Kary i nagrody stosowane wobec dzieci w wieku wczesnoszkolnym we

Kary i nagrody stosowane wobec dzieci w wieku wczesnoszkolnym we
współczesnej rodzinie
Amanda Miszczak
Państwowa Wyższa Szkoła
Zawodowa w Chełmie
Mazur Piotr - Prof. nadzw. dr hab.
Piotr Mazur – Państwowa Wyższa
Szkoła Zawodowa w Chełmi (Polska)
Streszczenie: Kary i nagrody są środkami często stosowanymi w wychowaniu i
nauczaniu dzieci. Służą one głównie do wywołania zmian w postępowaniu. W
pracy tej przedstawione są definicje kar i nagród wybitnych pedagogów i
psychologów. Pomimo związku pomiędzy nagrodą i karą zjawisk tych nie
uważa się za symetryczne, ponieważ różne oddziaływania wychowawcze
wywołują różne skutki w zachowaniu u dzieci. Praca przedstawia również
badania dotyczące kar i nagród.
Słowa klucze: kara, nagroda, rodzice, uczniowie, badania,
Анотація: Покарання та заохочення, які зазвичай використовуються в
вихованні та навчанні дітей. Вони використовуються в основному, щоб
викликати зміни в поведінці. У даній роботі представлені визначення
покарання і заохочення видатних педагогів і психологів. Незважаючи на
взаємозв'язок між винагородою і заохочення вони по різному впливають на
дітей і викликають різні результати в поведінці дітей. У статті
представлені дослідження по заохочень і покарань.
Ключові слова: покарання, нагорода, батьки, студенти, наукові
дослідження
Od urodzenia rozwój dziecka kierowany jest poprzez egzekwowanie
zakazów, nakazów, poleceń czy instrukcji. Podstawowym procesem, dzięki
któremu udaje się egzekwować wyżej wym ienione formy, jest uczenie się, a w
nim wzmacnianie zachowań poprzez użycie nie tylko odpowiednich metod
wychowawczych, ale i odpowiednich metod kierownictwa. Kary i nagrody są
środkami często stosowanymi w wychowaniu i nauczaniu dzieci. Służą one
głównie do wywołania zmiany w postępowaniu wychowanka.
M.
Ziemska wyraźnie zaznacza, iż stosując metody wychowawcze: „warto
pamiętać, że są one celowymi, świadomymi, planowymi sposobami wychowania,
którymi należy kształtować zarówno instrumentalne aspekty czynności, jak i
odpowiednie ustosunkowania wychowanków, zgodnie z zamierzonymi celami
1
wychowania”1.
Nagrody i kary należą do jednych z
ważniejszych metod wychowawczych. Pojęcia nagrody i kary w wychowaniu
istnieją od bardzo dawna i mimo, że zmieniają się ich metody stosowania to
nadal towarzyszą pracy pedagogicznej. W przeszłości metodę oddziaływania
wychowawczego stanowiły przede wszystkim kary cielesne. Miały one na celu
wychować człowieka posłusznego ustalonym normom społecznym2.
Obecnie twierdzi się (za autorami encyklopedii
pedagogicznej), iż: „funkcję nagrody lub kary pełnić może każdy bodziec,
czynnik czy zdarzenie, które wywierają wpływ na poprzedzającą je reakcję lub
zachowanie […] nasilenie lub zwiększenie częstości poprzedzających je
zachowań, nosi miano nagrody, jeśli zaś prowadzi do zmniejszenie częstości lub
zaniku tego zachowania, pełni rolę kary”3.
I.
Jundziłł wskazuje, że: „nagradzanie i karanie jest uzależnione od całokształtu
życia rodzinnego i oddziaływań stosowanych wobec dzieci, czyli od systemu
wychowania”4.
W literaturze psychologicznej funkcjonuje odmienne
ujęcie problematyki nagród i kar.
