Jan S z a j d a

WODA-ŚRODOWISKO-OBSZARY WIEJSKIE
WATER-ENVIRONMENT-RURAL AREAS
www.imuz.edu.pl
2006: t. 6 z. 1 (16)
s. 207–220
© Instytut Melioracji i Użytków Zielonych w Falentach, 2006
POWODZIE W POLSCE – RODZAJE, WYSTĘPOWANIE
ORAZ SYSTEM OCHRONY PRZED ICH SKUTKAMI
Zbigniew KOWALEWSKI
Instytut Melioracji i Użytków Zielonych w Falentach, Zakład Zasobów Wodnych
Słowa kluczowe: gospodarka wodna, ochrona przeciwpowodziowa, powodzie
Streszczenie
W pracy zdefiniowano pojęcie wezbrania i powodzi, omówiono podstawowe rodzaje i typy powodzi występujących w Polsce i terminy ich występowania. Podano przykłady różnych powodzi,
które wystąpiły w Polsce w latach 1979–2000. Na tym tle scharakteryzowano system ochrony przeciwpowodziowej – z jednej strony jako system powiązań instytucjonalnych różnych jednostek zajmujących się zapobieganiem powodziom i ograniczaniem ich skutków, a z drugiej – jako zespół wybranych metod i działań związanych bezpośrednio z ochroną przeciwpowodziową.
WSTĘP
Powódź jest zjawiskiem losowym, jednym z naturalnych, ekstremalnych zjawisk przyrodniczych, często nadzwyczajnym i trudnym do przewidzenia (dokładne
określenie terminu, wielkości i miejsca wystąpienia). Udział powodzi w całości
strat na świecie powodowanych przez zjawiska ekstremalne ocenia się na ok. 30%
[MAJEWSKI, 2004].
Globalne zmiany klimatu powodują między innymi wzrost zagrożenia powodziami. Od początku lat 90. XX w. charakterystyczne stają się okresy suszy, mało
śnieżne zimy, często ze stosunkowo wysoką temperaturą, oraz deszcze nawalne
o dużym natężeniu. Te ostatnie, jeśli mają znaczny zasięg, stają się główną przyczyną powodzi, mogących wystąpić również poza dolinami rzecznymi w warunkach niekorzystnego ukształtowania terenu (obszary bezodpływowe lub o ograniczonych możliwościach odpływu) oraz gdy systemy melioracyjne są niedrożne.
Adres do korespondencji: doc. dr hab. Z. Kowalewski, Instytut Melioracji i Użytków Zielonych
w Falentach, Zakład Zasobów Wodnych, al. Hrabska 3, 05-090 Raszyn; tel. +48 (22) 720-05-35,
e-mail: [email protected]
208
Woda-Środowisko-Obszary Wiejskie t. 6 z. 1 (16)
Rozpatrując to zagadnienie, należy odróżnić mylone niekiedy pojęcia „wezbrania” i „powodzi”. Wezbranie to wzrost poziomu wody w ciekach, zbiornikach lub
morzu, niepowodujące szkód na sąsiadującym terenie. W ustawie „Prawo wodne”
z dnia 18 lipca 2001 r. „za powódź uznaje się wezbranie wody w ciekach naturalnych, zbiornikach wodnych, kanałach lub morzu, podczas którego woda po przekroczeniu stanu brzegowego zalewa doliny rzeczne albo tereny depresyjne i powoduje zagrożenie dla ludności lub mienia”. W praktyce powódź to nie tylko zagrożenie, ale również szkody ekonomiczne, społeczne i środowiskowe (zniszczenie
budynków, dróg, mostów, zabytków kultury materialnej i duchowej, dezorganizacja życia społecznego, szkody moralne, skażenie wód, terenu i in.). Podobnie powódź określana jest w UE, tj. jako „zjawisko naturalne, ale stające się katastrofą
w przypadku oddziaływania na życie ludzi i ich mienie” [DWORAK, GÖRLACH,
2005]. Ostatnio proponuje się również dwie bardzo krótkie i ogólne definicje,
zgodnie z pierwszą, zawartą w projekcie unijnym dyrektywy przeciwpowodziowej
„powódź oznacza czasowe zalanie wodą terenu zazwyczaj niezalanego”, wg drugiej „powódź to tymczasowe pokrycie powierzchni gruntu przez wodę poza jej
normalne granice” [Language…, 2005].
