docEkonomia społeczna w teorii i praktyce
download 
Reklamacja Transkrypt
Ekonomia społeczna w teorii i praktyce
Agnieszka Grzybowska Jarosław Ruszewski Ekonomia społeczna w teorii i praktyce Suwałki 2010 Ekonomia społeczna w teorii i praktyce Agnieszka Grzybowska Jarosław Ruszewski Ekonomia społeczna w teorii i praktyce Suwałki 2010 W systemie wizualizacji Programu Kapitał Ludzki znakowi UE towarzyszy odwoł skiej i Europejskiego Funduszu Społecznego. Odwołania słowne mogą występow strony, jak również centralnie. Jest to obowiązujący znak Unii Europejskiej do oz nansowanych ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego i występuje w i jednym podpisem. Wariantem podstawowym tego logotypu jest flaga Unii Euro Flaga Unii Europejskiej z jednym podpisem może być używana tylko w uzasadn Redakcja merytoryczna: Jarosław Ruszewski 22). Autorzy: Agnieszka Grzybowska – rozdz. I, II, V; Jarosław Ruszewski – rozdz. III, IV, VI, VIII © Centrum Aktywności Społecznej PRYZMAT 13 Przedruki lub kopiowanie całości lub części tej publikacji jest możliwe wyłącznie za zgodą właścicieli praw autorskich. Cytowanie oraz wykorzystywanie danych empirycznych jest dozwolone z podaniem źródła. Publikacja wydana w warianty ramach projektu „Lokalni Animatorzy Ekonomii Społecznej” przy wsparciu finansowym Euro3.7 Logotyp PO KL – pozostałe kolorystyczne Warianty jednokolorowe można stosować we wszystkich obszarach komunikacji, ale w szczególności powinny pejskiego Funduszu Społecznego w ramach Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki. Za treść tego wydania odpowiada być stosowane wtedy, gdy wykorzystanie wersji pełnokolorowej jest niemożliwe ze względów technologicznych (na przykład tłoczenie, grawerunek itp.). Poniżej przedstawiono warianty znaku w odcieniach szarości, warianty achromatyczne oraz monochromatyczne. stowarzyszenie Centrum Aktywności Społecznej PRYZMAT, a poglądy w nim wyrażone nie odzwierciedlają w żadnym razie oficjalnego stanowiska Unii Europejskiej. wariant w skali szarości wariant achromatyczny pozytyw Wydawca: Rysunekwariant 18 achromatyczny - Logotypy Unii Europejskiej z dwoma wariantami podpisu negatyw Centrum Aktywności Społecznej PRYZMAT ul. T. Kościuszki 6, 16-400 Suwałki tel./faks (87) 565 02 58 wariant monochromatyczny pozytyw e-mail: [email protected] www.pryzmat.org.pl www.es.pryzmat.org.pl wariant monochromatyczny negatyw Projekt grafi czny i skład tekstu: www.citylab.pl Rysunek 10 - Pozostałe warianty kolorystyczne logotypu PO KL Korekta: Marianna Rant-Tanajewska Druk: Agencja Usługowa OMEGA, ul. Sejneńska 1, 16-400 Suwałki ISBN 78-83-26465--4 Suwałki 2010 Publikacja jest rozpowszechniania nieodpłatnie. Spis treści 7 10 20 36 72 89 110 122 130 132 138 139 Wstęp Istota ekonomii społecznej Przedsiębiorstwo ekonomii społecznej Formy prawne funkcjonowania podmiotów ekonomii społecznej Współpraca sektora administracji publicznej i sektora ekonomii społecznej Finansowanie ekonomii społecznej Przykłady praktyk w obszarze ekonomii społecznej Manifest ekonomii społecznej Przydatne linki Bibliografia Noty o autorach Stała Konferencja Ekonomii Społecznej Wstęp P ojęcie „ekonomii społecznej” po raz pierwszy pojawiło się we Francji na początku XIX wieku. W Polsce termin „ekonomia społeczna” funkcjonuje od niedawna w debacie publicznej, ale zajmuje już na tyle szczególne miejsce, że jest przedmiotem zainteresowania ekspertów, badaczy, przedstawicieli administracji publicznej i liderów społeczeństwa obywatelskiego. Wpływ na to mają organizacje pozarządowe, które nie należą do sektora prywatnego nastawionego na generowanie zysku, lecz podejmują wysiłek upowszechniania instrumentów umożliwiających budowę więzi społecznych i przełamywanie trudności związanych z kryzysem ekonomicznym. Podstawowym wyróżnikiem podmiotów ekonomii społecznej jest podejmowanie przez nich działań ekonomicznych zorientowanych na zaspokojenie potrzeb osób je tworzących, a nie na podział zysku. Wypracowane zyski inwestowane są ponownie w rozwój zasobów ludzkich i rozwój wspólnoty. Zasada ekonomii społecznej promuje odejście od idei państwa opiekuńczego ku nowym formom aktywizacji, które dają możliwość pracy zamiast zasiłku. Dotyczy to szczególnie grup zagrożonych wykluczeniem społecznym przez długotrwałe bezrobocie, bezdomność, uzależnienia czy izolację społeczną. Działalność w obszarze ekonomii społecznej jest próbą połączenia gospodarowania z budowaniem więzi społecznych, których zasadniczym celem jest wzmocnienie bezpieczeństwa ekonomicznego i socjalnego zamieszkałych w danym państwie podmiotów indywidualnych. Problemami zakłócającymi skuteczne oddziaływanie ekonomii społecznej są: • brak wiedzy o ekonomii społecznej wśród pracowników instytucji tzw. administracji świadczącej; • brak zweryfikowanych metod wymiany informacji pomiędzy instytucja Agnieszka Grzybowska · Jarosław Ruszewski mi działającymi w obszarze ekonomii społecznej. Instytucje publiczne i organizacje pozarządowe – każda we własnym zakresie realizuje usługi i wsparcie na rzecz osób zagrożonych wykluczeniem. Często są to działania nakładające się lub pozwalające nawet na unikanie aktywizacji i korzystania ze świadczeń finansowych osobom, które są zainteresowane niepodejmowaniem pracy. Zajmuje to czas i środki finansowe, które można by przeznaczyć na wsparcie i prace z klientem, który chce zaistnieć zawodowo; • brak wsparcia instytucjonalnego dla tych, którzy weszli na ścieżkę ekonomii społecznej i założyli np. spółdzielnie socjalne. Pomimo spadku bezrobocia, ciągle jeszcze pozostaje znacząca grupa osób, która bez pomocy nie dostanie się na rynek pracy. To dla nich właśnie często jedyną ofertą pracy stałej lub tymczasowej są przedsięwzięcia społeczne i dlatego warto je wspierać; • brak skonsolidowanego systemu przepływu informacji i współpracy pomiędzy organami administracji publicznej i organizacjami trzeciego sektora, czyli rzeczywiście funkcjonującego partnerstwa społeczno-publicznego. Zastosowanie zasad ekonomii społecznej jest szansą na odmianę tradycyjnego, redystrybucyjnego modelu pomocy. Wsparcie zmierzać powinno do przywrócenia podopiecznemu samodzielności i podmiotowości właśnie poprzez pracę. Dlatego tak ważne są działania mające na celu rozwijanie i wspieranie podmiotów ekonomii społecznej, jak również wzmacnianie i pogłębianie wiedzy wśród instytucji otoczenia ekonomii społecznej. Niniejszy poradnik składa się z siedmiu rozdziałów. Pierwszy poświęcony jest wyjaśnieniu istoty ekonomii społecznej. W rozdziale drugim omówiono pojęcie i cechy związane z definiowaniem jednego z podmiotów sektora ekonomii społecznej, a mianowicie przedsiębiorstwa społecznego. Z uwagi na to, że podmioty ekonomii społecznej przybierają bardzo różne formy prawne i funkcjonują według różnych zasad w poszczególnych państwach członkowskich Unii Europejskiej, w rozdziale trzecim zawarto analizę funkcjonujących w Polsce form prawnych podmiotów zaliczanych do ekonomii społecznej. Zasady i możliwości współpracy organów administracji publicznej z podmiotami przynależącymi do sektora ekonomii społecznej, a zwłaszcza z organizacjami pozarządowymi, zostały omówione w rozdziale czwartym dotyczącym partnerstwa publiczno-społecznego. Ze względu na to, że ekonomia społeczna wymaga specyficznego kapitału finansowego i wsparcia, w rozdziale piątym omówiono źródła finanso10 Ekonomia społeczna w teorii i praktyce wania takiej działalności. Ostatnie dwa rozdziały prezentują przykładowe praktyki w obszarze ekonomii społecznej, jakie realizowane są w Polsce oraz wskazują przydatne adresy instytucji i organizacji, których działalność może w praktyce ułatwić zrozumienie konieczności podejmowania działań zmierzających do pobudzenia zaangażowania obywatelskiego i solidarności społeczności lokalnych na rzecz rozwiązywania problemów grup społecznych znajdujących się w trudnych sytuacjach finansowych. Uzupełnieniem opracowanego materiału jest prezentacja Stałej Konferencji Ekonomii Społecznej oraz Manifest ekonomii społecznej, który powstał jako propozycja wspólnego stanowiska środowisk ekonomii społecznej bazujących na rekomendacjach wypracowanych przede wszystkim w ramach Partnerstwa „W poszukiwaniu polskiego modelu ekonomii społecznej” i środowiska Stałej Konferencji Ekonomii Społecznej w Polsce. Publikacja ta ma ułatwić jednostkom administracji publicznej, organizacjom pozarządowym i wszystkim zainteresowanym pozyskanie wiedzy niezbędnej dla podejmowania działań służących połączeniu rozwoju społecznego z gospodarczym. Istniejące problemy społeczne wskazują na potrzebę inicjatyw wykraczających poza ramy obecnie funkcjonującego systemu pomocy, tak by upowszechniać i rozwijać rozwiązania organizacyjne i instytucjonalne sprzyjające integracji społecznej i zapobiegające wykluczeniu społecznemu. Choć gospodarka społeczna nie jest antidotum na wszystkie problemy polskiej polityki społecznej, to na pewno tworzy rozwiązania ułatwiające zatrudnianie osób zagrożonych marginalizacją na rynku pracy. Wspieranie ekonomii społecznej jest równocześnie inwestycją w lokalną wspólnotę oraz w człowieka będącego jej podstawą. Wierzę, że niniejsza publikacja przyczyni się do zaznajomienia z możliwościami, jakie stwarza sektor ekonomii społecznej dla realizacji celów zarówno społecznych, jak i gospodarczych. Jarosław Ruszewski 11 I. Istota ekonomii społecznej E konomia społeczna należy do „modnych” obecnie terminów określających działalność, również gospodarczą, ale nie oznacza to wcale, że jest pojęciem nowym czy nieznanym. Zalążkami ekonomii społecznej na ziemiach polskich były organizacje wzajemnej pomocy przeciwpożarowej mieszkańców miast, tak zwane „porządki ogniowe”, które pojawiły się już XVII wieku. Jednak rzeczywistego znaczenia ten sektor gospodarki nabrał dopiero po 1860 roku, kiedy w zaborze pruskim powstały pierwsze stowarzyszenia rolnicze o charakterze samopomocowym, które miały za zadanie podnoszenie kultury rolnej oraz propagowanie polskiej kultury i języka. Pod koniec XIX wieku na wsi rozpowszechnione były również spółdzielnie handlowe oraz spółdzielnie przetwórstwa i zbytu produktów rolnych. Natomiast w okresie międzywojennym wykształciły się i rozwinęły dwie formy tych instytucji – towarzystwa ubezpieczeń wzajemnych oraz spółdzielnie. Po drugiej wojnie światowej instytucje ekonomii społecznej zostały zlikwidowane bądź podporządkowane państwu przez ówczesne władze. Równocześnie wykorzystano przedwojenne nazwy i formy organizacyjne, żeby tworzyć nowe instytucje pozbawione autonomii, które z przedwojennymi łączyły jedynie nazwy. Po roku 1956 nastąpiła łagodna liberalizacja, w wyniku której powstały stowarzyszenia, spółdzielnie i związki, ale ze względu na pełną zależność od państwa nie można ich zaliczyć do sektora ekonomii społecznej. Po 1989 roku, w wyniku zmian ustrojowych, nastąpił w Polsce powrót samorządnych instytucji społeczK. Dudzik, T. Kucharski, Przedsiębiorstwa społeczne: dobre praktyki, [w:] Przedsiębiorstwa społeczne w Polsce: teoria i praktyka, pod red. Jerzego Hausnera, Kraków, Małopolska Szkoła Administracji Publicznej Uniwersytetu Ekonomicznego, 2008, s. 37. 12 Ekonomia społeczna w teorii i praktyce nych. W ciągu kilkunastu ostatnich lat sektor ekonomii społecznej znacznie się rozwinął, choć nie jest jeszcze tak dobrze skonsolidowany i silny jak w krajach Europy Zachodniej. Można zatem powiedzieć, że ekonomia społeczna po wieloletnim okresie pozostawania na uboczu zainteresowań, z impetem powróciła na forum społeczne. Mimo to termin „ekonomia społeczna” nadal nie doczekał się jednolitej definicji. W opracowaniach dotyczących zagadnień ekonomii społecznej spotkać można różne opinie o złożoności tego pojęcia i zakresie jego oddziaływań. Równolegle funkcjonują terminy – „gospodarka obywatelska”, „gospodarka społeczna”, „ekonomia solidarności” czy „ekonomia współpracy”. Ekonomia społeczna, najprościej ujmując, to wyodrębniany ze względu na swą specyfikę sektor gospodarki, w którym w sposób unikatowy kojarzona jest działalność gospodarcza z celami społecznymi. W literaturze przedmiotu ekonomia społeczna definiowana jest często jako określenie specyficznych dla niej form prawno-organizacyjnych (podejście prawno-instytucjonalne) lub zasad charakteryzujących podmioty uczestniczące w ekonomii społecznej (podejście normatywne). Pojęcie to może być również rozpatrywane jako specyficzny sposób działania podmiotów ekonomii społecznej. Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej definiuje ekonomię społeczną jako działalność organizacji, które łączą cele gospodarcze oraz społeczne, przy czym społeczne mają znaczenie nadrzędne. Ekonomia społeczna uzupełnia lukę w gospodarce, w której tradycyjne przedsiębiorstwa nie funkcjonują ze względu na brak wystarczającej opłacalności, a typowe organizacje społeczne nie potrafią działać efektywnie. Instytucje ekonomii społecznej to najczęściej spółdzielnie, towarzystwa ubezpieczeń wzajemnych, stowarzyszenia prowadzące oraz fundacje. Działalność w obszarze ekonomii społecznej jest próbą połączenia gospodarowania z budowaniem więzi społecznych, których zasadniczym celem jest wzmocnienie bezpieczeństwa ekonomicznego i socjalnego zamieszkałych w danym państwie podmiotów indywidualnych. Konkurencyjna gospodarka rynkowa podporządkowana jest kryterium efektywności. Ekonomia społeczna, respektując wymogi efektywności gospodarowania, dąży do realizacji wielu innych wartości i celów: wzmacniania spójności społecznej, budowy zaufania, zwiększania Tamże. J. Hausner, Ekonomia społeczna jako kategoria rozwoju, [w:] Ekonomia społeczna a rozwój, pod red. Jerzego Hausnera, Kraków, Małopolska Szkoła Administracji Publicznej Uniwersytetu Ekonomicznego, 2008, s. 11. 13 Agnieszka Grzybowska · Jarosław Ruszewski bezpieczeństwa ekonomicznego i zatrudnienia, wzmacniania lokalnej i grupowej tożsamości, urzeczywistniania demokracji uczestniczącej oraz zadowolenia z przynależności do wspólnoty. Ekonomia społeczna jest sektorem gospodarki, w którym podmioty są zorientowane na społeczną użyteczność, a wypracowana przez nie nadwyżka służy realizacji celu społecznego. Jej podmioty nie są kontrolowane przez administrację publiczną, lecz przez obywateli. Ich misja wynika i jest chroniona przez samodzielne zarządzanie, demokratyczne decydowanie oraz lokalne umiejscowienie tych organizacji. Ekonomia społeczna to działalność gospodarcza, w której instrumenty rynkowe są wykorzystywane do realizacji celów społecznych, zaś człowiek i wykonywana przez niego praca są ważniejsze niż kapitał i maksymalizacja zysku przedsiębiorstwa. Można powiedzieć, że jest to wspólne działanie ludzi, którzy – albo dla dobra ogółu, albo w ramach pomocy wzajemnej – produkują i sprzedają dobra lub usługi, szczególnie takie, których nie dostarcza ani rynek, ani państwo, a na które jest rosnący popyt. Według innej definicji o ekonomii społecznej można mówić jako o: – rzeczowniku – gdzie ekonomię społeczną należy traktować jako zbiór instytucji; – przymiotniku – gdzie ekonomia społeczna jest specyficznym rodzajem ekonomii charakteryzującym się określonymi (społecznymi) cechami: wartością, rodzajem relacji między uczestnikami itp.; – przestrzeni – gdzie ekonomia społeczna widziana jest jako sieć, sposób komunikacji między uczestnikami, możliwość mobilizowania różnorodnych zasobów, bardziej „dostęp” do dóbr niż ich posiadanie. Gospodarka społeczna stanowi narzędzie rozwoju społeczno-gospodarczego na szczeblu lokalnym, komplementarne wobec sektora prywatnego i publicznego. Instytucje gospodarki społecznej, takie jak organizacje obywatelskie i spółdzielczość, przyczyniają się do tworzenia nowych usług i miejsc pracy na szczeblu J. Wilkin, Czym jest gospodarka społeczna i jakie ma znaczenia we współczesnym społeczeństwie?, „Ekonomia Społeczna” 2007 nr 1 s. 52. J. Hausner, Ekonomia społeczna jako kategoria..., dz. cyt., s. 14. D. Góźdź, Wyjaśnienie podstawowych pojęć z dziedziny ekonomii społecznej i przedsiębiorczości społecznej, [w:] Budowanie kompetencji dla przedsiębiorczości społecznej: sylabusy do szkoleń, pod red. Doroty Kwiecińskiej i Agnieszki Pacut, Kraków, Małopolska Szkoła Administracji Publicznej Uniwersytetu Ekonomicznego, 2008, s. 204. Tamże. 14 Ekonomia społeczna w teorii i praktyce lokalnym w ramach przedsięwzięć łączących w sobie ekonomiczne i społeczne aspekty aktywności obywatelskiej. Pojęcie ekonomii społecznej w rozumieniu Komisji Unii Europejskiej (odpowiedzialnej za sprawy ekonomii społecznej) dotyczy pięciu zasadniczych typów organizacji: spółdzielni, towarzystw opartych na zasadzie wzajemności, stowarzyszeń, fundacji i przedsiębiorstw społecznych. Charakteryzuje je to, że: 1) ich głównym celem nie jest uzyskanie zysków z zainwestowanego kapitału. Z natury rzeczy są one tworzone przez i dla tych, którym mają służyć, aby zaspokajać w pierwszym rzędzie ich potrzeby; 2) są zarządzane zgodnie z zasadą „jeden członek, jeden głos”; 3) są elastyczne i innowacyjne – powstały, aby sprostać ekonomicznym i społecznym zmianom; 4) opierają się zasadniczo na dobrowolnym uczestnictwie, członkostwie i zobowiązaniu. Ekonomię społeczną można traktować jako sektor i jako metodę działania polegającą na osiąganiu społecznych celów gospodarczymi metodami. Ekonomia społeczna – jako sektor – to grupa zdefiniowanych podmiotów i instytucji charakteryzujących się określonymi cechami i zasadami działania. Natomiast organizacje ekonomii społecznej – to podmioty gospodarcze i społeczne aktywne we wszystkich trzech sektorach10. W literaturze przedmiotu można spotkać zdecydowane stanowiska przekonujące, że instytucjonalne definiowanie terminu ekonomia społeczna nie jest właściwe i to nie forma prawno-instytucjonalna powinna pozwalać na odróżnianie jej podmiotów od podmiotów komercyjnych, ale określone cechy działalności. Ekonomia społeczna jawi się jako obszar, w którym wzajemnie przenikają się sektor publiczny, prywatny i tzw. trzeci sektor obejmujący swym zakresem działalność organizacji pozarządowych. Jest on więc niejako uzupełnieniem luki między wspomnianymi sektorami oraz swoistego rodzaju odpowiedzią na poTamże, s. 204. P. Sałustowicz, Pojęcie, koncepcje i funkcje ekonomii społecznej, [w:] Ekonomia społeczna: perspektywa rynku pracy i pomocy społecznej, pod red. Joanny Staręgi-Piasek, Warszawa, Instytut Rozwoju Służb Społecznych, 2007, s. 23. 10 S. Mazur, A. Pacut, Publiczne i publiczno-prywatne źródła finansowania przedsiębiorstw społecznych, projektów społecznych i zatrudnienia z funduszy strukturalnych, [w:] Wspieranie ekonomii społecznej, pod red. Jerzego Hausnera, Kraków, Małopolska Szkoła Administracji Publicznej Uniwersytetu Ekonomicznego, 2008, s. 66. 9 15 Agnieszka Grzybowska · Jarosław Ruszewski trzeby realizacji celów społecznych, które nie są bądź nie mogą być zaspokojone przez państwo czy rynek11. Ekonomia społeczna przedstawiana jest jako określony segment działalności gospodarczej ulokowany w trójkącie, którego boki wyznaczają – gospodarka rynkowa, społeczeństwo obywatelskie i państwo demokratyczne12, co prezentuje poniższy rysunek. Rysunek 1. Systemowe usytuowanie ekonomii społecznej Ekonomia społeczna e for zn lic b pu ma lne PAŃSTWO Przedsiębiorstwo społeczne SPOŁECZEŃSTWO OBYWATELSKIE e nie tn wa for pry ma lne Trzeci sektor społeczne komercyjne RYNEK Źródło: K. Dudzik, Wprowadzenie do ekonomii społecznej, [w:] Budowanie kompetencji dla przedsiębiorczości społecznej: sylabusy do szkoleń, pod red. Doroty Kwiecińskiej i Agnieszki Pacut, Kraków, Małopolska Szkoła Administracji Publicznej Uniwersytetu Ekonomicznego, 2008, s. 12 Wśród głównych korzyści płynących z ekonomii społecznej wymienia się13: • efektywność w reagowaniu na kryzys gospodarczy i wahania koniunktury za pomocą przedsiębiorczości społecznej; • korzyści płynące z zaufania społecznego – podmioty ekonomii społecznej K. Dudzik, Wprowadzenie do ekonomii społecznej, [w:] Budowanie kompetencji dla przedsiębiorczości społecznej: sylabusy do szkoleń, pod red. Doroty Kwiecińskiej i Agnieszki Pacut, Kraków, Małopolska Szkoła Administracji Publicznej Uniwersytetu Ekonomicznego, 2008, s. 11. 12 S. Mazur, A. Pacut, Publiczne i publiczno-prywatne…, dz. cyt., s. 66. 13 Tamże, s. 67–68. 11 16 Ekonomia społeczna w teorii i praktyce prowadzą bardziej etyczną działalność, budującą pozytywny wizerunek; • możliwość współuczestniczenia podmiotów ekonomii społecznej w działaniu organizacji; • zdolność podmiotów ekonomii społecznej do samoorganizowania się, samopomocy i wspierania słabszych uczestników rynku; • przyczynianie się podmiotów ekonomii społecznej do tworzenia kapitału społecznego i budowy społeczeństwa obywatelskiego; • dużą efektywność społeczną organizacji ekonomii społecznej. Jako metodę ekonomię społeczną wyróżniają następujące działania14: • pierwszeństwo celów indywidualnych i społecznych nad zyskiem; • demokratyczna kontrola członków; • połączenie i realizacja potrzeb indywidualnych i ogólnych; • przestrzeganie zasad solidarności i odpowiedzialności; • niezależna zarządzanie; • przeznaczenie zysku do realizacji przyjętych celów. Ekonomia społeczna bierze pod uwagę czynnik ludzki jak i kategorie ekonomiczne. Niewątpliwe pozytywną rolę odgrywa w kwestii działań socjalno-edukacyjnych, leczniczo-rehabilitacyjnych i pomocy w zatrudnieniu. Nadrzędnym celem ekonomii społecznej jest zapobieganie wykluczeniu społecznemu, które dotyczy osób, rodzin lub grup ludności żyjących w warunkach ubóstwa materialnego, posiadających cechy utrudniające lub uniemożliwiające korzystanie na równi z innymi podmiotami z zasobów społecznych (niesprawność fizyczna lub umysłowa, uzależnienie od narkotyków, alkoholu), dotkniętych niekorzystnymi efektami zewnętrznymi, np. upadek konkretnych branż, zakładów pracy. Osoby takie mogą doświadczać przejawów dyskryminacji ze względu na swój wygląd, poglądy czy religię. Oprócz nadrzędnej funkcji, jaką jest wspomniane już przeciwdziałanie wykluczeniu społecznemu, ekonomia społeczna spełnia szereg dodatkowych funkcji prorozwojowych, między innymi15: • tworzy materialną bazę dla działania organizacji obywatelskich; • promuje alternatywne formy kredytowania; Tamże, s. 66; P. Łukasik, W. Zaleszczuk, Praktyczne aspekty ewaluacji przedsięwzięć ekonomii społecznej, [w:] Wspieranie ekonomii społecznej, pod red. Jerzego Hausnera, Kraków, Małopolska Szkoła Administracji Publicznej Uniwersytetu Ekonomicznego, 2008, s. 127. 15 K. Dudzik, Wprowadzenie do ekonomii społecznej…, dz. cyt., s. 11. 14 17 Agnieszka Grzybowska · Jarosław Ruszewski • wzmacnia kapitał społeczny; • służy regeneracji lokalnej przestrzeni publicznej; • sprzyja urzeczywistnieniu idei obywatelskości; • ułatwia reformowanie sektora usług publicznych. Współczesna ekonomia społeczna zasadniczo różni się od „pierwszej”. Odmienny jest kontekst i typ problemów, którym ma zaradzić, odmienny charakter stawianych celów i stosunek do rynku. Porównanie tak zwanej starej i nowej ekonomii społecznej znajduje się w poniższej tabeli. Tabela 1. Porównanie starej (XIX w.) i nowej (XX/XXI w.) ekonomii społecznej Stara gospodarka społeczna Nowa gospodarka społeczna Na jakie problemy generowane przez gospodarkę stanowi reakcję? wyzysk, alienacja wykluczenie, bezrobocie Zysk a cele społeczne zysk co najmniej równie ważny jak cele społeczne cele społeczne zdecydowanie ważniejsze niż zysk Natura celów społecznych • typ produktu: brak specyficznych • typ produktu: dobra (przede wszystkim usługi), którymi nie są zaintereso• typ pracobiorcy: brak specyficznych wane rynek i sektor publiczny • pozytywne efekty zewnętrzne: zli• typ pracobiorcy: zatrudnianie osób o kwidowanie wyzysku i alienacji w efekcie gospodarowania w kolektyw- najsłabszej pozycji na rynku pracy • pozytywne efekty zewnętrzne: rozwój nych formach własności kapitału społecznego, rozwój lokalny Formy spółdzielnie, stowarzyszenia, towarzy- rożne formy przedsiębiorstw społeczstwa pomocy wzajemnej nych: firmy społeczne, spółdzielnie socjalne i inne Rola państwa wspieranie (postulowane) popieranie, dotowanie, ochrona Stosunek do rynku konkurencja operuje w obszarach nieudolności rynku Efekty makrostrukturalne osłabianie konfliktu klasowego wzrost spójności społecznej Źródło: T. Kaźmierczak, Zrozumieć ekonomię społeczną, [w:] Kapitał społeczny, ekonomia społeczna, red. Tomasz Kaźmierczak i Marek Rymsza, Warszawa, Fundacja Instytut Spraw Publicznych, 2007, s. 106. Funkcjami przypisywanymi powszechnie ekonomii społecznej są16: • pobudzanie aktywności obywatelskiej opartej na solidarności i osobistym zaangażowaniu; 16 18 B. Szopa, Ekonomia społeczna z perspektywy ekonomii tradycyjnej, „Ekonomia Społeczna” 2007 nr 1 s. 17. Ekonomia społeczna w teorii i praktyce • generowanie miejsc pracy o wysokiej jakości i polepszanie poziomu życia; • pobudzanie rozwoju lokalnego; • wzmacnianie spójności społecznej. W kwestii funkcji ekonomii społecznej warto też przytoczyć poglądy mówiące o spełnianiu przez nią trzech najważniejszych przesłanek, a dotyczących nowej polityki społecznej. Po pierwsze ekonomia społeczna wkomponowuje się w ideę budowania demokracji uczestniczącej poprzez nową wizję ładu społecznego oraz integrację społeczności lokalnych. Po drugie może stanowić istotny element polityki wzrostu zatrudnienia, m.in. poprzez wprowadzanie elastycznych form zatrudnienia, umożliwienie zatrudnienia osobom szczególnie zagrożonym na rynku pracy. Po trzecie stanowi instrument integracji społecznej17. Inne wskazane w literaturze funkcje, które realizują podmioty gospodarki społecznej to18: funkcja reprezentowania interesów różnorakich grup i społeczności, funkcja redystrybucyjna, a więc świadczenie pomocy, która inaczej nie byłaby osiągalna oraz funkcja produkcji dóbr i usług, w tym także dla osób najsłabszych ekonomicznie, które nie mogą nabyć ich na rynku. Jeszcze inaczej funkcje ekonomii społecznej ujęte są w Raporcie otwarcia projektu „W poszukiwaniu polskiego modelu ekonomii społecznej”, gdzie zalicza się do nich19: • społeczną kontrolę rynku – w formie ochrony konsumentów, jak i szeroko rozumianej odpowiedzialności za skutki działań sektora komercyjnego; • kompensowanie deficytów rynku – to znaczy dostarczanie dóbr, których rynek samoczynnie by nie dostarczał albo dostarczanie dóbr tym, którzy z różnych względów w odbywających się na rynku transakcjach nie uczestniczą; • poszukiwanie nowych kierunków – alternatywne formy organizacji rynku; • zasada wzajemności i zaufania jako czynnik obniżający koszty trans akcyjne; • holistyczne podejście do bilansowania zysków i strat; P. Łukasik, W. Zaleszczuk, Praktyczne aspekty ewaluacji..., dz. cyt., s. 127. Zob.: E. Leś, Wprowadzenie do „Zeszytów Gospodarki Społecznej”, t. 1, Z teorii i praktyki gospodarki społecznej, Warszawa, Collegium Civitas, 2006, s. 5. 19 J. J. Wygnański, Raport otwarcia projektu „W poszukiwaniu polskiego modelu ekonomii społecznej”, Warszawa, FISE, 2006, s. 43–46. 17 18 19 Agnieszka Grzybowska · Jarosław Ruszewski • zastosowanie mechanizmów zarządczych i innowacyjnych, właściwych dla rynku w działaniach społecznych. Niemniej jednak to, że ekonomia społeczna wypełnia funkcje rozwojowe i może przyczyniać się do modyfikacji zachowań rynkowych i politycznych, nie powinno powodować uznania, że ekonomia społeczna staje się źródłem nowego porządku20. Ekonomia społeczna jako kategoria rozwoju powinna zostać uformowana w czterech podstawowych wymiarach: jako kategoria analityczna, kategoria strategicznego myślenia, kategoria planistyczna i kategoria zarządcza21. Tabela 2. Najważniejsze działania sprzyjające rozwojowi ekonomii społecznej Kategoria analityczna (wiedza, informacja) • wypracowanie i przyjęcie na użytek statystyki publicznej operacyjnej definicji ekonomii społecznej • określenie rozmiarów sektora ekonomii społecznej, jego potencjału oraz roli w rozwiązywaniu istotnych problemów społecznych • zinwentaryzowanie podmiotów ekonomii społecznej • uruchamianie projektów badawczych i tworzenie ośrodków badania ekonomii społecznej • opracowanie miar i wskaźników oceny skuteczności i efektywności podmiotów sektora ekonomii społecznej Kategoria strategiczna (kompetencje, kształcenie) • upowszechnianie wiedzy na temat ekonomii społecznej • wprowadzanie ekonomii społecznej do programu studiów • rozwinięcie studiów podyplomowych z zakresu ekonomii społecznej • organizację krajowej debaty wokół problemów ekonomii społecznej • rozpoznanie i zdefiniowanie funkcji rozwojowych ekonomii społecznej • formułowanie krajowej oraz regionalnych strategii promowania i rozwijania ekonomii społecznej Kategoria planistyczna (zasoby, motywacja) • ustalenie instrumentów promowania i rozwijania ekonomii społecznej • opracowanie i uruchomienie operacyjnych programów wsparcia • stworzenie systemu obserwowania kondycji sektora, ewaluowania i praktycznej weryfikacji poszczególnych przedsięwzięć oraz narzędzi wsparcia, zgodnie z zasadami polityki bazującej na faktach • powołanie Krajowego Obserwatorium Ekonomii Społecznej 20 21 20 J. Hausner, Ekonomia społeczna jako sektor gospodarki, „Ekonomia Społeczna” 2007 nr 1 s. 13. J. Hausner, Ekonomia społeczna jako kategoria..., dz. cyt., s. 17, 19. Ekonomia społeczna w teorii i praktyce Kategoria zarządcza (regulacja, zinstytucjonalizowane partnerstwo) • ustanowienie optymalnego otoczenia prawnego • stworzenie infrastruktury finansowej i instrumentarium finansowania • wdrożenie mechanizmu ukierunkowanych zamówień publicznych • uruchomienie portalu ekonomii społecznej, wypracowanie mechanizmów i instrumentów wykorzystania Internetu w marketingu i kontraktowaniu usług organizacji ekonomii społecznej • rozwinięcie profesjonalnego doradztwa dla organizacji ekonomii społecznej • kształcenie profesjonalnej kadry animatorów, przedsiębiorców i menedżerów społecznych • rozwinięcie kultury organizacyjnej, stworzenie katalogu dobrych praktyk i upowszechnienie wzorów działania • stworzenie systemu akredytacji i audytu organizacji ekonomii społecznej • formowanie regionalnych porozumień (paktów) ekonomii społecznej działających na zasadzie partnerstwa publiczno-społeczno-prywatnego Źródło: Oprac. własne na podstawie: J. Hausner, Ekonomia społeczna jako kategoria rozwoju, [w:] Ekonomia społeczna a rozwój, pod red. Jerzego Hausnera, Kraków, Małopolska Szkoła Administracji Publicznej Uniwersytetu Ekonomicznego, 2008, s. 19–20. Ekonomia społeczna z jednej strony jest dobrym narzędziem integracji społecznej poprzez udostępnianie pracy, angażowanie w pracę na zasadach, w których rywalizacja pracowników nie jest najważniejsza. Możliwość pracy z innymi jest jednym z elementów działań przywracających wiarę w siebie, wpływającym na mobilność, chęć zdobycia nowych umiejętności na rynku zawodowym. Słabsi rynkowo pracownicy w podmiotach ekonomii społecznej nie są marginesem wykluczenia. Z drugiej natomiast strony ekonomia społeczna w postaci funkcjonujących podmiotów gospodarczych nie może uciec od reguł rynkowej ekonomii, m.in.: konkurencyjności, samofinansowania, konieczności rozszerzania rynku zbytu. Dofinansowanie zatrudnienia osób pracujących w podmiotach ekonomii społecznej może ułatwić rozwój tych podmiotów i wcale nie zwalnia z obowiązku kontroli kosztów, przygotowywania konkurencyjnej oferty, nowoczesnych rozwiązań marketingowych. Ekonomia społeczna, choć nie jest nastawiona na zysk, musi uwzględniać potrzebę tworzenia nadwyżek, które byłyby przeznaczane w przyszłości na inwestycje. Oznacza to, że tworzenie warunków wzrostu znaczenia i efektywności ekonomii społecznej wymaga z jednej strony wspierania metod integracji społecznej, a więc rozwoju kadry pracowników socjalnych, możliwości świadczenia usług socjalnych, z drugiej zaś – potrzebuje rozwoju przedsiębiorczości, by mogła być konkurencyjna22. 22 M. Boni, Ekonomia społeczna – szanse i pokusy, „Ekonomia Społeczna” 2007 nr 1 s. 53. 21 II. Przedsiębiorstwo ekonomii społecznej R ównolegle z poszukiwaniem jednorodnej definicji ekonomii społecznej trwają intensywne prace nad zdefiniowaniem jednego z podmiotów jej sektora, mianowicie przedsiębiorstwa społecznego. Samo pojęcie „przedsiębiorstwo społeczne” zawiera w sobie sprzeczność. Czy w definicji przedsiębiorstwa jest miejsce na wymiar społeczny? W przedsiębiorstwie mamy do czynienia z organizacją prowadzącą działalność gospodarczą, gdzie wytwarza się dobra materialne bądź niematerialne i osiąga określone przychody. Natomiast przedsiębiorstwo społeczne bazuje na kapitale społecznym, ukierunkowane jest na integrację społeczną i działa przeciw wykluczeniu społecznemu. Przedsiębiorstwa społeczne definiuje się jako ogół wszystkich podmiotów gospodarczych, które mają społeczny cel, nie są zorientowane na tworzenie i dystrybucję kapitału, mają demokratyczną, wymierną i opartą na wspólnym zarządzaniu strukturę23. Przedsiębiorstwa społeczne przeznaczają swoje zyski na cele społeczne. Jako podmioty gospodarcze powinny przynosić dochód, lecz jako podmioty społeczne nie koncentrują się na maksymalizacji zysku. Ich celem jest maksymalizowanie korzyści społecznych, np. poprzez dostarczanie dobrej jakości usług publicznych, działanie na rzecz rozwoju lokalnego czy przywracanie niezależności podmiotom wykluczonym społecznie. W obszernej literaturze przedmiotu występuje mnogość definicji „przedsiębiorstwa społecznego”. Celem przybliżenia tego pojęcia poniżej przestawiono kilka z nich. 23 22 K. Dudzik, T. Kucharski, Przedsiębiorstwa społeczne..., dz. cyt., s. 36. Ekonomia społeczna w teorii i praktyce Przedsiębiorstwo społeczne można określić jako24: • podgrupę ekonomii społecznej zorientowaną na rynek, ale jako odrębna, zupełnie nowa instytucja gospodarki społecznej, której celem jest osiągnięcie ekonomicznej równowagi dzięki udanemu połączeniu rynkowych i nierynkowych źródeł finansowania oraz zasobów niepieniężnych (praca społeczna) i dochodów z ofiarności prywatnej; • wyraz przedsiębiorczości organizacji trzeciego sektora, która rozwijając działalność gospodarczą, łączy w sobie solidaryzm z duchem przedsiębiorczości; • odpowiedź instytucjonalną organizacji trzeciego sektora na problemy finansowania organizacji non profit, które wynikły z transformacji powojennego państwa opiekuńczego oraz spadku ofiarności. Inna definicja określa przedsiębiorstwo społeczne jako część wspólną wszystkich trzech sektorów ze względu na to, że działa ono na rzecz dobra publicznego, często w sferze usług publicznych, z silnym poczuciem misji społecznej, ale stosując zasady myślenia biznesowego25. Przedsiębiorstwo społeczne łączy trzeci sektor z sektorem prywatnym, stając się tym samym jedną z ważnych instytucjonalnych form powiązania społeczeństwa obywatelskiego z gospodarką rynkową. Jest jednocześnie istotnym segmentem ekonomii społecznej, która obejmuje różne formy organizacyjne i instytucje26. Te relacje obrazuje rysunek. Rysunek 2. Systemowe usytuowanie przedsiębiorstwa społecznego Źródło: J. Hausner, N. Laurisz, S. Mazur, Przedsiębiorstwo społeczne – konceptualizacja, [w:] Zarządzanie podmiotami ekonomii społecznej, pod red. Jerzego Hausnera, Kraków, Małopolska Szkoła Administracji Publicznej Uniwersytetu Ekonomicznego, 2008, s. 10. Gospodarka rynkowa Sektor prywatny Ekonomia społeczna Przedsiębiorstwo społeczne Trzeci sektor Społeczeństwo obywatelskie E. Leś, Przedsiębiorczość społeczna w poszerzonej Europie, 2006. Dostępny w Internecie: www.ces.net. pl/mambots/editors/jce/jscripts/tiny_mce/plugins/filemanager/images/ext/ppt_small.gif. 25 D. Góźdź, Wyjaśnienie podstawowych pojęć…, dz. cyt., s. 205. 26 J. Hausner, N. Laurisz, Czynniki krytyczne tworzenia przedsiębiorstw społecznych: przedsiębiorstwo społeczne, konceptualizacja, [w:] Przedsiębiorstwa społeczne w Polsce: teoria i praktyka, pod red. Jerzego Hausnera, Kraków, Małopolska Szkoła Administracji Publicznej Uniwersytetu Ekonomicznego, 2008, s. 10. 