E. L. Thorndike, jeden z pierwszych
psychologów teorii uczenia się, której w swojej pracy poświęcił dużo uwagi
problemowi kar i skuteczności karania, wyróżnił dwa typy efektów i nazwał je
nagrodą oraz karą. Wyżej wymieniony autor „nagrodę definiuje jako
zadowalający stan organizmu, stan który przez organizm jest poszukiwany. Kara
natomiast to niezadowalający stan organizmu, którego organizm unika”5.
Największy zwolennik karania O. H. Mowrer uważa,
że kara to również brak nagrody, „bowiem niezaspokojona nadzieja jest karą, a
tym samym wygaszanie jest również skutkiem działania określonego rodzaju
kar”6.
Zauważono,
iż
psycholodzy uczenia się zupełnie inaczej podchodzili do znaczenia pojęć, jakimi
są kary i nagrody, według E. L. Thorndike’a, B. F. Skinner’a, O. H. Mowrer’a i
N. E. Miller’a to właśnie strach decydował o tym czy zaistniała kara bądź
nagroda. Badacze twierdzili, że to właśnie kary są skuteczniejszymi metodami
wychowawczymi, prowadzącymi do uniknięcia pewnych czynności i do zmiany
w zachowaniu.
Analiza powyższych stwierdzeń w
psychologii wskazuje, że metody wychowawcze, jakimi są kara i nagroda
oznaczają to samo, mimo że badacze posługują się inną terminologią w ich
ujęciu „nagrodą jest wszystko to, co powoduje lub prowadzi do przyjemności,
zaś karą - to co prowadzi do niechęci i ją wywołuje w organizmie”7. Pomimo
1
M. Ziemska . Rodzina i dziecko,Warszawa 1986, s. 327.
M. Ochmański, Nagrody i kary w wychowaniu dzieci w młodszym wieku szkolnym,
Warszawa 2001, s. 13
3
Nagrody i kary, [w:] Encyklopedia pedagogiczna, pod redakcją W. Pomykało, Warszawa 1997, s. 407.
4
I. Jundziłł, Nagrody i kary w wychowaniu, Warszawa 1986, s. 9.
5
S. Mika, Skuteczność kar w wychowaniu, Warszawa 1969, s. 21, 22.
6
S. Mika, op. cit., s. 42, 53.
7
M. Ochmański, Nagrody i kary w wychowaniu dzieci w młodszym wieku szkolnym,
Warszawa 2001, s. 15.
2
2
związku pomiędzy nagrodą i karą zjawisk tych nie uważa się za symetryczne,
ponieważ różne oddziaływania wychowawcze wywołują różne skutki w
zachowaniu u dzieci.
W ujęciu pedagogicznym
kara i nagroda są środkami stosowanymi świadomie w celu wywołania zmiany
w postępowaniu wychowanka. Pedagodzy zwracają uwagę na większą rolę
stosowania metody nagrody, niż kary, ponieważ koryguje ona i efektywniej
wzmacnia prawidłowe działania w wychowaniu dziecka.
Reasumując powyższe rozważania należy stwierdzić,
iż prawidłowe stosowanie nagród oraz kar wymaga od rodziców taktu oraz
przemyślanego działania. Nagrody powinny być stosowane w parze z karami we
właściwy sposób zależnie od danej sytuacji. Dlatego też ważne jest poznanie
różnorodnych rodzajów kar i nagród stosowanych w wychowaniu rodzinnym.
Aby
bliżej poznać funkcjonowanie rodziny i metody wychowawcze jakie rodzice
stosują wobec dzieci, przeprowadzono badanie w Szkole Podstawowej w
Chełmie, gdzie w badaniach wzięło udział 64 rodziców ( 56 kobiet, 8
mężczyzn), którzy mają dzieci w wieku wczesnoszkolnym. Postawiono jeden
problem badawczy : Czym charakteryzuje się stosowanie kar i nagród wobec
dziecka w wieku wczesnoszkolnym? Do przeprowadzenia badania
wykorzystano narzędzie jakim był kwestionariusz ankiety składający się z 12
pytań. Dane procentowe przedstawione poniżej nie sumują się, do 100 ponieważ
badani mieli do wyboru więcej niż jedną odpowiedź.
