiej – arch.
Bartłomiej Mleczko.
7. Stan aktualny panoramy.
PANORAMA 6. KURTYNA IV-V WRAZ Z KOJCEM, WG STANU Z OK. 1830 R.
opis.
Spójrzmy na miejsce, w którym znajdowała się najstarsza brama zamojska, zwana
Janowicką, a następnie Lubelską. Pochodziła z lat 1582-88; zamurowano ją w roku 1604, zaś
odtworzono wg koncepcji prof. Jerzego Kowalczyka w latach 1976-80. Na rysunku
rekonstrukcyjnym jednak jej nie zobaczymy, gdyż przedstawia stan miejsca z ok. 1845 r. Wtedy
w miejscu dawnej bramy istniał tzw. trawers – specjalna kazamata do ognia czołowego,
zbliżona do koncepcji francuskiego gen. Haxo. Planowana była w roku 1822, jednak
potwierdzenie jej realizacji to dopiero rok 1845. Żaden z trawersów kazamatowych Zamościa
nie zachował się w całości. Przed kurtyną VI-V już w okresie napoleońskim zaprojektowano
ziemne dzieła zewnętrzne, pogłębiające obronę. Projekt rozwinięty w roku 1817 przez Jana
6
Malleta-Malletskiego i przez tegoż autora zmieniony ok. 1825 r., był tak ambitny, iż nigdy nie
został go końca zrealizowany; zabrakło wielkiej kazamatowej reduty – śródszańca, wewnątrz
lunety. Niemal dokładnie sto lat po jej zaprojektowaniu, resztki lunety włączono w element
tworzonego po 1918 r. Parku Miejskiego. Zachował się murowany kojec – kaponiera, broniąca
fos w Międzypolu bastionów IV i V. Odrestaurowana świadczy o ewolucji myśli
fortyfikacyjnej 1 połowy XIX w., odchodzeniu od systemu bastionowego i początkach systemu
poligonalnego.
Pd. 6. OPISY DO ILUS. UZUPEŁNIAJĄCYCH
1. Fragment projektu fortyfikacji Twierdzy Zamość z 1825 r. (nigdy w całości nie
zrealizowanego) ze wskazaniem lokalizacji punktu widokowego.
2. Fragment planu Twierdzy Zamość z roku 1847, ukazujący docelową a nigdy nie
zrealizowaną postać lunety przed kurtyną IV-V.
3. Widok kurtyny pomiędzy bastionami IV a V, jeszcze przed realizacją kojca-kaponiery
na obrazie Jana Pawła Lelewela, lata 30. XIX w.
4. Aktualny stan panoramy.
PANORAMA 7. JAK WIELKA LUNETA ZAMIENIŁA SIĘ W PARK.
opis.
Punkt widokowy zlokalizowany jest na wschodnim narożniku słoniczoła Bastionu IV.
Powstało po 1809 roku, lecz dziś – to wynik adaptacji do funkcji parkowej wyspy, obsadzonej
pomnikowymi lipami. Jest to świetne dzieło Waleriana Kronenberga – autora projektu Parku
Miejskiego w Zamościu z lat 1919-1926. Z punktu widokowego spoglądamy na zwartą ścianę
zieleni na niewysokiej skarpie a także na kojec i odcinek kurtyny przy zrekonstruowanej
Bramie Lubelskiej Starej. Od czasów Księstwa Warszawskiego aż po rok 1866 patrzylibyśmy
stąd na lewy bark największej z zamojskich lunet. Porównanie panoramy na rysunku ze stanem
dzisiejszym jest okazją do stwierdzenia znacznych przemian, a także zachowania niektórych
cech dawnego krajobrazu warownego. Wyjątkowym rezultatem jego sukcesji jest jeden
najpiękniejszych parków w Polsce. Na panoramie rysunkowej ukazano, zaprojektowaną przez
J. Malleta-Malletskiego, nigdy nie zrealizowaną, wielką redutę-śródszaniec. Miała ona
posiadać kazamaty do ognia bocznego. Byłaby groźną i nowoczesną budowlą, nawiązujące do
koncepcji tzw. „lunety o szyjowym strzale” francuskiego inżyniera d’Arçonne’a, zwiastującą
następny etap w fortyfikacji – twierdze fortowe.
7
1. Fragment planu fortyfikacji Twierdzy Zamość z 1847 r. (nigdy w całości nie
zrealizowanego) słoniczoła przed Bastionem IV i wskazaniem lokalizacji punktu
widokowego.
2. Fragment planu Twierdzy Zamość z roku 1854, ukazujący zrealizowaną postać lunety
przed kurtyną IV-V.
3. Projekt Parku Miejskiego narysowany na planach zrujnowanych fortyfikacji; rys.
prawdopodobnie z końca 1918 r.
4. Zdjęcie lotnicze Zamościa z roku 1936 z widocznym Parkiem Miejskim, zawierającym
przekształcone relikty fortyfikacji.
5. Rysunek Jana Pawła Lelewela ukazujący stan kurtyny VI-V w latach 30 XIX wieku
przed budową kojca.
6. Widok kojca i wału lunety na historycznej fotografii z końca XIX wieku.
7. Aktualny stan panoramy – w zimie.
8. Aktualny stan panoramy – w lecie.
PANORAMA 8. WODNY FRONT TWIERDZY ZAMOŚĆ
za przemianami w sztuce obronnej lub podlegając destrukcji, a potem odbudowie.
Do porównań wybrano panoramy z najciekawszych momentów rozwoju zamojskiej
fortecy. Na każdym punkcie widokowym odnajdziesz fotograficzne panoramy stanu
aktualnego lub z okresu rewaloryzacji Twierdzy (2009-2013), wybór oryginalnych rycin
oraz krótki opis.
Punkt widokowy zlokalizowano na południowym narożniku słoniczoła Bastionu IV.
Dzisiejsza jego forma to wynik adaptacji pozostałości budowli z lat 1810-1827 r. na cele
parkowe (projekt W. Kronenberga, realizacja 1919-26). Dziś roztacza się stąd malownicza, lecz
niezbyt rozległą panorama parkowa. Zamyka ją ziemna skarpa oznaczająca Bastion IV. To
również kreacja parkowa W. Kronenberga; jakby „duch” dawnego bastionu. Był on
wielokrotnie wzmacniany i przebudowywany, z uwagi na bardzo trudne warunki posadowienia.
Częściowo zawalił się podczas szturmu na twierdzę 20 maja 1809 r. Bastion został naprawiony,
lecz jego gruntowna przebudowa nastąpiła dopiero w latach 1818-1820, wg projektu J. MalletaMalletskiego. Był pierwszym z zamojskich bastionów, który otrzymał nowe kazamaty w
barkach oraz galerie strzeleckie. Krajobraz zachodniego frontu Zamościa ukształtowany został
bardzo śmiałym projektem z lat 1810-13 poprzez dalekie wysunięcie 2 redut, połączonych
wałami i drogą krytą. Były one oddzielone od frontu bastionowego terenem zalewowym. Tę,
zapomnianą i trudną do wyobrażenia postać „wodnego frontu” przedstawia panorama
rysunkowa.