Po katastrofalnej powodzi, która wystąpiła w Polsce w połowie 1997 r., problematyka szeroko rozumianej ochrony przeciwpowodziowej stała się przedmiotem wielu dyskusji na łamach prasy, na konferencjach technicznych i naukowych
oraz działań podejmowanych przez administrację rządową i lokalną. Po uzyskaniu
członkostwa w UE we wszelkich działaniach związanych z ochroną przeciwpowodziową powinno się uwzględniać również zalecenia i wymogi wdrażanej obecnie
w naszym kraju Ramowej Dyrektywy Wodnej [2003].
RODZAJE I TYPY POWODZI
W literaturze przedstawiane są różne klasyfikacje powodzi, mniej lub bardziej
rozbudowane, związane z przyjętymi kryteriami dotyczącymi zasięgu, wielkości
i genezy powstania powodzi oraz charakteru wezbrania [BYCZKOWSKI, 2005;
LAMBOR, 1962; MIKULSKI, 1997; MIODUSZEWSKI, 1998; Ochrona…, 1992].
W pracy zestawiono podstawowe rodzaje i typy powodzi, uwzględniając terminy
ich występowania (tab. 1).
Z przedstawionego podziału wynika, że powodzie mogą pojawiać się w ciągu
całego roku, a w razie jednoczesnego oddziaływania kilku niekorzystnych czynników (nagłe ocieplenie, sytuacja baryczna, intensywne opady) w jednym rejonie
mogą wystąpić różne typy powodzi.
W Polsce najczęściej zdarzają się powodzie lądowe. Główną ich przyczyną są
opady nawalne, frontalne lub rozlewne, różniące się intensywnością i zasięgiem.
W ostatnich latach charakterystyczne było dość częste występowanie lokalnych,
Z. Kowalewski: Powodzie w Polsce – rodzaje, występowanie...
209
intensywnych opadów nawalnych. Wśród powodzi lądowych zdarzających się
w okresie zimowym wyróżniamy powodzie roztopowe i powodzie zatorowe. Przyczyną powodzi pierwszego typu jest gwałtowne topnienie pokrywy śnieżnej lub też
wystąpienie deszczu podczas okresowego ocieplenia w warunkach zamarzniętego
podłoża terenu zlewni. Przyczyną powodzi drugiego typu jest nagromadzenie
w określonym miejscu lodu lub śryżu ograniczających przepływ.
Powodzie morskie typu sztormowego zdarzają się w rejonach ujściowych odcinków rzek odpływających do morza i na terenach depresyjnych wybrzeża morskiego. Przyczyną są silne wiatry wiejące od strony morza w kierunku lądu, co
utrudnia odpływ wód rzecznych i powoduje ich podpiętrzenie oraz zalewanie terenów przyległych.
W ciągu całego roku mogą występować powodzie awaryjne. W zależności od
przyczyn można wydzielić wśród nich powodzie budowlane w przypadku technicznej awarii budowli hydrotechnicznych, zalewy celowe – gdy umyślnie niszczy
się budowle piętrzące (działania wojenne, terrorystyczne) oraz zalewy sterowane
z wykorzystaniem budowli hydrotechnicznych do skierowania wód powodziowych
w wybrane rejony doliny w celu ochrony terenów cenniejszych gospodarczo.
Powodzie mieszane zdarzają się na wybrzeżu morskim, gdy nakładają się oddziaływanie wiatru wiejącego od morza w stronę lądu i wezbranie cieków w tych
rejonach spowodowane opadami, roztopami lub zatorami. Powodzie te mogą więc
występować w różnych porach roku.
WYSTĘPOWANIE POWODZI W POLSCE
Pierwsze wzmianki i informacje o powodziach w Polsce znajdują się w różnego rodzaju kronikach, rocznikach itp. Nie są one ścisłe, ale świadczą, że ze względu na zasięg było to zjawisko odczuwalne społecznie, warte odnotowania. Dopiero
od początku XIX w. zaczęto prowadzić systematyczne pomiary poziomów wody,
umożliwiające uzyskanie dokładniejszych danych o rozmiarach powodzi. W pracy
zestawiono liczbę odnotowanych powodzi w poszczególnych wiekach (tab. 2).
Ocenia się, że po II wojnie światowej (lata 1946–2001) w Polsce wystąpiło 590
przypadków powodzi o różnym pochodzeniu i zasięgu, z czego 15 zakwalifikowano do katastrofalnych o zasięgu regionalnym [ŻELAZIŃSKI, 2005].
