Kary i nagrody stosowane wobec dzieci w wieku wczesnoszkolnym we
Transkrypt
Kary i nagrody stosowane wobec dzieci w wieku wczesnoszkolnym we
Kary i nagrody stosowane wobec dzieci w wieku wczesnoszkolnym we współczesnej rodzinie Amanda Miszczak Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa w Chełmie Mazur Piotr - Prof. nadzw. dr hab. Piotr Mazur – Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa w Chełmi (Polska) Streszczenie: Kary i nagrody są środkami często stosowanymi w wychowaniu i nauczaniu dzieci. Służą one głównie do wywołania zmian w postępowaniu. W pracy tej przedstawione są definicje kar i nagród wybitnych pedagogów i psychologów. Pomimo związku pomiędzy nagrodą i karą zjawisk tych nie uważa się za symetryczne, ponieważ różne oddziaływania wychowawcze wywołują różne skutki w zachowaniu u dzieci. Praca przedstawia również badania dotyczące kar i nagród. Słowa klucze: kara, nagroda, rodzice, uczniowie, badania, Анотація: Покарання та заохочення, які зазвичай використовуються в вихованні та навчанні дітей. Вони використовуються в основному, щоб викликати зміни в поведінці. У даній роботі представлені визначення покарання і заохочення видатних педагогів і психологів. Незважаючи на взаємозв'язок між винагородою і заохочення вони по різному впливають на дітей і викликають різні результати в поведінці дітей. У статті представлені дослідження по заохочень і покарань. Ключові слова: покарання, нагорода, батьки, студенти, наукові дослідження Od urodzenia rozwój dziecka kierowany jest poprzez egzekwowanie zakazów, nakazów, poleceń czy instrukcji. Podstawowym procesem, dzięki któremu udaje się egzekwować wyżej wym ienione formy, jest uczenie się, a w nim wzmacnianie zachowań poprzez użycie nie tylko odpowiednich metod wychowawczych, ale i odpowiednich metod kierownictwa. Kary i nagrody są środkami często stosowanymi w wychowaniu i nauczaniu dzieci. Służą one głównie do wywołania zmiany w postępowaniu wychowanka. M. Ziemska wyraźnie zaznacza, iż stosując metody wychowawcze: „warto pamiętać, że są one celowymi, świadomymi, planowymi sposobami wychowania, którymi należy kształtować zarówno instrumentalne aspekty czynności, jak i odpowiednie ustosunkowania wychowanków, zgodnie z zamierzonymi celami 1 wychowania”1. Nagrody i kary należą do jednych z ważniejszych metod wychowawczych. Pojęcia nagrody i kary w wychowaniu istnieją od bardzo dawna i mimo, że zmieniają się ich metody stosowania to nadal towarzyszą pracy pedagogicznej. W przeszłości metodę oddziaływania wychowawczego stanowiły przede wszystkim kary cielesne. Miały one na celu wychować człowieka posłusznego ustalonym normom społecznym2. Obecnie twierdzi się (za autorami encyklopedii pedagogicznej), iż: „funkcję nagrody lub kary pełnić może każdy bodziec, czynnik czy zdarzenie, które wywierają wpływ na poprzedzającą je reakcję lub zachowanie […] nasilenie lub zwiększenie częstości poprzedzających je zachowań, nosi miano nagrody, jeśli zaś prowadzi do zmniejszenie częstości lub zaniku tego zachowania, pełni rolę kary”3. I. Jundziłł wskazuje, że: „nagradzanie i karanie jest uzależnione od całokształtu życia rodzinnego i oddziaływań stosowanych wobec dzieci, czyli od systemu wychowania”4. W literaturze psychologicznej funkcjonuje odmienne ujęcie problematyki nagród i kar. E. L. Thorndike, jeden z pierwszych psychologów teorii uczenia się, której w swojej pracy poświęcił dużo uwagi problemowi kar i skuteczności karania, wyróżnił dwa typy efektów i nazwał je nagrodą oraz karą. Wyżej wymieniony autor „nagrodę definiuje jako zadowalający stan organizmu, stan który przez organizm jest poszukiwany. Kara natomiast to niezadowalający stan organizmu, którego organizm unika”5. Największy zwolennik karania O. H. Mowrer uważa, że kara to również brak nagrody, „bowiem niezaspokojona nadzieja jest karą, a tym samym wygaszanie jest