24 23 Agnieszka Grzybowska · Jarosław Ruszewski Przedsiębiorstwo społeczne może być zdefiniowane również jako prywatna, autonomiczna organizacja dostarczająca dobra na rzecz społeczności, której założycielem jest grupa osób, a zakres jej korzyści materialnych podlega ograniczeniom. Dużą wagę przywiązuje się w definicji przedsiębiorstwa społecznego do kwestii autonomii, a także gotowości do przyjmowania ryzyka związanego z prowadzoną działalnością. Przedsiębiorca społeczny definiowany jest jako osoba poszukująca innowacyjnych rozwiązań, świadoma konieczności podejmowania ryzyka i ponoszenia konsekwencji z nim związanych. Zasadnicze typy działań przedsiębiorstw społecznych określane są między innymi jako27: • dostarczanie usług publicznych, na przykład prowadzenie schronisk dla bezdomnych; • dostarczanie dóbr publicznych – celem jest promowanie pewnych zachowań; • integracja w ramach rynku pracy – tworzenie przedsiębiorstw służących aktywizacji osób na rynku pracy (elastyczne formy zatrudnienia, wspomaganie uruchamiania stałych miejsc pracy). Podstawowymi komponentami przedsiębiorstwa społecznego są28: • wytwarzanie produktów lub usług, które wiążą się z ryzykiem gospodarczym i ekonomiczną weryfikacją efektów tej działalności; • ukierunkowanie działalności na integrację społeczną w skali danej społeczności lokalnej; • podporządkowanie stosunków własnościowych interesom interesariuszy; • kultura zarządzania bazująca na partnerstwie i współuczestniczeniu; • demokratyczna kontrola ze strony interesariuszy; • wytworzona nadwyżka i zakumulowany kapitał służące wypełnieniu określonej misji społecznej. Przedsiębiorczość społeczna definiowana jest również jako praktyczny element nowego modelu polityki społecznej, który jest wyrazem przewartościowania idei „państwa opiekuńczego”, a w szczególności walki z postawami roszczeniowymi, tzw. syndromem wyuczonej bezradności wśród adresatów pomocy społecznej. Przedsiębiorczość społeczna udowadnia przewagę koncepcji „praca zamiast zasiłku”29. P. Łukasik, W. Zaleszczuk, Praktyczne aspekty ewaluacji..., dz. cyt., s. 128. D. Góźdź, Wyjaśnienie podstawowych pojęć…, dz. cyt., s. 206. 29 M. Rymsza, Stara i nowa ekonomia społeczna: Polska na tle doświadczeń europejskich, „Trzeci Sektor” 2005 nr 2. 27 28 24 Ekonomia społeczna w teorii i praktyce Wśród priorytetowych celów funkcjonowania przedsiębiorstw społecznych można wskazać zwiększenie szans zatrudnienia osób długotrwale pozostających poza rynkiem pracy, np. osób niepełnosprawnych, z ciężkim upośledzeniem oraz resocjalizację tak zwanych problemowych grup społecznych: narkomanów, alkoholików, byłych więźniów. Przedsiębiorstwa społeczne umożliwiają grupie marginalizowanej aktywne uczestnictwo na rynku pracy, spełniając swego rodzaju rolę pomostu między wykluczonymi zawodowo a funkcjonującymi na rynku pracy. Przedsiębiorstwa mogą realizować misję społeczną za pomocą różnych form pracy. Możliwe są następujące formy zaangażowania społecznego30: • pomoc rzeczowa (bezpłatne przekazanie lub użyczenie produktów, sprzętu, lokalu); • pomoc finansowa, np.: system matching funds, zgodnie z którym firma pomnaża kwotę zebraną wśród jej pracowników na konkretny cel społeczny. Odmianą tego systemu jest matching time polegający na tym, że każda godzina pracy jest wyceniana przez firmę celem przekazania organizacji społecznej ekwiwalentu finansowego przepracowanego czasu pracy; • bezpłatne usługi, np.: firma nieodpłatnie umożliwia organizacji społecznej korzystanie z nieużywanych zasobów (pomieszczeń, budynków, urządzeń); • payroll (odpis od pensji) – polega na dobrowolnej deklaracji pracowników firmy do regularnego przekazywania przez siebie niewielkiej kwoty z pensji na rzecz wybranego przedsiębiorstwa społecznego; • wolontariat pracowniczy – polega na angażowaniu się pracowników firm w działalność wolontarystyczną na rzecz przedsiębiorstw społecznych. Przedsiębiorstwo społeczne jest kluczowym ogniwem ekonomii społecznej. Jego funkcją jest nie tylko wytwarzanie określonych dóbr i usług, ale i mobilizacja kapitału społecznego, generowanie innowacyjności oraz poszerzanie rynku przez włączanie do uczestnictwa w nim osób wykluczonych. Przedsiębiorstwo społeczne jest specyficzną cząstką gospodarki rynkowej, bowiem lokuje swoją misję i cele poza rynkiem. Uczestniczy w gospodarce rynkowej, lecz według specyficznych reguł, co różni je od przedsiębiorstwa prywatnego. Przedsiębiorstwo społeczne generuje dodatkową podaż dóbr i usług, a także dodatkowy popyt A. Sawicka, J. Lepka, A. Ptak, Przedsiębiorca w krainie działań społecznych, Warszawa, Akademia Rozwoju Filantropii w Polsce, 2003, s. 29–32. 30 25 Agnieszka Grzybowska · Jarosław Ruszewski rynkowy po stronie osób w nim zatrudnionych, który w innym przypadku nie wystąpiłby. Przedsiębiorstwo takie nie może być dominującą formą gospodarki rynkowej, ale jest niezbędne jako forma komplementarna, bez której rynek prowadzi do wykluczenia31. Wiązanie społeczności przedsiębiorstwa społecznego z lokalnym kapitałem społecznym oznacza, że w praktyce takie przedsiębiorstwo charakteryzuje się uczestnictwem w jego działaniach wielu partnerów, takich jak: przedsiębiorcy społeczni, pracownicy, wolontariusze, użytkownicy, organizacje obywatelskie oraz lokalne instytucje publiczne. Przedsiębiorstwo społeczne jest przede wszystkim organizacją zainteresowanych, a nie udziałowców czy interesariuszy. Stosunki własnościowe są w nim podporządkowane partnerstwu interesariuszy, a nie na odwrót, jak w przypadku przedsiębiorstwa prywatnego32. Systematyzacja cech przedsiębiorstwa społecznego została opracowana w ramach projektu EMES33 realizowanego na zlecenie Komisji Europejskiej. Klasyfikacja ta obejmuje szereg kryteriów (lub wskaźników) wyodrębniania i oceny takich przedsiębiorstw, z jednej strony ujmując ich aspekt gospodarczy (atrybut przedsiębiorczości), z drugiej aspekt społeczny (atrybut uspołecznienia). Atrybut gospodarczy przedsiębiorstwa społecznego charakteryzują cztery elementy34: 1. Ciągła działalność w zakresie produkcji dóbr i/lub usług – dla przedsiębiorstw społecznych obrona interesów, redystrybucja pieniędzy nie stanowią przedmiotu działalności podstawowej, natomiast są bezpośrednio zaangażowane w sposób ciągły w produkcję dóbr i/lub oferowanie usług. Działalność produkcyjna stanowi rację bytu – lub przynajmniej ważny element funkcjonowania – przedsiębiorstw społecznych. 2. Wysoki stopień niezależności – przedsiębiorstwa społeczne zostały utworzone przez grupę osób na podstawie ich własnego projektu i są przez te osoby kontrolowane. Mogą one zależeć od subsydiów publicznych, jednak nie są w żaden sposób kierowane przez inne instytucje. Mają prawo zarówno do wyrażania swoich opinii, jak i do zakończenia swojej działalności. J. Hausner, N. Laurisz, Czynniki krytyczne…, dz. cyt., s. 9. Tamże. 33 The Emergence of Social Enterprises in Europe. 34 J. Hausner, N. Laurisz, S. Mazur, Przedsiębiorstwo społeczne – konceptualizacja, [w:] Zarządzanie podmiotami ekonomii społecznej, pod red. Jerzego Hausnera, Kraków, Małopolska Szkoła Administracji Publicznej Uniwersytetu Ekonomicznego, 2008, s. 11. 31 32 26 Ekonomia społeczna w teorii i praktyce 3. Podejmowanie ryzyka ekonomicznego na znaczącym poziomie – ryzyko jest nieodłącznie związane z działalnością przedsiębiorstwa społecznego. Sprawność finansowa zależy od wysiłków członków i pracowników takiej jednostki. 4. Minimalny poziom zatrudnienia za wynagrodzeniem – podobnie jak tradycyjne organizacje non profit, przedsiębiorstwa społeczne mogą korzystać z zasobów pieniężnych lub innych, z pracowników odpłatnych oraz z wolontariatu. Działalność przedsiębiorstwa społecznego wymaga jednak minimalnego poziomu zatrudnienia za wynagrodzeniem. Do określenia atrybutu uspołecznienia przedsiębiorstwa społecznego przyjmuje się pięć elementów35: 1. Wyraźnie określony cel służenia wspólnocie – jednym z celów przedsiębiorstw społecznych jest służenie wspólnocie. W tej samej perspektywie na charakterystykę przedsiębiorstw społecznych składa się ich wola promowania znaczenia odpowiedzialności społecznej na poziomie lokalnym. 2. Inicjatywa pochodząca od grupy obywateli – przedsiębiorstwa społeczne wywodzą się ze zbiorowości osób należących do danej wspólnoty lub grupy podzielającej te same, wyraźnie określone potrzeby; podtrzymywany jest wymiar zbiorowego zaangażowania. 3. Moc decyzyjna, która nie jest oparta na własności. 4. Dynamika oparta na uczestnictwie obejmująca poszczególne strony, których dotyczy działalność – reprezentowanie użytkowników, sprawowanie władzy decyzyjnej przez strony uczestniczące w projekcie oraz zarządzanie oparte na uczestnictwie stanowią istotne cechy przedsiębiorstw społecznych. 5. Ograniczenie dystrybucji zysków – przedsiębiorstwa społeczne mogą być jednostkami, których cechą charakterystyczną jest zobowiązanie do niedokonywania podziału zysków, mogą one jednak mieć prawo do dokonywania podziału zysków, jednak w sposób ograniczony, co pozwala uniknąć zachowań, których celem jest wyłącznie maksymalizacja zysku. Przedstawiony zestaw atrybutów jest definicją idealnego przedsiębiorstwa społecznego. Od przedsięwzięć zaliczanych do tego sektora nie wymaga się zatem spełnienia wszystkich kryteriów, lecz większości z nich. Przedsiębiorstwa ekonomii społecznej mają ważną misję do wypełnienia. Tworząc miejsca pracy, wpły35 J. Hausner, N. Laurisz, Czynniki krytyczne…, dz. cyt., s. 11–12. 27 Agnieszka Grzybowska · Jarosław Ruszewski wają na rozmiary bezrobocia, a przez to w istotny sposób kształtują gospodarkę lokalną. Występować mogą jako pracodawcy, instytucje wspierające zatrudnienie lub jako instytucje pośredniczące w procesie zatrudnienia. Każda z przedstawionych definicji wnosi coś nowego do pojęcia. Nie sprawia jednak trudności wyodrębnienie elementów wspólnych wskazywanych przez ich autorów. Tabela 3. Cechy wspólne i charakterystyczne dla podmiotów ekonomii społecznej Karta europejskiej stałej konferencji spółdzielni, towarzystw ubezpieczeń wzajemnych i fundacji • prymat celów indywidualnych i społecznych nad kapitałem • dobrowolne i otwarte członkostwo • demokratyczna kontrola przez członków • połączenie interesów członków i użytkowników oraz potrzeb ogólnych • rozwijanie i przyjmowanie wartości solidarności i odpowiedzialności • autonomiczne zarządzanie i niezależność od władz państwowych • wypracowana nadwyżka jest wykorzystywana do realizacji celów i usług dla członków lub usług ogólnych Jacques Defourny Patrick Develtere • przedkładanie służby członkom lub wspólnocie ponad zysk • autonomiczne zarządzanie • demokratyczny proces decyzyjny • prymat ludzi i pracy nad kapitałem przy dystrybucji dochodów Źródło: D. Góźdź, Wyjaśnienie podstawowych pojęć z dziedziny ekonomii społecznej i przedsiębiorczości społecznej, [w:] Budowanie kompetencji dla przedsiębiorczości społecznej: sylabusy do szkoleń, pod red. Doroty Kwiecińskiej i Agnieszki Pacut, Kraków, Małopolska Szkoła Administracji Publicznej Uniwersytetu Ekonomicznego, 2008, s. 208. W przypadku przedsięwzięć ekonomii społecznej osiąganie zysku jest jedynie narzędziem służącym do realizacji celu. Cechy wspólne podmiotów w ekonomii społecznej nie wykluczają z ich grona konkretnych rodzajów działalności, podkreślając tym samym różnorodność produkowanych wytworów i świadczonych usług. Instytucje ekonomii społecznej podejmują aktywną działalność w takich obszarach, jak: ochrona zdrowia, opieka społeczna, banki, ubezpieczenia, produkcja rolnicza, prawa konsumentów, sektor mieszkaniowy, edukacja, kultura oraz sport i wypoczynek w czasie wolnym. Podmiotom ekonomii społecznej w literaturze przedmiotu przypisuje się specyficzne cechy, do których należą36: Zob. szerzej: M. Płonka, Dylematy finansowania przedsiębiorczości społecznej, „Ekonomia Społeczna” 2008 nr 1 s. 25. 36 28 Ekonomia społeczna w teorii i praktyce • wartość społeczna działalności i większa świadomość wspólnego interesu (społeczna misja przedsięwzięcia, podnoszenie edukacji i świadomości grupy); • dobrowolność i otwartość uczestnictwa w grupie (eliminacja cenzusu materialnego, eksponowanie cenzusu społecznego uczestników grupy); • oparcie siły rynkowej i finansowej na zrzeszeniu osób, a nie na koncentracji kapitału; • niefinansowy z założenia (non profit, not for profit) cel działalności; • autonomia w zarządzaniu (ustalane wewnętrznie demokratyczne zasady zarządzania, samorządności grupy) i w podziale nadwyżki; • niezależność od administracji publicznej (organizacje pozarządowe); • pomoc wzajemna (samopomoc), współpraca uczestników grupy w sytuacjach kryzysowych, nieprzewidywalnych; • podział nadwyżki na realizację celów społecznych, na rzecz członków lub usług ogólnych. Sektor ekonomii społecznej cechuje wysoki stopień zróżnicowania. Klasyfikację instytucji zorientowanych społecznie prezentuje tabela 4. Tabela 4. Klasyfikacja instytucji zorientowanych społecznie Instytucje zorientowanie społecznie non profit non for profit Nieprowadzące działalności gospoProwadzące działalność gospodarczą (sektor prywatny lub prywatdarczej (głównie sektor publiczny lub no-publiczny, sektor ekonomii społecznej) publiczno-prywatny) Przedsiębiorstwa (działalność – publiczne placówki oświatowe gospodarcza jest dominującym – publiczna służba zdrowia źródłem dochodów) – grupy wyznaniowe – spółdzielnie – organizacje opieki społecznej, cha- – towarzystwa ubezpieczeń wzarytatywne, konsumenckie itp. jemnych – przedsiębiorstwa społeczne itp. Organizacje (działalność gospodarcza jest ubocznym źródłem dochodów) – stowarzyszenia – fundacje – zawiązki zawodowe – izby gospodarcze i inne organizacje Źródło: M. Płonka, Dylematy finansowania przedsiębiorczości społecznej, „Ekonomia Społeczna” 2008 nr 1 s. 25. Podmioty ekonomii społecznej przybierają bardzo różne formy prawne i funkcjonują według różnych zasad w poszczególnych państwach członkowskich Unii Europejskiej. Do podmiotów prawnych zaliczanych do ekonomii społecz29 Agnieszka Grzybowska · Jarosław Ruszewski nej należą organizacje pozarządowe, a zwłaszcza fundacje i stowarzyszenia, centra integracji społecznej (CIS), kluby integracji społecznej (KIS), zakłady aktywności zawodowej (ZAZ), towarzystwa ubezpieczeń wzajemnych (TUW) i spółdzielnie, wśród których największe znaczenie z punktu widzenia ekonomii społecznej mają spółdzielnie socjalne, spółdzielnie pracy oraz spółdzielnie inwalidów i spółdzielnie niewidomych37. Wartością przedsiębiorstwa społecznego są ludzie wraz ze swoją wiedzą, umiejętnościami, predyspozycjami i postawami. Sukces przedsiębiorstwa zależy od sprawnego zarządzania kapitałem ludzkim, co w rzeczywistości oznacza dążenie do tego, aby38: • szczególnie kadra kierownicza była motywowana do podejmowania działań długofalowych, wpływających na zmniejszenie kosztów funkcjonowania jednostki; • pracownicy dobrze znali powierzone im obowiązkami, gdyż sprawny proces adaptacji nowego pracownika pozwala na pełne wykorzystanie możliwości jego rozwoju zawodowego; • w pełni wykorzystać wiedzę, doświadczenie i umiejętności pracowników; • zabezpieczyć realizację potrzeb – z jednej strony chodzi o potrzeby przedsiębiorstwa, z drugiej, poprzez odpowiednie warunki pracy, o samorealizację pracownika. Warto zastanowić się, do kogo ekonomia społeczna jest kierowana. Odpowiedź na to pytanie jest prosta – adresatami ekonomii społecznej na zewnątrz przedsiębiorstw są między innymi dostawcy oraz lokalna społeczność. W przypadku dostawców ze strony przedsiębiorstw społecznych istnieje obowiązek uczciwości we wszystkich działaniach, w tym w polityce cenowej, licencyjnej; konieczność dbania o pozytywne relacje między podmiotami; terminowe regulowanie zobowiązań, dzielenie się informacjami. Obszar współpracy ze społecznością lokalną jest odpowiedzią na oczekiwania społeczności i proponowanie przyjęcia określonych rozwiązań warunkujących pozytywny wpływ na rozwój regionu. Polityka odpowiedzialności może koncentrować się na badaniu i ocenie korzystnych efektów społecznej działalności produkcyjnej, podejmowaniu komercyjnych działań generujących pozytywne zmiany w strukturze regionu, długoterminowe inwestycje na 37 38 30 Szerzej na temat form prawnych funkcjonowania podmiotów ekonomii społecznej w rozdziale IV. P. Łukasik, W. Zaleszczuk, Praktyczne aspekty ewaluacji…, dz. cyt., s. 131. Ekonomia społeczna w teorii i praktyce rzecz społeczności lokalnej, przedsięwzięcia o charakterze charytatywnym39. W literaturze przedmiotu spotkać można dość szczegółową analizę funkcjonowania przedsiębiorstwa w otoczeniu. Otoczenie zewnętrzne przedsiębiorstwa społecznego rozpatrywane jest w podziale na otoczenie ekonomiczne, otoczenie prawne i polityczne, otoczenie społeczno-kulturowe, otoczenie międzynarodowe i globalne. Nie sposób rozdzielić działalności przedsiębiorstw społecznych z otoczeniem ekonomicznym. Powiązanie to zostało już wielokrotnie wskazane w treści powyższej publikacji. Jednakże dla zachowania prawidłowej struktury wspomnieć należy o wpływie rynku pracy oraz rynku towarów i usług na funkcjonowanie przedsiębiorstw społecznych. Tworzenie nowych miejsc pracy, wprowadzanie elastycznych form czasu pracy, prowadzenie szkoleń, przekwalifikowań – to odpowiedź na zmieniającą się sytuację na lokalnym, regionalnym czy krajowym rynku pracy. Z kolei, analizując powiązanie z rynkiem towarów i usług, zauważyć należy uzupełnianie niedoborów w ofercie produktów, dopasowywanie się, kompensowanie deficytu rynku, czyli dostarczanie kategorii, które dotychczas na rynku były niedostępne, jak również objęcie ofertą podmiotów dotychczas z niej niekorzystających. Powiązania z otoczeniem ekonomicznym widoczne są również chociażby w przypadku zjawiska inflacji. Mimo że głównym celem działalności przedsiębiorstw społecznych nie jest maksymalizacja zysku, to inflacja może mieć istotny wpływ na możliwości rozwojowe tych podmiotów. Działalność przedsiębiorstw społecznych obwarowana jest ustaleniami natury prawnej. To państwo za pomocą prawa reguluje możliwości powstawania, funkcjonowania, przekształcania czy likwidowania przedsiębiorstw społecznych. Polityka państwa może być przychylna bądź zdecydowanie przeciwna rozwiązaniom proponowanym przez przedsiębiorstwa społeczne, przez społeczną ekonomię. Można się więc z tej strony spodziewać ułatwień bądź utrudnień w funkcjonowaniu podmiotów ekonomii społecznej. Państwo polskie realizuje obecnie politykę zorientowaną na podmioty ekonomii społecznej w czterech obszarach: programowania i polityk publicznych, instytucjonalno-regulacyjnym, finansowym oraz usługowym40. W obszarze programowania główne działania były i są skupione w administraTamże, s. 132. C. Miżejewski, Polityka społeczna wobec sektora ekonomii społecznej, [w:] Raport otwarcia projektu „W poszukiwaniu polskiego modelu ekonomii społecznej”, Warszawa, FISE, 2006, s. 9. 39 40 31 Agnieszka Grzybowska · Jarosław Ruszewski cji rządowej zajmującej się pracą i zabezpieczeniem społecznym. Sferę regulacyjną tworzą kluczowe akty prawne dotyczące funkcjonowania podmiotów ekonomii społecznej. Zalicza się do nich głównie ustawę o pożytku publicznym i o wolontariacie, ustawę o zatrudnieniu socjalnym i ustawę o spółdzielniach socjalnych. Można stwierdzić, że obecnie w Polsce jesteśmy na etapie formowania prawa regulującego funkcjonowanie ekonomii społecznej. Od polityki państwa zależy także rodzaj, zakres i wielkość publicznego wsparcia, jakie może być przewidziane dla podmiotów ekonomii społecznej. Wskazać można tutaj przede wszystkim na instytucje publiczne realizujące między innymi swoje cele poprzez finansowe wspieranie przedsiębiorstw społecznych. Spotkać można również opinię o dużym ryzyku, jakie pociąga za sobą wprowadzenie na rynek przedsiębiorstw społecznych (publicznie wspieranych w obszarach usług), które też mogą być domeną przedsięwzięć prywatnych. Wsparcie publiczne może spowodować osłabienie na rynku lokalnym pozostałych przedsiębiorstw41. Na otoczenie społeczno-kulturowe składają się głównie: normy, wartości, zasady, obyczaje, style życia, tradycje instytucjonalne, jak również cechy demograficzne społeczeństwa, w którym funkcjonuje przedsiębiorstwo społeczne. Analizując je, można wyróżnić cechy skali makro i mikro. Skala mikro będzie dotyczyła społeczności lokalnych i wydaje się mieć znacznie istotniejszy wpływ na ekonomię społeczną niż skala makro. Można byłoby pokusić się o stwierdzenie, że to elementy otoczenia społeczno-kulturowego odegrały decydującą rolę w tworzeniu przedsiębiorstw społecznych, bowiem solidność, zaangażowanie, bezinteresowność, tak zwane społecznictwo – to wartości stanowiące odniesienie dla działalności przedsiębiorstw społecznych. Ich brak może niekorzystnie rokować możliwościom dynamicznego rozwoju przedsiębiorczości społecznej. Na otoczenie międzynarodowe i globalne składają się elementy otoczenia dotychczas wskazane, z tą różnicą, że powstają one poza granicami danego państwa. Coraz intensywniejsze funkcjonowanie podmiotów ekonomii społecznej w kontekście międzynarodowym, z jednoczesnym wskazaniem na charakter lokalny i rozwiązywanie problemów społeczno-ekonomicznych na poziomie lokalnym, pokazuje, że z tej perspektywy spojrzenie na przedsiębiorstwa społeczne może być zbliżone do hasła „myśl globalnie, działaj lokalnie”. Mówiąc inaczej – współczesne przedsiębiorstwa społeczne muszą jednocześnie wykorzystywać E. Bogacz-Wojtanowska, Funkcjonowanie przedsiębiorstwa społecznego w otoczeniu, „Ekonomia Społeczna” 2008 nr 2 s. 22–23. 41 32 Ekonomia społeczna w teorii i praktyce wszelkie możliwości płynące z otoczenia międzynarodowego (w naszym wypadku pieniądze europejskie, rozwiązania organizacyjno-prawne), nie tracąc przy tym kontekstu lokalnego42. Przedsiębiorstwo nie może funkcjonować w oderwaniu od społeczności, w której działa i na którą wywiera mniejszy lub większy wpływ. Im bardziej świadomy i przemyślany jest ten wpływ, tym większe korzyści mogą uzyskać obie strony – zarówno przedsiębiorstwo, jak i społeczność lokalna. Z tego też powodu przedsiębiorstwa często i dość chętnie angażują się społecznie, pełniąc rolę mecenasów i sponsorów, a43: • realizowane wspólnie programy stają się wynikiem analizy potrzeb społeczności lokalnej i przedsiębiorstwa; • rozwijanie kontaktów z lokalnymi społecznościami przynosi pozytywne efekty (budowanie marki, promocja sprzedaży); • działania społeczne zwiększają potencjał i kapitał społeczny przedsiębiorstwa; • inwestycje społeczne to też sposób na rozwój pracowników, a tym samym efektywniejsze wykorzystanie potencjału przedsiębiorstwa. Instytucje sektora ekonomii społecznej prowadzą swoją działalność głównie w obszarze integracji społeczno-zawodowej, usług socjalnych dla osób starszych, uchodźców i osób dotkniętych chorobami, jak również oferują szeroką gamę propozycji dla społeczeństwa, m.in. w zakresie edukacji, usług księgowo-finansowych. Prowadzona działalność jest w większości przypadków ukierunkowana na odbiorców zewnętrznych, niekoniecznie zaś tylko na wspieranie własnych członków44. Przedsiębiorstwa społeczne starają się opierać swoją działalność i angażować w nią wolontariuszy, stażystów oraz osoby bezrobotne, niepełnosprawne, umożliwiając im zdobycie doświadczenia oraz powrót do aktywności zawodowej i społecznej, niejednokrotnie po długim okresie pozostawania w obszarze wykluczenia społecznego i zawodowego45. Trudno jest walczyć z funkcjonującym w społeczeństwie stereotypem odnoszącym się do możliwości i potencjału zawodowego osób wykluczonych społecznie. Bardzo często, mimo podejmowanych działań mających na celów przywrócenie Tamże, s. 23. P. Łukasik, W. Zaleszczuk, Praktyczne aspekty ewaluacji…, dz. cyt., s. 132. 44 K. Dudzik, Szanse oraz bariery w funkcjonowaniu przedsiębiorstw społecznych w Polsce, „Ekonomia Społeczna” 2008 nr 2 s. 95. 45 Tamże, s. 96. 42 43 33 Agnieszka Grzybowska · Jarosław Ruszewski ich do pełnego funkcjonowania w społeczeństwie, mają oni nadal trudności ze znalezieniem zatrudnienia. Inne zagrożenia związane są z zatrudnianiem takich osób tylko w okresie, w którym przedsiębiorcom przysługuje refundacja części kosztów zatrudnienia. Jako barierę w rozwoju sektora przedsiębiorstw społecznych często wskazuje się niechęć administracji publicznej, sektora prywatnego i organizacji społecznych, które z reguły wynikają z braku doświadczeń tych instytucji we współpracy, jak również braku rozwiązań prawnych umożliwiających podejmowanie działań opartych na współdziałaniu szerokiego kręgu podmiotów w zakresie partnerstwa publiczno-społeczno-prywatnego z udziałem przedsiębiorstw społecznych46. W swojej działalności przedsiębiorstwa społeczne napotykają na określone przeciwności. Wśród głównych problemów i zagrożeń przez nie wskazywanych można wymienić47: • brak środków finansowych; • skomplikowane i zbiurokratyzowane procedury otrzymywania środków z UE oraz trudności w pozyskiwaniu kredytów zabezpieczających wkład własny organizacji w projekty współfinansowane z tych środków; • brak regulacji prawnych zawierających procedury oraz mechanizmy pozwalające na podejmowanie działań opartych na współdziałaniu podmiotów w zakresie partnerstwa publiczno-prywatnego z uwzględnieniem przedsiębiorstw społecznych; • brak programów wspierających przedsiębiorstwa społeczne od strony organizacyjnej i administracyjnej; • niezrozumienie i nieznajomość specyfiki działalności przedsiębiorstw społecznych przez pozostałe podmioty działające na rynku, w tym instytucje publiczne; • brak rozwiązań ułatwiających przedsiębiorstwom społecznym wchodzenie na rynek z własnymi usługami i produktami. Brak środków finansowych stanowi problem, który dotyka większość przedsiębiorstw społecznych. A brak stałego źródła dochodów powoduje niepewność co do dalszych możliwości prowadzenia działalności, nie wspominając o możliwościach rozwojowych. Problem ten pogłębiają skomplikowane i zbiurokratyzowane procedury otrzymywania środków ze źródeł publicznych (także z Unii 46 47 34 Tamże. K. Dudzik, Wprowadzenie do ekonomii społecznej..., dz. cyt., s. 25. Ekonomia społeczna w teorii i praktyce Europejskiej) oraz trudności w pozyskiwaniu kredytów zabezpieczających wkład własny organizacji w projekty współfinansowane z tych środków. Bariery biurokratyczne, które stanowią istotną przeszkodę w rozwoju przedsiębiorstw społecznych, wynikają z nieznajomości specyfiki działalności przedsiębiorstw społecznych, jak również z braku wiedzy na temat uregulowań ich działalności. Winne są temu również władze lokalne, a konkretnie brak zainteresowania z ich strony aktywnością społeczną48. Wśród innych czynników hamujących rozwój przedsiębiorstw społecznych wskazuje się brak rozwiązań ułatwiających przedsiębiorstwom społecznym wchodzenie na rynek z własnymi usługami i produktami, nieuwzględnienie w wystarczającym stopniu specyfiki działalności przedsiębiorstw społecznych na gruncie obowiązujących przepisów, co utrudnia elastyczne kształtowanie polityki kadrowej w tych jednostkach49. Tabela 5. Prowadzenie przedsiębiorstwa społecznego - ryzyko i korzyści Ryzyko Finanse Misja 48 49 • utrata pieniędzy • zbyt wysokie koszty rozruchu • możliwe zmniejszenie wsparcia ze strony tradycyjnych fundatorów • opportunity cost (przychody zarobione kontra fundraising) Korzyści • generuje stabilne źródło dochodu • dywersyfikuje źródła przychodów • redukuje zależność od donatorow • podnosi wartość posiadanych środków produkcji • nieograniczone fundusze • wzrost wiarygodności • misja i reputacja mogą być skompromitowane, • stabilne warunki programowania jeśli interes jest postrzegany jako niesłużący • odpowiedzialność za osiąganie celów sprawie społecznych • w przypadku trudności w zbilansowaniu misji • dźwiga działania misyjne i pieniędzy może nastąpić zbytnie przesunięcie aktywności w kierunku działań biznesowych • przedsiębiorstwo może mieć negatywny wpływ na klientów K. Dudzik, Szanse oraz bariery…, dz. cyt., s. 96. Tamże. 35 Agnieszka Grzybowska · Jarosław Ruszewski • interes może zbyt angażować zarządzanie i • jednoczy rozwój organizacyjny i narzępochłaniać uwagę personelu dzia prowadzenia biznesu z organiza• wzrost organizacyjnej złożoności (potrzeby cją non profit • z zasady double bottom line czyni związane z prowadzeniem przedsiębiorstwa zwiększają koszty) kontekst zarządzania obowiązujący we • prowadzenie przedsiębiorstwa może wymagać wszystkich jego funkcjach Działalność zatrudnienia odpowiednio wykwalifikowanego • wymaga organizacji, by zarządzać personelu interesami społecznymi, środkami operacyjna produkcji i inwestycjami • potęguje strategiczne myślenie, by funkcjonować na dynamicznym rynku • podnosi wydajność i efektywność • poprawia umiejętność reagowania na sygnały rynku Kultura • napięcia w wyniku różnic między kulturą biznesu a kulturą programów społecznych • personel może odejść z pracy, nie akceptując kultury biznesu • członkowie i personel mogą czuć się „sprzedani” • opór wobec zmiany • innowacje • przedsiębiorczość • zarządzanie zmianą, orientacja rynkowa • orientacja na rezultaty Źródło: T. Kaźmierczak, Zrozumieć ekonomię społeczną, [w:] Kapitał społeczny, ekonomia społeczna, red. Tomasz Kaźmierczak i Marek Rymsza, Warszawa, Fundacja Instytut Spraw Publicznych, 2007, s. 121. Jednym z najczęściej postulowanych kierunków zmian w działalności przedsiębiorstw społecznych jest konieczność poszerzenia zakresu obowiązujących regulacji o instytucje prawne, które stanowią podstawę do podejmowania działań na płaszczyźnie partnerstwa publiczno-społeczno-prywatnego. W literaturze przedmiotu zwraca się uwagę na niewystarczające działania mające na celu promocję przedsiębiorczości społecznej oraz kształcenie pracowników administracji publicznej. Koniecznością wydają się działania mające na celu poszerzenie wiedzy w społeczeństwie na temat działalności przedsiębiorstw zorientowanych nie tylko na rynek, ale także na kwestie społeczne, co może mieć istotny wpływ na niwelowanie stereotypów dotyczących osób wykluczonych. Istotną rolę w walce przeciwko ubóstwu oraz marginalizacji społecznej, a także w tworzeniu nowych miejsc pracy, powinny odegrać samorządy lokalne. Dobra znajomość lokalnych problemów oraz potrzeb obywateli może mieć znaczący wpływ na budowanie spójności społecznej i tworzenie miejsc pracy poprzez wspieranie przedsiębiorczości społecznej. W tym celu niezbędne staje się tworzenie na szczeblu administracji publicznej programów aktywizujących różne podmioty społeczne. To nie wszystkie sugestie zmian w działalności przedsiębiorstw społecznych. 36 Ekonomia społeczna w teorii i praktyce Wydaje się, że w walce z wykluczeniem społecznym w niewystarczający sposób wykorzystywane są lokalne plany zagospodarowania przestrzennego, które powinny być brane pod uwagę przy tworzeniu obszarów intensywnych działań społecznych. Również niedocenione w tworzeniu nowych rozwiązań wydają się doświadczenia istniejących podmiotów podejmujących oryginalne i nowatorskie inicjatywy społeczne. Ich aktywność w zakresie tworzenia nowych rozwiązań integracyjnych wytycza obecne kierunki zmian w sektorze ekonomii społecznej50. Przedsiębiorstwa społeczne, nawet wspierane przez państwo, nie zawsze są w stanie konkurować z innymi. Ich przeciwnicy krytykują je, wskazując, że są podmiotami wewnętrznie sprzecznymi – przedsiębiorczość nie zgadza się ze społeczną realizacją celu, ich działania mogą osłabić działanie mechanizmu wolnorynkowego, gdyby uzyskały ulgi w działalności, to oznaczałoby nierówne traktowanie podmiotów na rynku, a w dodatku mają niejasny sposób umocowania prawnego51. Natomiast zwolennicy przedsiębiorstwa społecznego wskazują następujące argumenty52: • ich obecność przejmie od państwa część problemów związanych z podmiotami wykluczonymi; • idea przedsiębiorczości społecznej współgra z ideą pomocy; • poprzez ich działalność możliwe jest pełniejsze wykorzystanie potencjału ludzkiego; • sprzyjają rozwojowi postawy obywatelskiej. 95 Wzrost znaczenia przedsiębiorczości społecznej jest rezultatem przemian społeczno-gospodarczych mających wieloraki wymiar, bowiem można mówić o zmianach politycznych, społecznych, gospodarczych i etycznych. Mimo że celem przedsiębiorstw społecznych nie jest rynkowa ekspansja, to bez nich rynek nie może się rozszerzać i rozwijać. Wydaje się, iż można spodziewać się dalszego wzrostu zainteresowania ekonomią społeczną i jej podmiotami. K. Dudzik, Szanse oraz bariery…, dz. cyt., s. 97. J. Filek, Garść rozważań wokół problematyki przedsiębiorstwa społecznego, „Ekonomia Społeczna” 2008 nr 2 s. 15. 52 Tamże, s. 16. 50 51 37 III. Formy prawne funkcjonowania podmiotów ekonomii społecznej D ziałające w Polsce podmioty ekonomii społecznej cechuje bardzo duża różnorodność form organizacyjnych, a w konsekwencji też zadań. Trudno jest jednoznacznie wskazać, jakie formy prawne wpisują się w działania ekonomii społecznej. W środowisku ekonomii społecznej nadal trwają dyskusje na ten temat i ścierają się różne podglądy. Zakwalifikowanie do grona podmiotów ekonomii społecznej określonych form prawnych wymaga analizy działalności podmiotów w tej formie występujących w obrocie gospodarczym, z punktu widzenia przyjętych cech ekonomii społecznej. Definicja ekonomii społecznej zaproponowana przez międzynarodową sieć badawczą EMES (European Research Network53), która zrzesza ekspertów i badaczy zagadnienia ekonomii społecznej, grupuje podmioty z punktu widzenia określonych kryteriów ekonomicznych i społecznych. Autorzy ekspertyzy dotyczącej prawnych form ekonomii społecznej w Polsce – Hubert Izdebski i Monika Małek – sformułowali na tej podstawie pewne grupy podmiotów, które charakteryzują się określonymi cechami prawnymi. 53 38 Dostępny w Internecie: www.emes.net/ (na dzień 20.08.2010). Ekonomia społeczna w teorii i praktyce Tabela 6. Przynależność do sektora podmiotów ekonomii społecznej ze względu na spełnione kryteria ekonomiczne, społeczne i prawne według EMES Kryteria ekonomiczne • prowadzenie w sposób względnie ciągły, regularny działalności w oparciu o instrumenty ekonomiczne • niezależność, suwerenność instytucji w stosunku do instytucji publicznych • ryzyko ekonomiczne • istnienie choćby nielicznego płatnego personelu Kryteria społeczne • wyraźna orientacja na społecznie użyteczny cel przedsięwzięcia • oddolny, obywatelski charakter inicjatywy • specyficzny, możliwie demokratyczny system zarządzania • możliwie partycypacyjny charakter działania • ograniczona dystrybucja zysków Kryterium prawnych form ekonomii społecznej w Polsce • organizacje spółdzielcze i spółdzielnie pracy, które reprezentują bardzo odmienne formy działalności – od spółdzielni mieszkaniowych poprzez spółdzielnie spożywców aż po spółdzielnie uczniowskie • bankowość spółdzielcza • spółdzielcze kasy oszczędnościowokredytowe (SKOK) • towarzystwa ubezpieczeń wzajemnych • organizacje pozarządowe, działające w formie stowarzyszeń, fundacji, prowadzące działalność gospodarczą Źródło: H. Izdebski, M. Małek, Formy prawne podejmowania i prowadzenia działalności służącej realizacji celów społecznie użytecznych poza sektorem finansów publicznych, w szczególności w zakresie aktywizacji osób bezrobotnych, w świetle idei ekonomii społecznej i obowiązującego stanu prawnego, oprac. wykonane na zlecenie Akademii Rozwoju Filantropii w Polsce, Warszawa 2005, s. 2–4. Wymienione kryteria przynależności do sektora ekonomii społecznej mają oczywiście charakter generalny, ale jednocześnie zawężający do podmiotów, które, prowadząc działalność gospodarczą, są obligatoryjnie ukierunkowane na użyteczność społeczną. Różnorodność definicji i form przyporządkowanych ekonomii społecznej utrudnia systematykę pojęciową podmiotów, które można zaszeregować do tego sektora i uznać za przedsiębiorstwo społeczne. Podejmując próbę wyodrębnienia mechanizmów kształtujących ich powstanie, wyszczególniono następujące podmioty54: 1. Instytucje „starej” ekonomii społecznej Kategoria ta dotyczy przede wszystkim spółdzielni, które włączają się w zaopatrywanie dóbr wykraczających poza zaspakajanie potrzeb i interesów własnych członków. Pod koniec 2007 roku, według danych Głównego Urzędu Statystycznego, w Polsce było zarejestrowanych ponad 18 tys. spółdzielni, z czego praktycznie część z nich nie funkcjonuje. Natomiast według Krajowej Rady Polski model ekonomii społecznej: rekomendacje dla rozwoju, pod red. Piotra Frączaka i Jana J. Wygańskiego, Warszawa, Fundacja Inicjatyw Społeczno-Ekonomicznych, 2008, s. 19–21. 54 39 Agnieszka Grzybowska · Jarosław Ruszewski Spółdzielczej, ilość aktywnych w Polsce spółdzielni oblicza się na około 12 tys. Spółdzielnie są bardzo zróżnicowanym środowiskiem, a mianowicie: jest 5 tys. spółdzielni mieszkaniowych; 1,3 tys. spółdzielni pracy; 1,1 tys. rolniczych spółdzielni produkcyjnych i 2,5 tys. innych spółdzielni rolniczych; ok. 800 banków spółdzielczych, w tym 118 spółdzielczych kas oszczędnościowo-kredytowych. Na początku lat 80. i wraz z początkiem 90. liczba spółdzielni wzrastała, aczkolwiek w drugiej połowie lat 90. zaczęła regularnie spadać i spadek ten utrzymuje się nadal, mimo że już nie tak gwałtowny. Oczywiście cały czas powstają nowe spółdzielnie, ale nie jest to już zjawisko tak masowe, jak w latach wcześniejszych. 