Powodzie są najbardziej odczuwalne w południowej Polsce, w dorzeczu górnej
i środkowej Odry oraz górnej Wisły. Najczęściej występują powodzie letnie typu
opadowo-nawalnego. Powodzie roztopowe dominują w środkowej części kraju
(środkowa Wisła, Narew, Bug, Noteć, Warta). Rzadziej zdarzają się powodzie
sztormowe występujące na Wybrzeżu, Żuławach oraz nad Zalewem Wiślanym
i Zalewem Szczecińskim.
W ciągu ostatnich trzydziestu lat w Polsce wystąpiły prawie wszystkie możliwe
typy powodzi. Przykładowe z nich przedstawiono poniżej.
210
Woda-Środowisko-Obszary Wiejskie t. 6 z. 1 (16)
Tabela 2. Największe powodzie w Polsce w poszczególnych wiekach [CIEPIELOWSKI, 1999; MIKUL1997; Ochrona…, 1992; STACHÝ, BOGDANOWICZ, 1997]
SKI,
Table 2. Largest floods in Poland in respective centuries [CIEPIELOWSKI, 1999; MIKULSKI, 1997;
Ochrona…, 1992; STACHÝ, BOGDANOWICZ, 1997]
Wiek
Century
X
XI
XII
XIII
XIV
XV
XVI
XVII
XVIII
XIX
XX
XXI
Lata, w których odnotowano wystąpienie powodzi
Years of flood occurrence
988
1097
1118
1221, 1235, 125, 1270, 1299
1310, 1342, 1347, 1368
1404, 1414, 1438, 1451, 1456, 1459, 1468, 1475, 1493
1500, 1501, 1515, 1564, 1570, 1593, 1598
1605, 1606, 1635
1719, 1724, 1736, 1774
1813, 1829, 1844, 1854, 1855, 1889
1903, 1924, 1925, 1934, 1940, 1947, 1948, 1953, 1958, 1960, 1962, 1965, 1970,
1972, 1976, 1977, 1979, 1980, 1982, 1983, 1985, 1987, 1994, 1996, 1997
2001, 2005,?
Powódź roztopowa – marzec, kwiecień 1979 r. Przyczyną były kilkakrotne
obfite opady śniegu i długotrwale utrzymująca się niska temperatura zimą
1978/1979. W dorzeczu Warty i Noteci opady wyniosły ok. 150 mm, a w dorzeczu
Bugu i Narwi – ok. 250 mm. Powstał zator na Wiśle na zbiorniku Włocławek oraz
zalewy w dorzeczu Warty z Prosną i Notecią, dorzeczu Narwi i Bugu.
Powódź zatorowa (zatorowo-śryżowa) – styczeń 1982 r. Rejon zbiornika
Włocławek i jego cofki. Spowodowana tygodniowym nagłym ociepleniem, po
wcześniejszych obfitych opadach śniegu i utworzeniu się pokrywy lodowej na
zbiorniku i dolnej Wiśle. Ponowne ochłodzenie, a w jego wyniku tworzenie się
śryżu wpłynęło na gwałtowny wzrost stanów wody, spotęgowany przejściem kulminacji wezbrania z górnych partii Wisły (3 880 m3·s–1). W rezultacie woda przelała się przez korony zapór bocznych i przerwała wały w rejonie sześciu przepompowni. Zalanych zostało ok. 10 500 ha terenów rolnych [Ochrona…, 1992].
Powódź sztormowa – styczeń 1983 r. Wystąpiła na terenie ówczesnych pięciu
województw: elbląskiego, gdańskiego, koszalińskiego, słupskiego i szczecińskiego.
Przyczyną były silne wiatry sztormowe o sile 8–10o w skali Beauforta i spiętrzenie
wody 50–60 cm powyżej poziomu średniego wzdłuż wybrzeża, doprowadzające do
przerwania obwałowań. Skutkiem tego było zalanie i podtopienie 9 000 ha użytków rolnych [Ochrona…, 1992].