również skutkiem działania określonego rodzaju kar”6. Zauważono, iż psycholodzy uczenia się zupełnie inaczej podchodzili do znaczenia pojęć, jakimi są kary i nagrody, według E. L. Thorndike’a, B. F. Skinner’a, O. H. Mowrer’a i N. E. Miller’a to właśnie strach decydował o tym czy zaistniała kara bądź nagroda. Badacze twierdzili, że to właśnie kary są skuteczniejszymi metodami wychowawczymi, prowadzącymi do uniknięcia pewnych czynności i do zmiany w zachowaniu. Analiza powyższych stwierdzeń w psychologii wskazuje, że metody wychowawcze, jakimi są kara i nagroda oznaczają to samo, mimo że badacze posługują się inną terminologią w ich ujęciu „nagrodą jest wszystko to, co powoduje lub prowadzi do przyjemności, zaś karą - to co prowadzi do niechęci i ją wywołuje w organizmie”7. Pomimo 1 M. Ziemska . Rodzina i dziecko,Warszawa 1986, s. 327. M. Ochmański, Nagrody i kary w wychowaniu dzieci w młodszym wieku szkolnym, Warszawa 2001, s. 13 3 Nagrody i kary, [w:] Encyklopedia pedagogiczna, pod redakcją W. Pomykało, Warszawa 1997, s. 407. 4 I. Jundziłł, Nagrody i kary w wychowaniu, Warszawa 1986, s. 9. 5 S. Mika, Skuteczność kar w wychowaniu, Warszawa 1969, s. 21, 22. 6 S. Mika, op. cit., s. 42, 53. 7 M. Ochmański, Nagrody i kary w wychowaniu dzieci w młodszym wieku szkolnym, Warszawa 2001, s. 15. 2 2 związku pomiędzy nagrodą i karą zjawisk tych nie uważa się za symetryczne, ponieważ różne oddziaływania wychowawcze wywołują różne skutki w zachowaniu u dzieci. W ujęciu pedagogicznym kara i nagroda są środkami stosowanymi świadomie w celu wywołania zmiany w postępowaniu wychowanka. Pedagodzy zwracają uwagę na większą rolę stosowania metody nagrody, niż kary, ponieważ koryguje ona i efektywniej wzmacnia prawidłowe działania w wychowaniu dziecka. Reasumując powyższe rozważania należy stwierdzić, iż prawidłowe stosowanie nagród oraz kar wymaga od rodziców taktu oraz przemyślanego działania. Nagrody powinny być stosowane w parze z karami we właściwy sposób zależnie od danej sytuacji. Dlatego też ważne jest poznanie różnorodnych rodzajów kar i nagród stosowanych w wychowaniu rodzinnym. Aby bliżej poznać funkcjonowanie rodziny i metody wychowawcze jakie rodzice stosują wobec dzieci, przeprowadzono badanie w Szkole Podstawowej w Chełmie, gdzie w badaniach wzięło udział 64 rodziców ( 56 kobiet, 8 mężczyzn), którzy mają dzieci w wieku wczesnoszkolnym. Postawiono jeden problem badawczy : Czym charakteryzuje się stosowanie kar i nagród wobec dziecka w wieku wczesnoszkolnym? Do przeprowadzenia badania wykorzystano narzędzie jakim był kwestionariusz ankiety składający się z 12 pytań. Dane procentowe przedstawione poniżej nie sumują się, do 100 ponieważ badani mieli do wyboru więcej niż jedną odpowiedź. Wyszczególniono kilka problemów szczegółowych takich jak : Jaki rodzaj kar i nagród stosują rodzice? Jakie są powody stosowania kar i nagród przez rodziców? Jakie są konsekwencje stosowania kar i nagród przez rodziców? Jak rodzice oceniają skuteczność stosowania kar i nagród? Pierwszym pytaniem w ankiecie było: Jaki rodzaj nagród stosują rodzice wobec swoich dzieci? Z wnikliwej analizy wynika, że ponad 94% rodziców nagradza swoje dziecko pochwałą, 86% rodziców deklaruje, że jedną z metod nagradzania jest przytulenie dziecka i okazanie zadowolenia i miłości, 52% rodziców obdarowuje swoje dziecko jakąś nagrodą rzeczową, 50% rodziców oznajmia, że darzy swoje dziecko zaufaniem oraz wykonuje z dzieckiem czynność, którą dziecko samo sobie wybierze i jest to rodzaj nagrody. 41% rodziców wspólnie z dzieckiem bawi się i spędza czas. Słodycze mimo swojej szkodliwości zdobyły aż 37,5% poparcia rodziców jako forma nagrody. Oglądanie telewizji nie jest popularną metodą nagradzania ponieważ tylko 34% rodziców stosuje ją w codziennym życiu, co jest bardzo pozytywną wiadomością. Ostatnią rzadziej wymienianą, formą nagrody przez rodziców jest obdarowywanie dziecka pieniędzmi tylko 9% rodziców stosuje tę formę. Rodzice mieli również możliwość wymieniania dodatkowych nagród jakie stosują i 25% mówi, że nagrodą dla dziecka jest wspólne spędzanie wolnego czasu, czytanie książek, wycieczki, wieczór gier, zwykły uśmiech czy rozmowa. 