docFarmaceutyczny Przegl¹d Naukowy Spis Treści: 2 10 15 20 26 36 44
download 
Reklamacja Transkrypt
Farmaceutyczny Przegl¹d Naukowy Spis Treści: 2 10 15 20 26 36 44
Nr 6/2007 Szanowni Państwo, Koleżanki i Koledzy Koledzy,, Drodzy Czytelnicy Czytelnicy,, Index Copernicus 1,73 MNiI 3,00 Redaktor Naczelny: Prof. dr hab. Krystyna Olczyk Adres redakcji: Wydawnictwo PGK MEDIA POLSKA ul. Stokrotek 51, 43-384 Jaworze Górne k. Bielska-Białej, Konsultacyjna Rada Naukowa Przewodniczący: Prof. dr hab. Krystyna Olczyk Członkowie: Prof. dr hab. Barbara Błońska - Fajfrowska Prof. dr hab. Jerzy Brandys Prof. dr hab. Elżbieta Brezińska Prof. dr hab Ewa Buszman Prof. dr hab. Zofia Dzierżewicz Prof. dr hab. Kazimierz Głowniak Prof. dr hab. Edmund Grześkowiak Prof. dr hab. Ewa Jagiełło-Wójtowicz Prof. dr hab. Krzysztof Jędrzejko Prof. dr hab. Krzysztof Jonderko Prof. dr hab. Jan Kowalski Prof. dr hab. Jerzy Kwapuliński Prof. dr hab. Jan Pachecka Prof. dr hab. Jerzy Pałka Prof. dr hab. Janusz Pluta Prof. dr hab. Janusz Solski Prof. dr hab. Artur Stojko Prof. dr hab. Maria Wardas Prof. dr hab. Marek Wesołowski Prof. dr hab. Ludmiła Węglarz Dr hab. Barbara Pilawa prof. nadzw. ŚAM Dr hab. Zdzisława Kondera - Anasz Dr hab. Urszula Mazurek Dr hab. Andrzej Plewka Dr hab. Krzysztof Solarz Dr hab. Krystyna Trzepietowska - Sępień Wydawca: Adres Wydawcy: Wydawnictwo PGK MEDIA POLSKA ul. Stokrotek 51, 43-384 Jaworze Górne k. Bielska-Białej, tel. (0-33) 817-38-79 fax (0-33)817-36-31 P.G.K. Media Polska należy do Konsorcjum Wydawnictw Medycznych. Tradycyjnie zapraszam do lektury naszego Farmaceutycznego Przeglądu Naukowego ukowego.. Z ogromną radością donoszę, iż wzrasta aktywność Szanownych Autorów w zakresie przedkładania Redakcji prac, bowiem pojawiła się „kolejka” artykułów w oczekiwaniu na publikację. Przyznać muszę, iż nie sądziłam dotąd, że ten ujęty w cudzysłowie wyraz zabrzmi tak szczególnie sympatycznie, bowiem jak pamiętamy z nie tak dawnych lat, „kolejka” kojarzyła się jedynie z przykrym i uciążliwym oczekiwaniem czy wręcz „polowaniem” na coś, nie koniecznie szczególnie cennego, ale potrzebnego. Choć za oknem – mimo że to jeszcze nie wakacje – panują letnie upały, to mobilizować się trzeba do trudów zaliczeniowo – egzaminacyjnych. Wysoka temperatura otoczenia nie zwalnia także od nieustannego czuwania nad stanem naszego dorobku naukowego. Nasze artykuły z pewnością przydadzą się i tym, których uczymy – studentom magistrantom, doktorantom i specjalizantom. Z myślą i o Nich, nie zaniedbujmy swej twórczej pracy. Warto – po pewnej przerwie – przypomnieć, iż Farmaceutyczny Przegląd Naukowy będzie – dla Osób tym zainteresowanych – miejscem publikacji prac zjazdowych, które pierwotnie prezentowane będą w formie streszczeń na XX Naukowym Zjeździe Polskiego Towarzystwa Farmaceutycznego. Możliwość opublikowania streszczeń w formie pełnotekstowych prac będzie nie tylko nowością, ale i zarazem korzyścią dla czynnych uczestników Zjazdu. W następnym numerze Przeglądu podsumuję pokrótce stan przygotowań zjazdowych. A na razie, życząc pełni sił na ten nadchodzący, trudny okres zmagań sesyjnych, pozdrawiam Wszystkich Tych, którzy wzięli w dłoń nasze wspólne czasopismo, a na łamy jego życzliwie spojrzeli. Krystyna Olczyk Spis Treci: Hormonalna terapia zastępcza (HTZ) ze szczególnym 2 uwzględnieniem estradiolu podawanego przezskórnie RHODIOLA ROSEA – roślina o działaniu adaptogen- 10 nym. Nowe możliwości w walce ze stresem i chorobami cywilizacyjnymi Nowa generacja środków adaptogennych 15 Prezydent Konsorcjum: dr n. med. Adam Kwieciński Właściwości antyoksydantów w profilaktyce i leczeniu 20 różnych procesów chorobowych ze szczególnym uwzględnieniem chorób układu krążenia oraz nowotworów Marketing Manager: Anna Janik [email protected] Pochodne chinoliny o aktywności przeciwnowotworowej 26 Opracowanie graficzne i skład: Robert Cyganik Wszystkie materiały opublikowane w piśmie objęte są ochroną Prawa autorskiego. Projekty chronione są Ustawą o Prawie autorskim i pokrewnych prawach z 1994 r. (Dz. U. Nr 24, poz. 83). Redakcja zastrzega sobie dostosowania nadesłanych materiałów do potrzeb pisma. Przedruki możliwe jedynie za zgodą wydawcy. Za treść materiałów reklamowych oraz listów od czytelników redakcja nie odpowiada. Porównanie przeciwbakteryjnej aktywności soli srebro- 36 wej sulfadiazyny i maści propolisowej w gojeniu doświadczalnych ran oparzeniowych. XX Naukowy Zjazd Polskiego Towarzystwa Farmaceu- 44 tycznego English for Pharmacists 56 English Booster Dose 23 57 Farmaceutyczny Przegl¹d Naukowy 1 Hormonalna terapia zastêpcza (HTZ) ze szczególnym uwzglêdnieniem estradiolu podawanego przezskórnie Nr 6/2007 Dr n. med. Wojciech Kluszczyk1 Dr n. med. Adam Kwieciñski2 1 Specjalista ginekolog-po³o¿nik, Szpital nr 1 w Wodzis³awiu l¹skim 2 Specjalista farmakolog, Klinika w. Katarzyny w Krakowie Wstęp Około 100 lat temu przeciętna długość życia k obiety nie przekraczała wiek u menopauzy wieku menopauzy.. Dzisiaj średnia długość życia kobiet w Polsce wydłużyła się do 80 lat. Oznacza to, że jedna trzecia życia przeciętnej kobiety przypada na okres pomenopauzalny owodem jego wydłużenia się jest niePowodem nopauzalny.. P wątpliwie mniejsza śmiertelność w okresie rozrodczym, jak i mniejsza zapadalność na choroby zbierające do niedawna ogromne śmiertelne żniwo (choroby zak aźne, infek cje). zakaźne, infekcje). W chwili obecnej w Pols ce żyje około 7,5 mln Polsce k obiet po 45-tym rok u życia, w któr ym, według roku którym, Światowej Organizacji Zdrowia (WHO – W orld World Health Organization Organization)) i piśmiennictwa poświęconego temu zagadnieniu, rozpoczyna się formalnie przedmenopauzalny okres życia. Menopauzę rozpoznaje się, gdy u kobiety po 40tym roku życia przez ponad 6 miesięcy nie występują samoistne krwawienia miesięczne i stężenie FSH przekracza 30 U/l, a stężenie estradiolu jest mniejsze niż 30 pg/ml. W krajach rozwiniętych gospodarczo średni wiek wystąpienia menopauzy wynosi około 51 lat. U kobiet w Polsce menopauza występuje wcześniej – około 49 roku życia. Na obniżenie wieku wystąpienia menopauzy istotny wpływ mają takie czynniki, jak: palenie papierosów, niski poziom socjo-ekonomiczny, niepłodność, krótsze cykle miesiączkowe. Wiadomo obecnie, że w krajach, w których kobiety są niedożywione i mają niski standard życia, menopauza przychodzi zdecydowanie wcześniej niż w krajach rozwiniętych przemysłowo i o wysokim standardzie. Problemy zdrowotne okresu menopauzy Definicja okresu menopauzy i podział Jest rzeczą oczywistą, że tak długiego okresu menopauzy nie można traktować jako jedności, gdyż inne problemy życiowe i zdrowotne ma, przykładowo, kobieta 45-letnia, a inne 65-letnia. Uwzględniając ten fakt, okres menopauzalny życia kobiety został podzielony. Zgodnie z raportem WHO – Research on the menopause in the 1990s premenopauza jest to przedział między okresem pełnej reprodukcji a menopauzą, rozpoczynający się około 2 lata przed menopauzą. Perimenopauzą nazywany jest okres rozpoczynający się krótko przed menopauzą i trwający rok po jej wystąpieniu. Postmenopauza to okres liczony od zaprzestania miesiączkowania. Obecnie wprowadzony jest w literaturze naukowej podokres IV – określany jako geriopauza geriopauza, obejmujący późne lata życia kobiety. 2 Farmaceutyczny Przegl¹d Naukowy Menopauza nie jest chorobą, ale zachodzące w tym okresie zmiany fizjologiczne związane z narastającym deficytem estrogenów mogą być przyczyną wielu problemów zdrowotnych, którym towarzyszy często poczucie dyskomfortu i obniżonej jakości życia. Najbardziej typowe dolegliwości menopauzy to uderzenia gorąca i nocne poty. Uderzeniom gorąca często towarzyszą: kołatania serca i uczucie lęku, zaburzenia snu, które powodują uczucie narastającego zmęczenia, drażliwość oraz zaburzenia koncentracji, utrudniając tym samym codzienną aktywność i pogarszając jakość życia kobiety. Szacuje się, że uderzenia gorąca występują u blisko 85% kobiet, z czego 10–15% wymaga leczenia. Zdaniem niektórych badaczy, inne podstawowe objawy menopauzalne występują z następującą częstością: – depresja – 57%; – uderzenia gorąca – 53%; Hormonalna terapia zastêpcza (HTZ) ze szczególnym uwzglêdnieniem estradiolu podawanego przezskórnie Nr 6/2007 – zaburzenia snu – 52%; – brak libido – 37% – suchość pochwy – 21%. Częstość występowania typowych objawów wegetatywnych waha się od kilku w tygodniu do kilku w ciągu godziny. Psychopatologia tego zjawiska nie jest całkowicie wyjaśniona i związana jest prawdopodobnie z kontrolą funkcji nerwów sympatycznych i skórnym przepływem krwi. Zaburzenia okresu menopauzy dotyczą praktycznie wszystkich aspektów biologicznego życia kobiety. Najczęściej obserwowanymi zmianami są objawy naczynioruchowe, zaburzenia emocjonalne, zmiany w kośćcu oraz zaburzenia metabolizmu lipidów i węglowodanów. Pomenopauzalne zmiany zwiększają ryzyko wystąpienia choroby niedokrwiennej serca i mózgu, osteoporozy i złamań patologicznych, obniżenia sprawności fizycznej, paradontozy, zaćmy, zmian zanikowych w układzie moczowo-płciowym, boli stawowo-mięśniowych itd. Wszystkie te czynniki powodują rozpoczęcie procesu apoptozy oraz starzenia się fizycznego i psychicznego. Należy przyjąć, że najważniejszym czynnikiem życia w okresie menopauzalnym jest jego jakość. Na obniżenie jakości życia wpływają przede wszystkim choroby wieku menopauzalnego. Według danych publikowanych przez Polskie Towarzystwo Kardiologiczne, kobiety polskie w wieku menopauzalnym umierają najczęściej na choroby serca i wielkich naczyń – 59% ogółu zgonów. Na wszystkie choroby onkologiczne umiera natomiast 20,5% kobiet. Tak więc te 2 grupy chorób mają zasadniczy wpływ na długość życia kobiet polskich. Rola hormonalnej terapii zastępczej (HTZ) Nie ulega wątpliwości, że niedobór estrogenów u kobiet po wygaśnięciu czynności jajników w okresie pomenopauzalnym może powodować zarówno nieprzyjemne dolegliwości, jak i poważne problemy zdrowotne. Ze względu na wydłużający się przeciętny okres życia kobiet poświęca się tym zagadnieniom wiele uwagi. Ze względu na wspomnianą już długość życia kobiety po menopauzie. Oczywiste wydaje, że powinno dążyć się do tego, aby lata te były spędzone w dobrym zdrowiu fizycznym i umysłowym. Należy zatem dbać o jakość życia, starać się zapobiegać i przeciwdziałać dolegliwościom, chorobom i procesom degeneracyjnym, które u kobiet nasilają się wskutek niedoboru estrogenów po wejściu w okres menopauzy. Wymienione stany są wskazaniem do podjęcia 4 Farmaceutyczny Przegl¹d Naukowy postępowania profilaktycznego i terapeutycznego, które może obejmować stosowanie hormonalnej terapii zastępczej (estrogenów, gestagenów, androgenów i sterydów o różnorodnym oddziaływaniu hormonalnym), selektywnych modulatorów receptora estrogenowego i fitoestrogenów. W ramach niniejszego opracowania ujęto zastosowanie hormonalnej terapii zastępczej ze -estradiolu podaszczególnym uwzględnieniem 17 17b-estradiolu wanego przezskórnie przezskórnie. Zastępcza terapia hormonalna estrogenami (z dodatkiem progestagenów u kobiet, które nie miały usuniętej macicy) skutecznie łagodzi wiele z wyżej wspomnianych objawów i w znacznym stopniu zapobiega lub opóźnia występowanie powyższych schorzeń. Pozytywne działanie estrogenów na zdrowie kobiet to między innymi: – zapobieganie zmianom zanikowym w układzie moczowo-płciowym i skórze; – zapobieganie resorpcji kości, osteoporozie, złamaniom patologicznym i wypadaniu zębów; – działanie rozkurczowe na naczynia krwionośne, wpływające na poprawę ukrwienia serca i mózgu; – antyoksydacyjny i przeciwzapalny wpływ na tkanki; – zapobieganie miażdżycy przez obniżenie frakcji LDL cholesterolu i podwyższenie HDL cholesterolu; – zapobieganie zanikowi neuronów w mózgu i obniżaniu sprawności umysłowej; – zmniejszenie częstości występowania niektórych nowotworów, takich jak rak jelita grubego; – zapobieganie i/lub opóźnianie występowania zaćmy i zwyrodnienia siatkówki oka; – przeciwdziałanie nadciśnieniu; – zmniejszenie bólów stawowo-mięśniowych; – zapobieganie chorobie wieńcowej i zawałom serca; – ogólne zmniejszenie umieralności u kobiet w wieku pomenopauzalnym. Obok istniejących wskazań każdorazowo należy azań do HTZ do któwykluczyć istnienie przeciwwsk przeciwwskazań rych zalicza się aktualnie: – niezdiagnozowane krwawienia z narządu płciowego; – niektóre schorzenia mózgu; – ostrą fazę zakrzepicy naczyń głębokich; – ostrą niewydolność wątroby; – przebyty lub aktualnie występujący nowotwór złośliwy piersi; – rozpoznany rak endometrium. Nr 6/2007 Hormonalna terapia zastêpcza (HTZ) ze szczególnym uwzglêdnieniem estradiolu podawanego przezskórnie Dlatego warunkiem bezpiecznego stosowania HTZ leczenia jest przeprowadzenie szczegółowej oceny klinicznej, obejmującej wykonanie badania ginekologicznego z wymazem cytologicznym, USG ginekologicznego z oceną endometrium oraz mammografii. Wśród zalecanych badań dodatkowych wymienia się również ocenę parametrów profilu lipidowego, układu krzepnięcia i prób wątrobowych. Wybór preparatu hormonalnego Podstawowe znaczenie w aspekcie bezpiecznego prowadzenia terapii ma właściwy wybór preparatu hormonalnego. W hormonalnej terapii zastępczej stosuje się estrogeny naturalne, które są dobrze tolerowane przez ustrój i wykazują najbardziej fizjologiczne działanie. Najaktywniejszym i najczęściej stoso-estradiol wanym spośród nich jest 17 17b-estradiol -estradiol. Jest to naturalny hormon syntetyzowany i uwalniany w 95% przez komórki ziarniste jajnika. W niewielkiej ilości powstaje z estronu na drodze odwracalnej konwersji zachodzącej w tkankach docelowych; małe ilości estradiolu powstają także w wyniku aromatyzacji dehydroepiandrosteronu (DHEA) i testosteronu poza jajnikiem. Estradiol działa za pośrednictwem swoistych receptorów, a głównymi narządami docelowymi są: narządy płciowe, gruczoł sutkowy, podwzgórze i przysadka. Stężenie hormonu w surowicy zależy od fazy cyklu i u kobiet w wieku rozrodczym waha się w granicach 60-1300 pmol/l. Estrogeny warunkują drugo- i trzeciorzędowe cechy płciowe u kobiet: pobudzają rozwój macicy, jajowodów, pochwy, zewnętrznych narządów płciowych i gruczołów sutkowych. W endometrium wywołują zmiany proliferacyjne, powodują przyrost masy mięśnia macicy, a poprzez pobudzenie syntezy prostaglandyn zwiększają jej pobudliwość skurczową; pobudzają wydzielanie śluzu szyjkowego z jednoczesnym rozkurczaniem błony mięśniowej szyjki macicy, umożliwiając penetrację plemników. W pochwie wywołują wzrost, dojrzewanie i złuszczanie komórek nabłonka. W sutku pobudzają rozwój podścieliska i tkanki tłuszczowej oraz wzrost nabłonka kanalików i pęcherzyków gruczołowych. Wpływ ogólnoustrojowy estradiolu przejawia się działaniem: kościotwórczym, pobudzającym syntezę białek w wątrobie, zwiększającym wytwarzanie tlenku azotu, prostacykliny i hamującym wytwarzanie tromboksanu i endoteliny, zmniejszającym stężenie frakcji LDL-cholesterolu, zwiększającym stężenie frakcji HDL (z wyjątkiem estradiolu stosowanego przezskórnie), VLDL i triglicerydów. Estradiol zwiększa w surowicy stężenie czynnika krzepnięcia VII oraz białka C, zmniejsza stężenie inhibitora aktywatora plazmi- nogenu 1, fibrynogenu i antytrombiny III. Wpływa na biosyntezę tłuszczów, białek, zasad purynowych i pirymidynowych, zmniejsza stężenie glukozy na czczo; zwiększa przepuszczalność błon komórkowych poprzez większe nawodnienie – poprawia elastyczność skóry i stan błon śluzowych. Wpływa na rozmieszczenie tkanki tłuszczowej (ukształtowanie sylwetki kobiecej). Działa korzystnie na stan psychiczny i emocjonalny oraz libido. Estradiol może być podawany p.o., i.m., przezskórnie, donosowo i dopochwowo. Wchłania się z przewodu pokarmowego, skóry i błon śluzowych. Po podaniu i.m. powoli wchłania się z miejsca wstrzyknięcia. Po wchłonięciu w około 50% wiąże się z białkami osocza. W trakcie „pierwszego przejścia” przez wątrobę jest szybko metabolizowany do mniej czynnych metabolitów – estriolu i estronu. Dostępność biologiczna estradiolu podanego p.o. wynosi około 5-7%. t1/2 w osoczu wynosi około 7 godzin. Wydalany głównie z moczem w postaci metabolitów (siarczanów, glukuronianów), częściowo w postaci niezmienionej. Należy wymienić również estriol, estrogeny skoniugowane i związki steroidowe o częściowym działaniu estrogennym. Estriol wywiera korzystny wpływ na błonę śluzową układu moczowo-płciowego dlatego też jest stosowany w leczeniu zmian zanikowych, stanów zapalnych pochwy i cewki moczowej oraz nietrzymania moczu, pozytywnie wpływa na samopoczucie kobiety. Estrogeny skoniugowane są uzyskiwane z moczu źrebnych klaczy. Są naturalnymi obcogatunkowymi estrogenami – 20-35% siarczanu ekwiliny i ekwileniny oraz 50-60% siarczanu estronu i nieznaczne ilości estradiolu. Prawdopodobnie dlatego, że w organizmie ludzkim nie występują specyficzne układy metabolizujące estrogeny końskie, estrogeny skoniugowane mają przedłużony efekt kliniczny. Terapię dla kobiet po menopauzie należy w miarę możliwości indywidualizować, w każdym przypadku biorąc pod uwagę dolegliwości, styl życia, poziom wiedzy, czynniki ryzyka, obciążenia dziedziczne, wagę, poziom cholesterolu, gęstość masy kostnej, nastawienie psychiczne i wiele innych indywidualnych czynników, tak aby leczenie było jak najbardziej korzystne dla zdrowia oraz gwarantowało jak najlepszą jakość życia pacjentki. Istotną zaletą indywidualnego podejścia do leczenia jest umożliwienie pacjentkom czynnego uczestnictwa w podejmowaniu decyzji o rozpoczęciu lub zaniechaniu długoterminowego przyjmowania preparatów hormonalnych. Farmaceutyczny Przegl¹d Naukowy 5 Hormonalna terapia zastêpcza (HTZ) ze szczególnym uwzglêdnieniem estradiolu podawanego przezskórnie Nr 6/2007 Wybór drogi podania leku Kolejnym ważnym zagadnieniem jest właściwy u . Terapia doustna nie leku wybór drogi podawania lek jest wskazana w przypadku występowania kamicy pęcherzyka żółciowego oraz w stanach zaburzonej czynności wątroby i w hipertriglicerydemii. Zaleca się również ostrożność przy stosowaniu estrogenoterapii doustnej w przypadkach umiarkowanego nadciśnienia i leczonego wyrównanego nadciśnienia. Obok korzystnego efektu podawania estrogenów naturalnych jakim jest obniżenie stężenia cholesterolu całkowitego, obniżenie cholesterolu LDL i wzrost stężenia cholesterolu HDL, niekorzystnym efektem takiej terapii jest podwyższenie stężenia triglicerydów. Stężenie triglicerydów wyższe niż 500 mg/dl stanowi przeciwwskazanie do doustnego podawania estrogenów ze względu na ryzyko wystąpienia ostrego zapalenia trzustki. Leczenie doustne wywiera wpływ na układ krzepnięcia, nie jest więc zalecane w przypadku zapalenia żył w wywiadzie. W ostatnim czasie coraz częściej wykorzystuje się parenteralne podawanie estradiolu estradiolu. Ten sposób podawania zapewnia uniknięcie wysokiego stężenia substancji czynnej w krążeniu wrotnym wątroby. Możliwe drogi podania parenteralnego to: plastry, implanty podskórne, wstrzyknięcia domięśniowe, kremy, żele, krople donosowe, preparaty podawane dopochwowo i domacicznie. Jak widać w terapii hormonalnej mamy do wyboru różne drogi podania hormonów. Jednakże najpopularniejszymi nadal formami terapii hormonalnej pozostaje droga doustna (oral) i przezskórna (transdermal). W przypadku formy przezskórnej myślimy przede wszystkim o plastrach, gdyż forma żelów przezskórnych stanowi w naszym kraju margines tego typu terapii. W Stanach Zjednoczonych, które są największym rynkiem dla hormonalnej terapii zastępczej na świecie, już na początku lat 90-tych ubiegłego stulecia przezskórne podawanie estrogenów u kobiet w okresie menopauzy w postaci plastrów było drugą pod względem popularności, po tabletkach doustnych, formą leczenia hormonalnego. W naszym kraju ta forma HTZ zaczęła zyskiwać na popularności w połowie lat 90-tych. Ponieważ koszty terapii przezskórnej były początkowo zdecydowanie wyższe od kosztów terapii doustnej, w oczywisty sposób wpływało to na preferowanie doustnej formy HTZ przez pacjentki. Stan ten na szczęście należy już do przeszłości, dzięki czemu obecnie ta forma leczenia hormonalnego stała się równie popularna, jak doust- 6 Farmaceutyczny Przegl¹d Naukowy na HTZ. Także pojawienie się nowych sposobów podawania estrogenów w ramach HTZ (np. wspomniane już żele przezskórne) nie wpłynęło na fakt, że pacjentki rozpoczynając terapię hormonalną często proszą lekarza właśnie o plastry, a w przypadku, gdy już od pewnego czasu biorą hormony, domagają się zmiany na tę formę przezskórnej hormonoterapii. Pod wieloma względami przezskórne podawanie estrogenów ma przewagę nad drogą doustną. Przezskórna droga podawania estrogenów w postaci plastrów powoduje, że estradiol (E2) osiąga określony narząd docelowy z pominięciem krążenia wrotnego. Pozwala to uniknąć efektu „pierwszego przejścia” hormonu przez wątrobę. Dzięki temu dobowa dawka leku ok. 40 razy! razy!), a metazostaje wyraźnie zredukowana (ok. bolizm hepatocytów ulega minimalnym zmianom w porównaniu z metodą doustną. Ma to swoje określone konsekwencje metaboliczne i jest równocześnie przyczyną wielu różnic w działaniu pomiędzy przezskórną a doustną formą terapii. W przypadku doustnego podania hormonu większa część E2 zostaje zmetabolizowana w wątrobie do mało aktywnego estronu (E1), co powoduje, że stosunek E1/E2 przy tej terapii wzrasta do 5:1, podczas gdy metoda przezskórna utrzymuje go na poziomie 1:1, co jest wartością charakterystyczną dla kobiet przed menopauzą. Niewielkie dobowe dawki E2 uwalniane z plastra wystarczają więc w zupełności do leczenia objawów wypadowych, a redukcja dolegliwości klimakterycznych zachodzi szybko, już w trakcie pierwszego miesiąca HTZ i jest utrzymywana na wystarczającym poziomie w kolejnych cyklach leczniczych. Ważne jest także, że stosowanie przezskórnej HTZ zapewnia utrzymanie względnie stałego poziomu steroidów płciowych, bez tak charakterystycznych dla doustnej formy wahań w stężeniach przyjmowanych hormonów – szybki wzrost z następowym szybkim spadkiem poziomu podawanego leku. Wśród innych przykładów wykazujących przewagę przezskórnej terapii hormonalnej nad doustną należy wymienić: – brak wyraźnego, prozakrzepowego wpływu na układ krzepnięcia, co bywa obserwowane w trakcie doustnej HTZ (wzrost stężenia czynnika VII, wzrost stężenia F1+2 i D-dimerów, spadek stężenia t-PA, wzrost stężenia białka C-reaktywnego); – brak wzrostu stężenia trójglicerydów w trakcie przezskórnej HTZ; – brak wpływu na stężenie angiotensynogenu (substrat reniny) – wzrost podczas doustnej HTZ; – brak wpływu na wzrost wysycenia żółci chole- Nr 6/2007 Hormonalna terapia zastêpcza (HTZ) ze szczególnym uwzglêdnieniem estradiolu podawanego przezskórnie sterolem, co jest charakterystyczne dla terapii doustnej. Z powyższego wynika, że przezskórny typ terapii hormonalnej jest w wielu sytuacjach klinicznych lepszą opcją terapeutyczną dla kobiet w okresie menopauzy niż droga doustna. Powinien być wprowadzany przede wszystkim u pacjentek z chorobami układu krążenia (nadciśnienie tętnicze, miażdżyca naczyń, żylaki kończyn dolnych), nieprawidłowym profilem lipidowym (szczególnie hipertrójglicerydemią) i gospodarką węglowodanową, chorobami układu pokarmowego (np. kamica pęcherzyka żółciowego), otyłością brzuszną (i zespołem polimetabolicznym) oraz niskim compliance. Nadto przezskórna HTZ jest uważana za bardziej fizjologiczny niż droga doustna sposób podawania hormonów, który umożliwia precyzyjną regulację stężenia estradiolu we krwi. Choć w obydwu typach terapii objawy niepożądane mają podobny charakter i są wyraźnie zależne od dawki leku, to wiele kobiet (np. z bólami głowy i wymiotami podczas doustnej HTZ) lepiej toleruje przezskórną formę hormonoterapii. Kobiety menopauzalne w mniejszym procencie nie przestrzegają zaleceń lekarskich, jeśli stosują przezskórną (3,7%), a nie doustną HTZ (9,2%). Przezskórna HTZ charakteryzuje się również wyższym odsetkiem kontynuacji – po roku terapii stosuje ją o 25% więcej kobiet niż ma to miejsce w przypadku terapii doustnej, a ponad 70% kobiet biorących udział w badaniach klinicznych woli stosować plastry niż wcześniej przyjmowane tabletki. Z punktu widzenia pacjentki najważniejszą rzeczą jest skuteczność zastosowanej terapii, manifestująca się (głównie) poprzez redukcję nasilenia dolegliwości klimakterycznych oraz brak objawów ubocznych, mogących towarzyszyć leczeniu hormonalnemu. Wysoka skuteczność przy niskim odsetku objawów niepożądanych powoduje dobrą akceptację przezskórnej terapii przez pacjentki, a także chęć powrotu do HTZ po dłuższej lub krótszej przerwie. Zakończenie Dzięki coraz szerszej gamie preparatów hormonalnych dostępnych na naszym rynku, obecnie mamy coraz większe możliwości bardziej racjonalnego stosowania substytucji hormonalnej, indywidualnie dostosowanej zarówno do wieku, ogólnego stanu zdrowia oraz oczekiwań pacjentek. Coraz częściej do pozajelitowgo podawania leków wykorzystywane są sys- temy przezskórne. Ta droga podawania leku często jest lepiej akceptowana przez pacjentki, nie tylko z powodu wygody stosowania, ale przede wszystkim z powodu większego bezpieczeństwa takiej terapii. Lek podawany transdermalnie wymaga stosowania mniejszych dawek niż lek stosowany doustnie, przez co jest bezpieczniejszy i lepiej tolerowany przez pacjentki. Te zalety są szczególnie istotne dla osób przyjmujących długotrwale wiele leków z powodu schorzeń ogólnych. Proponując wybrany schemat leczenia hormonalnego, należy uwzględnić preferencje pacjentki co do drogi podania preparatu, jak i wiele czynników pozamedycznych, m.in. możliwości finansowe pacjentki, akceptację comiesięcznych krwawień, poziom wykształcenia pacjentki (zdolności percepcji) szczególnie, gdy zalecamy stosowanie dwóch preparatów metodą cykliczną czy sekwencyjną. Piśmiennictwo: 1. Alpaian M. i wsp.: Short-term estrogen administration ameliorates dobutamine-induced myocardial ischemia in postmenopausal women with coronary artery disease. J. Am. Coll. Cardiol. 