Powódź opadowa (opadowo-rozlewna) – lipiec 1997 r. Wystąpiła w dorzeczu Odry i Wisły. Przyczyną były trzy serie opadów (3–10 lipca, 15–23 lipca i 24–
Z. Kowalewski: Powodzie w Polsce – rodzaje, występowanie...
211
–28 lipca). Wysokie opady na początku lipca najpierw miały miejsce w Czechach,
a następnie w południowej Polsce w warunkach nasyconego podłoża dorzeczy po
wcześniejszych opadach czerwcowych. W wyniku tego nastąpił dopływ Odrą
uformowanej fali powodziowej z Czech, zintensyfikowanej opróżnieniem części
czeskich zbiorników retencyjnych [MIKULSKI, 1997]. Drugą kulminację stanów
wody na Odrze spowodowały dopływy z górskich dopływów Odry z drugiej serii
opadów [STACHÝ, BOGDANOWICZ, 1997]. Podobnie w dorzeczu górnej Wisły wystąpiło niekorzystne nałożenie się wezbrań Wisły i jej dopływów. W tym rejonie
rolę redukcyjną (2–2,5-krotne zmniejszenie przepływu) spełnił zbiornik Czorsztyn-Niedzica na Dunajcu [KRAKOWSKI, NIEDBAŁA, 1997]. Skutki tej powodzi w kraju
to 55 ofiar śmiertelnych, zalanie ok. 503 000 ha gruntów i straty gospodarcze wynoszące 12,5 mld zł [EGLER, 2003].
Powódź awaryjna, budowlana – 2/3 lutego 2000 r. Miała miejsce na zbiorniku retencyjnym na rzece Młynówka w Górowie Iławeckim (woj. warmińsko-mazurskie). Zniszczona została zapora zbiornika i powstała fala powodziowa wysokości ok. 7 m [AMBROŻEWSKI, 2001]. Spowodowane to zostało błędami w trakcie projektowania, wykonawstwa oraz eksploatacji zapory i zbiornika. Bezpośrednią przyczyną było przelanie się wody przez koronę zapory i w konsekwencji jej
rozmycie. Skutkiem tej powodzi były trzy ofiary śmiertelne i znaczne straty materialne w mieście.
Z powyższych przykładów wynika, że o wystąpieniu powodzi decyduje wiele
czynników. Czynniki naturalne nakładają się na określone działania człowieka lub
ich brak. Stosowane środki techniczne w przypadku dużej skali i gwałtowności zjawiska mogą być niewystarczające do zapobieżenia jego katastrofalnym skutkom.
SYSTEM OCHRONY PRZECIWPOWODZIOWEJ
O efektywności ochrony przeciwpowodziowej decyduje praktyczne wdrożenie
zapisów z różnych ustaw i rozporządzeń związanych bezpośrednio lub pośrednio
z problematyką powodzi. Można wyróżnić co najmniej 30 podstawowych przepisów regulujących wybrane zagadnienia z zakresu ochrony przeciwpowodziowej
i usuwania skutków powodzi [EGLER, 2003]. Dotyczą one prawa wodnego, klęsk
żywiołowych, administracji rządowej, samorządów, państwowej straży pożarnej,
obrony cywilnej, sił zbrojnych, krajowego systemu ratowniczo-gaśniczego, zespołów reagowania kryzysowego, policji. Wynikają z nich określone kompetencje
i zadania poszczególnych instytucji, służb oraz administracji publicznej w zakresie
ochrony przeciwpowodziowej. Można więc mówić o istnieniu systemu ochrony
przeciwpowodziowej na płaszczyźnie powiązań instytucjonalnych i prawnych poszczególnych jednostek, który ma na celu zapobieganie powodziom i ograniczenie
ich skutków. W pracy zestawiono urzędy, instytucje i służby tworzące ten system
(rys. 1).
212
Woda-Środowisko-Obszary Wiejskie t. 6 z. 1 (16)
Z drugiej strony system ochrony przeciwpowodziowej może być rozpatrywany
jako zespół wybranych metod i działań związanych bezpośrednio z ochroną przeciwpowodziową (rys. 2). Zostanie on szczegółowo przedstawiony w dalszej części.
System ochrony przeciwpowodziowej
Flood control system
Działania organizacyjno-prawne
związane z ograniczaniem skutków powodzi
Legal-organizational measures
concerning flood control
Tworzenie osłony hydro-meteorologicznej
Metody ochrony przeciwpowodziowej
Establishing hydro-meteorological
protection
Flood control methods
Metody półtechniczne
Metody techniczne
Sami-technical methods
Technical methods
sfera gospodarki rolnej
ochrony bezpośredniej
agriculture zone
direct protection
sfera gospodarki leśnej
forestry zone
ochrony pośredniej
indirect protection
sfera melioracji
i gospodarki komunalnej
land reclamation
and municipal zone
Rys. 2. Schemat systemu ochrony przeciwpowodziowej jako zespołu wybranych metod i działań
Fig. 2. A scheme of flood control system as a set of selected methods and activities