2. Instytucje „trzeciego sektora” Trzeci sektor skupia organizacje pozarządowe, które dla osiągnięcia swych celów statutowych stosują instrumenty ekonomiczne. Odnosi się to do około 20% organizacji, które łącznie wytwarzają znaczną część dochodów sektora. Jednakże, dla większości podmiotów takiego rodzaju dochody są nieznaczną składową ich ogólnego budżetu. Więcej niż 50% rocznego dochodu z tych źródeł uzyskuje zaledwie 5% organizacji. Niewątpliwie do przedsiębiorstw społecznych nie można zaliczyć wszystkich organizacji pozarządowych55. Odsetek przedsiębiorstw społecznych w standardowo rozumianym trzecim sektorze szacuje się na 4 do 9% w stosunku do wykorzystanych kryteriów (m.in.: zatrudnienia stałego personelu czy udziału dochodów z działalności ekonomicznej). Łączna liczba stowarzyszeń i fundacji to prawie 4 tys. instytucji, dzięki czemu być może są najbardziej obiecujące, biorąc pod uwagę zwiększenie skali działań przedsiębiorczości społecznej w Polsce. 3. Instytucje „nowej” ekonomii społecznej a) Spółdzielnie socjalne – wprowadzone ustawą z 20 kwietnia 2004 roku o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy56. Spółdzielnie te stanowią formę prawną, która ma dać możliwość jej członkom (głównie osobom tzw. obszaru wykluczenia społecznego, tj. bezrobotni, niepełnosprawni, uzależnieni itp.) możliwość powrotu do normalnego życia społecznego i na rynek pracy. Spółdzielnie socjalne, pełniąc charakter spółdzielni pracy, bazują na zasadzie osoD. Bukalska, Współpraca organizacji pozarządowych z firmami w nawiązaniu do idei społecznej odpowiedzialności i zaangażowania biznesu, „Trzeci Sektor” 2008 nr 15 s. 54–58. 56 DzU nr 99, poz. 1001 ze zm. 55 40 Ekonomia społeczna w teorii i praktyce bistego świadczenia pracy przez jej członków. Funkcjonują w wielu zróżnicowanych sektorach, np. budowanym gastronomicznym czy turystyce. Ze względu na brak mechanizmów wspierających ich funkcjonowanie (np. podnoszenie jakości usług) działania adaptacyjne czy dostęp do środków na inwestycje skazane są na duże ryzyko. W dzisiejszych czasach duża część z nich nie ma szans obronić się na otwartym rynku. b) Centra integracji społecznej (CIS) i zakłady aktywności zawodowej (ZAZ) – instytucje te mogą być powoływane do życia przez sektor publiczny oraz instytucje niepubliczne. W przypadku prowadzenia takiej instytucji przez administrację, czyli sektor publiczny, trudno jest stwierdzić, że należy ona do sektora ekonomii społecznej. Zakłady aktywności zawodowej są podmiotem funkcjonującym w strefie zatrudnienia wspieranego, a także pomocy na rynku osobom niepełnosprawnym. Od roku 1997, kiedy powstały przepisy stanowiące o ZAZ-ach, powstało ich stosunkowo mało. Działania ZAZ-ów często ograniczane są przez biurokrację, a co za tym idzie braku elastyczności w funkcjonowaniu niezbędnej w pracy z różnego rodzaju niepełnosprawnymi. Centra integracji społecznej oraz kluby integracji społecznej są formą prawną wprowadzoną ustawą z 13 czerwca 2003 roku o zatrudnieniu socjalnym57. W założeniu przygotowują one do wstąpienia na otwarty rynek pracy (przez zatrudnienie lub założenie spółdzielni socjalnej) osób zagrożonych wyeliminowaniem społecznym. CIS-y mogą prowadzić działalność gospodarczą (i robi to około 36% centrów). Założycielami tych form działalności mogą być podmioty publiczne i prywatne. Najczęściej jednak są nimi władze lokalne lub instytucje administracji publicznej funkcjonujące w strefie pomocy społecznej, choć mogą być powoływane zarówno przez podmioty publiczne jak i prywatne. 4. Instytucje hybrydowe Dużą część działań z obszaru ekonomii społecznej nie sposób wyodrębnić pod względem podmiotowości. Zdarza się tak, że wykorzystuje się podmioty ściśle rynkowe do realizacji celów społecznych, np. spółki, gdzie społeczny kierunek osiągany jest przez podmiot działalności bądź specyficzny charakter organizacji produkcji. Pokonywanie barier międzysektorowych (biznesu, administracji publicznej i organizacji pozarządowych) stwarza innowacyjne inicjatywy. Podmioty 57 DzU nr 122, poz. 1143 ze zm. 41 Agnieszka Grzybowska · Jarosław Ruszewski ekonomii społecznej mogą funkcjonować partnersko, tworząc nową jakość w sferze społecznej. Takie działania mogą przejawiać się w postaci osobnych podmiotów prawnych (związki stowarzyszeń czy spółdzielni osób prawnych) bądź w oparciu o sformalizowane porozumienia (np. pakty na rzecz zatrudnienia). Poniższa tabela pokazuje liczbę różnych podmiotów ekonomii społecznej w Polsce. Tabela 7. Liczebność podmiotów zaliczonych do sektora ekonomii społecznej Typy instytucji Przybliżona liczba instytucji Liczba zatrudnionych (w przeliczeniu na pełne etaty) Liczba członków Stowarzyszenia i fundacje 75 000 ok. 65 000 9 – 10 000 000 Organizacje samorządu gospodarczego 5500 33 000 1 100 000 Spółdzielnie 12 800 469 000 ok. 10–11 000 000 Z tego: spółdzielnie inwalidów 350 5500 30 000 Towarzystwa ubezpieczeń wzajemnych 9 500 brak danych Inne organizacje wzajemnościowe 880 brak danych brak danych Spółdzielnie socjalne 120 400 Zakłady aktywności zawo48 dowej 1700 brak danych Centra integracji społecznej 500 brak danych Kluby integracji społecznej 300 brak danych brak danych Ogółem ok. 600 000 ok.16–17 000 000 55 ok. 94 000 Źródło: Polski model ekonomii społecznej: rekomendacje dla rozwoju, pod red. Piotra Frączaka i Jana J. Wygańskiego, Warszawa, Fundacja Inicjatyw Społeczno-Ekonomicznych, 2008, s. 21. Liczebność podmiotów ekonomii społecznej w Polsce jednoznacznie wskazuje, że dominującą formą są podmioty zaliczane do sektora organizacji pozarządowych, tj. fundacje i stowarzyszenia. Dość liczną grupę stanowią również spółdzielnie. W przypadku pozostałych podmiotów ich liczebność nie jest duża, co przypisać należy faktowi, że jako podmioty prawne wyodrębnione zostały w przeciągu ostatnich kilku lat. 42 Ekonomia społeczna w teorii i praktyce Zgodnie ze słownikiem terminologicznym Szczegółowego opisu priorytetów programu operacyjnego „Kapitał ludzki” do kategorii podmiotów ekonomii społecznej zaliczone zostały: spółdzielnie pracy, spółdzielnie inwalidów i niewidomych, organizacje pozarządowe oraz podmioty wymienione w art. 3 ust. 3 ustawy z 24 kwietnia 2003 roku o pożytku publicznym i wolontariacie58, centra integracji społecznej, kluby integracji społecznej, zakłady aktywności zawodowej, warsztaty terapii zajęciowej59. Poniżej przedstawiamy charakterystykę prawnych form podmiotów ekonomii społecznej w Polsce, które w większym lub mniejszym zakresie wpisują się w działania ekonomii społecznej60. Pamiętać należy, iż nie znaczy to jednak, że wszystkie wymienione formy prawne automatycznie powinny być zakwalifikowane jako podmioty sektora ekonomii społecznej. Cechy charakterystyczne dla instytucji zaliczanych do sektora ekonomii społecznej to prymat celów indywidualnych i społecznych nad kapitałem, zasada dobrowolnego członkostwa, kontrola na demokratycznych zasadach, połączenie interesu członków i interesu ogólnego oraz przeznaczanie wypracowanego zysku na rozwój celów. Dlatego przyjęcie, że dany podmiot jest podmiotem ekonomii społecznej, wymaga często każdorazowej analizy danej instytucji pod kątem przyjętego przez nią profilu działania oraz innych cech, np. czy wśród pracowników i klientów takich organizacji znajdują się osoby pochodzące z grup zagrożonych wykluczeniem społecznym. Najpopularniejsze podmioty prawne sektora ekonomii społecznej w Polsce to organizacje pozarządowe, a zwłaszcza fundacje i stowarzyszenia, centra integracji społecznej (CIS), kluby integracji społecznej (KIS), zakłady aktywności zawodowej (ZAZ), towarzystwa ubezpieczeń wzajemnych (TUW) i spółdzielnie, wśród których największe znaczenie z punktu widzenia ekonomii społecznej mają spółdzielnie socjalne, spółdzielnie pracy oraz spółdzielnie inwalidów i spółdzielnie niewidomych. Do grona wymienionych podmiotów warto zaliczyć także przedsiębiorstwa społeczne działające na bazie spółek z ograniczoną odpowiedzialnością, które mogą być tworzone w dowolnym celu, w tym także niezarobkowym. DzU nr 96, poz. 873 ze zm. Szczegółowy opis priorytetów programu operacyjnego „Kapitał ludzki” 2007–2013, Warszawa, Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, 2010, s. 346–347. 60 Por.: Ekonomia społeczna w programie operacyjnym „Kapitał ludzki”, oprac. Stała Konferencja Ekonomii Społecznej, Warszawa 2009, s. 10–12. 58 59 43 Agnieszka Grzybowska · Jarosław Ruszewski Szczegółowa charakterystyka podmiotów zaliczanych do sektora ekonomii społecznej Podmioty ekonomii społecznej przybierają bardzo różne formy prawne i fun kcjonują według różnych zasad w poszczególnych państwach członkowskich Unii Europejskiej. Do podmiotów prawnych zaliczanych do ekonomii społecznej należą: 1. Centra integracji społecznej (CIS) Centrum działa na podstawie ustawy o zatrudnieniu socjalnym i zgodnie z art. 3 ust. 1 tej ustawy realizuje reintegrację zawodową i społeczną poprzez następujące usługi: • kształcenie umiejętności pozwalających na pełnienie ról społecznych i osiąganie pozycji społecznych dostępnych osobom niepodlegającym wykluczeniu społecznemu; • nabywanie umiejętności zawodowych oraz przyuczenie do zawodu, przekwalifikowanie lub podwyższanie kwalifikacji zawodowych; • naukę planowania życia i zaspokajania potrzeb własnym staraniem, zwłaszcza poprzez możliwość osiągnięcia własnych dochodów dzięki zatrudnieniu lub działalności gospodarczej; • uczenie umiejętności racjonalnego gospodarowania posiadanymi środkami pieniężnymi. Centrum może być tworzone przez wójta, burmistrza, prezydenta miasta i organizację pozarządową. W przypadku utworzenia przez organizację pozarządową CIS działa w formie jednostki wyodrębnionej organizacyjnie i finansowo w sposób zapewniający należytą identyfikację pod względem organizacyjnym i finansowym, w stopniu umożliwiającym określenie przychodów, kosztów i wyników, z uwzględnieniem przepisów o rachunkowości. Centrum, w ramach reintegracji zawodowej, może prowadzić działalność wytwórczą, handlową lub usługową oraz działalność wytwórczą w rolnictwie, z wyłączeniem działalności polegającej na wytwarzaniu i handlu wyrobami przemysłu paliwowego, tytoniowego, spirytusowego, winiarskiego, piwowarskiego, a także pozostałych wyrobów alkoholowych o zawartości alkoholu powyżej 0,5% oraz wyrobów z metali szlachetnych albo z udziałem tych metali. Prowadzona działalność wytwórcza, handlowa i usługowa nie stanowi działalności gospodarczej w rozumieniu przepisów o działalności gospodarczej. 44 Ekonomia społeczna w teorii i praktyce Wniosek o przyznanie statusu centrum instytucja tworząca składa go do wojewody właściwego ze względu na siedzibę. Wniosek powinien zawierać: nazwę instytucji tworzącej centrum; informację o miejscu funkcjonowania i przewidywanym terminie rozpoczęcia działalności; przewidywaną liczbę uczestników oraz wskazanie, dla jakiej grupy uczestników centrum będzie świadczyć usługi; planowany rodzaj działalności wytwórczej, handlowej lub usługowej; program prac prowadzonych z uczestnikami w ramach reintegracji zawodowej i społecznej; przewidywaną liczbę pracowników centrum oraz ich kwalifikacje; planowane rodzaje umów o pracę pracowników i ich wymiar czasu pracy; dane o organizacji i systemie zajęć; dane o zakładanych efektach działania centrum, w tym planowaną liczbę osób przyuczenia do zawodu, przekwalifikowania lub podwyższenia kwalifikacji, planowaną liczbę osób, którym uczestniczenie w zajęciach i wspierane zatrudnienie socjalne pomogą w uzyskaniu zatrudnienia na zasadach przewidzianych w przepisach prawa pracy lub w podjęciu działalności gospodarczej, planowaną liczbę osób usamodzielnionych ekonomicznie; dane o szacunkowym rocznym preliminarzu ogólnych kosztów działalności centrum, w tym kosztów realizacji reintegracji zawodowej i społecznej; dane o wysokości zasobów własnych instytucji tworzącej poniesionych na utworzenie centrum oraz o formach tych zasobów, a także o przewidywanym udziale własnym w finansowaniu działalności centrum; dane o innych źródłach finansowania działalności centrum, w tym ze środków określonych w gminnym programie profilaktyki i rozwiązywania problemów uzależnień oraz przeciwdziałania wykluczeniu społecznemu oraz projekt regulaminu centrum. Status centrum integracji społecznej nadaje wojewoda w drodze decyzji administracyjnej, na podstawie składanego wniosku w terminie od 1 kwietnia do 30 kwietnia lub od 1 września do 30 września danego roku. Status centrum nadaje się na okres pięciu lat. Centrum jest obowiązane informować wojewodę o każdej zmianie danych zawartych we wniosku o rejestrację w terminie 30 dni od dnia zaistnienia zmiany oraz przedstawiać corocznie, nie później niż do 31 marca, wojewodzie oraz przyznającym dotacje centrum marszałkowi województwa, wójtowi, burmistrzowi lub prezydentowi miasta, a także instytucji tworzącej sprawozdanie zawierające rozliczenie dotacji za rok poprzedni, efekty reintegracji zawodowej i społecznej, a także preliminarz wydatków i przychodów na rok bieżący. Wojewoda prowadzi rejestr jednostek organizacyjnych, którym nadał status centrum. Nadanie statusu jest równoznaczne z wpisem do rejestru. Wojewoda, 45 Agnieszka Grzybowska · Jarosław Ruszewski na wniosek instytucji tworzącej, może wydać decyzję o przedłużeniu statusu centrum, biorąc pod uwagę przedstawiane sprawozdanie z trzech ostatnich lat. W przypadku nierealizowania przez centrum założeń przyjętych we wniosku w stopniu uniemożliwiającym wykonywanie usług lub w razie stwierdzenia nieprawidłowości rozliczeń finansowych przewidzianych ustawą, a mających wpływ na wynik finansowy, wojewoda wydaje decyzję o utracie statusu centrum z urzędu lub na wniosek marszałka województwa, wójta, burmistrza lub prezydenta miasta przyznających dotacje centrum lub instytucji tworzącej. W przypadku likwidacji instytucji tworzącej centrum wojewoda wydaje decyzję o utracie statusu centrum. W przypadku wydania decyzji o utracie statusu, niewykorzystane środki finansowe pochodzące z dotacji podlegają zwrotowi do jednostek, które udzieliły dotacji, w wysokości proporcjonalnej do wysokości udzielonej dotacji. W przypadku gdy instytucja tworząca, będąca organizacją pozarządową, ulega likwidacji, prawa i obowiązki tej instytucji może przejąć gmina właściwa ze względu na siedzibę centrum. Finansowanie CIS-ów: 1) w przypadku centrum tworzonego przez wójta, burmistrza i prezydenta miasta – na zasadach określonych w przepisach o finansach publicznych; 2) w przypadku centrum tworzonego przez organizację pozarządową z: • zasobów instytucji tworzącej pochodzących ze zbiórek, darowizn lub innych źródeł; • dotacji na pierwsze wyposażenie z dochodów własnych gminy przeznaczonych na realizację gminnego programu profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych; • innych dochodów własnych gminy niż wymienione powyżej. Utworzenie centrum może być finansowane z dotacji na pierwsze wyposażenie z dochodów własnych samorządu województwa przeznaczonych na realizację wojewódzkiego programu profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych na zasadach porozumienia. Marszałek województwa, na zasadach określonych w porozumieniu zawartym z instytucją tworzącą, może przyznać centrum dotację na pierwsze wyposażenie oraz dotację na działalność przez okres pierwszych trzech miesięcy z dochodów własnych samorządu województwa przeznaczonych na realizację wojewódzkiego programu profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych. Dotacja na pierwsze wyposażenie może być przeznaczona na przystosowanie pomieszczeń na reintegrację zawodową i społeczną uczestników za46 Ekonomia społeczna w teorii i praktyce jęć; wyposażenie pomieszczeń oraz przygotowanie stanowisk pracy, w tym zakup maszyn i urządzeń niezbędnych do prowadzenia działalności; zakup surowców, materiałów i narzędzi niezbędnych do rozpoczęcia działalności. Wysokość dotacji na działalność centrum przez okres pierwszych trzech miesięcy jest równa kwocie ustalonej jako iloczyn 50% kwoty zasiłku dla bezrobotnych obowiązującej w dniu zawarcia porozumienia oraz liczby uczestników zajęć reintegracji zawodowej i społecznej prowadzonych w centrum i liczby pracowników zatrudnionych na okres nie krótszy niż rok, według stanu na koniec każdego miesiąca. Dotację na pierwsze wyposażenie przekazuje się centrum w terminie 30 dni od dnia zawarcia porozumienia. Dotację na działalność przez okres pierwszych trzech miesięcy przekazuje się w trzech ratach miesięcznych w terminie do 10. dnia miesiąca następującego po miesiącu, za który została przyznana dotacja. Późniejsza działalność centrum jest finansowana z dotacji pochodzącej z dochodów własnych gminy, w tym przeznaczonych na realizację gminnego programu profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych, środków z Unii Europejskiej oraz dochodów uzyskiwanych z działalności wytwórczej, handlowej lub usługowej oraz działalności wytwórczej w rolnictwie. W przypadku centrum utworzonego przez organizację pozarządową działalność może być ponadto finansowana z zasobów instytucji tworzącej, a pochodzących ze zbiórek, darowizn lub innych źródeł. Pracownikami centrum są, m.in.: pracownicy odpowiedzialni za dany rodzaj działalności oraz za obsługę finansową, osoby prowadzące zajęcia reintegracji zawodowej i społecznej, pracownicy socjalni oraz instruktorzy zawodu. Pracami centrum kieruje kierownik zatrudniany przez instytucję tworzącą centrum. Do uczestnictwa w zajęciach prowadzonych przez centrum mogą być skierowane osoby na podstawie własnego wniosku lub wniosku przedstawiciela ustawowego lub wniosku zakładu lecznictwa odwykowego, powiatowego centrum pomocy rodzinie, ośrodka pomocy społecznej, organizacji pozarządowej lub klubu integracji społecznej, za zgodą tej osoby lub jej przedstawiciela ustawowego, o których mowa w art. 1 ustawy o zatrudnieniu socjalnym, tj.: • bezdomni realizujący indywidualny program wychodzenia z bezdomności w rozumieniu przepisów o pomocy społecznej; • uzależnieni od alkoholu po zakończeniu programu psychoterapii w zakładzie lecznictwa odwykowego; • uzależnieni od narkotyków lub innych środków odurzających po zakoń47 Agnieszka Grzybowska · Jarosław Ruszewski • • • • • czeniu programu terapeutycznego w zakładzie opieki zdrowotnej; chorzy psychicznie w rozumieniu przepisów o ochronie zdrowia psychicznego; długotrwale bezrobotni w rozumieniu przepisów o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy; zwalniani z zakładów karnych mający trudności w integracji ze środowiskiem w rozumieniu przepisów o pomocy społecznej; uchodźcy realizujący indywidualny program integracji w rozumieniu przepisów o pomocy społecznej; osoby niepełnosprawne, w rozumieniu przepisów o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych, którzy podlegają wykluczeniu społecznemu i ze względu na swoją sytuację życiową nie są w stanie własnym staraniem zaspokoić swoich podstawowych potrzeb życiowych i znajdują się w sytuacji powodującej ubóstwo oraz uniemożliwiającej lub ograniczającej uczestnictwo w życiu zawodowym, społecznym i rodzinnym. 2. Kluby integracji społecznej (KIS) Jest to jednostka, której celem jest udzielenie pomocy osobom indywidualnym oraz ich rodzinom w odbudowywaniu i podtrzymywaniu umiejętności uczestnictwa w życiu społeczności lokalnej, w powrocie do pełnienia ról społecznych oraz w podniesieniu kwalifikacji zawodowych. KIS działa na rzecz integrowania się osób o podobnych trudnościach i problemach życiowych. To jednostka pomagająca organizować się ludziom w grupy, podejmować wspólne inicjatywy i przedsięwzięcia w zakresie aktywizacji zawodowej, w tym zmierzające do tworzenia własnych miejsc pracy. KIS zostaje powołany przez jednostkę samorządu terytorialnego lub organizację pozarządową. KIS może prowadzić gmina lub organizacja pozarządowa prowadzące reintegrację zawodową i społeczną dla tych samych osób, które mogą być kierowane do uczestnictwa w zajęciach prowadzonych przez centrum integracji społecznej. Uczestnictwo w klubach integracji społecznej jest dobrowolne. Warunkiem uczestnictwa jest realizacja kontraktu socjalnego, o którym mowa w przepisach o pomocy społecznej. Okres uczestnictwa w klubie integracji społecznej jest ustalany indywidualnie z każdym z uczestników. 48 Ekonomia społeczna w teorii i praktyce W klubach można organizować w szczególności: • działania mające na celu pomoc w znalezieniu pracy na czas określony lub na czas wykonania określonej pracy, w pełnym lub niepełnym wymiarze czasu pracy u pracodawców, wykonywania usług na podstawie umów cywilnoprawnych oraz przygotowanie do podjęcia zatrudnienia; • prace społecznie użyteczne; • roboty publiczne; • poradnictwo prawne; • działalność samopomocową w zakresie zatrudnienia, spraw mieszkaniowych i socjalnych. Utworzenie i działalność klubów integracji społecznej może być finansowana w szczególności ze środków z Unii Europejskiej oraz z dotacji pochodzących z dochodów własnych gminy. 3. Zakłady aktywności zawodowej (ZAZ) Zakłady działają w oparciu o przepisy ustawy z 27 sierpnia 1997 roku o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych61. Zakład tworzy się w celu okresowego zatrudniania osób niepełnosprawnych z orzeczeniem o znacznym stopniu niepełnosprawności i określonych w ustawie grup osób z orzeczeniem o umiarkowanym stopniu niepełnosprawności, a także przygotowania ich do życia w otwartym środowisku. ZAZ może prowadzić działalność gospodarczą. O utworzenie ZAZ ubiegać się mogą jednostki i organizacje wymienione w tej ustawie, tj. gminy, powiaty oraz fundacje, stowarzyszenia lub inne organizacje społeczne, których statutowym zadaniem jest rehabilitacja zawodowa i społeczna osób niepełnosprawnych. Podmioty te mogą utworzyć wyodrębnioną organizacyjnie i finansowo jednostkę, i uzyskać dla tej jednostki status zakładu aktywności zawodowej, jeżeli: a) co najmniej 70% ogółu osób zatrudnionych w tej jednostce stanowią osoby niepełnosprawne, w szczególności skierowane do pracy przez powiatowe urzędy pracy: • zaliczone do znacznego stopnia niepełnosprawności; • zaliczone do umiarkowanego stopnia niepełnosprawności, u którch stwier61 DzU 2008 nr 14, poz. 92 ze zm. 49 Agnieszka Grzybowska · Jarosław Ruszewski dzono autyzm, upośledzenie umysłowe lub chorobę psychiczną, w tym osób, w stosunku do których rada programowa, która działa w warsztacie, zajęła stanowisko uzasadniające podjęcie zatrudnienia i kontynuowanie rehabilitacji zawodowej w warunkach pracy chronionej (wskaźnik zatrudnienia tych osób niepełnosprawnych nie może być wyższy niż 35% ogółu zatrudnionych); b) obiekty i pomieszczenia użytkowane przez zakład pracy odpowiadają przepisom i zasadom bezpieczeństwa i higieny pracy oraz uwzględniają potrzeby osób niepełnosprawnych w zakresie przystosowania stanowisk pracy, pomieszczeń higieniczno-sanitarnych i ciągów komunikacyjnych oraz spełniają wymagania dostępności do nich, a także jest zapewniona doraźna i specjalistyczna opieka medyczna, poradnictwo i usługi rehabilitacyjne (art. 28 ust. 1 pkt 2 i 3 ustawy); c) przeznaczą uzyskane dochody na zakładowy fundusz aktywności; d) uzyskają pozytywną opinię starosty o potrzebie utworzenia zakładu aktywności zawodowej. Decyzję w sprawie przyznania statusu zakładu aktywności zawodowej, potwierdzającą tym samym spełnienie warunków, wydaje wojewoda. 4. Warsztaty terapii zajęciowej (WTZ) Zgodnie z art. 10a ust. 1 ustawy o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych warsztat oznacza wyodrębnioną organizacyjnie i finansowo placówkę stwarzającą osobom niepełnosprawnym niezdolnym do podjęcia pracy możliwość rehabilitacji społecznej i zawodowej w zakresie pozyskania lub przywracania umiejętności niezbędnych do podjęcia zatrudnienia. Realizacja celów WTZ odbywa się poprzez zastosowanie technik terapii zajęciowej, które zmierzać będą do rozwijania wśród osób niepełnosprawnych: • umiejętności wykonywania czynności życia codziennego oraz zaradności osobistej; • psychofizycznych sprawności oraz podstawowych i specjalistycznych umiejętności zawodowych umożliwiających uczestnictwo w szkoleniu zawodowym albo podjęcie pracy. Warsztaty mogą być organizowane przez fundacje, stowarzyszenia lub przez inne podmioty, a osoby niepełnosprawne będące klientami warsztatów muszą posiadać orzeczenie o niepełnosprawności. Koszty utworzenia, działalności i wynikające ze zwiększenia liczby uczestników 50 Ekonomia społeczna w teorii i praktyce warsztatu są współfinansowane ze środków Państwowego Funduszu Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych (PFRON) oraz ze środków samorządu powiatowego lub innych źródeł. Zasady tworzenia, działania i dofinansowywania warsztatów, skład i zakres działania zespołu rozpatrującego wnioski oraz zakres działania rady programowej warsztatu, a także zakres i tryb przeprowadzania kontroli warsztatów przez powiatowe centra pomocy rodzinie określone są w rozporządzeniu Ministra Gospodarki, Pracy i Polityki Społecznej z 25 marca 2004 roku w sprawie warsztatów terapii zajęciowej62. Jednostka zamierzająca utworzyć warsztaty terapii zajęciowej składa wniosek do właściwego, ze względu na siedzibę, powiatowego centrum pomocy rodzinie o dofinansowanie kosztów utworzenia i działalności jednostki ze środków PFRON. Do wniosku należy dołączyć projekt placówki, który zawiera: • nazwę oraz określenie siedziby jednostki zamierzającej utworzyć WTZ; • adres i dokument potwierdzający tytuł prawny do obiektu lub lokalu przeznaczonego na jednostkę na okres nie krótszy niż 10 lat; • promesę zwolnienia z opłat za użytkowanie obiektu lub lokalu przeznaczonego na warsztaty przez okres nie krótszy niż 10 lat, w przypadku gdy ten obiekt lub lokal stanowi własność jednostki samorządu terytorialnego; • aktualny wypis z rejestru sądowego lub inny dokument potwierdzający osobowość prawną jednostki, a w przypadku nieposiadania osobowości prawnej – dokument potwierdzający istnienie takiej jednostki; • statut jednostki zamierzającej utworzyć WTZ; • zgłoszenie co najmniej 20 kandydatów na uczestników warsztatów, z określeniem stopni i rodzajów ich niepełnosprawności, łącznie z orzeczenia o stopniu niepełnosprawności, wskazaniem do rehabilitacji w formie terapii zajęciowej oraz z podaniem wieku kandydatów; • plan działalności jednostki określający metody pracy z uczestnikami warsztatów w zakresie rehabilitacji społecznej i zawodowej; • zobowiązanie do opracowania indywidualnych programów rehabilitacji uczestników warsztatów w terminie nie dłuższym niż trzy miesiące od dnia rozpoczęcia zajęć przez uczestników; • propozycje dotyczące obsady etatowej z wyszczególnieniem liczby stanowisk i wymaganych kwalifikacji pracowników; 62 DzU 2004 nr 63, poz. 587. 51 Agnieszka Grzybowska · Jarosław Ruszewski • preliminarz kosztów utworzenia WTZ wraz z kosztorysem ewentualnych prac adaptacyjnych, dokumentacją projektową w przypadku modernizacji lub rozbudowy obiektu, wykazem niezbędnego wyposażenia pomieszczeń i uzasadnieniem; • preliminarz rocznych kosztów działalności jednostki; • informację o własnych lub pozyskanych z innych źródeł środkach finansowych przeznaczonych na finansowanie kosztów utworzenia placówki; • plan pomieszczeń z określeniem ich powierzchni użytkowej i przeznaczenia; • regulamin WTZ zatwierdzony przez jednostkę zamierzającą utworzyć jednostkę; • określenie formy opieki medycznej w placówce. W przypadku złożenia niekompletnego wniosku centrum pomocy, w terminie 14 dni od dnia jego złożenia, powiadamia w formie pisemnej jednostkę o konieczności uzupełnienia dokumentacji. W przypadku nieuzupełnienia wniosku w wymaganym terminie lub podania informacji niezgodnych ze stanem faktycznym, wniosek nie będzie rozpatrzony. Wniosek podlega merytorycznej i formalnej ocenie dokonywanej przez zespół utworzony w stosownym powiatowym centrum pomocy rodzinie przez starostę. Powiat zawiera z jednostką zamierzającą utworzyć warsztat umowę określającą warunki i wysokość dofinansowania kosztów utworzenia i działalności jednostki ze środków PFRON. Jednostka prowadząca warsztat składa powiatowi roczne sprawozdanie z działalności rehabilitacyjnej i wykorzystania środków finansowych w terminie do 1 marca następnego roku. Warsztat jest placówką pobytu dziennego. Czas trwania zajęć w placówce wynosi nie więcej niż 7 godzin dziennie i 35 godzin tygodniowo. W przypadku ustalenia krótszego niż 35 godzin tygodniowo wymiaru zajęć zmniejsza się proporcjonalnie wysokość dofinansowania. Zajęcia są prowadzone zgodnie z indywidualnym programem rehabilitacji i terapii przygotowanym dla uczestnika warsztatu przez radę programową placówki. Działalność warsztatu jest działalnością o charakterze niezarobkowym. Dochód ze sprzedaży produktów i usług wykonanych przez uczestników w ramach realizowanego programu terapii przeznacza się, w porozumieniu z uczestnikami zajęć, na pokrycie wydatków związanych z integracją społeczną uczestników. W przypadku gdy wysokość dochodu przekracza w skali miesiąca kwotę odpowiadającą iloczynowi liczby uczestników warsztatu i 30% minimalnego wyna52 Ekonomia społeczna w teorii i praktyce grodzenia za pracę obowiązującego w grudniu roku poprzedniego, o przeznaczeniu kwoty przekroczenia tego dochodu decydują strony umowy. 5. Towarzystwa ubezpieczeń wzajemnych (TUW) Działalność TUW reguluje ustawa o działalności ubezpieczeniowej z 22 maja 2003 roku o działalności ubezpieczeniowej63. Towarzystwa ubezpieczają swoich członków na zasadzie wzajemności, przy czym nie są one nastawione na zysk, a swoim członkom oferuje tanią ochronę ubezpieczeniową w zamian za składki pokrywające jedynie wypłacone świadczenia oraz koszty działalności. Zawiązana w ramach TUW grupa ubezpieczających połączona jest wspólnotą interesów jej członków. Towarzystwo działa na podstawie uchwalonego statutu i podlega wpisowi do Krajowego Rejestru Sądowego, a z chwilą wpisania do tego rejestru uzyskuje osobowość prawną. Organami towarzystwa są zarząd, rada nadzorcza oraz walne zgromadzenie członków towarzystwa. 6. Spółdzielnie Spółdzielnia jest dobrowolnym zrzeszeniem nieograniczonej liczby osób, o zmiennym składzie osobowym i zmiennym funduszu udziałowym, które w interesie swoich członków prowadzi wspólną działalność gospodarczą64. Spółdzielnia może także prowadzić działalność społeczną i oświatowo-kulturalną na rzecz swoich członków i ich środowiska. Majątek spółdzielni jest prywatną własnością jej członków. Spółdzielnie dzieli się na grupy, typy i rodzaje. Dokonując typologii spółdzielni, dosyć często przyjmuje się kryterium przedmiotu działalności, dzieląc spółdzielnie na handlowe, mieszkaniowe, usługowe itp. Podstawą podziału spółdzielni na grupy mogą być także ich funkcje spełniane w stosunku do członków. Przykładowo, jeżeli powiązanie ze spółdzielnią wynika z faktu zaspokojenia określonej potrzeby, to będziemy mówić o spółdzielniach konsumenckich, często nazywanych spółdzielniami użytkowników. Jeżeli zaś powiązanie to ma charakter stosunku pracy, wtedy mowa będzie o spółdzielniach pracy. Największe znaczenie z punktu widzenia ekonomii społecznej mają następujące typy spółdzielni: a) spółdzielnie pracy 63 64 DzU nr 124, poz. 1151 ze zm. Art. 1 ust. 1 ustawy z 16 września 1982 roku. Prawo spółdzielcze, DzU nr 30, poz. 210 ze zm. 53 Agnieszka Grzybowska · Jarosław Ruszewski Przedmiotem jej działalności gospodarczej jest prowadzenie wspólnego przedsiębiorstwa w oparciu o osobistą pracę członków. Osobista praca członków spółdzielni jest niezbędna dla realizacji celu gospodarczego każdej spółdzielni pracy, dlatego też spółdzielnia i wszyscy jej członkowie mają obowiązek nawiązywania stosunku pracy i pozostawania w nim. b) spółdzielnie inwalidów i niewidomych Spółdzielnie te są szczególnym rodzajem spółdzielni pracy, a ich przedmiotem działalności jest zawodowa i społeczna rehabilitacja inwalidów i niewidomych przez pracę w prowadzonym wspólnie przedsiębiorstwie. Spółdzielnie te cechują się wysokim wskaźnikiem zatrudnienia osób niepełnosprawnych. Spółdzielnie inwalidów wyróżnia wysoki poziom zabezpieczeń socjalnych i bogaty wachlarz form pomocy z zakładowego funduszu rehabilitacji. Z tego funduszu najczęściej finansowana jest opieka medyczna, przychodnia rehabilitacyjna, sprzęt rehabilitacyjny, lekarstwa i inne. c) spółdzielnie socjalne Spółdzielnia socjalna jest jednym z najważniejszych podmiotów ekonomii społecznej i działa w oparciu o regulacje ustawy z 27 kwietnia 2006 roku o spółdzielniach socjalnych65, które określają zasady jej zakładania, prowadzenia działalności, łączenia oraz likwidacji. Przedmiotem działalności spółdzielni socjalnej jest prowadzenie wspólnego przedsiębiorstwa w oparciu o osobistą pracę członków. Nadrzędnym celem spółdzielni jest powrót do uregulowanego życia społecznego i zawodowego, i temu celowi podporządkowana jest podstawowa działalność spółdzielni. W tym zakresie spółdzielnia socjalna działa na rzecz: • społecznej reintegracji jej członków, przez co należy rozumieć działania mające na celu odbudowanie i podtrzymanie umiejętności uczestniczenia w życiu społeczności lokalnej i pełnienia ról społecznych w miejscu pracy, zamieszkania lub pobytu; • zawodowej reintegracji jej członków, przez co należy rozumieć działania mające na celu odbudowanie i podtrzymanie zdolności do samodzielnego świadczenia pracy na rynku pracy – działania te nie są wykonywane w ramach prowadzonej przez spółdzielnię socjalną działalności gospodarczej. Spółdzielnia może prowadzić działalność społeczną i oświatowo-kulturalną na rzecz swoich członków oraz ich środowiska lokalnego, a także działalność spo65 54 DzU nr 94, poz. 651 ze zm. Ekonomia społeczna w teorii i praktyce łecznie użyteczną w sferze zadań publicznych określonych w ustawie z 24 kwietnia 2003 roku o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie66. Spółdzielnię socjalną mogą założyć: 1) osoby bezrobotne w rozumieniu art. 2 ust. 1 pkt 2 ustawy z 20 kwietnia 2004 roku o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy67; 2) osoby, o których mowa w art. 1 ust. 2 pkt 1–4, 6 i 7 ustawy z 13 czerwca 2003 roku o zatrudnieniu socjalnym68, czyli osoby: a) bezdomne realizujące indywidualny program wychodzenia z bezdomności w rozumieniu przepisów o pomocy społecznej; b) uzależnione od alkoholu po zakończeniu programu psychoterapii w zakładzie lecznictwa odwykowego; c) uzależnione od narkotyków lub innych środków odurzających po zakończeniu programu terapeutycznego w zakładzie opieki zdrowotnej; d) chore psychicznie w rozumieniu przepisów o ochronie zdrowia psychicznego; e) zwalniane z zakładów karnych, a mające trudności w integracji ze środowiskiem, w rozumieniu przepisów o pomocy społecznej; f) uchodźcy realizujący indywidualny program integracji w rozumieniu przepisów o pomocy społecznej; 3. osoby niepełnosprawne w rozumieniu ustawy z 27 sierpnia 1997 roku o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych posiadające pełną zdolność do czynności prawnych. Spółdzielnię socjalną mogą założyć także: • inne osoby niż wskazane w ww. pkt. 1–3, o ile liczba tych osób nie stanowi więcej niż 50% ogólnej liczby założycieli; • organizacje pozarządowe w rozumieniu przepisów ustawy o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie lub jednostki samorządu terytorialnego; • kościelne osoby prawne. Warunek posiadania pełnej zdolności do czynności prawnych nie dotyczy członków spółdzielni, jeżeli spełniają któreś z pozostałych kryteriów wymienionych powyżej. Wymóg ten nie dotyczy osób, których praca na rzecz spółdzielni socjalnej wymaga szczególnych kwalifikacji, których nie posiadają pozostali DzU nr 96, poz. 873 ze zm. DzU nr 99, poz. 1001 ze zm. 68 DzU nr 122, poz. 1143 ze zm. 66 67 55 Agnieszka Grzybowska · Jarosław Ruszewski członkowie tej spółdzielni. W tym wypadku jednak, liczba takich osób nie może być większa niż 50% ogólnej liczby członków spółdzielni socjalnej. Przekroczenie tego limitu, trwające nieprzerwanie przez okres sześciu miesięcy, stanowi podstawę do postawienia spółdzielni socjalnej w stan likwidacji. Spółdzielnię socjalną może założyć grupa nie mniejsza niż pięcioosobowa, jeżeli założycielami są osoby fizyczne i dwuosobowa w przypadku, gdy założycielami są osoby prawne. Liczba członków nie może przekroczyć pięćdziesięciu członków. Wyjątek stanowią spółdzielnie socjalne, które powstały w wyniku przekształcenia spółdzielni inwalidów lub spółdzielni niewidomych (może liczyć więcej niż pięćdziesięciu członków). Członkostwo w spółdzielni socjalnej mogą nabyć również organizacje pozarządowe w rozumieniu przepisów o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie, kościelne osoby prawne lub jednostki samorządu terytorialnego. W takim przypadku art. 182 § 1 ustawy Prawo spółdzielcze nie stosuje się. Podmioty te są jednak zobowiązane do zatrudnienia w spółdzielni co najmniej pięciu osób spośród mogących założyć spółdzielnię w terminie sześciu miesięcy od dnia wpisu spółdzielni socjalnej do Krajowego Rejestru Sądowego (KRS). Spółdzielnia podlega wpisowi do Krajowego Rejestru Sądowego. Do wniosku o wpis dołączane są dokumenty potwierdzające spełnienie wyżej wymienionych warunków. Spółdzielnia socjalna nie uiszcza opłaty sądowej od wniosku o jej wpis do KRS, a także od wniosków o zmiany wpisu; nie uiszcza też opłaty za ogłoszenie tych wpisów w Monitorze Sądowym i Gospodarczym. Organami spółdzielni są walne zgromadzenia oraz rady nadzorcze (w spółdzielniach, w której liczba członków przekracza 15). Statutowa działalność spółdzielni socjalnej w części obejmującej działalność w zakresie społecznej i zawodowej reintegracji oraz działalność, o której mowa w art. 2 ust. 3, nie jest działalnością gospodarczą w rozumieniu przepisów ustawy z 2 lipca 2004 roku o swobodzie działalności gospodarczej69 i może być prowadzona jako statutowa działalność odpłatna. Do statutowej działalności odpłatnej stosuje się odpowiednio przepisy art. 8 oraz art. 9 ust. 1 i 2 ustawy o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie. Prowadzenie przez spółdzielnie socjalne statutowej działalności odpłatnej wymaga rachunkowego wyodrębnienia tych form działalności w stopniu umożli69 56 DzU nr 173, poz. 1807 ze zm. Ekonomia społeczna w teorii i praktyce wiającym określenie przychodów, kosztów i wyników, z uwzględnieniem przepisów o rachunkowości. Nadwyżka bilansowa podlega podziałowi na podstawie uchwały walnego zgromadzenia i jest przeznaczana na fundusz inwestycyjny, zwiększenie funduszu zasobowego (nie mniej niż 40%) oraz na cele społecznej i zawodowej reintegracji, działalność społeczną i oświatowo-kulturalną na rzecz swoich członków oraz ich środowiska lokalnego, a także działalność społecznie użyteczną w sferze zadań publicznych – nie mniej niż 40%. Nadwyżka bilansowa nie może podlegać podziałowi pomiędzy członków spółdzielni socjalnej, w szczególności nie może być przeznaczona na zwiększenie funduszu udziałowego, jak również nie może być przeznaczona na oprocentowanie udziałów. Działalność spółdzielni socjalnej może zostać wsparta ze środków budżetu państwa lub środków budżetu jednostki samorządu terytorialnego, w szczególności poprzez dotacje, pożyczki, poręczenia, zrefundowanie kosztów lustracji czy usługi lub doradztwo w zakresie finansowym, księgowym, ekonomicznym, prawnym i marketingowym. Wsparcie udzielane jest w drodze uchwały, przez właściwe organy jednostek samorządu terytorialnego lub w ramach programu ministra właściwego do spraw zabezpieczenia społecznego określonego w przepisach o pomocy społecznej na cele związane z rozwojem spółdzielni socjalnych. Świadczenia na rzecz spółdzielni socjalnej w zakresie prowadzonej przez tę spółdzielnię działalności pożytku publicznego mogą wykonywać także wolontariusze. Zasady wykonywania tej pracy uregulowane są w ustawie o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie. Spółdzielnie socjalne działają na rzecz osób zagrożonych wykluczeniem na rynku pracy, jednak należy przy tym pamiętać, że ideą tych podmiotów jest również prowadzenie działalności gospodarczej i świadczenie usług na rynku. Podmioty te muszą więc działać także ekonomicznie, czyli być rentowne, bo tylko w takiej sytuacji można mówić o pełnej reintegracji. W konsekwencji spółdzielnie te stwarzają narzędzie aktywizacji zawodowej, które z jednej strony dają osobom wykluczonym umiejętności zawodowe i uczą funkcjonowania w społeczeństwie, z drugiej – sytuują ich na otwartym rynku pracy, w sferze działalności czysto ekonomicznej. 