1997, 30: 1466-71. 2. Balfour JA, Heel RC. Transdermal estradiol: a review of its pharmacodynamic and pharmacokinetic properties, and therapeutic efficacy in the treatment of menopausal complaints. Drugs 1990; 40: 561-82. 3. Boyd RA, Zegarac EA, Eldon MA, et al. Pharmacokinetic characterization of 7-day 17ß-estradiol transdermal delivery system In healthy postmenopausal women. Pharm Res 1993; 10: S332. 4. Brincat M. i wsp.: Long-term effects of the menopause and sex hormones on skin thickness. Br. J. Obstet. Gynaecol. 1985, 92: 256-9. 5. Calle E.E. i wsp.: Estrogen replacement therapy and risk of fatal colon cancer in a prospective cohort of postmenopausal women. J. Natl. Cancer. Inst. 1995, 87: 517-23. Farmaceutyczny Przegl¹d Naukowy 7 Hormonalna terapia zastêpcza (HTZ) ze szczególnym uwzglêdnieniem estradiolu podawanego przezskórnie Nr 6/2007 6. Cano A. Compliance to hormone replacement therapy in menopausal women controlled in third level academic centre. Maturitas 1994; 20: 91-9. term effects of transdermal and oral hormone replacement therapy on post-menopausal bone loss. Osteoporosis Int 1994; 4: 341-8. 7. Cheang A, Sitruk-Ware R, Samsioe G. Transdermal oestradiol and cardiovascular risk factors. Br J Obstet Gynaecol 1994; 101: 571-81. 21. Hulley S. i wsp.: For the Heart and Estrogen/progestin Replacement Study (HERS) Research Group. Randomized trial of estrogen plus progestin for secondary prevention of coronary heart disease in postmenopausal women. JAMA. 1998, 280: 605-13. 8. Connell EB. Przezskórne leczenie estrogenami. Med po Dyp 1998; 3: 45-52. 9. Corson SL. A decade of experience with transdermal estrogen replacement therapy: overview of key pharmacologic and clinical findings. Int J Fertil 1993; 38: 79-91. 10. Cumming R.G., Mitchell P.: Hormone replacement therapy, reproductive factors, and cataract. Am. J. Epidemiol. 1997,145: 242-9. 11. Ettinger B. i wsp.: Reduced mortality associated with long-term postmenopausal estrogen therapy. Obstet Gynecol. 1996, 1:6-12. 12. Evans MP, Fleming KC, Evans MJ. Hormone replacement therapy: management of common problems. Mayo Clin Proc 1995; 70: 800-5. 13. Fantl J.A., Cardozo L., McClish D.K., and the Hormones and Urogenital Therapy Committee. Estrogen therapy in the management of urinary incontinence in postmenopausal women: a Meta-analysis. First report of the Hormones and Urogenital Therapy Committee. Obstet Gynecol. 1994, 83: 12-18. 14. Grady D, Ettinger B, Tosteson AN, et al. Predictors of difficulty when discontinuing postmenopausal hormone therapy. Obstet Gynecol 2003; 102 (6): 1233-39. 15. Grady D. i wsp.: Hormone therapy to prevent disease and prolong life in postmenopausal women. Ann. Intern. Med. 1992, 117: 1016-37. 16. Grodstein F, Stampfer MJ. The epidemiology of coronary heart disease and estrogen replacement in postmenopausal women. Prog Cardiovasc Dis. 1995;38:199-210. 17. Grodstein F. i wsp.: Postmenopausal hormone therapy and mortality. N. Engl. J. Med. 1997, 336: 1769-75. 18. Grodstein F. i wsp.: Post-menopausal hormone use and tooth loss: a prospective study. J. Am. Dent. Assoc. 1996, 127: 370-7. 19. Hillard T. Evaluation and Management of the HRT Candidate. Int J Fertil 1997; 42 Suppl 2: 347. 20. Hillard TC, Whitcroft SJ, Marsch MS, et al. Long- 8 Farmaceutyczny Przegl¹d Naukowy 22. Ibarra de Palacios P, Schmidt G, Sergejew T, et al. Comparative study to evaluate skin irritation and adhesion of Estradot and Climara in healthy postmenopausal women. Climacteric 2002; 5 (4): 383-9. 23. Jacobs D.M. i wsp.: Cognitive function in nondemented older women who took estrogen after menopause. Neurology 1998, 50: 368-73. 24. Klein B.E.K. i wsp.: Is there evidence of an estrogen effect on age-related lens opacities? Arch. Opthalmol. 1994, 112: 85-91. 25. Mercuro G. i wsp.: Estradiol-17b reduces blood pressure and restores the normal amplitude of the circadian blood pressure rhythm in post-menopausal hypertension. Am. J. Hypertens. 1998, 11: 909-13. 26. Michaelsson K., Baron J.A., Farahmand B.Y. for the Swedish Hip Fracture Study Group. Hormone replacement therapy and risk of hip fracture: population based case-control study. BMJ 1998, 316: 1858-63. 27. Nevitt M.C. i wsp.: Association of estrogen replacement therapy with the risk of osteoarthritis of the hip in elderly white women. Study of Osteoporotic Fractures Research Group. Arch. Intern. Med. 1996, 156: 2073-80. 28. Ohkura T. i wsp.: Estrogen increases cerebral and cerebellar blood flows in postmenopausal women. Menopause 1995, 2: 13-18. 29. Palacios S. Current perspectives on the benefits of HRT in menopausal women. Mauritas 1999; 33: 1-13. 30. Pertyński T, Stachowiak G. Przezskórne podawanie 17-beta estradiolu. Postęp w hormonalnej terapii zastępczej? Prz Menopauz 2004; 3: 41-8. 31. Raport WHO: Research on the menopause in 1990»s. WHO, Genewa 1996. 32. Recker R.R. i wsp.: Bone saving effects of low dose continuos estrogen/progestin with calcium and vitamin D in elderly women: a randomized controlled trial. Ann. Intern. Med. 1999, 130: 897-906. 33. Resnick S.M. i wsp.: Estrogen replacement therapy Nr 6/2007 Hormonalna terapia zastêpcza (HTZ) ze szczególnym uwzglêdnieniem estradiolu podawanego przezskórnie and longitudinal decline in visual memory. Neurology. 1997, 49: 1491-7. 34. Samsioe G. HRT in Europe. Int J Fertil 1995; 40 Suppl 3: 124. 35. Shaywitz S.E. i wsp.: Effect of estrogen on brain activation patterns in postmenopausal women during working memory tasks. JAMA 1999, 281: 1197-1202. 36. Stampfer M.J., Colditz G.A.: Estrogen replacement therapy and coronary heart disease: a quantitative assessment of the epidemiologic evidence. Prev. Med. 1991, 20: 47-63. 37. Thomas T., Rhodin J.A.G.: Vascular actions of estrogen and Alzheimer’s disease. Alzheimer’s Reports. 1998, 2(S1): 42. 38. Toole J, Silagy S, Maric A, et al. Evaluation of irritation and sensitisation of two 50 microg/day oestrogen patches. Maturitas 2002; 43 (4): 257-63. 39. Van Erpecum KJ, Van Berge Henegouwen GP, Verschoor L, et al. Different hepatobiliary effects of oral and transdermal estradiol in postmenopausal women. Gastroenterology 1991; 100: 482-8. 40. Vehkavaara S, Silveira A, Hakala-Ala-Pietila T, et al. Effects of Oral and Transdermal Estrogen Replacement Therapy on Markers of Coagulation, Fibrinolysis, Inflammation and Serum Lipids and Lipoproteins in Postmenopausal Women. Thromb Haemost 2001; 85: 619-25. 41. Wakatsuki A. i wsp.: Effect of estrogen and simvastatin on low-density lipoprotein subclasses in hypercholesterolemic postmenopausal women. Obstet. Gynecol. 1998, 92: 367-72. 42. Wysowski DK, Golden L, Burke L. Use of menopausal estrogens and medroxyprogesterone in Unites States. Obstet Gynecol 1995; 85: 6-10. Farmaceutyczny Przegl¹d Naukowy 9 RHODIOLA ROSEA rolina o dzia³aniu adaptogennym. Nowe mo¿liwoci w walce ze stresem i chorobami cywilizacyjnymi Nr 6/2007 Woskowina jako przezprze³ykowej problem terapeutyczny Leczenie siarczanem glukozaminy Wspó³czesne choroby zwyrodnieniowej mo¿liwoci wykorzystania stawów technikiuszna stymulacji serca Rhodiola rosea a plant of adaptogen activity. New possibilities of using Rhodiola rosea in treating stress and civilizational diseases. Andrzej Jankowski, Ewa D³ugosz, Ma³gorzata GadomskaNowak, Nidal Laraki Katedra i Zak³ad Farmacji Stosowanej l¹skiej Akademii Medycznej Kierownik: dr hab. n.farm. Andrzej Jankowski Streszczenie Artykuł zawiera krótką charakterystykę gatunku Rhodiola rosea, skład chemiczny i właściwości farmakologiczne surowca. Na szczególną uwagę zasługują adaptogeny salidrozyd i rozawina, występujące w korzeniu Rhodiola rosea. Są one pomocne w walce ze stresem, wpływają na ośrodkowy system nerwowy. Roślina ta wykorzystywana jest również w chorobach układu krążenia, chorobach nowotworowych, ma również działanie immunostymulujące. Wyciąg z korzenia Rhodiola rosea jest obiecującą alternatywą lub uzupełnieniem dla stosowanych współcześnie leków. Ze względu na niską toksyczność i dobre efekty terapeutyczne może być stosowana bezpiecznie i długotrwale. Różeniec górski (Rhodiola rosea L). znany również jako „złoty korzeń”, „arktyczny korzeń”, należy do rodziny Crassulaceae (Gruboszowate). Jest rośliną leczniczą, występującą głównie w górzystych terenach Syberii, w mniejszym stopniu w Europie i Ameryce Północnej. Osiąga wysokość ok. 70 cm, a jej żółte kwiaty pachną podobnie jak olejek różany. W medycynie wykorzystywany jest korzeń i kłącze, zawierające szereg substancji czynnych, w tym tzw. adaptogeny [1]. „Adapto” (z greckiego) – przystosować się, „gen” – powodujący. Zgodnie z nazwą adaptogen to substancja ułatwiająca przystosowanie się organizmu do niekorzystnych warunków środowiskowych. Termin „adaptogen” po raz pierwszy został użyty przez rosyjskiego farmakologa N. Lazarewa w 1947 roku, a w latach 50-tych XX wieku I. Brehman stworzył szkołę badającą farmakologię adaptogenów [2]. Aktywność adaptogenów opiera się na następujących zasadach [3]: 10 Farmaceutyczny Przegl¹d Naukowy Abstract This article includes a short description of species Rhodiola rosea, its pharmacological properties and phytochemistry. The plant was identified as adaptogenic and anti-stress factor. There are two compounds, rosavin and salidroside, which influence positively on central nervous system and shows adaptogenic activity. Additionaly, as an antioxidant, Rhodiola rosea may help protect the nervous system and other tissues from oxidative damage by free radicals. Key words: Rhodiola rosea, adaptogen, salidroside, rosavin, stress, provides an introduction – wykazywanie działania niespecyficznego, zwiększającego odporność na szkodliwe dla organizmu bodźce fizyczne (wysoka i niska temperatura, brak tlenu, hałas, wibracja), chemiczne (alkohol, trucizny, zanieczyszczone środowisko) i biologiczne (bakterie, wirusy, grzyby). – wywieranie wpływu normalizującego procesy fizjologiczne organizmu, głównie poprzez oddziaływanie na system neuro-endokrynny. – wywieranie tylko takiego wpływu na procesy fizjologiczne organizmu jaki jest pożądany, bez wpływu na prawidłowe funkcjonowanie organizmu. Zgodnie z powyższymi zasadami, roślina będąca adaptogenem musi być całkowicie nieszkodliwa dla organizmu, a jej działanie powinno być niespecyficzne, normalizujące funkcje organizmu, bez zakłócenia jego prawidłowego, fizjologicznego funkcjonowania. Adaptogeny muszą więc przynosić wyłącznie korzy- Nr 6/2007 ści, polegające na zwiększeniu odporności organizmu, bez zaburzania jego homeostazy. Substancje farmakologicznie czynne i standar yzacja surowca standaryzacja W badaniach fitochemicznych korzenia Rhodiola rosea wykryto obecność sześciu grup związków o potencjalnym działaniu „adaptogennym” i leczniczym [4,5]: 1. Fenylopropanoidy (cynamoiloglikozydy): rozawina (syn. rozawidyna), rozyna, rozaryna (związki specyficzne dla gatunku Rhodiola rosea) 2. Pochodne fenyloetanu: salidrozyd (syn. rhodiolozyd), tyrozol. 3. Flawonoidy: kemferol, astragalina, rycyna, rhodionina, rhodiozyna, rhodiolina, acetylorhodalgina. 4. Monoterpeny: rozyrydol, rozyrydyna. 5. Triterpeny: daukosterol, b-sitosterol. 6. Fenolokwasy: kwas galusowy, kwas chlorogenowy, kwas hydroksycynamonowy W korzeniach Rhodiola rosea występują również związki o potencjalnym działaniu wspomagającym: kwasy organiczne (bursztynowy, cytrynowy, jabłkowy, szczawiowy), olejki eteryczne, alkohol b-fenyloetylowy, aldehyd cynamonowy, cytral, garbniki, cukry (glukoza, sacharoza), mikroelementy,(cynk, mangan, miedź, selen i inne) [5]. Standaryzacja ekstraktu z korzenia Rhodiola rosea przebiegała w dwóch fazach. Początkowo w latach 70tych unikalne właściwości tej rośliny przypisywano salidrozydowi, dlatego pierwsza generacja farmakopealnych preparatów Rhodiola rosea była standaryzowana na minimum 0,8% salidrozydu. Pod koniec lat 80-tych badania dowiodły, że inne rośliny z rodzaju Rhodiola, zawierające salidrozyd, nie posiadają właściwości leczniczych Rhodiola rosea, za- RHODIOLA ROSEA rolina o dzia³aniu adaptogennym tem standaryzacja jedynie na salidrozyd okazała się niewystarczająca. W 1986 roku Kurkin i współpracownicy [4] zaprezentowali analizę składu chemicznego korzeni roślin z rodzaju Rhodiola, różnicującej zawartości podstawowych składników odpowiedzialnych za efekty adaptogenne. Wynika z niej, że jedynie Rhodiola rosea zawiera jednocześnie rozawinę i salidrozyd, natomiast inne rośliny nie zawierają rozawiny. (Tabela 1). Od 1989 roku standaryzację surowca przeprowadza się na minimum 3% rozawiny i 0.8 – 1% salidrozydu. Jest to naturalna proporcja w jakiej składniki te występują w korzeniu Rhodiola rosea. [4]. Skuteczność działania Rhodiola rosea Badania wykazały szereg właściwości adaptogennych i leczniczych [ 8, 9 ]. Oprócz istotnego działanie antystresowego, Różeniec górski oddziaływuje również na: – ośrodkowy układ nerwowy (OUN) (przeciwdepresyjnie, poprawia funkcje intelektualne) – układ krążenia (kardioprotekcyjnie, antyarytmicznie, wzmacnia pracę mięśnia sercowego, poprawia wydolność fizyczną i seksualną) – układ endokrynny (wzmaga sekrecje katecholamin, kortykosteroidów, metabolizm glukozy, kwasów tłuszczowych, aminokwasów etc.) – układ immunologiczny (działanie immunostymulujące) – działanie przeciwnowotworowe (wzmacnia nadzór immunologiczny, działa antyoksydacyjnie). Adaptogeny w walce ze stresem Stres jest praprzyczyną większości chorób. Jest to narzucony organizmowi czynnik, który zaburzając bio- Tabela1. Występowanie rozawiny i salidrozydu w roślinach z rodzaju Rhodiola [6]. Farmaceutyczny Przegl¹d Naukowy 11 RHODIOLA ROSEA rolina o dzia³aniu adaptogennym chemiczną i fizjologiczną równowagę ustroju, uruchamia reakcje będące jego niespecyficzną odpowiedzią. Wyróżniamy trzy składniki fizjologicznego stresu: stresor (szkodliwy bodziec), fizjologiczne lub biochemiczne zaburzenia wywołane przez stresor oraz reakcja organizmu na stresor (adaptacja). Długotrwale działający bodziec uruchamia pierwotnie gałąź sympatyczną autonomicznego układu nerwowego, związaną z podwyższoną sekrecją amin katecholowych (noradrenaliny, adrenaliny, serotoniny). Jednocześnie, pobudzenie indukowane stresem prowadzi do wydzielania z przysadki hormonu adrenokortykotropowego (ACTH), który z kolei stymuluje korę nadnerczy do wydzielania hormonów steroidowych, zwłaszcza kortyzolu. Hormony te kontrolując metabolizm glukozy, kwasów tłuszczowych i aminokwasów dostarczają energii, niezbędnej do zrównoważenia zwiększonego zapotrzebowania na glukozę. Jednocześnie tłumią system immunologiczny i procesy zapalne. Pierwsza faza stresu, zwana również fazą „alarmową”, wpływa na system nerwowy, endokrynny i immunologiczny, które oddziaływując jednocześnie na siebie umożliwiają adaptację na stres. W tej fazie występuje przewaga procesów katabolicznych. W fazie „adaptacji”, organizm reaguje wzmożonym oporem na stres, a procesy anaboliczne przeważają nad katabolizmem z fazy pierwszej. Jej celem jest przywrócenie homeostazy ustrojowej. Przedłużający się atak stresora powoduje, że opór powstający podczas fazy drugiej słabnie. Następuje wówczas faza trzecia – faza „wyczerpania”, w której organizm nie jest już w stanie dłużej opierać się stresorowi. Następuje zachwianie homeostazy ustrojowej, organizm staje się podatny na inwazje chorobowe, w tym rozwój chorób cywilizacyjnych: choroby nowotworowe, choroby układu krążenia, cukrzyca, choroby psychiczne. Badając wpływ wyciągu z Rhodiola rosea u ludzi narażonych na stres w związku z wykonywaną pracą, wykazano cofnięcie objawów zmęczenia i wzrost zdolności percepcyjnych. Wyciąg podawano w dawkach 100-300 mg/dobę w ciągu 2-3 tygodni. [10] Wykazano również u pacjentów z objawami bezsenności, narażonych na chroniczny stres, poprawę snu u 67% pacjentów po zastosowaniu podobnej terapii [11]. Wpływ Rhodiola rosea na OUN Korzystny wpływ Rhodiola rosea na układ nerwowy dotyczy przede wszystkim depresji. Depresja jest 12 Farmaceutyczny Przegl¹d Naukowy Nr 6/2007 schorzeniem społecznym – blisko 15% populacji cierpi z powodu epizodów depresji. Manifestuje się ona odczuwaniem smutku, obojętności, rozdrażniania, problemami ze snem, kłopotami intelektualnymi. Podstawową przyczyną depresji jest obniżenie stężenia serotoniny w mózgu. Serotonina (5-hydroksytryptamina) w O.U.N. odgrywa rolę neuroprzekaźnika regulującego sen, czuwanie, percepcję bólu, odruchy seksualne. Bierze ona również udział w patogenezie migreny, innych bólów głowy, w regulacji ciśnienia krwi. Stwierdzono, że pacjenci cierpiący z powodu endogennej depresji wykazują obniżony poziom serotoniny. Obok depresji, z obniżonym poziomem serotoniny związane są również niepokój, natręctwa myślowe i schizofrenia. Serotonina nie przechodzi bariery krew – mózg, zatem jej synteza musi dokonywać się w mózgu. Substancją wyjściową syntezy serotoniny jest tryptofan, który może pokonać barierę krew– mózg, przekształcany do 5-hydroksytryptofanu, a następnie do 5-hydroksytryptaminy (serotoniny). Serotonina metabolizowana jest głownie przez monoaminooksydazę (MAO) i dehydrogenazę aldehydową. Niewielkie nawet odchylenia od stanu równowagi serotoniny w mózgu prowadzą do istotnych odchyleń w osobowości. Wykazano, że stosowanie preparatów Rhodiola rosea, zawierających aktywną rozawinę i salidrozyd, zwiększa poziom serotoniny w mózgu, co w konsekwencji eliminuje objawy depresji. Mechanizm działania polega na nasileniu transportu prekursorów serotoniny, tryptofanu i 5-hydroksytryptofanu do mózgu. Psychostymulujące działanie Rhodiola rosea zostało sprawdzone u 412 pacjentów, cierpiacych na neurozę i zespół asteniczny, pochodzenia zarówno organicznego jak i funkcjonalnego. Kuracja 150 mg wyciągu Rhodiola rosea przez okres od 10 dni do 4 miesięcy spowodowała ustąpienie objawów zmęczenia, drażliwości, roztargnienia, bólów głowy, osłabienia i innych objawów wegetatywnych w 64% przypadków. [4,11,12]. W innych badaniach, 27 zdrowym studentom, lekarzom i naukowcom w wieku 19-46 lat podawano 10 kropli nalewki przygotowanej na bazie Rhodiola rosea (odpowiednik 100-150 mg wyciągu z Rhodiola rosea) dwa razy dziennie przez 2 do 3 tygodni przed intensywną pracą intelektualną. Różeniec górski poprawił jakość i wydajność pracy, a we wszystkich przypadkach zapobiegał objawom zmęczenia.[4,12] Badania dowiodły, że małe dawki ekstraktu (100150 mg/dobę) i średnie dawki (200-600 mg/dobę) zwiększają aktywność bioelektryczną mózgu. Po jed- Nr 6/2007 norazowej dawce zaobserwowano podwyższenie sprawności intelektualnej organizmu, natomiast po kilkudniowym przyjmowaniu preparatu następuje znaczna poprawa samopoczucia i wydolności fizycznej. Duże dawki (powyżej 600 mg/dobę) mają działanie uspokajające [7]. Wpływ Rhodiola rosea na układ sercowo -naczyniowy sercowo-naczyniowy Reakcja na stres, w której bierze udział sympatyczny układ nerwowy i nadnercza, jest ściśle powiązana z pracą układu krążenia. Długotrwały stres wyzwala nadmierne ilości katecholoamin oraz nasilone w konsekwencji wydzielanie korykosterydów. W efekcie obserwuje się zwiększone wydalanie potasu, co prowadzi do zaburzeń pracy serca (arytmii). Może to doprowadzić do choroby niedokrwiennej i uszkodzenia mięśnia sercowego. Różeniec górski, poprzez zmniejszenie wydzielania katecholoamin, a także normalizację pracy nadnerczy, przywraca prawidłowe ciśnienie tętnicze krwi, jak również prawidłowe poziomy potasu, glukozy i cholesterolu. Ponadto Rhodiola rosea aktywuje receptory opioidowe w mięśniu sercowym, które jako endogenne analgetyki działa dodatkowo protekcyjnie na serce [13,14,15] . RHODIOLA ROSEA rolina o dzia³aniu adaptogennym komórek rakowych, z jednoczesną redukcją komórek szpikowych – leukocytów i megakariocytów o odpowiednio 40-50% i 20-25%. U zwierząt, którym podano cyklofosfamid i ekstrakt Rhodiola rosea, zaobserwowano zwiększenie działania przeciwnowotworowego cyklofosfamidu o 36% oraz wzrost liczby leukocytów o 30% i megakariocytów o 16-18% [16,17,18, 19,20]. Jak wynika z przeprowadzonych badań, Rhodiola rosea jest cenną rośliną leczniczą o wszechstronnym działaniu adaptogennym. Jej skuteczność działania jest wynikiem jednoczesnego oddziaływania na układ nerwowy, sercowo-naczyniowy, hormonalny i immunologiczny. Na uwagę zasługuje stosunkowo niska toksyczność (LD50 suchego wyciągu wynosi 5 g/kg masy ciała szczura) [ 21 ]. Te właściwości rośliny są podstawą do zwiększenia jej stosowania w walce ze stresem i w profilaktyce chorób cywilizacyjnych. Uwzględniając powyższe właściwości Rhodiola rosea, wydaje się celowe przeprowadzenie całościowych badań klinicznych, weryfikujących możliwości stosowania leczniczego tej rośliny, w różnych dziedzinach medycyny (neurologia, kardiologia, psychiatria, endokrynologia, itp.). Piśmiennictwo: Działanie immunostymulujące i przeciwnowotworowe Stres wpływa destrukcyjnie na system immunologiczny poprzez niszczenie jego odporności na czynniki zewnętrzne, zmniejszenie tolerancji immunologicznej przeciw własnym genom oraz zmniejszenie nadzoru immunologicznego (odporności przeciwnowotworowej). Różeniec górski to unikalna, przeciwstresowa, immunoprotekcyjna roślina adaptacyjna, która dzięki silnym właściwościom antyoksydacyjnym wykazuje działanie przeciwnowotworowe. Jego substancje biologicznie czynne mogą uczestniczyć nie tylko w profilaktyce uszkodzeń wywołanych przez wolne rodniki i czynniki mutagenne, lecz również w naprawianiu już dokonanych zmian w DNA [ 16 ]. Na uwagę zasługuje spostrzeżenie, że w badaniach na zwierzętach Rhodiola rosea osłabia toksyczne działanie leków cytostatycznych i jednocześnie poprawia ich działanie lecznicze [17, 18 ]. Podawanie cyklofosfamidu zmniejszyło rozrost 1. Jezierska A., Różeniec górski – roślina o cennych właściwościach leczniczych. Wiad. Ziel., 1995, 3, 4-5 2. Brekhman L.I., Dardymov L.V., New substances of plant orogon which increase non-specyfic resistance. Ann.Rev.Pharmacol. 1968, 9, 419. 3. Wagner H., Immunostimulants and adaptogens from plants. Advan. Phytochem., 1995, 29, 1 – 17 4. Brown R. P., Gerbarg P. L., Ramazanov Z., Rhodiola rosea: A Phytomedical Overview. Herbalgram. 2002, 56, 40 – 52 5. Hartwich M., Otrzymywanie wybranych glikozydów fenolowych Rhodiola rosea L. Metodą biotechnologiczną. Akademia Medyczna Warszawa. Praca doktorska. 1999. 6. Ramazanov Z. Germano C. Arctic root (Rhodiola rosea) – The powerful new Ginseng Alternative Kensington Books NY, USA 1998 Farmaceutyczny Przegl¹d Naukowy 13 RHODIOLA ROSEA rolina o dzia³aniu adaptogennym 7. Khanum F., Bawa A. S., Singh B., Rhodiola rosea: A Versatile Adaptogen. CRFSFS 2005, 4, 55-62. 8. Darbinyan V., Kteyan A., Panossian A., Gabrielian E., ., Wikman G., Wagner H., Rhodiola rosea in stress induced fatigue: a double blind cross-over study of a standardised extract SHR-5 with a repeated lowdose regimen on the mental performance of healthy physiicians during night duty. Phytomedicine 2000, 7, 365-371 9. Spasov A. A., Wikman G. K., Mandrikov V. B., Mironova I. A., Neumoin V. V., A double-blind, placebo-controlled pilot study of the stimulating and adaptogenic effect of Rhodiola rosea SHR-5 extract on the fatigue of students caused by stress during an examination period with a repeated low-dose regimen. Phytomedicine 2000;7, 85-89 10. Krajewska – Patan A., Dreger M., Górska- Paukszta M., Łowicka A., Furmanowa M., Mrozikiewicz PM., Rhodiola rosea L. (Różeniec górski) – stan badań biotechnologicznych. Herb. Pol. 2005, 51, 51-64 11. Saratikov A.S., Krasnov E.A.,editors. Rhodiola rosea is a valuable medicinal plant (Golden Root) , Tomsk State University Press; 1987, 216-27 12. Krasik E.D., Petrova K.P., Rogulina G.A., Shemetova l., Shuvayeva, New data on the therapy of asthenic conditions (clinical prospects for the use of Rhodiola extract) Proceedings of All-Russia Conference: Urgent Problems in Psychopharmacology. 1970 may 26-29. Sverdlovsk, Russia, Sverdlovsk Press 1970, 215-217 13. Lishmanov I. B., Trifonova Z. V., Tsibin A.N., Maslova L. V., Dementeva L.A., Plasma beta-endorphin and stress hormones in stress and adaptation., Biull Eksp Biol Med. 1987, 103, 422-424. 14. Maslova L.V., Kondratev B. I., Maslov L. N., Lishmanov I. B., The cardioprotective and antiadrenergic activity of an extract of Rhodiola rosea in stress. Eksp Klin Farmakol 1994, 57, 61-63. 15. Maimeskulova L.A., Maslov L.N., Lishmanov I. B., Krasnov E.A., The participation of the mu-, deltaand kappa-opioid receptors in the realization of the anti-arrhythmia effect of Rhodiola rosea. Eksp Klin Farmakol 1997, 60, 38-39. 16. Bolshakova I.V., Lozovskaia E.L., Sapezhinskii I.I.,. Antioxidant properties of a series of extracts from medicinal plants. Biofizika 1997, 42. 480-483. 14 Farmaceutyczny Przegl¹d Naukowy Nr 6/2007 17. Udintsev S.N., Schakhov V. P., Decrease of cyclophosphamide haematotoxicity by Rhodiola rosea root extract in mice with Ehrlich and Lewis transplantable tumors. Eur. J. Cancer, 1991, 27, 1182. 