8
1. Plan Twierdzy Zamość z 23 stycznia 1817 r., będący rozwinięciem i utrwaleniem prac
prowadzonych w Zamościu w latach 1809-1813, widoczny projekt rozszerzenia
zachodniego frontu twierdzy. Oryg. AGAD Zb. Kartograficzne sygn. 383-1.
2. Plan Twierdzy Zamość z 1817 roku. Przeszkody wodne w postaci wyznaczonych fos;
teren zalewowy narysowany jako suchy.Sygn.NB-107-3.
3. Wariant projektu z roku 1818. Front zachodni twierdzy ukazany jako całkowicie pokryty
wodą (akwen nazwany „Małą Zalewą”). Być może ukazano stan mobilizacyjny
twierdzy. Oryginał w Muzeum Ziemi Zamojskiej.
4. Fragment projektu rozbudowy Twierdzy Zamość z roku 1925, ukazujący zmianę
koncepcji urządzenia północno-zachodniego i zachodniego fragmentu twierdzy,
spłycenie obrony i ograniczenie przeszkód wodnych. Kolorem brązowym oznaczono
tereny zalewowe, czerwonym – wielkie kaponiery, które nigdy nie zostały
zrealizowane.
5. Plan przebudowy Bastionu IV z roku 1852, ukazujący pogrubienie przedpiersi wałów
oraz sposób wzmocnienia fundamentów. CGWIA Moskwa sygn. F. 348, op. 12.
6. Obraz z początku XIX wieku, ukazujący przebudową (skarpowanie) Bastionu IV. Urz.
Miasta Zamościa.
7. Aktualny stan panoramy – w zimie.
PANORAMA 9. BASTION III I POŁUDNIOWY FRONT TWIERDZY , WG STANU Z
OK. 1847 R.
za przemianami w sztuce obronnej lub podlegając destrukcji, a potem odbudowie.
Do porównań wybrano panoramy z najciekawszych momentów rozwoju zamojskiej
fortecy. Na każdym punkcie widokowym odnajdziesz fotograficzne panoramy stanu
aktualnego lub z okresu rewaloryzacji Twierdzy (2009-2013), wybór oryginalnych rycin
oraz krótki opis.
Stoisz w miejscu z którego Twierdza Zamość zawsze prezentowała się imponująco!
Docenili to malarze, m.in. Franz Bruder, i kpt. inż. Jan Paweł Lelewel, który sporządził stąd
ok. 1830 r. kilka ujęć, umieszczając na pierwszym planie Bastion III z potężnymi wałami
ziemnymi. Tę postać bastionu, z ok. 1818 r. otworzono w latach 2011-2014. Ukazuje najwyższy
stopień ewolucji świetnego projektu Jana Michała Linka z wieku XVII. Na panoramie
rysunkowej ukazano późniejszą, choć tajemniczą postać bastionu. Pojawił się w roku 1825, na
planie Jana Malleta-Malletskiego; zrealizowano go dopiero ok. 1841 r. Uzyskał monumentalną
formę, otoczony murem skarpowym z ukrytą za nim galerią strzelecką. Co ciekawe, Zamość
stracił wtedy charakterystyczną czerwień swych murów, które w większości otynkowano na
9
kolor jasnoszary. Kamienne ozdoby udawano za pomocą dekoracji malarskiej. Odkryty
fragment takiego malowania zachowano w narożniku czołowym bastionu; na rysunku został
wskazany kręgiem. Ostatnia przebudowa okazała się krokiem wstecz; w obliczu pojawienia się
nowoczesnej artylerii należało ją rozebrać, zaś po ostatniej fazie Bastionu III pozostało kilka
planów, nieco odkopanych reliktów i… ta panorama.
Opisy do sylwetek Bastionu III nadrysowanych nad panoramą.
1. Bastion III na widoku Zamościa z 1605 roku (Braun).
2. Bastion III, w wieku XVII jako zespół 2 małych bastionów, zapewne po katastrofie
budowlanej, na planie Jonsaca.
3. Bastion III po przebudowie Jana Miachała Linka, wg tzw. „Planu szwedzkiego” z oku
1704.
4. Modernizacja Bastionu III wg planu austriackiego (tzw. „Planu Buroganyi’ego z roku
1772).
5. Bastion w stanie pokojowym, częściowo rozbrojony, z ogrodem wewnątrz, wg planu z
1801 r.
6. Bastion po modernizacjach z okresu Księstwa Warszawskiego oraz po przebudowie wg
projektu Jana Malleta-Malletskiego po 1817 r.
7. Bastion III po ostatecznej przebudowie wg koncepcji J. Malleta-Malletskiego z roku
1825; stan po 1841 r.
1. Fragment projektu fortyfikacji Twierdzy Zamość z 1825 r. (nigdy w całości nie
zrealizowanego) ze wskazaniem lokalizacji punktu widokowego.
2. Panorama autorstwa Jana Pawła Lelewela z ok. 1830 r., ukazująca Bastion III po
przebudowie wg planu z ok. 1817, jednak przed ostateczną przebudową. Bastion
utrzymuje jeszcze cechy znakomitego polskiego projektu z wieku XVII.
3. Obraz Franza Brudera z ok. 1820 r., ukazujący postać Bastionu III ze śladami obrony
Zamościa z czasów napoleońskich.
4. Panorama miejsca po Bastionie III po rozpoczęciu prac w roku 2010.
5. Panorama Bastionu III w końcowej fazie odbudowy, w roku 2014.
PANORAMA 10. Z CZOŁA BASTIONU I NA POŁUDNIOWE PRZEDPOLE
TWIERDZY , WG STANU Z OK. 1847 R.
10
opis.
Z czoła Bastionu I roztaczał się jeden z najbardziej niezwykłych widoków okolic
Zamościa. Południowe przedpole twierdzy było naturalnie obronne dzięki rozlewiskom rzeki
Łabuńki, nazwanym Wielką Zalewą. Zostały one w I połowie wieku XIX dostosowane do roli
zalewów fortyfikacyjnych. Utworzenie tam głębokiego, stałego jeziora nie leżało jednak w
zamysłach fortyfikatorów. Teren należało doraźnie pokryć płytą wodą i błotem, zgodnie z ideą:
„za głęboko, by przejść; za płytko, by przepłynąć”. Mógł być kontrolowany z jednego punktu
o dużej koncentracji ognia, dlatego w latach 1810-12 Jan Mallet-Malletski zrealizował tu
ziemno-drewnianą redutę, zaś później w jej miejscu - okrągła baterię w typie tzw. „Wieży
Montalemberta”, połączoną z miastem ziemną groblą z placami broni z działobitniami i
trawersami. Ta wielka budowla z lat 1825-30 niegdyś dominowała nad rozlewiskami Łabuńki.