7. Organizacje pozarządowe We współczesnych państwach demokratycznych można wyróżnić trzy sektory 57 Agnieszka Grzybowska · Jarosław Ruszewski aktywności społeczno-gospodarczej. Według tej typologii pierwszy sektor to administracja publiczna (rządowa i samorządowa) określana też niekiedy jako sektor państwowy, który realizuje ustawowe zadania publiczne, zajmując się głównie organizowaniem i finansowaniem redystrybucji dóbr dokonywanej w oparciu o ustalone, względnie trwałe kryteria. Drugi to sektor gospodarczy, którego działalność jest nastawiona na zysk, a który też często bywa nazywany sektorem prywatnym. Obejmuje on wszelkie instytucje i organizacje, których głównym celem jest prowadzenie działalności zmierzającej do uzyskania zysku (działanie for profit). Trzecim sektorem natomiast jest sektor organizacji pozarządowych określany często jako sektor non profit, który obejmuje wszelkie organizacje obowiązane przeznaczać swoje zyski na cele statutowe związane z dobrem publicznym i nie mogą wypłacać dywidend swoim założycielom. Organizacje pozarządowe opierają swą działalność na zasadach: dobrowolności, niedochodowości, niezależności od państwa oraz działania na rzecz wspólnego dobra. Termin „organizacja pozarządowa”, stosowany w prawie międzynarodowym oraz w literaturze porównawczej, do niedawna nie był używany w polskich aktach prawnych, które w jego zakresie posługiwały się pojęciem organizacji społecznej70. Nazwa ta jest tłumaczeniem angielskiego zwrotu „non – governmental organization” (w skrócie NGO) używanego najczęściej przez Organizację Narodów Zjednoczonych oraz instytucje międzynarodowe. Jeśli chodzi o ustawodawstwo polskie, pierwszy raz terminu „organizacja pozarządowa” użyto w ustawie z 27 sierpnia 1997 roku o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz o zatrudnianiu osób niepełnosprawnych71. Ustawa z 24 kwietnia 2003 roku o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie72 wprowadziła po raz pierwszy do polskiego prawa definicję legalną organizacji pozarządowej oraz uregulowała zasady prowadzenia działalności pożytku publicznego przez organizacje pozarządowe i zasady korzystania z tej działalności przez organy administracji publicznej w celu wykonywania zadań publicznych. Zgodnie z art. 3 ust. 2 tej ustawy organizacjami pozarządowymi są niebędące jednostkami sektora finansów publicznych, w rozumieniu ustawy o finansach publicznych i niedziałające w celu osiągnięcia zysku – osoby prawne lub jednostki organizacyjne nieposiadające osobowości prawnej, którym Zob.: E. Smoktunowicz, Prawo zrzeszania się w Polsce, Warszawa, PWN, 1992, s. 9 i nast. DzU nr 123, poz. 776 ze zm. 72 DzU nr 96, poz. 873 ze zm. 70 71 58 Ekonomia społeczna w teorii i praktyce odrębna ustawa przyznaje zdolność prawną, w tym fundacje i stowarzyszenia. Organizacjami pozarządowymi są więc nie tylko podmioty, które mają osobowość prawną, ale także jednostki, które tej osobowości nie mają (np. stowarzyszenia zwykłe, uczelniane organizacje studenckie, koła gospodyń wiejskich). Przesłanka polegająca na niedziałaniu w celu osiągnięcia zysku oznacza zakaz podziału zysków z prowadzonej działalności między członków organizacji lub jej założycieli i pracowników. Nie oznacza to jednak, że organizacja pozarządowa nie może prowadzić działalności gospodarczej. Możliwość taką dopuszczają właściwe dla tych podmiotów ustawy ustrojowe, np. prawo o stowarzyszeniach. Niezależnie jednak od różnych regulacji i odmienności stanowisk w sprawie prowadzenia działalności gospodarczej przez organizacje pozarządowe, należy przyjąć, że działalność ta nie może być głównym celem działania lecz jedynie środkiem umożliwiającym im realizację celów społecznie użytecznych. Ustawa o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie wprowadziła podział działalności statutowej organizacji pozarządowych na odpłatną i nieodpłatną. Działalnością nieodpłatną pożytku publicznego jest świadczenie usług na podstawie stosunku prawnego, za które organizacja prowadząca tę działalność nie pobiera wynagrodzenia. Natomiast odpłatna działalność pożytku publicznego polega na wykonywaniu zadań należących do sfery zadań publicznych w ramach prowadzonej przez organizacje działalności statutowej, za którą organizacja pobiera wynagrodzenie oraz sprzedaż towarów lub usług wytworzonych bądź świadczonych przez same organizacje. Jednostki, które chcą uzyskiwać przychody z odpłatnej działalności pożytku publicznego, nie mogą prowadzić działalności gospodarczej w stosunku do tego samego przedmiotu działalności. Odpłatna działalność pożytku publicznego nie podlega prawu działalności gospodarczej. Organizacje pozarządowe, które prowadzą działalność pożytku publicznego, mogą uzyskać status organizacji pożytku publicznego. Ustawa uzyskanie takiego statusu uzależnia od spełnienia wielu dodatkowych wymogów związanych z działalnością oraz strukturą organizacyjną podmiotu. Posiadanie statusu wiąże się z dodatkowymi przywilejami (np. zwolnienia podatkowe, możliwość korzystania z jednoprocentowych podatków dochodowych przekazywanych przez podatników), ale także obowiązkami (obowiązek sprawozdawczości oraz podlegania dodatkowemu nadzorowi sprawowanemu przez organy administracji publicznej). 59 Agnieszka Grzybowska · Jarosław Ruszewski Status organizacji pożytku publicznego uzyskuje organizacja spełniająca wymagane prawem wymogi z chwilą wpisania do Krajowego Rejestru Sądowego. Współuczestniczenie przez organizacje pozarządowe w realizacji zadań publicznych odbywać się może w różnych formach. Obowiązujące przepisy umożliwiają zlecanie organizacjom pozarządowym m.in. realizację zadań publicznych i przekazywanie na ten cel dotacji, wzajemne informowanie się o planowanych kierunkach działania, konsultowanie z organizacjami pozarządowymi projektów aktów normatywnych w dziedzinach dotyczących statutowej działalności tych organizacji, tworzenie wspólnych zespołów o charakterze doradczym i inicjatywnym czy realizacji inicjatywy lokalnej. Współpraca odbywa się na zasadach pomocniczości, suwerenności stron, partnerstwa, efektywności, uczciwej konkurencji i jawności. Pisząc o organizacjach pozarządowych, warto przytoczyć podstawowe dane obrazujące kondycje trzeciego sektora. Według danych uzyskanych przez Stowarzyszenie Klon/Jawor73, 1 września 2009 roku w rejestrze REGON zarejestrowanych było w Polsce 64,5 tys. stowarzyszeń i 10,1 tys. fundacji. Najwięcej jest w Polsce organizacji pozarządowych działających w obszarze sport, turystyka, rekreacja i hobby (38,3% organizacji wskazuje ten obszar jako najważniejsze pole swoich działań). Inne obszary działań wskazywane najczęściej przez organizacje jako ich główne pola działań to: edukacja i wychowanie (12,8%), kultura i sztuka (12,7% organizacji) oraz usługi socjalne i pomoc społeczna (11,2%) i ochrona zdrowia (7,7%). 29% badanych organizacji deklarowało, że w ostatnim roku zatrudniało płatny personel (niezależnie od formy zatrudnienia), w tym 14% organizacji korzystało z płatnej pracy na zasadzie umów cywilnoprawnych. W 2008 roku 44% organizacji deklarowało, że ich działania wspierają wolontariusze niebędący członkami ich organizacji. Zahamowaniu uległ więc trend spadkowy dotyczący liczby wolontariuszy w organizacjach – w 2006 roku 40% organizacji deklarowało, że otrzymują pomoc od wolontariuszy (47% w 2002 roku i 45% w 2004). W latach 2005–2007 wyraźnie poprawiła się kondycja finansowa sektora – przychody połowy organizacji w 2007 roku wyniosły powyżej 18 tys. zł, podczas gdy dwa lata wcześniej nie przekroczyły 10 tys. zł. Jednocześnie pogłębia się rozwarstwienie sektora. Mniej zamożne organizacje dysponują środkami podobnymi do tych z 2005 roku, natomiast zamożniejsze Podstawowe fakty o organizacjach pozarządowych: raport z badania 2008, pod red. M. Gumkowskiej [i in.], Warszawa, Stowarzyszenie Klon/Jawor. 73 60 Ekonomia społeczna w teorii i praktyce znacznie większymi. W 2005 roku 5% najbogatszych organizacji dysponowało rocznymi przychodami przekraczającymi 700 tys. zł, a w 2007 było to już ponad 1,3 mln zł. Do najczęstszych problemów zgłaszanych przez organizacje jako utrudniające im codzienne funkcjonowanie należą: zła sytuacja finansowa i trudności w zdobywaniu funduszy. Organizacje pozarządowe w Polsce działają głównie jako stowarzyszenia lub fundacje, które stanowią najczęstszą formę prawną prowadzonej działalności w ramach trzeciego sektora. a) Stowarzyszenie Podstawowe zasady i reguły tworzenia oraz prowadzenia działalności przez stowarzyszenie reguluje ustawa z 7 kwietnia 1989 roku Prawo o stowarzyszeniach74. Zgodnie z tą ustawą stowarzyszenie definiowane jest jako dobrowolne, samorządne i trwałe zrzeszenie w celach niezarobkowych, opierające swoją działalność na pracy społecznej członków. Podstawowe cechy każdego stowarzyszenia wynikające z przedstawionej definicji to: • dobrowolność – oznacza swobodę tworzenia stowarzyszeń, dobrowolność przystępowania i występowania członków (nikt nie może nas zmusić do bycia członkiem stowarzyszenia); • samorządność – to niezależność wobec podmiotów zewnętrznych i swoboda ustalania norm oraz reguł wewnętrznych; • trwałość – oznacza, że istnieje ono niezależnie od konkretnego składu osobowego swoich członków (pod warunkiem, że będzie ich co najmniej piętnastu w stowarzyszeniu zarejestrowanym lub trzech, jeśli jest to stowarzyszenie zwykłe); • niezarobkowy cel – oznacza, że celem stowarzyszenia nie jest przysparzanie członkom korzyści majątkowych (nie można podzielić majątku stowarzyszenia pomiędzy członków) w przeciwieństwie do spółek. Stowarzyszenie może prowadzić działalność gospodarczą według ogólnych zasad określonych w odrębnych przepisach z zastrzeżeniem, że dochód z działalności będzie przeznaczony na cele statutowe, nie będzie przeznaczony do podziału między jego członków. Stowarzyszenia prowadzące działalność gospodarczą z chwilą wpisania do rejestru przedsiębiorców stają się przedsiębiorcami w zakre74 DzU nr 20, poz. 104 ze zm. 61 Agnieszka Grzybowska · Jarosław Ruszewski sie tej działalności, mogą też zakładać jednoosobowe spółki kapitałowe, tj. spółki z ograniczoną odpowiedzialnością oraz spółki akcyjne. Stowarzyszenia mogą tworzyć obywatele polscy, którzy mają pełną zdolność do czynności prawnych (ukończone osiemnaście lat i nie są ubezwłasnowolnieni) i nie są pozbawieni praw publicznych. Małoletni poniżej szesnastego roku życia mogą należeć do stowarzyszenia, jeśli wyrażą na to zgodę jego przedstawiciele ustawowi (np. rodzice), nie mogą jednak korzystać z biernego i czynnego prawa wyborczego. Natomiast małoletni w wieku 16–18 lat (mający ograniczoną zdolność do czynności prawnych) może należeć do stowarzyszenia oraz korzystać z biernego i czynnego prawa wyborczego, ale w składzie zarządu danego stowarzyszenia większość muszą stanowić osoby o pełnej zdolności do czynności prawnych. Jeżeli jednak jednostka organizacyjna stowarzyszenia zrzesza wyłącznie małoletnich, mogą oni wybierać i być wybierani do władz tej jednostki. Cudzoziemiec niemający zameldowania na terytorium Polski może wstąpić do stowarzyszenia, którego statut przewiduje taką możliwość. Cudzoziemcy mający zameldowanie w naszym kraju mogą tworzyć stowarzyszenia zgodnie z przepisami obowiązującymi obywateli polskich. Osoba prawna może być tylko członkiem wspierającym stowarzyszenia. Prawo o stowarzyszeniach wyodrębnia dwa główne rodzaje stowarzyszeń: stowarzyszenia oraz stowarzyszenia zwykłe. Stowarzyszenia, które podlegają rejestracji w KRS nazywa się czasami stowarzyszeniami rejestrowymi. Stowarzyszenie rejestrowe Stowarzyszenie rejestrowe posiada osobowość prawną, może zakładać terenowe jednostki organizacyjne, łączyć się w związki stowarzyszeń, przyjmować w poczet swych członków osoby prawne oraz korzystać z ofiarności publicznej i przyjmować dotacje od organów władzy państwowej i innych instytucji. Do założenia stowarzyszenia niezbędne jest uchwalenie statutu i wybranie komitetu założycielskiego, tj. przez co najmniej piętnaście osób. Statut stowarzyszenia określa w szczególności: • nazwę stowarzyszenia odróżniającą je od innych stowarzyszeń, organizacji i instytucji; • teren działania i siedzibę stowarzyszenia; • cele i sposoby ich realizacji; • sposób nabywania i utraty członkostwa, przyczyny utraty członkostwa oraz 62 Ekonomia społeczna w teorii i praktyce prawa i obowiązki członków; • władze stowarzyszenia, tryb dokonywania ich wyboru, uzupełniania składu oraz ich kompetencje; • sposób reprezentowania stowarzyszenia oraz zaciągania zobowiązań majątkowych, a także warunki ważności jego uchwał; • sposób uzyskiwania środków finansowych oraz ustanawiania składek członkowskich; • zasady dokonywania zmian statutu; • sposób rozwiązania się stowarzyszenia. W statucie mogą znaleźć się również inne ważne dla stowarzyszenia kwestie, np. informacje o członkostwie honorowym, prowadzeniu działalności, likwidacji stowarzyszenia i tego, co się stanie z majątkiem organizacji, które mogą być dość dowolnie regulowane w statucie. W stowarzyszeniu występują trzy obowiązkowe władze: walne zebranie (najwyższa władza uchwałodawcza, którą tworzą wszyscy członkowie stowarzyszenia), komisja rewizyjna (władza kontrolna – nadzoruje i kontroluje), zarząd (władza wykonawcza – zarządza stowarzyszeniem i reprezentuje je na zewnątrz). Władze stowarzyszenia są wybierane przez wszystkich jego członków na walnym zebraniu. Sposób wyboru władz, organizacji ich pracy, a także obowiązki i kompetencje opisuje statut organizacji. Statut może przewidywać zamiast walnego zebrania członków zebranie delegatów lub zastąpienie walnego zebrania członków zebraniem delegatów, jeżeli liczba członków przekroczy określoną w statucie wielkość. W takich przypadkach statut określa zasady wyboru delegatów i czas trwania ich kadencji. Do finalnego utworzenia stowarzyszenia ustawa wymaga jego zarejestrowania w Krajowym Rejestrze Sądowym. Komitet założycielski składa do sądu wniosek o rejestrację, do którego załącza statut, listę założycieli zawierającą imiona i nazwiska, datę i miejsce urodzenia, miejsce zamieszkania oraz własnoręczne podpisy założycieli, protokół z wyboru komitetu założycielskiego, a także informację o adresie tymczasowej siedziby stowarzyszenia. Wszystkie dokumenty muszą być oryginałami albo kopiami potwierdzonymi przez notariusza. Wniosek o zarejestrowanie stowarzyszenia sąd rejestrowy rozpoznaje niezwłocznie, a rozstrzygnięcie powinno nastąpić nie później niż w ciągu trzech miesięcy od dnia złożenia wniosku. Sąd rejestrowy odmawia zarejestrowania stowarzyszenia, jeżeli nie spełnia ono warunków określonych w ustawie. Z chwilą wpisania do Krajowego 63 Agnieszka Grzybowska · Jarosław Ruszewski Rejestru Sądowego stowarzyszenie uzyskuje osobowość prawną i może rozpocząć działalność. Stowarzyszenia mogą tworzyć swoje oddziały terenowe (zwane też kołami) w przepisach określane jako terenowe jednostki organizacyjne. Oddział – to wydzielona z ogólnej struktury stowarzyszenia wewnętrzna jednostka, która realizuje cele statutowe stowarzyszenia i posiada wewnętrzną samodzielność. Oddziały mogą posiadać własną osobowość prawną lub też funkcjonować bez jej posiadania. Stowarzyszenia, w liczbie co najmniej trzech, mogą także założyć związek stowarzyszeń (federację). Założycielami i członkami związku mogą być także inne osoby prawne, z tym że osoby prawne mające cele zarobkowe mogą być członkami wspierającymi. Organem nadzoru nad stowarzyszeniami jest starosta (w przypadku stowarzyszeń jednostek samorządu terytorialnego jest wojewoda). Organ nadzorujący ma prawo żądać dostarczenia przez zarząd stowarzyszenia, w wyznaczonym terminie, odpisów uchwał walnego zebrania członków (zebrania delegatów), a także niezbędnych wyjaśnień. W razie niezastosowania się stowarzyszenia do wymienionych wymagań sąd na wniosek organu nadzorującego może nałożyć grzywnę w wysokości jednorazowo nie wyższej niż 5 tys. złotych. Od grzywny można zwolnić, jeżeli po jej wymierzeniu stowarzyszenie niezwłocznie zastosuje się do wymagań organu nadzorującego. Stowarzyszenie w terminie siedmiu dni może wystąpić do sądu o zwolnienie od grzywny. W razie stwierdzenia, że działalność stowarzyszenia jest niezgodna z prawem lub narusza postanowienia statutu w sprawach, organ nadzorujący, w zależności od rodzaju i stopnia stwierdzonych nieprawidłowości, może wystąpić o ich usunięcie w określonym terminie, udzielić ostrzeżenia władzom stowarzyszenia, wystąpić do sądu o zastosowanie środków, do których zaliczamy: udzielenie upomnienia władzom stowarzyszenia, uchylenie niezgodnej z prawem lub statutem uchwały stowarzyszenia, rozwiązania stowarzyszenie, jeżeli jego działalność wykazuje rażące lub uporczywe naruszanie prawa albo postanowienia statutu i nie ma warunków do przywrócenia działalności zgodnej z prawem lub statutem. Sąd, rozpoznając złożony wniosek o zastosowanie wymienionych środków nadzoru, może na wniosek lub z własnej inicjatywy wydać zarządzenie tymczasowe o zawieszeniu w czynnościach zarządu stowarzyszenia, wyznaczając przedstawiciela do prowadzenia bieżących spraw stowarzyszenia. Rozpoznając wniosek o rozwiązanie stowarzyszenia, sąd może zobowiązać władze stowarzyszenia do usunięcia nieprawidłowości w określonym 64 Ekonomia społeczna w teorii i praktyce terminie i zawiesić postępowanie. W razie bezskutecznego upływu terminu sąd, na wniosek organu nadzorującego lub z własnej inicjatywy, podejmie zawieszone postępowanie. Jeżeli stowarzyszenie nie posiada zarządu zdolnego do działań prawnych, sąd, na wniosek organu nadzorującego lub z własnej inicjatywy, ustanawia dla niego kuratora. Kurator jest obowiązany do zwołania w okresie nie dłuższym niż sześć miesięcy walnego zebrania członków (zebrania delegatów) stowarzyszenia w celu wyboru zarządu. Do czasu wyboru zarządu kurator reprezentuje stowarzyszenie w sprawach majątkowych wymagających bieżącego załatwienia. Wynagrodzenie kuratora pokrywa się z majątku stowarzyszenia. Na wniosek organu nadzorującego sąd wydaje postanowienie o rozwiązaniu stowarzyszenia, w razie gdy liczba członków stowarzyszenia zmniejszyła się poniżej liczby członków wymaganych do jego założenia lub gdy stowarzyszenie nie posiada przewidzianych w ustawie władz. Majątek stowarzyszenia powstaje ze składek członkowskich, darowizn, spadków, zapisów, dochodów z własnej działalności, dochodów z majątku stowarzyszenia oraz ofiarności publicznej. Przepisy dopuszczają również możność prowadzenia działalności gospodarczej, z której zyski przeznaczane mogą być tylko i wyłącznie na działalność statutową. Przepisy nie wykluczają również możliwości otrzymywania przez stowarzyszenia dotacji przekazywanych przez administrację publiczną. Stowarzyszenie zwykłe Stowarzyszenie zwykłe jest określane jako „uproszczona formuła stowarzyszenia”, gdyż nie posiada osobowości prawnej (choć z mocy ustawy ma zdolność prawną), a do jego założenia wystarczy działanie jedynie trzech osób, które muszą uchwalić regulamin (nie statut) oraz wskazać przedstawiciela reprezentującego dane stowarzyszenie. To stowarzyszenie, w przeciwieństwie do właściwego stowarzyszenia, nie podlega obowiązkowi rejestracji w KRS. O utworzeniu stowarzyszenia zwykłego jego założyciele informują na piśmie właściwy organ nadzorujący ze względu na przyszłą siedzibę stowarzyszenia. Zakaz działalności tego typu stowarzyszeniom może wydać tylko i wyłącznie sąd rejestrowy na wniosek prokuratora lub organu nadzorującego, jeżeli niespełnione zostaną wymogi określone w ustawie. Stowarzyszenie zwykłe nie może w przeciwieństwie do stowarzyszeń rejestrowych powoływać terenowych jednostek organizacyjnych, łączyć się w związki stowarzyszeń, zrzeszać osób prawnych, prowadzić działalności gospo65 Agnieszka Grzybowska · Jarosław Ruszewski darczej, przyjmować spadków, darowizn i zapisów oraz otrzymywać dotacji czy korzystać z ofiarności publicznej. Takie stowarzyszenie winno utrzymywać się jedynie ze składek członkowskich. Fundacja Podstawowym aktem prawnym regulującym problematykę fundacji, ich zakładania i funkcjonowania jest ustawa z 6 kwietnia 1984 roku o fundacjach75. Fundacja jest organizacją pozarządową powoływaną dla celów społecznie lub gospodarczo użytecznych, wyposażoną w majątek przeznaczony na realizację tych celów, ustanawianą przez fundatora w oświadczeniu woli złożonym przed notariuszem (lub w testamencie), uzyskująca osobowość prawną z chwilą wpisania do Krajowego Rejestru Sądowego. Podstawę działalności fundacji stanowi majątek przeznaczony przez fundatora na publicznie użyteczny cel. Opiekę nad majątkiem oraz odpowiedzialność za realizację celów przejmuje po zarejestrowaniu fundacji jej organ, którym jest zarząd. Organizacja ta jest zakładem (osobą prawną typu zakładowego), a więc – w odróżnieniu od stowarzyszeń nie ma członków (jest bezosobowa). Fundacja jest powoływana przez osobę fundatora, którym może być osoba fizyczna niezależnie od obywatelstwa i miejsca zamieszkania bądź osoba prawna (np. uczelnia wyższa, firma prywatna) mająca siedzibę w Polsce lub za granicą. Siedziba fundacji powinna znajdować się na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej. Oświadczenie woli o ustanowieniu fundacji powinno być złożone w formie aktu notarialnego. Zachowania tej formy nie wymaga się, jeżeli ustanowienie fundacji następuje w testamencie. W oświadczeniu woli o ustanowieniu fundacji fundator powinien wskazać cel fundacji oraz składniki majątkowe przeznaczone na jego realizację. Składnikami majątkowymi mogą być pieniądze, papiery wartościowe, a także oddane fundacji na własność rzeczy ruchome i nieruchomości. Fundator ustala także statut fundacji określający jej nazwę, siedzibę i majątek, cele zasady, formy i zakres działalności fundacji, skład i organizację zarządu, sposób powoływania oraz obowiązki i uprawnienia tego organu i jego członków. Statut może zawierać również inne postanowienia, w szczególności dotyczące prowadzenia przez fundację działalności gospodarczej, dopuszczalności i warunków jej połączenia z inną fundacją, zmiany celu lub statutu, a także przewidywać tworzenie 75 66 DzU 1991 nr 46, poz. 203 ze zm. Ekonomia społeczna w teorii i praktyce obok zarządu innych organów fundacji. Fundator może odstąpić od osobistego ustalenia statutu i upoważnić do jego ustalenia inną osobę fizyczną lub prawną. Fundator może wskazać ministra właściwego ze względu na cele fundacji. Oświadczenie fundatora w tej sprawie powinno być dołączone do statutu i przekazane sądowi prowadzącemu rejestr fundacji. Fundacja, która ma prowadzić działalność na terenie jednego województwa, powinna mieć siedzibę na terenie województwa objętego działalnością tej fundacji. Zarząd fundacji kieruje jej działalnością oraz reprezentuje fundację na zewnątrz. O zgodności działania fundacji z przepisami prawa i statutem oraz z celem, w jakim fundacja została ustanowiona, orzeka sąd w postępowaniu nieprocesowym na wniosek właściwego ministra lub starosty jako organu nadzoru. Fundacja składa corocznie właściwemu ministrowi sprawozdanie ze swojej działalności. Sprawozdanie jest przez fundację udostępnione do publicznej wiadomości. Właściwy minister lub starosta może wystąpić do sądu o uchylenie uchwały zarządu fundacji pozostającej w rażącej sprzeczności z jej celem albo z postanowieniami statutu fundacji lub z przepisami prawa. Organ ten może jednocześnie zwrócić się do sądu o wstrzymanie wykonania uchwały do czasu rozstrzygnięcia sprawy. Jeżeli działanie zarządu fundacji w istotny sposób narusza przepisy prawa lub postanowienia jej statutu albo jest niezgodne z jej celem, organ nadzoru może wyznaczyć odpowiedni termin do usunięcia tych uchybień w działalności zarządu albo może żądać dokonania w wyznaczonym terminie zmiany zarządu fundacji. Po bezskutecznym upływie terminu albo w razie dalszego uporczywego działania zarządu fundacji w sposób niezgodny z prawem, statutem lub celem fundacji, organ nadzoru może wystąpić do sądu o zawieszenie zarządu fundacji i wyznaczenie zarządcy przymusowego. Zarządca przymusowy reprezentuje fundację w sprawach wynikających z zarządu, w tym również w postępowaniu sądowym; jest on obowiązany wykonywać czynności potrzebne do prawidłowego działania fundacji. Sąd uchyli swe postanowienia o zawieszeniu zarządu fundacji i wyznaczeniu zarządcy przymusowego na wniosek zarządu fundacji, jeżeli z okoliczności wynika, że działania zostaną zaniechane. W razie osiągnięcia celu, dla którego fundacja była ustanowiona lub w razie wyczerpania środków finansowych i majątku fundacja podlega likwidacji w sposób wskazany w statucie. Jeżeli statut nie przewiduje likwidacji fundacji lub jego postanowienia w tym przedmiocie nie są wykonywane, organ nadzoru zwraca się do sądu o likwidację fundacji. W innych wypadkach likwidacja fundacji może 67 Agnieszka Grzybowska · Jarosław Ruszewski nastąpić tylko na mocy przepisu ustawy. Jeżeli statut fundacji nie określa przeznaczenia środków majątkowych pozostających po jej likwidacji, sąd orzeka o przeznaczeniu tych środków z uwzględnieniem celów, którym fundacja służyła. Fundacja może prowadzić działalność gospodarczą służącą realizacji jej celów, przy czym wartość jej środków majątkowych przeznaczonych na działalność gospodarczą nie może być mniejsza niż jeden tysiąc złotych. Środki uzyskane z działalności gospodarczej powinny być przeznaczone na działalność statutową. Fundacje prowadzące działalność gospodarczą z chwilą wpisania do rejestru przedsiębiorców stają się przedsiębiorcami w zakresie tej działalności, mogą też zakładać jednoosobowe spółki kapitałowe, tj. spółki z ograniczoną odpowiedzialnością oraz spółki akcyjne. Fundacje zagraniczne mogą tworzyć na terenie Polski swoje przedstawicielstwa. W tym celu muszą wystąpić o zezwolenie do ministra właściwego ze względu na cel utworzenia przedstawicielstwa. Ważne jest też, aby ten cel był społecznie lub gospodarczo użyteczny (identycznie jak w przypadku celów polskich fundacji), czyli nie może być to cel, który leży jedynie w interesie fundatora lub osób związanych z fundatorem (ustawa o fundacjach wymienia przykładowo kilka takich celów, jak: ochrona zdrowia, rozwój gospodarki i nauki, opieka i pomoc społeczna itp.). Właściwy minister może wyrazić zgodę na powołanie przedstawicielstwa bądź nie, może też zawiesić działalność już istniejącego przedstawicielstwa fundacji, jeśli naraża ona na szkodę interesy państwa. Przedstawicielstwo fundacji zagranicznej może też prowadzić działalność gospodarczą w oparciu o odrębne przepisy mówiące o prowadzeniu działalności gospodarczej przez przedstawicielstwa podmiotów zagranicznych. Fundacja podobnie jak stowarzyszenie podlega obowiązkowi wpisu do Krajowego Rejestru Sądowego i uzyskuje osobowość prawną z chwilą wpisania do tego rejestru. Spółki prawa handlowego Podmioty ekonomii społecznej mimo swej specyfiki winny działać ekonomicznie, czyli być rentowne i przynosić zysk, gdyż tylko w takiej sytuacji mają rzeczywistą możliwość konkurowania z innymi uczestnikami rynku. Z tego też powodu interesującym rozwiązaniem prowadzenia działalności w obszarze ekonomii społecznej, a zwłaszcza w zakresie możliwości prowadzenia przedsiębiorstwa społecznego może być forma spółki prawa handlowego. 68 Ekonomia społeczna w teorii i praktyce Ustawa z 15 września 2000 roku Kodeks spółek handlowych76 wyczerpująco reguluje organizację i funkcjonowanie wszystkich rodzajów spółek handlowych, ich tworzenie, rozwiązywanie, łączenie, podział oraz przekształcenia. Prawo spółek handlowych, posługując się zasadą numerus clausus, wprowadza w polskim prawie zamknięty krąg dozwolonych typów spółek, dzieląc je na spółki osobowe i kapitałowe. Spółka osobowa określana jest mianem „ułomnej osoby prawnej”. Oznacza to, iż nie posiada ona organów powołanych do prowadzenia i reprezentacji spółki ani też nie przyjmuje zasady wyłączenia odpowiedzialności wspólników za długi. Wspólną cechą osobowych spółek prawa handlowego jest to, że są one trwałym składem osobowym wspólników. Spółka osobowa nie posiada osobowości prawnej, sprawy prowadzą sami wspólnicy i to oni odpowiadają osobiście za swoją działalność (wyjątek stanowią spółki partnerskie i komandytowo-akcyjne). Ponadto w spółkach osobowych właściciele przedsiębiorstwa odpowiadają za zobowiązania spółki całym posiadanym majątkiem, chyba że umowa spółki stanowi inaczej. Do spółek osobowych zaliczamy spółkę jawną, partnerską, komandytową oraz komandytowo-akcyjną. Spółka kapitałowa w przeciwieństwie do spółki osobowej posiada pełną osobowość prawną. Od spółki osobowej odróżnia ją także charakter wniesionego przez wspólników wkładu, którym zgodnie z art. 14 k.s.h. nie może być prawo niezbywalne lub świadczenie pracy bądź usług. Dla spółki kapitałowej charakterystyczny jest także zmienny skład osobowy wspólników, a także zmienność kapitału. Wspólnicy w tych spółkach odpowiadają za zobowiązania spółki tylko do wysokości posiadanego przez spółkę kapitału. Posiadają osobowość prawną, natomiast prowadzenie spółki należy do kompetencji zarządu i odpowiedzialnych za to komórek organizacyjnych. Do spółek kapitałowych zaliczamy spółkę z ograniczoną odpowiedzialnością (spółkę z o.o.) i spółkę akcyjną. Biorąc pod uwagę posiadanie osobowości prawnej oraz ograniczenie odpowiedzialności materialnej do wysokości majątku spółki, wydaje się, że najkorzystniejszym rozwiązaniem prawnym do prowadzenia przedsiębiorstwa społecznego jest forma spółki kapitałowej. Problemem w tym wypadku może być konieczność zgromadzenia kapitału, jaki jest potrzebny na rozpoczęcie działalności. Dla powołania spółki z o.o. konieczne jest posiadanie kapitału w wysokości 5 tys. zł, 76 DzU 1994, poz.1037 ze zm. 69 Agnieszka Grzybowska · Jarosław Ruszewski natomiast w przypadku spółki akcyjnej jest to kwota 100 tys. złotych. Różnica w wysokości tego kapitału powoduje, że działające w Polsce przedsiębiorstwa społeczne funkcjonują w formie spółek z ograniczoną odpowiedzialnością. Spółka z ograniczoną odpowiedzialnością Spółka z ograniczoną odpowiedzialnością ma charakter kapitałowy i może ją utworzyć jedna albo więcej osób (fizycznych lub prawnych) w każdym celu prawnie dopuszczalnym, z wyłączeniem innej jednoosobowej spółki z ograniczoną odpowiedzialnością. Jest to spółka kapitałowa, w której wspólnicy są zobowiązani jedynie do świadczeń określonych w umowie. Jeżeli ustawa lub umowa spółki nie stanowią inaczej, wspólnicy mają równe prawa i obowiązki w spółce. Obowiązkiem wspólnika jest wniesienie wkładów na pokrycie udziałów w kapitale zakładowym, które obejmuje w spółce. Jeżeli wkładem do spółki, w całości albo w części, ma być wkład niepieniężny (aport), umowa spółki powinna szczegółowo określać przedmiot tego wkładu oraz osobę wspólnika wnoszącego aport, jak również liczbę i wartość nominalną objętych w zamian udziałów. Z chwilą zawarcia umowy spółki powstaje spółka z ograniczoną odpowiedzialnością w organizacji. Do powstania spółki z ograniczoną odpowiedzialnością – oprócz zawarcia umowy spółki – jest wymagane: – wniesienie przez wspólników wkładów na pokrycie całego kapitału zakładowego; – powołanie zarządu; – ustanowienie organu nadzoru (rady nadzorczej lub komisji rewizyjnej), jeżeli wymaga tego ustawa lub umowa spółki (w spółkach, w których kapitał zakładowy przewyższa kwotę 500 tys. zł, a wspólników jest więcej niż dwudziestu pięciu, powinna być ustanowiona rada nadzorcza lub komisja rewizyjna); – wpis do rejestru. Wniesienie kapitału przez wspólnika jest podstawą uczestnictwa w spółce. Kapitał zakładowy w spółce z o.o. to suma wkładów wszystkich wspólników, która stanowi początkowy majątek spółki. Obecnie ustawa określa dolną granice kapitału zakładowego spółki z o.o., który musi wynosić co najmniej 5 tys. zł, udział zaś nie może być niższy niż 50 złotych. Kapitał zakładowy spełnia wiele funkcji. Oprócz wyznacznika liczby i wartości udziałów w zamian za wnie70 Ekonomia społeczna w teorii i praktyce sione wkłady, jest gwarantem wypłacalności spółki wobec wierzycieli. Istnieje możliwość podwyższenia kapitału zakładowego spółki w celu powiększenia źródeł finansowania jej działalności. Kapitał zakładowy spółki dzieli się na udziały o równej albo nierównej wartości nominalnej. Udziały nie mogą być obejmowane poniżej ich wartości nominalnej. Jeżeli udział jest obejmowany po cenie wyższej od wartości nominalnej, nadwyżkę przelewa się do kapitału zapasowego. Firma spółki jest obrana dowolnie, powinna jednak zawierać dodatkowe oznaczenie „spółka z ograniczoną odpowiedzialnością” lub „sp. z o.o.”