18. Udintsev S. N., Krylova S. G., Fomina T. I., The enhancement of the efficacy of adriamycin by using hepatoprotectors of plant origin in metastases of Ehrlich’s adenocarcinoma to the liver in mice. Vopr. Onkol. 1992, 38, 1217-1222. 19. Udintsev S. N., Shakhov V. P., The role of humoral factors of in the regenerating liver development of experimental tumors and the effect of Rhodiola rosea extract on this process. Neoplasma 1991, 38, 323331. 20. Borovskaya T.G., Fomina T.I., Iaremenko K.V., A decrease in the toxic action of rubomycin on the small intestine of mice with a transplantable tumor through the use of a Rhodiola extract. Antibiot. Khimioter., 1988, 33, 15-17 21. Krajewska–Patan A., Furmanowa M., Mikołajczak P.Ł., Kędzia B., Mścisz A., Łowicka A., Dreger M., Górska–Paukszta M., Buchwald W., Mrozikiewicz P.M., Badania wybranych aspektów aktywności biologicznej wyciągów z tkanek kalusowych Rhodiola sp., Herb. Pol. 2006, 52 , 50-51 Nr 6/2007 narz¹du ruchu profilaktyka i uzupe³nienie leczenia preparatami pochodzenia rolinnego Schorzenia Nowa generacja rodków adaptogennych Lek. med. Dariusz Szymañski W ostatnich latach wzrasta zastosowanie produktów adaptogennych i wiele różnych poważnych firm zaczyna w coraz większej ilości stosować je w swoich preparatach. Jednym z takich produktów jest preparat STIMARAL firmy ENERGY ENERGY, jednak działanie jego jest znacznie szersze i wydaje się, iż dzięki temu skuteczniejsze, niż przeciętny produkt zwany środkiem adaptogennym. Warto w tym miejscu ustalić, co to jest produkt/ preparat adaptogenny, gdyż można tą terminologię traktować bardzo szeroko i w zasadzie każdy preparat czy też substancja, która poprawia funkcjonowanie organizmu, może być nazwana adaptogenem. W różnych doniesieniach naukowych można znaleźć różne definicje adaptogenu i koncepcje jego funkcjonowania, jednak biorąc pod uwagę wiele doniesień naukowych, można przyjąć, iż koncepcję adaptogenu stworzył rosyjski naukowiec Breckhman, choć w innych doniesieniach mówi się o uczonym Lazarowie. Badania jednakże były prowadzone już w latach czterdziestych w Związku Radzieckim i w Szwecji, a tradycyjna medycyna chińska wykorzystuje produkty adaptogenne już od tysięcy lat. Terminem adaptogeny, określa się uniwersalne rośliny oraz lekarstwa i związki substancji z nich generowane, które – dzięki współdziałaniu wielu elementów – działają w organizmie jak regulatory pomagające w przystosowaniu do sytuacji stresowych. Można też powiedzieć, iż adaptogeny to substancje naturalnego pochodzenia zwiększające zdolność organizmu do przystosowywania się, zwiększające odporność organizmu na stres oraz jego skutki. Adaptogeny poprawiają sprawność umysłową i fizyczną, dodają energii życiowej, zwiększają zdolność koncentracji, poprawiają refleks, zmniejszają zmęczenie i osłabienie. Pozwalają osiągnąć lepsze wyniki w nauce, pracy zawodowej i sporcie. Liczne badania naukowe potwierdzają przydatność spożywania adaptogenów przez zestresowanych uczniów, studentów, młodych osób będących w trakcie kariery zawodowej, biznesmenów, lekarzy i innych osób pracujących na nocnych dyżurach oraz intensywnie trenujących sportowców. Jak wspomniałem wcześniej, do tej grupy środków terapeutycznych można zakwalifikować dużą licz- bę substancji pochodzenia naturalnego, z drugiej strony można dalej uściślać definicje środków adaptogennych, aby zawęzić grupę produktów adaptogennych. Tak, więc, aby jakąś substancję nazwać adaptogenem powinna ona spełniać następujące kryteria: – powinna wywoływać nieswoistą odpowiedź organizmu polegającą na zwiększeniu odporności na różnorodne stresory: czynniki fizyczne, chemiczne i biologiczne, tak więc substancja przeciwdziałająca tylko jednemu stresorowi, nie powinna być nazwana adaptogenem; – powinna mieć normalizujący wpływ na zaburzenia fizjologicznych mechanizmów regulacji niezależnie od kierunku, w którym te mechanizmy zostały zaburzone, tak, więc, substancja, która zwiększa reakcję na uszkadzający bodziec, a nie obniża nadmiernej i nieadekwatnej odpowiedzi również nie jest adaptogenem; – powinna nie wpływać na normalne, prawidłowe funkcjonowanie organizmu z wyjątkiem działań zmierzających do nieswoistego zwiększenia odporności – u osoby w pełni zdrowej i zaadaptowanej do stresu, adaptogen wywoła jedynie minimalny pozytywny efekt, a pełne jego działanie ujawni się dopiero u osoby o obniżonej zdolności adaptacyjnej. Mam nadzieję, iż przedstawienie tych paru pojęć umożliwi w przyszłości czytelnikom tego artykułu, zdefiniowanie środka adaptogennego, choć w miarę rozwoju nauki i dalszych prac nad produktami adaptogennymi, można się spodziewać nowych definicji i klasyfikacji. Zwróćmy uwagę na to, iż jest charakterystyczne, że czasem adaptogen, to wiele lekarstw w jednym, gdyż ekstrakt z jednego zioła może zawierać wiele związków terapeutycznych. Każdy z nich uaktywnia się w razie potrzeby. Adaptogeny działają wolniej, lecz skuteczniej od leków syntetycznych i z reguły nie powodują skutków ubocznych. Traktują organizm jak środowisko biologiczne – zamiast zwalczać chorobę brutalnie, tak jak to czynią w większości leki syntetyczne, wpływają na organizm delikatnie, „holistycznie” – w ten sposób przywracają równowagę i poprawiają stan zdrowia. Wnikający do organizmu „intruzi” (wirusy, bakterie) zostają zniszczeni, a działanie Farmaceutyczny Przegl¹d Naukowy 15 Nowa generacja rodków adaptogennych stresorów innego typu jest neutralizowane, zanim spowodują ewidentną patologię czy też chorobę. Do tej pory, jako główne i najważniejsze naturalne adaptogeny wymienia się 3 rośliny: różeniec góryniec chiński (Schizanski (Rhodiola rosea), cytr cytryniec dra chinensis) i żeń–szeń (Panax ginseng). Warto zwrócić uwagę, iż preparat STIMARAL zawiera dwa z wyżej wymienionych ziół: różeniec górski i cytr yniec chiński oraz dodatkowo ekstrakty oszowatego, z aralii mandżurskiej, szczodrak szczodrakaa krok krokoszowatego, tarczycy bajk alskiej, cynamonowca cejlońskiego, bajkalskiej, miłorzębu japońskiego dwuklapowego, bylicy pontyjskiej, kopru włoskiego (fenkuł), tataraku zwyczajnego i lebiodki pospolitej(oregano). Znaczna część z tych ziół może też być zakwalifikowana do substancji adaptogennych. Przyjrzyjmy się więc, poszczególnym ziołom. Rhodiola rosea – Różeniec górski. Przez zielarzy zwana „złotym korzeniem” korzeniem”, a przez znaczna część terapeutów, uważana jest za mocniejszą w działaniu od żeń–szenia. Jest to roślina rosnąca w chłodnych regionach w Europie Wschodniej i Azji, przede wszystkim w regionach wysokogórskich i w Arktyce. Zawarte w niej rodiolozydy wykazują bezpośredni wpływ na poziomy noradrenaliny, dopaminy i serotoniny w różnych strukturach mózgowia. Wydaje się, że zmniejszają one czułość osi podwzgórze–przysadka (regulującej syntezę kortyzolu) oraz przeciwdziałają, wywołanemu przez stres, zmniejszeniu wydzielania dopaminy i noradrenaliny w mózgu. Prawdopodobnie modulują także syntezę endorfin, które poprawiaja nam nastrój, zwiększając ich wydzielanie podstawowe. Liczne badania z podwójnie ślepą próbą wykazały, że roślina ta posiada niezwykle wysoką aktywność biologiczną, z niezauważalnym poziomem toksyczności. Znane są następujące, naukowo udokumentowane korzyści lecznicze Rhodiola rosea rosea: przeciwstresowe i przeciwdepresyjne, wzmacniające pracę mięśnia sercowego, antyarytmiczne – zapobiegające uszkodzeniom spowodowanym niedokrwieniem, immunostymulacyjne, ochraniające wątrobę przed szkodliwym wpływem toksyn, zmniejszające skutki uboczne chemioterapii, poprawiające funkcje intelektualne, zwiększające witalność seksualną obu płci, regulujące metabolizm glukozy, stwierdzono też jej silne działanie antyoksydacyjne na poziomie komórkowym przez co może chronić przed chorobami związanymi ze starzeniem się, stwierdzono również poprawę wydolności fizycznej i psychicznej u sportowców. 16 Farmaceutyczny Przegl¹d Naukowy Nr 6/2007 Schizandra chinensis – Cytr yniec chiński. Roślina ta występuje głównie na terenie Chin oraz przyległych terenach Rosji i Korei. Od tysięcy lat wykorzystywana była w medycynie chińskiej jako zioło poprawiające odporność na choroby i nadmierne obciążenia fizyczne. Owoce cytryńca, przypominające owoce jałowca, zawierają 20% kwasów organicznych, szczególnie kwasu cytrynowego i jabłkowego, co daje znaczące ilości naturalnej witaminy C. Ponadto zawiera flawonidy, saponiny, cukry, beta–sisterol, gomissyny A, B, C, N oraz ponad 30 związków ligninowych. Współczesne badania sugerują, że ligniany mają właściwości ochronne dla wątroby, poprzez aktywowanie enzymów w komórkach wątroby, które produkują glutation – najmocniejszą substancję antyoksydacyjną. Ligniany niszczą również substancje chemiczne, które przyczyniają się do powstania stanów zapalnych w różnych komórkach organizmu człowieka. Poprzez swoje działanie uważany jest za silny środek detoksykujący organizm. Cytryniec chiński należy do roślin stymulujących centralny układ nerwowy, przyczyniając się do poprawy sprawności fizycznej i umysłowej, stymuluje układ trawienny i reguluje poziom cukru we krwi. Pomaga budować siłę i wytrzymałość mięśniową oraz zmniejsza objawy zmęczenia. U sportowców podnosi wydolność organizmu, nie będąc zaliczanym do środków dopingujących. Aralia Mandshurica – Aralia mandżursk mandżurskaa Roślina ta występuje w północnych Chinach, Korei, Mandżurii i Japonii, jest niewielkim drzewem o pniu pokrytym włoskami oraz kolcami. Wyciąg z aralii zawiera glikozydy, (arafosidy A, B. C), saponiny trójterpenowe, olejki eteryczne, dużą ilość substancji mineralnych i elementów śladowych. Do celów leczniczych używa się 5 – 15 letnich korzeni. Naukowo dowiedziono, iż wyciąg z surowca aralii działa stymulująco na centralny układ nerwowy, pomaga w stanach nerwowego i fizycznego wyczerpania, wzmacnia serce, reguluje niskie ciśnienie krwi, eliminuje impotencje na tle nerwowym, pomaga w przytłumionej, wstrzymywanej depresji typu melancholijnego, obniża poziom cholesterolu i cukru w krwi, zwiększa odporność organizmu na niesprzyjające wpływy otoczenia, poprawia siłę mięśni i wytrzymałość fizyczną, poprawia potencję oraz wzmacnia mechanizmy odpornościowe. Leuzea carthamoides – Szczodrak krokoszowaty Szczodrak jest byliną, występuje na łąkach górskich i na obrzeżach lasów na Syberii i w Mongolii na wysokości około 2000 m n.p.m. Może być uprawiana w Polsce również na niżu. Nowa generacja rodków adaptogennych Nr 6/2007 W lecznictwie używamy korzenia. Naukowo dowiedziono, iż wyciąg z korzenia wspiera procesy odnowy (reparacyjne) w tkankach po zabiegach operacyjnych, zwiększa odporność na stres, poprawia ogólny stan organizmu, wspiera metabolizm białka, harmonizuje gruczoły wydzielania wewnętrznego, poprawia funkcjonowanie układu odpornościowego, korzystnie działa w leczeniu mięśniaków macicy oraz włókniaków piersi, obniża poziom cukru i cholesterolu, wzmacnia działanie gruczołów płciowych, reguluje potencję i miesiączki, spowalnia procesy fizycznego i psychicznego starzenia się, wspomaga trawienie i przemianę materii, usuwa metale ciężkie i substancje trujące, korzystnie wpływa na funkcjonowanie mięśnia sercowego (szczególnie po zawale), zwiększa przepływ krwi i lekko podnosi ciśnienie krwi, poprawia czynności mózgu i centralnego układu nerwowego, dodaje optymizmu, skutecznie wspomaga wszelką rekonwalescencję, podnosi skuteczność mięśni poprzecznych. i częstotliwość oddychania, zwiększające ukrwienie mięśni, układu pokarmowego i skóry, pobudzające krążenie mózgowe, wzmagające skurcze macicy, obniżające gorączkę; wywierające wpływ przeciwbólowy i silnie odkażające – niszczy bakterie, grzyby i roztocze. Upłynnia wydzielinę gruczołów łojowych zapobiegając zastojom i zaczopowaniu ujść mieszków włosowych. Cynamonowiec przyśpiesza eliminację toksyn z ustroju, w tym także ze skóry. Znosi ból brzucha, wzdęcia i kolki, zwiększa ukrwienie narządów płciowych i percepcję wrażeń seksualnych, dlatego od dawna jest stosowany do leczenia niemocy i oziębłości płciowej. Przeciwwskazany dla kobiet ciężarnych, bowiem działa poronnie. Stosowany na skórę działa rozjaśniająco, odkażająco, ściągająco, pojędrniająco, likwiduje ropnie, wypryski, zapobiega plamom potrądzikowym i przerostowi blizn. Silnie ściąga pory skóry. Siła odkażającego działania eugenolu jest porównywalna z sublimatem (dwuchlorek rtęci). Scutellaria Baicalensis Georgi – T arczyca bajTarczyca k alsk alskaa Jest to niewysoka (25–60 cm wysokości) roślina, rosnąca we wschodniej Syberii, Zabajkale, Kraju Nadmorskim oraz w północnych Chinach, Mongolii i Japonii. W lecznictwie wykorzystuje się wyciągi z korzeni, w których stwierdzono do tej pory ok. 40 substancji flawonoidowych. Ich działanie w sposób naukowy określono jako działanie: przeciwalergiczne, przeciwastmatyczne, przeciwzapalne i przeciwartretyczne, żółciopędne i antyhepatotoksyczne, przeciwmiażdżycowe, przeciwzakrzepowe, hipotensyjne, antyoksydacyjne, sedatywne, przeciwdrgawkowe i anksjolityczne, cytotoksyczne i przeciwnowotworowe, antywirusowe, antybakteryjne i antygrzybicze. Gingko biloba – Miłorząb Japoński Dwuklapkowy Miłorząb jest drzewem, które może żyć do tysiąca lat i osiągać wysokość do 36 metrów. Ma krótkie gałęzie z liśćmi w kształcie wachlarzy. Drzewa Gingko, można spotkać na północy Chin i w Japonii. W Południowej Karolinie w USA, istnieją specjalne plantacje drzew Gingko. W liściach miłorzębu istnieje wiele unikatowych substancji czynnych tj: glikozydy flawonowe (kemferol, kwercetyna, izoramneryna), terpeny (bilobahdy i ginkgolidy A, B, C) oraz proantocyjanidyny, lignany i olejki eteryczne. Ekstrakt z Gingko biloba pozytywnie wpływa na wiele patologicznych zaburzeń. Zwiększa przepływ krwi w mózgu, przez co umożliwia komórkom nerwowym absorbowanie większej ilości tlenu. Chroni naczynia krwionośne przed skurczami i utratą elastyczności, działa relaksacyjnie na ścianki naczyń krwionośnych. Znacznie zmniejsza możliwość powstawaniu skrzepów krwi w tętnicach i żyłach. Działania neuroochronne, poprawia procesy przemiany energii, poprawia tolerancję na hipoksję, ochrania przed skutkami niedokrwienia, hamuje apoptozę, zwiększa sprawność pamięciową i zdolności do uczenia się. Cinnamomum zeylanicum – Cynamonowiec cejloński Jest to gatunek drzewa należący do rodziny wawrzynowatych, osiągające 10–12 m rosnące samoistnie. W rzeczywistości egzemplarze uprawne nie przekraczają trzech metrów ze względu na ciągłe przycinanie trzyletnich pędów, z których uzyskuje się przyprawę. Z kory i liści uzyskuje się olejki i ekstrakty zawierające aldehyd cynamonowy (do 75%), aldehyd benzoesowy, aldehyd dihydrocynamonowy, octan cynnamylu, eugenol, kuminol. Naukowo udowodniono działanie: rozkurczowe, żółciopędne, pobudzające wydzielanie śliny, soku żołądkowego, trzustkowego i jelitowego, regulujące wypróżnienia, obniżające stężenie glukozy i cholesterolu we krwi, upłynniające śluz w drogach oddechowych, przyśpieszające akcję serca 18 Farmaceutyczny Przegl¹d Naukowy Feniculum V ulgare – Koper Włoski (F enk uł) Vulgare (Fenk enkuł) Występuje w południowej Europie, w Turcji, na Kaukazie, w Iranie i Afryce północnej. Przetwory z owoców kopru włoskiego zaleca się w mało nasilonych zaburzeniach trawiennych oraz jako lek wykrztuśny. Do tej pory udokumentowano działanie wiatropędne, rozkurczowe i wykrztuśne. Przeciwdziała wzdęciom, działa rozkurczowo na jelita i żołądek oraz łagodzi kaszel. Często używany jako lek na kolki u małych dzieci. Napar pity przez matki kar- Nr 6/2007 miące pobudza laktację. Potwierdzono również działanie uspakajające, a miejscowo oczyszczające, przeciwświądowe i przeciwgrzybicze. A corus calamus – T Tatarak atarak Zwyczajny Tatarak pochodzi z Azji, skąd przywlekli go do nas Tatarzy. Stąd jego nazwa. W celach terapeutycznych używamy wyciągu z kłącza. Stwierdzono w nim liczne związki: koron, beta–azaron, alfa–azaron, izoakoron, akorenon, kariofilen, kadinen, kalamen, kalakon, kalameol, kamfen, pinen, mircen. Związki te mają działanie pobudzające trawienie, rozkurczowe, wzmacniające, uspokajające oraz bakteriobójcze. Tatarak rosnący w Indiach i Kanadzie może być stosowany jako środek nasenny. Artemisia potnica – Bylica pontyjsk pontyjskaa Ziele pospolite, rośnie na półkuli północnej. Wyciąg zawiera gorycze gwajenolidowe, olejki eteryczne, flawonoidy, kwasy organiczne, garbniki i sole mineralne. Ekstrakt wzmaga apetyt. Pobudza przewód pokarmowy do funkcjonowania, działa przeciwzapalnie, antyseptycznie, detoksykacyjnie, tonizująco oraz spazmolitycznie, poprawia ogólnie metabolizm. Poprawia filtrację w nerkach. Origanum vulgare – Lebiodk Lebiodkaa pospolita (dziki majeranek) Jest to pospolita bylina z rodziny wargowych, występująca w Europie, Azji i Ameryce Północnej. W Polsce rośnie dziko na terenie całego kraju. Surowcem zielarskim są gęsto ulistnione, zakwitające pędy. Zawiera ponad 1% olejku eterycznego, złożonego w 40% z fenoli. Lebiodka zawiera również garbniki, flawonoidy, fitosterole, żywice, gorycze i sole mineralne. Ma silne działanie rozkurczowe, poprawia ukrwienie peryferyjne, wzmacnia siłę skurczów serca. Stosowana w leczeniu niektórych rodzajów bólu głowy, zaburzeń czynności trzustki, serca, pęcherzyka żółciowego, wątroby, w leczeniu padaczki oraz w infekcjach z utrudnionym odkrztuszaniem. Poprawia nastrój i usuwa depresję. Biorą pod uwagę wszelkie wyciągi i ekstrakty zawarte w preparacie STIMARAL widać jak szerokie spektrum działania posiada ten preparat, a dodatkowo jest w nim zawarta bioinformacja, która oddziaływuje na organizm człowieka na wielu poziomach jednocześnie. Podczas gdy substancje aktywne bezpośrednio wpływają na organy i procesy zachodzące w naszym organizmie, składniki informacyjne za pośrednictwem biorezonansu usuwają przyczynę schorzenia w polu informacyjnym. Stimaral jest preparatem bioinformacyjnym o sze- Nowa generacja rodków adaptogennych rokospektralnym regeneracyjnym, adaptogennym, tonizującym i harmonizującym działaniu. Ten wysoko skoncentrowany produkt (30 ml=400 ml pierwotnego ekstraktu) został wyprodukowany przy użyciu specjalnej technologii. Nie zawiera alkoholu ani cukru, dzięki czemu mogą przyjmować go także diabetycy. Zawiera substancje roślinne, rozpuszczalne zarówno w wodzie, jak i w alkoholu. Zastosowanie: Kompleks ziół i składniki informacyjne zawarte w preparacie Stimaral wykorzystać można w celu poprawy zdolności adaptacyjnych organizmu (wiele adaptogenów adaptogenów jednym preparacie), np. w środowisku o dużym poziomie sytuacji stresowych, w przypadku gwałtownych zmian temperatury w okresie letnim, w okresie zwiększonego obciążenia fizycznego i psychicznego. Stosować go można w celu tonizacji organizmu, uspokojenia, poprawy koncentracji, poprawy pracy mózgu i złagodzenia problemów związanych z procesem starzenia się. Przyjmowanie tego preparatu ułatwia osiągnięcie maksymalnych wyników fizycznych i intelektualnych, wyostrza zmysły, poprawia pamięć, wzrok, słuch i czucie w palcach. Jego stosowanie zaleca się w przypadku syndromów astenicznych, przy ogólnym osłabieniu, bezsenności, neurozach, niedociśnieniu tętniczym. Stosowany może być jako stymulator Centralnego Układu Nerwowego u chorych cierpiących na neurastenię, neurozy i depresje w celu usunięcia drażliwości i nieprzyjemnych odczuć w okolicy serca. Stimaral jest też skutecznym środkiem przyspieszającym rekonwalescencję po zabiegach chirurgicznych, środkiem wspomagającym w leczeniu choroby Parkinsona, SM, WZW, chorób nowotworowych i łagodnej postaci cukrzycy. Preparat stosować można także jako słaby afrodyzjak w przypadku impotencji o podłożu psychicznym i niektórych problemów o ginekologicznych i seksualnych. Stimaral skuteczny jest w detoksykacji i harmonizacji organizmu, w leczeniu niektórych schorzeń serca, naczyń krwionośnych, tarczycy, nadnerczy, wątroby, pęcherza moczowego, oczu, trzustki, w obniżonej odporności i cukrzycy. Stimaral pomaga szybko odtruć organizm po nadmiernym spożyciu alkoholu, dostarcza energii i jest doskonałym środkiem zapewniającym dobrą formę przez całą noc. Przyjmować 3 – 9 kropli 1 – 3 razy dziennie, pół godziny przed lub po jedzeniu. Ostatnią porcję kropli należy wziąć, co najmniej na 4 godziny przed snem. W przypadku stymulacji organizmu nie należy przekraczać zalecanych ilości, co pozwoli uniknąć odwrotnego efektu od zamierzonego. Preparat mogą stosować diabetycy. Preparat nie zawiera kofeiny i nie uzależnia! Farmaceutyczny Przegl¹d Naukowy 19 W³aciwoci antyoksydantów w profilaktyce i leczeniu ró¿nych procesów chorobowych ze szczególnym uwzglêdnieniem chorób uk³adu kr¹¿enia oraz nowotworów Nr 6/2007 Dr n. med. Przemys³aw Nowak Farmakolog Akademia Medyczna w Katowicach Tlen (O2) jest niezbędny w procesach metabo metabo-licznych, ale może mieć, podobnie, jak jego metabolity syczne. Szk ody biochemiczne bolity,, działanie tok toksyczne. Szkody spowodowane przez metabolity O2, głównie wolne rodniki O2 (WRO2), przyczyniają się do uszk ouszko dzenia tk anek w różnych stanach chorobowych. tkanek Definicyjnie ujmując, wolny rodnik to atom lub cząsteczka zdolne do niezależnej egzystencji, mające na swej powłoce walencyjnej jeden lub kilka niesparowanych elektronów (np. H2O2 – nadtlenek wodoru, O2 – rodnik ponadtlenkowy, OH – rodnik hydroksylowy). Stan ten jest niekorzystny energetycznie ze względu na wysoką reaktywność i krótki czas życia wolnych rodników. W organizmie żywym głównym źródłem wolnych ów tlenowych są procesy oddechowe kko orodników rodnik mórki przebiegające w mitochondriach. WRO2 to pośrednie produkty redukcji cząsteczki tlenu o różnej toksyczności. Wzrost produkcji wolnych rodników powodują reakcję utleniania, co nazywane jest stresem oksydacyjnym cyjnym, na który najbardziej narażone są błony lipidowe dowe. Nasilone reakcje utleniania powodują peroksydację lipidów, co pobudza fosfolipazę A2, cykl przemian kwasu arachidonowego, a w konsekwencji wzrost aktywności cyklooksygenazy i lipooksygenazy. Wolne rodniki uszkadzają także inne błonowe układy enzymatyczne, co powoduje napływ jonów Ca2+ do wnętrza komórki i na tej drodze aktywację proteaz i fosfolipaz, co pogłębia dysfunkcję błony komórkowej i receptorów błonowych. W obrębie cytozolu reaktywne formy tlenu powodują inaktywację ważnych dla metabolizmu komórki enzymów enzymów, np. dehydrogenazy mleczanowej, 20 Farmaceutyczny Przegl¹d Naukowy fosfatazy zasadowej, kinazy kreatynowej. Wpływ reaktywnych form tlenu (RFT) na jądro komórkowe prowadzi do uszkodzenia zasad wchodzących w skład DNA, a więc zahamowania replikacji DNA i powstawania mutacji. Znanych jest ponad 100 chorób, w patogenezie których uczestniczą reaktywne formy tlenu. Podział tych chorób na 8 grup dokonał Gutterbridge (patrz piśmiennictwo – pozycja 14) 14): cja O2, H2O 2, HOCl 1. Podwyższona produk produkcja przez aktywowane komórki fagocytujące (astma oskrzelowa, ARDS, rozedma, azbestoza, choroba Cohna, hemodializa, kłębuszkowe zapalenie nerek, choroba Kawasami, reumatoidalne zapalenie stawów). ów szona produk cja wolnych rodnik 2. Zwięk Zwiększona produkcja rodników spowodowana przez toksyny i leki (alkohol, bleomycyna, streptozotocyna). 3. Przesunięcie elektronów na tlen z udziałem metali przejściowych (zatrucie żelazem, niklem, talasemie, choroba Wilsona, hemochromatoza). 4. Nieprawidłowa oksydacja substratów lub zmiany w stężeniu tlenu (niedotlenienie, narażenie na podwyższone stężenie i ciśnienie tlenu, uraz reoksygenacji, cukrzyca, wstrząs). 