Dziś „Rotunda Zamojska” – miejsce Pamięci Narodowej miejsce kaźni i niemieckiego obozu
przejściowego z czasów II wojny światowej jest dziś mało widoczne spośród zieleni. Wyraźnie
wskazano ją na rysunku. Krajobraz Wielkiej Zalewy, w tym relikty Zamczyska – podmiejskiej
siedziby Tomasza Zamoyskiego z lat 1628-33, czeka dopiero na rewaloryzację.
Pd.10. PODPISY POD ILUSTRCJE UZUPEŁNIAJACE:
1. Idealny plan urządzenia okolic Zamościa, sporządzony ok. 1830 r. przez Jana Pała
Lelewela. Widoczny zasięg Wielkiej Zalewy.
2. Południowy front twierdzy na planie płk. Berezowskiego z roku 1847. CGWIA
Moskwa, sygn. F349 op. 9 d.7040. Plan zorientowano zgodnie z kierunkiem ekspozycji.
Wskazano położenie dzisiejszego punktu widokowego.
3. Rysunek przedpola Bastionu I, rawelinu R2 i Rotundy w stanie niskiej wody, czyli po
suszeniu Zalewy w stanie pokojowym. CGWIA Moskwa sygn. F 349 op. 12 d. 708.
Wskazano położenie dzisiejszego punktu widokowego.
4. Szkic Rotundy – J.P. Lelewel, 1824.
5. Południowo-wschodnie przedpole twierdzy w idealistycznym widoku Jana Pawła
Lelewela – zalew ukazany w stanie napełnionym, dostosowanym do obrony. Wskazano
położenie dzisiejszego punktu widokowego.
6. Panorama – stan z roku 2013 przed zakończeniem inwestycji.
11
TEKSTY DO TABLIC
PULPITOWYCH MAŁYCH
TABLICA PULPITOWA MAŁA 1 (Pm.1)
WIDOK 1. SZYJA WIELKIEJ LUNETY
Zatrzymaj się i popatrz, jak zmieniał się przez lata krajobraz Twierdzy Zamość. Na
tablicy ujrzysz szkic; porównaj go do dzisiejszej postaci krajobrazu, który właśnie widzisz
powyżej. Małe tablice widokowe i wielkie tablice panoramiczne poprowadzą Cię szlakiem
najciekawszych, najpiękniejszych i najsilniej zmieniających się krajobrazów zamojskiej
fortecy.
Widzisz przed sobą budynek koszarowy, zbudowany w latach 1910-1911 dla oficerów
10 pułku kozaków dońskich. Wraz z kasynem, adaptowanym na Forteczne Centrum Informacji
Turystycznej, jest cennym przykładem budownictwa wojskowego, choć nie fortyfikacyjnego,
z początków XX stulecia. Zieleń koszar jest obecnie najstarszym i najcenniejszym zespołem
ogrodowym Zamościa o rodowodzie militarnym. Niestety, po typowych nasadzeniach
fortecznych nie ma już śladu. Budynki koszarowe zlokalizowane zostały w szyi wielkiej lunety
z lat 1809-1813, przebudowanej dwukrotnie – w latach 20. XIX wieku i w latach 1854-56. Na
rysunku ukazano, jak miejsce to wyglądałoby, gdyby w pełni zrealizowano projekt jej
przebudowy z roku 1825, z potężnym, murowanym śródszańcem.
Pm. 1 OPISY DO ILUS. UZUPEŁNIAJACYCH.
1. Plan lunety przed kurtyną VI – VII wg planu Twierdzy Zamość z roku 1847. Ukazuje
rzut nigdy nie zrealizowanej reduty.
2. Akwarela Jana Pawła Lelewela, będąca wyobrażeniem niezrealizowanej reduty w
lunecie przed kurtyną VI-VII.
WIDOK 2. W STRONĘ DROGI KRYTEJ – STAN Z OK. 1854 R.
fortecy.
Za plecami masz budynek kasyna koszar kozackich, wybudowanych w latach 1910-1911,
gdy Zamość pełnił funkcję miasta garnizonowego; lecz od roku 1866 nie był już twierdzą. W
szyi częściowo splantowanej lunety, czyli wysuniętego przed linię kurtyn i bastionów
otwartego od tyłu dzieła obronnego, powstały koszary wraz z drogą dojazdową i ogrodem.
Widoczne stare drzewa, to właśnie nasadzenia sprzed ponad stu lat. Gdy istniała twierdza, teren
12
ten nie był płaski. Uformowano go w postaci tzw. przedstoku, inaczej glacis lub esplanady.
Kunsztowna, gigantyczna „rzeźba w ziemi”, w istocie większa powierzchniowo niż… cała
twierdza z miastem wewnątrz, zaczęła powstawać w okresie Księstwa Warszawskiego,
sprawdziła się podczas oblężenia 1813 r., zaś rozwinięta została w projekcie J. MalletaMalletskiego z 1825 r. Tę postać przedpola kurtyny VI-VII ukazuje rysunek.
Pm.2. PODPISY DO ILUS. UZUPEŁNIAJĄCYCH.
1. Luneta przed kurtyną VI-VII w stanie, będącym rozwinięciem i utrwaleniem prac
wojennych z lat 1809-1813, na planie: „Place de Zamość…” określanym jako Raport z
dnia 1 maja 1817 r.
2. Luneta i przedstok na Planie Zamościa z 20. XII 1825 r. Proj. J. Mallet-Malletski,
AGAD, Zbiory Kartograficzne sygn. 382-2.
WIDOK 3. PRZED CZOŁEM LUNETY – STAN Z OK. 1818 R.
fortecy.
Stoisz przed narożnikiem lunety miedzy bastionami VI i VII. Udało się tutaj
zrekonstruować niemal dosłownie krajobraz historyczny twierdzy z początku XIX w. Luneta
pełniła funkcję zbliżoną do rawelinu – dzieła obronnego, wysuniętego na przedpole
bastionowej twierdzy, broniącego kurtyny. Ta jednak była wysunięta dalej, stanowiąc znak
zwiększania aktywności obrony. Potężne masy ziemi, zza których nie widać bastionów, kurtyn
ani miasta – to właśnie scenografia pola walki XVIII i XIX w. Luneta powstała w latach 18091813. Została włączona do planu modernizacji twierdzy z lat 1817-18. Przebudowano ją po
1825 r., zaś od roku 1854 piętrzył się na niej potężny ziemny śródszaniec. Ok. roku 1856 lub
później uformowano przed jej czołem rodzaj okrągłej ziemnej baterii, zaznaczonej dziś rondem,
na którym stoisz. Rysunek ukazuje lunetę w stanie z ok. 1818 r.
1. Luneta przed kurtyną VI-VII w powiększeniu na planie: „Place de Zamość…”
określanym jako Raport z dnia 1 maja 1817 r., w ustawieniu zgodnym z prezentowanym
widokiem
2. Luneta na Planie Zamościa z 20. XII 1825 r. Proj. J. Mallet-Malletski, AGAD, Zbiory
Kartograficzne sygn. 382-2., powiększenie ustawione zgodnie z widokiem.
13
WIDOK 4. PRZED NOWĄ BRAMĄ LUBELSKĄ – STAN Z OK. 1847 R.
fortecy.