Wyszczególniono kilka problemów szczegółowych takich jak :
 Jaki rodzaj kar i nagród stosują rodzice?
 Jakie są powody stosowania kar i nagród przez rodziców?
 Jakie są konsekwencje stosowania kar i nagród przez rodziców?
 Jak rodzice oceniają skuteczność stosowania kar i nagród?
Pierwszym pytaniem w ankiecie było: Jaki rodzaj nagród stosują rodzice
wobec swoich dzieci? Z wnikliwej analizy wynika, że ponad 94% rodziców
nagradza swoje dziecko pochwałą, 86% rodziców deklaruje, że jedną z metod
nagradzania jest przytulenie dziecka i okazanie zadowolenia i miłości, 52%
rodziców obdarowuje swoje dziecko jakąś nagrodą rzeczową, 50% rodziców
oznajmia, że darzy swoje dziecko zaufaniem oraz wykonuje z dzieckiem
czynność, którą dziecko samo sobie wybierze i jest to rodzaj nagrody. 41%
rodziców wspólnie z dzieckiem bawi się i spędza czas. Słodycze mimo swojej
szkodliwości zdobyły aż 37,5% poparcia rodziców jako forma nagrody.
Oglądanie telewizji nie jest popularną metodą nagradzania ponieważ tylko 34%
rodziców stosuje ją w codziennym życiu, co jest bardzo pozytywną
wiadomością. Ostatnią rzadziej wymienianą, formą nagrody przez rodziców jest
obdarowywanie dziecka pieniędzmi tylko 9% rodziców stosuje tę formę.
Rodzice mieli również możliwość wymieniania dodatkowych nagród jakie
stosują i 25% mówi, że nagrodą dla dziecka jest wspólne spędzanie wolnego
czasu, czytanie książek, wycieczki, wieczór gier, zwykły uśmiech czy rozmowa.
3
Kolejnym pytaniem skierowanym do
rodziców było: Jakie są motywy stosowania nagród przez rodziców?
Najbardziej i najczęściej dzieci nagradzane są za dobre stopnie aż blisko 60%
rodziców za to właśnie ceni swoje dzieci. Jest to zjawisko niepokojące,
ponieważ dobre stopnie powinny być sukcesem dziecka i nagrodą za piątkę w
szkole powinna być zdobyta wiedza, jaką dziecko przyswoiło. Również fakt ten
może być niepokojący ze względu na to, że uczy się dzieci zdobywania wiedzy
po to, by otrzymać nagrodę od rodzica. Grzeczne i poprawne zachowanie jest
kolejną wartością, za którą dzieci dostają wyżej wymienione nagrody ( 45%
ankietowanych zaznaczyło tę odpowiedź). 42% rodziców nagradza swoje
dziecko gdy wykona ono czynność domową, o którą prosi rodzic. Posłuszeństwo
i posprzątanie swojego pokoju zdobyło 17% uznania wśród rodziców.
Spełnienie prośby rodziców jest kolejnym motywem do obdarowania dziecka
czymś wyjątkowym (9%). 9% rodziców chętnie nagradza swoje dziecko za
osiągnięcia sportowe i teatralne. Najmniej atrakcyjnymi rzeczami, za które
dziecko otrzymuje nagrodę są wizyty u dentysty, ładny rysunek, dbanie o swoje
przedmioty, chęć naprawy błędów ponieważ nie zdobyły one uznania nawet u
5% rodziców.