Z. Kowalewski: Powodzie w Polsce – rodzaje, występowanie...
213
Działania organizacyjno-prawne. Stanowią one ważny element systemu
ochrony przeciwpowodziowej, związany z ograniczaniem ewentualnych skutków
powodzi. Są to działania planistyczne dotyczące zabudowy i zagospodarowania
terenów zagrożonych powodzią, wspomagania systemów monitoringu, prognozowania i ostrzegania, organizacji akcji przeciwpowodziowych, edukacji ludności
oraz związane z racjonalną eksploatacją infrastruktury wodnej.
Powyższe działania obejmują:
− wyznaczanie stref zagrożenia powodziowego;
− ograniczanie zabudowy na terenach szczególnie zagrożonych powodzią;
− warunkowe udostępnianie zabudowy terenów zagrożonych, z zastosowaniem
odpowiedniej konstrukcji budynków;
− przenoszenie istniejących obiektów na tereny wyżej położone;
− wywłaszczenia nieruchomości na terenach często zalewanych;
− wdrażanie programów rolno-środowiskowych;
− tworzenie systemu dotacji i ubezpieczeń;
− doskonalenie lokalnych systemów osłony hydrometeorologicznej (prognozy,
ostrzeżeń) obszarów nieobjętych ogólnopolską siecią monitoringu IMGW;
− tworzenie struktur organizacyjnych społeczności lokalnych przygotowanych na
koordynację działań związanych z ewakuacją i niesieniem pomocy;
− działania informacyjne i edukacyjne przeznaczone dla ludności w rejonach zagrożonych powodzią;
− doskonalenie struktur organizacyjnych zarządzania gospodarką wodną (problematyka eksploatacji infrastruktury wodnej przed i w czasie powodzi – sterowanie pojemnością zbiorników retencyjnych, zasobami wodnymi w zlewniach
itp.).
Osłona hydro-meteorologiczna. Powodź z 1997 r. uświadomiła konieczność
stworzenia w kraju nowoczesnej osłony hydro-meteorologicznej. Obecnie dobiega
końca proces modernizacji państwowej służby hydrologiczno-meteorologicznej
IMGW [MIARKIEWICZ, SASIN, 2005]. Sieć obserwacyjno-pomiarowa IMGW
obejmuje: 1000 posterunków opadowych, 800 posterunków wodowskazowych, 61
stacji hydrologiczno-meteorologicznych, 8 radarów meteorologicznych, 9 stacji
detekcyjnych do wykrywania i lokalizacji burz oraz 2 numeryczne modele mezoskalowe w systemie prognozowania meteorologicznego.
Dane z tej sieci stanowią podstawę systemu hydrologii, integrującego różne
zadania i systemy funkcjonujące w IMGW. W efekcie powstała osłona hydrologiczno-meteorologiczna jako system informowania i ostrzegania o przebiegu zjawisk meteorologicznych oraz hydrologicznych na obszarze kraju, służąca organom
administracji państwowej i różnym służbom ustawowo zobowiązanym do współdziałania w zwalczaniu klęsk żywiołowych oraz innym użytkownikom.
Metody ochrony przeciwpowodziowej. Metody te można podzielić na techniczne i półtechniczne. Metody techniczne są stosowane w różnym zakresie od
214
Woda-Środowisko-Obszary Wiejskie t. 6 z. 1 (16)
wieków. W zależności od sposobu i terminu ingerencji tych metod w zjawisko
powodzi można wyróżnić metody ochrony bezpośredniej (czynnej) i ochrony pośredniej.
I. Metody techniczne bezpośredniej ochrony przeciwpowodziowej mają na
celu głównie bezpieczne odprowadzenie wód wielkich oraz zmniejszenie fal powodziowych.
Metody ochrony bezpośredniej w zależności od lokalnych warunków obejmują
budowę:
− obwałowań,
− zbiorników retencyjnych,
− zbiorników suchych,
− kanałów ulgi,
− wrot przeciwsztormowych,
− polderów przeciwpowodziowych,
lub wykorzystanie:
− lodołamaczy,
− materiałów wybuchowych.