. Firma spółki powinna się odróżniać dostatecznie od firmy innych przedsiębiorców działających na tym samym rynku, aby nie wprowadzała w błąd, w szczególności co do osoby przedsiębiorcy, przedmiotu działalności, miejsca działalności i źródeł zaopatrzenia. Umowa spółki powinna być zawarta w formie aktu notarialnego. W umowie wspólnicy uzgadniają firmę spółki, która może być dowolna, ale musi zawierać dodatkowe oznaczenie „spółka z ograniczoną odpowiedzialnością”. Ponadto umowa ta powinna określać siedzibę spółki, przedmiot działalności, wysokość kapitału zakładowego, nazwanie, czy wspólnik może mieć więcej niż jeden udział oraz liczbę i wartość nominalną udziałów objętych przez poszczególnych wspólników. Jakiekolwiek korzyści przyznane dodatkowo wspólnikowi lub nałożone na wspólnika inne obowiązki wobec spółki należy dokładnie określić w umowie pod rygorem bezskuteczności wobec spółki. Także przewidywane udziały o szczególnych uprawnieniach, na przykład prawo głosu, prawo do dywidendy lub sposobu uczestniczenia w podziale majątku, w przypadku likwidacji spółki muszą być określone w umowie spółki. Za zobowiązania spółki z o.o. odpowiada spółka całym swoim majątkiem. Mogą dopowiadać też solidarnie członkowie zarządu, ale tylko wtedy, gdy egzekucja przeciwko spółce okaże się bezskuteczna. Wspólnicy nie odpowiadają za zobowiązania spółki. Członkowie zarządu mogą się uwolnić od odpowiedzialności, jeżeli wykażą, że we właściwym czasie zgłosili wniosek o ogłoszenie upadłości lub wszczęli postępowanie układowe albo że niezgłoszenie wniosku o ogłoszenie upadłości oraz niewszczęcie postępowania układowego nastąpiło nie z ich winy i że pomimo niezgłoszenia wniosku o upadłości oraz niewszczęcia postępowania układowego wierzyciel nie poniósł szkody. Wewnętrzną działalność spółki i jej reprezentację wobec osób trzecich sprawują powołane organy spółki, którymi są: zarząd, rada nadzorcza lub komisja rewizyjna oraz zgromadzenie wspólników. 71 Agnieszka Grzybowska · Jarosław Ruszewski Zarząd jest organem, który prowadzi sprawy spółki oraz reprezentuje spółkę wobec osób trzecich. Składa się z jednego albo większej liczby członków wybranych spośród wspólników lub spoza ich grona. Członek zarządu jest powoływany i odwoływany uchwałą wspólników, chyba że umowa spółki stanowi inaczej. Członkiem zarządu może być tylko osoba fizyczna mająca pełną zdolność do czynności prawnych. Członek zarządu może być w każdym czasie odwołany uchwałą wspólników, umowa spółki może jednak ograniczyć prawo odwołania z ważnych powodów, a także przekazać radzie nadzorczej spółki prawo zawieszenia w czynnościach poszczególnych lub wszystkich członków zarządu. Każdy z członków zarządu spółki jest uprawniony do prowadzenia spraw spółki ze skutkiem prawnym wobec osób trzecich i jej reprezentowania (dotyczy to wszystkich czynności sądowych i pozasądowych). Za zobowiązania spółki z o.o. w organizacji odpowiada solidarnie spółka jak i osoby, które działały w jej imieniu. Odpowiedzialność poszczególnych osób wobec spółki ustaje z chwilą zatwierdzenia dokonanych przez nich czynności przez zgromadzenie wspólników. W umowie między spółką a członkiem zarządu oraz w sporze z nim, spółkę reprezentuje rada nadzorcza lub pełnomocnik powołany uchwałą zgromadzenia wspólników do wyszczególnionej czynności. W przypadku zarządu wieloosobowego sposób reprezentacji spółki reguluje umowa spółki, jeżeli brak jest w umowie tego typu ustaleń, to do składania oświadczeń w imieniu spółki wymagane jest współdziałanie (reprezentacja łączna) dwóch członków zarządu albo jednego członka zarządu łącznie z prokurentem. Rada nadzorcza i komisja rewizyjna są organami kontrolnymi spółki z o.o., a ich ustanowienie przez umowę spółki nie jest obligatoryjne. Jednakże w spółkach, w których kapitał zakładowy przewyższa kwotę 500 tys. zł, a wspólników jest więcej niż dwudziestu pięciu, powinien być ustanowiony któryś z ww. organów. Organy te sprawują nadzór nad działalnością spółki we wszystkich dziedzinach. Członkiem rady nadzorczej i komisji rewizyjnej może być tylko osoba fizyczna mająca pełną zdolność do czynności prawnych. Jeżeli umowa spółki nie stanowi inaczej, rada nadzorcza i komisja rewizyjna składa się przynajmniej z trzech członków powoływanych i odwoływanych uchwałą wspólników na jeden rok. Ustawodawca wyposażył radę nadzorczą nie tylko w szeroko pojęte funkcje kontrolne, ale i w uprawnienia decyzyjne szczegółowo określone w art. 235, 250, 252 i 15 § 2 Kodeksu spółek handlowych. Różnica pomiędzy radą nadzorczą a komisją rewizyjną polega na tym, iż w przypadku jednoczesnego powołania 72 Ekonomia społeczna w teorii i praktyce tych dwóch organów rada nadzorcza pracuje w każdym czasie, natomiast komisja rewizyjna uruchomiana jest w zależności od wyłaniających się spraw. W pracy komisji rewizyjnej brak elementu stałego nadzoru. Zgromadzenie wspólników w spółce z o.o. jest organem, który podejmuje decyzje w formie uchwał wspólników w najistotniejszych sprawach dotyczących spółki. Wyróżniamy zwyczajne i nadzwyczajne zgromadzenie wspólników. Zwyczajne zgromadzenie wspólników powinno odbyć się w terminie sześciu miesięcy po upływie każdego roku obrotowego. Kodeks spółek handlowych szczegółowo określa zakres spraw będących przedmiotem obrad zgromadzenia wspólników. Zgromadzenie wspólników zwoływane jest przez zarząd spółki (art. 232 k.s.h.). Rada nadzorcza i komisja rewizyjna również ma prawo zwołania zgromadzenia wspólników, jeśli zarząd nie zwoła go w określonym przez umowę spółki lub ustawę terminie, lub też rada nadzorcza bądź komisja rewizyjna uzna to za wskazane, a zarząd nie uczyni tego wcześniej po uprzednim zgłoszeniu takiego żądania przez radę nadzorczą lub komisję rewizyjną. Spółka nabywa osobowość prawną po zarejestrowaniu w Krajowym Rejestrze Sądowym właściwym ze względu na siedzibę spółki. 73 IV. Współpraca sektora administracji publicznej i sektora ekonomii społecznej P artnerstwo pomiędzy podmiotami publicznymi a podmiotami prywatnymi, w tym również z organizacjami pozarządowymi, jest kwintesencją konstytucyjnej zasady pomocniczości. Historia idei pomocniczości sięga czasów starożytnej Grecji i pojawia się na przestrzeni całej historii myśli politycznej, poczynając od Arystotelesa i Tomasza z Akwinu poprzez papieskie encykliki aż do czasów współczesnych. Jednakże w Europie została wypracowana dopiero w wieku XIX. W europejskim kręgu kulturowym idea pomocniczości stanowiła jedną z prób wypracowania koncepcji ograniczenia władzy i wiązała się z dezyderatem określenia granic dla interwencjonizmu publicznego formułowanego zwłaszcza przez Kościół katolicki w ramach rodzącej się w końcu XIX stulecia nauki społecznej Kościoła. Zasada pomocniczości na gruncie społecznej nauki Kościoła została sformułowana początkowo w encyklice Rerum Novarum (1891) oraz w encyklikach Quadragesimo Anno (1931) oraz Centessimus Annus (1991)77. Według sformułowania Piusa XI zawartego w encyklice XI Quadragesimo Anno w 1931 roku: „Co jednostka z własnej inicjatywy i własnymi siłami może zdziałać, tego jej nie wolno wydzierać na rzecz społeczeństwa; podobnie niesprawiedliwością, szkodą społeczną i zakłóceniem ustroju jest zabieranie mniejszym E. Leś, Rola zasady pomocniczości w kształtowaniu partnerskich relacji między państwem a organizacjami społecznymi na przykładzie Niemiec, [w:] Sektor pozarządowy a kondycja polskiej demokracji, pod red. Magdy Nowakowskiej i Piotra Marciniaka, Warszawa, Stowarzyszenie na rzecz Forum Inicjatyw Pozarządowych, Warszawa 2000, s. 78. 77 74 Ekonomia społeczna w teorii i praktyce i niższym społecznościom tych zadań, które mogą spełnić i przekazywanie ich społecznościom większym i wyższym. Każda akcja społeczna ze swego celu i ze swej natury ma charakter pomocniczy; winna pomagać członkom organizmu społecznego, a nie niszczyć ich lub wchłaniać”78. Z kolei zgodnie z zasadą pomocniczości wyrażoną w encyklice Centessimus Annus: „Społeczność wyższego rzędu nie powinna ingerować w wewnętrzne sprawy społeczności niższego rzędu, pozbawiając ją kompetencji, lecz raczej winna wspierać ją w razie konieczności i pomóc w koordynacji jej działań z działaniami innych grup społecznych, dla dobra wspólnego”79. Mówiąc w ten sposób o subsydiarnej roli różnych wspólnot, dokonano ich swoistej gradacji, poczynając od obywatela, a skończywszy na wspólnotach o różnym charakterze położonych wyżej. Zgodnie z tą zasadą państwo – jako wspólnota wyższa – nie powinno wyręczać wspólnot niższych, np. rodziny, stowarzyszeń czy gmin, w zaspokajaniu ich usprawiedliwionych potrzeb materialnych, kulturalnych itp.80. Dla operacjonalizacji zasady pomocniczości państwa i wpisania jej w porządek prawny, kluczowe znaczenie ma z kolei druga część encykliki Quadragesimo Anno, która zawiera postulat „subsydiarnego towarzyszenia”: „Z tego względu władza państwowa powinna niższym społecznościom zostawić do wypełnienia mniej ważne zadania i obowiązki, które by ją zresztą zbyt rozpraszały. To zaś pozwoli jej na swobodniejsze, bardziej stanowcze i skuteczniejsze wykonywanie tych obowiązków, które wyłącznie do niej należą i które tylko ona może wykonać, mianowicie: kierownictwo, kontrola, nacisk, karanie nadużyć, zależnie od tego, co się wysuwa w danej chwili i czego żąda potrzeba. Sprawujący władzę wini być przekonani, że im sprawniej na podstawie tej zasady pomocniczości przeprowadzony będzie stopniowy ustrój między poszczególnymi społecznościami, tym większy będzie autorytet społeczny i energia społeczna, tym też szczęśliwszy i pomyślniejszy będzie stan spraw państwa”81. Pomocniczość jako zasada prawnoustrojowa oznacza, że państwo powinno interweniować w takich wypadkach i w takim zakresie, w jakim jednostki i ich grupy wykazują swoją niewydolność. Jest to zatem zasada ograniczenia właPius XI (papież; 1857-1939), Encyklika Quadragesimo Anno, „Znak” 1982 nr 7/9 s. 707–708. M. Toso, W drodze do Europy, „Społeczeństwo” 1997 nr 3 s. 365. 80 Por.: H. Olszewski, M. Zmierczak, Historia doktryn politycznych i prawnych, Poznań, „Ars Boni et Aequi”, 1994, s. 342. 81 Pius XI (papież; 1857–1939), Encyklika Quadragessimo Anno…, dz. cyt., s. 708. 78 79 75 Agnieszka Grzybowska · Jarosław Ruszewski dzy, która nie określa ściśle reguł dotyczących dopuszczalnego zakazu interwencji, lecz wskazuje na prawidłowość, pozostawiając do każdorazowego rozstrzygnięcia problem zasadności podjęcia działania przez władzę. Zgodnie z zasadą pomocniczości interwencja władzy nie może mieć charakteru wyłącznie opiekuńczego, ale powinna polegać głównie na aktywizowaniu jednostek, zachęcając je do korzystania z prawnie chronionej autonomii82. Doktryna prawnicza, ustalając treść zasady pomocniczości, wskazuje na dwa jej aspekty: pozytywny oraz negatywny. Aspekt pozytywny wiąże się z nakazem interwencji władzy wówczas, gdy jednostka lub różne społeczności grupujące ludzi nie są w sanie skutecznie realizować swych zadań. Aspekt negatywny związany jest z samoograniczeniem władzy wyłącznie do przypadków niewydolności jednostek lub ich społeczności83. Zasada pomocniczości w Rzeczypospolitej Polskiej została podniesiona do rangi konstytucyjnej. W preambule do Konstytucji z 1997 roku czytamy: „ustanawiamy Konstytucję Rzeczypospolitej Polskiej jako prawa podstawowe dla państwa oparte na poszanowaniu wolności i sprawiedliwości, współdziałaniu władz, dialogu społecznym oraz na zasadzie pomocniczości umacniającej uprawnienia obywateli i ich wspólnot”. Znaczenie prawne wstępu do Konstytucji RP jest dyskusyjne. Jeśli nawet nie można z niego wprowadzić ścisłych norm określających czyjeś prawa i obowiązki, to dostarcza on wskazówek co do zasad i kierunków interpretacji przepisów zawartych w dalszych częściach konstytucji84. Bez względu jednak na miejsce umieszczenia zasady pomocniczości w tekście konstytucji uważam, iż samo jej tam wpisanie stanowi zobowiązanie państwa do podejmowania działań mających służyć umocnieniu uprawnień obywateli i ich wspólnot. Decentralizacja sprawowania władzy oraz przekazanie większości kompetencji władzom samorządowym stało się jednym z podstawowych czynników wzmacniających procesy tworzenia się w Polsce społeczeństwa obywatelskiego. Samorządom lokalnym przekazano wiele uprawnień związanych z podejmowaniem decyzji w sferze socjalnej, usług komunalnych, oświaty, wychowania i bezCh. Millon-Delsol, Zasada subsydiarności – założenia, historia, problemy, [w:] Subsydiarność, red. Dariusz Milczarek, Warszawa, CEUW, 1998, s. 25. 83 E. Kustra, Zasada pomocniczości a przekształcenia polskiego systemu prawa i społecznej świadomości, [w:] Przemiany polskiego prawa, t. 2, pod red. Ewy Kustry, Toruń, Wydawnictwa Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, 2002, s. 209. 84 P. Winczorek, Komentarz do Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r., Warszawa, „Liber”, 2000, s. 10–11. 82 76 Ekonomia społeczna w teorii i praktyce pieczeństwa. W ramach przeprowadzonych reform zniesiono wiele monopoli, w tym również monopol władzy, który dawniej był domeną władz centralnych i przejawiał się między innymi w decydowaniu o rozwoju gmin, miast i miasteczek bez udziału żyjących tam mieszkańców. Jak wskazuje A. Piekara, „w konsekwencji dochodzi do upodmiotowienia prawnego i politycznego społeczności lokalnych, co w aspekcie aksjologicznym ma zasadnicze znaczenie: poszerza się i urealnia zakres wolności i kreatywności, tak poszczególnych obywateli, jak i ich organizacji i instytucji lokalnych. Upodmiotowiony obywatel, mieszkaniec danej jednostki terytorialnej, widząc – prawnie mu zapewnione – realne i konkretne możliwości współdecydowania i wpływania w zakresie spraw i potrzeb lokalnych, dostrzega sensowność angażowania się. W ten sposób może stać się katalizatorem, współtwórcą lokalnego rozwoju”85. W początkowym okresie zasadę pomocniczości rozumiano jako ogólną dyrektywę służącą określeniu sfery zadań publicznych oraz rozdziału tych zadań i kompetencji pomiędzy poszczególne szczeble struktury władz publicznych, gdyż dane zadanie publiczne powinno być wykonane na najniższym z możliwych poziomów. Jeżeli bowiem zadanie może wykonywać efektywnie najniższy szczebel administracji, który w większości państw stanowi gmina, to nie ma powodów, by realizację zadań powierzać wyższym szczeblom samorządu terytorialnego. Jeżeli może mu podołać gmina, nie ma potrzeby angażowania wyższych szczebli jednostek samorządu terytorialnego. Powiat powinien być traktowany jako pomocniczy w stosunku do gminy, a województwo w stosunku do powiatu. Ta sama zasada odnosi się również do państwa i jego administracji rządowej. Organy administracji rządowej mogą i powinny wkraczać wówczas, gdy z realizacją zadań publicznych nie są w stanie poradzić sobie organy samorządu terytorialnego najwyższego szczebla. Podobnie powinno być w przypadku aparatu państwowego, gdzie pierwszeństwo winny mieć właściwe organy terytorialne, a wyższe szczeble będą właściwe wówczas, gdy dane zadanie nie może być należycie wykonane przez szczebel niższy. Państwo ma być pomocnicze w stosunku do wszystkich instytucji i organizacji, które działają w jego strukturach i służą obywatelom. Od lat siedemdziesiątych XX wieku, zwłaszcza w związku z powołanymi orzeczeniami niemieckiego Trybunału Konstytucyjnego dotyczącymi pomocy społecznej, coraz silniej dostrzega się inny – wcześniej niewyodrębniony – aspekt 85 A. Piekara, Decentralizacja i samorządność społeczności lokalnych a lokalna jakość życia, „Samorząd Terytorialny” 1995 nr 5 s. 58. 77 Agnieszka Grzybowska · Jarosław Ruszewski zasady pomocniczości. To w tym znaczeniu ustawodawca polski zasadę tę wymienił w 2000 roku we wspomnianym już art. 12a ustawy o pomocy społecznej, a także w 2003 w ustawie o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie. W tym miejscu warto przytoczyć wyrok Naczelnego Sądu Administracyjnego z 4 czerwca 2001 roku, w którym to zajął stanowisko w świetle art. 12a ustawy o pomocy społecznej w przedmiocie zastosowania zasady pomocniczości do zlecania wykonywania zadań publicznych86. W wyroku tym sąd stwierdził w szczególności, iż ustawowym obowiązkiem gminy jest poszukiwanie optymalnych metod współpracy z podmiotami zajmującymi się świadczeniem pomocy społecznej i wspólnego z nimi przygotowania materiału dowodowego koniecznego do podjęcia decyzji przez zarząd gminy. Przyjmując, że wiadomo, co jest zadaniem publicznym i jaki szczebel systemu władz publicznych jest właściwy dla danego zadania, w zasadzie pomocniczości odczytuje się także dyrektywę, co do sposobu wykonywania zadania. Jeżeli zadanie publiczne z zakresu usług o charakterze społecznym może być efektywnie wykonane – na zasadzie zlecenia przez właściwy organ władzy publicznej z dofinansowaniem albo sfinansowaniem kosztów jego realizacji – przez podmiot niepubliczny, w szczególności organizację pozarządową, powinno dojść do zlecenia realizacji takiego zadania, a nie do jego powierzenia tworzonej w tym celu czy już istniejącej agendzie publicznej, a nawet też nie do zakupu odpowiedniego świadczenia i przedsiębiorcy. W Niemczech określa się to jako względne pierwszeństwo organizacji pozarządowej w wykonywaniu zadań publicznych z zakresu pomocy społecznej87. W tym kontekście niezbędne jest nadanie odpowiedniego znaczenia inicjatywom obywatelskim z udziałem sektora organizacji pozarządowych poprzez tworzenie warunków dla rozwoju instytucji społeczeństwa obywatelskiego, dialogu obywatelskiego, postaw obywatelskich kształtujących różnorodne formy partycypacji społecznej, a tym samym przyczynienie się do dynamicznego rozwoju koncepcji uspołecznionej formuły usług społecznych. Przyjęte w tym przedmiocie rozwiązania prawne88 mają stanowić podstawę budowania relacji pomiędzy poszczególnymi podmiotami – obywatelami, ich organizacjami i organami władzy II SA/Kr 911/01. Por. glosę Kazimierza Bandarzewskiego w „Samorządzie Terytorialnym” z 2002 roku nr 6. 87 H. Izdebski, Ustawa o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie: komentarz, Warszawa 2003, s. 9 i 10. 88 M.in. ustawa z 24 kwietnia 2004 roku o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie. 86 78 Ekonomia społeczna w teorii i praktyce publicznej – w oparciu o zasadę pomocniczości, przyczyniając się tym samym do rozwoju społeczeństwa obywatelskiego i samorządności. Jak wskazał Jerzy Hausner, w przypadku ustawy o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie chodziło o rozwinięcie i stworzenie podstawy prawnej dla funkcjonowania organizacji pozarządowych, które zaczęłyby budować trzeci sektor zdolny do współdziałania z sektorami pierwszym i drugim, a zwłaszcza z sektorem publicznym. Chodziło o institutional building, o proces zinstytucjonalizowania działań organizacji pozarządowych po to, by wykreować partnera do rozwiązywania problemów dotyczących pomocy socjalnej, wykluczenia, ubóstwa czy rozwiązywania problemów opieki zdrowotnej. Coraz wyraźniejsze było przekonanie, że ani sam rynek, ani samo państwo, ani administracja publiczna nie są w stanie poradzić sobie z narastającymi problemami, które coraz dramatyczniej w tych obszarach się zarysowywały89. Jednym z praktycznych sposobów wspierania rozwoju regionalnego i lokalnego wdrażanym w wielu krajach świata, a także w Unii Europejskiej, jest tworzenie tzw. partnerstw międzysektorowych (cross-sector partnerships), czyli instytucjonalnych form współpracy podmiotów z różnych sektorów gospodarki – publicznego, prywatnego i pozarządowego. Wzrost popularności i wspieranie tego typu współdziałania jest odzwierciedleniem ogólnej zmiany podejścia do systemu władzy i zarządzania zasobami lokalnymi od hierarchicznego, odgórnego i redystrybucyjnego, do polityki promowania strategii rozwoju opartych na działaniach i procesach oddolnych (endogennych) i strukturach „sieciowych” zwiększających udział decyzji podejmowanych kolektywnie z udziałem społeczności lokalnych90. Zgodnie z raportem OECD partnerstwo jest systemem sformalizowanej współpracy pomiędzy kilkoma instytucjami opartej na prawnie zawartej umowie lub porozumieniu nieformalnym, powiązaniach w ramach działań kooperacyjnych i wspólnie przyjętych planach91. Raport dzieli partnerstwa na publiczne i pubJ. Hausner, Podsumowanie sesji I nt. Ustrojowe znaczenie partnerstwa publiczno-społecznego: przesłanki wprowadzenia Ustawy o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie oraz konsekwencje przyjętych regulacji. Materiały z konferencji „Budowanie partnerstwa publiczno-społecznego – współpraca organizacji pozarządowych z administracją samorządową” (dostępny w Internecie: www.brpo.gov.pl; 10.03.2005). 90 M. Furmankiewicz, Współpraca międzysektorowa w ramach „partnerstw terytorialnych” na obszarach wiejskich w Polsce, „Studia Regionalne i Lokalne” 2006 nr 2 (24) s. 117. 91 Local Partnership for Rural Development, Paris, OECD, 1990, s. 18. Według raportu różnego typu partnerstwa lokalne po raz pierwszy tworzone były w latach 80. XX wieku w Nowej Zelandii, Kanadzie, USA i Turcji. W Europie inicjatywy formowania takich współdziałających grup pojawiły się w Wielkiej Brytanii i Irlandii także w latach 80., a następnie zostały rozpropagowane w innych krajach europejskich. 89 79 Agnieszka Grzybowska · Jarosław Ruszewski liczno-prywatne. Pierwszy z nich obejmuje np. porozumienia pomiędzy reprezentantami różnych poziomów władzy administracyjnej (np. władzami centralnymi i lokalnymi), drugi zaś porozumienia pomiędzy podmiotami publicznymi i prywatnymi, przy czym do podmiotów prywatnych autorzy zaliczają zarówno przedsiębiorstwa, jak i wszelkie organizacje pozarządowe. Partnerstwo międzysektorowe jest procesem charakteryzującym nowe zarządzanie publiczne. Szczególnie w dzisiejszych czasach, gdy widoczna jest tendencja do wycofywania się podmiotów administracji publicznej z bezpośredniego wykonywania niektórych zadań publicznych, z jednoczesnym przyjęciem roli podmiotu inicjującego, wspierającego i sprawującego nadzór. W sytuacji, gdy państwo i rynek zawodzi w świadczeniu usług publicznych, partnerstwo publiczno-prywatne czy też partnerstwo publiczno-społeczne, które staje się tzw. trzecią drogą i jest postrzegane jako nowy model zarządzania usługami publicznymi oraz nowy sposób realizacji zadań publicznych. Partnerstwo uznawane jest za podstawową zasadę rozwoju lokalnego i regionalnego, której podstawą jest uczestnictwo społeczności w procesie przygotowania, a następnie realizacji przyjętych kierunków rozwoju. Zasada ta nierozerwalnie wiąże się z partycypacją społeczną, która zakłada udział obywateli w zarządzaniu sprawami danej społeczności. Partycypacja, w szerokim rozumieniu, jest podstawą społeczeństwa obywatelskiego, którego członkowie dobrowolnie biorą udział w publicznej działalności. W węższym znaczeniu jest to partnerstwo publiczno-prawne organów administracji i mieszkańców służące podejmowaniu działań na rzecz rozwoju lokalnego. W takim rozumieniu partnerstwo wynika z następujących przesłanek92: a) prawnych, gdyż samorządność oznacza nie tylko prawo, ale także powinność oddziaływania na wiele lokalnych struktur społeczno-gospodarczych, dla dobra lokalnej społeczności; b) społecznych, gdyż rozwój lokalny nie może dokonywać się bez aktywnego współudziału mieszkańców; c) finansowo-technicznych, gdyż skuteczne działania na rzecz rozwoju lokalnego wymagają partnerstwa publiczno-prywatnego. Przyjmując bardzo ogólną definicję partnerstwa, należy przez nią rozumieć współpracę osób i instytucji, uruchamianie lokalnych i pozalokalnych zasobów dla 92 Komunikacja i partycypacja społeczna: poradnik, red. Jerzy Hausner, Kraków, Małopolska Szkoła Administracji Publicznej Uniwersytetu Ekonomicznego, 1999, s. 41. 80 Ekonomia społeczna w teorii i praktyce osiągnięcia wspólnie określonych celów93. Oznacza to wspólny wysiłek przedstawicieli władz lokalnych, organizacji pozarządowych i podmiotów gospodarczych w celu wspólnego planowania i wprowadzania w życie inicjatyw służących rozwojowi lokalnej społeczności. Jak zauważył Jacek Szlachta, partnerstwo odnosi się do relacji zachodzących między władzami publicznymi, organizacjami pozarządowymi, podmiotami gospodarczymi oraz instytucjami otoczenia biznesowego94. Ekonomia społeczna jest często określana jako dziedzina aktywności społecznej, która nie przynależy ani państwu, ani wolnemu rynkowi. Jej instytucjonalne ramy odpowiadają mniej więcej granicom szeroko rozumianego sektora organizacji pozarządowych. Dlatego z uwagi na specyficzny sposób działania tych podmiotów, przejawiający się m.in. w działalności nienastawionej na osiąganie zysku oraz korzystanie ze świadczeń wolontariuszy, współpraca organów administracji publicznej z organizacjami pozarządowymi określana jest mianem partnerstwa publiczno-społecznego. Taki sposób zdefiniowania tego partnerstwa ma na celu wyodrębnienie organizacji pozarządowych od podmiotów komercyjnych ukierunkowanych na osiąganie zysku, a także podkreślenie uspołecznionej formuły usług społecznych. Za partnerstwo publiczno-społeczne należy uznać opartą na umowie lub porozumieniu nieformalnym formę współpracy administracji publicznej z organizacjami pozarządowymi, polegającą na współdziałaniu w celu realizacji zadań publicznych w sferze zadań publicznych95. David Osborne i Ted Gaebler – wskazując potencjalnych partnerów sektora publicznego (biznes, trzeci sektor) – wskazują na podmioty sektora obywatelskiego, które charakteryzują następująco: ,,Z kolei trzeci sektor wywiązuje się najlepiej z zadań, które przynoszą niewielki zysk albo nie przynoszą go wcale, wymagają współczucia i zaangażowania w sprawy innych oraz dużego zaufania ze strony klientów czy usługobiorców, z zadań, przy wykonywaniu których potrzebny jest osobisty kontakt, troska i opieka (takich, jak na przykład poradnictwo wszelkich rodzajów czy opieka nad upośledzonymi i chorymi) oraz indywidualna odpowiedzialność za zachowanie się i przestrzeganie reguł kodeksu moralnego”96. G. Gęsicka, Partnerstwo w rozwoju lokalnym, Katowice 1996, s. 17. J. Szlachta, Europejski kontekst polityki rozwoju regionalnego Polski, maszyn., s. 2. 95 Odrębnym rodzajem partnerstwa jest partnerstwo publiczno-prywatne, którego przedmiotem w aktualnym stanie prawnym zgodnie z art. 1 ust. 2 ustawy o partnerstwie publiczno-prywatnym z 2008 roku (DzU nr 19 poz. 100), jest wspólna realizacja przedsięwzięcia oparta na podziale zadań i ryzyk pomiędzy podmiotem publicznym i partnerem prywatnym, którym w świetle tej ustawy jest przedsiębiorca lub przedsiębiorca zagraniczny (art. 2 pkt 2 tej ustawy). 96 D. Osborne, T. Gaebler, Rządzić inaczej: jak duch przedsiębiorczości przenika i przekształca administrację 93 94 81 Agnieszka Grzybowska · Jarosław Ruszewski Lester M. Salamon uznał, że najlepszym rozwiązaniem problemów trzeciego sektora jest partnerstwo publiczno-społeczne97. Jego zdaniem relacja kontraktowania odchodzi od relacji kontraktu prawnego i rozwija się w stronę publiczno-społecznego partnerstwa w rozwiązywaniu problemów społecznych, które prowadzi do uzgodnienia perspektyw, wartości, oczekiwań i standardów98. Wzrasta wówczas współzależność między samorządem a sektorem pozarządowym, ale ta zależność jest dwustronna. W 1981 roku Lester M. Salamon sformułował koncepcję third party goverment99. Odnosi się ona do rozmaitych form współpracy między rządem a podmiotami nierządowymi (w tym głównie organizacjami pozarządowymi), w której rząd dostarcza fundusze i formułuje politykę usług, a organizacje pozarządowe zajmują się ich świadczeniem konkretnym beneficjentom. W takim ujęciu organizacje pozarządowe nie służą jako substytuty czy „wypełniacze” luk, ale jako partnerzy administracji publicznej w świadczeniu usług publicznych. W literaturze możemy jednak znaleźć poglądy wskazujące, iż wykonywanie zadań publicznych za pomocą kontraktu nie stanowi równego partnerstwa obu stron współpracy. Jak zauważyli M. Lipsky i S. R. Smith100, przez wysługiwanie się organizacjami pozarządowymi w wykonywaniu zadań, administracja publiczna uzyskuje znacznie większy wpływy niż wówczas, gdyby programy społeczne były realizowane przez instytucje sektora publicznego. W wyniku kontraktowania organizacje pozarządowe nie tylko przestają być alternatywą dla działalności państwa, ale wręcz stają się agencjami quasi-rządowymi101. publiczną, Poznań, „Media Rodzina of Poznań” 1994, s. 77–78. 97 Za: B. Dollery, J. Wallis: Economic approaches to the voluntary sector: a note on voluntary failure and human service delivery, „Working Paper Series in Economics” 2001 no. 16 p. 14 (University of New England). 98 L. M. Salamon, Partners In public service: government-nonprofit relations in the modern welfare state, Baltimor, John Hopkins University Press, 1995, p. 44–48. 99 Dosłowne tłumaczenie nazwy koncepcji brzmiałoby: koncepcja rządu trzeciej strony. Por.: L. M. Salamon, Rethinking public management: third-party goverment and the changing forms of public action, „Public Policy” 1981 no. 29 p. 255–275. 100 Por.: M. Lipsky, S. R. Smith, Nonprofit organisations, government and welfare state, „Political Science Quarterly” 1989/1990, vol. 104, no. 4 s. 627. 101 Jak zauważyła A. Rymsza, sposób ujęcia współpracy międzysektorowej przez poszczególnych amerykańskich badaczy znajduje odzwierciedlenie w stosowanej terminologii. Ci, którzy, jak Salamon, uznają, że zlecanie zadań odbywa się w ramach kultury kontraktu partnerstwa i opiera się na współpracy stron o równych wpływach, używają terminu mutual contracting, czyli „wzajemne kontraktowanie”. Ci zaś, którzy – jak Lipsky i Smith – postrzegają ten układ raczej jako jednostronne narzucanie priorytetów przez administrację rządową, piszą o zlecaniu (kontraktowaniu) usług publicznych organizacjom pozarządowym (contracting out services to organizations). Przyjęte w Polsce sformułowanie „zlecanie zadań publicznych” odpowiada perspektywie Lipsky’ego i Smitha – zob.: A. Rymsza, Partnerzy służby publicznej? Wyzwania współpracy sektora pozarządowego z administracją publiczną w świetle doświadczeń amerykańskich, „Trzeci Sektor” 2005 nr 3 s. 58. 82 Ekonomia społeczna w teorii i praktyce Stronami partnerstwa publiczno-społecznego s ą dwa rodzaje podmiotów. Z jednej strony jest to podmiot publiczny, na którym spoczywa prawny obowiązek realizacji określonych zadań, wyposażony w kompetencje do podjęcia określonych prawem działań służących wykonaniu swych obowiązków. Z drugiej strony w roli partnera prywatnego występują podmioty niewyposażone w żaden zakres władztwa publicznego, które – korzystając ze swobody podejmowania wszelkich działań, jakie nie naruszają prawa (odwrotnie niż partner publiczny, który w ramach swych kompetencji podejmuje tylko działania opisane prawem) – mogą na mocy kontraktu podjąć się realizacji zadań powierzonych im przez partnera publicznego102. Zbieżność celów administracji publicznej z celami organizacji pozarządowych powoduje, że między tymi organizacjami a organami państwa może, i powinna, istnieć racjonalnie ukształtowana współpraca i współdziałanie. Z socjologicznego punktu widzenia współdziałanie oznacza stosunek społeczny polegający na wspólnym działaniu i wzajemnej pomocy w osiągnięciu celu. Zdaniem Jana Zieleniewskiego współdziałanie to w istocie rzeczy nic innego, jak działanie zmierzające do realizacji określonych celów tożsamych lub zgodnych103. Współdziałanie organizacji pozarządowych z jednostkami administracji publicznej może przybierać jedną z trzech postaci: – współdziałanie wynikające ze zbieżności statutowych celów organizacji pozarządowych z zadaniami organu administracji publicznej; – wykonywanie przez organizacje pozarządowe zadań zleconych jej przez administrację publiczną; – wykonywanie przez organizacje pozarządowe funkcji zleconych administracji publicznej104. W przypadku partnerstwa publiczno-społecznego między jednostkami administracji publicznej a organizacjami pozarządowymi chodzi nie tylko o to, że organizacje pozarządowe mogą często taniej zrealizować określone zadania publiczne, ale o to, że w tym rodzaju partnerstwa najlepiej realizowana jest zasada subsydiarności. Ten rodzaj partnerstwa służy przede wszystkim zaktywizowaniu grup społecznych czy też poszczególnych obywateli, kształtując w ten sposób różnorodne formy partyPor.: B. P. Korbus, M. Strawiński, Partnerstwo publiczno-prywatne: nowa forma realizacji zadań publicznych, Warszawa, Wydawnictwo Prawnicze LexisNexis, 2006, s. 47. 103 J. Zieleniewski, Organizacja zespołów ludzkich: wstęp do teorii organizacji i kierowania, Warszawa, PWN, 1978, s. 118. 104 Por.: J. Starościak, Prawo administracyjne, Warszawa, PWN, 1977, s. 195. 102 83 Agnieszka Grzybowska · Jarosław Ruszewski cypacji społecznej i stając się stymulatorem budowy społeczeństwa obywatelskiego. Organizacje pozarządowe stają się coraz bardziej znaczącym aktorem życia społecznego. Ich znaczenie wynika z tego, że skupiają najbardziej aktywnych i zaangażowanych mieszkańców oraz działają najbliżej nich. Dzięki temu posiadają najlepsze rozeznanie ich potrzeb i problemów. Istotna jest również ich rola, jaką spełniają w zakresie edukacji obywatelskiej. Dla administracji publicznej organizacje pozarządowe są partnerem w co najmniej trzech rolach: a) są reprezentantem społeczności lokalnej – czyli wyrazicielem potrzeb, dążeń i oczekiwań tej społeczności. Spełniają one rolę pasa transmisyjnego, przez który przepływają informacje zarówno od mieszkańców do samorządu, jak i od samorządu do mieszkańców. Organizacje te jako reprezentant społeczności powinny mieć zatem możliwość wypowiadania się w sprawach ważnych dla społeczności i współuczestniczyć w podejmowaniu przez władze samorządowe istotnych decyzji dla mieszkańców; b) świadczą pomoc bezpośrednią – dysponując wiedzą i doświadczeniem, mogą wykonywać zadania publiczne, których zakres i sposób realizacji określa samorząd. Mowa tutaj zwłaszcza o kontraktowaniu przez samorząd usług organizacjom społecznym; c) podejmują działania o charakterze innowacyjnym – wypracowują nowe i niekonwencjonalne sposoby rozwiązywania problemów, z którymi nie radzą sobie władze lokalne (np. opieka nad umysłowo chorymi czy prowadzenie domów opieki społecznej)105. Rosnąca rola i znaczenie podmiotów ekonomii społecznej wpisuje się również w trendy rozwojowe i modernizacyjne sektora publicznego. Wspólną płaszczyzną styku nowo powstających instytucji ekonomii społecznej i administracji publicznej jest socjalna funkcja państwa. Rozbudowane wydatki publiczne na politykę społeczną pogłębiły kryzys i niewydolność sektora publicznego. Państwowe programy socjalne okazały się być nieskutecznym sposobem likwidacji problemów społecznych. Wręcz przeciwnie – utrwalały problem wykluczenia społecznego poprzez zjawisko tzw. pokoleniowego dziedziczenia biedy, które oznacza uzależnianie klientów od świadczeń socjalnych. Dlatego można mówić, że druga fala ekonomii społecznej była jedną z podstawowych instytucjonalnych reakcji na 105 84 Komunikacja i partycypacja społeczna…, dz. cyt., s. 44–45. Ekonomia społeczna w teorii i praktyce kryzys państwa dobrobytu, a równocześnie stanowiła odpowiedź na wyzwania globalizacji106. Rozwój nowych inicjatyw, form i podmiotów ekonomii społecznej poprzedził działania reformatorskie instytucji publicznych. Tabela 13. Najistotniejsze podobieństwa i różnice dotyczące wspólnych uwarunkowań sektora publicznego i ekonomii społecznej Sektor publiczny • Kryzys państwa dobrobytu • Prywatyzacja usług publicznych • Wydajność gospodarcza • Alternatywne źródła usług • Administracja obywatelska • Zarządzanie publiczne • Zarządzanie wielopasmowe Sektor ekonomii społecznej • Kryzys powojennych systemów socjalnych w Europie • Mniej państwa – więcej rynku i społeczeństwa • Poszukiwania nowych form prawnych ekonomii społecznej • Nowe kwestie społeczne, jak: nowe ubóstwo, nowe nierówności, wykluczenie społeczne • Przeorientowanie priorytetów polityki społecznej z działań osłonowych na aktywizujące • Koncepcja aktywnej polityki społecznej Źródło: M. Małecka-Łyszczek, Z. Wesołowski, Modele współpracy podmiotów ekonomii społecznej z administracją publiczną, nr 5/2008, s. 22. Czynnikami przemawiającymi za wzmocnieniem pozycji podmiotów ekonomii społecznej wobec administracji publicznej są następujące przesłanki107: • rozwój dalszych funkcji państwa opiekuńczego staje się niemożliwy, bowiem natrafia na bariery ekonomiczne; • wiele programów realizowanych przez podmioty administracji publicznej okazuje się być marnotrawieniem pieniędzy publicznych; • wiele zadań publicznych można wykonywać lepiej, oddając ich wykonanie bezpośrednio zainteresowanym stronom, podmiotom znającym lepiej uwarunkowania danego środowiska; • ograniczanie wpływu państwa poprzez wzrost udziału sektora obywatelskiego w obszarze administracji publicznej; • oddawanie zadań czy usług publicznych w dziedzinach o niskiej konkurencyjności i opłacalności zainteresowanym podmiotom; M. Rymsza, Druga fala ekonomii społecznej w Polsce a koncepcja aktywnej polityki społecznej, [w:] Kapitał społeczny, ekonomia społeczna, pod red. Tomasza Kaźmierczaka i Marka Rymszy, Warszawa, Fundacja Instytut Spraw Publicznych, 2007, s. 175. 107 M. Małecka-Łyszczek, Z. Wesołowski, Modele współpracy podmiotów ekonomii społecznej z administracją publiczną, nr 5/2008, s. 22. 