3 Kolejnym pytaniem skierowanym do rodziców było: Jakie są motywy stosowania nagród przez rodziców? Najbardziej i najczęściej dzieci nagradzane są za dobre stopnie aż blisko 60% rodziców za to właśnie ceni swoje dzieci. Jest to zjawisko niepokojące, ponieważ dobre stopnie powinny być sukcesem dziecka i nagrodą za piątkę w szkole powinna być zdobyta wiedza, jaką dziecko przyswoiło. Również fakt ten może być niepokojący ze względu na to, że uczy się dzieci zdobywania wiedzy po to, by otrzymać nagrodę od rodzica. Grzeczne i poprawne zachowanie jest kolejną wartością, za którą dzieci dostają wyżej wymienione nagrody ( 45% ankietowanych zaznaczyło tę odpowiedź). 42% rodziców nagradza swoje dziecko gdy wykona ono czynność domową, o którą prosi rodzic. Posłuszeństwo i posprzątanie swojego pokoju zdobyło 17% uznania wśród rodziców. Spełnienie prośby rodziców jest kolejnym motywem do obdarowania dziecka czymś wyjątkowym (9%). 9% rodziców chętnie nagradza swoje dziecko za osiągnięcia sportowe i teatralne. Najmniej atrakcyjnymi rzeczami, za które dziecko otrzymuje nagrodę są wizyty u dentysty, ładny rysunek, dbanie o swoje przedmioty, chęć naprawy błędów ponieważ nie zdobyły one uznania nawet u 5% rodziców. Na pytanie o konsekwencje stosowania nagród zdania rodziców były podzielone. Ponad 22% ankietowanych nie udzieliło żadnej odpowiedzi na to pytanie. 14% rodziców uważa, że stosowanie nagród poprawia u dzieci poczucie własnej wartości i dodaje pewności siebie. Nagrody zachęcają dziecko do poprawnego zachowania, tak uważa 12,5% rodziców. Ponad 7% rodziców mówi, że dzięki nagrodom ich dzieci są przekonane, że trud, jaki wkładają w daną czynność, opłaca się i dzięki temu stara się lepiej wykonać zadanie. 7% rodziców uważa, że nagroda psuje dziecko i to dzięki niej dziecko wykonuje daną czynność, a nie z własnej woli. Negatywną opinię na temat nagród ma 6% rodziców, którzy twierdzą, że nagrody rozpieszczają ich dzieci i powodują w nich brak samodzielności. Opinie rodziców są bardzo podzielone, ponieważ kolejne 6% ankietowanych uważa, że dzięki stosowaniu nagród dziecko wie, co jest dobre a co złe i nabiera pozytywnego nastawienia do świata. Tylko 3 % rodziców mówi o bezpieczeństwie jakie daje nagroda. Spośród 64 rodziców zaledwie 1,5% deklaruje, że dziecko przez nagrodę czuje się kochane i jest posłuszne. Pytanie ostatnie w ankiecie dotyczyło skuteczności nagród. 95% ankietowanych uważa, że stosowanie nagród jest skuteczne. Niewielu rodziców bo 5% zadeklarowało, że nagrody nie są skuteczne. Ankieta dotyczyła również kar, jakie rodzice stosują wobec swoich dzieci. Najczęstszą karą jaką wykorzystują rodzice jest zakaz wyjścia do kolegów ponad 45% ankietowanych udzieliło tej odpowiedzi. Kolejną równie często stosowaną karą jest zakaz zabawy- 34%. Prawie 30% rodziców stosuje jako karę zakaz gry na komputerze, telefonie czy tablecie. Jest to bardzo niepokojące zjawisko tym bardziej, że nie było o tym mowy w nagrodach, co oznacza, że używanie sprzętu elektronicznego jest 4 normą u dzisiejszych dzieci już w Szkole Podstawowej. 25% ankietowanych zabrania swojemu dziecku oglądania telewizji. Badania pokazują, że u ponad 20% ankietowanych jedną z metod karania jest krzyk. Najgorszą karą dla dziecka jest obojętność rodzica, 9% rodziców stosuję tę formę kary. 6% rodziców wyraża swoje niezadowolenie. Mimo prawnego zakazu stosowania kar cielesnych 6% rodziców stosuje tzw. „klapsy”. Rodzice używają siły fizycznej wobec swojego dziecka. Mimo wielu kampanii i pedagogizacji rodziców nadal występują kary cielesne. 