Widok, który oglądasz, to prawdziwy „krajobraz odzyskany”. Po kasacji twierdzy, w
latach 1866-68 wyburzono bastion VI, zlikwidowano kurtyny, zaś wolnostojący ogromny
nadszaniec i wyrwana z kontekstu Brama Lubelska Nowa, pełniły pomocnicze funkcje
garnizonowe. Dopiero prace renowacyjne, rozpoczęte pod koniec lat 70. XX w. i kontynuowane
ze wsparciem funduszy EOG oraz UE w latach 2008-2013 pozwoliły częściowo odtworzyć
monumentalny krajobraz lubelskiego przedbramia. Pełna rekonstrukcja nie jest możliwa z
uwagi na istniejący układ komunikacji, powstały po wyburzeniu Bastionu V. Rysunek ukazuje
najbardziej prawdopodobny wygląd wjazdu przez Bramę Lubelską Nową ok. 1847 r., po
powstaniu kojca, flankującego fosy. Ukazano most zwodzony, wprowadzający drogę na
rawelin-lunetę V-VI oraz drewniany most projektu Feliksa Pancera z roku 1822.
1. Elewacja zewnętrzna Bramy Lubelskiej Nowej w akwareli Jana Pawła Lelewela. Jest to
wizja stanu projektowanego; brama wyglądała w podobny sposób w latach 30. XIX w.
2. Wjazd Traktem Lubelskim, poprzez most zwodzony na rawelin-lunetę przed Bramą
Lubelską Nową. Malował Jan Paweł Lelewel.
WIDOK 5. NAJWIĘKSZY I NAJBARDZIEJ TAJEMNICZY…
fortecy.
Tym razem wyjątkowo pokazujemy widok, nie z wysokości oczu człowieka a z lotu
ptaka. Pragniemy zilustrować hipotezę narodzin największego, a dziś najbardziej tajemniczego
bastionu zamojskiego. Jest to również próba wytłumaczenia, dlaczego na najstarszych
wizerunkach Zamościa z początków i połowy wieku XVII, widać 8 bastionów,
a nie tak, jak dziś – 7. Na planach tych, na wschód od Bramy Lubelskiej (Janowickiej) widnieje
załamanie kurtyny i dwa blisko położone bastiony. Być może, bastiony te, jeszcze w czasie
budowy, połączono w jeden ogromny, niesymetryczny bastion, lub też zachodni bastion
zlikwidowano, zaś załamanie kurtyny zamieniono na krótki lewy bark. Bastion V, wyposażony
pod koniec wieku XVII w słoniczoło-kojec, w latach 1821-22 w galerię strzelecką w nowe
kazamaty, zaś w roku 1845 w kazamatę do ognia czołowego – wysadzono i splantowano w
latach 1866-68. Dziś jedynie krótki odcinek muru znaczy przebieg czoła tego bastionu.
14
1. „Samosch”. Plan Zamościa z połowy XVII wieku, z Biblioteki Czartoryskich w
Krakowie, sygn. 3810 l. Miasto narysowane w formie planu, zaś fortyfikacje
przedstawione z lotu ptaka. Sporządzony na wzór – lecz z większym znawstwem – niż
pierwszy znany widok Zamościa z roku 1605, wydany przez Georga Brauna i Franza
Hogenberga, w Kolonii, w roku 1618. Na wschód od Bramy Lubelskiej Starej –
załamanie kurtyny i dwa blisko położone siebie bastiony.
2. Fragment Generalnego Planu Twierdzy Zamość płk. Berezowskiego z roku 1847
(CGWIA Moskwa, sygn. F.349, op. 12, d.7040), ukazujący Bastion V po ostatnich
modernizacjach. Rysunek w podobnym ustawieniu, jak ujęcie z 1605 r..
WIDOK 6. BUDOWLA Z WYOBRAŹNI
fortecy.
Widok który roztacza się z miejsca nad resztką fosy wymaga wyjaśnienia. Dziś widzimy
stąd niedalekie zadrzewienia Parku Miejskiego. Przed rokiem 1866 nasz wzrok zostałby
wciągnięty kilkaset metrów dalej, między zbiegające się w kształcie litery „V” wały.
Patrzylibyśmy bowiem w otwarty tył, czyli szyję lunety. Powstała ona w latach 1809-1813, zaś
po 1820 roku została przebudowana. Stanowiła ona jakby trójkątną wyspę otoczoną fosami i
odciętą od tyłu fosą. Stoisz teraz nad odcinkiem tej właśnie fosy, zaś prawie cały Park Miejski
z jego podwójnymi alejami lipowymi - to powierzchnia lunety-olbrzyma. Na rysunku pokazano
coś jeszcze. Centrum lunety miała zajmować potężna murowano-ziemna reduta. Na każdym z
barków miała mieć potężne kazamaty do ognia bocznego. Planowano ją już w roku 1825,
jednak, z uwagi na wielkie koszty realizacji – nigdy nie zbudowano.
1. Fragment planu Twierdzy Zamość z roku 1847, ukazującego finalną, lecz nigdy nie
zrealizowaną formę lunety.
2. Obraz Jana Pawła Lelewela, będący wyobrażeniem reduty-śródszańca. Przedstawia
najmniejszą z planowanych redut – w lunecie przed kurtyną VI-VII, wyposażoną w
dwudziałowe kazamaty barkowe. Tutaj zastosowane byłyby kazamaty dla 4 dział.
15
WIDOK 7. PATRZYMY NA PRZEDSTOK TWIERDZY
fortecy.
Widok, który otwiera się z wejścia do Parku Miejskiego w kierunku wschodnim jest
jednym z silnie przekształconych krajobrazów dawnej twierdzy. Dziś ukazuje on przede
wszystkim budowle związane z Parkiem. Po prawej - budynek o nazwie „Kropla Mleka” z lat
1925-28 (proj. arch. T. Zaręba). Była to pierwsza w Zamościu instytucja chroniąca małe dzieci
przed gruźlicą. Po lewej – okrągły budynek oranżerii z lat 1935-36. Na wprost widoczna jest
brama-pergola, od 2012 r. zapraszająca do parku. Dalszy widok w kierunku wschodnim jest
zamknięty zadrzewieniami ogrodów kwaterowych, zaprojektowanych w latach 50. XX w.
Rysunek pokazuje odmienny krajobraz – specjalnie uformowany, załamany w formie pochylni,
łagodny stoku przed lunetą-rawelinem V-VI. Przedstok (glacis) wystawiał atakujących
żołnierzy pod ogień obrońców, nie dając im żadnej możliwości znalezienia osłony.
1. Fragment planu Twierdzy Zamość z roku 1825, pokazujący przedstok przed lunetąrawelinem, przed kurtyną V-VI. AGAD zb. Kart. 383-2.