106 85 Agnieszka Grzybowska · Jarosław Ruszewski • angażowanie się w aktywną politykę rynku pracy; • rozwój sektora obywatelskiego, samorządności i demokracji uczestniczącej; • modernizacja sektora publicznego; • druga fala ekonomii społecznej; • integracja europejska i globalizacja. Budowa partnerstwa publiczno-społecznego w zakresie działalności pożytku publicznego odbywa się między innymi poprzez wspieranie lokalnego partnerstwa publiczno-społecznego jako fundamentalnej formuły współpracy w zakresie działalności pożytku publicznego, budowanie partnerskich relacji między administracją publiczną i organizacjami pozarządowymi w realizacji zadań publicznych oraz wspieranie powstawania lokalnych inicjatyw obywatelskich w zakresie działalności pożytku publicznego, służących budowie społeczeństwa obywatelskiego. Każda ze stron partnerstwa wnosi do wspólnych działań inne doświadczenia i umiejętności, właśnie dzięki temu partnerstwo może okazać się niezwykle skuteczną i efektywną formą realizowania przedsięwzięć społecznych. Takie zdefiniowanie relacji pozwoli na pełne wykorzystanie zalet partnerstwa, co nie byłoby możliwe, gdyby rola organizacji pozarządowej (czy też spółdzielni socjalnej) zosta ła zredukowana do pasywnej roli wykonawcy zadań definiowanych przez administrację. Organizacje pozarządowe, ze względu na charakter prowadzonych na co dzień działań, mogą okazać się cennym partnerem nie tylko na etapie wykonywania zadań, ale także na etapie definiowania przedsięwzięć, tworzenia lokalnych strategii i debaty o kondycji lokalnej społeczności. Mają szansę występować w obydwu ważnych rolach – zarówno dostarczyciela usług, jak i źródła wiedzy o lokalnych potrzebach oraz sposobach ich zaspokajania. Podejście takie może wymagać od samorządów swoiście rozumianego inwestowania w organizacje pozarządowe – w ich umiejętności i zasoby – tak, aby mogły się one stać równoprawnym partnerem. Pomimo że krótkoterminowe koszty mogą okazać się wysokie, to w ostatecznym rozrachunku administracja publiczna zyskuje cennego partnera, który skutecznie może pomagać w realizowaniu działań społecznych108. Do warunków efektywnego i trwałego partnerstwa można zaliczyć następujące kategorie: – spójność – partnerstwo jest traktowane jako pewna całość polityki danej jednostki samorządu terytorialnego; I. Gosk, A, Pyrka, Różne formy współpracy z podmiotami ekonomii społecznej, Warszawa, Fundacja Inicjatyw Społeczno-Ekonomicznych, 2008, s. 3. 108 86 Ekonomia społeczna w teorii i praktyce – zrozumiałość – zrozumienie warunków i celów determinujących obustronną współpracę; – przejrzystość – otwarte mechanizmy funkcjonowania partnerów oparte o czytelne i jawne procesy decydowania; – trwałość i stabilność – wiąże się z kierunkowym działaniem opartym o uprzednio zaplanowane przedsięwzięcia; – efektywność – wspólne maksymalizowanie obustronnego potencjału partnerów; – skuteczność – oparcie partnerstwa o mierzalne wskaźniki i użyteczne działania; – kompletność – wiąże się z przyjęciem takich rozwiązań, które umożliwią sprawne funkcjonowanie109. Warto pamiętać, iż proces budowania trwałego i skutecznego partnerstwa obywatelskiego nie jest zadaniem łatwym i krótkookresowym. Często jest uzależniony od otoczenia społecznego i politycznego, w których jest budowane. Tworząc partnerstwo, instytucje sektora obywatelskiego powinny respektować zasadę demokratycznego zarządzania i otwartości dla wszystkich członków, którzy spełnią określone kryteria110. Współpraca pomiędzy administracją publiczną a organizacjami należącymi do trzeciego sektora, w tym prowadzącymi działalność w obszarze ekonomii społecznej, może być to: 1. Współpraca niefinansowa Uwzględniając formy współpracy jednostek administracji publicznej z organizacjami pozarządowymi wymienione bezpośrednio w przepisach oraz te, które mogą mieć najważniejsze znaczenie dla partnerów oraz są w praktyce najczęściej stosowane, katalog ten obejmuje: – wzajemne informowanie się o planowanych kierunkach działalności; – konsultowanie z organizacjami pozarządowymi projektów aktów normatywnych w dziedzinach dotyczących działalności statutowej tych organizacji; – tworzenie wspólnych zespołów o charakterze doradczym i inicjatywnym; – zlecanie organizacjom pozarządowym realizację zadań publicznych; M. Małecka-Łyszczek, Z. Wesołowski, Modele współpracy…, dz. cyt., s. 24. Tezy z Raportu Kancelarii Prezesa Rady Ministrów RP, Współpraca administracji rządowej z organizacjami pozarządowymi w 2001 r., Warszawa, KPRM, 2001. 109 110 87 Agnieszka Grzybowska · Jarosław Ruszewski – korzystanie ze świadczeń wolontariuszy; – udostępnianie nieruchomości; – wsparcie organizacyjne i logistyczne; – wsparcie merytoryczne (szkolenia, konferencje, seminaria); – współpraca przy pozyskiwaniu środków finansowych; – pomoc w nawiązaniu kontaktów międzynarodowych; – korzystanie z kanałów promocyjnych administracji publicznej; – podejmowanie inicjatyw integrujących organizacje pozarządowe; – tworzenie funduszy lokalnych. Przedstawiając powyższy katalog, należy zastrzec, iż nie stanowi on listy zamkniętej i może być poszerzany o inne formy współpracy, których nawiązanie zależeć może od lokalnych potrzeb i pomysłowości partnerów. 2. Współpraca finansowa Organy administracji publicznej mogą wesprzeć działanie organizacji pozarządowych i spółdzielni socjalnych lub zlecać im zadania publiczne. Zlecanie zadań publicznych jest obecnie najbardziej intensywną i sformalizowaną formą współdziałania organizacji pozarządowych z organami administracji publicznej. Współpraca ta odbywa się w zakresie prowadzonej przez organizacje pozarządowe działalności pożytku publicznego, którą zgodnie z ustawą o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie jest działalność społecznie użyteczna, prowadzona przez organizacje pozarządowe w sferze zadań publicznych określonych w art. 4 ust. 1 tej ustawy. Zakres sfery pożytku publicznego wymieniony w tym artykule jest bardzo szeroki i uwzględnia ważne dziedziny życia społecznego, obejmującego istotniejsze przedmioty realnego i potencjalnego wspólnego zainteresowania jednostek samorządu terytorialnego i organizacji pozarządowych. S. R. Smith i M. Lipsky – na podstawie doświadczeń amerykańskich – do zalet wykorzystywania sektora pozarządowego w wykonywaniu zadań publicznych zaliczają: – znacznie szybszą procedurę zlecania wykonywania określonych usług organizacjom pozarządowym w odpowiedzi na pojawiające się potrzeby usług, niż konieczność samodzielnego tworzenia własnych struktur i szkolenia urzędników; – możliwość wykupienia wśród organizacji pozarządowych usług, które trudno realizować i rozwijać we własnych instytucjach; 88 Ekonomia społeczna w teorii i praktyce – przy korzystaniu z ofert organizacji pozarządowych istnieje możliwość zmiany priorytetów i likwidacji istniejących programów, co byłoby o wiele trudniejsze w przypadku, gdyby przy ich realizacji pracowali urzędnicy państwowi; – agencje rządowe mogą wykorzystywać legitymację (legitimacy) zdobytą przez programy niezależnych organizacji pozarządowych; – dzięki kontraktowaniu usług rządzący przerzucają na organizacje pozarządowe ryzyko polityczne i finansowe związane ze świadczeniem usług; – kontraktowanie pozwala zaoszczędzić część środków, ponieważ konkurencja między organizacjami o kontrakty zmusza te organizacje do wykonywania usług jak najefektywniej, czyli między innymi jak najtaniej; – różnorodność działających organizacji i ich wysoki poziom rozwoju pozwala na swobodne korzystanie z ich usług111. Obowiązujące przepisy ustawy o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie wprowadziły dwie formy zlecania realizacji zadań publicznych w zależności od stopnia ich finansowania w postaci wspierania i powierzenia. Wspieranie polega na dofinansowaniu ze środków publicznych tylko części kosztów realizacji zadania, co oznacza, że pozostałą część kosztów organizacja pozarządowa musi pokryć z innych źródeł. Natomiast w przypadku powierzenia udziela się dotacji na sfinansowanie całości kosztów realizacji zadania publicznego. Wspieranie realizacji zadań jest w praktyce najczęściej spotykaną formą zlecania realizacji zadań publicznych. W takim wypadku jednostki administracji publicznej, uznając konkretne przedsięwzięcie ze sfery pożytku publicznego za potrzebne, mogą je wesprzeć, przeznaczając określone środki na jego dofinansowanie. Oznacza to, że z ich budżetu finansowana jest tylko część kosztów, zaś pozostałe pokrywane są z innych źródeł. Wspieranie oraz powierzanie odbywa się po przeprowadzeniu otwartego konkursu ofert, chyba że przepisy odrębne przewidują inny tryb zlecania. W otwartym konkursie ofert uczestniczą organizacje pozarządowe, podmioty kościelne, spółdzielnie socjalne oraz jednostki organizacyjne podległe organom administracji publicznej lub przez nie nadzorowane. Powierzenie może nastąpić w innym trybie, jeżeli dane zadania można zrealizować efektywniej w inny sposób, określony w odrębnych przepisach, w szczególności poprzez zakup usług na zasadach i w trybie ustalonym w przepisach o zamówieniach publicznych, przy porów111 Zob.: M. Lipsky, S. R. Smith, Nonprofit organisations, government and welfare state, „Political Science Quarterly” 1989/1990, vol. 104, no. 4 p. 636. 89 Agnieszka Grzybowska · Jarosław Ruszewski nywalności metod kalkulacji kosztów oraz porównywalności opodatkowania. Wspieranie oraz powierzenie zadań może nastąpić na zasadach i w trybie ustawy o partnerstwie publiczno-prywatnym (z 19 grudnia 2008 roku)112. 112 90 DzU 2009 nr 19, poz. 100. V. Finansowanie ekonomii społecznej B ez względu na rozmiar czy formę prawną ważnym elementem ułatwiającym funkcjonowanie przedsiębiorstw ekonomii społecznej jest stabilność przychodów. Jako stabilne źródła finansowania działalności wymienia się113: • regularne i przewidywane przychody z działalności gospodarczej; • regularne i przewidywane przychody z aktywów własnych (np. nieruchomości, ruchomości); • długoterminowe umowy o dofinansowanie oparte na jasnych warunkach; • wieloletnie umowy z organami administracji publicznej na dostawę usług; • długoterminowe i regularne umowy darowizn z firmami i osobami fizycznymi; • koniunktura gospodarcza. Czynniki, które determinują stabilność przychodów, w literaturze przedmiotu dzielone są na trzy grupy114: czynniki administracyjne (opóźnienia w przekazywaniu środków, długoletnie umowy na świadczenie określonych usług), czynniki ekonomiczne (koniunktura gospodarcza, koszty pracy, koszty związane z najmu lokalu), pozostałe czynniki (procedury prawne, poziom kwalifikacji pracowników). Ekonomia społeczna wymaga specyficznego kapitału finansowego, nazywanego przez niektórych autorów „cierpliwym kapitałem”, który charakteryzuje się długim okresem zaangażowania środków, długim okresem karencji w spłacie, niskim kosztem oraz niskim poziomem przekazania kontroli zarządzania instytucją115. M. Płonka, Dylematy finansowania przedsiębiorczości społecznej, „Ekonomia Społeczna” 2008 nr 1 s. 29. S. Mazur, A. Pacut, Publiczne i publiczno-prywatne…, dz. cyt., s. 74. 115 A. Królikowska, Finansowanie instytucji ekonomii społecznej, „Trzeci Sektor” 2005 nr 2 s. 79. 113 114 91 Agnieszka Grzybowska · Jarosław Ruszewski Mimo że głównym celem działalności przedsiębiorstw ekonomii społecznej nie jest maksymalizacja zysku, to jest on niezbędny z punktu widzenia pozostałych celów, jakie sobie te organizacje stawiają. Specyfikę ekonomii społecznej podkreślają dziedziny działalności jej podmiotów. Różnorodność dziedzin funkcjonowania sektora ekonomii społecznej sprawia, iż trudno jest ustalić priorytety w zakresie ich finansowania. Sport, turystyka, rekreacja, hobby, kultura, sztuka, edukacja i wychowanie, usługi socjalne – to obszary działalności, w których można się spodziewać największego zaangażowania. Tabela 8. Dziedziny działań sektora ekonomii społecznej Obszar działania Sport, turystyka, rekreacja, hobby Kultura, sztuka Edukacja i wychowanie Usługi socjalne Ochrona zdrowia Rozwój lokalny Ochrona środowiska Sprawy zawodowe, pracownicze, branżowe Prawo, polityka, prawa człowieka Badania naukowe Wsparcie dla inicjatyw obywatelskich Działalność międzynarodowa Religia Pozostała działalność Źródło: M. Płonka, Dylematy finansowania przedsiębiorczości społecznej, „Ekonomia Społeczna” 2008 nr 1 s. 26. Podstawowe źródła finansowania sektora NGO (organizacji pozarządowych) prezentuje tabela 7. Ilościowo wydawać by się mogło, że podmioty ekonomii społecznej nie powinny narzekać na braki w zakresie finansowania, to w praktyce taka sytuacja ma miejsce. Chcąc uporządkować wymienione źródła według procentu podmiotów z nich korzystających, wydaje się, że na pierwszym miejscu należałoby wskazać składki członkowskie, źródła samorządowe, a w dalszej kolejności darowizny – zarówno od osób prywatnych, jak i od instytucji i firm. 92 Ekonomia społeczna w teorii i praktyce Tabela 9. Źródła finansowania sektora NGO 1. Dochody z działalności gospodarczej 2. Źródła samorządowe (środki od gminy, powiatu) 3. Źródła rządowe (ministerstwa, agencje rządowe) 4. Inne źródła 5. Składki członkowskie 6. Darowizny od instytucji i firm 7. Opłaty w ramach odpłatnej działalności statutowej 8. Darowizny od osób prywatnych 9. Wsparcie od zagranicznych organizacjach pozarządowych 10. Zagraniczne źródła publiczne (Sapard i inne) 11. Przychody finansowe (otrzymane odsetki, udziały, akcje) 12. Przychody ze zbiórek, akcji charytatywnych itp. 13. Wsparcie z innych krajowych organizacji pozarządowych 14. Dotacje od oddziału tej samej organizacji Źródło: M. Płonka, Dylematy finansowania przedsiębiorczości społecznej, „Ekonomia Społeczna” 2008 nr 1 s. 26. Źródła finansowania przedsiębiorstw społecznych w literaturze przedmiotu prezentowane są według różnych kryteriów. Pierwszy zaproponowany w niniejszym opracowaniu podział wyodrębnia: 1) środki publiczne (rządowe, samorządowe, unijne); 2) środki prywatne (od osób fizycznych, pozarządowych, z własnej działalności); 3) środki obce (zwrotne instrumenty finansowe). Poniżej zestawiono prezentowane w literaturze przedmiotu dylematy związane z różnymi źródłami finansowania podmiotów ekonomii społecznej116. Dylematy finansowania sektora ekonomii społecznej ze środków publicznych Potencjalne zalety: • współrealizacja celów społecznych stabilizuje działalność przedsiębiorstw społecznych; • zmniejsza ryzyko wspieranej działalności społecznej; 116 M. Płonka, Dylematy finansowania…, dz. cyt., s. 29–30. 93 Agnieszka Grzybowska · Jarosław Ruszewski • psychologicznie i finansowo wspiera działalność podmiotów ekonomii społecznej; • poprawia dostęp do odbiorców pomocy i informacji; • pozwala na wykorzystanie efektu synergii (organizacja, finansowanie, promocja); • pozwala na wykorzystanie efektów substytucji i komplementarności celów społecznych rządowych i NGO; • umożliwia nawiązywanie kontaktów, które mogą zaowocować w przyszłości. Potencjalne wady: • uzyskanie środków publicznych wymaga odpowiednich umiejętności i jest wysoce sformalizowane; • ogranicza niezależność NGO w realizacji celów społecznych (np. środki wiążące); • nie gwarantuje stabilności wsparcia; • kreuje roszczeniowe oczekiwania i przyzwyczajenie do wsparcia; • osłabia przedsiębiorczość i aktywność w pozyskiwaniu klientów; • stanowi potencjalne źródło zachowań korupcyjnych, gdy wsparcie otrzymują wybrańcy; • stanowi źródło nieuczciwej konkurencji i konfliktów na tle rozdziału środków (wsparcie tworzy przewagę dla innych nie do osiągnięcia); • powoduje zagrożenie niegospodarnością w zarządzaniu środkami. Dylematy finansowania sektora ekonomii społecznej ze środków prywatnych Potencjalne zalety: • umożliwia niezależność w realizacji misji i prowadzonej polityki społecznej; • daje satysfakcję psychologiczną; • kształtuje korzystny wizerunek i odbiór społeczny; • stymuluje zalety wynikające z nabierania doświadczenia, uczenia się przedsiębiorczości; • zwiększa elastyczność w działaniu; • zwiększa szybkość reagowania na potrzeby społeczne; • brak zbiurokratyzowanych formalności. 94 Ekonomia społeczna w teorii i praktyce Potencjalne wady: • determinuje konieczność podejmowania i akceptacji ryzyka w działalności gospodarczej; • brak formalnego wsparcia podmiotu z zewnątrz zwiększa ryzyko działalności; • zmusza do uwzględnienia zwiększonego ryzyka niepowodzenia przedsięwzięcia; • powoduje bardziej intensywne odczuwanie konsekwencji porażki. Dylematy finansowania sektora ekonomii społecznej ze zwrotnych środków obcych Potencjalne zalety: • zwiększa możliwości i zakres działań przedsiębiorstw społecznych; • pozwala na wykorzystanie efektu dźwigni finansowej; • umożliwia utrzymanie płynności finansowej; • dynamizuje przebieg procesów gospodarczych i inwestycyjnych; • umożliwia realizację inwestycji. Potencjalne wady: • wymaga znajomości skomplikowanych procedur pozyskania środków; • wymaga umiejętności pozyskania środków; • wymaga ścisłej dyscypliny finansowej i często przedmiotowej; • wymaga planowania długookresowego i stabilności organizacji; • wymaga opracowania specjalnego produktu finansowego dla NGO; • z różnych powodów nieosiągalne dla wielu NGO. W przypadku każdego z wyodrębnionych źródeł finansowania sektora ekonomii społecznej zostały wskazane zarówno potencjalne wady jak i zalety. Na ich podstawie nie można jednoznacznie wskazać na najlepsze źródło finansowania, jak też i dokonać wykluczenia jednej z dostępnych możliwości. Inna typologia źródeł i instrumentów finansowania działalności podmiotów społecznych wyodrębnia117: 1. Ze względu na pochodzenie finansowania: 117 Na podstawie S. Mazur, A. Pacut, Publiczne i publiczno-prywatne…, dz. cyt., s. 74. 95 Agnieszka Grzybowska · Jarosław Ruszewski • krajowe i zagraniczne; • publiczne (rządowe, samorządowe), prywatne, społeczne; • własne (działalność statutowa, przychody z działalności gospodarczej, składki członkowskie), obce (dotacje, pożyczki). 2. Ze względu na formę finansowania: • bezzwrotne (dotacje, darowizny, składki statutowe); • zwrotne (kredyty, pożyczki). Rysunek 3. Źródła finansowania działalności organizacji społecznych er om kto rk ty, u Se loka i Fl, ał kapit ne cz Dotacje i granty Para Darowizny izy Składki człon. yf bezp cy ob jny Os iecz enia Akcje, udziały Jedn ostk NGO/ES Se Lo kto Przychody z majątku/ kapitału rp oz ka ty, o bl ig ac je arz ąd ow y Działalność gospodarcza cz bli u rp ny l, ta pi ca ... e e ur n nt , in ve uity e sz eq du ate n v Fu pri k Se to Źródło: S. Mazur, A. Pacut, Publiczne i publiczno-prywatne źródła finansowania przedsiębiorstw społecznych, projektów społecznych i zatrudnienia z funduszy strukturalnych, [w:] Wspieranie ekonomii społecznej, pod red. Jerzego Hausnera, Kraków, Małopolska Szkoła Administracji Publicznej Uniwersytetu Ekonomicznego, 2008, s. 74. Rysunek poniżej uzupełnia typologię źródeł finansowania podmiotów ekonomii społecznej o instytucje pośredniczące oraz narzędzia finansowania. 96 Ekonomia społeczna w teorii i praktyce Rysunek 4. Typologia źródeł, pośredników i instrumentów finansujących podmioty ekonomii społecznej Skąd środki Pośrednicy Osoby fizyczne Instytucje finansowe głównego nurtu (banki, ubezpieczyciele, fundusze inwestycyjne) Sektor komercyjny Instrumenty Akcja, udziały Parakapitał (pożyczki podporządkowane) Fundusze lokalne (poręczeniowe, pożyczkowe) Obligacje Instytucje mikropożyczkowe Kredyty Giełdy Pożyczki Inne Mikropożyczki Sektor pozarządowy Administracja rządowa Administracja samorządowa Źródło: S. Mazur, A. Pacut, Publiczne i publiczno-prywatne źródła finansowania przedsiębiorstw społecznych, projektów społecznych i zatrudnienia z funduszy strukturalnych, [w:] Wspieranie ekonomii społecznej, pod red. Jerzego Hausnera, Kraków, Małopolska Szkoła Administracji Publicznej Uniwersytetu Ekonomicznego, 2008, s. 75. Wśród społecznych instytucji finansowych wyróżnia się pięć typów118: 1. Instytucje mikrofinansowe, które służą osobom wykluczonym (Association pour le Droit à l’Initiative Économique – ADIE, w Polsce – Fundusz Mikro). 2. Banki ekonomii społecznej pracujące na rzecz społeczności lokalnych, często w formie spółdzielni (Banca Etica, Bank fur Sozial Wirtschaft, Credit Cooperatif, w Polsce – DnB Nord). 3. Banki etyczne i ekologiczne finansujące inwestycje etyczne lub ekologiczne (Triodos, Ethibel, w Polsce – Bank Ochrony Środowiska). 4. Banki lokalne zorientowane na projekty lokalne (Caisse Solidaire du Nord Pas-de-Calais, Charity Bank, w Polsce – banki spółdzielcze). 5. Bankowe instytucje wzajemne działające według zasad wzajemności (LETs, banki czasu – działają w Polsce). Na polskim rynku występuje niedobór instytucji finansowych wyspecjalizo118 Tamże, s. 86. 97 Agnieszka Grzybowska · Jarosław Ruszewski wanych w obsłudze sektora przedsiębiorstw społecznych. Aktualna współpraca w zakresie zwrotnych instrumentów finansowych dotyczy głównie dużych podmiotów, natomiast w zakresie bezzwrotnych instrumentów ma na ogół relację sponsor (bank) – sponsorowany (podmiot ekonomii społecznej). Na ten stan rzeczy wpływa: nieznajomość specyfiki działalności podmiotów ekonomii społecznej, nieumiejętność oceny ryzyka i potencjału sektora, przyzwyczajenia do obsługi komercyjnych podmiotów, niechęć odmiennego podejścia do oceny efektywności przedsięwzięć, brak skutecznych narzędzi szacowania ryzyka i efektów społecznych w ocenie projektów przez instytucje finansowe119. Do instrumentów zapewniających finansowanie ekonomii społecznej można zaliczyć120: • długoterminowe umowy o dofinansowanie; • regularne przychody z majątku własnego; • regularne i przewidywalne przychody z działalności gospodarczej; • wieloletnie umowy na dostawę usług z administracją publiczną; • inne regularne i wieloletnie przychody wynikające z umów darowizn (np. umowy payrollingowe z firmami). Z kolei, na podstawie doświadczeń niemieckich, do typowych produktów oferowanych przez wyspecjalizowane banki a kierowanych do sektora ekonomii społecznej można zaliczyć121: • kredyt krótkoterminowy; • kredyt zaliczkowy na zapewnioną dotację; • on-line-factoring; • kredyt dla zabezpieczenia płynności w realizacji inwestycji; • różne formy kredytowania długoterminowego; • preferencyjny kredyt na przedsięwzięcia energooszczędne; • kredyt specjalny na zakup pojazdów mechanicznych; • kredyt specjalny na zakup wyposażenia biurowego i specjalistycznego; • obsługa kredytów preferencyjnych. Por.: M. Płonka, Wybrane problemy rachunku kosztów i korzyści społecznych podmiotów ekonomii społecznej, „Ekonomia Społeczna” 2008 nr 2 s. 30. 120 A. Królikowska, Finansowanie zwrotne instytucji ekonomii społecznej w Polsce: raport otwarcia Bank BISE (załącznik do: Raport otwarcia projektu „W poszukiwaniu polskiego modelu ekonomii społecznej”), Warszawa, FISE, 2006, s. 15. 121 K. Balon, Gospodarka społeczna w Niemczech – wybrane aspekty (załącznik do: Raport otwarcia projektu „W poszukiwaniu polskiego modelu ekonomii społecznej”),Warszawa, FISE, 2006, s. 11. 119 98 Ekonomia społeczna w teorii i praktyce Mechanizm finansowania ekonomii społecznej musi być rozbudowany i nie może sprowadzać się do pomocy publicznej w postaci grantów, lecz obejmować także instrumenty dłużne, kapitałowe i gwarancyjne oraz doradcze, które zapewniają pośredni lub bezpośredni dostęp do finansowania. Trafnie eksponowany jest ten problem w literaturze122 mówiącej, że główną zaletą dotacji jest ich bezzwrotność. Zapewniają one finansowanie podmiotom, które nie mają dostępu do innych źródeł, co jest szczególnie ważne dla przedsiębiorstw ekonomii społecznej dopiero wkraczających na rynek. Z kolei po stronie wad dotacji wymienić można z góry wyznaczony cel i warunki jej wykorzystania, niską motywację do intensyfikacji działalności gospodarczej, krótki termin finansowania, często opóźnienia w wypłacie środków oraz czasochłonność procedury ubiegania się o dotacje i rozliczanie ich. Ograniczone możliwości korzystania z finansowania za pośrednictwem dotacji potwierdzają potrzebę dostępu do innych zewnętrznych instrumentów finansowych dostępnych na rynku dla funkcjonujących w gospodarce podmiotów. Korzyści wynikające z takiego finansowania to przede wszystkim123: • dłuższy niż w przypadku dotacji okres finansowania; • pozytywny wpływ procesu ubiegania się o środki na dyscyplinę finansową, która może przyczynić się do podniesienia efektywności działania instytucji ekonomii społecznej; • większa elastyczność w wykorzystaniu środków niż w przypadku dotacji. Udział środków pochodzących z prowadzonej działalności jest zależny od formy prawnej tej działalności. Największy ich udział odnotowują spółdzielnie socjalne oraz pozostałe podmioty sektora spółdzielczego. Dla większości działających przedsiębiorstw społecznych prowadzenie działalności zarobkowej jest jednym z elementów pozyskiwania środków na realizację postanowień zapisanych w statucie, a nie celem podstawowym samego przedsiębiorstwa; nowe metody organizacji produkcji dóbr oraz świadczenia usług społecznych polegają przede wszystkim na włączaniu do współpracy wielu kategorii podmiotów (użytkowników, konsumentów, adresatów świadczeń, pracowników, wolontariuszy), a także organizacji pozarządowych, przedsiębiorców, instytucji publicznych. Tworzenie struktur opartych na zasadzie partnerstwa publiczno-społeczno-prywatnego pozwala na zaangażowanie szerokich kręgów społecznych, a także pozwala łączyć 122 123 A. Królikowska, Finansowanie instytucji ekonomii społecznej, „Trzeci Sektor” 2005 nr 2 s. 75. Tamże. 99 Agnieszka Grzybowska · Jarosław Ruszewski różnorakie zasoby finansowe i niefinansowe pozostające w dyspozycji poszczególnych partnerów na rzecz rozwiązywania problemów społecznych124. Jerzy Hausner w opracowaniu Czy finansowanie ze środków publicznych psuje przedsiębiorczość społeczną?125 wskazuje, że „środki publiczne mogą rodzić negatywne konsekwencje dla przedsiębiorczości społecznej, takie jak: klientelizm, czyli dzielenie organizacji na nasze i nie nasze, roszczeniowość, czyli bierne oczekiwanie finansowania publicznego i domaganie się tego finansowania, zanik inicjatywy, ucieczka od ryzyka, ucieczka od odpowiedzialności, rutyna, praktyki korupcyjne, formalizacja – też jako próba przeciwstawiania się praktykom korupcyjnym oraz nieuczciwa konkurencja. A na końcu tych wszystkich możliwych złych następstw i konsekwencji – niska efektywność zastosowania środków publicznych”. Problem finansowania publicznego zawsze wiąże się z kwestią jego efektywności, która z reguły jest niska. Jak podkreślił Jerzy Hausner, często środki publiczne służą utrzymywaniu organizacji, a nie osiąganiu społecznych celów. Nie jest to jednak argument za bezwarunkowym przyjęciem tezy, że środki publiczne psują przedsiębiorczość społeczną. Nie chodzi również o to, aby z góry ustalić regułę finansowania publicznego ekonomii społecznej i ją wdrożyć praktycznie, bo w przypadku różnych przedsięwzięć i różnych kontekstów, sytuacja może być niejednorodna. Ale powinno być zasadą, że finansowanie publiczne nie jest wyłącznym źródłem finansowania. Ważne jest również nie tylko, komu i ile się daje, ale przede wszystkim, jak się daje. Jerzy Hausner wskazuje sześć różnych, niewykluczających się sposobów finansowania publicznego ekonomii społecznej126: • „pierwszy, to ustanowienie regulacji umożliwiającej podmiotom prywatnym finansowanie przedsiębiorczości społecznej oraz zachęcanie ich do tego. Natychmiast narzuca się wniosek, aby wzorem przeznaczania przez osoby fizyczne 1% od PIT-u na organizacje działalności pożytku publicznego, podmioty prawne mogły przekazywać 1% od CIT-u na przedsiębiorstwo społeczne. Nie ma żadnego powodu, dlaczego nie miałby ustawodawca postanowić, że każdy podmiot prowadzący działalność gospodarczą, może odprowadzić 1% swojego podatku na jakąś formę przedsiębiorczoK. Dudzik, Szanse oraz bariery…, dz. cyt., s. 96. Prezentowany tekst stanowi podsumowanie debaty oksfordzkiej zorganizowanej na Uniwersytecie Ekonomicznym w Krakowie 13 grudnia 2007 roku. Teza debaty brzmiała: „Ta izba twierdzi, że finansowanie ze środków publicznych psuje przedsiębiorczość społeczną”. 126 J. Hausner, Czy finansowanie ze środków publicznych psuje przedsiębiorczość społeczną?, „Ekonomia Społeczna” 2008 nr 1 s. 56. 124 125 100 Ekonomia społeczna w teorii i praktyce ści społecznej. Wydaje się to logiczną konsekwencją tego, co zostało już zrobione. Do tego dochodzi opcja korzystniejszego niż dotychczas uregulowania możliwości przekazywania darowizn, które w przeszłości zostały nierozumnie ograniczone”; • „drugi, to publiczne finansowanie przedsiębiorczości społecznej w systemie partnerstwa publiczno-prywatno-społecznego. (...) ważne, aby państwo tworzyło odpowiednie regulacje i aby przekazywało środki jako kapitał funduszy doręczeniowych i pożyczkowych. Jednocześnie władze publiczne nie powinny ich sobie bezpośrednio podporządkowywać. Takie fundusze, aby być efektywnymi, muszą być zarządzane profesjonalnie, tak jak prywatne instrumenty finansowe. One są od pożyczania, a nie rozdawania pieniędzy”; • „trzeci, to pośrednie wspieranie społecznej innowacyjności i przedsiębiorczości. Tak jak w przypadku przedsiębiorczości rynkowej, dla przedsiębiorczości społecznej niezbędny jest kapitał założycielski. Może nawet jeszcze bardziej, bo trudniej jest uruchomić przedsiębiorstwo społeczne, nawet jeżeli wymóg kapitałowy jest niższy. W tym przypadku bezpiecznym instrumentem, dającym także kontrolę społeczną, mogą być granty globalne. Pomocny w ich uruchamianiu może być Fundusz Inicjatyw Obywatelskich127, który powinien premiować społeczne innowacje, eksperymenty, nowe inicjatywy i rozwiązania, dając pieniądze na ich uruchomienie, a tym samym sprawdzenie pod społeczną kontrolą czy przynoszą zakładane efekty”; • „czwarty, to specyficzne przywileje fiskalne, które muszą być tak skonstruowane, aby nie uwalniać przedsiębiorstwa społecznego od ryzyka. Nie mogą niwelować ryzyka, ale powinny rekompensować to, że przedsiębiorstwa społeczne podejmują się zadań, których rynek się nie podejmie, bo nie są wystarczająco opłacalne, a państwo nie potrafi ich wykonywać efektywnie. Przedsiębiorstwa społeczne podejmują się działań aktywizujących osoby wykluczone, a to powinno się wiązać z rekompensatą wynikającą z ich obiektywnie niższej wydajności oraz faktu, że aktywizowanie takich osób prowadzi do ograniczania dotychczasowego bezpośredniego finansowania publicznego. Strumień dotychczasowych transferów socjalnych 127 Szerzej na temat funkcjonowania Funduszu Inicjatyw Obywatelskich: www.pozytek.gov.pl. 101 Agnieszka Grzybowska · Jarosław Ruszewski powinien trafiać do przedsiębiorstwa społecznego, które aktywizuje osoby wykluczone”; • „piąty, to bezpośrednie i warunkowe finansowanie projektów, które musi uwzględniać takie ich aspekty, jak: celowość, to, czy przedsiębiorstwo społeczne jest uruchamiane na zasadzie partnerstwa lokalnego, współfinansowanie oraz podtrzymywalność. Uruchamiając tego rodzaju finansowanie trzeba zadbać o to, aby różne pomysły nie kończyły się na jednym posunięciu, ale miały rozwojowy potencjał”; • „szósty, to konkursowe kontraktowanie określonych usług, będące wyrazem rzeczywistego i praktycznego zrozumienia oraz stosowania konstytucyjnej zasady pomocniczości państwa”. Zdaniem Jerzego Hausnera debatujący opowiedzieli się za publicznym finansowaniem przedsiębiorczości społecznej, ale finansowaniem roztropnym. Co z perspektywy podmiotów ekonomii społecznej powinno oznaczać sytuację, w której przedsiębiorstwa społeczne mogą korzystać z bezpośredniego finansowania publicznego, ale nie są na takie finansowanie skazane – mogą, ale nie muszą, a jeśli nie muszą, to lepiej, aby z takiego finansowania nie korzystały, wtedy zachowują niezależność w największym stopniu. (…) Publiczne finansowanie ekonomii społecznej nie jest ani remedium, ani trucizną. (…) Debata dowiodła, że środki publiczne jak na razie więcej szkodzą niż pomagają. To jest ostrzeżenie i wyzwanie, aby pokazać, jaki może być sposób finansowania przedsiębiorczości społecznej ze środków publicznych128. Z finansowaniem przedsiębiorstw społecznych związana jest nierozłącznie ocena efektywności sektora ekonomii społecznej. Jak wynika z porównania przedsięwzięć o charakterze komercyjnym i społecznym zawartym w tabeli, zasadniczym wyróżnikiem przedsiębiorstw jest cel finansowania, ale różnice automatycznie przekładają się na kwestie związane z możliwością kontrolowania działalności przedsiębiorstwa, możliwością określenia ryzyka, przyjętego sposobu zabezpieczenia zwrotności środków finansowych, dostępu do informacji czy możliwości analizy możliwości inwestycyjnych. 128 102 J. Hausner, Czy finansowanie ze środków publicznych…, dz. cyt., s. 59. Ekonomia społeczna w teorii i praktyce Tabela 10. Porównanie parametrów decyzyjnych dla przedsięwzięć komercyjnych i społecznych Charakterystyka inwestycji Przedsięwzięcie komercyjne Przedsięwzięcie społeczne Nie zawsze (dopuszczalne formy prawne niedające takiego prawa lub je ograniczające) Formalna kontrola nad przedsiębiorstwem Możliwa Cel finansowania Przedsięwzięcie, którego celem jest osiągnięcie zysku ekonomicznego Przedsięwzięcie, którego celem jest osiągnięcie zysku społecznego i ekonomicznego Oczekiwany zwrot z inwestycji Ekonomiczny Społeczny i ekonomiczny Ryzyko inwestycji Różne, możliwe do określenia Różne, często trudne do określenia Zabezpieczenia Tak Często brak zabezpieczeń materialnych, dostępne zabezpieczenia osobowe i nieformalne Dostęp do informacji Tak, standardy i pośrednicy Nierównomierny, większa otwartość, ale często informacje trudne do porównania ze względu na brak standardów i pośredników Opcja wyjścia Tak, zawsze Nie zawsze, giełdy społeczne Standardy sprawozdawcze pozwalające porównywać inwestycje Tak Nie zawsze lub niepozwalające na porównywanie danych o celu społecznym Zysk ekonomiczny Tak Tak Zysk społeczny Nie zawsze Tak, główne kryterium inwestycyjne Pośrednicy Wielu, specjalizacja Niewielu Koszty Niższe (skala, konkurencja) Wyższe (skala, konkurencja) Źródło: A. Królikowska, Podstawowe zasady finansowania podmiotów ekonomii społecznej, [w:] Finansowanie i otoczenie prawne podmiotów ekonomii społecznej, pod red. Jerzego Hausnera, Kraków, Małopolska Szkoła Administracji Publicznej Uniwersytetu Ekonomicznego, 2008, s. 39. Przedsiębiorstwa społeczne ze względu na odmienność (misja, kultura organizacyjna, potencjał, źródła finansowania i inne) są specyficznymi podmiotami wymagającymi odmiennego pomiaru ich efektywności. Wyznacznikami tej specyfiki są129: • prymat celów niefinansowych sektora, który sprawia, że główną miarą oceny jego efektywności powinno być osiągnięcie celów społecznych, a nie efektów finansowych; 129 M. Płonka, Wybrane problemy rachunku kosztów…, dz. cyt., s. 26. 103 Agnieszka Grzybowska · Jarosław Ruszewski • zróżnicowany stopień realizacji celów społecznych i ekonomicznych wewnątrz sektora przedsiębiorstw społecznych; • dominacja przychodów o niskiej stabilności, która uniemożliwia planowanie długookresowe i obniża wiarygodność sektora w otoczeniu komercyjnym; • środki finansowe są przeznaczane na bieżącą realizację celów statutowych, a nie na pomnażanie majątku i maksymalizację zysku; • odmienny rozkład ryzyka prowadzonej przez ten sektor działalności i konieczność wykorzystania odrębnych metod oceny tego ryzyka; • odmienna, dodatkowo wewnętrznie zróżnicowana struktura zasobów i kapitałów sektora w porównaniu do podmiotów prowadzących działalność gospodarczą, która utrudnia ocenę wiarygodności podmiotu ekonomii społecznej w świetle obowiązujących procedur i standardów; • inny sposób księgowości i zakres publikowanych informacji finansowych, który powoduje konieczność stworzenia elastycznego i na bieżąco modyfikowalnego systemu sprawozdawczości i monitoringu sektora ekonomii społecznej. Zakres publikowanych informacji przedstawia poniższa tabela. Tabela 11. Przychody sektora ekonomii społecznej Prowadzące działalność gospodarczą Nieprowadzące działalności gospodarczej I. Przychody netto ze sprzedaży produktów, towarów i materiałów, w tym: – przychody netto ze sprzedaży produktów – przychody netto ze sprzedaży towarów i materiałów I. Przychody z działalności statutowej: – składki brutto określone statutem – przychody z nieodpłatnej działalności statutowej – przychody z odpłatnej działalności statutowej – pozostałe przychody określone statutem II. Pozostałe przychody operacyjne, w tym: – zysk ze zbycia niefinansowych aktywów trwałych – dotacje – inne przychody operacyjne – przychody z odpłatnej działalności statutowej – pozostałe przychody określone statutem – pozostałe przychody operacyjne II.Pozostałe przychody III. Przychody finansowe III. Przychody finansowe IV. Wyniki zdarzeń nadzwyczajnych. IV. Zyski (straty) nadzwyczajne Źródło: M. Płonka, Wybrane problemy rachunku kosztów i korzyści społecznych podmiotów ekonomii społecznej, „Ekonomia Społeczna” 2008 nr 2 s. 27. 