4,5% rodziców straszy swoje dziecko, 3% stawia do „kąta” oraz zabiera kieszonkowe. 1,5% rodziców każe dziecku klęczeć. Na pytanie jakie są motywy stosowania kar wobec dzieci odpowiedzi były bardzo podobne. Najczęściej jak wynika z badań rodzice nagradzają dziecko za dobre stopnie. Można więc wnioskować, że za złe oceny karzą. Było by to jednak błędne myślenie ponieważ tylko 3% rodziców karze swoje dziecko za złe stopnie. Lenistwo, niedotrzymywanie słowa, zapominanie jest najmniejszym rodzajem przewinienia za, które dziecko otrzymuje karę, ponieważ tylko 3% rodziców zaznaczyło tę odpowiedź. Część rodziców 4,5% traktuje bunt dziecka jako formę sprzeciwu i za to dziecko może zostać ukarane. Lekceważące zachowanie, nie stosowanie się do zasad panujących w domu oraz nie odrobienie lekcji dla 6% rodziców jest powodem do ukarania dziecka. 9% ankietowanych deklaruje, że karze swoje dziecko za bałagan w pokoju i bicie oraz kłótnie z rodzeństwem i kolegami. Najczęściej jednak motywem stosowania wyżej wymienionych kar jest brak u dziecka reakcji na prośby rodziców- 39,5%, złe zachowania dziecka-25% oraz nie wykonywanie obowiązków- 19%. Na pytanie jakie są konsekwencje stosowania kar przez rodziców odpowiedzi były podzielone. 26,5% rodziców nie udzieliła odpowiedzi na to pytanie. Podobnie jak w pytaniu o konsekwencje nagród. Rodzice nie widzą lub nie mają wyrobionego zdania na temat konsekwencji, jakie mogą pojawić się po zastosowaniu kary. Jest to zjawisko niepokojące i warte rozszerzenia badań. 12,5% ankietowanych uważa, że dzięki karze dziecko bardziej się słucha. 10,5% rodziców mówi o posłuszeństwie jakie może zaobserwować u swojego dziecka oraz o tym, że wie ono i rozumie, co źle zrobiło. 9% rodziców uważa, że dziecko poprzez karę poświęci czas na refleksję nad swoim negatywnym zachowaniem. Dzięki karze wychowanek staje się obowiązkowy-6%. Kilku rodziców (3%) uważa, że kara zastosowana wobec dziecka spowoduje okazywanie szacunku rodzicowi. Wielu ankietowanych mówi o negatywnych konsekwencjach stosowania kar takich jak : niedowartościowanie dziecka-4,5%, niska samoocena- 6%, gorsze funkcjonowanie w grupie-3%, strach przed popełnianymi błędami-6%, zaczyna kłamać-3% oraz, że będzie karać podobnie swoje dziecko 1,5%. Na pytanie ostatnie jak rodzice oceniają skuteczność stosowania kar 81% ankietowanych odpowiedziało, że są one skuteczne a 19%, że nie są skuteczne. Podsumowując należy wrócić do problemu głównego, który 5 brzmi następująco: Czym charakteryzuje się stosowanie kar i nagród wobec dziecka w wieku wczesnoszkolnym? Z przeprowadzonych badań wynika, że większość rodziców stosuje kary i nagrody. Główną nagrodą jest pochwała i jest ona udzielana najczęściej za dobre oceny, jakie dziecko uzyskuje w szkole. Karą zaś jest zakaz wyjścia do kolegów i rodzice stosują ją, gdy dziecko nie spełnia ich próśb. Wychowanie nie jest łatwym zadaniem, często wymaga ze strony rodzica dużo wysiłku i cierpliwości. Nikt nie rodzi się z umiejętnościami bycia rodzicem, więc warto czasem dać sobie prawo do popełnienia błędów. Trzeba się jednak na tych błędach uczyć. Jeśli zaś rodzice w postępowaniu wobec dziecka będą się kierować przede wszystkim miłością i faktycznym dobrem pociechy, te starania powinny przynieść pozytywne rezultaty. Antoine de SaintExupery pisał „ Tylko dzieci wiedzą, czego szukają”. Rodzic musi pozwolić dziecku „szukać”. Rodzic musi być przewodnikiem życia dziecka a nie scenarzystą. Bibliografia: 1. Encyklopedia pedagogiczna, pod redakcją W. Pomykało, Warszawa 1997. 2. Gordon T. Wychowanie bez porażek, IW PAX, Warszawa 1991. 3. Jundziłł I. Nagrody i kary w wychowaniu, Warszawa 1986. 4. Mika S. Skuteczność kar w wychowaniu, Warszawa 1969. 5. Ochmański M. Nagrody i kary w wychowaniu dzieci w młodszym wiek szkolnym, Warszawa 2001. 6. Ziemska M. Rodzina i dziecko, PWN, Warszawa 1986. 6