Na
pytanie
o
konsekwencje stosowania nagród zdania rodziców były podzielone. Ponad 22%
ankietowanych nie udzieliło żadnej odpowiedzi na to pytanie. 14% rodziców
uważa, że stosowanie nagród poprawia u dzieci poczucie własnej wartości i
dodaje pewności siebie. Nagrody zachęcają dziecko do poprawnego
zachowania, tak uważa 12,5% rodziców. Ponad 7% rodziców mówi, że dzięki
nagrodom ich dzieci są przekonane, że trud, jaki wkładają w daną czynność,
opłaca się i dzięki temu stara się lepiej wykonać zadanie. 7% rodziców uważa,
że nagroda psuje dziecko i to dzięki niej dziecko wykonuje daną czynność, a nie
z własnej woli. Negatywną opinię na temat nagród ma 6% rodziców, którzy
twierdzą, że nagrody rozpieszczają ich dzieci i powodują w nich brak
samodzielności. Opinie rodziców są bardzo podzielone, ponieważ kolejne 6%
ankietowanych uważa, że dzięki stosowaniu nagród dziecko wie, co jest dobre a
co złe i nabiera pozytywnego nastawienia do świata. Tylko 3 % rodziców mówi
o bezpieczeństwie jakie daje nagroda. Spośród 64 rodziców zaledwie 1,5%
deklaruje, że dziecko przez nagrodę czuje się kochane i jest posłuszne.
Pytanie ostatnie w ankiecie dotyczyło skuteczności nagród.
95% ankietowanych uważa, że stosowanie nagród jest skuteczne. Niewielu
rodziców bo 5% zadeklarowało, że nagrody nie są skuteczne.
Ankieta dotyczyła również kar,
jakie rodzice stosują wobec swoich dzieci. Najczęstszą karą jaką wykorzystują
rodzice jest zakaz wyjścia do kolegów ponad 45% ankietowanych udzieliło tej
odpowiedzi. Kolejną równie często stosowaną karą jest zakaz zabawy- 34%.
Prawie 30% rodziców stosuje jako karę zakaz gry na komputerze, telefonie czy
tablecie. Jest to bardzo niepokojące zjawisko tym bardziej, że nie było o tym
mowy w nagrodach, co oznacza, że używanie sprzętu elektronicznego jest
4
normą u dzisiejszych dzieci już w Szkole Podstawowej. 25% ankietowanych
zabrania swojemu dziecku oglądania telewizji. Badania pokazują, że u ponad
20% ankietowanych jedną z metod karania jest krzyk. Najgorszą karą dla
dziecka jest obojętność rodzica, 9% rodziców stosuję tę formę kary. 6%
rodziców wyraża swoje niezadowolenie. Mimo prawnego zakazu stosowania kar
cielesnych 6% rodziców stosuje tzw. „klapsy”. Rodzice używają siły fizycznej
wobec swojego dziecka. Mimo wielu kampanii i pedagogizacji rodziców nadal
występują kary cielesne. 4,5% rodziców straszy swoje dziecko, 3% stawia do
„kąta” oraz zabiera kieszonkowe. 1,5% rodziców każe dziecku klęczeć.
Na pytanie
jakie są motywy stosowania kar wobec dzieci odpowiedzi były bardzo podobne.
Najczęściej jak wynika z badań rodzice nagradzają dziecko za dobre stopnie.
Można więc wnioskować, że za złe oceny karzą. Było by to jednak błędne
myślenie ponieważ tylko 3% rodziców karze swoje dziecko za złe stopnie.
Lenistwo, niedotrzymywanie słowa, zapominanie jest najmniejszym rodzajem
przewinienia za, które dziecko otrzymuje karę, ponieważ tylko 3% rodziców
zaznaczyło tę odpowiedź. Część rodziców 4,5% traktuje bunt dziecka jako
formę sprzeciwu i za to dziecko może zostać ukarane. Lekceważące
zachowanie, nie stosowanie się do zasad panujących w domu oraz nie
odrobienie lekcji dla 6% rodziców jest powodem do ukarania dziecka. 9%
ankietowanych deklaruje, że karze swoje dziecko za bałagan w pokoju i bicie
oraz kłótnie z rodzeństwem i kolegami. Najczęściej jednak motywem
stosowania wyżej wymienionych kar jest brak u dziecka reakcji na prośby
rodziców- 39,5%, złe zachowania dziecka-25% oraz nie wykonywanie
obowiązków- 19%.