5. Niedobór lub nadmierne zużycie układów obronnych (mukowiscydoza, miażdżyca, zespół Downa, niedobór PGX ). u uszk o6. Wolne rodniki powstające w wynik wyniku uszko dzenia komórek (zatrucie benzenem, aluminium, kadmem, zatrucie ołowiem, twardzina, dystrofie mięśniowe). odzenie tk anek (melanoma, 7. Popromienne uszk uszkodzenie tkanek fotowrażliwość, fotostymulacja w przebiegu hiperbilirubinemii noworodkowej, PUVA-terapia). W³aciwoci antyoksydantów w profilaktyce i leczeniu ró¿nych procesów chorobowych... cje wolnorodnik owe w chorobach ge8. Reak Reakcje wolnorodnikowe netycznych (przewlekła choroba ziarniniakowi, anemia sierpowata, progeria, pląsawica Huntingtona). Jedną z głównych przyczyn zmian mikro mikro-- i makronaczyniowych cukrzycy kronaczyniowych, szczególnie w cukrzycy cukrzycy, jest proces mikrowykrzepiania. Utlenienie lipoprotein ściany naczyniowej prowadzi do powstania nadtlenków lipidów. Katalizatorem tej reakcji jest glukoza. Nadtlenki lipidów mają istotny bezpośredni wpływ na cykl przemian kwasu arachidonowego. Zwiększenie aktywności cyklooksygenazy prowadzi do wzrostu syntezy endogennych nadtlenków prostaglandyn. Zarówno wolne rodniki, jak i nadtlenki lipidów wywierają bezpośrednie, toksyczne działanie na komórki śródbłonka. W efekcie dochodzi do niedoboru prostacykliny (PGI2), działającej antyagregacyjnie i wazodilatacyjnie oraz względnej przewagi tromboksanu A2, działającego proagregacyjnie i wazokonstrykcyjnie. Prowadzi to do nadmiernej agregacji płytek. Kluczową rolę w patogenezie przyspieszonego rozwoju miażdżycy przypisuje się oksydacji lipoprotein o niskiej gęstości (LDL). Lipoproteiny zmodyfikowane w wyniku glikacji łatwiej ulegają utlenianiu. Utlenione LDL przyspieszają powstawanie blaszki miażdżycowej. Przy udziale specyficznych receptorów zmiatających są one pochłaniane przez makrofagi, co prowadzi do powstawania komórek piankowatych. Zmodyfikowane na skutek oksydacji LDL działają toksycznie na komórki śródbłonka, nasilają migrację i adhezję monocytów do komórek śródbłonka oraz peroksydację lipoprotein lipoprotein, co jest jednym z najwcześniejszych elementów w patogenezie procesu miażdżycowego. W wyniku fagocytozy dochodzi do masywnego wychwytu cholesterolu przez makrofagi. Ponadto zoksydowane LDL bezpośrednio wpływają na monocyty, powodując ich wiązanie z endotelium. Mogą też działać cytotoksycznie na komórki śródbłonka na skutek ułatwionego uwalniania lipidów i enzymów lizosomalnych do przestrzeni pozakomórkowej, co nasila powstawanie zmian miażdżycowych. Innym istotnym czynnikiem rozwoju procesu miażdżycowego są zaburzenia relaksacji tętniczek, w której istotną rolę odgrywają komórki endotelium i produkowany przez nie tlenek azotu (NO). Zwiększone stężenie tłuszczów i kwasów tłuszczowych zwiększa intensywność ich utlenienia. Rodniki lipidowe pochodzenia endogennego są również istotne w patogenezie miażdżycy. Jednym z produktów procesu peroksydacji jest lipofuscyna, która stymuluje włóknienie w ścianie tętnic. Związek ten był obec- 22 Farmaceutyczny Przegl¹d Naukowy Nr 6/2007 ny w tętnicach wieńcowych u prawie wszystkich chorych, którzy zmarli z powodu zawału mięśnia sercowego. Wykazano upośledzony rozkurcz naczyniowy zależny od funkcji endotelium zarówno w przypadku choroby nadciśnieniowej nadciśnieniowej. Zmniejszone wytwarzanie NO lub też zwiększona produkcja anionu nadtlenkowego mogą być odpowiedzialne za wystąpienie skurczu naczyń tętniczych. Podobnie produkcja anionu nadtlenkowego może również upośledzać aktywność rozkurczową NO. Wiele naturalnie występujących przeciwutleniaczy, jak dowodzą liczne badania, działa rozkurczowo na naczynia, a także obniża ciśnienie tętnicze u pacjentów z nadciśnieniem bez względu na to, czy chorobą współistniejącą jest u nich cukrzyca, czy też nie. Zarówno organiczne wolne rodniki, jak i pochodne tlenu cząsteczkowego mogą reagować z najważniejszymi makromolekułami komórkowymi, prowadząc między innymi do uszkodzenia DNA. Zauważono, że proces peroksydacji błonowych wielonienasyconych kwasów tłuszczowych zapobiega proliferacji komórkowej prawdopodobnie przez hamujący wpływ produktów peroksydacji (ROOH, aldehydy) na aktywność mitotyczną. W efekcie nadprodukcji wolnych rodników czy też wyczerpania się mechanizmów ochronnych dochodzi do uszkodzenia organelli komórkowych. Enzymy antyoksydacyjne odgrywają istotną rolę w kontrolowaniu wzrostu guzów nowotworowych nowotworowych. Komórki większości nowotworów mają małą zawartość enzymów przeciwrodnikowych w porównaniu z komórkami nienowotworowymi, a błony ich wykazują zmiany w składzie lipidów. Tak więc zmniejszona aktywność enzymów ochronnych, a także uszkodzenie błon komórkowych wydają się być bezpośrednio związane ze wzrostem guzów. Zaobserwowano, że zmniejszenie stężenia SOD w cytoplazmie powoduje zmiany w mikrosomach wątroby podobne do obserwowanych w wątrobiaku. Niektóre obserwacje wykazują hamujący wpływ produktów peroksydacji lipidów na proliferację, co sugeruje, że ograniczona aktywność peroksydacyjna w guzach nowotworowych może być czynnikiem odpowiedzialnym za wysoką aktywność mitotyczną. Stwierdzono korelację między spożywaniem tłuszczu, a zapadalnością na nowotwory złośliwe sutka, jajników i odbytu u osób powyżej 55 roku życia. System obrony antyoksydacyjnej ustroju jest trójstopniowy. Pierwsza linia obrony polega na nietrójstopniowy dopuszczeniu do powstawania wolnych rodników Nr 6/2007 W³aciwoci antyoksydantów w profilaktyce i leczeniu ró¿nych procesów chorobowych... tlenowych oraz ich reakcji ze związkami biologicznie czynnymi. Odpowiadają za to enzymy antyoksydacyjne oraz białka wiążące jony pierwiastków przejściowych. Drugi stopień stanowią tzw. „wymiatacze” reaktywnych form tlenu tlenu. Trzecia linia obrony antyokutk ów reak cji sydacyjnej odpowiada za usuwanie sk skutk utków reakcji RFT z biomolekułami biomolekułami. Działanie to polega na odtwarzaniu prawidłowej struktury uszkodzonych cząstek, m.in. przez enzymy naprawiające uszkodzony DNA. W homeostazie ustroju działanie RFT jest równoważone przez antyoksydanty (antyutleniacze). Są to substancje, które występując w relatywnie niskich stężeniach znacząco hamują stopień oksydacji cząsteczek. Antyoksydanty można podzielić na przeciwutleniacze fizjologiczne (naturalne) oraz związki syntetyczne tetyczne. W każdej z tych grup występują enzymy antyoksydacyjne, antyoksydanty prewencyjne i zmiatacze wolnych rodników. Do najbardziej znanych naturalnych enzymów antyoksydacyjnych należą: owa (SOD) – metalo– dysmutaza ponadtlenk ponadtlenkowa enzym, który występuje w dwóch postaciach: wewnątrz (dzieli się na postać mitochondrialną z manganem w centrum aktywnym (MnSOD) i cytoplazmatyczną z miedzią i cynkiem (Cu/Zn SOD))- i zewnątrzkomórkowej (rozkłada rodnik ponadtlenkowy w przestrzeni pozakomórkowej, dzięki czemu chroni powierzchnię naczyń przed działaniem rodnika ponadtlenkowego); – k atalaza – wykazuje największą aktywność w wątrobie, nerkach i erytrocytach; – peroksydaza glutationowa glutationowa. – metaloenzymem i bierze udział w redukcji nadtlenku wodoru z jednoczesnym przekształceniem zredukowanego glutationu w jego formę utlenioną. Jony metali przejściowych takich, jak miedź i żelazo zawierają niesparowane elektrony i zwykle uczestniczą w reakcjach wolnorodnikowych, służąc jako substrat do powstawania wysoce reaktywnych rodników hydroksylowych (reakcja Habera-Weissa). Ilość tych jonów w organizmie jest ograniczona, ale każdy uwolniony jon metalu powinien być związany w białkiem w postać niereaktywną. Temu właśnie celowi służą tzw. antyoksydanty prewencyjne. Zaliczamy do nich transferynę, która jest głównym białkiem transportującym żelazo w organizmie, laktoferynę wiążącą żelazo oraz ceruloplazminę wiążącą miedź. Trzecią sydantów to rzecią, najliczniejszą grupę antyok antyoksydantów wspomniane już zmiatacze wolnych rodników. Reagu- ją one z wolnymi rodnikami zabezpieczając komórki i tkanki przed reakcjami wolnorodnikowymi. Oddając wolnym rodnikom elektron przechodzą w postać utlenioną, która cechuje się bardzo małą reaktywnością, co przerywa łańcuchową reakcję wolnorodnikową. Zmiatacze wolnych rodników należą do 2 grup: rozpuszczalnych w wodzie i rozpuszczalnych w tłuszczach. Najsilniejszym antyutleniaczem rozpuszczalnym w tłuszczach jest witamina E E. Rodniki nadtlenkowe reagują z witaminą E 120 razy szybciej niż z wielonienasyconymi kwasami tłuszczowymi. W wyniku tej reakcji powstają nieaktywne rodniki tokoferylowe, które przechodzą na powierzchnie błon komórkowych. Tam w reakcji z witaminą C następuje ich redukcja do a-tokoferolu. Witamina C jako rozpuszczalna w wodzie utrzymuje odpowiedni potencjał oksydoredukcyjny wewnątrz komórki i jest głównym antyoksydantem płynów pozakomórkowych. Witamina A jak o antyutleniacz ma właściwo jako właściwo-ści immunogenne i dzięki temu jest wykorzystywana w profilaktyce infekcji wirusowych, malarii, gruźlicy. Stwierdzono, że podawana w dawce 200 tysięcy jednostek łącznie z lekami przeciwbakteryjnymi zmniejsza o 25% częstość występowania infekcji układu moczowego. Istnieją dwa podstawowe pokarmowe źródła witaminy A: łatwo wchłaniany palmitynian retinolu w żywności pochodzenia roślinnego i zwierzęcego oraz słabo wchłanialne karotenoidy z żywności pochodzenia roślinnego. Karotenoidy stanowią grupę około 50 związków, które osłaniają błony komórkowe i cytoplazmatyczne przed działaniem RFT. Kolejny naturalny antyoksydant – amid kwasu nik otynowego jest niezbędny do syntezy NAD i NADP, które to związki są kofaktorami wielu enzymów katalizujących reakcje oksydoredukcyjne. Wśród antyoksydantów wymieniany jest także ubichinol-10 ubichinol-10, który stanowi zredukowaną formą koenzymu Q10, rozpuszczalną w tłuszczach. Występuje w lipoproteinach w stosunkowo niskich stężeniach, ale ma zdolność regenerowania tokoferolu z rodników tokoferylowych i wzmacnia jego antyoksydacyjną wydajność. Flawonoidy (fitoestrogeny) są grupą związków obecnych w owocach, warzywach, herbacie i czerwonym winie. Do flawonoidów zaliczamy także izoflawony występujące w produktach sojowych. Genisteina – fitoestrogen występujący w ziarnie soi ma właściwości antyoksydacyjne – hamując działanie na oksydację LDL cholesterolu in vitro. Wiadomo też, że około 3-4% genisteiny wbudowywane jest do cząsteczki LDL, gdzie chroni ona zawarty w tych cząsteczkach tokoferol przed utlenieniem i wydłuża czas jego działania. Farmaceutyczny Przegl¹d Naukowy 23 W³aciwoci antyoksydantów w profilaktyce i leczeniu ró¿nych procesów chorobowych... Jednym z najbardziej znanych antyoksydantów jest A ((CellCareCellCareSuperAntio xidanten produkt CC CCA CellCare-SuperAntio SuperAntioxidanten xidanten)) – suplement diety diety, który stanowi doskonałą grupę związków przeciwutleniających. W skład jednej kapsułki CCA wchodzi: ziele herbaciane Cistus, owoc granatu, OPC, likopina, polifenole z zielonej herbaty, melony, korzeń lukrecji, polifenole z pestek winogron, oregano, ekstrakt z kawy bogaty w kwas chlorogenowy, kwas alfa-liponowy, koenzym Q10, proszek z cebuli, trawa jęczmienna, witamina C, witamina E, cynk, selen, beta-karoten i bioflawonoidy cytrusowe. Składniki te są zalecane w przypadku, gdy pożądany jest wzrost poziomu przeciwutleniaczy we krwi. Skuteczność polifenoli potwierdzili m.in. naukowcy z Harvard Medical School z Bostonu (Massachusetts) setts), zajmujący się tematyką żywienia. Amerykańscy badacze wykazali ich pozytywny wpływ na naturalny dla organizmu proces naprawczy uszkodzonych komórek. Poniżej zostaną przedstawione pozytywne właściwości przeciw utleniające niektórych z składników preparatu CCA. Badacze niemieckiego instytutu LEFO – specjaliści w kwestiach żywienia i zanieczyszczenia powietrza – udowodnili, że liście krzewu herbacianego Cistus (Cistus incanus ssp. tauricus) posiadają ponad czterokrotnie większy potencjał przeciw utleniający niż, na przykład, czerwone wino, którego właściwości antyoksydacyjne zostały dowiedzione w wielu badaniach. Podobnie sprawa przedstawia się z owocami granatu, którego bogactwo w przeciwutleniacze nie tylko przewyższa kilkakrotnie czerwone wino, ale również nie dorównuje im żaden inny owoc. Oregano nadaje wielu potrawą wykwintnego smaku, ale nade wszystko należy cenić tą przyprawę za wyjątkową efektywność przeciwutleniającą. Badania przeprowadzone w U.S. Department of Agriculture w Beltsville wykazały największą aktywnością przeciw utleniającą wśród badanych 39 ziół. Kwas alfa-liponowy jest uniwersalnym i skutecznym przeciwutleniaczem. Działając w środowisku tłuszczowym i wodnym neutralizuje szkodliwe działanie ogromnej ilości wolnych rodników. Aktywność zarówno w środowisk u wodnym, jaki i tłuszczo środowisku tłuszczo-wym jest szczególną cechą cechą, ponieważ znaczna ilość innych przeciwutleniaczy działa tylko w otoczeniu wodnym (przykładowo witamina C) lub tylko w tłuszczowym (przykładowo witamina B). Ponadto kwas bardzo silnie wspomaga inne przeciwutleniacze oraz pozytywnie wpływa na ich odnawianie. OPC (oligomer yczne procyjanidy) jest naturalną substancją roślinną, niestety w produktach żywnościowych zawarte są w bardzo małych ilościach – 24 Farmaceutyczny Przegl¹d Naukowy Nr 6/2007 z jednym wyjątkiem, pestek czerwonych winogron. Wielu autorów twierdzi, że OPC dysponuje największą siłą jako przeciwutleniacz i ma możliwość neutralizowania różnego rodzaju wolnych rodników. Jest aktywna, podobnie jak kwas alfa-liponowy, w środowisku wodnym oraz tłuszczowym. Nie wolno zapominać o Likopinie Likopinie, głównym barwniku pomidorów, który szczyci się opinią silnego przeciwutleniacza – pierwsza dziesiątka przeciwutleniaczy. Obecnie panuje pogląd, że należy przyjmować w diecie więcej niektórych antyoksydantów biorąc pod uwagę stan i zapotrzebowanie na nie organizmu. Nie jest to działanie błędne, ale nie jest też podbudowane pewnymi danymi naukowymi. Na obecnym etapie wiedzy należy zalecać suplementację diety zło zło-żonymi preparatami zawierającymi dawki różnych antyoksydantów (CCA). Nie ma natomiast podstaw do stosowania pojedynczych antyoksydantów w bardzo dużych dawkach. Głównym celem w działaniach prozdrowotnych powinno być propagowanie diety bogatej w naturalne źródła witamin i mikroelementów, jakimi są warzywa i owoce. Wydaje się, że tylko stałe, systematyczne wyrównywanie niedoborów obrony antyok sydacyjnej organizmu, a więc profilaktyk oksydacyjnej profilaktykaa pier pier-wotna ma sens. Piśmiennictwo: 1. Ashour M.N. i wsp.: Antioxidant status in children with protein-energy malnutrition living in Cairo. Eur. J. Clin. Nutr. 1999, 8: 669-73. 2. Auch-Schawalk W. i wsp.: Contractions to oxygenderived free radicals are augmented in aorta of the spontaneously hypertensive rat. Hypertension 1989, 13: 859-62. 3. Barnes P.J.: Reactive oxygen species and airway inflammation. Free Radic. Biol. Med. 1990, 9: 235-43. 4. Bartosz G.: Druga twarz tlenu. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1995. 5. Beckman J.S. i wsp.: Apparent hydroxyl radical production by peroxynitrite: implications of endothelial injury from nitric oxide and superoxide. Proc. Natl. Acad. Sci. USA 1990, 4:1620-4. Nr 6/2007 W³aciwoci antyoksydantów w profilaktyce i leczeniu ró¿nych procesów chorobowych... 6. Britton J.R. i wsp.: Dietary antioxidant vitamin intake and lung function in the general population. Am. J. Respir. Crit. Care Med. 1995, 151: 13837. 7. Ceriello A. i wsp.: Evidence for a possible role of oxygen free radicals in the abnormal functional arterial vasomotion in insulin dependent diabetes. Diab. Metab. 1990, 16: 318-22. 8. Ciechanowski K.: O wolnych rodnikach w medycynie. Pol. Tyg. Lek. 1987, 42: 939-41. 9. Cochrane C.G.: Cellular injury by oxidants. Am. J. Med. 1991, 91: 23S-30S. 10. De Reaeve H.R. i wsp.: Decreased Cu, Zn - SOD activity in asthmatic airway epithelium: correction by inhaled corticosteroid in vivo. Am. J. Physiol. 1997, 272: 148-54. 11. Frostegard J. i wsp.: Biologically modified LDL increases the adhesive properties of endothelial cells. Atherosclerosis 1991, 90: 119-26. 21. Naruszewicz M.: Kontrowersje wokół roli antyoksydantów w profilaktyce chorób układu krążenia. Czynniki Ryzyka, 2000, 1: 55-63. 22. Reilly P.M. i wsp.: Pharmacologic approach to tissue injury mediated by free radicals and other reactive oxygen metabolites. Am. J. Surg.1991, 4: 488-503. 23. Rrthud J, Boyne R.: Superoxide dismutase and glutathione peroxidase activities in neutrophils from selenium deficient and cooper deficient cattle. Life Scien. 1985,16:1569. 24. Schwartz C.J. i wsp.: The pathogenesis of atherosclerosis: an overview. Clin. Cardiol. 199114(suppl I): 1-16. 25. Weisbrod R.M. i wsp.: Effect of elevated glucose on cyclic GMP and eicosanoids produced by porcine aortic endothelium. Arterioscler. Thromb. 1993, 13: 915-23. 26. http://www.naturavitalis.pl/ 12. Giugliano D. i wsp.: Oxidative stress and diabetic vascular complications. Diabetes Care 1996, 19: 257-67. 13. Guarnieri C. i wsp. Role of oxygen in the cellular damage induced by reoxygenation of hypoxic heart. J. Moll. Cell. Cardiol. 1980, 12:797. 14. Gutterbridge J.M.: Free radicals in disease processes: a compilation of cause and consequence. Free Radic. Res. Commun. 1993, 19: 141-158. 15. Halliwell B.: Reactive oxygen species in living systems: source, biochemistry, and role in human disease. Am. J. Med. 1991, 91: 14S-22S. 16. Kwiatkowski J.M.: Dysmutaza ponadtlenkowa – struktura, funkcja i filogeneza. Post. Biochem. 1988, 34: 311-33. 17. Ledwożyw A. i wsp.: The relationship between plasma triglycerides, cholestrol, total lipids and lipid peroxidation products during human atherosclerosis. Clin. Chim. Acta 1986, 3: 275-83. 18. Liczmański A.E.: Toksyczność tlenu. Uszkodzenie żywych komórek. Post. Biochem. 1988, 34: 273-91. 19. Liczmański A.E.: Toksyczość tlenu, cz. I i II. Post. Biochem. 1988, 34: 273-310. 20. Maurice B.: Mechanism of protection against reperfusion injury by aprotinin. Roles of oxygen radicals. Bioch. Pharmacol.1985,10: 1757. Farmaceutyczny Przegl¹d Naukowy 25 Pochodne chinoliny o aktywnoci przeciwnowotworowej Nr 6/2007 Quinoline derivatives of anticancer activity lek. Grzegorz Boryczka1, dr n. med. Micha³ Petelenz1,2, dr hab. n. farm. Stanis³aw Boryczka3 1 Oddzia³ Chorób Wewnêtrznych, Wojewódzki Szpital Specjalistyczny nr 5 w Sosnowcu, pl. Medyków 1, 41-200 Sosnowiec 2 Katedra i Zak³ad Podstawowych Nauk Biomedycznych, Wydzia³ Farmaceutyczny z Oddzia³em Medycyny Laboratoryjnej, l¹ska Akademia Medyczna, ul. Kasztanowa 3, 41-200 Sosnowiec 3 Katedra i Zak³ad Chemii Organicznej, Wydzia³ Farmaceutyczny z Oddzia³em Medycyny Laboratoryjnej, l¹ska Akademia Medyczna, ul. Jagielloñska 4, 41-200 Sosnowiec STRESZCZENIE Pochodne chinoliny zarówno naturalne jak i syntetyczne są dużą grupą związków o szerokim spektrum aktywności biologicznej. Działają przeciwgorączkowo, przeciwzimniczo, antyarytmicznie, przeciwbakteryjnie, przeciwpierwotniakowo, przeciwalergicznie, przeciwbólowo, hipotensyjnie oraz przeciwwirusowo. W ostatnich latach obserwuje się wzrost zainteresowania tego typu związkami również jako potencjalnymi preparatami przeciwnowotworowymi. Dokonany przegląd prac obejmuje związki pozwalające zaklasyfikować je do znanych już grup cytostatyków o prawie wszystkich mechanizmach działania, jak również związki reprezentujące nowy typ aktywności, który jest aktualnie przedmiotem badań. Niektóre z pochodnych chinoliny zostały już wprowadzone do leczenia onkologicznego, np.: inhibitory topoizomerazy I – pochodne kamptotecyny (irinotekan czy topotekan). Wysoką aktywność przeciwnowotworową wykazują pochodne indolochinoliny zarówno naturalne jak i syntetyczne jako inhibitory topoizomerazy II. Prowadzi się też badania nad wykorzystaniem przeciwbakteryjnych chinolonów jako leków przeciwnowotworowych. Antybiotyki, streptonygryna i lavendamycyna, nie znalazły zastosowania w leczeniu nowotworów, ale dały podstawę do poszukiwania ich analogów syntetycznych o lepszych właściwościach cytotoksycznych. Do interesujących związków należą również antymetabolity cytotoksyczne (brequinar sodium), związki o bioredukcyjnych właściwościach, chinolinowe pochodne platyny, inhibitory angiogenezy (linomid) oraz blokery receptora białkowej kinazy tyrozynowej (PTK). Słowa kluczowe: pochodne chinoliny, aktywność przeciwnowotworowa 26 Farmaceutyczny Przegl¹d Naukowy AB STRA CT ABSTRA STRACT Quinoline derivatives natural and synthetic are a large group of compounds of wide spectrum biological activity. They have action antifebrile, antimalarial, antiarrhythmic, antibacterial, antiprotozoonic, antiallergic, analgesic, hypotesive and antiviral. In the last years, it has been increasingly given attention to these compounds as potential antineoplastic preparations. The accomplished review of publications includes compounds classifying into two groups, namely: known already as cytostatic agents of almost every mechanisms of action, as well as compounds of new actually studied activities. Some of quinoline derivatives are nowadays oncologic drugs, e.g. topoisomerase I inhibitors – camptothecin derivatives (irinothecan or topothecan). Natural and synthetic indoloquinoline derivatives as topoisomerase II inhibitors have also high antitumor activities. Now antibacterial quinolones are studied as anticancer drugs. The antibiotics, streptonigrin and lavendamicin, don’t have an application to anticancer therapy, but they are a base to look up to their synthetic analogues with better cytotoxic activities. Antimetabolic cytotoxic agents (brequinar sodium), compounds with bioreductive properties, quinoline derivatives with platinum, angiogenic inhibitors (linomide) and receptor protein tyrosine kinase (PTK) inhibitors are also a quinoline derivatives, new studied, antineoplastic agents. Key words: quinoline derivatives, anticancer activity Nr 6/2007 Chinoliny zarówno pochodzenia naturalnego jak i syntetyczne stanowią dużą grupę związków, wśród których wiele wykazuje interesujące działanie biologiczne. Najstarszą pochodną chinoliny i przez wiele lat jedynym lekiem przeciwzimniczym była chinina, naturalny alkaloid wyodrębniony w roku 1820 z kory drzewa chinowego. Pierwszy, zachowany zapis dotyczący skutecznego leczenia chorej na zimnicę - żony hiszpańskiego wicekróla Peru - hrabiny Anny del Chinchon (stąd nazwa chinina na pamiątkę sławnej chorej) korą drzewa chinowego pochodzi z 1619 roku [1]. W kilka lat później misjonarze przywieźli sproszkowaną korę do Europy (nazwaną „korą Jezuitów”) i tutaj medykament ten stał się wkrótce najbardziej pożądanym środkiem przeciwko gorączce. Również obecnie syntetyczne pochodne 4-aminochinoliny (chlorochinolina, amodiachina, metylochlorochina), 8-aminochinoliny (primachina, pamachina, pentachina) oraz 4-chinolinometanolu (meflochina) są grupą leków najczęściej stosowanych w leczeniu malarii. Chinidyna, prawoskrętny izomer chininy, który jest nieomal całkowicie pozbawiony właściwości przeciwzimniczych, stosowana jest w leczeniu niemiarowości serca. Do związków o aktywności przeciwbakteryjnej i przeciwpierwotniakowej zalicza się też pochodne 8-hydroksychinoliny [2]. Najciekawszą zaś grupą leków przeciwbakteryjnych stały się fluorochinolony, w pełni syntetyczne pochodne 4-chinolonów [3]. Opisano także wiele innych chinolin wykazujących działanie przeciwalergiczne [4, 5], przeciwbólowe [6], hipotensyjne [7, 8], przeciwwirusowe [9, 10] i przeciwzimnicze [11]. W ostatnich latach obserwuje się zwiększone stosowanie chemioterapeutyków oraz wzrost zainteresowania nowymi pochodnymi chinoliny również jako potencjalnych preparatów przeciwnowotworowych. Poniżej przedstawiono przegląd prac dotyczących wykorzystywania w onkologii obecnie znanych jak i badanych, nowych chinolin o działaniu cytotoksycznym. Pochodne chinoliny o aktywnoci przeciwnowotworowej 1. Inhibitor Inhibitoryy topoizomerazy topoizomerazy.. Topoizomerazy są enzymami niezbędnymi dla prawidłowego funkcjonowania komórki, odpowiedzialnymi za katalizowanie reakcji przecinania i łączenia łańcuchów DNA (topoizomeraza I przecina jedną nić DNA, a topoizomeraza II przecina obydwie nici DNA). Biorą czynny udział w licznych procesach zachodzących w komórce, między innymi w replikacji DNA, rekombinacji, transkrypcji, a dodatkowo odpowiedzialne są za utrzymanie struktury chromatyny. Wzrost zainteresowania tymi enzymami wynika z faktu, że okazały się one być głównymi receptorami wielu preparatów przeciwnowotworowych. 1.1. Inhibitor y topoizomerazy I. Cytotoksyczne właściwości kamptotecyny (CPT) alkaloidu wyizolowanego z chińskiego drzewa Camptotheca acuminata (nazwa chińska Xi shu tłumaczona jako szczęśliwe drzewo) znane są od roku 1966 [12]. Należy wspomnieć, że odkrywcami kamptotecyny są amerykańscy naukowcy dr Monroe Wall i dr Mansukh Wani, którzy wyodrębnili również taksol z kory cisa amerykańskiego. Poważne skutki uboczne podawania CPT i jej wysoka toksyczność spowodowały, że nie wprowadzono jej jako leku do stosowania klinicznego. Dopiero kiedy Hsiang i Liu wykazali, że komórkowym receptorem CPT jest topoizomeraza I, wzrosło zainteresowanie tym związkiem i dokonano syntezy wielu jego analogów [13-20]. Kamptotecynowe inhibitory topoizomerazy I stanowią obecnie nową, obiecującą klasę leków przeciwnowotworowych. Spośród przebadanych kilkudziesięciu analogów CPT udało się znaleźć kilka o najkorzystniejszych właściwościach terapeutycznych. Niektóre z nich, np.: irinotecan (CPT-11, Camp- R yc. 1. P ochodne kkamptotecyny amptotecyny Pochodne amptotecyny.. Farmaceutyczny Przegl¹d Naukowy 27 Pochodne chinoliny o aktywnoci przeciwnowotworowej to), topotecan (TPT, Hycamtin), weszły do rejestru leków i są stosowane w leczeniu raka jelita grubego, odbytnicy, płuc, jajnika, piersi, wątroby i trzustki [21]. W randomizowanych badaniach klinicznych III fazy wykazano ich aktywność w raku przełyku, nerki, szyjki macicy i ostrych białaczkach [22]. Inne 9-nitrokamptotecyna (Rubitecan), 9-aminokamptotecyna (9-AC), silatecan (DB-67), lurotekan czy exatecan znajdują się we wcześniejszych etapach badań klinicznych [14-20]. Najwyższą wrażliwość na CPT wykazują komórki proliferujące, znajdujące się w fazie S cyklu komórkowego. Oddziaływanie CPT z miejscem wiążącym kompleks DNA-topoizomeraza I charakteryzuje się stereospecyficznością (ryc. 1). CPT jest cząsteczką asymetryczną: atom C-20 pierścienia laktonowego ma konfigurację S. Syntetyczny enancjomer R CPT okazał się nieaktywny zarówno jako inhibitor topoizomerazy I, jak i związek przeciwnowotworowy. Do najczęściej występujących objawów niepożądanych, obserwowanych podczas leczenia CPT i jej analogami należą: supresja szpiku, głównie pod postacią neutropenii oraz zaburzenia czynności przewodu pokarmowego, zwłaszcza biegunki połączone z bólami brzucha oraz nudności i wymioty. Rzadziej występującymi objawami są: małopłytkowość, eozynofilia, niedokrwistość, krwiomocz, łysienie, zwłóknienie płuc z towarzyszącą gorączką i dusznością, rumień twarzy, świąd, hiperbilirubinemia, podwyższone aktywności enzymów wątrobowych w surowicy [21]. Najważniejszymi przeciwwskazaniami przy stosowaniu tych leków są nadwrażliwość na którykolwiek składnik preparatu, okres ciąży i laktacji, ciężka granulocytopenia i trombocytopenia. 