II. Metody techniczne pośredniej ochrony przeciwpowodziowej – uzupełniające i wspomagające metody ochrony bezpośredniej. Można tu zaliczyć:
− przystosowanie do powodzi konstrukcji mostów i dróg dojazdowych (możliwie
wysoki poziom mostu, duże światło, odsuwanie przyczółków od brzegu rzeki,
obniżenie poziomu dróg dojazdowych w dolinie);
− przebudowę, uszczelnienie fundamentów i ścian (budowa specjalnych przesłon,
osłon), zmianę funkcji obiektów mieszkalnych zagrożonych powodzią (funkcji
poszczególnych kondygnacji);
− dostosowanie konstrukcji sieci kanalizacyjnych do ewentualnego zalewu (możliwość odcięcia sieci kanalizacyjnej od instalacji wewnątrz budynku);
− przygotowanie elementów technicznych związanych z akcją przeciwpowodziową (lokalizacja i budowa magazynów, przygotowanie rezerwowych złóż gruntu, worków, folii, włókniny, narzędzi itp.).
III. Półtechniczne metody ochrony przeciwpowodziowej – wykorzystywanie
naturalnych możliwości retencyjnych zlewni w wyniku zastosowania wybranych
zabiegów technicznych lub podjęcia decyzji planistycznych (organizacyjnych).
Podejmowane zabiegi mają na celu zwiększenie retencji dorzecza (zlewni) i opóźnienie spływu powierzchniowego, ograniczanie odpływu z cieków, rzek, rowów,
jezior, szczególnie w górnych i wododziałowych częściach zlewni, w których nie
ma zagrożenia powodziowego. Mają one związek z działaniami w sferze gospodarki rolnej, gospodarki leśnej oraz melioracji w połączeniu z gospodarką komunalną, wpływając nie tylko na ochronę przeciwpowodziową, ale też ochronę przed
erozją oraz kształtowanie wielkości i struktury zasobów wody w zlewni.
Z. Kowalewski: Powodzie w Polsce – rodzaje, występowanie...
215
• Działania w sferze gospodarki rolnej obejmują:
− zabiegi agrotechniczne,
− głęboką orkę,
− orkę w poprzek stoków,
− zwiększenie udziału próchnicy (nawożenie organiczne, przyorywanie resztek
żniwnych, wapnowanie),
− zwiększenie udziału użytków zielonych i pastwisk w rejonach podatnych na
erozję.
• Działania w zakresie gospodarki leśnej to:
− zalesienia (dolesienia),
− ograniczanie powierzchni zrębów,
− ograniczanie zrębów w dolinach cieków,
− unikanie tworzenia rynien erozyjnych w trakcie transportu drewna,
− ograniczanie przebiegu dróg wzdłuż stoków,
− regulowanie odpływu z cieków na terenach leśnych.
• Działania w dziedzinie melioracji i gospodarki komunalnej:
− regulowanie odpływu z systemów melioracyjnych,
− tworzenie mikrozbiorników i małych zbiorników wodnych,
− renaturyzacja oczek wodnych, torfowisk, terenów zabagnionych w zlewni
i dolinach cieków,
− tworzenie zadrzewień śródpolnych,
− szersze wykorzystywanie biologicznej zabudowy cieków,
− retencjonowanie i hamowanie odpływu z terenów uszczelnionych (dróg, placów, parkingów, dachów itp.).
Wykonując określone działania w ramach systemu ochrony przeciwpowodziowej, należy pamiętać, że nie zawsze są one obojętne dla środowiska przyrodniczego, przede wszystkim stanu ekologicznego wód. Wpływ ten powinien być jak najmniejszy i wynikać ze świadomej analizy kilku wariantowych rozwiązań. Jest to
związane z wdrożeniem w Polsce Ramowej Dyrektywy Wodnej [2003] – podstawowego dokumentu określającego zasady gospodarki wodnej w Unii Europejskiej.
Głównym celem dyrektywy jest stworzenie podstaw do ochrony wód powierzchniowych i podziemnych, między innymi po to, aby unikać dalszego pogarszania się
stanu ekosystemów wodnych i zależnych od nich ekosystemów lądowych oraz
obszarów wilgotnych, a także dążyć do łagodzenia oddziaływania powodzi [ROTKO, 2003].
216
Woda-Środowisko-Obszary Wiejskie t. 6 z. 1 (16)
WNIOSKI
1. Powodzie mają charakter losowy i istnieje możliwość wystąpienia w przyszłości stanów wody przekraczających dotychczasowe wartości maksymalne oraz
powstania szkód powodziowych niezależnie od zabezpieczeń.