2. Projekt Zielonego Zamościa – rewaloryzacji miasta z r. 1976, autorstwa zespołu; J,
Mach, A. Piątek. Ukazuje ideę przekształcania całości krajobrazu warownego Zamościa
w park. Rewaloryzacji ukończona w r. 2014 jest realizacją tych założeń, jednak w
większym zakresie i z większym poszanowaniem terenów otwartych.
WIDOK 8. KURTYNA III-IV Z TRAWERSEM KAZAMATOWYM, WG STANU Z
OK. 1845 R.
fortecy.
Stoisz na odtworzonym zarysie rawelinu – w postaci ziemnego dwuramiennika
usypanego wg planu Jana Malleta-Malletskiego w 1825 roku. Wcześniej były tu rozlewiska
nazwane Małą Zalewą. Ten fragment twierdzy, eksponujący miasto od zachodu, bardzo się
zmienił. W roku 1845 zamykała go kurtyna – mur z galerią strzelecką i kazamatą dla
pojedynczego działa, nazwaną trawersem kazamatowym. Po lewej stronię piętrzył się Bastion
IV z potężnym nadszańcem, usypanym w czasach Powstania Listopadowego (1830-31). Dziś
nadszaniec i zarys bastionu zachowane są jako elementy pięknego Parku Miejskiego.
16
Odzyskana przestrzeń fosy, którą widzisz pod swoimi stopami stanowić będzie kontynuację
założenia parkowego. Widok twierdzy od zachodu najlepiej ukazywał monumentalne dachy
Pałacu Zamoyskich.
Pm.8. OPISY DO ILUS. UZUP.
1. Lokalizacja ujęcia widoku na planie Twierdzy Zamość z roku 1847.
2. Rysunki kazamaty do ognia czołowego, tzw. „trawersu kazamatowego” na kurtynie IIIIV. Rysunek z 1845 r. w zbiorach CGWIA Moskwa, reprodukcja z roku 2006.
Nadpisy nad panoramą – objaśnienia.
1. Słoniczoło przed Bastionem IV.
2. Bastion IV.
3. Rawelin przed kurtyną III-IV.
4. Nadszaniec ziemny za Bastionem IV z lat 1830-1831.
5. Rowek odwadniający i nawadniający fosy (kineta).
6. Wieża Ratusza.
7. Dachy Pałacu Zamoyskich.
8. Trawers kazamatowy do ognia czołowego.
9. Wieża kolegiaty.
WIDOK 9. WIELKI DWUPOZIOMOWY BASTION
fortecy.
Jest to jeden z najbardziej imponujących, odzyskanych krajobrazów warownych
Twierdzy Zamość. W roku 2014 ukończono odbudowę Bastionu III w osobliwej postaci
będącej wynikiem ostatniej, być może niepełnej jego przebudowy; zapewne z lat 1818-23,
utrzymującą jednak cechy pierwotnego projektu Jana Michała Linka z lat 1685-1694. Bastion
przeszedł kolejne modernizacje, zapewne austriacką, po 1772 r., polską z lat 1809-1813 i
wspomnianą, rosyjską, ukazaną na obrazach Jana Pawła Lelewela z lat 20. XIX w. Kolejna
modernizacja, trwająca etapami od roku 1825 aż po 1854 zatarła cechy polskiego, XVIIwiecznego projektu (finalną postać przedstawiono na kolejnym punkcie widokowym
naprzeciwko czoła bastionu). Na rysunku na niniejszej tablicy spróbowano odtworzyć widok
bastionu wg projektu Linka.
1. Bastion III na powiększeniu z tzw. „Planu Szwedzkiego” z 22. IX/2.X 1704 roku. Postać
najbardziej zbliżona do pierwotnego projektu Jana Michała Linka.
2. Bastion III na powiększeniu planu austriackiego, kpt. Haillmana, z roku 1777 („Plan
von der Festung Novi Zamość in dem Königreich Galizien…”, Kriegsarchiv Wien,
17
sygn. GIK -159-3) po modernizacjach – domknięciu szyi, wykonaniu potern i, być
może, kazamat (domniemana „faza austriacka”).
3. Bastion III na obrazie Franza Brudera, datowanym na ok. 1820 r. Ukazuje bastion w
stanie po walkach 1813 r.
WIDOK 10. BASTION II NAD ROZLEWISKAMI WIELKIEJ ZALEWY.
fortecy.
Widok Zamościa od strony południowej był jednym z najbardziej monumentalnych, z
uwagi na rozległe przedpole, odbicie w wodach Wielkiej Zalewy prostego frontu umocnień i
spiętrzenie nad nimi sylwet kolegiaty, kościoła św. Mikołaja, Arsenału oraz pałacu. Po środku
znajduje się najmniejszy z zamojskich bastionów, o spłaszczonym narysie, zbliżonym
starowłoskiego „piatta forma”. Powstał ok. 1605 r. Formę dzisiejszą, odtworzoną w latach
2011-14, uzyskał dość późno, ok. 1825 roku, po wbudowaniu kazamat artyleryjskich w
zwężoną szyję. Od ok. 1826 r. flankowany był dwoma bliźniaczymi rawelinami. Ten widok,
dziś nie do odtworzenia z uwagi na linię kolejową, przedstawiono na rysunku. Na przedpolu
Bastionu II zapewne od wieku XVIII w. istniał tzw. „Stary Szaniec”; w jego miejscu powstała
w latach 1810-12 luneta, zaś w latach 1825-30 – okrągła bateria w typie wieży Montalemberta.
1. Bastion II, wskazany strzałką na powiększeniu na powiększeniu obrazu Jana Pawła
Lelewela ilustrującego stan projektowany i realizowany wg założeń z 1817 roku.
Bastion jeszcze w fazie zbliżonej do projektu J.M. Linka z końca XVII w., lecz z
wprowadzonymi kazamatami ukrytymi za orylonami.
2. Plan robót hydrotechnicznych, formujących fosy i kanały w miejsce mokradeł Wielkiej
Zalewy wokół Rotundy, bastionów I i II, rawelinu R1 i słoniczoła S1, 1840 r. CGWIA
Moskwa, Sygn. F 349, op. 12 d. 7081.
3. Fragmenty planu Rotundy (nazwanej Baterią G) przed Bastionem II, z roku 1840.
CGWIA Moskwa, bez sygnatury.
WIDOK 11. PRZED BRAMĄ SZCZEBRZESKĄ. NIEZNANE POLE BITWY
fortecy.
18
Należysz do elitarnego grona szczęśliwych turystów, którym dane jest ujrzeć fenomen
krajobrazu bastionowej fortecy – barwny, monumentalny i różny od… czegokolwiek, co znałeś
do tej pory. Włoska Lucca, holenderska Naarden i polski Zamość, a szczególnie ten widok – to
„wehikuły czasu”, przenoszące w czas świetności fortyfikacji – największych scenografii, jakie
zbudowała ludzkość. Tu, gdzie groblą pomiędzy mokradłami dochodził Trakt Szczebrzeski,
scenografię tę zmieniano, aż przeszła straszny, bojowy chrzest w roku 1813. Brama
Szczebrzeska z r. 1603, przebudowana w stylu późnobarokowym przez Jakuba i Jana
Maucherów (1770-71), zaś w stylu klasycyzmu przez J. Malleta, górowała nad zmieniającymi
się dziełami zewnętrznymi; dziś niemal w pełni odtworzono stan z ok. 1850 r. Na rysunku – to
samo miejsce w gotowości bojowej z 1813 r., dzieło inżyniera Ferdynanda Pulszky’ego.