1.2. Inhibitor y topoizomerazy II. Kryptolepina i neokryptolepina – alkaloidy indolochinolinowe o stosunkowo prostej budowie, które wyizolowano z korzeni afrykańskiej rośliny Cryptolepis sanguinolenta wykazują szerokie spektrum aktywności cytotoksycznej [23-26]. Badania in vitro w odniesieniu do komórek linii białaczkowych (P388, HL60) i czerniaka (B16) wskazały, że kryptolepina jest bardziej aktywna od neokryptolepiny [25, 26]. Oznacza to, że orientacja atomów azotu może odgrywać ważną rolę w określaniu aktywności (ryc. 2). R yc. 2. Alk aloidy indolochinolinowe. Alkaloidy 28 Farmaceutyczny Przegl¹d Naukowy Nr 6/2007 Wysoka aktywność omawianych alkaloidów dała początek poszukiwaniom nowych syntetycznych indolochinolin z zamiarem wykorzystania ich w medycynie [27-35]. Szerokie badania, których przedmiotem były głównie metylowe pochodne 5H i 6H-indolo[2,3-b]chinolin prowadzili Peczyńska-Czoch [29] oraz Rocca [30]. Stwierdzono, że aktywność przeciwnowotworowa in vitro tego typu połączeń zależy od ilości grup metylowych w cząsteczce, a szczególnie od obecności grupy metylowej przy atomie azotu N-5. Najbardziej aktywnym związkiem w tej grupie pochodnych okazała się 2, 5, 9, 11-tetrametylo-5H-indolo[2,3-b]chinolina, której aktywność in vitro wobec komórek raka KB (ID50 = 0,002-0,009 mmol/ml) przewyższała aktywność eliptycyny – alkaloidu z Ochrosia eliptica (ID50 = 0,07 mmol/ml) [29]. Wiele uwagi nowym indolo[3,2-b]chinolinom, w celu wyselekcjonowania skutecznego preparatu przeciwnowotworowego, poświęcili japońscy badacze z grupy Yamato i Takeuchi [31-35]. Zsyntetyzowali oni nowe pochodne zawierające podstawniki N-[4-(metanosulfon-amido)-2-metoksyfenylo]aminowy i N-[3-(N,N-dimetyloamino)propylo]aminowy. Spodzie-wano się, że tego typu podstawniki znacznie poprawią własności terapeutyczne pochodnych indolochinolin (ryc. 3). Najbardzej interesującym okazał się związek, gdzie X=NH, R2 = R3 = H, R1 = 4-(metano-sulfonamido)2-metoksyfenyl, o aktywności in vitro i in vivo wyższej od amsakryny (m-AMSA) [32], stosowanej w leczeniu ostrych białaczek. Wprowadzenie grup X = NMe, CHMe oraz R1 = 3-(N,N-dimetyloamino)propylowej prowadzi do utraty zdolności hamowania proliferacji komórek nowotworowych [34]. Pochodne kwasów 4-chinolino-3-karboksylowych stanowią najnowszą grupę chemioterapeutyków o szerokim spektrum aktywności przeciwbakteryjnej, których mechanizm działania polega na hamowaniu bakteryjnej topoizomerazy II (gyrazy DNA). Pomimo podobieństwa topoizomerazy II ssaków i gyrazy DNA obecnie stosowane chinolony (ryc. 4) wykazują wysoki stopień selektywności działania [36]. W trakcie poszukiwania nowych pochodnych chinolonów otrzymano grupę połączeń, które działają również na topoizomerazę II ssaków, co stworzyło możliwość wykorzystania ich jako potencjalnych leków przeciwnowotworowych [37, 38]. W dalszym ciągu prowadzi się badania nad znanymi już i nowymi fluorochinolonami, które wykazują działanie cytotoksyczne. Obiecującym związkiem Nr 6/2007 Pochodne chinoliny o aktywnoci przeciwnowotworowej Ryc. 3. Indolo[3,2Indolo[3,2-bb ]chinoliny.. noliny R yc. 4. 4Chinolony 4-Chinolony Chinolony.. wydaje się być bardzo skuteczna w leczeniu zakażeń bakteryjnych ciprofloksacyna. Ostatnio wykazano, że hamuje ona proliferację komórek nowotworowych i stymuluje proces apoptozy [39]. Należy zatem przypuszczać, że fluorochinolony w niedługim czasie mogą zająć ważną pozycję również w chemioterapii nowotworów. 1.3. Inhibitor y topoizomerazy I i topoizomerazy II. Duże nadzieje jako potencjalnego preparatu przeciwnowotworowego, wiąże się ze związkiem oznaczonym symbolem TAS-103 [40-42]. Jest to dichlorowodorek 6-[2-(dimetyloamino)etylo]amino-3-hydroksy-7H-indeno[2,1-c]chinolin-7-onu będący obecnie w badaniach klinicznych. Mechanizm działania jest dwukierunkowy, polega na hamowaniu aktywności topoizomerazy I i topoizomerazy II, co wstrzymuje replikację DNA i może indukować kaskadę procesów apoptozy, prowadzącą do śmierci komórki. W badaniach in vitro stwierdzono jego wysoką cytotoksyczność wobec ludzkich i mysich komórek nowotworowych (IC50 = 0,0011 – 0,23 mM). Wykazuje również szerokie spektrum działania in vivo, a efektywnością działania znacznie przewyższa takie znane preparaty jak irinotekan czy cis-platynę. 2. Antybiotyki cytostatyczne. Streptonygryna (streptonigrin) wytwarzana przez szczep Streptomyces flocculus oraz lavendamycyna (lavendamycin) wyizolowana ze Streptomyces lavendulae są antybiotykami (ryc. 5), których podstawą konstrukcyjną jest wysoce podstawiony układ 7-amino-5,8-chinolinodionu. Wykazują one działanie przeciwnowotworowe, przeciwbakteryjne i przeciwwirusowe [43]. Wysoka toksyczność tych antybiotyków w znacznym stopniu ograniczyła ich zastosowanie. Pomimo to zainteresowanie streptonygryną wzrosło po stwierdzeniu, że jest ona inhibitorem topoizomerazy II oraz odwrotnej transkryptazy [44, 45]. Zapoczątkowało to poszukiwanie prostych pochodnych 7-amino-5,8-chinolinodionów, 8-dialkiloamino-5,6-chinolinodionów oraz pochodnych izochinolinodionów [46]. Okazało się, że wiele z nich posiada wysoką aktywność przeciwnowotworową i są znacznie mniej toksyczne od streptonygryny. 3. Interk alator Interkalator alatoryy DNA. Aktywność przeciwnowotworową polegającą na wiązaniu się z DNA na drodze interkalacji wykazują trójcykliczne pochodne 8-chinolinoamidów (ryc. 6) [47, 48]. Farmaceutyczny Przegl¹d Naukowy 29 Pochodne chinoliny o aktywnoci przeciwnowotworowej Nr 6/2007 R yc. 5. Antybiotyki cytostatyczne – pochodne 5,8-chino 5,8-chino-linodionów linodionów.. R yc. 6. P ochodne 8-chinolino Pochodne 8-chinolino-amidów.. amidów Stwierdzono, że istotne znaczenie dla działania tego typu związków ma obecność i położenie grupy fenylowej w cząsteczce chinoliny. 4- i 5-fenylo-8-chinolinoamidy posiadają słabe własności interkalujące i wykazują niską aktywność in vitro i in vivo w odniesieniu do komórek linii białaczkowych (L1210, P388) i komórek raka płuca Lewis (LL). Natomiast 2-, 3- i 6-podstawione pochodne, w których pierścienie fenylowe mogą ułożyć się koplanarnie z układem chinoliny, wiążą się z DNA na drodze interkalacji i wykazują znaczną aktywność przeciwnowotworową in vitro i in vivo. Spośród nich najbardziej aktywny okazał się 2-fenylo-8-chinolinoamid (IC50 = 1300 nM wobec komórek L1210, ILS = 91% wobec komórek P388). Wykazano również, że obecność podstawników w pierścieniu fenylowym wywiera wpływ na aktywność cytotoksyczną. 4. Antymetabolity cytotoksyczne. Sól sodowa kwasu 6-fluoro-2-(2’-fluoro-1,1’-bifenyl4-ylo)-3-metylo-4-chinolino-karboksylowego (Brequinar sodium, BQR) jest inhibitorem dehydrogenazy kwasu dihydroorotowego-enzymu biorącego udział w syntezie de novo pirymidyn [49-53]. W rezultacie hamuje syntezę DNA, syntezę białek w limfocytach z następstwem zahamowania limfocytów T i produkcji przeciwciał przez 30 Farmaceutyczny Przegl¹d Naukowy limfoctyty B. BQR wykazuje zatem silne działanie przeciwnowotworowe i immunosupresyjne. R yc. 7. Sól sodowa kwasu 6-fluoro -2-(2’-fluoro -1,1’6-fluoro-2-(2’-fluoro -2-(2’-fluoro-1,1’bifenyl-4-ylo)-3-metylo -4-chinolino -k arbok sylowego bifenyl-4-ylo)-3-metylo-4-chinolino -4-chinolino-k -karbok arboksylowego (Brequinar sodium). Wolna grupa karboksylowa lub w postaci soli sodowej (ryc. 7) wydaje się być niezbędna dla zapewnienia wysokiej aktywności. Bardzo istotna jest obecność podstawników w pozycjach 2, 3 i 6. Uważa się, że duże podstawniki o charakterze hydrofobowym w pozycji 2 wywierają decydujący wpływ na aktywność i są odpowiedzialne za oddziaływanie z enzymem [49]. Jednak dopiero rozpoczęte badania kliniczne określą przydatność tego preparatu dla onkologii i transplantologii [50-52]. Nr 6/2007 5. Związki o działaniu antymitotycznym. Prowadzone są również prace nad pochodnymi 2fenylo-4-chinolonów (ryc. 8) o działaniu cytotoksycznym [54]. Testy in vitro i in vivo dowiodły, że związki te wykazują aktywność porównywalną do stosowanych obecnie leków antymitotycznych (np. kolchicyny, winblastyny), zapobiegających polimeryzacji mikrotubul, co prowadzi do bloku cyklu komórkowego w fazie mitozy. Przypuszcza się, że związki te stymulują również proces apoptozy komórek. Pochodne chinoliny o aktywnoci przeciwnowotworowej woduje znaczny wzrost aktywności cytotoksycznej, w tym również w stosunku do nowotworów opornych na działanie cis-platyny. R yc. 9. T rans-[PtCl2(NH3)(chinolina)]. Trans-[PtCl R yc. 8. 2-F enylo -4-chinolony 2-Fenylo enylo-4-chinolony -4-chinolony.. 6. Związki o bioreduk cyjnych właściwościach. bioredukcyjnych Poszukiwania selektywnie działających związków o bioredukcyjnym cytotoksycznym mechaniźmie działania w warunkach niedotlenienia (hipoksji) doprowadziły do zsyntety-zowania i przebadania pochodnych 4-(alkiloamino)nitrochinolin [55-59]. Związki te oprócz działania cytotoksycznego odgrywają rolę substancji uwrażliwiających tkankę nowotworową na promieniowanie, czyli pełnią rolę potencjalnych promieniouczulaczy. W celu wyjaśnienia mechanizmu działania, jak i wyselekcjonowania skutecznego leku, wyniki testów biologicznych próbowano korelować z wielkością potencjału redukcji, zdolnością wiązania z DNA i rozmieszczeniem podstawników. Wykazano, że związki te są aktywne w warunkach hipoksji, charakteryzują się dużą selektywnością w stosunku do niedotlenionych komórek nowotworowych in vitro, ale nie są aktywne jako selektywne cytotoksyczne preparaty in vivo [59]. Okazało się, że ten nowy kompleks trans[PtCl2(NH3)(chinolina)] (ryc. 9) zachowuje się jak dwufunkcyjna cis-platyna. Tworzenie się trwałych adduktów trans-[PtCl 2(NH 3)(chinolina)]-DNA jest równoznaczne z powstawaniem wewnątrzłańcuchowych i międzyłańcuchowych wiązań z DNA, których ilość dobrze koreluje z efektem cytotoksycznym. Tego typu oddziaływania powodują zahamowanie replikacji, co prowadzi do śmierci komórek nowotworowych. W tym przypadku, w celu uzyskania pożądanego efektu, nie jest konieczne utrzymanie geometrii cis dwóch ligandów aminowych. 8. Inhibitor Inhibitoryy angiogenezy angiogenezy.. Do związków obecnie intensywnie badanych należą inhibitory angiogenezy, czyli procesu tworzenia naczyń, m. in. w obrębie rosnącego guza, potrzebnych do jego progresji. Związki te, mimo iż są pozbawione bezpośredniego wpływu na komórki nowotworowe, mogą stanowić uzupełnienie terapii ukierunkowanej na zahamowanie postępu choroby poprzez przywrócenie równowagi między proliferacją i apoptozą komórek nowotworowych [63]. Do takich inhibitorów należy linomid (ryc. 10), tj. amid kwasu N-fenylo-N-metylo-1,2-dihydro-4-hydroksy-1-metylo-2-okso-3-chinolinokarboksylowego [64]. 7. Kompleksy platyny z ligandami chinolinowymi. W ostatnich latach pojawiła się koncepcja syntezy nowej generacji pochodnych platynowych zawierających w swoim składzie ligandy aminowe, takie jak: pirydyna, tiazol, iminoetery, chinolina [60-62]. Stwierdzono, że wprowadzenie cząsteczki chinoliny jako aminowego liganda do kompleksu trans-platyny po- R yc. 10. Linomid. Farmaceutyczny Przegl¹d Naukowy 31 Pochodne chinoliny o aktywnoci przeciwnowotworowej Blokuje on aktywności angiogennych czynników wzrostowych, głównie TNF-a (tumor necrosis factor a), FGF a i b (fibroblast growth factor acidic and basic) i VEGF (vascular endothelial growth factor) [6466]. Zaobserwowano, że linomid jest zdolny do hamowania migracji i proliferacji komórek śródbłonka oraz może również indukować ich apoptozę i apoptozę komórek nowotworowych [65]. Wydaje się, że angiogeneza nowotworowa stanowi jeden z wiodących nurtów badań przedklinicznych i klinicznych nad poprawą efektywności leczenia nowotworów. 9. Inhibitor y białk owej kinazy tyrozynowej. białkowej Wiele prac przeprowadzono nad związkami wykazującymi aktywność blokerów receptorów białkowej kinazy tyrozynowej (protein tyrozine kinase, PTK) [6769]. Enzymy te aktywowane agonistami swoich receptorów indukują procesy proliferacji i różnicowania komórek. Większość komórek nowotworowych wykazuje nadmierną ekspresję receptorów PTK. Blokowanie ich za pomocą naturalnych i syntetycznych inhibitorów, określanych ogólną nazwą jako tyrfostyny (tyrphostins), może mieć istotne znaczenie w hamowaniu proliferacji komórek rakowych. Z tego względu, tyrfostyny potencjalnie mogą stanowić skuteczne leki przeciwnowotworowe. Należy pamiętać też, że do grupy inhibitorów PTK należy imatinib (Glivec) stosowany w terapii przewlekłej białaczki szpikowej (chronic myelogenous leukemia, CML) i mięsaków podścieliskowych przewodu pokarmowego (gastrointestinal stromal tumor, GIST). Pochodne chinoliny (ryc. 11) należą również do ciekawych, niskocząsteczkowych i selektywnych blokerów receptora naskórkowego czynnika wzrostu (epidermal growth factor, EGF) [68, 69]. W przeprowadzonych testach nie stwierdzono jednak wyraźnej zależności pomiędzy zmianą aktywności PTK, a proliferacją komórek rakowych, co może sugerować, że antyproliferacyjne działanie chinolinowych tyrfostyn nie polega na blokowaniu receptorów EGF [69]. Nr 6/2007 Na podstawie powyższych danych można wnosić, że pochodne chinoliny stanowią dużą grupę preparatów przeciwnowotworowych. Badania w tej dziedzinie koncentrują się głównie na poszukiwaniu związków aktywnych w środowisku naturalnym, syntezie chemicznie nowych oraz modyfikacji już istniejących. Dokonany przegląd obejmuje związki pozwalające zaklasyfikować je do znanych już grup cytostatyków o prawie wszystkich mechanizmach działania, jak również związki reprezentujące nowy typ aktywności, który jest aktualnie przedmiotem badań. Ze względu na częstość występowania i nadal ograniczone możliwości wyleczenia, choroby nowotworowe są jednym z największych wyzwań nauki. Wśród wielu sposobów ich leczenia szczególne miejsce przypada chemioterapii. Nie jest to spowodowane dużą skutecznością poszczególnych preparatów, lecz niedoskonałością różnych sposobów walki z nowotworami (chirurgii, radioterapii, hormonoterapii, immunoterapii). Niedoskonała chemioterapia stanowi zatem nieustające wezwanie do podejmowania kolejnych prób znalezienia, bądź syntezy nowych, skuteczniejszych leków przeciwnowotworowych. PIŚMIENNICTWO 1. Garrod L. P., Lambert H. P., Grady F. O.; Antybiotyko- i chemioterapia; PZWL; Warszawa; 1983; 17-18. 2. Shen A. Y., Chen C. P., Roffler S.; A chelating agent possessing cytotoxicity and antimicrobial activity: 7-morpholinomethyl-8-hydroxyquinoline; Life Sciences; 1999; 64: 813-825. 3. Andriole V. T.; The future of the quinolones; Drugs; 1999; 58(2): 1-5. 4. Musser J. H. et al.; Synthesis and Antiallergic Activities of 1,3-Oxazolo[4,5-h]quinolines; Journal of Medicinal Chemistry; 1985; 28: 1255-1259. R yc. 11. P ochodne chinoliny – inhibitor Pochodne inhibitoryy receptorów EGF EGF.. 32 Farmaceutyczny Przegl¹d Naukowy Nr 6/2007 5. Gould K. J. et al.; Predictive Structure-Activity Relationships in a Series of Pyranoquinoline Derivatives. A New Primate Model for the Identification of Antiallergic Activity; Journal of Medicinal Chemistry; 1988; 31: 1445-1453. 6. Shinkai H. et al.; 4-Aminoquinolines: Novel Nociceptin Antagonists with Analgesic Activity; Journal of Medicinal Chemistry; 2000; 43: 46674677. 7. Murti A. et al.; Synthesis and QSAR of 1-aryl-4(B-2-quinolyl/1-isoquinolylethyl)piperazines and some related compounds as hypotensive agents; Indian Journal of Chemistry; 1989; 28B: 934-942. 8. Birch A. M. et al.; Synthesis of Flosequinan: a Novel 4-Quinolone shown to be useful in Congestive Heart Failure; Journal of Chemistry Soc. Perkin Transplantation; 1994; 1: 387-392. 9. Strekowski L. i wsp.; Synthesis and Quantitative Structure-Activity Relationship Analysis of 2-(Aryl or Heteroaryl)quinolin-4-amines, a New Class of Anti-HIV-1 Agents; Journal of Medicinal Chemistry; 1991; 34: 1739-1746. 10. Cecchetti V. et al.; 6-Aminoquinolones as New Potential Anti-HIV Agents; Journal of Medicinal Chemistry; 2000; 43: 3799-3802. 11. Bhattacharjee A. K., Karle J. M.; Molecular Electronic Properties of a Series of 4-Quinolinecarbinolamines Define Antimalarial Activity Profile; Journal of Medicinal Chemistry; 1996; 39: 46224629. 12. Wall M. E. et al.; Plant Antitumor Agents. I. The isolation and Structure of Camptothecin, a Novel Alkaloidal Leukemia and Tumor Inhibitor from Camptotheca acuminate; Journal of the American Chemical Society; 1966; 88: 3888-3890. 13. Hsiang Y. H., Lihou M. G., Liu L. F.; Arrest of Replication Forks by Drug-stabilized Topoisomerase I-DNA Cleavable Complexes as a Mechanism of Cell Killing by Camptothecin; Cancer Research; 1989; 49: 5077-5082. 14. Wall M. E. et al.; Plant antitumor agents. 22. Isolation of 11-hydroxycamptothecin from Camptotheca acuminata Decne: total synthesis and biological activity; Journal of Medicinal Chemistry; 1986; 29: 1553-1555. 15. Wani M. C., Nicholas A. W., Wall M. E.; Plant antitumor agents. 23. Synthesis and antileukemic Pochodne chinoliny o aktywnoci przeciwnowotworowej activity of camptothecin analogues; Journal of Medicinal Chemistry; 1986; 29: 2358-2363. 16. Verschraegen C. F. et al.; A phase I clinical and pharmacological study of oral 9-nitrocamptothecin, a novel water-insoluble topoisomerase I inhibitor; Anti-Cancer Drugs; 1998; 9: 36-44. 17. Sugimori M. et al.; Synthesis and Antitumor Activity of Ring A- and F-Modified Hexacyclic Camptothecin Analogues; Journal of Medicinal Chemistry; 1998; 41: 2308-2318. 18. Bom D. et al.; The Novel Silatecan 7-tert-Butyldimethylsilyl-10-hydroxycamptothecin Displays High Lipophilicity, Improved Human Blood stability, and Potent Anticancer Activity; Journal of Medicinal Chemistry; 2000; 43: 3970-3980. 19. Dallavalle S. et al.; Novel 7-Substituted Camptothecins with Potent Antitumor Activity; Journal of Medicinal Chemistry; 2000; 43: 3963-3969. 20. Dallavalle S. et al.; Novel 7-Oxyiminomethyl Derivatives of Camptothecin with Potent in Vitro and in Vivo Antitumor Activity; Journal of Medicinal Chemistry; 2001; 44: 3264-3274. 21. Orzechowska-Juzwenko K.; Zarys chemioterapii nowotworów narządowych i układowych; Volumed; Wrocław; 2000; 39-42. 22. Deptała A., Omyła-Staszewska J.; Inhibitory topoizomerazy I – unikalna grupa leków przeciwnowotworowych; Współczesna Onkologia; 2003; 1: 45-53. 23. Dassonneville L. et al.; Stimulation of Topoisomerase II-Mediated DNA Cleavage by Three DNAIntercalating Plant Alkaloids: Cryptolepine, Matadine, and Serpentine; Biochemistry; 1999; 38: 7719-7726. 24. Paulo A. et al.; Antiplasmodial Activity of Cryptolepis sanguinolenta Alkaloids from Leaves and Roots; Planta Medica; 2000; 66: 30-34. 25. Dassonneville L. et al.; Cytotoxity and cell cycle effects of the plant alkaloids cryptolepine and neocryptolepine: relation to drug-induced apoptosis; European Journal of Pharmacology; 2000; 409: 9-18. 26. Bailly C. et al.; DNA intercalation, topoisomerase II inhibition and cytotoxic activity of the plant alkaloid neocryptolepine; Anti-Cancer Drug Design; 2000; 15: 191-201. Farmaceutyczny Przegl¹d Naukowy 33 Pochodne chinoliny o aktywnoci przeciwnowotworowej 27. Molina P., Fresneda P. M., Delgado S.; Iminophosphorane-Mediated Synthesis of the Alkaloid Cryptotackieine; Synthesis; 1999; 2: 326-329. 28. Shi C., Zhang Q., Wang K. K.; Biradicals from Thermolysis of N-[2-(1-Alkynyl)phenyl]-N’-phenylcarbodiimides and Their Subsequent Transformations to 6H-Indolo[2,3-b]quinolines; Journal of Organic Chemistry; 1999; 64: 925-932. 29. Peczyńska-Czoch W. i wsp.; Synthesis and Structure-Activity Relationship of Methyl-Substituted Indolo[2,3-b]quinolines: Novel Cytotoxic, DNA Topoisomerase II Inhibitors; Journal of Medicinal Chemistry; 1994; 37: 3503-3510. 30. Arzel E. et al.; New Synthesis of Benzo-d-carbolines, Cryptolepines, and Their Salts: In Vitro Cytotoxic, Antiplasmodial, and Antitrypanosomal Activities of d-Carbolines, Benzo-d-carbolines, and Cryptolepines; Journal of Medicinal Chemistry; 2001; 44: 949-960. 31. Yamato M. et al.; Synthesis and Antitumor Activity of Fused Tetracyclic Quinoline Derivatives; Journal of Medicinal Chemistry; 1989; 32: 12951300. Nr 6/2007 38. Arakawa H. et al.; Potent antitumor activity of quinolone compounds with an unsaturated aminoazabicyclo group at the C-7 position of the quinolone ring; Anti-Cancer Drug Design; 1996; 11: 221-229. 39. Herold C. et al.; Ciprofloxacin induces apoptosis and inhibits proliferation of human colorectal carcinoma cells; British Journal of Cancer; 2002; 86: 443-448. 40. Utsugi T. et al.; Antitumor activity of a novel quinoline derivative, TAS-103, with inhibitory effects on topoisomerases I and II; Japanese Journal of Cancer Research; 1997; 88: 992-1002. 41. Aoyagi Y. et al.; In vitro antitumor activity of TAS103, a novel quinoline derivative that targets topoisomerases I and II; Japanese Journal of Cancer Research; 1999; 90: 578-587. 42. Kluza J. et al.; Apoptotic response of HL-60 human leukemia cells to the antitumor drug TAS103; Cancer Research; 2000; 60: 4077-4084. 32. Yamato M. et al.; Synthesis and Antitumor Activity of Fused Quinoline Derivatives; Chemical and Pharmaceutical Bulletin; 1990; 38: 3048-3052. 43. Boger D. L. et al.; Streptonigrin and lavendamycin partial structures. Probes for the minimum, potent pharmacophore of streptonigrin, lavendamycin, and synthetic quinoline-5,8-diones; Journal of Medicinal Chemistry; 1987; 30: 19181928. 33. Takeuchi Y. et al.; Synthesis and Antitumor Activity of Fused Quinoline Derivatives. III. Novel N-Glycosylamino-indolo[3,2-b]quinolines; Chemical and Pharmaceutical Bulletin; 1992; 40: 1481-1485. 44. Hertzberg R. P.; Agents Interfering with DNA Enzymes: Hansch C. et al.; Comprehansive Medicinal Chemistry; Pergamon Press; Oxford; 1990; 753-791. 34. Takeuchi Y. et al.; Synthesis and Antitumor Activity of Fused Quinoline Derivatives. IV. Novel 11Aminoindolo[3,2-b]quinolines; Chemical and Pharmaceutical Bulletin; 1997; 45: 406-411. 45. Suh M. E., Park S. Y., Lee C. O.; Synthesis of pyridino[2,3-f]indole-4,9-dione and 6,7-disubstituted quinoline-5,8-dione derivatives and evaluation on their cytotoxic activity; Bioorganic and Medicinal Chemistry; 2001; 9: 2979-2986. 35. Takeuchi Y. et al.; Synthesis and Antitumor Activity of Fused Quinoline Derivatives. V. Methylindolo[3,2-b]quinolines; Chemical and Pharmaceutical Bulletin; 1997; 45: 2096-2099. 36. Sato K., Hoshino K., Mitsuhashi S.; Mode of action of new quinolones: the inhibitory activity on DNA gyrase; Progress in Drug Research; 1992; 38: 121-132. 37. Robinson M. J. et al.; Effects of novel fluoroquinolones on the catalytic activities of eukaryotic topoisomerase II: Influence of the C-8 fluorine group; Antimicrobial Agents and Chemotherapy; 1992; 36: 751-756. 34 Farmaceutyczny Przegl¹d Naukowy 46. Rao K. V., Beach J. W.; Streptonigrin and related compounds. 5. Synthesis and evaluation of some isoquinoline analogues; Journal of Medicinal Chemistry; 1991; 34: 1871-1879. 47. Atwell G. J. et al.; Potential Antitumor Agents. 56. “Minimal” DNA-Intercalating Ligands as Antitumor Drugs: Phenylquinoline-8-carboxamides; Journal of Medicinal Chemistry; 1988; 31: 10481052. 48. Atwell G. J., Baguley B. C., Denny W. A.; Potential Antitumor Agents. 57. 2-Phenylquinoline-8carboxamides as “Minimal” DNA-Intercalating An- Nr 6/2007 Pochodne chinoliny o aktywnoci przeciwnowotworowej titumor Agents with in Vivo Solid Tumor Activity; Journal of Medicinal Chemistry; 1989; 32: 396401. somal Uptake by Polysubstitution of 4-(alkylamino)-5-nitroquinoline Bioreductive Drugs; Journal of Medicinal Chemistry; 1997; 40: 1381-1390. 49. Chen S-F. et al.; A new class inhibitors of dihydroorotate dehydrogenase; Biochemical Pharmacology; 1990; 40: 709-714. 60. Zakovska A. et al.; DNA interactions of antitumor trans-[PtCl2(NH3)(quinoline)]; European Journal of Biochemistry; 1998; 254: 457-557. 50. Schwartsmann G. et al.; Phase I study of Brequinar sodium (NSC 368390) in patients with solid malignancies; Cancer Chemotherapy and Pharmacology; 1990; 25: 345-351. 61. Brabec V. et al.; DNA adducts of antitumor trans[PtCl2 (E-imino ether)2]; Nucleic Acids Research; 1996; 24: 336-341. 51. Bork E., Vest S., Hansen H. H.; A phase I Clinical and Pharmacokinetic Study of Brequinar Sodium, DUP 785 (NSC 368390), Using a Weekly and a Biweekly Schedule; European Journal of Cancer Clinical Oncology; 1989; 25: 1403-1411. 52. Xiulong X. et al.; In Vitro and In Vivo Mechanisms of Action of the Antiproliferative and Immunosuppressive Agent, Brequinar Sodium; The Journal of Immunology; 1998; 160: 846-853. 53. Batt D.G. et al.; Heteroatom- and Carbon-linked biphenyl analogs of Brequinar as immunosuppressive agents; Bioorganic & Medicinal Chemistry Letters; 1998; 8: 1745-1750. 54. Xia Y. et al.; Recent advances in the discovery and development of quinolones and analogs as antitumor agents; Current Medicinal Chemistry; 1999; 6: 179-194. 55. Denny A. W. et al.; Hypoxia-Selective Antitumor Agents. 6. 4-(Alkylamino)nitroquinolines: A New Class of Hypoxia-Selective Cytotoxins; Journal of Medical Chemistry; 1992; 35: 4832-4841. 56. Siim B. G., Atwell G. J., Wilson W. R.; Oxygen dependence of the cytotoxity and metabolic activation of 4-alkylamino-5-nitroquinoline bioreductive drugs; British Journal of Cancer; 1994; 70: 596-603. 57. Siim B. G., Atwell G. J., Wilson W. R.; Metabolic and Radiolytic reduction of 4-alkylamino-5-nitroquinoline bioreductive drugs; Biochemical Pharmacology; 1994; 48: 1593-1604. 62. Brabec V. et al.; Steric control of DNA interstrand cross-link sites of trans platinum complexes: specificity can be dictated by planar nonleaving groups; Journal of Biological Inorganic Chemistry; 2000; 5: 364-368. 63. Radzikowski C. i wsp.; Znaczenie angiogenezy w dynamice wzrostu nowotworu; Postępy Higieny i Medycyny Doświadczalnej; 1998; 52: 553-576. 64. Khan S. R. et al.; Modified synthesis and antiangiogenic activity of linomide; Bioorganic and Medicinal Chemistry Letters; 2001; 11: 451-452. 