Na pytanie jakie są konsekwencje stosowania kar przez
rodziców odpowiedzi były podzielone. 26,5% rodziców nie udzieliła
odpowiedzi na to pytanie. Podobnie jak w pytaniu o konsekwencje nagród.
Rodzice nie widzą lub nie mają wyrobionego zdania na temat konsekwencji,
jakie mogą pojawić się po zastosowaniu kary. Jest to zjawisko niepokojące i
warte rozszerzenia badań. 12,5% ankietowanych uważa, że dzięki karze dziecko
bardziej się słucha. 10,5% rodziców mówi o posłuszeństwie jakie może
zaobserwować u swojego dziecka oraz o tym, że wie ono i rozumie, co źle
zrobiło. 9% rodziców uważa, że dziecko poprzez karę poświęci czas na refleksję
nad swoim negatywnym zachowaniem. Dzięki karze wychowanek staje się
obowiązkowy-6%. Kilku rodziców (3%) uważa, że kara zastosowana wobec
dziecka spowoduje okazywanie szacunku rodzicowi. Wielu ankietowanych
mówi o negatywnych konsekwencjach stosowania kar takich jak :
niedowartościowanie dziecka-4,5%, niska samoocena- 6%, gorsze
funkcjonowanie w grupie-3%, strach przed popełnianymi błędami-6%, zaczyna
kłamać-3% oraz, że będzie karać podobnie swoje dziecko 1,5%.
Na
pytanie ostatnie jak rodzice oceniają skuteczność stosowania kar 81%
ankietowanych odpowiedziało, że są one skuteczne a 19%, że nie są skuteczne.
Podsumowując należy wrócić do problemu głównego, który
5
brzmi następująco: Czym charakteryzuje się stosowanie kar i nagród wobec
dziecka w wieku wczesnoszkolnym? Z przeprowadzonych badań wynika, że
większość rodziców stosuje kary i nagrody. Główną nagrodą jest pochwała i jest
ona udzielana najczęściej za dobre oceny, jakie dziecko uzyskuje w szkole. Karą
zaś jest zakaz wyjścia do kolegów i rodzice stosują ją, gdy dziecko nie spełnia
ich próśb. Wychowanie nie jest łatwym zadaniem, często wymaga ze strony
rodzica dużo wysiłku i cierpliwości. Nikt nie rodzi się z umiejętnościami bycia
rodzicem, więc warto czasem dać sobie prawo do popełnienia błędów. Trzeba
się jednak na tych błędach uczyć. Jeśli zaś rodzice w postępowaniu wobec
dziecka będą się kierować przede wszystkim miłością i faktycznym dobrem
pociechy, te starania powinny przynieść pozytywne rezultaty. Antoine de SaintExupery pisał „ Tylko dzieci wiedzą, czego szukają”. Rodzic musi pozwolić
dziecku „szukać”. Rodzic musi być przewodnikiem życia dziecka a nie
scenarzystą.
Bibliografia:
1. Encyklopedia pedagogiczna, pod redakcją W. Pomykało, Warszawa
1997.
2. Gordon T. Wychowanie bez porażek, IW PAX, Warszawa 1991.
3. Jundziłł I. Nagrody i kary w wychowaniu, Warszawa 1986.
4. Mika S. Skuteczność kar w wychowaniu, Warszawa 1969.
5. Ochmański M. Nagrody i kary w wychowaniu dzieci w młodszym
wiek szkolnym, Warszawa 2001.
6. Ziemska M. Rodzina i dziecko, PWN, Warszawa 1986.
6