1. Niezwykle dramatyczny i wbrew pozornej konwencjonalności, wiarygodny sztych
Langera, ukazujący rosyjski szturm na Twierdzę Zamość od strony południowej w
roku 1813. Rosjanie z drabinami szturmowymi atakują kurtynę II-III i niski bark
Bastionu III; gwałtowny ogień przeciw nim prowadzą baterie flankujące w szyi
Bastionu II.
2. Najbardziej idealistyczne ukazanie krajobrazu warownego Zamościa w rysunku
Jana Pawła Lelewela. Końcowe prace przy inwestycji – w pełni zrealizowanym wg
projektu J. Mallet-Malletskiego z 1825 r. przedpolu Bramy Szczebrzeskiej z
rawelinem R1 i murowaną redutą, wielką kaponierą wewnątrz słoniczoła przed
Bastionem III (powyżej – wizerunek takiej nigdy niezrealizowanej budowli).
3. Elewacja Bramy Szczebrzeskiej po przebudowie przez J. Mallet-Malletskiego w
latach 1821-22. Malował Jan Paweł Lelewel.
WIDOK 12. ZAGINIONE PRZEDPOLE, ZAGINIONE REDUTY
fortec
Widok z czoła Bastionu III zmienił się od czasów świetności Twierdzy. By go
odtworzyć potrzeba wyobraźni i rysunku. Dziś to krajobraz parkowy, nawiązujący do ostatniej
fazy przemian Twierdzy po 1825 roku; ograniczony jednak ulicami, zabudową i
zadrzewieniami. Naszemu widokowi brak otwartego na wiele kilometrów przedpola i granicy
pomiędzy miastem a otwartym krajobrazem. Szanse na odtworzenie takich daje jeszcze
przedpole Wielkiej Zalewy. Rysunek przedstawia tzw. Małą Zalewę – na zachód od Bastionu
III, jednak nie wypełnioną wodą, jak na austriackim planie z 1772 r., lecz jako teren zalewowy
na zapolu dwóch wielkich redut, projektu Ferdynanda Pulszky’ego. Wraz z redutą na Wielkiej
Zalewie stanowiły zaczątek fortowego frontu twierdzy; był to znak postępu w fortyfikacji,
19
pierwotnie podchwycony w planach Malleta z lat 1817-18, lecz później – ze szkodą dla
obronności Zamościa – zarzucony.
1. Fragment austriackiego planu Zamościa („Plan der befestigten Stadt Zamoszcz,
nebst ihren Vorstädten”) z 1775 ukazujący wodne przedpole bastionów III i IV –
Małą Zalewę, oddzieloną od fortyfikacji przedwałem.
2. Fragment planu Twierdzy Zamość z roku 1817, nazwanego „Raportem”, jednak
pokazującego stan przewidywanej modernizacji twierdzy w oparciu o fortyfikacje
wojenne 1809-1813. Mała Zalewa zredukowana do fosy wodnej przed frontem IIIIV, widoczne wielkie reduty, spięte drogą krytą i groblami obronnymi.
3. Obraz Jana Pawła Lelewela, ukazujący stan przedpola Bastionu III zgodnie z
planem z 1817 r. Jest to zapewne wizja wyidealizowana, po zakończeniu
planowanej inwestycji.
WIDOK 13. STRZELAJĄCA DZWONNICA I ZAPACH FORTECZNEGO CHLEBA.
KRAJOBRAZ ILUZJI I ALUZJI.
fortecy.
Przed Tobą stworzona współcześnie iluzja krajobrazu warownego i aluzja do rozebranego
w roku 1866, Bastionu I. Jego pełne odtworzenie nie jest możliwe, gdyż przecina go linia
kolejowa z 1916 r. Bastion I, zbudowany przez Bernarda Morando ok. 1600 roku, wyposażony
w kazamaty przez Andrea del’Aqua ok. 1623 roku, ponad pół wieku później wzmocniony przez
J. M. Linka dwupoziomowymi bateriami flankującymi, nie posiadał jednak miejsca na dzieła
wysunięte. Tuż pod nim zaczynały się rozlewiska. Aby wzmocnić obronę bliską, do stojącej w
szyi bastionu cerkwi, Link dobudował 38-metrową dzwonnicę ze strzelnicami. Dla tych samych
celów, w wieku XIX Mallet, zastosował dwupiętrową kazamatę strzelecką. W innej kazamacie
urządzono piekarnię forteczną. Odkryto ją i udostępniono, a ziemna sylweta z górującą wieżą
kościoła św. Mikołaja przypominają nadal o Bastionie I.
1. Plan Bastionu I w finalnej wersji, rysunek inż. Paniera, sygnowany przez J. MalletaMalletskiego, ok. 1821, CGWIA Moskwa, sygn. F.418, op.1. d. 131.
2. Przekroje kazamat Bastionu I wraz z budynkiem dla strzelców – „trawersem
defensywnym”, CGWIA Moskwa, sygn. F.418 op.1 d. 313 l.6.
3. Krajobraz warowny ok. 1830 r. Obraz Jana Pawła Lelewela, ukazujący wnętrze
Bastionu I wraz z broniącym jego wnętrza „trawersem defensywnym”, kościołem
św. Mikołaja (dawną cerkwią) za fortecznym murem i nasadzeniami topoli
czarnych, odmiany włoskiej.
20
WIDOK 14. BUDOWLA O DZIWNEJ NAZWIE CZYLI ZAGINIONY KRAJOBRAZ.
fortecy.
To co tu stało, jest trudne do wyobrażenia. Zupełnie jak kopalne gady – osobliwości
ewolucji – to miejsce wzbudza zainteresowanie i zadumę. Jest to rzeczywiście zaginiony
krajobraz Zamościa; wszystkie zachowane tu nadszańce, służyły do obrony dalekiej, ten –
bliskiej. Obiekt o nazwie „trawers defensywny” stanął tu zapewne w latach 40. XIX w. Trawers,
to odcinek wału prostopadły do głównej pozycji obronnej. Chroni przed odłamkami i strzałem
wzdłuż wału. Tutaj trawers był ceglaną, dwupiętrową budowlą z kilkudziesięcioma
strzelnicami dla strzelców z ówczesnymi, jednostrzałowymi karabinami. Zasięg ognia nie był
duży; była to więc budowla dla na wypadek wdarcia się na wały bastionu nieprzyjacielskiej
piechoty. Była to uzasadniona obawa, gdyż Bastion I nie mając rozbudowanej obrony
przedpola, był bardziej narażony na szturm. Stąd drugi człon dziwnej nazwy budynku –
„defensywny”.
1. Plan „trawersu defensywnego” z 1845 r., CGWIA Moskwa, sygn. F.349, op.12.
d.7143.