104 Ekonomia społeczna w teorii i praktyce Działalność podmiotów gospodarczych bez problemu można poddać analizie i ocenie za pomocą narzędzi dostępnych w postaci wskaźników finansowych. Ocena efektywności gospodarowania oparta na przykład o wskaźniki rentowności, czy płynności finansowej dostępna jest w sprawozdaniach podmiotów. Zarówno wskaźniki, jak i sprawozdania finansowe mają charakter uniwersalny i wystandaryzowany dla różnych rodzajów działalności, dzięki czemu umożliwiają one porównywanie i ocenę efektywności różnych podmiotów z uwzględnieniem zmian czasowych. Cele społeczne mają charakter jakościowy i często są niewymierne finansowo, stąd też zasadniczym problemem oceny efektywności realizacji celów społecznych jest ich obliczanie. W ocenie efektywności gospodarowania nie można zastosować jednolitego kryterium pomiaru z uwagi na różnorodność realizowanych celów społecznych i warunków funkcjonowania przedsiębiorstw społecznych. Finansowymi miernikami oceny przedsięwzięć są: zdolność do generowania zysku w długim okresie oraz płynność finansowa. W decyzjach o alokacji środków finansowych i dofinansowaniu wiążącą rolę przypisuje się wskaźnikom efektywności finansowej, przez co wiele podmiotów nie może skorzystać ze zwrotnych instrumentów finansowych. W literaturze przedmiotu zwraca się uwagę, iż dążenie do osiągania zysku, z punktu widzenia podmiotów ekonomii społecznej (zwłaszcza NGO – organizacji pozarządowych), jest traktowane jako przejaw komercjalizacji, a nawet odejście od misji, odejście od statusu non profit. W związku z tym nieodzowne wydaje się zdefiniowanie kategorii „zysku społecznego”, opracowanie miary jego kwantyfikacji i metodologię oceny efektywności podmiotów trzeciego sektora pod kątem realizacji zysków społecznych. Zadanie to określane jest jako kluczowe i nowatorskie, ponieważ, jak wskazują pozycje literatury z zakresu ekonomii społecznej, instytucje finansowe mają problem z kwantyfikacją kosztów i korzyści społecznych. Wynika to głównie z barier formalnoprawnych związanych z obsługą podmiotów ekonomii społecznej, które zgłasza Związek Banków Polskich, a do których zaliczyć można130: • trudności z kwantyfikacją ryzyka działalności; • obowiązujące rygory ostrożności wynikające z przepisów bankowych; • brak przykładów dobrych praktyk; • brak instrumentów wspomagających działalność sektora w zakresie zabezpieczeń i doradztwa finansowego; 130 Tamże, s. 29. 105 Agnieszka Grzybowska · Jarosław Ruszewski • słabość kondycji finansowej i nieprzejrzystość sprawozdawczości; • zmienność i niestabilność kadr (wolontariat, praca społeczna); • szybkie wychodzenie z rynku organizacji pozarządowych uniemożliwiające generowanie historii kredytowej. SZKICE Poza już wymienionymi problemami wskazać można jeszcze na131: niekonieczny, uzupełniający charakter prowadzenia działalności gospodarczej, dużą różnorodność form organizacyjnych i celów instytucji sektora, odmienną strukturę zasobów i kapitałów, niski potencjał ekonomiczny implikujący niewielkie możliwości pomnażania kapitału, brak stabilności finansowania (pochodzenie, okres, pewność, ryzyko), brak pełnej swobody w dysponowaniu środkami (własność, dyspozycyjność, decyzyjność), brak generowania zysku i rezerw finansowych, niska kwantyfikowalność efektów społecznych oraz problem z wyceną kapitału intelektualnego i społecznego. Indywidualność podmiotów ekonomii społecznej sprawia, że trudne bądź wręcz niemożliwe jest stworzenie modelu oceny ich efektywności. Szczegółowe kryteria oceny podmiotów sektora należałoby konstruować w sposób indywidualny z uwzględnieniem misji oraz wszystkich czynników mających wpływ na ich działalność. Podstawowe różnice między kryteriami oceny efektywności finansowej i społecznej prezentuje zamieszczona poniżej tabela. Tabela 12. Wybrane kryteria efektywności finansowej i społecznej Kryteria efektywności finansowej Kryteria efektywności społecznej Beneficjentem jest organizacja lub jednostka Beneficjentem jest grupa społeczna, region, społeczeństwo Węższy zakres treściowy (oparty na sprawozdawczości i dokumentacji finansowej organizacji) Szerszy zakres treściowy (oparty na sprawozdawczości i dokumentacji oraz zgodności projektu z zasadami polityki ekonomicznej i społecznej kraju) Mniejsza ilość kryteriów i czynników efektywności Większa ilość kryteriów i czynników efektywności branych pod uwagę branych pod uwagę Wiodącym rezultatem jest efektywność finansowa – dominują czynniki ekonomiczno-finansowe 131 106 Wiodącym rezultatem jest efektywność społeczna – dominują czynniki ekonomiczno-społeczne M. Płonka, Dylematy finansowania…, dz. cyt., s. 28. Ekonomia społeczna w teorii i praktyce Wiodącymi wskaźnikami efektów są: – zyskowność – płynność finansowa – stopa zwrotu – dźwignia finansowa itp. Dominują wskaźniki i efekty społeczne (dodatnie lub ujemne) oraz zasady, np.: – ochrona środowiska i ekologia – tworzenie nowych miejsc pracy – aktywizacja ludności (gospodarcza, kulturalna, edukacyjna, itp.) – równość szans, brak dyskryminacji – (re)witalizacja regionów itp. Źródło: M. Płonka, Wybrane problemy rachunku kosztów i korzyści społecznych podmiotów ekonomii społecznej, „Ekonomia Społeczna” 2008 nr 2 s. 30. Odmienna struktura zasobów i kapitałów sektora ekonomii społecznej, dodatkowo wewnętrznie zróżnicowana, w porównaniu do podmiotów prowadzących działalność gospodarczą utrudnia ocenę jego wiarygodności w świetle przyjętych procedur i standardów. Najogólniej rzecz biorąc, kapitał większości podmiotów jest nieoszacowany z czysto finansowego punktu widzenia, ponieważ dodatkowymi zasobami sektora, które nie są brane pod uwagę w tradycyjnym ujęciu bilansowym, ale są wyceniane i pełnią funkcje kapitału to132: • kapitał społeczny kształtujący podaż: wolontariat, ludzie młodzi, wykształceni, zaangażowani; • kapitał społeczny kształtujący popyt: wizerunek podmiotu, zaufanie społeczne, wartość firmy. Wydaje się, że wartość potencjału ludzkiego, mierzona wiekiem, wykształceniem i zdolnością do adaptacji, jest w przypadku sektora przedsiębiorstw społecznych wyższa niż w odniesieniu do typowych przedsiębiorstw. Problemem w ocenie jego efektywności jest fakt, iż sprawozdania nie ujmują wyżej wymienionych składników potencjału społecznego. W efekcie podmioty ekonomii społecznej dla instytucji finansowych są mało wiarygodne. Większość z nich nie posiada zabezpieczeń majątku, prowadzi uproszczoną księgowość. A przecież jednym z najważniejszych „aktywów” organizacji ekonomii społecznej jest kapitał ludzki. Potencjał ten można mierzyć wskaźnikami ilościowymi i jakościowymi. Charakter kadr (wykształcenie, kontakty, umiejętności, specyficzne uzdolnienia itp.), znajomość specyfiki branży, posiadanie wiarygodnego partnera w działalności, a także dobry pomysł posiadający realną możliwość skomercjalizowania idei, wymuszają zastosowanie zarówno kryteriów kwantyfikowalnych (np. wykształ132 M. Płonka, Wybrane problemy rachunku kosztów…, dz. cyt., s. 31. 107 Agnieszka Grzybowska · Jarosław Ruszewski cenie kadr, posiadane certyfikaty, patenty, referencje, doświadczenie, ukończone kursy i szkolenia potwierdzone certyfikatami), jak i niekwantyfikowalnych (np. zaangażowanie, intuicja, zaradność w biznesie, umiejętność zjednywania ludzi, zdolności przywódcze, posiadane kontakty, zaufanie społeczne)133. W przypadku przedsiębiorstw społecznych nie ma bezpośredniego przełożenia między ilością pracowników a efektywnością firmy. Kryteriami ilościowymi potencjału ludzkiego i intelektualnego mogą być: liczebność członków lub partnerów organizacji; liczba pracowników i ich struktura według wieku, płci, wykształcenia, stażu pracy; liczba wolontariuszy i ich struktura według wymienionych wyżej kryteriów. Rozstrzygająca w przypadku efektywności przedsiębiorstw społecznych jest ocena jakościowa. Potencjał ludzki w rachunku efektywności sektora ekonomii społecznej może być oceniany według takich kryteriów, jak134: • doświadczenie i aktywność w działalności społecznej; • cechy charakterologiczne i osobowościowe (aktywność, zaangażowanie, empatia, odporność psychiczna, niekomercyjne nastawienie); • wsparcie przedsiębiorstw lub osób wykorzystywane w sytuacjach kryzysowych; • posiadane umiejętności wewnątrz organizacji; • stopień uzależnienia się od kluczowych pracowników. Potencjał związany z wizerunkiem i reputacją również można mierzyć za pomocą takich kryteriów, jak: wiek, historia organizacji oraz aktywność społeczna podmiotu, jego postrzeganie w środowisku, zaufanie społeczne i wiarygodność podmiotu. Charakter przedsiębiorstw społecznych wymusza inny rozkład ryzyka prowadzonej przez podmiot ekonomii społecznej działalności, a także wymusza stosowanie indywidualnych kryteriów oceny. Do najważniejszych ryzyk związanych z realizacją misji społecznej można zaliczyć ryzyko135: • nie osiągnięcia celu społecznego; • oceny, wiarygodności i stabilności źródeł finansowania wydatków i kosztów; • niedoszacowania nakładów i kosztów; • nadmiernego oszacowania planowanych zysków; • utraty lub braku płynności finansowej; Tamże, s. 31. Tamże, s. 31. 135 Tamże, s. 32. 133 134 108 Ekonomia społeczna w teorii i praktyce • braku wiarygodności partnerów i klientów; • zmian uwarunkowań zewnętrznych i wewnętrznych. W literaturze przedmiotu coraz częściej mówi się, że w odniesieniu do podmiotów ekonomii społecznej kryteria pozafinansowe powinny mieć zapewnioną właściwą wagę, zwłaszcza w aspekcie społecznego czy regionalnego oddziaływania przedsięwzięcia. Coraz częściej też mówi się o potrzebie głębszej rewolucji rachunkowości w kontekście specyfiki tego sektora i niskiej kwantyfikowalności kapitału intelektualnego, który w coraz większym stopniu bierze udział w procesach gospodarczych i ma duży wpływ na ich efektywność136. Współpraca między podmiotami ekonomii społecznej i instytucjami rynku finansowego powinna opierać się na: wzajemnej edukacji, tworzeniu wskaźników pomiaru zysku społecznego i społecznej rentowności podmiotów ekonomii społecznej, rozprzestrzenianiu dobrych praktyk. Różnorodność działalności i źródeł finansowania podmiotów ekonomii społecznej wymaga rozwiązań ukierunkowanych na specyfikę sektora i specjalizacje w jego obsłudze. Istotną kwestią wydaje się stworzenie instytucjonalnego wsparcia nie tylko w zakresie działalności podmiotów sektora ekonomii społecznej, lecz również w zakresie pozyskania przez nie różnych środków finansowych umożliwiających realizację celów społecznych. Instytucje finansowe w Polsce (np. banki) na chwilę obecną nie są wystarczająco przygotowane do obsługi sektora ekonomii społecznej. Nie mają wypracowanych narzędzi oceny ich efektywności i wiarygodności, ale wyrażają zainteresowanie współpracą w zakresie pomocy w pozyskaniu środków. Z kolei brak wsparcia ze strony instytucji powoduje, że działalność rozwojowa podmiotów ekonomii społecznej jest w pewnym stopniu ograniczona. Zorganizowanie sprawnego finansowania ekonomii społecznej z całą pewnością wymagać będzie pokonania wielu barier, które wynikają przede wszystkim z137: • braku informacji – przedsiębiorstwa ekonomii społecznej nie mają dostatecznej wiedzy o formach i warunkach finansowania, a podmioty finansujące nie znają potrzeb i specyfiki podmiotów ekonomii społecznej; • kosztów finansowania komercyjnego – braku doświadczenia instytucji finansowych w finansowaniu podmiotów ekonomii społecznej oraz braku 136 137 Szerzej na ten temat w: M. Płonka, Wybrane problemy rachunku kosztów…, dz. cyt., s. 34. A. Królikowska, Finansowanie instytucji ekonomii społecznej, „Trzeci Sektor” 2005 nr 2 s. 82. 109 Agnieszka Grzybowska · Jarosław Ruszewski zabezpieczeń i stabilnych źródeł dochodów; • regulacji, które nie sprzyjają podejmowaniu ryzyka związanego z finansowaniem podmiotów ekonomii społecznej. Wydaje się, że przełamanie tych barier mogłoby być łatwiejsze, gdyby pojawiły się instytucje hybrydowe, zdolne z jednej strony do rozpoznawania celów społecznych, zaś z drugiej do uznawania interesów inwestorów jako interesariuszy. Takie instytucje mogłyby wypełniać w stosunku do przedsiębiorstw społecznych funkcje zbliżone do tych, które wypełniają „aniołowie biznesu” w stosunku do sektora MŚP. Niewątpliwie pomocny w omawianym względzie byłby dobrze zorganizowany i profesjonalny audyt ekonomii społecznej138. W literaturze przedmiotu znaleźć można odniesienia do nowych form finansowania ekonomii społecznej. W przyszłości zapewne znaczenie zyskają nowe formy finansowania przedsiębiorstw społecznych, tj.139: • finansowanie inwestycji budowlanych w obrębie modelu: (komercyjny) inwestor – (nonprofitowy) operator (rozwiązanie stosowane już obecnie, głównie w zakresie stacjonarnej opieki nad ludźmi starszymi); • finansowanie poprzez „celowe” (o określonych celach inwestowania) fundusze inwestycyjne; • finansowanie typu „mezzanine”. W kwestii wykreowania nowych możliwości finansowania podmiotów ekonomii społecznej w Polsce wypowiedziała się związana z Bankiem Inicjatyw Społeczno-Ekonomicznych (BISE) A. Królikowska. Spośród długiej listy zgłoszonych w tym zakresie propozycji najważniejsze wydają się następujące140: • złagodzenie przepisów podatkowych, zwłaszcza zniesienie opodatkowania przychodów z działalności odpłatnej pożytku publicznego przeznaczanych na działalność statutową; • powołanie banku rozwoju z określoną misją i zasadami rachunkowości uwzględniającymi rachunek zysków społecznych; • wsparcie przedsiębiorstw w obszarach niezbędnych do realizacji celów, ale Por.: J. Hausner, Ekonomia społeczna jako kategoria rozwoju, [w:] J. Hausner, Ekonomia społeczna a rozwój, pod red. Jerzego Hausnera, Kraków, Małopolska Szkoła Administracji Publicznej Uniwersytetu Ekonomicznego, 2008, s. 24. 139 K. Balon, Gospodarka społeczna w Niemczech…, dz. cyt., s. 12. 140 A. Królikowska, Finansowanie zwrotne instytucji ekonomii społecznej w Polsce: raport otwarcia Bank BISE (załącznik do: Raport otwarcia projektu „W poszukiwaniu polskiego modelu ekonomii społecznej”), Warszawa, FISE, 2006. 138 110 Ekonomia społeczna w teorii i praktyce wymagających specjalistycznej wiedzy z zakresu księgowości, zarządzania finansami, informatyki, prawa; • tworzenie instrumentów zabezpieczających organizacje (fundusze i sieci poręczeniowe). Rozwój sektora ekonomii społecznej jest społeczeństwu potrzebny. Luka gospodarcza, w której tradycyjne przedsiębiorstwa nie podejmują działalności ze względu na niską opłacalność lub jej całkowity brak, a działające jednostki społeczne nie robią tego efektywnie, ciągle istnieje. Należy mieć nadzieję, że w Polsce zostaną podjęte działania dynamizujące rozwój sektora ekonomii społecznej. 111 VI. Przykłady praktyk w obszarze ekonomii społecznej „Galeria Smaku” – Przedsiębiorstwo Społeczne Spółka z o.o. w Augustowie www.galeriasmaku.sisg.org.pl „Galeria Smaku” to pierwsze w województwie podlaskim przedsiębiorstwo społeczne, które w 2008 roku zostało powołane do życia przez Stowarzyszenie Inicjatyw Społeczno-Gospodarczych im. Króla Zygmunta Augusta. Głównym celem przedsięwzięcia było zaangażowanie osób niepełnosprawnych do życia społeczno-zawodowego. Spółka powstała jako rezultat projektów realizowanych przez stowarzyszenie na rzecz osób po przebytych chorobach psychicznych. 112 Ekonomia społeczna w teorii i praktyce Uczestnicy brali udział między innymi w szkoleniach z doradcą zawodowym, psychologiem i w szkoleniach zawodowych gastronomicznych. Przeszli również sześciomiesięczny kurs przygotowania zawodowego w pracowni gastronomicznej. Szybko okazało się, że pomysł sprawdził się nie tylko w aspekcie pomocy, ale również ekonomicznie. Pracujący tu ludzie na nowo odnaleźli cel w swoim życiu. „Galeria Smaku” zapewnia obsługę szkoleń i konferencji, a także organizuje bankiety, imprezy plenerowe, obiady firmowe, przyjęcia domowe i inne imprezy okolicznościowe (święta, komunie, imieniny itp.). Źródło: Opracowanie własne na podstawie informacji ze strony internetowej www.galeriasmaku.sisg.org.pl. Na zdjęciu: „Galeria Smaku” Wspólnota „Chleb Życia” w Jankowicach www.chlebzycia.org.pl Głównym celem fundacji Wspólnoty „Chleb Życia” jest zapobieganie rosnącemu w naszym kraju bezrobociu i skrajnej nędzy poprzez wspieranie edukacji najuboższych i tworzenie miejsc pracy. Działania fundacji idą w kilku kierunkach: organizuje ona szkolenia zawodowe dla osób bezrobotnych i bezdomnych, tworzy miejsca pracy w szwalni, stolarni i przetwórni owoców, przyuczając jednocześnie do zawodu ich pracowników, oraz wspiera edukację młodzieży systemem stypendiów. 113 Agnieszka Grzybowska · Jarosław Ruszewski Jak sami założyciele wskazują, zaczynali od siedziby w piwnicy, dwóch wiertarek, starych maszyn do szycia i jabłkowej marmolady zwanej „Małgoladą”, którą siostra Małgorzata Chmielewska rozprowadzała wśród znajomych. Dziś w trzystumetrowej hali mieści się profesjonalna stolarnia, szwalnia, a smakołyki „prababuni” wytwarzane w przetwórni owoców i warzyw ubiegają się o unijne certyfikaty produktów regionalnych. Obecnie w założonej przez fundację manufakturze pracują i uczą się zawodu bezdomni, bezrobotni, ludzie z marginesu. Są to ci, którymi sektor biznesu nie jest zainteresowany, a więc osoby albo zupełnie nieprzygotowane do pracy na wolnym rynku, albo też osoby, które z powodu różnych problemów nigdy nie będą konkurencyjni jako pracownicy. Założona manufaktura obejmuje: gospodarstwo rolne i przetwórnię, spiżarnię „Prababuni”, szwalnię „Komoda Prababuni” oraz stolarnię. Wyroby szwalni i przetwórni sprzedawane są przez Internet i w sklepach fundacji w Warszawie. Produkty wstawiane są również do innych placówek handlowych. Towary sprzedawane są po cenie wytworzenia – fundacja nie prowadzi działalności gospodarczej, a jedynie odpłatną działalność statutową, nie może więc wprowadzać własnych narzutów. Źródło: Opracowanie własne na podstawie informacji ze stron internetowych www.chlebzycia.org.pl, www.ekonomiaspoleczna.pl: Atlas dobrych praktyk ekonomii społecznej Pensjonat „U Pana Cogito” w Krakowie www.pcogito.pl Misją Stowarzyszenia Rodzin „Zdrowie Psychiczne” jest zapewnienie odpowiedniej rehabilitacji osobom chorującym psychicznie. Dla osiągnięcia postawionych celów organizacja powołała Zakład Aktywizacji Zawodowej, który prowadzi działalność hotelarską w pensjonacie „U Pana Cogito”. Jak wskazują organizatorzy tego przedsięwzięcia, ludzie chorzy psychicznie nie tylko „chowają się” w domach, ale często są w nich zatrzymywani przed oczami świata; boją się wszelkich wyzwań i są w tym strachu utwierdzani. Po to, by pomóc im wrócić do zdrowia, potrzebna jest skuteczna rehabilitacja zawodowa (ergoterapia). Praca pozwala im czuć się potrzebnymi, daje szansę zaistnienia w innej niż dotąd roli, wpływa pozytywnie na funkcjonowanie w najbliższej społeczności. 114 Ekonomia społeczna w teorii i praktyce W konsekwencji pensjonat „U Pana Cogito”: • aktywizuje społecznie i zawodowo osoby po kryzysach psychicznych; • prowadzi działania rehabilitacyjne, terapeutyczne, które służą wyjściu chorych z kryzysów; • tworzy miejsca pracy, w których warunki są przystosowane do możliwości podopiecznych – osób po przebytych kryzysach psychicznych; • pomaga w przezwyciężaniu choroby i umożliwia chorującym funkcjonowanie na rynku pracy; • propaguje ideę Stowarzyszenia Rodzin „Zdrowie Psychiczne”; • rozwija różnorodne formy wsparcia dla osób z zaburzeniami psychicznymi; • zmienia negatywny wizerunek osób chorych psychicznie; • rozwija pozytywny stosunek do osób chorych psychicznie. W pensjonacie pracuje 21 osób po kryzysach psychicznych, głównie chorych na schizofrenię. Zyski pochodzące z jego działalności w całości przeznaczane są na rehabilitację pracowników – głównie dofinansowanie zakupu leków, turnusy rehabilitacyjne, dokształcanie. Pracownikom niepełnosprawnym w codziennej pracy pomaga sześć osób z tzw. obsługi profesjonalnej, w tym pielęgniarka i terapeuta zajęciowy, zastępca kierownika ds. recepcji, profesjonalista ds. turystyki i hotelarstwa, który czuwa nad biznesową częścią działalności, zawodowy kucharz, profesjonalny kelner, księgowa. Źródło: Opracowanie własne na podstawie informacji ze stron internetowych: www.pcogito.pl, www.ekonomiaspoleczna.pl: Atlas dobrych praktyk ekonomii społecznej Fundacja „Sławek” w Warszawie www.fundacja-slawek.pl Nazwa fundacji została zaczerpnięta od imienia pierwszej osoby, jakiej udało się pomóc, kiedy to nikomu jeszcze nie śniło się, że z tej filantropijnej działalności wyrośnie trwała idea pomagania więźniom, dająca fundamenty do powstania fundacji. Dziś organizacja zajmuje się niesieniem pomocy w trudnej sytuacji życiowej, rodzinnej i materialnej więźniom, osobom wychodzącym na wolność i ich rodzinom oraz młodzieży wywodzącej się z patologicznych środowisk. Więźniowie wychodzący na wolność praktycznie pozostawieni są samym 115 Agnieszka Grzybowska · Jarosław Ruszewski sobie. Nie ma w Polsce zintegrowanego systemu wsparcia dla takich osób, który obejmowałby podnoszenie kwalifikacji zawodowych i pomoc w poszukiwaniu pracy, opiekę pedagogiczną, prawną i psychologiczną. Dotyczy to także rodziny byłego skazanego. Wielu z tych, którzy opuszczają więzienie, nie ma dokąd wrócić, bo rodzina zerwała z nimi kontakty. Niewielu pracodawców jest skłonnych zatrudnić byłego więźnia. Ponadto większość byłych skazanych ma problemy z alkoholem czy narkotykami. W rezultacie wracają oni do swego kryminogennego środowiska, znowu zaczynają pić, popełniają przestępstwa i... wracają do więzienia. Fundacja rozpoczęła realizację kompleksowej opieki nad osadzonymi i wychodzącymi z zakładów karnych – od zapewnienia im miejsca pracy po wsparcie psychologów, pedagogów i prawników. Dziś prowadzi działalność gospodarczą, dzięki której oferuje osadzonym i wychodzącym na wolność powrócić do życia. Osoby te pracują w warsztacie samochodowym, w brygadach remontowo-budowlanych i porządkowych, pomagają niepełnosprawnym, uczą się angielskiego, pracy z komputerem, prowadzą audycje w internetowym Radiu OFF. Ludzie mający za sobą pobyt w więzieniu otwierają własne firmy, zakładają rodziny. W przypadku pojawienia się nowych propozycji, fundacja bez przeszkód może rozszerzyć zakres prowadzonej działalności gospodarczej. Jak sami działacze organizacji wskazują, efekty tej pracy dowodzą, że warto jest pomagać. Źródło: Opracowanie własne na podstawie informacji ze stron internetowych: www.fundacja-slawek.pl, www.ekonomiaspoleczna.pl: Atlas dobrych praktyk ekonomii społecznej Stowarzyszenie „Niepełnosprawni dla Środowiska EKON” w Warszawie www.ekon.org.pl Stowarzyszenie „Niepełnosprawni dla Środowiska EKON” zostało założone w 2003 roku, w efekcie wspólnej inicjatywy osób niepełnosprawnych i wszystkich tych, których zainteresowania i pasje związane są z ekologią i ochroną środowiska. W swojej działalności założyciele postawili sobie za cel zbudowanie Polskiego Przedsiębiorstwa Społecznego, gdzie były miejsca pracy dla osób niepełnosprawnych, ze szczególnym uwzględnieniem grupy osób wykluczonych społecznie czyli osób psychicznie chorych. Propagowana przez organizację idea „EKOpracy” oparta jest na tworzeniu „zielonych miejsc pracy”, które są ściśle związane z pracą 116 Ekonomia społeczna w teorii i praktyce na rzecz ochrony środowiska i edukacją ekologiczną społeczeństwa. Pomysł „EKOpracy” polega na odbieraniu przez stowarzyszenie od mieszkańców Warszawy zmieszanych odpadów opakowaniowych, które segregują i przekazują do dalszego odzysku i recyklingu. Przykładowo w 2007 roku udało się zebrać ponad 3500 ton surowców wtórnych, dając zatrudnienie grupie ponad trzystu osób niepełnosprawnych. Wypracowany zysk jest przeznaczany tylko i wyłącznie na działalność statutową stowarzyszenia, tzn. na rozwiązywanie problemów osób niepełnosprawnych ze szczególnym uwzględnieniem osób psychicznie chorych oraz działalność na rzecz ochrony środowiska. Źródło: Opracowanie własne na podstawie informacji ze strony internetowej: www.ekon.org.pl Kawiarnia „Cafe Halmet” www.cafehamlet.krakow.pl Kawiarnia została założona 21 marca 1994 roku jako niezależna firma socjalna zapewniająca rehabilitację, szkolenia zawodowe oraz zatrudnienie wspierane osobom niepełnosprawnym. Kawiarnia jest projektem modelowym dostępnym dla klientów z zewnątrz. Ułatwia pracownikom zdobycie nowego zawodu, zwiększenie społecznych kompetencji oraz poprawę statusu materialnego poprzez możliwość zarobkowania. Pracownicy oferują obsługę cateringową konferencji, narad, przyjęć koktajlowych. Źródło: Opracowanie własne na podstawie informacji ze strony internetowej www.cafehamlet.krakow.pl Stowarzyszenie na rzecz Rozwoju Gminy Bałtów „Bałt” w Bałtowie www.baltow.info Gmina Bałtów liczy 4 tys. mieszkańców, leży w powiecie ostrowieckim w województwie świętokrzyskim i jest gminą, w której stopa bezrobocia w latach 2002–2003 przekroczyła 30 proc. W 2001 roku część mieszkańców uznała, że należy wziąć sprawy we własne ręce i podjąć działania zmierzające do roz117 Agnieszka Grzybowska · Jarosław Ruszewski woju gminy zagrożonej bezrobociem oraz stworzenie mieszkańcom szansy na lepsze życie. W sierpniu 2001 roku powołano do życia Stowarzyszenie na rzecz Rozwoju Gminy Bałtów „Bałt”, które podjęło inicjatywy ukierunkowane na turystyczną promocję gminy. Pierwszym projektem było zorganizowanie spływu tratwami po rzece Kamiennej. Gdy w 2003 roku Gerard Gierlinski – pracownik Państwowego Instytutu Geologicznego – odnalazł na terenie Bałtowa ślady dinozaurów, członkowie stowarzyszenia zdecydowali się wykorzystać to jako atrakcję turystyczną i stworzyć własny i zarazem pierwszy w Polsce „Park Jurajski”. Powstanie stowarzyszenia i te dwie pierwsze inicjatywy uruchomiły w Bałtowie rozwój podmiotów ekonomii społecznej. Dzięki temu nastąpiło ożywienie gospodarcze gminy, głównie dzięki działaniom realizowanym w sektorze turystyki, a w konsekwencji – zmniejszenie bezrobocia w gminie poprzez tworzenie nowych miejsc pracy w turystyce i rzemiośle. To przyczyniło się do rozwoju przedsiębiorczości, m.in. agroturystyki i lokalnego rzemiosła, rozwoju wspólnoty lokalnej dzięki odtworzeniu i kultywowaniu m.in. tradycji rękodzieła ludowego oraz rozwoju infrastruktury technicznej, która służy mieszkańcom i umożliwia im rozwój działalności gospodarczej. Źródło: Opracowanie własne na podstawie informacji ze stron internetowych: www.baltow.info, www.ekonomiaspoleczna.pl: Atlas dobrych praktyk ekonomii społecznej Spółdzielnia Socjalna Usługowo-Handlowo-Produkcyjna w Byczynie www.spoldzielnia.byczyna.pl Gmina Byczyna liczy około 10 tys. mieszkańców, leży na północy województwa opolskiego, graniczy z Wielkopolską i województwem łódzkim. Gmina stała się symbolem powodzenia przedsięwzięć z kręgu ekonomii społecznej, m.in. z uwagi na determinację władz samorządowych dążących do szukania alternatywy dla osób bezrobotnych, którzy chcieli podjąć zatrudnienie, założyć własne, dobrze prosperujące przedsiębiorstwo, a przede wszystkim uzyskiwać zarobki pozwalające na godne życie. Z jednej strony chodziło o zmniejszenie obciążeń budżetu świadczeniami, z drugiej – o poszukiwanie sposobów rozwoju gminy i aktywizacji jej mieszkańców. Centrum Integracji Społecznej „Cispol” jako gospodarstwo pomocnicze 118 Ekonomia społeczna w teorii i praktyce Urzędu Miejskiego w Byczynie (finansowane z jego środków) stworzyło indywidualne programy zatrudnienia socjalnego – warsztaty motywacyjno-terapeutyczne, grupy wsparcia i samopomocy. Z kolei podopieczni tamtejszego Ośrodka Pomocy Społecznej (OPS) założyli spółdzielnię socjalną, która świadczy usługi budowlano-remontowe. Członkami założycielami spółdzielni usługowo-handlowo-produkcyjnej zostało 15 osób. Za dotację z Funduszu Pracy (115 tys. zł) – poręczoną przez Radę Miasta Byczyna – zakupili maszyny i sprzęt do prac remontowo-budowlanych, m.in. ciągnik z przyczepą, samochód ciężarowy, rusztowanie, narzędzia. Uzyskali też grant (15 tys. zł) z Regionalnego Funduszu Ekonomii Społecznej. Początkowo spółdzielnia miała ogromne trudności z przebiciem się na rynku, ale po realizacji kilku zamówień wyrobiła sobie dobrą markę. Poza tym pomogła jej umiejętna reklama, m.in. na stronach internetowych gminy. Podstawowym rezultatem działania spółdzielni jest realizacja zleceń i generowanie przychodu, który np. w 2006 roku wyniósł prawie 450 tysięcy złotych, a także zapewnienie miejsc pracy i dochodów członkom spółdzielni oraz kilkunastu pracownikom najemnym. W ramach konkursu ministra pracy i polityki społecznej „Dobra praktyka aktywnych form pomocy”, Rada Pomocy Społecznej dnia 31 marca 2008 roku wyróżniła nagrodą Ministra Pracy i Polityki Społecznej OWSS Byczyna przy Urzędzie Miasta Byczyna w obszarze „Ośrodki wsparcia spółdzielni socjalnych oraz spółdzielnie socjalne – alternatywne miejsca pracy dla osób zagrożonych wykluczeniem społecznym”. Źródło: Opracowanie własne na podstawie informacji ze stron internetowych: www. spoldzielnia.byczyna.pl, www.ekonomiaspoleczna.pl: Atlas dobrych praktyk ekonomii społecznej Fundacja SYNAPSIS w Warszawie www.synapsis.waw.pl Misją Fundacji SYNAPSIS jest niesienie profesjonalnej pomocy dzieciom i osobom dorosłym z autyzmem i ich rodzinom oraz wypracowywanie systemowych rozwiązań, które poprawią jakość ich życia. W Polsce około 30 tys. osób cierpi na autyzm, czyli na całościowe zaburzenie rozwoju. U większości dorosłych osób z autyzmem chorobę zdiagnozowano zbyt późno, aby dać im 119 Agnieszka Grzybowska · Jarosław Ruszewski szanse na zupełne wyzdrowienie. Wczesna diagnoza oraz odpowiednio dobrana terapia pozwalają dziś osobom autystycznym „otworzyć drzwi do świata ludzi zdrowych”. Tak, jak dzieje się to obecnie w przypadku dzieci, bowiem choroba może być zdiagnozowana już u kilkumiesięcznych niemowląt (jeszcze kilka lat autyzm rozpoznawano dopiero w wieku 6–7 lat). W 2007 roku fundacja otworzyła Pracownię Rzeczy Różnych, której głównym celem jest aktywizacja zawodowa i społeczna dorosłych osób z autyzmem. Ten model zatrudnienia w zamierzeniu ma być replikowalny, tak by stał się pierwszym krokiem w stworzeniu systemu aktywizacji zawodowej dla osób z autyzmem w całym kraju. W ramach projektu powstało przedsiębiorstwo społeczne Pracownia Rzeczy Różnych SYNAPSIS i jest pierwszym w Polsce przedsiębiorstwem społecznym dla osób z autyzmem. Mieści się w Wilczej Górze pod Warszawą i zatrudnia 24 dorosłe autystyczne osoby. W przedsiębiorstwie działa szereg specjalistycznych pracowni. Jednym z jego filarów są profesjonalne usługi poligraficzne, a w ramach pracowni ceramiki, witrażu i stolarskiej powstaje rękodzieło. Specyfika autyzmu nie pozwala prowadzić masowej produkcji – zamiast tego powstają przedmioty „na miarę klienta”, produkowane w ramach krótkich serii lub będące pojedynczymi, unikatowymi egzemplarzami. Najważniejszym bez wątpienia osiągnięciem pracowni jest zatrudnienie dorosłych osób z autyzmem, które systematycznie pracują, otrzymują potrzebne im wsparcie i uczą się samodzielności. Dzięki temu nie musieli trafić do domów pomocy społecznej i nie siedzą bezczynnie zamknięci w domach. Istotne też jest to, że skonstruowano model działania dla innych organizacji, dzięki któremu będą mogli tworzyć podobne przedsiębiorstwa. Źródło: Opracowanie własne na podstawie informacji ze stron internetowych: www.synapsis.waw.pl, www.ekonomiaspoleczna.pl: Atlas dobrych praktyk ekonomii społecznej Stowarzyszenie Bank Drugiej Ręki w Warszawie www.bdr.org.pl Stowarzyszenie pośredniczy pomiędzy sektorem biznesu a organizacjami pożytku publicznego. Organizacja pozyskuje sprzęt komputerowy i odpowiednie oprogramowanie potrzebne przy prowadzeniu działalności na rzecz ekonomii 120 Ekonomia społeczna w teorii i praktyce społecznej. Zapewnia skuteczne funkcjonowanie takich organizacji i inicjatyw poprzez zwiększanie dostępu do nowoczesnych technologii. Kierunek działania związany z udostępnianiem nowoczesnych technologii organizacja rozwija od 2005 roku. Jego celem jest wspieranie organizacji w ich rozwoju technologicznym. Stowarzyszenie stara się umożliwiać polskim organizacjom pozarządowym dostęp do pozyskania legalnego oprogramowania i sprzętu za niewielką odpłatnością. W ramach tych działań realizowane są także inicjatywy edukacyjne w zakresie technologii poprzez wydawanie publikacji, prowadzenie serwisu o tematyce informatycznej oraz szkolenia. Źródło: Opracowanie własne na podstawie informacji ze strony internetowej: www.bdr.org.pl Fundacja „Nasz Dom” www.naszdom.pl Fundacja „Nasz Dom” w Lutolu Mokrym jest niezależną organizacją charytatywną, która powstała w 1990 roku, by przede wszystkim wspierać miejscowy Rodzinny Dom Zastępczy. Rodzinny Dom Zastępczy w Lutolu Mokrym to wieloosobowa wspólnota rodzinna, w której żyją i wychowują się dzieci i młodzież w rodzinie zastępczej, usamodzielniający się wychowankowie, osoby dorosłe w sytuacji kryzysowej, wolontariusze oraz opiekunowie i ich naturalne dzieci. Fundacja zajmuje się opieką nad dziećmi opuszczonymi. Jednym z programów fundacji realizowanym w obszarze ekonomii społecznej jest program „Sklep NASZ DOM” w Zbąszyniu. Celem – dofinansowanie aktywności statutowej poprzez prowadzenie działalności gospodarczej, zapewnienie wychowankom Rodzinnego Domu Zastępczego w Lutolu Mokrym i innym podopiecznym treningu świadczenia dobrze wykonanej pracy i treningu sytuacji społecznych, integracja części środowiska lokalnego wokół idei fundacji. Dzieci już pełnoletnie zdobywają doświadczenie zawodowe w sklepie, w którym można kupić szwedzkie, używane meble czy odzież oraz otrzymać coś cenniejszego – satysfakcję z wspierania życiowego startu młodzieży doświadczonej utratą bliskich. Sklep „Nasz Dom” w Zbąszyniu prowadzony jest od 1 października 2005 roku, a jego istnienie legitymuje idea pomocy poszkodowanym przez los oraz stworzenie warunków do integracji społeczności lokalnej. Pomysł utworzenia 121 Agnieszka Grzybowska · Jarosław Ruszewski miejsca dla wykluczonych poparł burmistrz Zbąszynia – zaproponował wynajęcie dużego niewykorzystanego budynku kolejowego. Sklep jest także miejscem, gdzie młodzi ludzie (wychodzący spod opieki rodziny zastępczej) poprzez pracę uczą się odpowiedzialności i samodzielności. Dzieje się tak przede wszystkim za sprawą Stowarzyszenia RENINGSBORG ze Szwecji (Vastra Frolunda k. Geteborga), które pomogło stworzyć to miejsce i na bieżąco zaopatruje asortyment sprzedawany w sklepie. Dochód wypracowany w całości przeznaczany jest na działalność statutową. Sprzedaż w sklepie odbywa się według standardów wyznaczonych przez stowarzyszenie RENINGSBORG, a więc: podstawową część pracy wykonują wolontariusze, w tym pełnoletni podopieczni i wychowankowie fundacji, a towar niesprzedany, lecz jakościowo dobry, rozdawany jest potrzebującym za pośrednictwem nauczycieli okolicznych szkół, Caritas parafii w Trzcielu oraz za pośrednictwem Domu Pomocy Społecznej w Starej Wsi k. Wolsztyna. Źródło: Opracowanie własne na podstawie informacji ze strony internetowej: www.naszdom.pl Zakład Aktywności Zawodowej w Bydgoszczy www.zazdrukbydgoszcz.eu Zakład zatrudnia osoby niepełnosprawne, dając im szansę zaistnienia pośród społeczeństwa i przygotowuje do życia w otwartym środowisku. Wytwory pracy osób niepełnosprawnych zatrudnionych w zakładzie nie stanowią wyłącznie korzyści materialnej, lecz poprzez pozyskiwanie nabywców utwierdzają ich w poczuciu własnej wartości, dając tym samym zachętę do pełnienia ról społecznych. Czas pracy osób niepełnosprawnych zatrudnionych w zakładzie wynosi cztery godziny dziennie, pozostały czas pobytu przeznaczony jest na zajęcia rehabilitacyjne, społeczne i lecznicze. Oferta zakładu obejmuje szeroki wachlarz usług z zakresu poligrafii offsetowej oraz niskonakładowego kolorowego druku cyfrowego. Źródło: Opracowanie własne na podstawie informacji ze strony internetowej: www.zazdrukbydgoszcz.eu 122 Ekonomia społeczna w teorii i praktyce Spółdzielnia Socjalna „Szansa i Wsparcie” w Chorzowie ww.szansaiwsparcie.free.ngo.pl Spółdzielnia Socjalna „Szansa i Wsparcie” rozpoczęła działalność 26 października 2007 roku pod hasłem – „Pomagając innym, pomagasz sobie”. Inicjatywa ta jest owocem współpracy kilku organizacji pozarządowych (administratorem projektu było Stowarzyszenie Współpracy Regionalnej w Chorzowie) i powstała w ramach projektu „Wirtualny inkubator gospodarki społecznej – model funkcjonowania w sieci współpracy”. Spółdzielnia oferuje usługi opiekuńcze placówkom służby zdrowia (usługi pomocniczego personelu medycznego – sanitariuszek szpitalnych) oraz osobom starszym i niepełnosprawnym (usługi opiekuńcze). Od samego początku istnienia spółdzielnia współpracuje z Samodzielnym Publicznym Centralnym Szpitalem Klinicznym Śląskiego Uniwersytetu Medycznego w Katowicach, gdzie od października 2007 roku sanitariuszki zatrudnione w spółdzielni rozpoczęły świadczenie usług i są zatrudnione do teraz. Źródło: Opracowanie własne na podstawie informacji ze strony internetowej: www.szansaiwsparcie.free. ngo.pl 123 Manifest ekonomii społecznej Niniejszy dokument powstał jako propozycja wspólnego stanowiska środowisk ekonomii społecznej. Bazuje on na rekomendacjach wypracowanych przede wszystkim w ramach Partnerstwa „W poszukiwaniu polskiego modelu ekonomii społecznej” i środowiska Stałej Konferencji Ekonomii Społecznej w Polsce. Dokument ten został zaprezentowany po raz pierwszy na konferencji Ekonomia Solidarności z prośbą o komentarze ze strony jej uczestników. Po modyfikacjach został zaprezentowany w trakcie spotkania w Stoczni Gdańskiej. Gdańsk, 27 czerwca 2008 Gdańska Konferencja Ekonomii Społecznej miała na celu zintegrowanie krajowych i zagranicznych środowisk, które łączy przekonanie, że to właśnie ekonomia społeczna może być ważną propozycją rozwiązywania problemów społecznych. Spotkanie w Gdańsku stanowiło podsumowanie kilkuletniego procesu poszukiwania najlepszych modeli działań w ramach nurtu ekonomii społecznej. Spotkania takie odbywały się już w Krakowie i Warszawie. Tym razem spotkaliśmy się w Stoczni Gdańskiej – w kolebce ruchu Solidarności. W tym miejscu rozpoczęły się historyczne zmiany, które odmieniły oblicze Europy. Stąd idea Solidarności promieniowała na całą Polskę i inne kraje. Spotkaliśmy się w tym miejscu, wierząc, że działania ekonomii społecznej wpisują się w najlepsze tradycje Solidarności, ale także, że dziś – po dwudziestu prawie latach idea ekonomii społecznej może tradycje tę ożywić. Wierzymy zatem, że ekonomia społeczna może stać się ekonomią solidarności. 