65. Vukanovic J., Isaacs J. T.; Human prostatic cancer cells are sensitive to programmed (apoptotic) death induced by the antiangiogenic agent linomide; Cancer Research; 1995; 55: 3517-3520. 66. Joseph I. B., Vukanovic J., Isaacs J. T.; Antiangiogenic treatment with linomide as chemoprevention for prostate, seminal vesicle, and breast carcinogenesis in rodents; Cancer Research; 1996; 56: 3404-3408. 67. Maguire M. P. et al.; A New Series of PDGF Receptor Tyrosine Kinase Inhibitors: 3-Substituted Quinoline Derivatives; Journal of Medicinal Chemistry; 1994; 37: 2129-2137. 68. Brunton V. G. et al.; Synthesis and antiproliferative activity of tyrphostins containing quinoline moieties; Anti-Cancer Drug Design; 1996; 11: 463-483. 69. Montgomery G. J. et al.; Synthesis and antiproliferative activity of unsaturated quinoline derivatives; Anti-Cancer Drug Design; 2000; 15: 171-181. 58. Siim B. G., Wilson W. R.; Efficient redox cycling of nitroquinoline bioreductive drugs due to aerobic nitroreduction in Chinese hamster cells; Biochemical Pharmacology; 1995; 50: 75-82. 59. Siim B. G., Atwell G. J., Anderson R. F. et al.; Hypoxia-Selective Antitumor Agents. 15. Modification of Rate of Bioreduction and Extent of LysoFarmaceutyczny Przegl¹d Naukowy 35 Porównanie przeciwbakteryjnej aktywnoci soli srebrowej sulfadiazyny i maci propolisowej w gojeniu dowiadczalnych ran oparzeniowych. Nr 6/2007 Comparison of antimicrobial activity of silver sulfadiazine and propolis ointment in experimental burn wounds healing. Dr n. farm. Pawe³ Olczyk 1, Dr n. med. Robert Wojtyczka 2, Dr n. przyr. Jerzy Stojko 3, Dr n. med. Katarzyna Komosiñska-Vassev 1, Dr n. med. Katarzyna Winsz-Szczotka 1, mgr Kornelia Kunik-Trocha 1, Dr n. biol. Ewa M. Koma 1, Prof. dr hab. n. med. Krystyna Olczyk 1 1 Katedra i Zak³ad Chemii Klinicznej i Diagnostyki Laboratoryjnej, Wydzia³ Farmaceutyczny, l¹skiej Akademii Medycznej, Kierownik: Prof. dr hab. n. med. Krystyna Olczyk 2 Katedra i Zak³ad Mikrobiologii, Wydzia³ Farmaceutyczny, l¹skiej Akademii Medycznej, Kierownik: dr hab. n. przyr. Jerzy Pacha Prof. AM 3 Katedra i Zak³ad Higieny, Bioanalizy i Badania rodowiska, Wydzia³ Farmaceutyczny, l¹skiej Akademii Medycznej, Kierownik: Prof. dr hab. n. farm. Artur Stojko STRESZCZENIE Celem niniejszej pracy było porównanie przeciwbakteryjnej skuteczności soli srebrowej sulfadiazyny (SSD) – czynnika z wyboru w miejscowej terapii oparzeń, oraz – maści propolisowej, opartej na naturalnym produkcie pszczelim – w leczeniu doświadczalnych ran oparzeniowych, indukowanych u świni domowej gatunku biała zwisłoucha. Wymieniony gatunek zwierząt okazał się użyteczny do oceny procesów gojenia ran oparzeniowych, z uwagi na znacznego stopnia podobieństwo skóry omawianych zwierząt do skóry ludzkiej. Doświadczenie przeprowadzono na dwóch zwierzętach, którym zadano ogółem 36 ran oparzeniowych, według standardowego modelu Hoekstra. Doświadczalne rany pooparzeniowe zaopatrywano dwa razy dziennie, przez cały okres trwania doświadczenia, bądź solą srebrową sulfadiazyny (jedno zwierzę) bądź też maścią propolisową (drugie zwierzę). W dobie „0”, tj. przed oparzeniem skóry, wykonano ocenę mikrobiologiczną flory bakteryjnej skóry każdego zwierzęcia. Po zadaniu ran oparzeniowych, z łożyska rany pobierano wymazy, w: trzeciej, piątej, dziesiątej, piętnastej i dwudziestej pierwszej dobie eksperymentu, przeznaczając je do badań mikrobiologicznych. Ocena mikrobiologiczna środowiska ran pooparzeniowych wykazała, iż zastosowana w badaniach maść propolisowa przejawia wyższą skuteczność przeciwdrobnoustrojową aniżeli SSD, czego wyrazem była większego stopnia redukcja liczby drobnoustrojów jak 36 Farmaceutyczny Przegl¹d Naukowy AB STRA CT ABSTRA STRACT The aim of the present study was to compare the antimicrobial efficacy of the silver sulfadiazine (SSD) (the agent of choice for the outpatient topical management of burns) and propolis ointment (based upon the natural product derived from plant resins collected by honeybees) in the treatment of skin burns inflicted in white domestic pigs. The pig has been proved to be the useful animal model for the evaluation of wound repair because of many similarities of pig skin to human skin. An experimental 36 dermal burn wounds were evoked in the two domestic white pigs, according to Hoekstra standard model. Experimental pig burns were treated with SSD (one animal) or propolis ointment (another one), twice a day, from the first to the twenty first day of the experiment. At the beginning of the study, before burn infliction (day „0”) swabs were taken from the normal tissue for microbiological evaluation. After burn infliction swabs were taken from the wound bed on post burn days 3,5,10,15 and 21 in order to microbiological assessment. It was found that propolis ointment applied in burn wound treatment displayed higher than SSD anitimicrobial efficacy revealed by significant reduction in microbial colonization as well as bactericidal properties against the isolated strains leading to the possible stimulation of the repair process. Nr 6/2007 Porównanie przeciwbakteryjnej aktywnoci soli srebrowej sulfadiazyny i maci propolisowej w gojeniu ... i wyższa skuteczność bakteriobójcza wobec wyizolowanych szczepów, co sprzyja przyspieszeniu procesu naprawy uszkodzeń tkankowych. Słowa kluczowe: propolis, sól srebrowa sulfadiazyny, oparzenia, gojenie ran Key words: propolis, silver sulfadiazine, burns, wound healing Wstęp Optymalne miejscowe leczenie rany oparzeniowej – w tym terapia przeciwbakteryjna – winno być prowadzone do czasu zakończenia procesów naprawy uszkodzeń tkankowych, bądź – „doprowadzenia” osoby chorej do stanu, w którym możliwe będzie uzupełnienie miejsc zranionych przeszczepami skóry zastępczej bądź własnej skóry chorego [1, 2, 3]. Wspomniana terapia przeciwbakteryjna pozwala uniknąć zakażenia ran oparzeniowych oraz ich pogłębienia – w trakcie właściwego leczenia, stanowiąc jednocześnie nieodłączny element naprawy omawianych uszkodzeń, bezpośrednio po zaistnieniu urazu [3, 4]. I tak, miejscowe zastosowanie preparatu zawierającego sól srebrową sulfonamidu – sulfadiazyny, pozwala na zabezpieczenie rany oparzeniowej przed zakażeniem [1, 2, 3]. Zarejestrowany w Polsce krem zawierający 1% sól srebrową sulfadiazyny w hydrofilnym podłożu – określany jest mianem „złotego standardu” w miejscowym leczeniu oparzeń [5, 6, 7]. Omawiany, aktywny kompleks – srebrzan sulfadiazyny – utworzony celem połączenia oligodynamicznych właściwości jonów srebra z bakteriostatycznym działaniem sulfonamidu – sulfadiazyny, wprowadzony po raz pierwszy do praktyki klinicznej w roku 1967 przez Charles’a Fox’a, okazał się być szczególnie aktywnym czynnikiem przeciwko licznym bakteriom Gram ujemnym jak i Gram dodatnim, w tym także – przeciwko patogenom z rodzaju Pseudomonas, odpowiedzialnym w głównej mierze za nieskuteczne leczenie oparzeń [8, 9, 10, 11]. Niewątpliwą jednakże wadą stosowania srebrzanu sulfadiazyny jest możliwość rozwinięcia się oporności drobnoustrojów na działanie omawianego kompleksu, co ostatnio znalazło potwierdzenie w odniesieniu do niektórych szczepów Pseudomonas [6, 12]. Wymienionego działania niepożądanego pozbawiona jest apiterapeutyczna metoda leczenia oparzeń, obejmująca miejscowe zastosowanie maści propolisowej, przeciwdziałającej infekcji rany oparzeniowej a jednocześnie – ułatwiającej powstawanie tkanki ziarninującej w przebiegu procesu gojenia [13]. Celem porównania przeciwbakteryjnej skuteczno- ści soli srebrowej sulfadiazyny – czynnika z wyboru w miejscowej terapii oparzeń, oraz – maści propolisowej, przejawiającej szerokie spektrum terapeutycznego działania w zakresie gojenia ran, podjęto niniejsze badania, oparte o eksperymentalny model indukowania i gojenia się ran pooparzeniowych. Materiał i metody 1. Zwierzęta doświadczalne Badania przeprowadzono na dwóch świniach rasy polskiej białej zwisłouchej, szesnastotygodniowych samicach, o masie około 35 – 40 kg. Doświadczenia na zwierzętach przeprowadzono w Centralnej Zwierzętarni Doświadczalnej Śląskiej Akademii Medycznej. Przed – jak i w trakcie wywołania oraz leczenia doświadczalnych ran oparzeniowych, zwierzęta przebywały w jednakowych warunkach zoohigienicznych i karmione były pełnowartościową mieszanką R 233, przy zachowaniu pełnego komfortu psychofizycznego, eliminującego reakcje stresowe. Rany pooparzeniowe skóry wykonano według standardowego modelu Hoekstra [14]. Zgodnie ze wspomnianym modelem, zwierzęta poddano premedykacji, stosując siarczan atropiny w dawce 0.05 mg/kg masy ciała, s.c. (roztwór do wstrzyknięć, 1000 mg/ml, Polfarmex Kutno), chlorowodorek ketaminy w dawce 3 mg/kg masy ciała, i.v. (roztwór do wstrzyknięć, 100 mg/ml, Biovet Puławy) oraz – chlorowodorek ksylazyny w dawce 1 mg/kg masy ciała, i.v. (roztwór do wstrzyknięć, 20 mg/ml, Riemser). Następnie, zwierzęta poddano znieczuleniu ogólnemu solą sodową tiopentalu, w dawce 5 mg/ kg masy ciała, i.v. (proszek do przygotowania roztworu do wstrzyknięć, 500 mg, Biochemia GMBH). Po uzyskaniu głębokiej analgezji u każdego zwierzęcia, zadano rany oparzeniowe – o wymiarach 1,5 cm x 3 cm, przez przyłożenie na 20 sekund lancetronu D, z elektrodą rozgrzaną do temperatury 170°C, w symetrycznych odległościach, po 9 na obydwu bokach zwierzęcia. Farmaceutyczny Przegl¹d Naukowy 37 Porównanie przeciwbakteryjnej aktywnoci soli srebrowej sulfadiazyny i maci propolisowej w gojeniu ... Nr 6/2007 Ryc. 1. Doświadczalne rany oparzeniowe – o wymiarach 1,5 cm x 3 cm, po 9 na obydwu bokach zwierzęcia. Na rycinie nr 1 przedstawiono obraz ran oparzeniowych. Schemat zaszeregowania ran pooparzeniowych, z uwzględnieniem sposobów ich zaopatrywania, przedstawiono na rycinie nr 2. R yc. 2. Schemat zaopatr ywania ran pooparzeniowych. zaopatrywania Zastosowanymi w leczeniu ran oparzeniowych, czynnikami terapeutycznymi, były sól srebrową sulfadiazyny w hydrofilnym podłożu (krem, 1g/ 100 g) – firmy LEK Polska oraz – 3 % maść propolisowa, firmy ApiMED. Na przeprowadzenie niniejszych badań uzyskano zgodę Okręgowej Komisji Etycznej do spraw Doświadczeń na Zwierzętach, z siedzibą w Śląskiej Akademii Medycznej. 2. Badania mikrobiologiczne Materiał tkankowy, przeznaczony do badań ilościowych i jakościowych – w kierunku drobnoustrojów tlenowych, pobierano przed oparzeniem (doba 0), jak i – w 3, 5, 10, 15 i 21 dobie po oparzeniu. Równolegle, z miejsc niepoddanych oparzeniu, pobierano 38 Farmaceutyczny Przegl¹d Naukowy próbki do oceny mikrobiologicznej czystości skóry. W przypadku badań ilościowych, materiał pobierano na jałowe wymazaki, z powierzchni 1 cm2 rany pooparzeniowej. Wymazaki umieszczano w 10 cm3 jałowej soli fizjologicznej. W przypadku badań jakościowych, materiał pobierano przy pomocy zestawu transportowego, zawierającego pałeczki do pobierania wymazów, w probówkach z podłożem transportowym AMIES, zawierającym węgiel aktywny (HAGMED, Polska). Materiał przechowywano w temperaturze ok. 5°C, do czasu wykonania badań mikrobiologicznych (maksymalnie do 2 godzin). Przedmiotem badań była także ocena czystości mikrobiologicznej maści propolisowej, zgodnie z Farmakopeą Polską VI, tom I [15]. Diagnostykę mikrobiologiczną prowadzono według obowiązujących standardów NCCLS (National Committee for Clinical and Laboratory Standards), opisanych przez Isenberga [16]. Posiewy wykonano na następujące podłoża namnażające i różnicujące: podłoża płynne – bulion cukrowy – podłoże namnażające dla bakterii tlenowych; podłoża stałe – agar z dodatkiem 5% krwi baraniej – w celu namnożenia drobnoustrojów tlenowych i określenia hemolizy, podłoże Chapmana – w celu różnicowania drobnoustrojów rodzaju Staphylococcus, podłoże Mac Conkeya – w celu różnicowania pałeczek z rodzaju Enterobacteriaceae, podłoże Sabourauda – w celu identyfikacji grzybów, podłoże D – coccosel – dla identyfikacji paciorkowców kałowych, podłoże z cetrymidem – do identyfikacji drobnoustrojów z rodzaju Pseudomonas. Dalszą identyfikację poszczególnych rodzajów bakterii prowadzono za pomocą testów biochemicznych API (Analytical Profile Index) firmy bioMerieux oraz innych testów biochemicznych, przygotowanych w Nr 6/2007 Porównanie przeciwbakteryjnej aktywnoci soli srebrowej sulfadiazyny i maci propolisowej w gojeniu ... Katedrze Mikrobiologii, Wydziału Farmaceutycznego Śląskiej Akademii Medycznej. Kontrolę żyzności podłóż przeprowadzono za pomocą następujących szczepów wzorcowych: podłoże Chapmana Staphylococcus aureus ATCC 25923, Staphylococcus epidermidis ATCC 12228, podłoże Mac Conkeya Escherichia coli ATCC 25922, podłoże z cetrymidem Pseudomonas aeruginosa ATCC 27853, podłoże D – coccosel Enterococcus faecalis ATCC 29212, podłoże Sabourauda Candida albicans ATCC 10231. W kolejnym etapie badań określono liczbę bakterii, przypadającą na 1 cm2 powierzchni rany pooparzeniowej. W tym celu, z 1 cm2 rany, jałowym wymazakiem pobierano materiał, który wytrząsano w 10 cm3 jałowego roztworu soli fizjologicznej. Z tak przygotowanej zawiesiny drobnoustrojów sporządzono szereg rozcieńczeń w stosunku 1:10, 1:100, 1:1000 oraz 1:10000. Następnie, z kolejnych rozcieńczeń pobierano po 1 cm3 zawiesiny, którą wylewano na płytki, a następnie zalewano rozpuszczonym podłożem Muellera – Hintona (MH). Całość inkubowano w 37°C, w warunkach tlenowych dla podłoża MH. Po 24 godzinnej inkubacji zliczano liczbę wyrosłych drobnoustrojów. Ocenę mikrobiologiczną ran poprzedzono jakościowymi i ilościowymi badaniami czystości mikrobiologicznej skóry i – stosowanych preparatów. W tym celu, z 1 cm2 skóry pobrano wymaz jałowym wymazakiem i podobnie jak w przypadku badań ilościowych, wykonano szereg rozcieńczeń od 1:10 do 1:10000. Z ostatniego rozcieńczenia wykonano posiew na podłoża Muellera – Hintona (MH) i całość inkubowano w 37°C, w warunkach tlenowych. Po 24 godzinnej inkubacji, zliczano liczbę wyrosłych drobnoustrojów. Następnie, przeprowadzono identyfikację wyrosłych kolonii na podłożach wybiórczo – różnicujących i za pomocą testów biochemicznych API. W przypadku badania czystości preparatów, pobierano 1 g badanej substancji, który rozpuszczono w 1 cm3 soli fizjologicznej. Z tak otrzymanej zawiesiny wykonano szereg rozcieńczeń w stosunku od 1:10 do 1:10000. Następnie, z każdego rozcieńczenia wykonano posiew na podłoża Muellera – Hintona (MH) oraz – Columbia agar, z dodatkiem krwi baraniej i całość inkubowano w 37°C, w warunkach tlenowych. Po 24 godzinnej inkubacji zliczano liczbę wyrosłych drobnoustrojów. Wyniki Badania mikrobiologiczne dotyczyły drobnoustrojów, wyizolowanych w trakcie prowadzonego eksperymentu. Drobnoustrojami tymi były: ziarniaki Gram dodatnie, takie jak: Staphylococcus aureus, Staphylo- coccus epidermidis, Enterococcus faecalis, laseczki tlenowe z rodzaju Bacillus sp. oraz grzyb drożdżakopodobny z gatunku Candida albicans. W materiale biologicznym, pozyskanym z łożyska ran oparzeniowych, poddawanych działaniu soli srebrowej sulfadiazyny, wykazano – w trzeciej dobie prowadzonego eksperymentu – wzrost Staphylococcus aureus i Enterococcus faecalis. Obecność wymienionych gatunków utrzymywała się również w piątym i dziesiątym dniu badania. W piętnastej dobie trwania doświadczenia obserwowano wzrost Staphylococcus aureus, a brak wzrostu Enterococcus faecalis. W dobie dwudziestej pierwszej, nie wykazano wzrostu obu omawianych rodzajów drobnoustrojów. Z materiału biologicznego, pozyskanego z łożyska ran oparzeniowych, leczonych maścią propolisową, wyizolowano – w trzeciej dobie trwania doświadczenia pięć wymienionych wyżej rodzajów drobnoustrojów. Wzrost wspomnianych drobnoustrojów utrzymywał się przez kolejne dni eksperymentu, aż do dziesiątej doby jego trwania. W piętnastej dobie eksperymentu nie zaobserwowano wzrostu szczepów: Staphylococcus epidermidis, Enterococcus faecalis, Bacillus sp., przy jednocześnie zachowanym wzroście: Staphylococcus aureus i nieznacznie zahamowanym wzroście – w przypadku Candida albicans. W dobie dwudziestej pierwszej nie stwierdzono wzrostu żadnego z wymienionych drobnoustrojów. Wyniki przedstawionych badań jakościowych zobrazowano w tabeli nr 1. Tabela 1. Ocena zmian flor floryy bakter yjnej doświadczalnych ran pooparzeniowych, poddawanych działaniu SSD oraz – leczonych maścią propolisową. Farmaceutyczny Przegl¹d Naukowy 39 Porównanie przeciwbakteryjnej aktywnoci soli srebrowej sulfadiazyny i maci propolisowej w gojeniu ... Równocześnie z badaniami jakościowymi, przeprowadzono ocenę ogólnej liczby drobnoustrojów kolonizujących łożyska ran pooparzeniowych. W materiale biologicznym, pozyskanym z łożyska ran oparzeniowych, poddawanych działaniu soli srebrowej sulfadiazyny wykazano, iż w trzeciej dobie doświadczenia, liczba drobnoustrojów wynosiła średnio 104 komórek/cm2 i stopniowo rosła przez kolejne dni badania, aby w piątej oraz dziesiątej dobie uzyskać wartość: 105 komórek/cm2. W piętnastej jak i w dwudziestej pierwszej dobie doświadczenia liczba ta utrzymywała się na poziomie wynoszącym 104 komórek/cm2. W materiale biologicznym, pozyskanym z łożyska ran oparzeniowych, leczonych maścią propolisową, wykazano, iż ilość drobnoustrojów, przypadająca na 1 cm2 rany, wynosiła w trzeciej dobie 105 komórek, po czym wzrosła do wartości 106 komórek – w piątej dobie eksperymentu. Liczba drobnoustrojów kolonizujących łożysko rany oparzeniowej zmniejszyła się w dziesiątym dniu do wartości 105 komórek/cm2. W piętnastym dniu prowadzonego eksperymentu liczba drobnoustrojów uległa dalszemu zmniejszeniu, osiągając wartość 104 komórek/cm2. W ostatnim – dwudziestym pierwszym dniu doświadczenia, omawiana wartość była niższa od wartości początkowej, wynosząc 103 komórek/cm2, co może wskazywać, iż stosowanie maści propolisowej prowadzi do postępującego w trakcie leczenia, zmniejszania się liczby drobnoustrojów w łożysku ran oparzeniowych. Uzyskane wyniki przedstawiono na rycinie nr 3. R yc. 3. Liczba drobnoustrojów k olonizujących łoż ysk łożysk yskaa ran oparzeniowych traktowanych solą srebrową sulfadiaz yny w dobie 3, 5, sulfadiazyny 10, 15, 21, oraz – maścią propo propo-lisową w dobie 3, 5, 10, 15 i 21 ek sper ymentu. eksper 40 Farmaceutyczny Przegl¹d Naukowy Nr 6/2007 W wyniku badań jakościowych czystości mikrobiologicznej skóry, przed zastosowaniem preparatów (doba badania 0), stwierdzono obecność drobnoustrojów, należących do gatunków Staphylococcus aureus, Staphylococcus epidermidis, Enterococcus faecalis i Bacillus sp. W badaniach ilościowych czystości mikrobiologicznej preparatów nie stwierdzono obecności drobnoustrojów chorobotwórczych. Dyskusja Gojenie się ran skóry jest dynamiczną, zsynchronizowaną w czasie, wysoce zorganizowaną reakcją ustroju na uszkodzenie, związaną z aktywnością wielu rodzajów komórek, takich jak komórki zapalne, naczyniowe, komórki tkanki łącznej i nabłonkowe, jak również – związaną z gromadzeniem składników pozakomórkowej macierzy, a prowadzącą do utworzenia nowej tkanki [17, 18, 19]. Proces gojenia postępuje poprzez kolejne cztery fazy, takie jak: faza hemostazy, faza zapalenia, faza proliferacyjna – inaczej: faza replikacji i syntezy, oraz – faza przebudowy (remodelingu) [20, 21]. Trzecia z wymienionych faz, faza proliferacyjna, obejmuje powstawanie tkanki ziarninowej [20, 22]. Określenie „ziarnina” pochodzi od specyficznego, ziarnistego wyglądu nowo tworzonego, łącznotkankowego zrębu, „przeplatanego” licznymi kapilarami [23]. Tkanka ta pojawia się około czwartego dnia od zaistnienia urazu [24]. Czynnikiem terapeutycznym, stymulującym powstawanie tkanki ziarninującej w przebiegu procesu gojenia, cechującym się ponadto szerokim spektrum Nr 6/2007 Porównanie przeciwbakteryjnej aktywnoci soli srebrowej sulfadiazyny i maci propolisowej w gojeniu ... działania przeciwbakteryjnego, jest naturalny lek, będący produktem zebranym jak i przetworzonym przez pszczoły miodne – tj. propolis [13]. Działanie przeciwbakteryjne wywiera także stosowana powszechnie w leczeniu oparzeń sól srebrowa sulfadiazyny (SSD) [8]. Mechanizm przeciwbakteryjnego działania SSD – kompleksu dysocjującego, w wyniku kontaktu z wodą lub płynami ustrojowymi, na jony srebra oraz – cząsteczkę sulfadiazyny, sprowadza się do wnikania do wnętrza komórki, po czym wiązania z DNA wspomnianych jonów, oraz – do zaburzania szlaków metabolicznych, istotnych dla podziału i przeżycia komórki bakteryjnej, wywoływanego przez cząsteczkę sulfonamidu [25]. Odzwierciedleniem złożoności mechanizmu działania srebrzanu sulfadiazyny jest szeroki zakres działania przeciwdrobnoustrojowego omawianego kompleksu [26, 27]. Patogenami wrażliwymi in vitro na działanie SSD, okazały się być Pseudomonas aeruginosa, Pseudomonas maltophilia, gatunki Klebsiella, Enterobacter cloacae oraz – Enterobacter, Escherichia coli, Proteus mirabilis, Proteus morganii, Proteus rettgeri, Proteus vulgaris, Providencia, Pseudomonas fluorescens, Mima, Herellea, Serratia, Citrobacter, Staphylococcus aureus, Staphylococcus epidermidis, Enterococcus, Streptococcus pyogenes, Corynebacterium diphteriae czy – Clostridium perfringens [27, 28]. Sól srebrowa sulfadiazyny przejawia ponadto aktywność in vitro wobec Herpes Virus i Candida albicans [6, 27, 28]. Obok korzystnego działania przeciwbakteryjnego, SSD cechuje się jednocześnie działaniami niepożądanymi, niosąc potencjalne ryzyko wystąpienia srebrzycy, z towarzyszącym odbarwieniem skóry czy neuropatią naczynioruchową, methemoglobinemii, leukopenii, neutropenii, agranulocytozy, niedokrwistości hemolitycznej, zaburzeń gospodarki wodno-elektrolitowej, śródmiąższowego zapalenia nerek, krystalurii, zapalenia wątroby czy – obrzęku wielopostaciowego [6, 8, 13, 28, 29, 30]. Ostatnio wskazano na kolejne niebagatelne działanie niepożądane SSD, szczególnie istotne w odniesieniu do naprawy uszkodzeń tkankowych. Sól srebrowa sulfadiazyny może bowiem utrudniać proces gojenia, wydłużając fazę reepitelializacji oraz – redukując wytrzymałość mechaniczną nowopowstałej tkanki, w następstwie cytotoksycznego efektu wobec fibroblastów skóry [5]. Wymienionych działań ubocznych nie przejawia natomiast propolis. Ten produkt pszczeli cechuje się udowodnioną aktywnością przeciwgrzybiczą, działaniem przeciwzapalnym, antyoksydacyjnym, nasilającym bliznowacenie, skracającym okres gojenia i obniżającym dyskomfort pacjenta w zakresie czasu trwania i intensywności dolegliwości bólowych oraz – klu- czowym w leczeniu oparzeń – działaniem przeciwbakteryjnym [13, 31, 32, 33]. Odmienny jest jednak mechanizm przeciwbakteryjnego działania propolisu aniżeli SSD. Omawiany apiterapeutyk zaburza bowiem funkcjonowanie organelli cytoplazmatycznych, prowadzi do uszkodzenia plazmatycznych błon i ściany komórkowej, wywołując bakteriolizę, a co nie mniej ważne – dezorganizację biosyntezy białek w komórce bakteryjnej [32]. Aktywność bakteriobójczą wykazuje propolis m.in. przeciwko Streptococcus haemolyticus, Staphylococcus aureus, Staphylococcus albus, Staphylococcus citreus, Erisipelothrix rhusiopatie, Listeria monocytogenes, Pasteurella avium, Escherichia coli, Salmonella enteritidis, Salmonella abortus-equi, Salmonella typhi, Serratia marcescens, Pseudomonas aeruginosa, Proteus vulgaris. Działanie zaś bakteriostatyczne przejawia opisywany produkt pszczeli w odniesieniu do: Streptococcus apis, Bacillus subtilis, Bacillus anthracoides, Bacillus cereus, Bacillus anthracis, Bacillus mycoides, Bacillus alvei, Mycobacterium tuberculosis, Salmonella cholerae-suis, Salmonella typhimurium, Fusobacterium necrophorum [34]. Dla porównania skuteczności przeciwbakteryjnego działania soli srebrowej sulfadiazyny – stosowanej powszechnie w leczeniu oparzeń oraz – preparatu propolisowego, rekomendowanego do miejscowej terapii ran pooparzeniowych skóry, podjęto niniejsze badania. Zastosowanym w niniejszej pracy modelem eksperymentalnym były świnie rasy biała zwisłoucha. Wybór tego gatunku zwierząt do oceny procesów gojenia ran oparzeniowych uzasadniony jest znacznego stopnia podobieństwem skóry omawianych zwierząt do skóry ludzkiej [35]. Wyrazem wspomnianego podobieństwa skóry wieprzowej do skóry ludzkiej jest zbliżona w obu przypadkach grubość i struktura naskórka oraz skóry właściwej, struktura połączenia naskórka ze skórą właściwą, struktura tkanki podskórnej, czy – liczba i rozmieszczenie naczyń krwionośnych [14, 35]. Ponadto, ludzka i wieprzowa skóra wykazują podobieństwa pod względem szybkości proliferacji komórek nabłonkowych, typu syntetyzowanych przez komórki nabłonkowe białek keratynowych jak i lipidowego składu warstwy zrogowaciałej keratynocytów. Istnieje także znacznego stopnia podobieństwo w utkaniu kolagenowym, choć w odniesieniu do włókien elastynowych stwierdza się mniejszą ich zawartość w przypadku skóry wieprzowej [14, 35]. Dotychczasowe badania doświadczalne, przedsięwzięte dla oceny procesu gojenia się ran oparzeniowych, potwierdziły przydatność wymienionego gatunku zwierzęcia do przeprowadzenia charakterystyki mikrobiologicznej przebiegu wspomnianego procesu [36, 37]. Farmaceutyczny Przegl¹d Naukowy 41 Porównanie przeciwbakteryjnej aktywnoci soli srebrowej sulfadiazyny i maci propolisowej w gojeniu ... Przeprowadzone w niniejszej pracy badania wskazały na występowanie w ranie oparzeniowej ziarniaków Gram dodatnich, takich jak: Staphylococcus aureus, Staphylococcus epidermidis, Enterococcus faecalis, laseczek tlenowych z rodzaju Bacillus sp. oraz grzybów drożdżakopodobnych z gatunku Candida albicans. Wykazano także, iż w przebiegu początkowych etapów procesu gojenia ran dochodzi do wzrostu liczby drobnoustrojów, po czym, począwszy od 10 doby – w przypadku propolisu, a 15 – w przypadku SSD, sukcesywnego obniżania się liczby patogenów kolonizujących środowisko rany. Początkowy wzrost liczby drobnoustrojów w łożysku rany wiąże się najprawdopodobniej z szybkim zasiedlaniem jałowej po oparzeniu rany i kolonizacją nie tylko drobnoustrojami na stałe bytującymi na skórze, ale także i tymi, obecnymi w środowisku. Niniejsze badania wskazały na wyższą skuteczność przeciwdrobnoustrojową maści propolisowej, w porównaniu z SSD, w przebiegu gojenia doświadczalnych ran oparzeniowych. Korzystniejsze działanie pierwszego z wymienionych preparatów przejawiało się znaczniejszą redukcją liczby drobnoustrojów, jak i skuteczniejszym działaniem bakteriobójczym zastosowanego apiterapeutyku, względem wyizolowanych szczepów. Podobną tendencję w efektach działania SSD i produktu pszczelego, w zakresie działania przeciwbakteryjnego, opisała Kabała-Dzik i wsp. [36]. W oparciu o przeprowadzoną w niniejszej pracy, porównawczą analizę bakteriologiczną materiału biologicznego, pobieranego z środowiska ran pooparzeniowych, można przypuszczać, iż maść propolisowa w zdecydowany sposób wpływa na proces gojenia, przyspieszając procesy naprawy tkankowej. Jak bowiem wiadomo, utrzymujące się zakażenie bakteryjne ran opóźnia proces gojenia, powodując przy tym nasilenie dolegliwości bólowych [5]. Z drugiej strony wiadomo także, iż zewnętrzne stosowanie propolisu łagodzi różne postacie zapalenia skóry, wywołanego bakteriami czy grzybami [13]. Potwierdzone oceną bakteriologiczną, korzystniejsze w porównaniu z SSD skutki stosowania maści propolisowej w leczeniu ran pooparzeniowych wskazują na przydatność omawianego apiterapeutyku w miejscowej terapii oparzeń. 