2. Widok „trawersu defensywnego” na akwareli Jana Pawła Lelewela. Ukazuje ona
zapewne stan docelowy inwestycji, powstać mogła przed ukończeniem budowli.
3.
WIDOK 15. BRAMA LWOWSKA NOWA, CZYLI „KRAJOBRAZ PO
PRZEJŚCIACH”.
fortecy.
Trudno sobie wyobrazić, że tutaj znajdowała się brama w potężnej kurtynie, poprzedzona
rawelinem z projektowaną, potężną redutą. Monumentalny widok Zamościa od wschodu był
tak chętnie portretowany przez Jana Pawła Lelewela iż specjalnie skracamy opis na tablicy,
ażeby ukazać najbardziej warowne wizerunki – najmniej warownego dziś frontu twierdzy.
Brama Lwowska Stara odtworzona została w pobliżu Bastionu VII; prace trwały do przełomu
lat 70. i 80. XX wieku. Brama Lwowska Nowa, projektu Jana Pawła Lelewela z roku 1820
wielokrotnie przebudowywana, stoi obecnie samotnie bez kontekstu potężnych wałów.
21
1. Widok wzdłuż prawego czoła Bastionu VII w kierunku Bramy Lwowskiej Nowej;
widoczne wprowadzenie Traktu Lwowskiego przez rawelin. Na horyzoncie wieża
kościoła św. Mikołaja. Stan z ok. 1830 roku; jest to wyobrażenie po realizacji projektu
Malleta z 1825 r. Malował Jan Paweł Lelewel.
2. Widok Zamościa od strony wschodniej po osi Traktu Lwowskiego, z naprowadzeniem
na Bramę Lwowską Nową w obrazie Jana Pawła Lelewela z 1826 r., stan wyobrażony
po realizacji projektu Malleta z 1825 r.
3. Elewacja Bramy Lwowskiej Nowej wg projektu i akwareli Jana Pawła Lelewela po
1821 r.
4. Widok podwalni z przejazdem Bramy Lwowskiej Nowej w akwareli Jana Pawła
Lelewela.
Rysunki inwentaryzacyjne Bramy Lwowskiej Nowej z mostem zwodzonym i z podwalnią z
1845 r. CGWIA Moskwa, sygn, F. 349 op.12 d. 7144.
22
PODPISY DO STOŁU OBROTOWEGO
Z MAKIETĄ
Tekst polski i angielski
Zamość, to idealne miasto – twierdza, założone w 1580 roku przez kanclerza wielkiego
koronnego Jana Zamoyskiego. Była to jedna z największych twierdz I Rzeczypospolitej,
następnie Księstwa Warszawskiego i Królestwa Kongresowego. Budowę umocnień
rozpoczęto wg projektu Bernardo Morando w 1586 r., i modernizowano je wielokrotnie, aż do
połowy XIX w. Twierdza Zamość stanowi dziedzictwo wojskowej myli inżynierskiej –
polskiej, włoskiej, francuskiej, rosyjskiej; w mniejszym stopniu – austriackiej. W latach 18661868, rozkazem cara Aleksandra II, twierdza została zlikwidowana. Ratowanie jej reliktów
zaczęło się już w latach trzydziestych XX w. i trwa do dziś. Największe prace przywracające
krajobraz dawnych fortyfikacji trwały pod koniec lat 70. XX wieku oraz w latach 2007-2013
w ramach projektu o nazwie: „Zamość Miasto UNESCO, Pomnik Historii RP – produktem
turystycznym polskiej gospodarki”. Ich wynik ukazuje niniejszy model.
Zamość – idealne miasto twierdza, założone w 1580 roku przez kanclerza wielkiego
koronnego Jana Zamoyskiego, otoczone fortyfikacjami bastionowymi wg projektu Bernardo
Morando. Fortyfikacje były wielokrotnie modernizowane aż do połowy XIX w. W latach
1866-1868 decyzją cara Rosji, twierdza, jako przestarzała, została zniszczona. Od lat 30. XX
w. trwa ratowanie reliktów europejskiej myśli fortyfikacyjnej. Największe prace trwały pod
koniec lat 70. XX wieku oraz w latach 2007-2013 w ramach projektu o nazwie: „Zamość
Miasto UNESCO, Pomnik Historii RP – produktem turystycznym polskiej gospodarki”. Ich
wynik ukazuje niniejszy model.
BASTION I
Bastion I. Powstał w wieku XVI jako jeden z pierwszych w twierdzy, wielokrotnie
przebudowany, zniszczony w 1866 r., w 1916 r., rozcięty linią kolejową. Odbudowany
częściowo w roku 2012, jako punkt widokowy zwany dziś „Zamojskim Belwederem”.
Alfabet Brailla
Bastion I. Powstał w wieku XVI, modernizowany aż do wieku XIX, zniszczony w roku 1866
r., w 1916 r. rozcięty linią kolejową. Częściowo odbudowany w roku 2012 jako punkt
widokowy.
BASTION II
Bastion II. Pochodzi z pierwszej fazy rozwoju twierdzy. Ma spłaszczony kształt, znak
starowłoskiego sposobu budowy fortyfikacji. Modernizowany; zniszczony w 1866 r.,
odbudowany w roku 2013 do formy z połowy XIX w., zawiera podziemną trasą turystyczną.
Alfabet Brailla
Bastion II o charakterystycznym, spłaszczonym kształcie, nadanym mu w czasach Renesansu,
odbudowany do formy z połowy XIX w., zawiera podziemną trasą turystyczną.
BASTION III
Bastion III gruntownie przebudowywany w wieku XVII przez Jana Michała Linka, z powodu
zniszczeń na skutek lokalizacji na podmokłym terenie. Posiadał dwa poziomy obrony. Do tej
formy odbudowany w roku 2013.
Alfabet Brailla
Bastion III udoskonalony w wieku XVII na przez Jana Michała Linka, miał dwa poziomy
obrony, gruntownie przebudowany w wieku XIX, zniszczony w 1866 r., odbudowany w 2013
r.
BASTION IV
Bastion IV, zaprojektowany został przez Bernardo Morando, przebudowywany przez Jana
Mallet-Malletskiego w latach 20 XIX wieku, uzupełniony w latach 1830-31 ogromnym
ziemnym nadszańcem. Zniszczony w roku 1866, częściowo odtworzony jako element Parku
Miejskiego w latach 1919-1926.
Alfabet Brailla
Bastion IV,z końca wieku XVI, 250 lat później uzupełniony kazamatami i ogromnym
ziemnym nadszańcem. Zniszczony w 1866, częściowo odtworzony jako element Parku
Miejskiego w latach 1919-1926.
BASTION V
Bastion V obecnie zaznaczon fragmentem muru, mógł powstać poprzez połączenie dwóch
małych bastionów. Po jego zniszczeniu w 1866 r., teren splantowano w celo wprowadzenia
do miasta Traktu Lubelskiego.