2. Stopień i zakres zastosowania poszczególnych metod ochrony przeciwpowodziowej (półtechnicznych, technicznych) zależą od charakteru rejonu chronionego – stosowanie metod półtechnicznych na obszarach znacznie zabudowanych
ma ograniczony zasięg, a metod technicznych na terenach rolniczych nie zawsze
jest w pełni celowe.
3. Planując wszelkie działania ochrony przeciwpowodziowej, szczególnie
w zakresie przestrzennego zagospodarowania dolin rzecznych, należy mieć na
uwadze możliwie jak największe ograniczenie ich wpływu na zasoby środowiska,
zgodnie z realizacją celów Ramowej Dyrektywy Wodnej.
4. Ważne znaczenie w procesie przygotowania do ewentualnych powodzi oraz
w ograniczeniu ewentualnych ich skutków mają działania organizacyjno-prawne.
5. Doświadczenia ostatnich powodzi z 1997 i 2001 r. w Polsce wpłynęły na intensyfikację działań w zakresie poprawy osłony hydrometeorologicznej, prognozowania, organizacji służb państwowych odpowiedzialnych za zapobieganie, bezpośrednią ochronę podczas powodzi i usuwanie jej skutków, wprowadzania zmian
w uregulowaniach prawnych dotyczących klęsk żywiołowych, w tym powodzi,
oraz ustalania stref zagrożenia powodziowego.
LITERATURA
AMBROŻEWSKI Z., 2001. Stan techniczny małych obiektów piętrzących wodę na tle katastrofy zapory
w Górowie Iławeckim. Gosp. Wod. nr 11 s. 472–476.
BYCZKOWSKI A., 2005. W sprawie definicji powodzi. Prz. Geofiz. z. 1–2 s. 73–76.
CIEPIELOWSKI A., 1999. Podstawy gospodarowania wodą. Warszawa: Wydaw. SGGW ss. 326.
DWORAK T., GÖRLACH B., 2005. Flood pisk management in Europe – the development of a common
EU policy. Int. J. River Basin Manag. vol. 3 no 2 s. 97–103.
EGLER R., 2003. System ochrony przeciwpowodziowej kraju. Cz. 1. Gosp. Wod. nr 4 s. 143–148; Cz.
2. Gosp. Wod. nr 5 s. 189–197.
KRAKOWSKI W., NIEDBAŁA J., 1997. Efekty redukcji fali powodziowej przez ZZW Czorsztyn–
–Niedzica i Sromowce Wyżne. Forum Nauk.-Tech. – Powódź 1997. Ustroń 10–12 września.
Warszawa: Wydaw. IMGW s. 313–324.
LAMBOR J., 1962. Metody prognoz hydrologicznych. Warszawa: WKiŁ ss. 86.
Language of pisk. Project definitions, 2005: http:\\www.floodsite.net.
MAJEWSKI W., 2004. Światowy Dzień Wody 2004. W: Woda i kataklizmy. Materiały z posiedzenia
Komitetu Gospodarki Wodnej PAN, Warszawa 29 III 2004. Gdańsk: Wydaw. KDW PAN s. 10–
–18.
MIARKIEWICZ M., SASIN M., 2005. Rola i zadania osłony hydrologiczno-meteorologicznej i narzędzi
ją wspomagających w przeciwdziałaniu skutkom zagrożeń naturalnych. W: Hydrotechnika
Z. Kowalewski: Powodzie w Polsce – rodzaje, występowanie...
217
VII’2005. Sympozjum ogólnokrajowe, Ustroń 17–19 maja 2005. Katowice: Śląska Rada NOT
FSNT s. 55–64.
MIKULSKI Z., 1997. Powódź jako odwieczna klęska żywiołowa. Gosp. Wod. nr 11 s. 364–370.
MIODUSZEWSKI W., 1998. Woda jako czynnik zagrożenia w krajobrazie rolniczym. W: Zagrożenia
klęskami żywiołowymi. Red. B. Więzik, M. Maciejewski. Mater. Konf. Bielsko-Biała 14–16
października. Kraków: Wydaw. Nauk. DWN s. 33–42.
Ochrona przed powodzią, 1992. Pr. zbior. Falenty: Wydaw. IMUZ ss. 262.
Ramowa Dyrektywa Wodna (RDW) i metody wspomagania jej wdrażania wynikające ze Wspólnej
Polityki Rolnej (WPR), 2003. Tłumaczenie dokumentu roboczego Unii Europejskiej (DG
ENV.B.1/BB D, 2002). Falenty: Wydaw. IMUZ ss. 27.