42 Farmaceutyczny Przegl¹d Naukowy Nr 6/2007 Piśmiennictwo: 1. Cinat ME, Smith MM.: Acute burn management. [In:] Achauer MA, Rajiv S, ed. Burn surgery. 1st ed. Philadelphia: Saunders Elsevier; 2006: pp. 50 – 77. 2. Patel N, Hartman K.J.: Burn injuries. [In:] Copstead LEC, Banasik JL, ed. Pathophysiology. 3rd ed. Philadelphia: Elsevier Saunders; 2005: pp. 1338 – 1361. 3. Kurnatowski W.: Leczenie oparzonego – plan postępowania pierwsze 48 godzin po wypadku. Twój Mag Med Chir 2005; 4: 45 – 55. 4. Strużyna J.: Wczesna odpowiedź na uraz oparzeniowy. Oparzenia – podstawowe pojęcia. [W:] Strużyna J, red. Wczesne leczenie oparzeń. Warszawa: PZWL; 2006: str. 15 – 49, 50 – 60. 5. Costagliola M, Agrosi M.: Second-degree burns: a comparative, multicenter, randomized trial of hyaluronic acid plus silver sulfadiazine vs. silver sulfadiazine alone. Curr Med Res Opin 2005; 21: 1235 – 1240. 6. Martindale. The complete drug reference. 34th ed. London: Pharmaceutical Press; 2005: pp. 258 – 259. 7. Urzędowy Wykaz Produktów Leczniczych dopuszczonych do obrotu na terytorium Rzeczpospolitej Polskiej. Tom I (stan na 31.01.2006). Warszawa: Polskie Towarzystwo Farmaceutyczne; 2006. 8. Aronson JK.: ed. Silver salts and derivatives. Sulfonamides. [In:] Meyler’s side effects of drugs. The international encyclopedia of adverse drug reactions and interactions. 15th ed. Amsterdam: Elsevier; 2006: pp. 3140 – 3145, 3216 – 3230. 9. Fullerton DS.: Sulfonamides, sulfones, and folate reductase inhibitors with antibacterial action. [In:] Delgado JN, Remers WA, ed. Textbook of organic medicinal and pharmaceutical chemistry. 10th ed. Philadelphia: Lippincott – Raven Publ; 1998: 223 – 233. 10. Fox ChL, Modak SM.: Mechanism of silver sulfadiazine action on burn wound infections. Antimicrob Agents Chemother 1974; 5: 582 – 588. 11. Mandell GL, Petri WA.: Sulfonamides, trimethoprim-sulfamethoxazole, quinolones, and agents for urinary tract infections. [In:] Hardman JG, Limbird LE, Molinoff PB, Ruddon RW, Gilman AG, ed. Pharmacological basis of therapeutics. 9th ed.. New York: McGraw-Hill, Health Professions Divi- Nr 6/2007 Porównanie przeciwbakteryjnej aktywnoci soli srebrowej sulfadiazyny i maci propolisowej w gojeniu ... sion; 1996: pp. 1057 – 1059. 12. Malipeddi VR i wsp.: Comparative evaluation of transdermal formulations of norfloxacin with silver sulfadiazine cream, USP, for burn wound healing property. J Burns Wounds 2006; 5: 26 – 31. 13. Han MC i wsp.: Effects of turkish propolis and silver sulfadiazine on burn wound healing in rats. Revue Méd Vét 2005; 156: 624 – 627. 14. Hoekstra MJ i wsp.: A comparative burn wound model in the New Yorkshire pig for the histopathological evaluation of local therapeutic regimens: silver sulfadiazine cream as a standard. Brit J Plastic Surg 1993; 46: 585 – 589. 15. Farmakopea Polska VI. Warszawa: Polskie Towarzystwo Farmaceutyczne; 2005: t. I. 16. Isenberg HD.: ed. Clinical microbiology procedures handbook. Washington: American Society for Microbiology, 1992. 17. Kuwaba K i wsp.: Size control of decorin dermatan sulfate during remodeling of collagen fibrils in healing skin. J Dermatol Sci 2002; 29: 185 – 194. 18. Siméon A i wsp.: Expression of glycosaminoglycans and small proteoglycans in wounds: modulation by the tripeptide-copper complex glycyl-Lhistydyl-L-lysine-Cu2++. J Invest Dermatol 2000; 115: 962 – 968. 19. Ruszczak Z, Schwartz RA.: Modern aspects of wound healing: an update. Dermatol Surg 2000; 26: 219 – 229. 20. Garner W, Nabavian R.: Normal wound healing. [In:] Sood R, Aucher BM, ed. Reconstruction and rehabilitation. 1st ed. China: Saunders Elsevier; 2006: pp. 17 – 26. 21. Chin GA, Diegelmann RF, Schultz GS.: Cellular and molecular regulation of wound healing. [In:] Falabella AF, Kirsner RS, ed. Wound healing. London: Taylor & Francis Group, Boca Raton; 2005: pp. 17 – 37. 22. Hoffman M i wsp.: Cutaneous wound healing is impaired in hemophilia B. Blood. American Society of Hematology; 2006:DOI 10.1182/blood2006-05-020495. 23. Nowak G, Olejek A.: Biologiczno – molekularne aspekty procesu gojenia się ran pooperacyjnych. Gin Prakt 2004; 12: 2 – 30. 24. Koivukangas V.: Wound healing in a suction blister model. Academic dissertation, Faculty of Medicine, University of Oulu, Oulu 2004; http:// herkules.oulu.fi/isbn9514275810/ 25. Heggers JP i wsp.: Treatment of infection in burns. [In:] Herndon DN, ed. Total burn care. 2nd ed. London: W.B. Saunders; 2002: pp. 120 – 169. 26. Lansdown AB.: Silver in health care: antimicrobial effects and safety in use. Curr Probl Dermatol. 2006; 33: 17 – 34. 27. Hoffmann S.: Silver sulfadiazine: an antibacterial agent for topical use in burns. Scand J Plast Reconstr Surg 1984; 18: 119 – 126. 28. Silver sulfadiazine. Drug information provided by Lexi-Comp. The Merck Mannuals Online Medical Library. October 2006. http://www.merck.com/ mmpe/lexicop/silver%0sulfodiazine.html 29. Chung JY, Herbert ME.: Myth: silver sulfadiazine is the best treatment for minor burns. West J Med 2001; 175: 205 – 206. 30. Fuchs SM, Elsner P.: Sulfonamides in dermatology. Clin Dermatol. 2003; 1: 7 – 11. 31. Lotfy M.: Biological activity of bee propolis in health and disease. Asian Pac J Cancer Prev 2006; 7: 22 – 31. 32. De Castro SL.: Propolis: Biological and pharmacological activities. Ann Rev Biomed Sci 2001; 3: 49 – 83. 33. Gregory SR i wsp.: Comparison of propolis skin cream to silver sulfadiazine: a naturopathic alternative to antibiotics in treatment of minor burns. J Alternativ Compl Med 2002; 8: 77 – 83. 34. Tichonow AI i wsp.: Lecznicze działanie propolisu. [W:] Teoria i praktyka wytwarzania leczniczych preparatów propolisowych. Kraków: Przedsiębiorstwo Pszczelarsko-Farmaceutyczne „Apipol-Farma”; 2006: str. 9 – 41. 35. Vranckx JJ i wsp.: In vivo gene delivery of AdVEGF121 to full thickness wounds in aged pigs results in high levels of VEGF expression but not in accelerated healing. Wound Rep Reg 2005; 13: 51 – 60. 36. Kabała-Dzik A i wsp.: Efficiency assessment of antimicrobial activity of honey-balm on experimental burn wounds. Bull Vet Inst Puławy 2004; 48: 109 – 112. 37. Chowaniec-Sibiga A.: Obserwacje doświadczalne nad skutecznością żelu propolisowego w leczeniu ran oparzeniowych. Rozprawa doktorska. Śląska Akademia Medyczna, Sosnowiec, 2006. Farmaceutyczny Przegl¹d Naukowy 43 XX Naukowy Zjazd Polskiego Towarzystwa Farmaceutycznego Nr 6/2007 Szanowni Państwo, W związku ze zbliżającym się terminem XX Naukowego Zjazdu Polskiego Towarzystwa Farmaceutycznego, który odbędzie się dniach 25-28 września 2007 roku w Katowicach, serdecznie zapraszam wszystkich do wzięcia w nim udziału. Tak jak poprzednie zjazdy naukowe Towarzystwa, również ten zbliżający się będzie okazją dla środowiska akademickiego do prezentacji jego dorobku, dyskusji nad kierunkami i możliwościami rozwoju nauk farmaceutycznych, a dla Koleżanek i Kolegów pracujących w zawodzie do dyskusji nad zmieniającą się rolą farmaceuty w obecnej rzeczywistości. Będzie to również okazja do odnowienia starych i nawiązania nowych znajomości. Do zobaczenia w Katowicach. Prezes Polskiego Towarzystwa Farmaceutycznego prof. dr hab. Janusz Pluta Szanowni Państwo, Mam zaszczyt zaprosić Państwa do uczestnictwa w XX Naukowym Zjeździe Polskiego Towarzystwa Farmaceutycznego, który odbędzie się w Katowicach, w dniach 25-28 września 2007 roku. Organizatorami Zjazdu są Oddział Katowicki Polskiego Towarzystwa Farmaceutycznego oraz Wydział Farmaceutyczny z Oddziałem Medycyny Laboratoryjnej, Śląskiej Akademii Medycznej w Katowicach. Konferencje i zjazdy farmaceutów – pomimo wszechobecnych, medialnych środków rozpowszechniania informacji naukowej, stwarzają niezastąpioną możliwość osobistych spotkań przedstawicieli całego środowiska. Spotkania te są okazją do zaprezentowania aktualnego stanu badań naukowych, prowadzonych we wszystkich ośrodkach akademickich Polski, stanowiąc także forum dla dyskusji z przedstawicielami innych dziedzin i dyscyplin naukowych. Nadchodzący, XX Naukowy Zjazd Polskiego Towarzystwa Farmaceutycznego będzie sposobnością nie tylko do wymiany wiedzy o postępach nauk farmaceutycznych, ale i omawiania koncepcji realizowania szeroko pojętej opieki farmaceutycznej, czy też – dyskusji o dostosowywaniu do unijnych standardów, metod i programu kształcenia przyszłych farmaceutów. Czerpiąc inspirację z minionych Zjazdów Polskiego Towarzystwa Farmaceutycznego, zawsze udanych i wysoko ocenianych przez ich uczestników, organizatorzy XX Naukowego Zjazdu, szczególnie zaszczyceni honorem organizowania tego przedsięwzięcia jako Zjazdu Jubileuszowego, gorąco zapraszają do udziału w tym Zjeździe wszystkich, którym bliskie są zadania i problematyka polskiej farmacji. Wyrażam głęboką nadzieję, iż XX Naukowy Zjazd Polskiego Towarzystwa Farmaceutycznego będzie nie tylko owocnym spotkaniem naukowym, ale i sposobnością do podniesienia kwalifikacji zawodowych, sposobnością do miłego, wspólnego spędzenia czasu, oraz – okazją do rozwoju przyjacielskiej współpracy farmaceutów naszego kraju. Przewodnicząca Komitetu Organizacyjnego Dziekan Wydziału Farmaceutycznego Śląskiej Akademii Medycznej Prof. dr hab. Krystyna Olczyk 44 Farmaceutyczny Przegl¹d Naukowy Nr 6/2007 XX Naukowy Zjazd Polskiego Towarzystwa Farmaceutycznego WAŻNE D ATY DA TY:: 30 kwiecień 2007 rok Ostateczny termin przesyłania streszczeń 30 kwiecień 2007 rok Koniec I-go terminu rejestracji 15 czerwiec 2007 rok Koniec II-go terminu rejestracji. Ostateczny termin wpłaty umożliwiający druk streszczeń 25 wrzesień 2007 rok Uroczyste otwarcie XX Naukowego Zjazdu Polskiego Towarzystwa Farmaceutycznego WAŻNE ADRESY ADRESY:: Komitet Organizacyjny XX Naukowego Zjazdu P olskiego T owarzystwa Polskiego Towarzystwa Farmaceutycznego ul. Jedności 2 41-200 Sosnowiec tel: 0 500 722 219 (032) 292 55 09 tel/fax: (032) 292 54 05 e-mail: [email protected] sekretarz: dr Robert D. Wojtyczka tel: 0 500 722 219 e-mail: [email protected] Komitet Naukowy XX Naukowego Zjazdu Polskiego T owarzystwa F armaceutycznego Towarzystwa Farmaceutycznego ul. Jedności 2 41-200 Sosnowiec e-mail: [email protected] Miejsca obrad Przedsiębiorstwo Widowiskowo – Sportowe „Spodek” Sp. z o.o. w Katowicach Al. W. Korfantego 35 Wydział Prawa i Administracji Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach ul. Bankowa 11b Zakwaterowanie i wycieczki Orbis Travel PBP „Orbis” Sp. z o.o. Oddział Katowice ul. Staromiejska 21, Katowice Wyżywienie Stołówka Studencka Uni Mensa S.J. Al. W. Roździeńskiego 12, Katowice sekretarze: dr Małgorzata Dołowy tel: (032) 364 15 66 dr Justyna Zalewska-Rejdak tel: (032) 364 14 03 mgr Anna Pawlik-Gałczyńska tel: (071) 784 03 21 Farmaceutyczny Przegl¹d Naukowy 45 XX Naukowy Zjazd Polskiego Towarzystwa Farmaceutycznego KOMITET ORGANIZACYJNY KOMITET NAUKOWY prof ystyna Olczyk prof.. dr hab. Kr Krystyna Przewodnicząca prof. dr hab. Janusz Pluta Przewodniczący dr K azimiera Klementys Zastępca Przewodniczącej dr hab. Stanisław Bor yczk Boryczk yczkaa Zastępca Przewodniczącego dr Robert D. W ojtyczk Wojtyczk ojtyczkaa sekretarz dr Małgorzata Dołowy dr Justyna Zalewsk a-Rejdak Zalewska-Rejdak mgr Anna P awlikGałczyńsk Pawlikawlik-Gałczyńsk Gałczyńskaa sekretarze mgr Piotr Brukiewicz skarbnik Członkowie: dr hab. Stanisław Boryczka dr Grażyna Janikowska mgr Agnieszka Jura-Półtorak mgr Elżbieta Kaczmarek-Konieczny dr Małgorzata Kępa mgr Kornelia Kuźnik-Trocha mgr Paweł Olczyk dr hab. Andrzej Plewka dr hab. Krystian Pluta dr Jerzy Stojko student Dariusz Suchy Członkowie: prof. dr hab. Jerzy Brandys prof. dr hab. Elżbieta Brzezińska prof. dr hab. Jan Burczyk prof. dr hab. Barbara Filipek prof. dr hab. Kazimierz Głowniak prof. dr hab. Edmund Grześkowiak prof. dr hab. Renata Jachowicz dr hab. Urszula Mazurek prof. dr hab. Krystyna Olczyk dr hab. Jerzy Pacha prof. dr hab. Jan Pachecka prof. dr hab. Jerzy Pałka prof. dr hab. Jan Pawlaczyk prof. dr hab. Regina Skorupska-Olędzka prof. dr hab. Andrzej Starek prof. dr hab. Artur Stojko prof. dr hab. Małgorzata Sznitowska dr hab. Bożena Urbanek prof. dr hab. Maria Wardas GŁÓWNI SPONSORZY KAMSOFT Sp. zo.o. ul. 1-go Maja 133 40-235 K atowice SERVIER POLSKA Sp. zo.o. ul. Jana K azimierza 10 Kazimierza 01-248 W arszawa Warszawa SALUS INTRNATIONAL Sp. zo.o. ul. Puławskiego 9 40-273 K atowice FARMA COL SA ARMACOL ul. Rzepakowa 2 40-541 K atowice Katowice Przedsiębiorstwo P szczelarskie „„APIPOL APIPOL Sp. zo.o. Pszczelarskie Brzączowice 1 32-410 Dobczyce 46 Farmaceutyczny Przegl¹d Naukowy Nr 6/2007 Nr 6/2007 XX Naukowy Zjazd Polskiego Towarzystwa Farmaceutycznego PROGRAM RAMOWY XX NAUKOWEGO ZJAZDU POLSKIEGO TOW ARZY STW A F ARMA CEUTY CZNEGO TOWARZY ARZYSTW STWA FARMA ARMACEUTY CEUTYCZNEGO K atowice 25.09 – 28.09.2007 rok Program XX Naukowego Zjazdu Polskiego Towarzystwa Farmaceutycznego obejmuje: prezentacje ustne w formie wykładów plenarnych i komunikatów w licznych sekcjach tematycznych, sesje plakatowe, kursy szkoleniowe oraz prezentacje firm. 25.09.07 rr.. 1000 1500 – 1700 1700 – 1830 Rejestracja uczestników XX Naukowego Zjazdu Polskiego Towarzystwa Farmaceutycznego Hala Widowiskowo – Sportowa „Spodek” w Katowicach Uroczyste Otwarcie XX Naukowego Zjazdu Polskiego Towarzystwa Farmaceutycznego – Hala Widowiskowo – Sportowa „Spodek” Występ zespołu Pieśni i Tańca „Śląsk” – „Ze Śląskiem w Europie” – Hala Widowiskowo – Sportowa „Spodek” 26.09.07 rr.. 900 – 1230 900 – 1730 1230 – 1400 1400 – 1730 1900 Obrady w Sekcjach; Przerwa kawowa Sesja plakatowa – Hala Widowiskowo – Sportowa „Spodek”9 Przerwa obiadowa Obrady w SekcjachPrzerwa kawowa Impreza plenerowa w Górnośląskim Parku Etnograficznym w Chorzowie 27.09.07 rr.. 900 – 1300 900 – 1600 1300 – 1430 1430 – 1600 1430 – 1930 1600 – 1800 Obrady w Sekcjach; Przerwa kawowa Sesja plakatowa Hala Widowiskowo – Sportowa „Spodek” Przerwa obiadowa Obrady okrągłego stołu na temat: „Problemy etyczno-deontolo-giczne” i „Szkolenie przed – i podyplomowe”. Przerwa kawowa Kursy szkoleniowe Hala Widowiskowo – Sportowa „Spodek” Omówienie sesji plakatowej 28.09.07 rr.. 830 – 1330 1100 – 1230 1230 – 1330 1330 – 1400 Kursy szkoleniowe Hala Widowiskowo – Sportowa „Spodek” Obrady okrągłego stołu dotyczące tematu „Opieka farmaceutyczna” Przerwa obiadowa Uroczyste Zakończenie XX Naukowego Zjazdu Polskiego Towarzystwa FarmaceutycznegoHala Widowiskowo – Sportowa „Spodek” Obrady w Sekcjach odbędą się w budynku Wydziału Prawa i Administracji, Uniwersytetu Śląskiego, ul. Bankowa 11b, Katowice Farmaceutyczny Przegl¹d Naukowy 47 XX Naukowy Zjazd Polskiego Towarzystwa Farmaceutycznego Nr 6/2007 OBRADY W SEKCJACH: S 1 – Apteki ogólnodostępne S 2 – Apteki szpitalne S 3 – Badanie jakości leków S 4 – Biotechnologia S 5 – Bromatologia S 6 – Farmacja przemysłowa. Reklama leków S 7 – Farmakoekonomika S 8 – Farmakologia doświadczalna i kliniczna S 9 – Historia farmacji S 10 – Kosmetologia S 11 – Lek homeopatyczny S 12 – Lek roślinny S 13 – Lek stomatologiczny S 14 – Lek syntetyczny S 15 – Lek weterynaryjny S 16 – Analityka medyczna S 17 – Mikrobiologia S 18 – Technologia postaci leku i biofarmacja S 19 – Toksykologia i ochrona środowiska S 20 – Varia KURSY KURSY:: Kurs 1 – „Postępy farmakoterapii chorób układu pokarmowego” Kurs 2 – „Aktualne możliwości terapii niektórych chorób układu nerwowego” Kurs 3 – „Postępy w farmakoterapii i diagnostyce chorób autoimmunologicznych” (kurs przewidziany także dla diagnostów laboratoryjnych) Kurs 4 – „Opieka farmaceutyczna nad pacjentem z cukrzycą” – zajęcia warsztatowe Każdy z uczestników kursu, po zaliczeniu testu, otrzymuje 6 punktów edukacyjnych. Terminy kkursów: ursów: I. 27.09.2007 rr.. 1430 – 1930 II. 28.09.2007 rr.. 830 – 1330 Każdy z uczestników Zjazdu ma możliwość wzięcia udziału w kursach szkoleniowych. Opłata zjazdowa obejmuje udział tylko w jednym kursie. Dodatkowo, uczestnik Zjazdu ma możliwość wzięcia udziału – w ramach wolnych miejsc – w innym kursie, za dodatkową opłatą w wysokości 60 zł. 48 Farmaceutyczny Przegl¹d Naukowy Nr 6/2007 XX Naukowy Zjazd Polskiego Towarzystwa Farmaceutycznego OPŁA TY OPŁATY TY:: Koszty uczestnictwa w XX Nauk owym Zjeździe P olskiego T owarzystwa F armaceutycznego Naukowym Polskiego Towarzystwa Farmaceutycznego Wpłata do 30.04.07 rr.. Uczestnicy Zjazdu Studenci*/seniorzy** Osoby towarzyszące*** Wpłata po 01.05.07 rr.. 350 zł 150 zł 150 zł 400 zł 200 zł 200 zł *nie dotyczy studentów studiów III-go stopnia **Seniorzy – osoby nie wykonujące czynnie zawodu ***bez materiałów zjazdowych, z ograniczonym pakietem usług W ramach opłaty zjazdowej, uczestnik otrzymuje teczkę z materiałami zjazdowymi, w tym: streszczenia zgłoszonych komunikatów, program Zjazdu, identyfikator, zaproszenie na uroczystość otwarcia i zakończenia Zjazdu, kartę uczestnictwa w jednym wybranym kursie oraz zaproszenie na imprezę plenerową. omunik atu Opłata zjazdowa upoważnia do zgłoszenia jednego kkomunik omunikatu atu. W przypadku rezygnacji z uczestnictwa w Zjeździe, zgłoszonej do 15.06.2007 r., Organizatorzy zwracają kwotę wpłaty, pomniejszoną o 50 zł. W przypadku rezygnacji z udziału w Zjeździe, zgłoszonej po 15.06.2007 r., uczestnikowi nie przysługuje zwrot dokonanej wpłaty. Nr konta zjazdu: 69 1020 1013 0000 0502 0139 4436 PK O BANK POLSKI SPÓŁKA AK CYJNA I/O W PKO AKCYJNA W--WA POLSKIE TOW ARZY SWO F ARMA CEUTY CZNE TOWARZY ARZYSWO FARMA ARMACEUTY CEUTYCZNE 00-238 W ARSZA WA ul. Długa 16 WARSZA ARSZAW W tytule wpłaty: Opłata za zjazd np. Jan Kowalski, nr zgłoszenia 001 STRESZCZENIA STRESZCZENIA:: Zasady redagowania streszczeń kkomunik omunik atów zjazdowych omunikatów Zgłoszenie streszczeń przygotowanych do zamieszczenia w materiałach zjazdowych odbywać się będzie on-line za pomocą formularzy elektronicznych dostępnych na stronie internetowej Zjazdu: www.ptfarmzjazd.pl. W wyjątkowych przypadkach (brak dostępu do internetu) możliwe jest przesłanie streszczeń na nośniku elektronicznym (dyskietka lub płyta CD) wraz z wydrukiem tekstu w dwóch egzemplarzach. Streszczenie pracy wraz z tytułem, rysunkami, wzorami chemicznymi i wykresami w formie gotowej do publikacji nie może przekroczyć jednej strony formatu A4. Nadesłane streszczenia powinny być przygotowane w edytorze środowiska Windows (Microsoft Word 97 lub wyżej) zachowanym jako plik z rozszerzeniem *.doc. Imię i nazwisko osoby dokonującej prezentacji należy wyróżnić przez podkreślenie oraz w karcie zgłoszenia zaznaczyć formę prezentacji i nazwę sekcji. Organizatorzy przypominają, że Autor/Autorzy ponoszą pełną odpowiedzialność za poprawność przygotowanego streszczenia, gotowego do druku. Farmaceutyczny Przegl¹d Naukowy 49 XX Naukowy Zjazd Polskiego Towarzystwa Farmaceutycznego Nr 6/2007 Wymagania redak cyjne dla streszczeń są następujące: redakcyjne Edytor tekstu – Microsoft Word 97 lub nowsza wersja Czcionka – Times New Roman CE Tytuł streszczenia – duże litery, 12 pkt, pogrubione, wyśrodkowane Autorzy (imię, nazwisko) – 12 pkt Katedra, Uczelnia, Instytut – 12 pkt Tekst streszczenia – 12 pkt Marginesy: lewy, prawy, górny i dolny – 2,5 cm, wyrównanie dwustronne Odstępy między wierszami: 1,0. Wzór streszczenia streszczenia: POSZUKIWANIA NOWYCH LEKÓW PRZECIWNOWOTWOROWYCH WŚRÓD AZAFENOTIAZYN Adam Nowak, Barbara Nowak Katedra Chemii Organicznej, Śląska Akademia Medyczna, Sosnowiec W ostatnich latach obserwuje się wzrost zainteresowania fenotiazynami jako związkami przeciwnowotworowymi [1]. itd. Piśmiennictwo 1. N. Motohashi, M. Kawase, S. Saito, H. Sakagami, Curr. Drug Targets, 1, 237 (2000). Informujemy, że zarejestrowany uczestnik może prezentować tylko jeden komunikat (imię i nazwisko wyróżnione przez podkreślenie). Termin zgłoszenia streszczeń w systemie on-line lub nadsyłania ich na adres Komitetu Naukowego Zjazdu na nośniku elektronicznym drogą pocztową upływa z dniem 30 kwietnia 2007 rr.. PUBLIKACJE: Istnieje możliwość opublikowania prac prezentowanych w czasie Zjazdu, w formie pełnotekstowych publikacji, w czasopismach: Acta Poloniae Pharmaceutica. Drug Research (w języku angielskim) i Farmaceutycznym Przeglądzie Naukowym (w języku polskim). O zakwalifikowaniu pracy do druku, na podstawie recenzji, decydować będzie Komitet Naukowy. Pełne wersje prac należy przesyłać na adres Komitetu Organizacyjnego do dnia 28.09.2007 rr.. Regulamin redagowania prac w „„Acta Acta P oloniae Pharmaceutica. Drug Research Poloniae Research”” Regulamin redagowania prac jest dostępny na stronie: http://www.ptfarm.pl/apache2-default/wydawnictwa/acta/acta.html Gotowe manuskrypty (oraz wersję elektroniczną) w języku angielskim, przygotowane według instrukcji czasopisma Acta Poloniae Pharmaceutica należy przesłać do Komitetu Organizacyjnego przed Zjazdem lub złożyć w Biurze Zjazdu w trakcie jego trwania. 50 Farmaceutyczny Przegl¹d Naukowy Nr 6/2007 XX Naukowy Zjazd Polskiego Towarzystwa Farmaceutycznego Regulamin redagowania prac w „Farmaceutycznym Przeglądzie Naukowym” 1. Manuskrypty należy przesyłać na adres Komitetu Organizacyjnego (z dopiskiem „publikacja”) w dwóch egzemplarzach. Należy zachować podwójny odstęp między wierszami we wszystkich częściach manuskryptu. Do wydruku należy dołączyć nośnik danych. Akceptowane będą dyskietki 3.5”, dyski CD-ROM. Opis dysku powinien zawierać imię i nazwisko pierwszego autora i tytuł pracy. Teksty i grafiki powinny tworzyć osobne zbiory. Nie wolno umieszczać rycin i fotografii w plikach tekstowych. Redakcja zaleca użycie edytorów tekstów: Star Office, Word, Word Perfect. Preferowany format dla grafiki to *.TIFF, kolor: CMYK (za dodatkową opłatą), rozdzielczość 300 dpi. Maksymalna objętość pracy (wraz ze stroną tytułową, streszczeniami, piśmiennictwem, tabelami i rycinami) nie może przekraczać 7 stron maszynopisu. Strony z opisami rycin i tabel, nie są wliczane do objętości pracy. 2. Strona tytułowa powinna zawierać: tytuł naukowy, imię i nazwisko (imiona i nazwiska) autorów w pełnym brzmieniu, tytuł pracy w języku polskim i angielskim, nazwę placówki naukowej, oraz tytuł naukowy, imię i nazwisko kierownika placówki naukowej skąd pochodzi praca. U dołu strony należy podać imię i nazwisko oraz telefon, e-mail autora odpowiedzialnego za korespondencję dotyczącą manuskryptu. 3. Druga strona powinna zawierać streszczenie (150-250 słów w języku polskim i angielskim), w którym należy podać cel badania, podstawowe procedury (wybór badanych osób lub zwierząt doświadczalnych, metody badań), główne wyniki oraz wnioski. Pod streszczeniem należy umieścić słowa kluczowe w języku polskim i angielskim zgodnie z Medical Subject Headings (MeSH) 4. Prace powinny zawierać: wstęp, opis materiału i metod, wyniki badań i ich omówienie oraz wnioski, a tekst należy podzielić na ustępy zawierające zwartą treść. Prace te muszą być parafowane przez Kierownika placówki naukowej skąd pochodzi praca. 5. Piśmiennictwo ma być ułożone wg kolejności cytowania w tekście pracy. Skróty tytułów czasopism powinny być zgodne z Index Medicus. Każda pozycja – pisana od nowego wiersza, powinna być opatrzona numerem i zawierać: nazwisko i inicjały imion autora(ów), tytuł pracy, nazwę czasopisma, w którym została opublikowana, rok wydania, tom, numery stron od – do. W przypadku cytowania monografii, nazwę wydawcy, miejsce i rok wydania. W przypadku cytowania wydawnictwa zbiorowego należy podać nazwisko i inicjały imion autora(ów) rozdziału, tytuł rozdziału, nazwisko i inicjały redaktora(ów), tytuł wydawnictwa zbiorowego, nazwę wydawcy, miejsce i rok wydania, strony rozdziału od – do. Jeżeli autorów jest więcej niż trzech, wówczas należy podać nazwisko pierwszego z nich z dopiskiem „i wsp.”. Powołania w tekście, umieszczone w nawiasach kwadratowych, powinny być oznaczone cyframi arabskimi. 6. Ryciny (wykresy, rysunki, fotografie czarno-białe i kolorowe) powinny być ponumerowane, opatrzone nazwiskiem autora i tytułem pracy, z zaznaczeniem „góra”, „dół”. Opisy rycin należy podać na oddzielnej stronie z numerami ilustracji podanymi cyframi arabskimi. 7. Tabele, umieszczone każda na osobnej stronie, należy ponumerować cyframi rzymskimi i opatrzyć tytułami umieszczonymi nad tabelą. Opisy tabel należy podać na oddzielnej stronie z numerami tabel podanymi cyframi rzymskimi. 8. Prace podlegają ocenie przez recenzentów wyznaczonych każdorazowo przez Redaktora Naczelnego. Redakcja zastrzega sobie prawo dokonywania poprawek i skrótów tekstu (w porozumienia z autorem). 9. Do pracy należy dołączyć oświadczenie, że nie była nigdzie publikowana ani wysłana do druku w innym czasopiśmie. 10. Przesłane materiały wraz z recenzją pozostają w dokumentacji redakcji. 11. Wydawca nabywa na zasadzie wyłączności ogół praw autorskich do wydrukowanych prac (w tym prawo do wydania drukiem, na nośnikach elektronicznych CD i innych oraz w Internecie). 12. Odpłatność za publikację wynosi 10 zł za stronę maszynopisu. Opłatę należy przekazać na konto redakcji po otrzymaniu informacji o przyjęciu pracy do druku. Farmaceutyczny Przegl¹d Naukowy 51 XX Naukowy Zjazd Polskiego Towarzystwa Farmaceutycznego Nr 6/2007 ZAK WATEROW ANIE: ZAKW TEROWANIE: Organizatorem bazy noclegowej dla uczestników Zjazdu jest PBP Orbis – Oddział Katowice. Rezerwacji miejsc noclegowych dokonać można wyłącznie na stronie www .ptfarmzjazd.pl ZAK WATEROW ANIE www.ptfarmzjazd.pl ZAKW TEROWANIE lub bezpośrednio na stronie PBP Orbis – Oddział Katowice http://orbiskatowice.pl/kongresy1.php?kat=s%20fl;sfkkl;%20fkl;dkfl;ksl;fksdksdk;ks;fksdklfl Hotel „Monopol”**** ul. Dworcowa 5, Katowice www.hotel.com.pl/monopol/index/html pokój 2 osobowy 550 zł pokój 1 osobowy 490 zł Junior Suite 630 zł Hotel „ K atowice”** Katowice”** Al. Korfantego 9 Katowice www.hotel-katowice.com.pl pokój 2 osobowy pokój 1 osobowy 224 zł 181 zl Hotel „Novotel”**** Al. Roździeńskiego 14, Katowice www.orbis.pl pokój 2 osobowy 381 zł pokój 1 osobowy 410 zł Hotel „Polonia”* ul. Kochanowskiego 5 Katowice pokój 3 osobowy pokój 2 osobowy pokój 1 osobowy 270 zł 190 zł 120 zł Hotel „Qubus” **** ul. Uniwersytecka 14 Katowice www.qubushotel.com pokój 2 osobowy 150 euro pokój 1 osobowy 130 euro Junior Suite 160 euro Hotel „Stadion Śląski” ul. Katowicka 110 Chorzów pokój 3 osobowy pokój 2 osobowy pokój 2 osobowy Hotel „Diament”*** ul. Dworcowa 9 Katowice www.hoteldiament.pl pokój 2 osobowy 350 zł Hotel „Campanille”** ul. Sowińskiego 48 Katowice www.campanille.com.pl/kat_cmp.html pokój 2 osobowy 313 zł Hotel „Dyliżans” ** ul. Rolna 7 Katowice pokój 2 osobowy pokój 1 osobowy 230 zł 160 zł Hotel „Uniwersytecki „Uniwersytecki” ul. Bytkowska 1a Katowice pokój 2 osobowy pokój 1 osobowy Dom Studenta ul Paderewskiego Katowice pokój 2 osobowy pokój 2 osobowy pokój 1 osobowy 250 zł 220 zł – podwyższony standard 170 zł 230 zł 160 zł 200 zł – pokój z łazienką 105 zł – pokój bez łazienki 70 zł – pokój bez łazienki Dom Studenta UŚ ul. Studencka Katowice pokój 2 osobowy 100 zł – studio 2+2 + łazienka i aneks kuchenny pokój 2 osobowy 90 zł – pokój bez łazienki (bez śniadania) Opłata obejmuje koszty wynajęcia pokoju (nocleg + śniadanie). 52 Farmaceutyczny Przegl¹d Naukowy Nr 6/2007 XX Naukowy Zjazd Polskiego Towarzystwa Farmaceutycznego IMPREZY TOW ARZY SZĄ CE: TOWARZY ARZYSZĄ SZĄCE: Szanowni Państwo, uprzejmie zapraszamy do uczestnictwa w atrakcyjnych imprezach towarzyszących obradom naszego Zjazdu. Impreza plenerowa: Impreza plenerowa dla wszystkich uczestników Zjazdu, w ramach opłaty zjazdowej, w Górnośląskim Parku Etnograficznym w Chorzowie – 26.09.2007 r. od godziny 1900 Wycieczki Wycieczki: Organizatorem wycieczek będzie PBP Orbis – Oddział Katowice – renomowana firma turystyczna, znana z wysokiego standardu świadczonych usług. Uczestnictwo w wycieczkach do Sztolni Czarnego Pstrąga i skansenu Górniczego w Zabrzu, oraz – do Zamku Pszczyńskiego i Tyskiego Muzeum Piwowarstwa, przybliży Państwu uroki i zabytki naszego Regionu. Rezerwacji wycieczek można dokonywać na stronie .ptfarmzjazd.pl ZAK WATEROW ANIE www.ptfarmzjazd.pl ZAKW TEROWANIE www lub bezpośrednio na stronie PBP Orbis – Oddział Katowice http://orbiskatowice.pl/kongresy1.php?kat=s%20fl;sfkkl;%20fkl;dkfl;ksl;fksdksdk;ks;fksdklfl oraz w recepcji w trakcie trwania Zjazdu. Proponowane terminy wycieczek 27.09.2007 r. oraz 29.09.2007 r. W przypadku braku chętnych Organizator zastrzega sobie prawo odwołania imprezy. Program zwiedzania „Ekscytujący Czarny Śląsk” WY CIECZKA I „ZWIEDZANIE PSZCZYNY + BROW ARY TY SKIE” WYCIECZKA BROWARY TYSKIE” Cena: 110 złotych/ osobę (w tym przejazd, bilety wstępu, pilot, przewodnik) Muzeum Zamkowe w Pszczynie Muzeum Zamkowe w Pszczynie jest jednym z najcenniejszych muzeów-rezydencji w kraju. Budynek pochodzący z XIV w. był wielokrotnie przebudowywany. Ostatnia przebudowa w stylu neobarokowym została przeprowadzona w latach 1870-1876 wg projektu wybitnego francuskiego architekta Aleksandra Hipolita Destailleura. Obecnie mieści się tu Muzeum Zamkowe, które prezentuje oryginalne historyczne wnętrza z przełomu XIX i XX w. Placówka ta za przeprowadzone prace konserwatorskie i restauracyjne otrzymała prestiżową nagrodę w konkursie Europa Nostra 1995. Na jej przyznanie niebagatelny wpływ miał również fakt, iż w zbiorach Muzeum zachowało się 70% historycznego wyposażenia zamku. Farmaceutyczny Przegl¹d Naukowy 53 XX Naukowy Zjazd Polskiego Towarzystwa Farmaceutycznego Nr 6/2007 W chwili obecnej (2003 r.) udostępniane są oryginalne wnętrza mieszkalne z przełomu XIX i XX w., Apartamenty cesarza Wilhelma II, Gabinet Miniatur, XV w. piwnice gotyckie oraz, w najbliższej przyszłości, Zbrojownię, pozwalające odwiedzającym zapoznać się z klimatem rezydencji magnackiej. Spacer po starówce. Będąc w Pszczynie koniecznie należy zwiedzić XVIII wieczną starówkę, która zachowała tradycyjny, średniowieczny układ przestrzenny. Liczne restauracje i kawiarnie przyciągają swoją niezwykłą atmosferą. To tutaj w cieniu ozdobnych platanów można spędzić niezapomniane chwile. Spacer po parku Przechodząc z rynku przez Bramę Wybrańców i dalej przez dziedziniec zamkowy wchodzimy na teren 156 ha Zabytkowego Parku Pszczyńskiego. Park Pszczyński liczne odwiedzany przez turystów przyciąga swoją różnorodnością i bogactwem obiektów. Obecny kształt parku pochodzi z II poł. XIX w. Kompozycji nadano cechy ogrodu romantycznego, wykorzystując charakterystyczne i modne wówczas elementy: skupiska drzew i krzewów, rozlewiska rzeczne, łukowe mostki nad kanałami, altany i inne budowle. Tyskie Muzeum Piwowarstwa znajduje się w dawnym budynku kościoła ewangelickiego z 1902 roku, na terenie Tyskich Browarów Książęcych. Dla zwiedzających muzeum zostało otwarte 01.12.2004, wcześniej 22.11.2004 odbyło się uroczyste otwarcie dla VIP-ów. W sali muzealnej można zobaczyć ponad 300 butelek z początku XIX w., narzędzia bednarskie, oryginalne dębowe beczki, kufle, podstawki, etykiety, kapsle, dokumenty, zdjęcia związane z piwem i jego historią oraz poznać historię tyskiego browaru. Wszystko to w nowoczesnej oprawie. W nowocześnie wyposażonej sali kinowej muzeum można obejrzeć film o historii ziemi pszczyńskiej i Tyskich Browarów Książęcych zrealizowany w technologii trójwymiarowej. Salę wypełniają ekrany dotykowe prezentujące historię browarów i proces produkcyjny, gry piwne, beczka mailowa z której można wysłać maila do znajomych. Mail zawiera zdjęcie w technice Blue Boxie wstawione w wybrane tło. Gości w muzeum wita obraz księcia Jana Henryka XI w ozdobnych pozłacanych ramach, w rzeczywistości obraz okazuje się ekranem plazmowym na którym wyświetlana jest ruchoma postać księcia zachwalająca browar i zapraszająca do zwiedzania muzeum. Na zakończenie zwiedzania goście zapraszani są pubu w piwnicach muzeum. Fragment pubu widać z sali muzeum przez przeszkloną podłogę pod „ścianą trzech żywiołów”. Oprócz muzeum można zwiedzić Browar Książęcy Książęcy. Przewodnik oprowadza po terenie browaru, 54 Farmaceutyczny Przegl¹d Naukowy Nr 6/2007 XX Naukowy Zjazd Polskiego Towarzystwa Farmaceutycznego zabytkowej warzelni, piwnic pod tankofermentorami oraz liniach rozlewniczych znajdujących się w nowej części browaru. Przedstawia historię i dawne funkcje budynków browarnianych np. Budka Piwowara, Willa Müllera, Dom Kawalerów, dawne piwnice leżakowe zwane „Toszkiem”. WY CIECZKA II „Z HISTORII GÓRNICTW A…” WYCIECZKA GÓRNICTWA…” Cena: 90 złotych/ osobę (w tym przejazd, bilety wstępu – także do muzeum pojazdów zabytkowych, uruchomienie maszyny parowej i wszystkich urządzeń górniczych, opieka przewodnika) Sztolnia Czarnego Pstrąga – zwiedzanie sztolni polega na przepłynięciu w łodziach 600 metrowego odcinka wydrążonej w latach 1821-1834 odwadniającej „Głębokiej Sztolni Fryderyk”. Wśród zieleni w Parku Repeckim ukryte są dwa szyby” „Ewa” i „Sylwester”, którymi do sztolni schodzi się po krętych schodach na głębokość 20 lub 30 metrów. Sk ansen Górniczy Królowa Luiza w Zabrzu – kopalnia jest jedną z Skansen najstarszych na Górnym Śląsku. Swoimi początkami sięga roku 1791. Główną atrakcją skansenu jest unikatowa parowa maszyna wyciągowa z 1915 roku o mocy 2 tysięcy KM. Część poziemna skansenu obejmuje wyrobiska XIX wieczne i współczesne. Turyści mogą schodzić na głębokość 35 metrów i przemierzają korytarze o łącznej długości 1560 metrów. Niezapomnianych wrażeń dostarcza pobyt na terenie dwóch ścian zmechanizowanych i uczestnictwo w pokazie pracy dużych urządzeń górniczych, takich jak: strug, kombajn ścianowy i chodnikowy. W części podziemnej skansenu Goście zostaną zaproszeni do Karczmy Guibald na śląski żurek w chlebie. Inne: Dla wszystkich uczestników Zjazdu firma taksówkarska UFO-taxi oferuje na hasło „zjazd PTFarm” 20% rabat na przejazd w obrębie miasta Katowice, tel. (032) 204 21 21. Farmaceutyczny Przegl¹d Naukowy 55 English for Pharmacists, czyli jak przygotowaæ siê do egzaminu z jêzyka angielskiego, który wymagany jest do specjalizacji Read the text and complete the activities which follow: HERPES ZOSTER ( SHINGLES) Herpes zoster is due to the infection of posterior root sensory ganglia of the spinal cord or sensory ganglia of the cranial nerves by the varicella-zoster virus, by reactivation of dormant virus from previous chickenpox infection, but not by contact with chickenpox. Shingles begins with severe continuous burning pain in the distribution of the affected nerve root, usually on the trunk, and usually affecting two or three dermatomes. It is unilateral. There may be mild pyrexia or malaise. After three days the affected skin becomes red and vesicles appear, then dry over six days to form scabs. The scabs then separate and leave small scars. If the ophthalmic division of the trigeminal ganglion is infected (ophthalmic herpes) vesicles appear on the cornea and may lead to corneal ulceration, scarring and visual defect. There is no specific treatment, and corticosteroids, amantadine, vitamin B12, pituitary extract and X-rays are ineffective. Talcum or calamine powder applied to the area dries the vesicles. In ophthalmic herpes, chloramphenicol and 2% homatropine and corticosteroid eye drops are used six-hourly to prevent secondary infection and scarring. WORDS: shingles pó³pasiec, herpes zoster sensory ganglia czuciowe zwoje nerwowe spinal cord rdzeñ krêgowy dormant upiony, nieczynny chickenpox ospa wietrzna, varicella trunk tu³ów drematome odcinek skóry zaopatrzony przez jedno w³ókno nerwowe unilateral jednostronny malaise z³e samopoczucie, niedyspozycja vesicle pêcherzyk scab strup scar blizna trigeminal ganglion trójdzielny zwój nerwowy cornea rogówka pituitary przysadkowy calamine galman, wêglan cynku albo mieszanina wêglanu cynku z tlenkiem cynku I ¿ela TASKS: I. In the text find all the words and phrases you dont understand. Use your dictionary and translate them. Look up their pronunciation in the dictionary. II. Read the text aloud. III. Ask for the underlined parts of the text: Herpes zoster is due to, the infection of posterior root sensory 56 Farmaceutyczny Przegl¹d Naukowy Nr 6/2007 ganglia of the spinal cord or sensory ganglia of the cranial nerves by the varicella-zoster virus reactivation of dormant virus from previous chickenpox infection, but not by contact with chickenpox (1). Shingles begins with severe continuous burning pain in the distribution of the affected nerve root, usually on the trunk (2), and usually affecting two or three dermatomes. It is unilateral. There may be mild pyrexia or malaise. After three days (3)the affected skin becomes red and vesicles appear, then dry over six days to form scabs. The scabs then separate and leave small scars (4). If the ophthalmic division of the trigeminal ganglion is infected (ophthalmic herpes) vesicles appear on the cornea and may lead to corneal ulceration, scarring and visual defect. There is no specific (5) treatment, and corticosteroids, amantadine, vitamin B12, pituitary extract and X-rays are ineffective. Talcum or calamine powder applied to the area dries (6) the vesicles. In ophthalmic herpes, chloramphenicol and 2% homatropine and corticosteroid eye drops are used six-hourly to prevent secondary infection and scarring. Look for the answers on this page. IV. Translate the text into Polish. Drodzy Czytelnicy! Równolegle do English Booster Dose, przygotowa³ymy inny cykl spotkañ z jêzykiem angielskim, English for Pharmacists. W cyklu tym, wykorzystuj¹c wieloletnie dowiadczenie Anny W. Kierczak, jako egzaminatora specjalistycznego jêzyka angielskiego, pragniemy pomóc Pañstwu przygotowaæ siê do egzaminu z jêzyka wymaganego do specjalizacji. Prosimy o nadsy³anie Waszych opinii, uwag i sugestii. E-mail: [email protected] Adres: Studium Jêzyków Obcych Wydzia³u Farmaceutycznego AM, ul. Ostrogórska 30, 41-200 Sosnowiec. Anna W. Kierczak i Agata Sitko Possible answers to Task III: 1. What is herpes zoster due to? 2. What are the first symptoms of shingles? 3. When do the skin redness and vesicles appear? 4. What do the scabs leave? 5. What is the treatment of shingles? 6. What do talcum or calamine powder do? Nr 6/2007 English Booster Dose 23 Take your booster dose of English! This is our next meeting with three friends. You can refresh your English while reading about their everyday life. This time we accompany them at a garden party. Party Time (2) Barbara: Jan: Tom: Barbara: John: Tom: You were right. Having a garden party was a brilliant idea. The night is just perfect. Warm and starry. So romantic... The place is real great. I wish I had a garden like yours. Its a best place to have a rest in the evening when youre back from work. To be honest, I dont use it very often. Im too busy to sit here every evening. But at least we have a place to meet, which is much better than going to a pub. Guys! The food is ready. Lets eat and then youll have another guided tour around the garden. O.K., were coming. Jan: John: Jan: Tom: Jan: Tom: Jan: John: Tom: Barbara: John: Maggie: Do you have the pepper down your end, John? Pepper. Pepper. Oh, yes. Here it is. And can you pass me salt in exchange? Sure. Here you go. This salad is delicious, Tom. Who made it? The person who hosts this party. Youre kidding me. You and salad making! That cant be true. Ive never claimed that I can cook but this is the only thing Im good at making. Would you like some more? No, thanks. That was lovely, but Ive had enough. Really. But I wouldnt say no to another glass of wine. Here you are, Jan. What are Barbara and Maggie talking about? Clothes and cosmetics. As usual. Ive heard you! Youre wrong. Were talking about the movie we both saw last month. Oh, yeh. Whats the title? My Life Without Me, directed by Isabel Coixet, shes Spanish. Don't forget brilliant idea wietny pomys³ starry gwiadzisty I wish I had a garden like yours ¿a³ujê, ¿e nie mam takiego ogrodu jak twój to be honest szczerze mówi¹c guided tour around the garden wycieczka z przewodnikiem po ogrodzie pepper pieprz can you pass me salt in exchange czy mo¿esz mi w zamian podaæ sól delicious - pyszny the person who hosts this party osoba, która jest gospodarzem tej imprezy youre kidding me chcesz mnie nabraæ Ive never claimed nigdy nie twierdzi³em/³am directed by re¿yserowany przez Drodzy Czytelnicy! Mamy nadziejê, ¿e zaciekawi³a Was nasza propozycja krótkich spotkañ z jêzykiem angielskim. Chêtnie poznamy Wasz¹ opiniê. Czekamy na Wasze uwagi, komentarze, sugestie oraz propozycje i oczekiwania. Nasz e-mail: [email protected] Nasz adres: Studium Jêzyków Obcych Wydzia³u Farmaceutycznego AM, ul. Ostrogórska 30, 41-200 Sosnowiec. Agata Sitko, Anna.W. Kierczak Farmaceutyczny Przegl¹d Naukowy 57 Regulamin publikacji prac naukowych w Farmaceutycznym Przegl¹dzie Naukowym Nr 6/2007 1. Periodyk zamieszcza prace oryginalne (doświadczalne i kliniczne) oraz poglądowe. Ponadto, biuletyn publikuje listy do Redakcji, sprawozdania i materiały ze zjazdów naukowych, recenzje książek oraz komunikaty o planowanych kongresach i zjazdach naukowych. 2. Manuskrypty należy nadsyłać pod adresem Redakcji w dwóch egzemplarzach. Należy zachować podwójny odstęp między wierszami we wszystkich częściach manuskryptu. Do wydruku należy dołączyć nośnik danych. Akceptowane będą dyskietki 3,5", dyski CD-ROM. Opis dysku powinien zawierać imię i nazwisko autora, tytuł pracy. Teksty i grafiki powinny tworzyć osobne zbiory. Nie wolno umieszczać rycin i fotografii w plikach tekstowych. Redakcja zaleca użycie edytorów tekstów: Star Office, Word, Word Perfect. Preferowany format dla grafiki to *.TIFF, kolor: CMYK, rozdzielczość: 300 DPI. 3. Strona tytułowa powinna zawierać: tytuł naukowy, imię i nazwisko (imiona i nazwiska) autorów w pełnym brzmieniu, tytuł pracy w języku polskim i angielskim, nazwę placówki naukowej, oraz tytuł, imię i nazwisko kierownika placówki naukowej skąd pochodzi praca. U dołu strony należy podać imię i nazwisko oraz adres, telefon i e- mail autora odpowiedzialnego za korespondencję dotyczącą manuskryptu. 4. Druga strona powinna zawierać abstrakt (150250 słów, w j. polskim i angielskim), w którym należy podać cel badania, podstawowe procedury (wybór badanych osób lub zwierząt doświadczalnych, metody badań), główne wyniki oraz główne wnioski. Pod abstraktem należy zamieścić słowa kluczowe (w j. polskim i angielskim) zgodne z Medical Subject Headings (MeSH) 5. Oryginalne prace powinny zawierać: wstęp, opis materiału i metod, wyniki badań i ich omówienie oraz wnioski, a tekst należy podzielić na ustępy zawierające zwartą treść. Prace te muszą być parafowane przez kierownika placówki naukowej, skąd pochodzi praca. 6. Piśmiennictwo ma być ułożone według kolejności cytowania w tekście pracy. Skróty tytułów czasopism powinny być zgodne z Index Medicus. Każda pozycja – pisana od nowego wiersza, powinna być 58 Farmaceutyczny Przegl¹d Naukowy opatrzona numerem i zawierać: nazwisko i inicjały imion autora(ów), tytuł pracy, nazwę czasopisma, w którym została opublikowana, rok wydania, tom, numery stron od – do. W przypadku cytowania monografii należy podać nazwisko i inicjały imion autora(ów), tytuł monografii, nazwę wydawcy, miejsce i rok wydania. W przypadku cytowania wydawnictwa zbiorowego należy podać nazwisko i inicjały imion autora(ów) rozdziału, tytuł rozdziału, nazwisko i inicjały imion redaktora(ów), tytuł wydawnictwa zbiorowego, nazwę wydawcy, miejsce i rok wydania, strony rozdziału od – do. Jeśli autorów jest więcej niż trzech, wówczas należy podać nazwisko pierwszego z nich z dopiskiem "i wsp.". Powołania w tekście, umieszczone w nawiasach kwadratowych, powinny być oznaczone cyframi arabskimi. 7. Ryciny (wykresy, rysunki, slajdy, fotografie czarno-białe i kolorowe) powinny być umieszczone w osobnej kopercie, ponumerowane, opatrzone nazwiskiem autora i tytułem pracy, z zaznaczeniem "góra", "dół". Opisy rycin należy podać na oddzielnej stronie z numerami ilustracji podanymi cyframi arabskimi. 8. Tabele, umieszczone każda na oddzielnej stronie, należy ponumerować cyframi rzymskimi i opatrzyć tytułami umieszczonymi nad tabelą. Opisy tabel należy podać na oddzielnej stronie z numerami tabel podanymi cyframi rzymskimi. 9. Prace podlegają ocenie przez recenzentów wyznaczonych każdorazowo przez Redaktora Naczelnego. Redakcja zastrzega sobie prawo dokonywania poprawek i skrótów tekstu (w porozumieniu z autorem). 10. Do pracy należy dołączyć oświadczenie, że nie była nigdzie publikowana ani wysłana do druku w innym periodyku. 11. Przesłane materiały wraz z recenzją pozostają w dokumentacji redakcji. 12. Wydawca nabywa na zasadzie wyłączności ogół praw autorskich do wydrukowanych prac (w tym prawo do wydawania drukiem, na nośnikach elektronicznych CD i innych oraz w Internecie). Dopuszcza się natomiast drukowanie streszczeń bez zgody Wydawcy. Paper publication regulations for Farmaceutyczny Przegl¹d Naukowy Nr 6/2007 1. The Board of Editors accepts for publication original (experimental and clinical) papers and review papers. Besides, the journal publishes letters to the Board of Editors, reports and materials from scientific conferences, book reviews and information on future congresses and conferences. 2. Manuscripts are to be sent to the Editors in two copies. All the parts of the text should be doublespaced. The paper should be accompanied by an electronic data medium; 3,5” floppy disks and CDROM disks will be accepted. The disk description should contain the author’s first name, surname and the title of the paper. The text and graphics should be included in separate files. Don’t paste pictures and graphics to text files. The Editors advise the following text editors: Star Office, Word, Word Perfect. The preferred graphics format is *. TIFF, color: CMYK resolution: 300 DPI. 3. The title page should include: the academic degrees, given name(s) and surname(s) of the author(s); the title of the paper in the Polish and English languages; the name of the university school the paper comes from; the given name, surname and academic degree of the head of the department. At the bottom of the page there should be the given name, surname, address, telephone number, and e-mail of the author to whom the correspondence should be addressed. 4. The second page should include an abstract (150250 words, in Polish and English), containing the aim of the research, the basic procedures (the choice of patients or animals, and analysis methods), the main results and main conclusions. The abstract should be followed by the key words (in Polish and in English) consistent with the Medical Subject Heading (MeSH). 5. Original papers should contain an introduction, the material and method descriptions, research results and discussion, as well as the conclusions. The text should be divided into coherent paragraphs. All the papers must be initialed by the head of the department. 6. The bibliography should be presented in the order of quotation in the paper. The acronyms for journals’ titles should be used according to Index Medicus. Each entry, starting with a new line, should be given a number and contain: the surname(s) and the given names’ initials of the author(s), the title of the paper, the title of the journal in which the paper was published, the year of publication, the volume number, the numbers of the pages. When a monograph is cited, the surname(s) and given names’ initials of the author(s), the monograph title, the publisher’s name, the place of publishing, the year of publication and the issue number should be given. When a concise publication is cited, the surname(s) and given names’ initials of the author(s), the title of the publication, the publisher’s name, the place of publishing, the year of the publication and the numbers of pages should be given. If there are more than three authors, the name of the first one should be given, followed by an “et al.” annotation.The references within the text should be in Arabic numerals and in brackets. 7. The figures (diagrams, drawings, slides, color or black-and-white photographs) should be put into a separate envelope. On each figure there should be its number, the author’s name, the title of the paper, and the sings identifying the top and bottom of the figure. The figures’ descriptions are to be printed on a separate page, with the figures’ numbers in Arabic numerals. 8. The tables, each on a separate page, should be numbered in Roman numerals and preceded by their titles. The tables’ descriptions should be printed on a separate page, with tables numbers in Roman numerals. 9. The papers undergo an assessment by reviewers appointed each time by the Editor-in-Chief. The Editors reserve the right to correct and abbreviate the text (with the author's approval). 10. The paper should be accompanied by a statement that it has not been published anywhere or sent in to be published in any other journal. 11. Both, the material sent in and the review remain among the documentation of the Board of Editors. 12. Publisher purchases, on the basis of exclusiveness, the whole of the copyrights for the published papers (including the right to publishing in print, on electronic media, such as CD-ROM disks or other, and on the Internet). Reprinting the summaries is allowed without a written permission. Farmaceutyczny Przegl¹d Naukowy 59