Alfabet Brailla
Bastion V obecnie zaznaczony jedynie fragmentem muru, mógł powstać przez połączenie być
dwóch małych bastionów w jeden wielki. Po jego zniszczeniu w 1866 poprowadzono tędy
główny wjazd do Zamościa.
BASTION VI
Bastion VI powstały w wieku XVI, wg projektu Bernardo Morando, przebudowywany w
latach 1827-35 i wyposażony w zachowany o dziś nadszaniec (kazamatową działobitnię).
Zniszczony w roku 1866 i odbudowany w formie ziemnej w latach 70. XX w.
Alfabet Brailla
Bastion VI, zaprojektowany przez Bernardo Morando w wieku XVI, przebudowywany i
wyposażony w latach 1827-35 w wielką, kazamatową działobitnię, zachowaną do dziś.
Bastion po zniszczeniu w roku 1866 częściowo odbudowany w latach 70. XX w.
BASTION VII
Bastion VII to dziś najbardziej imponująca budowla forteczna Zamościa z największym
zachowanym nadszańcem z lat 30. XIX w. Bastion zniszczony w 1866 r., został w całości
odbudowany w całości w latach 1978-80 wg projektu architektów Janusza Macha i Andrzeja
Piątka.
Alfabet Brailla
Bastion VII Bastion to najbardziej imponująca budowla forteczna Zamościa z największym,
świetnie zachowanym nadszańcem z lat 30. XIX w. Bastion po zniszczeniach w 1866 r.,
został odbudowany w latach 1978-80.
Opisy ciekawych miejsc – teksty jednolite dla języka polskiego, angielskiego i Brailla
1. Budynek koszar kozackich, z lat 1910-1911, wbudowany w pozostałości lunety – ziemnej
budowli fortyfikacyjnej z początków XIX w. Dziś – centrum informacji turystycznej.
2. Odtworzone północne przedpole twierdzy – „Zamojskie Pola Marsowe” przewidziane dla
rewii historyczno-militarnych i do podziwiania unikatowej sylwety renesansowego miasta.
3. „Promenada UNESCO” – aleja widokowa na wale ziemnym zamykającym od północy
otwarte przedpole fortyfikacji, skąd najlepiej widać sylwetę miasta nad pierścieniem
odtworzonych fortyfikacji.
4. Luneta między bastionami V i VI, pełniła funkcję rawelinu – obrony Bramy Lubelskiej
Nowej. Wewnątrz częściowo odtworzonej lunety zbudowano amfiteatr.
5. Park Miejski, jeden z najpiękniejszych parków w Polsce, zrealizowany w latach 1919-26
wg projektu W. Kronenberga. Utrwalił w zieleni Bastion IV wraz z fosą i fortyfikacjami
zewnętrznymi.
6. Wyspa na stawie parkowym – utrwalona w parkowej formie budowla wysunięta przed
czoło Bastionu VI. Część Parku Miejskiego – dziś siedlisko ptaków wodnych i najbardziej
romantyczne miejsce twierdzy.
7. Rawelin pomiędzy bastionami III i IV w formie załamanego wału z groblą dojazdową w
miejscu dawnego zalewu i mokradeł. Dziś odtworzony jako aleja widokowa, eksponująca
Zamość od zachodu.
8. Słoniczoło – budowla broniąca bliskiego przedpola Bastionu III. Odtworzona w latach
2011-2012 jako aleja widokowa pozwalająca na podziwianie potężnego Bastionu III.
9. Arsenał budynek odbudowany pod koniec XVII wieku przez Jana Michała Linka,
przebudowany w wieku XIX przez Jana Mallet-Malletskiego, dziś główny budynek Muzeum
Barwy i Oręża.
10. „Sektor Zatrzymanego Czasu”: odrestaurowana najefektowniejsza z zamojskich bram
fortecznych – „Brama Szczebrzeska”, wraz z drewnianym mostem fortecznym i odnowionym
blokhauzem z ok. 1825 r. na dziedzińcu - „placu broni” odtworzonego w 2012 r. rawelinu.
11. Częściowo odtworzony rawelin przed Furtą Wodną. prowadzącą na Rynek Wodny. Po
przeciwnej stronie okrągła działobitnia z lat 1825-1831 proj. J. Mallet-Malletskiego. W
okresie II wojny światowej – miejsce męczeństwa mieszkańców Zamojszczyzny.
12. Rawelin pomiędzy bastionami I i VII który chronił wjazd do Bramy Lwowskiej Nowej,
powstałej w latach 1820-21, został odtworzony częściowo, jako wał widokowy, pozwalający
na podziwianie sylwety miasta od wschodu.
TEKSTY DO TABLICY NA ALTANĘ
Zamość, to idealne miasto – twierdza, założone w 1580 roku przez kanclerza wielkiego
koronnego Jana Zamoyskiego. Była to jedna z największych twierdz I Rzeczypospolitej,
następnie Księstwa Warszawskiego i Królestwa Kongresowego. Budowę umocnień
rozpoczęto wg projektu Bernardo Morando w 1586 r., i modernizowano je wielokrotnie, aż do
połowy XIX w. Twierdza Zamość stanowi dziedzictwo wojskowej myli inżynierskiej –
polskiej, włoskiej, francuskiej, rosyjskiej; w mniejszym stopniu – austriackiej. W latach 18661868, rozkazem cara Aleksandra II, twierdza została zlikwidowana. Ratowanie jej reliktów
zaczęło się już w latach trzydziestych XX w. i trwa do dziś. Największe prace przywracające
krajobraz dawnych fortyfikacji trwały pod koniec lat 70. XX wieku oraz w latach 2007-2013
w ramach projektu o nazwie: „Zamość Miasto UNESCO, Pomnik Historii RP – produktem
turystycznym polskiej gospodarki”. Ich wynik ukazuje niniejszy model.
Alfabet Brailla
Zamość – idealne miasto twierdza, założone w 1580 roku przez kanclerza wielkiego
koronnego Jana Zamoyskiego, otoczone fortyfikacjami bastionowymi wg projektu Bernardo
Morando. Fortyfikacje były wielokrotnie modernizowane aż do połowy XIX w. W latach
1866-1868 decyzją cara Rosji, twierdza, jako przestarzała, została zniszczona. Od lat 30. XX
w. trwa ratowanie reliktów europejskiej myśli fortyfikacyjnej. Największe prace trwały pod
koniec lat 70. XX wieku oraz w latach 2007-2013 w ramach projektu o nazwie: „Zamość
Miasto UNESCO, Pomnik Historii RP – produktem turystycznym polskiej gospodarki”. Ich
wynik ukazuje niniejszy model.

teksty do tablic pionowych

Transkrypt

Podobne dokumenty

Dookoła Twierdzy Zamość z Nordic Walking Trasa wschodnia (ok. 3

Program

Mapa szlaku Baśki Murmańskiej

Pobierz przewodnik z trasą

OD MORANDO DO ZAMOYSKIEGO cz.2

WYCIECZKA AUTOKAROWA PODCZAS DNI TWIERDZY KOSTRZYN