ROTKO J., 2003. Zgodność ustawy „Prawo wodne” z Ramową Dyrektywą Wodną. Gosp. Wod. nr 7
s. 272–277.
STACHÝ J., BOGDANOWICZ E., 1997. Przyczyny i przebieg powodzi w lipcu 1997 r. Gosp. Wod. nr 11
s. 344–350.
Ustawa z dnia 18 lipca 2001 r. „Prawo wodne”. Dz. U. 2001 nr 115 poz. 1229.
ŻELAZIŃSKI J., 2005. Ogólne wiadomości o wezbraniach i powodziach. Szkolenie – przyjazna środowisku strategia ochrony przed powodzią. Warszawa: IMGW: http:\\ www.tnz.most.org.pl
/pow/imgw_w2.htm.
Zbigniew KOWALEWSKI
FLOODS IN POLAND – TYPES, OCCURRENCE AND FLOOD CONTROL SYSTEM
Key words: flood, flood control system, water management
Summary
The notions of flood and high water are defined in the paper and classification of basic types of
floods in Poland is provided together with periods of their occurrence. The examples of different
floods which took place in the country in the years 1979–2000 are given. The flood control system is
described as a network of institutions responsible for flood control activities and as a set of selected
methods and measures related directly to the flood control.
Recenzenci:
doc. dr hab. Leszek Łabędzki
dr inż. Leonard Szczygielski
Praca wpłynęła do Redakcji 24.10.2005 r.
Tabela 1. Podstawowe rodzaje i typy powodzi oraz terminy ich występowania
Table 1. Basic classification of floods and terms of their occurrence
Typy powodzi i terminy ich występowania
Types of floods and terms of their occurrence
półrocze hydrologiczne zimowe
półrocze hydrologiczne letnie
winter half-year
summer half-year
Rodzaje powodzi
Origin of floods
miesiące months
XI
Morskie Sea
XII
I
II
III
IV
V
VI
VII
sztormowe storm
VIII
IX
X
sztormowe storm
opadowe rainfall
Lądowe Inland
roztopowe snowmelt
zatorowe ice jam
sztormowo-opadowe
storm-rainfall
Mieszane Mixed
sztormowo-roztopowe storm-snowmelt
sztormowo-zatorowe storm-ice jam
sztormowo-opadowe
storm-rainfall
Ministerstwo Środowiska
Krajowy Zarząd Gospodarki
Wodnej
Ministerstwo Rolnictwa
i Rozwoju Wsi
Wojewódzkie zarządy
melioracji i urządzeń
wodnych
Regionalne zarządy
gospodarki wodnej
Ośrodki koordynacyjno-informacyjne osłony
przeciwpowodziowej
Instytut Meteorologii
i Gospodarki Wodnej
Ministerstwo Spraw
Wewnętrznych
Krajowe Centrum Koordynacji
Ratownictwa i Ochrony Ludności
Komendy Głównej Państwowej
Straży Pożarnej
Rządowy Zespół Koordynacji
Kryzysowej
Wojewódzkie zespoły
reagowania kryzysowego
Kancelaria Prezesa Rady
Ministrów
Obrona Cywilna Kraju
Powiatowe zespoły reagowania
kryzysowego
Biuro ds. Usuwania Skutków
Powodzi
Gminne zespoły reagowania
kryzysowego
Instytut Geologiczny
Policja
Wojewodowie
Starostowie
Wójtowie
Burmistrzowie,
prezydenci miast
Siły zbrojne
Samorządy wojewódzkie
Samorządy powiatów
Samorządy gmin
Straż pożarna
Rys. 1. Urzędy, instytucje i służby związane z systemem ochrony przeciwpowodziowej
Ministry of Environment
National Board of Water
Management
Ministry of Agriculture and Rural
Development
Provincial boards of
reclamation and water
facilities
Regional boards of water
management
Ministry of Internal Affairs
National Centre for Rescue
Coordination of the State Fire
Department Headquarters
Government Crisis Group
Provincial crisis groups
Coordination and information
centers for anti-flood
protection
Prime Minister’s Office
Civil Defense
County crisis groups
Bureau of Flood Mitigation
Institute of Meteorology and
Water Management
Commune crisis groups
Geological Institute
Police
Voivods
Starosts
Commune chiefs
Mayors
Army
Provincial authorities
County authories
Commune authorities
Fire departments
Fig. 1. Offices, institutions and services responsible for the flood control system