1. Ekonomia społeczna potrzebuje zakorzenienia w świecie wartości i zasad. Są to poza solidarnością – przedsiębiorczość, zaangażowanie, odpowiedzialność oraz pomocniczość. Najważniejsza jest jednak troska o to, aby tworzyć skuteczne mechanizmy upodmioto- 124 Ekonomia społeczna w teorii i praktyce wienia i niezależności osób, instytucji i wspólnot. Ekonomia społeczna w Polsce może czerpać nie tylko z dziedzictwa Solidarności, ale także z sięgających głębiej korzeni aktywności obywatelskiej okresu zaborów oraz okresu międzywojennego, w których to właśnie wzajemnościowe formy gospodarki odegrały niezwykle istotną rolę jako mechanizm politycznej oraz społecznej emancypacji. 2. Ekonomia społeczna nie jest własnością żadnego politycznego stronnictwa. Zawiera w sobie elementy ważne dla wielu tradycji zarówno lewicowych jak i prawicowych, konserwatywnych, liberalnych, socjaldemokratycznych, republikańskich, komunitariańskich, a także katolickiej nauki społecznej. Ekonomia społeczna pozwala na porozumienie wielu nurtów i tym samym daje nadzieję na to, że nie przepadnie w partyjnych sporach. Ekonomia społeczna nie zmusza do wyboru między wolnością a solidarnością. W istocie wskazuje na to, że prawdziwa solidarność bierze się właśnie z wolności i jako taka nie da się zadekretować. 3. Na ekonomię społeczną można patrzeć między innymi jako na zbiór instytucji, które łączy fakt, że starają się realizować cele społeczne przy użyciu instrumentów rynkowych. W obszarze tym działają obok siebie instytucje wywodzące się z tzw. starej ekonomii społecznej (w szczególności spółdzielnie), organizacje pozarządowe oraz zupełnie nowe podmioty (np. spółdzielnie socjalne). Ekonomia społeczna to istotny zasób miejsc pracy w Europie i coraz istotniejsza gałąź gospodarki. Dotyczy to zwłaszcza obszaru usług w tym usług społecznych, które w odróżnieniu od produkcji nie mogą być „eksportowane” do krajów o tańszej sile roboczej. Już obecnie w UE sektor ekonomii społecznej to zbiór prawie miliona instytucji tworzących łącznie ok. 11 mln miejsc pracy i wytwarzający ok. 10% PKB. W Polsce można mówić o zbiorze ponad 90 tys. instytucji łącznie dostarczających ponad 0,5 miliona miejsc pracy. 4. Polska cieszy się obecnie dynamicznym wzrostem gospodarczym. Jednocześnie jednak nie wszyscy mogą korzystać z owoców tego sukcesu. Obniżyła się stopa bezrobocia, ale jednocześnie w grupie bezrobotnych pozostali ci, którzy mają szczególne trudności w samodzielnym odnalezieniu się na rynku pracy. Czasem jest to wynik własnego zaniechania, ale bardzo często dzieje się tak wskutek obiektywnie niższych szans na rynku pracy (np. z powodu wieku, niepełnosprawności, środowiska społecznego czy braku możliwości dostępu do dóbr, rynków i usług). Choć to fakt wstydliwy, musimy przypomnieć, że Polska ma obecnie najniższy w UE wskaźnik zatrudnienia niepełnosprawnych. 125 Agnieszka Grzybowska · Jarosław Ruszewski Ekonomia społeczna powinna być wykorzystana do zmiany tego stanu rzeczy, bowiem jest jedną z najlepszych metod aktywizowania osób długotrwale trwale pozostających bez pracy. Szczególnie ważne jest to, że pozwala na osoby te patrzeć w kategoriach możliwego do uruchomienia potencjału, nie zaś w kategoriach „problemu do rozwiązania”. 5. Ekonomia społeczna proponuje aktywne formy pomocy zamiast pasywnych, współodpowiedzialność zamiast roszczeń i uzależnienia od pomocy, mobilizację obywatelską w miejsce rozbudowy systemu biurokratycznego. Ekonomia społeczna może być zatem istotnym sojusznikiem państwa w kształtowaniu i realizowaniu polityki społecznej. Należy wykorzystać ją jako istotny element modernizacji anachronicznych często modeli państwa opiekuńczego. Drogą tą podąża obecnie większość krajów Unii Europejskiej. 6. Ekonomia społeczna wymaga horyzontalnego podejścia – groźne byłoby zredukowanie jej do zagadnień czysto socjalnych. Ekonomia społeczna dotyczy w równym stopniu zagadnień gospodarki czy rozwoju regionalnego. Jej rozwój wymaga współdziałania wszystkich odpowiedzialnych za te obszary instytucji w celu stworzenia i wdrożenia spójnego programu działań. Takie właśnie całościowe, horyzontalne podejście powinno być obecne na wszystkich szczeblach terytorialnych, poczynając od szczebla samorządu lokalnego, poprzez regionalny, krajowy, na instytucjach UE kończąc. 7. Ekonomia społeczna to nie tylko „chronione” rynki pracy. Ekonomia społeczna oparta o mechanizmy wzajemnościowe, dzięki większemu zaufaniu pomiędzy jej uczestnikami, ma istotne walory także w sferze konkurencyjnej gospodarki. W świecie rynku opartego na często na anonimowym systemie transakcji i przepływu kapitału wzajemność i zaufanie mogą tworzyć elementy rynkowej przewagi. Opowiadamy się za szerokim podejściem do funkcji ekonomii społecznej oraz działających w jej ramach przedsiębiorstw społecznych. Poza oczywistymi i najczęściej wymienianymi funkcjami – w szczególności dotyczącymi integracji w ramach rynku pracy – ekonomia społeczna dobrze sprawdza się jako mechanizm dostarczania usług publicznych, a zwłaszcza usług społecznych, usług o charakterze wzajemnym, dostarczania dóbr publicznych, działań na rzecz rozwoju wspólnot lokalnych, a także działalności handlowej i produkcyjnej, z której zyski przeznaczane są na cele społeczne. 8. Niezwykle istotnym aspektem większości działań w obszarze ekonomii społecznej jest jej lokalny – wspólnotowy charakter. W tym wypadku chodzi nie tylko o pojedyncze 126 Ekonomia społeczna w teorii i praktyce przedsięwzięcia i instytucje, ale relacje, które je łączą. Kształt tych relacji (w tym zasoby lokalnego kapitału społecznego) zależą od wielu czynników – w szczególności historycznych i kulturowych. Zdarza się, że społeczności lokalne podlegają procesom swoistego wykluczenia. Tu także ekonomia społeczna może być pomocna, jednak i w tym wypadku ewentualne strategie pomocy bazować muszą na zaangażowaniu i współdziałaniu samej społeczności lokalnej i wychodzić muszą nie tylko od definiowania problemów danej społeczności, ale przede wszystkim jej zasobów. . Trudno kwestionować konieczność funkcjonowania rynku, jako podstawowej sprężyny rozwoju gospodarczego. Sam rynek nie jest jednak odpowiedzią na wszystkie problemy współczesności. Jego działaniu musi towarzyszyć roztropna regulacja ze strony państwa oraz dopełniające je formy aktywności w ramach samoorganizującego się społeczeństwa, w tym inicjatyw ekonomii społecznej. Każdej działalności ekonomicznej powinien towarzyszyć wzgląd na społeczne i środowiskowe konsekwencje działań. Ich ignorowanie jest źródłem kryzysów zarówno na poziomie globalnym jak i lokalnym. W ostatnich latach świadomość ta dociera do nas (także w Polsce) coraz wyraźniej. W tym sensie uzasadnione jest apelowanie o to, aby ekonomia w ogóle (a nie tylko ekonomia społeczna) bardziej niż dotychczas uwrażliwiona była na zagadnienie odpowiedzialności. Istnienie ekonomii społecznej, która na pierwszym miejscu stawia cele społeczne, nie zwalnia innych przedsiębiorstw od odpowiedzialności za społeczne i środowiskowe konsekwencje własnych działań. 10. Środowisko biznesu nie ma powodu, aby traktować ekonomię społeczną jako źródło zagrożeń, przeciwnie – może być ona uzupełnieniem jego własnych działań i partnerem dla wspólnych przedsięwzięć. Ekonomia społeczna w swym głównym nurcie nie działa przeciwko rynkowi, ale stara się go wykorzystywać jako ważny instrument realizacji celów społecznych. Podmioty ekonomii społecznej mogą z pożytkiem używać modeli biznesowych i same być źródłem inspiracji dla tradycyjnych firm. Pojęcie przedsiębiorczości nie jest zresztą zarezerwowane wyłącznie dla działań w obszarze komercyjnym. Przedsiębiorczość nie polega bowiem bynajmniej na pogoni za zyskiem, ale w istocie na skłonności i umiejętności do aktywnego odnoszenie się do otaczającej rzeczywistości, orientacji na skuteczne pokonywanie wyzwań w oparciu o dostępne zasoby. We współczesnym świecie nie brakuje wyzwań o charakterze społecznym, a ci którzy rozwiązują je w duchu tak rozumianej przedsiębiorczości, mogą nazywać się przedsiębiorcami społecznymi. 127 Agnieszka Grzybowska · Jarosław Ruszewski 11. Przedsiębiorstwa społeczne nie mogą być ani dyskryminowane w stosunku do innych przedsiębiorstw, ani też naruszać zasad uczciwej konkurencji przez szczególne, nieuzasadnione uprzywilejowanie. W sytuacji jednak, gdy przedsiębiorstwa (w tym przedsiębiorstwa społeczne) realizują zadania publiczne, powinny mieć możliwość korzystania ze wsparcia ze strony środków publicznych. Ewentualne przywileje dotyczące podmiotów ekonomii społecznej powinny być proporcjonalne do ich zobowiązań w realizacji zadań o charakterze publicznym. Potrzebne jest przyjęcie aktu prawnego, który umożliwiłby jasne określenie, czym jest przedsiębiorczość społeczna, jaki jest przedmiotowy zakres jej działania, jakie ograniczenia i ulgi powinny jej dotyczyć. 12. Organizacje pozarządowe mają prawo angażować się w działania ekonomiczne i w ten sposób generować własne przychody. Działalność tego rodzaju powinna być dopuszczalna także w obszarze ich działalności statutowej. Organizacje powinny generować własne dochody i dzięki temu uniknąć pogłębiającego się uzależnienia od środków publicznych oraz filantropii. Prowadzona w rozsądnych rozmiarach działalność ekonomiczna fundacji i stowarzyszeń to budowanie podstaw suwerenności i trwałości instytucji oraz szansa na zwiększenie skali ich działań. 13. Administracja publiczna jest jednym z największych nabywców usług i towarów na rynku. Stosowanie słusznej zasady maksymalizacji korzyści w stosunku do kosztów wymaga jednak uprzedniej głębokiej analizy obydwu tych pojęć. Nie zawsze koszty oznaczają po prostu cenę, a korzyści nie muszą oznaczać wyłącznie bezpośredniej realizacji podstawowego celu, ale być może większej ich liczby, w tym celów społecznych – ważnych dla lokalnej społeczności. Wybór najtańszej oferty nie zawsze oznacza gospodarność w dysponowaniu środkami publicznymi. Zmiana obowiązujących zasad poprzez stosowanie tzw. klauzul społecznych w zamówieniach publicznych wymaga zarówno zmian ustawowych, jak i zmian filozofii funkcjonowania administracji publicznej. 14. Przedsiębiorstwa społeczne powinny być traktowane nie jak przedmiot filantropii, ale raczej jak obszar inwestycji. Jako takie powinny mieć dostęp do finansowania zwrotnego, skonstruowanego w sposób uwzględniający ich specyfikę, (np. do funduszu poręczeniowego, dedykowanego takim podmiotom i mogącego ocenić ich wiarygodność). Niezbędne jest uruchomienie, przy udziale środków publicznych, specyficznej infrastruktury finansowej dostosowanej do potrzeb ekonomii społecznej. 128 Ekonomia społeczna w teorii i praktyce 15. Dzięki wytrwałym staraniom wielu środowisk ekonomia społeczna stała się w Polsce składnikiem dokumentów strategicznych i programów operacyjnych na lata 2007–2013. Należy zadbać o to, aby szansa ta została przez instytucje ekonomii społecznej wykorzystana. W tym celu konieczne jest zaangażowanie ich przedstawicieli w budowanie zrozumienia i współpracy z gronem osób mających wpływ na dystrybucję i monitorowanie wykorzystania funduszy europejskich zarówno na poziomie krajowym jak i regionalnym. 16. Fundusze strukturalne mogą stać się źródłem wsparcia rozwoju ekonomii społecznej i budowania jej potencjału na przyszłe lata. Konieczne jest jednak dostosowanie funduszy do potrzeb i możliwości podmiotów ekonomii społecznej, a także dalsze uproszczenie systemu korzystania z nich. Dostęp do środków publicznych powinien uwzględniać zasadę proporcjonalności otrzymywanego wsparcia do uzyskiwanych rezultatów. Rezultaty te powinny mieć jednak charakter trwały, a nie pozorny. Ekonomia społeczna stara się szukać rozwiązań adresowanych do grup najbardziej potrzebujących, ale z tego też powodu często podejmować się musi działań najbardziej złożonych. Są one często bardziej ryzykowne i rozciągnięte w czasie, ale to właśnie one dają realną szansę na uzyskanie prawdziwych i trwałych zmian. Konieczna jest taka zmiana systemu wydatkowania środków (w tym zredefiniowania kryteriów określających dostęp i preferencje w wydatkowaniu środków), aby dostęp do nich miały przede wszystkim te instytucje, które potrafią uzyskiwać trwałe rezultaty, a nie instytucje działające oportunistycznie – wyłącznie z uwagi na dostępność środków. Inaczej grozi nam, że zmarnujemy olbrzymie środki na działania pozorne lub incydentalne, a z osób, którym mieliśmy pomóc, uczynimy „zawodowych beneficjentów”. Utrwalimy problem, zamiast go rozwiązać. 17. Konieczna jest głębsza integracja środowiska ekonomii społecznej. Dobrą podstawą do tego może być niniejszy dokument, którego fundamenty powstały w środowisku Stałej Konferencji Ekonomii Społecznej. Konieczne jest kontynuowanie regularnych otwartych konferencji ekonomii społecznej, umożliwiających wzajemne poznanie się i integracje różnych nurtów ekonomii społecznej. Tylko tą drogą bowiem możliwe jest podjęcie wysiłku na rzecz dalszej integracji, wzajemnego wsparcia, wypracowywania standardów działań całego środowiska, a także stworzenia wspólnej reprezentacji. Podmioty ekonomii społecznej powinny tworzyć specyficzne do swych potrzeb mechanizmy wsparcia, ale jednocześnie powinny mieć dostęp do istniejącej już infrastruktury – w szczególności tej, która obsługuje małe i średnie przedsiębiorstwa oraz sektor organizacji pozarządowych. 129 Agnieszka Grzybowska · Jarosław Ruszewski 18. Ekonomia społeczna jest sektorem funkcjonującym pomiędzy sektorami państwa i rynku. Posiada pewne cechy obydwu. Działa dla celów publicznych w oparciu o prywatną inicjatywę. Każdy z owych trzech sektorów wypełnia unikalne funkcje i każdy jest potrzebny. Niezwykle ważne jest zachowanie równowagi między nimi. Dominacja któregokolwiek z sektorów nad innymi, a w szczególności eliminowanie pozostałych, jest groźne. Sektory te potrzebują siebie nawzajem i nawzajem powinny się wspierać. W szczególności warto odejść od antagonistycznej wizji wzajemnych relacji państwa i społeczeństwa obywatelskiego. Problemem nie jest w Polsce to, że którekolwiek z nich jest zbyt silne, ale raczej to, że jedne i drugie są obecnie dość słabe. Potrzebują siebie nawzajem, aby się wzmocnić. Nie może to polegać na tym, że ekonomia społeczna ma wyłącznie wyręczać państwo, czy świadczyć w jego imieniu usługi. Konieczne jest przywrócenie właściwego znaczenia pojęciu partnerstwa publiczno-społecznego. Partnerstwo stanowi fundament nowoczesnej filozofii dobrego rządzenia. Rolą instytucji ekonomii społecznej jest tu nie tylko dostarczanie usług, ale też uczestnictwo w ich definiowaniu. Bezwzględnie konieczne jest zbudowanie relacji prawdziwie partnerskich, w których strony zachowują swoją odrębną tożsamość i jednocześnie uznają wzajemność zobowiązań. Państwo, powinno wspierać sektor ekonomii społecznej ale w sposób, który nie będzie prowadzić do jego ubezwłasnowolnienia, a raczej wykształcać w nim zdolność do bycia partnerem dla wspólnych przedsięwzięć. 1. W ciągu ostatnich kilku lat uczyniono w Polsce bardzo wiele dla rozwoju ekonomii społecznej. Stworzono ramy prawne dla funkcjonowania spółdzielni socjalnych i rozpoczęto prace nad kolejnymi rozwiązaniami legislacyjnymi, które wspierać mają rozwój ekonomii społecznej. Ze środków publicznych sfinansowano szereg działań o charakterze pilotażowym. Szczególną rolę w tego rodzaju działaniach odegrała Inicjatywa Wspólnotowa EQUAL. Koniecznie zagospodarować trzeba liczne jej rezultaty. Wiele z nich nadaje się obecnie do upowszechniania. W ciągu ostatnich kilku lat powstała sieć inicjatyw ekonomii społecznej, dysponująca znacznym potencjałem organizacyjnym i intelektualnym, możliwym do wykorzystania w kolejnych latach. 20. Konieczne jest stworzenie trwałego mechanizmu komunikacji i dialogu pomiędzy środowiskami decydentów (zarówno władz wykonawczych jak i ustawodawczych) i środowiskiem ekonomii społecznej. Pozwoliłby on na to, aby wzorem innych krajów uzgodniona została w Polsce długofalowa strategia działań na rzecz rozwoju ekonomii społecznej jako część szerszego przedsięwzięcia wspierającego rozwój społeczeństwa oby- 130 watelskiego. Strategia taka powinna być wypracowana w ramach partnerskiej współpracy – międzyresortowego zespołu rządowego i środowiska ekonomii społecznej. To ostatnie jest obecnie dobrze przygotowane do bycia uczestnikiem takiego przedsięwzięcia. 21. Ostatnich kilka lat było okresem niezwykle intensywnej współpracy między środowiskami ekonomii społecznej w różnych krajach Europy. Od innych nauczyliśmy się bardzo dużo. Wierzymy, że uda się wypracować instytucjonalne mechanizmy takiej współpracy w przyszłości i że wykraczać ona będzie także poza UE. Chcielibyśmy, aby to, co udało nam się osiągnąć w Polsce, mogło stać się także inspiracją dla innych. 131 Przydatne linki Instytucje publiczne www.sejm.gov.pl www.mpips.gov.pl www.mrr.gov.pl www.ms.gov.pl www.pozytek.gov.pl www.stat.gov.pl www.zus.pl www.parp.gov.pl Sejm Rzeczypospolitej Polskiej Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej Ministerstwo Rozwoju Regionalnego Ministerstwo Sprawiedliwości Departament Pożytku Publicznego Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej Główny Urząd Statystyczny Zakład Ubezpieczeń Społecznych Polska Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości Wsparcie sektora organizacji pozarządowych www.ngo.pl www.splot.ngo.pl www.3sektor.tv portal organizacji pozarządowych Sieć Wspierania Organizacji Pozarządowych SPLOT telewizja internetowa wspierająca organizacje pozarządowe Ekonomia społeczna www.ekonomiaspoleczna.pl www.bezrobocie.org.pl 132 portal społecznych przedsiębiorców portal instytucji rynku pracy Ekonomia społeczna w teorii i praktyce www.skes.pl www.fise.org.pl Stała Konferencja Ekonomii Społecznej Fundacja Inicjatyw SpołecznoEkonomicznych Fundacja Rozwoju Ekonomii Społecznej Fundacja Rozwoju Przedsiębiorczości Społecznej „Być Razem” www.ekonomiaspoleczna.org.pl www.fundacjabycrazem.pl www.powes.owop.org.pl Podlaski Ośrodek Wsparcia Ekonomii Społecznej Ekonomia Społecznego Sukcesu www.ekonomiasukcesu.pl www.ekonomiaspoleczna.msap.pl portal o ekonomii społecznej Małopolskiej Szkoły Administracji Publicznej Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie Spółdzielczość www.krs.com.pl www.ozrss.pl www.spoldzielnie.org www.spoldzielnie.org.pl www.socjalna.pl www.promotion.org.pl www.maxstyl.pl www.coop.com.pl www.karinus.org www.tajemniczyogrod-poznan.pl www.kaliskaspoldzielniasocjalna.org Krajowa Rada Spółdzielcza Ogólnopolski Związek Rewizyjny Spółdzielni Socjalnych Stowarzyszenie na rzecz Spółdzielni Socjalnych Agencja Rozwoju Spółdzielczości Żarska Spółdzielnia Socjalna Spółdzielnia Socjalna WwwPromotion Spółdzielnia Socjalna MaxStyl Spółdzielnia Socjalna CooP Wielobranżowa Spółdzielnia Socjalna „Karinus” Spółdzielnia Socjalna „Tajemniczy Ogród” Kaliska Spółdzielnia Socjalna 133 Bibliografia 1. Atlas dobrych praktyk ekonomii społecznej. Dostępny w Internecie: www.ekonomiaspoleczna.pl. 2. Balon K., Gospodarka społeczna w Niemczech – wybrane aspekty (załącznik do: Raport otwarcia projektu „W poszukiwaniu polskiego modelu ekonomii społecznej”), Warszawa, FISE, 2006. 3. Bandarzewski K., Glosa do wyroku Naczelnego Sądu Administracyjnego z 4 czerwca 2001 roku II SA/Kr 911/01, „Samorząd Terytorialny” 2002 nr 6. 4. Bogacz-Wojtanowska E., Funkcjonowanie przedsiębiorstwa społecznego w otoczeniu, „Ekonomia Społeczna” 2008 nr 2. 5. Boni M., Ekonomia społeczna – szanse i pokusy, „Ekonomia Społeczna” 2007 nr 1. 6. Bukalska D., Współpraca organizacji pozarządowych z firmami w nawiązaniu do idei społecznej odpowiedzialności i zaangażowania biznesu, „Trzeci Sektor” 2008 nr 15. 7. Dollery B., Wallis J., Economic approaches to the voluntary sector: a note on voluntary failure and human service delivery, „Working Paper Series in Economics” 2001 no. 16 (University of New England). 8. Dudzik K., Szanse oraz bariery w funkcjonowaniu przedsiębiorstw społecznych w Polsce, „Ekonomia Społeczna” 2008 nr 2. . Dudzik K., Wprowadzenie do ekonomii społecznej, [w:] Budowanie kompetencji dla przedsiębiorczości społecznej: sylabusy do szkoleń, pod red. Doroty Kwiecińskiej i Agnieszki Pacut, Kraków, Małopolska Szkoła Administracji Publicznej Uniwersytetu Ekonomicznego, 2008. 10. Dudzik K., Kucharski T., Przedsiębiorstwa społeczne: dobre praktyki, [w:] Przedsiębiorstwa społeczne w Polsce: teoria i praktyka, pod red. Jerzego Hausnera, Kraków, Małopolska Szkoła Administracji Publicznej Uniwersytetu Ekonomicznego, 2008. 134 Ekonomia społeczna w teorii i praktyce 11. Ekonomia społeczna w programie operacyjnym „Kapitał ludzki”, oprac. Stała Konferencja Ekonomii Społecznej, Warszawa 2009. 12. Filek J., Garść rozważań wokół problematyki przedsiębiorstwa społecznego, „Ekonomia Społeczna” 2008 nr 2. 13. Furmankiewicz M., Współpraca międzysektorowa w ramach „partnerstw terytorialnych” na obszarach wiejskich w Polsce, „Studia Regionalne i Lokalne” 2006 nr 2. 14. Gęsicka G., Partnerstwo w rozwoju lokalnym, Katowice 1996. 15. Gosk I., Pyrka A., Różne formy współpracy z podmiotami ekonomii społecznej, Warszawa, Fundacja Inicjatyw Społeczno-Ekonomicznych, 2008. 16. Góźdź D., Wyjaśnienie podstawowych pojęć z dziedziny ekonomii społecznej i przedsiębiorczości społecznej, [w:] Budowanie kompetencji dla przedsiębiorczości społecznej: sylabusy do szkoleń, pod red. Doroty Kwiecińskiej i Agnieszki Pacut, Kraków, Małopolska Szkoła Administracji Publicznej Uniwersytetu Ekonomicznego, 2008. 17. Hausner J., Czy finansowanie ze środków publicznych psuje przedsiębiorczość społeczną?, „Ekonomia Społeczna” 2008 nr 1. 18. Hausner J., Ekonomia społeczna jako kategoria rozwoju, [w:] Hausner J., Ekonomia społeczna a rozwój, pod red. Jerzego Hausnera, Kraków, Małopolska Szkoła Administracji Publicznej Uniwersytetu Ekonomicznego, 2008. 1. Hausner J., Ekonomia społeczna jako sektor gospodarki, „Ekonomia Społeczna” 2007 nr 1. 20. Hausner J., Podsumowanie sesji I nt. Ustrojowe znaczenie partnerstwa publiczno-społecznego. Przesłanki wprowadzenia Ustawy o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie oraz konsekwencje przyjętych regulacji. Materiały z konferencji w Biurze RPO w dn. 10 marca 2005 r. „Budowanie partnerstwa publiczno-społecznego – współpraca organizacji pozarządowych z administracją samorządową” (dostępny w Internecie: www.brpo.gov.pl; 10.03.2005). 21. Hausner J., Laurisz N., Czynniki krytyczne tworzenia przedsiębiorstw społecznych: przedsiębiorstwo społeczne, konceptualizacja, [w:] Przedsiębiorstwa społeczne w Polsce: teoria i praktyka, pod red. Jerzego Hausnera, Kraków, Małopolska Szkoła Administracji Publicznej Uniwersytetu Ekonomicznego, 2008. 22. Hausner J., Laurisz N., Mazur S., Przedsiębiorstwo społeczne – konceptualizacja, [w:] Zarządzanie podmiotami ekonomii społecznej, pod red. Jerzego Hausnera, Kraków, Małopolska Szkoła Administracji Publicznej Uniwersytetu Ekonomicznego, 2008. 23. Izdebski H., Ustawa o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie: komentarz, Warszawa 2003. 135 Agnieszka Grzybowska · Jarosław Ruszewski 24. Izdebski H., Małek M., Formy prawne podejmowania i prowadzenia działalności służącej realizacji celów społecznie użytecznych poza sektorem finansów publicznych, w szczególności w zakresie aktywizacji osób bezrobotnych, w świetle idei ekonomii społecznej i obowiązującego stanu prawnego, oprac. wykonane na zlecenie Akademii Rozwoju Filantropii w Polsce, Warszawa 2005. 25. Komunikacja i partycypacja społeczna: poradnik, red. Jerzy Hausner, Kraków, Małopolska Szkoła Administracji Publicznej Uniwersytetu Ekonomicznego, 1999. 26. Korbus B. P., Strawiński M., Partnerstwo publiczno-prywatne: nowa forma realizacji zadań publicznych, Warszawa, Wydawnictwo Prawnicze LexisNexis, Warszawa 2006. 27. Królikowska A., Finansowanie instytucji ekonomii społecznej, „Trzeci Sektor” 2005 nr 2. 28. Królikowska A., Finansowanie zwrotne instytucji ekonomii społecznej w Polsce: raport otwarcia Bank BISE (załącznik do: Raport otwarcia projektu „W poszukiwaniu polskiego modelu ekonomii społecznej”), Warszawa, FISE, 2006. 2. Kustra E., Zasada pomocniczości a przekształcenia polskiego systemu prawa i społecznej świadomości, [w:], Przemiany polskiego prawa, t. 2, pod red. Ewy Kustry, Toruń, Wydawnictwa Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, 2002. 30. Leś E., Przedsiębiorczość społeczna w poszerzonej Europie, 2006 [online]. Dostępny w Internecie: www:ces.net.pl/mambots/editors/jce/jscripts/tiny_mce/plugins/filemanager/images/ext/ppt_small.gif. 31. Leś E., Rola zasady pomocniczości w kształtowaniu partnerskich relacji między państwem a organizacjami społecznymi na przykładzie Niemiec, [w:] Sektor pozarządowy a kondycja polskiej demokracji, pod red. M. Nowakowskiej, P. Marciniak, Warszawa, Stowarzyszenie na rzecz Forum Inicjatyw Pozarządowych, 2000. 32. Leś E., Wprowadzenie do „Zeszytów Gospodarki Społecznej”, t. 1, Z teorii i praktyki gospodarki społecznej, Warszawa, Collegium Civitas, 2006. 33. Lipsky M., Smith S. R., Nonprofit organisations, government and welfare state, „Political Science Quarterly” 1989/1990, vol. 104, no. 4. 34. Łukasik P., Zaleszczuk W., Praktyczne aspekty ewaluacji przedsięwzięć ekonomii społecznej, [w:] Wspieranie ekonomii społecznej, pod red. Jerzego Hausnera, Kraków, Małopolska Szkoła Administracji Publicznej Uniwersytetu Ekonomicznego, 2008. 35. Małecka-Łyszczek M., Wesołowski Z., Modele współpracy podmiotów ekonomii społecznej z administracją publiczną, nr 5/2008. 36. Mazur S., Pacut A., Publiczne i publiczno-prywatne źródła finansowania przedsię- 136 Ekonomia społeczna w teorii i praktyce biorstw społecznych, projektów społecznych i zatrudnienia z funduszy strukturalnych, [w:] Wspieranie ekonomii społecznej, pod red. Jerzego Hausnera, Kraków, Małopolska Szkoła Administracji Publicznej Uniwersytetu Ekonomicznego, 2008. 37. Millon-Delsol Ch., Zasada subsydiarności – założenia, historia, problemy, [w:] Subsydiarność, red. Dariusz Milczarek, Warszawa, Centrum Europejskie Uniwersytetu Warszawskiego, 1998. 38. Miżejewski C., Polityka społeczna wobec sektora ekonomii społecznej, [w:] Raport otwarcia projektu „W poszukiwaniu polskiego modelu ekonomii społecznej”, Warszawa, FISE, 2006. 3. Olszewski H., Zmierczak M., Historia doktryn politycznych i prawnych, Poznań, „Ars Boni et Aequi”, 1994. 40. Osborne D., Gaebler T., Rządzić inaczej: jak duch przedsiębiorczości przenika i przekształca administrację publiczną, Poznań, „Media Rodzina of Poznań”, 1994. 41. Piekara A., Decentralizacja i samorządność społeczności lokalnych a lokalna jakość życia, „Samorząd Terytorialny” 1995 nr 5. 42. Pius XI (papież; 1857-1939), Encyklika Quadragessimo Anno, „Znak” 1982 nr 7/9. 43. Płonka M., Dylematy finansowania przedsiębiorczości społecznej, „Ekonomia Społeczna” 2008 nr 1. 44. Płonka M., Wybrane problemy rachunku kosztów i korzyści społecznych podmiotów ekonomii społecznej, „Ekonomia Społeczna” 2008 nr 2. 45. Podstawowe fakty o organizacjach pozarządowych: raport z badania 2008, pod red. M. Gumkowskiej [i in.], Warszawa, Stowarzyszenie Klon/Jawor. 46. Polski model ekonomii społecznej: rekomendacje dla rozwoju, pod red. Piotra Frączaka i Jana J. Wygańskiego, Warszawa, Fundacja Inicjatyw Społeczno-Ekonomicznych, 2008. 47. Rymsza A., Partnerzy służby publicznej? Wyzwania współpracy sektora pozarządowego z administracją publiczną w świetle doświadczeń amerykańskich, „Trzeci Sektor” 2005 nr 3. 48. Rymsza M., Stara i nowa ekonomia społeczna: Polska na tle doświadczeń europejskich, „Trzeci Sektor” 2005 nr 2. 4. Rymsza M., Druga fala ekonomii społecznej w Polsce a koncepcja aktywnej polityki społecznej, [w:] Kapitał społeczny, ekonomia społeczna, pod red. Tomasza Kaźmierczaka i Marka Rymszy, Warszawa, Fundacja Instytut Spraw Publicznych, 2007. 50. Salamon L. M., Partners in public service: government-nonprofit relations in the mo dern welfare state, Baltimore, John Hopkins University Press, 1995. 137 Agnieszka Grzybowska · Jarosław Ruszewski 51. Salamon L. M., Rethinking public management: third-party goverment and the changing forms of public action, „Public Policy” 1981 no. 29. 52. Sałustowicz P., Pojęcie, koncepcje i funkcje ekonomii społecznej, [w:] Ekonomia społeczna: perspektywa rynku pracy i pomocy społecznej, pod red. Joanny Staręgi-Piasek, Warszawa, Instytut Rozwoju Służb Społecznych, 2007. 53. Sawicka A., Lepka J., Ptak A., Przedsiębiorca w krainie działań społecznych, Warszawa, Akademia Rozwoju Filantropii w Polsce, 2003. 54. Smoktunowicz E., Prawo zrzeszania się w Polsce, Warszawa, PWN, 1992. 55. Starościak J., Prawo administracyjne, Warszawa 1977. 56. Szczegółowy opis priorytetów programu operacyjnego „Kapitał ludzki” 2007–2013, Warszawa, Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, 2010. 57. Szlachta J., Europejski kontekst polityki rozwoju regionalnego Polski, maszyn. 58. Szopa B., Ekonomia społeczna z perspektywy ekonomii tradycyjnej, „Ekonomia Społeczna” 2007 nr 1. 5. Tezy z Raportu Kancelarii Prezesa Rady Ministrów RP, Współpraca administracji rządowej z organizacjami pozarządowymi w 2001 r., Warszawa, KPRM, 2001. 60. Toso M., W drodze do Europy, „Społeczeństwo” 1997 nr 3. 61. Wilkin J., Czym jest gospodarka społeczna i jakie ma znaczenia we współczesnym społeczeństwie?, „Ekonomia Społeczna” 2007 nr 1. 62. Winczorek P., Komentarz do Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r., Warszawa, „Liber”, 2000. 63. Wygnański J. J., Raport otwarcia projektu „W poszukiwaniu polskiego modelu ekonomii społecznej”, Warszawa, FISE, 2006. 64. Zieleniewski J., Organizacja zespołów ludzkich: wstęp do teorii organizacji i kierowania, Warszawa 1978. Akty prawne 1. Ustawa z 16 września 1982 roku. Prawo spółdzielcze, DzU nr 30, poz. 210 ze zm. 2. Ustawa z 6 kwietnia 1984 roku o fundacjach, DzU 1991 nr 46, poz. 203 ze zm. 3. Ustawa z 7 kwietnia 1989 roku. Prawo o stowarzyszeniach, DzU nr 20, poz. 104 ze zm. 4. Ustawa z 27 sierpnia 1997 roku o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych, DzU 2008 nr 14, poz. 92 ze zm. 5. Ustawa z 15 września 2000 roku. Kodeks spółek handlowych, DzU 1994, poz.1037 ze zm. 138 Ekonomia społeczna w teorii i praktyce 6. Ustawa z 24 kwietnia 2003 roku o pożytku publicznym i o wolontariacie, DzU nr 96, poz. 873 ze zm. 7. Ustawa o działalności ubezpieczeniowej z 22 maja 2003 roku o działalności ubezpieczeniowej, DzU nr 124, poz. 1151 ze zm. 8. Ustawa z 13 czerwca 2003 roku o zatrudnieniu socjalnym, DzU nr 122, poz. 1143 ze zm. . Ustawa z 20 kwietnia 2004 roku o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy, DzU nr 99, poz. 1001 ze zm. 10. Ustawa z 27 kwietnia 2006 roku o spółdzielniach socjalnych, DzU nr 94, poz. 651 ze zm. 11. Ustawa z 19 grudnia 2008 r. o partnerstwie publiczno-prywatnym, DzU 2009 nr 19, poz. 100. 12. Rozporządzenie Ministra Gospodarki, Pracy i Polityki Społecznej z 25 marca 2004 roku w sprawie warsztatów terapii zajęciowej, DzU 2004 nr 63. Orzecznictwo 1. Wyrok Naczelnego Sądu Administracyjnego z dnia 4 czerwca 2001 r., II SA/Kr 911/01. 139 Noty o autorach Agnieszka Grzybowska – doktor nauk ekonomicznych, adiunkt Katedry Ekonomii Politycznej Wydziału Ekonomii i Zarządzania Uniwersytetu w Białymstoku. Wykłada przedmioty z zakresu ekonomii, konsultant i trener w projektach biznesowych. Jest autorką publikacji z zakresu zagadnień ekonomicznych. Zainteresowania naukowe – systemy bankowe, w szczególności bankowość komercyjna i spółdzielcza, rynek produktów bankowych i kanały ich dystrybucji. Jarosław Ruszewski – doktor nauk prawnych, radca prawny, adiunkt w Wyższej Szkole Administracji Publicznej im. Stanisława Staszica w Białymstoku. Specjalizuje się w zakresie regulacji prawnych dotyczących problematyki funkcjonowania samorządu terytorialnego, działalności organizacji pozarządowych, współpracy trzeciego sektora z sektorem publicznym oraz kwestii rozwiązań antykorupcyjnych, w tym dostępu do informacji publicznej. Animator społeczny, doradca, trener i autor publikacji dotyczących samorządu terytorialnego, organizacji pozarządowych, praw człowieka i dostępu do informacji publicznej. Pomysłodawca i koordynator wielu programów społecznych, w tym badawczych i monitoringowych. Prezes Centrum Aktywności Społecznej PRYZMAT w Suwałkach. 140 Stała Konferencja Ekonomii Społecznej Stała Konferencja Ekonomii Społecznej (SKES) jest dobrowolnym, wielostronnym porozumieniem otwartym dla organizacji i osób reprezentujących nurt ekonomii społecznej, zawartym w celu realizacji zadań społecznych nie mających charakteru zarobkowego. Historia SKES W trakcie II Europejskiej Konferencji Ekonomii Społecznej (Kraków, październik 2004) przedstawiciele grupy instytucji ekonomii społecznej (przedsiębiorstwa społeczne, fundacje i stowarzyszenia, spółdzielnie, towarzystwa wzajemnościowe) wyrazili potrzebę ustanowienia wspólnej, szerokiej płaszczyzny łączącej działania różnorodnych podmiotów ekonomii społecznej działających w Polsce. Chcąc zainicjować jej powstanie powołali Stałą Konferencję Ekonomii Społecznej w Polsce (SKES), stanowiącą miejsce spotkań i dyskusji, a także uzgadniania stanowisk w kwestiach istotnych dla całego środowiska ekonomii społecznej. Cele i działania SKES Głównym celem SKES jest wspólne działanie na rzecz rozwoju i promocji modelu ekonomii społecznej w Polsce, poprzez: 1. promowanie ekonomii społecznej jako sposobu na rozwój ekonomiczny społeczeństwa polskiego; 2. prowadzenie działań integrujących podmioty działające w obszarze ekonomii społecznej; 3. tworzenie mechanizmów wymiany wiedzy, doświadczeń i dobrych praktyk w obszarze ekonomii społecznej; 4. podejmowanie działań na rzecz tworzenia porządku prawnego i społecznego sprzyjającego rozwojowi ekonomii społecznej w Polsce; 141 Agnieszka Grzybowska · Jarosław Ruszewski 5. podejmowanie inicjatyw o charakterze badawczym związanych z tematyką ekonomii społecznej w Polsce i na świecie. Działania 1. Organizowanie seminariów, konferencji i szkoleń (w tym Spotkań Ekonomii Społecznej). 2. Prowadzenie działań informacyjnych i promocyjnych. 3. Publikacje w formie czasopism i książek. 4. Prowadzenie projektów badawczych, edukacyjnych i wdrożeniowych. 5. Tworzenie struktur terytorialnych lub tematycznych. SKES działa w oparciu o Porozumienie (umowę wielostronną sygnowaną przez członków SKES). Porozumienie pomiędzy członkami z SKES podpisane zostało 29 września 2006 w Krakowie, w czasie Pierwszych Ogólnopolskich Spotkań Ekonomii Społecznej. Współpraca SKES współpracuje z platformami ekonomii społecznej w innych krajach europejskich, a także podobnymi instytucjami działającymi na poziome Unii Europejskiej. Organy SKES Naczelnym organem SKES jest Rada SKES składająca się z przedstawicieli wszystkich partnerów. Kontakt - sekretariat SKES Stała Konferencja Ekonomii Społecznej reprezentowana jest przez sekretariat. W chwili obecnej funkcję sekretariatu SKES pełni Fundacja Inicjatyw Społeczno-Ekonomicznych. Fundacja Inicjatyw Społeczno-Ekonomicznych 00-031 Warszawa, ul. Szpitalna 6 lok. 2/5 tel.: 48 22 537 02 00-02, faks: 48 22 537 02 03 www.fise.org.pl www.bezrobocie.org.pl Szerzej na temat działalności SKES: www.ekonomiaspoleczna.pl 142 ISBN 978-83-926465-2-5 Centrum Aktywności Społecznej PRYZMAT WWW.PRYZMAT.ORG.PL Publikacja współfinansowana przez Unię Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego