Powszechna Deklaracja Praw Człowieka

JANUSZ SYMONIDES
Powszechna Deklaracja Praw Człowieka
(po 60 latach od jej przyjęcia)
Sześćdziesiąt lat temu, w dniu 10 XII 1948 na sesji w Paryżu w Palais de Chaillot, Zgromadzenie Ogólne uchwaliło Powszechną Deklarację
Praw Człowieka. Rok 2008 został ogłoszony w Narodach Zjednoczonych
rokiem sześćdziesiątej rocznicy tego doniosłego wydarzenia. Hasło, pod
którym organizowane są liczne konferencje, spotkania oraz wystawy
przewidziane planem obchodów przez organizacje systemu NZ i poszczególne kraje członkowskie, to: „Godność i sprawiedliwość dla nas wszystkich” (Dignity and justice for all of us). Również w Polsce odbywają się
konferencje i spotkania organizowane przez organizacje pozarządowe,
instytuty i uniwersytety1. Istotnym punktem obchodów jest przyznanie w
dniu 10 XII 2008 Nagrody Praw Człowieka ONZ. Laureatami tej nagrody
są osoby mające „szczególne osiągnięcia w dziedzinie praw człowieka”2,
wśród nich takie wybitne postacie jak Nelson Mandela, Jimmy Carter
czy U Thant. Pośmiertnie nagrodzeni zostali: Eleonora Roosevelt, Martin Luther King i Sergio Vieira de Mello. Z satysfakcją wypada przypomnieć, że wśród laureatów znajduje się też Adam Łopatka, wyróżniony w
1993 r. za swój wkład w pracę nad Konwencją Praw Dziecka.
Deklaracja słusznie jest uznawana za jedno z największych osiągnięć ludzkości3, za konstytucję, a nawet - z pewną przesadą - za Biblię
praw człowieka. Bez wątpienia spowodowała ona, że prawa człowieka
1 Można tu wskazać m.in. konferencje i dyskusje organizowane przez Helsińską Fundację Praw Człowieka, Radę Adwokacką, Katedrę Praw Człowieka UMK czy Centrum
Dokumentacji ONZ.
2 Nagroda przyznawana jest od 10 XII 1968, co 5 lat. Zwyczajowo laureatami zostaje
sześć osób. Wśród organizacji nagrodę otrzymały m.in. Amnesty International i Międzynarodowy Komitet Czerwonego Krzyża. Kandydatury przedstawiane są Wysokiemu Komisarzowi Praw Człowieka, a selekcji i ostatecznego wyboru dokonuje komitet złożony z
przewodniczących Zgromadzenia Ogólnego, Rady Gospodarczej i Społecznej, Rady Praw
Człowieka, Komitetu Doradczego i Komisji Statusu Kobiet.
3 Tak znaczenie Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka określił Sekretarz Generalny ONZ Ban Ki-moon (Press Release, 3 IX 2008, NGO/648/Rev. 1, PI/1848/Rev. 1).
PAŃSTWO i PRAWO 12/2008
3
w miarę upływu czasu zajmowały coraz więcej miejsca w działalności
organizacji międzynarodowych; że stworzono powszechny i regionalne systemy ich ochrony; że weszły one do wielu konstytucji; że proces
ich rozwoju i konsolidacji doprowadził do przyjęcia trudnej nawet do
określenia liczby umów, deklaracji i rezolucji. Dziś możemy dowodzić,
że obowiązek poszanowania praw człowieka stał się normą bezwzględnie obowiązującą. Czy to oznacza, że prawa te są rozumiane identycznie
we wszystkich krajach i regionach i że są przestrzegane w tym samym
wysokim stopniu? Z pewnością sformułowane w latach 40. przez prezydenta F.D. Roosevelta cztery wolności (wolność od głodu i od strachu, a także wolność słowa i przekonań oraz wolność religii) dalekie są
jeszcze od pełnego urzeczywistnienia w sytuacji, gdy skrajne ubóstwo i
kryzys żywnościowy powodują, iż ludzie w XXI wieku umierają z głodu,
oraz gdy konflikty i terroryzm sprawiają, że człowiek nie jest wolny od
strachu, zaś bezpieczeństwo ludzkie dalekie jest od pełnego zagwarantowania.
Świat stoi także przed wyzwaniami, jakie niesie ze sobą globalizacja.
Z jednej strony, stwarza ona nowe możliwości podnoszenia stopy życiowej,
rozwoju ekonomicznego i społecznego oraz zwiększenia efektywności praw
człowieka, z drugiej - pociąga za sobą groźbę ich naruszania. Głoszony przez
Deklarację uniwersalizm praw człowieka zderza się z relatywizmem kulturowym i religijnym. Nowe niebezpieczeństwa dla godności ludzkiej niesie
postęp naukowy i technologiczny. Jednak mimo tych wyzwań można dowodzić, że dzięki Deklaracji poziom przestrzegania praw człowieka w świecie
ogromnie się podniósł, a problem ich poszanowania przez wszystkie państwa stał się przedmiotem uwagi Rady Praw Człowieka.
Czy oznacza to, że Powszechna Deklaracja Praw Człowieka jest
wciąż ważnym dokumentem, ale mającym już tylko znaczenie historyczne? Czy jej inspirująca i mobilizująca rola została wyczerpana i zastąpiona przez nowe instrumenty praw człowieka? Czy Deklaracja utraciła aktualność, a rozwój tych praw idzie w innym kierunku? By odpowiedzieć
na powyższe pytania, należy przypomnieć przyczyny, dla których doszło
do przyjęcia tego dokumentu, przedstawić jego zasadnicze postanowienia, a także wskazać jego status prawny i obecne znaczenie.
I. Przyczyny podjęcia prac nad Powszechną Deklaracją Praw
Człowieka
Karta Narodów Zjednoczonych jest pierwszą umową wielostronną, która zapoczątkowała proces tworzenia międzynarodowego prawa
praw człowieka. Państwa członkowskie przyjęły w niej zobowiązanie
przestrzegania praw człowieka, a także podjęcia działań na rzecz zdefiniowania, rozwoju i skodyfikowania owych praw. Przyjęcie tych postanowień było wynikiem tragicznych doświadczeń bezprzykładnego
4
PAŃSTWO i PRAWO 12/2008
gwałcenia praw człowieka i barbarzyństwa okresu II wojny światowej.
Twórcy Narodów Zjednoczonych dali w preambule wyraz zdecydowanemu dążeniu do przywrócenia wiary „w podstawowe prawa człowieka, w godność i wartość osoby ludzkiej, w równe prawa mężczyzn i
kobiet”. Wśród celów ONZ art. 1 w pkt 3 wymienia doprowadzenie do
współdziałania międzynarodowego „w rozwijaniu i wspieraniu poszanowania praw człowieka i podstawowych wolności dla wszystkich, bez
względu na rasę, płeć, język lub religię”. Dla osiągnięcia tych celów
członkowie zobowiązują się, stosownie do art. 56, współpracować z Organizacją indywidualnie i zbiorowo.
Karta NZ zawiera także wiele postanowień odnośnie do funkcji i
kompetencji organów głównych ONZ w zakresie kształtowania ochrony
praw człowieka. Zgodnie z art. 13 pkt 1b, Zgromadzenie Ogólne może inicjować badania i udzielać zaleceń w celu „popierania współpracy międzynarodowej w dziedzinie gospodarczej, społecznej, kulturalnej, edukacji i zdrowia oraz wspierania realizacji praw człowieka i podstawowych
swobód dla wszystkich, bez względu na rasę, płeć, język lub religię”. Stosownie do art. 62 pkt 2, funkcje i kompetencje Rady Gospodarczej i Społecznej obejmują udzielanie „zaleceń w celu popierania poszanowania
i przestrzegania praw człowieka i podstawowych wolności dla wszystkich”. W art. 68 Rada Gospodarcza i Społeczna została upoważniona do
wyłonienia specjalnej komisji do popierania praw człowieka. Pośrednio
do podejmowania działań w sprawach dotyczących tych praw ma także
kompetencje Rada Bezpieczeństwa. W art. 73 i 76 podniesiono kwestię
ochrony i przestrzegania praw człowieka w kontekście obszarów zależnych i terytoriów powierniczych.
Karta zawiera i formułuje zasadę poszanowania praw człowieka,
jednak ogólny charakter jej sformułowań postawił od samego początku
na porządku dziennym konieczność rozwinięcia i skonkretyzowania tej
zasady4. Już na konferencji w San Francisco wysunięto ideę opracowania
międzynarodowej karty praw człowieka. Organem, który miał określić
jej formę i treść, była, stosownie do art. 68 Karty, Komisja Praw Człowieka utworzona przez Radę Gospodarczą i Społeczną. Organ ten powołał najpierw komisję przygotowawczą mającą opracować propozycje
dotyczące składu i procedury przyszłych prac Komisji Praw Człowieka.
Sprawozdanie komisji przygotowawczej zostało zaaprobowane przez Radę i przewidywało m.in. przedstawianie przez Komisję propozycji, zaleceń i sprawozdań dotyczących międzynarodowej karty praw człowieka5.
4 Karta, powtarzając wielokrotnie ogólny zakaz dyskryminacji z uwagi na rasę, płeć,
język lub religię, jedynie w art. 8 stwierdza konkretnie: „Narody Zjednoczone nie będą
wprowadzać żadnych ograniczeń w zakresie wybieralności mężczyzn i kobiet, w pełni i
na warunkach równości, na funkcje w ich organach głównych i pomocniczych”.
5 Do innych zadań Komisji Praw Człowieka miało także należeć przedstawianie zaleceń i propozycji dotyczących: międzynarodowych deklaracji lub konwencji o wolnościach
PAŃSTWO i PRAWO 12/2008
5
Rada zwróciła się również do Sekretarza Generalnego z zaleceniem zebrania i opublikowania wszelkich propozycji i deklaracji praw człowieka
pochodzących z organizacji wyspecjalizowanych oraz krajowych i międzynarodowych organizacji pozarządowych.
Komisja Praw Człowieka została wybrana w składzie 18 państw na
trzeciej sesji Rady Gospodarczej i Społecznej w 1946 r. Na swej pierwszej i drugiej sesji6 Komisja zastanawiała się nad formą i treścią międzynarodowej karty praw. Ostatecznie w grudniu 1947 r. zadecydowano, że
będzie się ona składać z trzech części: 1) Powszechnej Deklaracji Praw
Człowieka, 2) Paktu Praw Człowieka, 3) środków dotyczących wprowadzenia w życie Paktu. W ten sposób określony został program działalności ONZ, przewidujący rozwinięcie zasady poszanowania praw człowieka
nie w jednym, lecz w trzech dokumentach.
II. Przyjęcie Deklaracji
Prace nad Deklaracją były prowadzone w latach 1947-1948. Początkowo projekt 36 artykułów Deklaracji został przygotowany przez komitet
redakcyjny wybrany przez Radę Gospodarczą i Społeczną7. Projekt ten został następnie przekazany do rozpatrzenia grupie roboczej Komisji Praw
Człowieka. Grupa przedstawiła 33 artykuły zasługujące, jej zdaniem, na
włączenie do Deklaracji. Projekt tych artykułów został rozpatrzony na
plenarnym posiedzeniu Komisji, a następnie przesłany państwom-członkom ONZ dla przedstawienia przez nie komentarzy i poprawek. Nadesłane
przez 14 państw uwagi komitet redakcyjny rozpatrzył w maju 1948 r. Nowa wersja Deklaracji, uwzględniająca komentarze państw oraz materiały
Komisji Praw Kobiet, została przedstawiona Komisji Praw Człowieka, która rozpatrzyła ją na swej trzeciej sesji8. Kolejny projekt Deklaracji przedstawiono Radzie Gospodarczej i Społecznej. Ta, nie wnosząc do projektu
zmian, przesłała go Zgromadzeniu Ogólnemu, które przekazało go do rozpatrzenia Komitetowi III9. Komitet poświęcił projektowi 86 posiedzeń. O
intensywności prac świadczy liczba głosowań, których we wszystkich organach przeprowadzono aż 1400. Zgromadzenie Ogólne przyjęło ostatecznie Powszechną Deklarację Praw Człowieka dnia 10 XII 1948 r.10
obywatelskich, prawach kobiet, wolności informacji, ochronie mniejszości, likwidacji
dyskryminacji ze względu na rasę, płeć, język czy religię - oraz wszelkich innych kwestii
dotyczących praw człowieka.
6 Sesje te odbywały się w styczniu i lutym oraz w grudniu 1947 r.
7 Komitet redakcyjny składał się z przedstawicieli ośmiu państw: Australii, Chile,
Chin, Francji, Libanu, Stanów Zjednoczonych, Wielkiej Brytanii i ZSRR.
8 Trzecia sesja odbyła się w maju i czerwcu 1948 r.
9 Komitet III jest jednym z tzw. komitetów głównych - organów pomocniczych Zgromadzenia Ogólnego - i zajmuje się sprawami społecznymi, humanitarnymi i kulturalnymi.
10 W literaturze polskiej o Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka pisali: R. Kuźniar:
6
PAŃSTWO i PRAWO 12/2008
Deklaracja została uchwalona 48 głosami. Wśród ośmiu państw,
które wstrzymały się od głosu, znalazło się sześć ówczesnych krajów socjalistycznych: Białoruś, Czechosłowacja, Jugosławia, Polska, Ukraina i
Związek Radziecki. Wstrzymały się od głosu również Arabia Saudyjska i
Związek Południowej Afryki, a w głosowaniu nie uczestniczyły delegacje
Hondurasu i Jemenu.
Związek Radziecki i jego sojusznicy, wstrzymując się od głosowania za Deklaracją, zademonstrowali swoje wobec niej zastrzeżenia. Były
one artykułowane w czasie debat prowadzonych w Komisji Praw Człowieka, Radzie Gospodarczej i Społecznej oraz w Zgromadzeniu Ogólnym.
Kraje te wskazywały, że Deklaracja nie spełnia ich oczekiwań z uwagi
na niedostateczne przedstawienie praw ekonomicznych i społecznych,
a także brak konkretnych form, środków i sposobów urzeczywistniania
proklamowanych praw oraz odpowiednich gwarancji konstytucyjnych.
W istocie chodziło więc o wprowadzenie do Deklaracji postanowień konstytucji radzieckiej, która szeroko uwzględniała rzekome gwarancje, niemające żadnego praktycznego znaczenia. Innym powodem była odmowa
uwzględnienia i wpisania do Deklaracji określonych celów polityki radzieckiej, takich jak potępienie reżimów kolonialnych, rasistowskich i reakcyjnych. Zdaniem przeciwników Deklaracji, niedostatkiem dokumentu
był także brak wyraźnego wskazania na istnienie obowiązków obywateli
wobec państwa.
Południowa Afryka wstrzymała się od głosu, sprzeciwiając się
umieszczeniu w Deklaracji praw ekonomicznych oraz prawa wszystkich
do udziału w rządzeniu krajem, co dla rasistowskiego rządu było nie do
przyjęcia. Z kolei Arabia Saudyjska wskazywała na sprzeczność Deklaracji z pewnymi zasadami islamu w kwestiach możliwości zmiany religii,
statusu kobiet czy zawierania związków małżeńskich.
W opracowaniu Deklaracji szczególną rolę odegrało czterech
członków Komisji Praw Człowieka: przewodnicząca E. Roosevelt
(USA), wiceprzewodniczący P.C. Chang (Chiny), sprawozdawca C. Malik (Liban) i R. Cassin (Francja). Głównym przedstawicielem Sekretariatu był dyrektor wydziału praw człowieka, J.P. Humphrey, którego udział w przygotowaniu ostatecznego tekstu daleko wykraczał poza
zwykły wkład funkcjonariusza międzynarodowego11. Dzięki E. Roosevelt - jej autorytetowi międzynarodowemu, umiejętności poszukiwania
konsensu i budowania kompromisów, a także entuzjazmowi - możliwe
Prawa człowieka, Warszawa 2000; A. Łopatka: Międzynarodowe prawo praw człowieka,
Warszawa 1998; J. Machowski: Prawa człowieka, Warszawa 1968; A. Michalska: Podstawowe prawa człowieka w prawie międzynarodowym a Pakty Praw Człowieka, Warszawa
1976; tejże: Prawa człowieka w systemie norm międzynarodowych, Poznań 1982; Z. Resich: Międzynarodowa ochrona praw człowieka, Warszawa 1981.
11 Szerzej zob. G. Johnson, J. Symonides: Human Rights. The Universal Declaration of
Human Rights. A History of Its Creation and Implementation 1948-1998, Paris 1989, s. 20-25.
PAŃSTWO i PRAWO 12/2008
7
było przygotowanie tekstu Deklaracji. Bardzo istotny wkład w prace
wniósł także R. Cassin, prawnik i filozof francuski, który później uzyskał Nagrodę Nobla za swą pracę w dziedzinie praw człowieka. Był on
autorem jednego z pierwszych projektów Deklaracji, uwzględniającego
poprawki i sugestie rządów i organizacji pozarządowych. Zgodnie z jego propozycją, Deklaracja została nazwana Powszechną, a nie Międzynarodową12.
III. Prawa i wolności człowieka sformułowane w Deklaracji
Powszechna Deklaracja Praw Człowieka składa się ze wstępu i 30
artykułów. We wstępie mówi o motywach leżących u podstaw jej opracowania. Podkreśla, że uznanie przyrodzonej godności oraz równych i niezbywalnych praw wszystkich członków wspólnoty ludzkiej jest podstawą
wolności, sprawiedliwości i pokoju. Odnotowując akty barbarzyństwa
ubiegłej wojny, wskazuje na konieczność zbudowania świata, w którym
ludzie będą korzystać z wolności słowa i przekonań oraz z wolności od
strachu i niedostatku. Nawiązując do celów i zasad Narodów Zjednoczonych w zakresie poszanowania praw człowieka i podstawowych wolności,
Powszechna Deklaracja Praw Człowieka zostaje proklamowana przez
Zgromadzenie Ogólne jako „wspólny najwyższy cel do osiągnięcia przez
wszystkie ludy i wszystkie narody”13.
Pierwsze trzy artykuły Deklaracji mają ogólny charakter i poświęcone
są zasadom sformułowanym już przez Rewolucję Francuską: wolności, równości i braterstwu. Nawiązują do Deklaracji Niepodległości Stanów Zjednoczonych z 1776 r. oraz Deklaracji Praw Człowieka i Obywatela z 1789 r.
Kolejne artykuły (4-21) poświęcono prawom obywatelskim i politycznym. Deklaracja wymienia zakaz niewolnictwa, torturowania, karania lub traktowania w sposób nieludzki, okrutny lub poniżający. Wśród
praw i wolności osobistych wyliczone zostały m.in. prawa do: osobowości prawnej, jednakowej ochrony prawnej, ochrony sądowej, swobodnego poruszania się i wyboru miejsca zamieszkania w granicach każdego
państwa, małżeństwa i założenia rodziny, posiadania własności, wolności
myśli, sumienia, wyznania, opinii i swobody jej wyrażania.
Prawa polityczne obejmują: prawo do posiadania obywatelstwa
oraz zakaz samowolnego pozbawiania go czy ograniczania prawa do jego
zmiany; prawo do spokojnego zgromadzania i stowarzyszania się; prawo do uczestniczenia w rządzeniu swym krajem, bezpośrednio lub przez
12 To, kto odegrał zasadniczą rolę w przygotowaniu tekstu Deklaracji, jest przedmiotem sporu między specjalistami francuskimi i anglosaskimi; pierwsi wskazują na R. Cassina, a drudzy na J.P. Humphreya.
13 W zależności od wersji językowej, ten fragment Powszechnej Deklaracji można
też tłumaczyć jako „wspólny standard” (common standard) lub „wspólny ideał” (l’ideal
commun).
8
PAŃSTWO i PRAWO 12/2008
swobodnie wybranych przedstawicieli; prawo do równego dostępu do
służby publicznej w swym kraju.
Na szczególne odnotowanie wśród praw politycznych zasługuje art.
21 ust. 3: „Wola ludu ma być podstawą władzy rządu; wola ta winna się
przejawiać w okresowych i uczciwie przeprowadzonych wyborach, na
warunkach powszechności i równości, w głosowaniu tajnym albo w innej
równorzędnej procedurze, zapewniającej wolność wyborów”.
Przepisy art. 22-27 dotyczą praw ekonomicznych, społecznych i
kulturalnych. Są to kolejno m.in. prawa: do ubezpieczeń społecznych;
do pracy i swobodnego jej wyboru; do odpowiednich i zadowalających
warunków pracy oraz do ochrony przed bezrobociem; do urlopu i wypoczynku; do stopy życiowej zapewniającej zdrowie i dobrobyt; do nauki i
swobodnego uczestniczenia w życiu kulturalnym społeczeństwa.
W art. 29 podkreśla się obowiązki jednostki wobec społeczeństwa,
bez którego niemożliwy jest swobodny i pełny rozwój jej osobowości. W
korzystaniu ze swych praw „każdy człowiek podlega tylko takim ograniczeniom, które są ustalone przez prawo w celu zapewnienia uznania i poszanowania praw i wolności innych oraz w celu zadośćuczynienia słusznym wymogom moralności, porządku publicznego i powszechnego dobrobytu w społeczeństwie demokratycznym”.
Dalsze (choć dość ogólne) ograniczenie zawiera się w stwierdzeniu,
że z praw i wolności nie wolno korzystać w sposób sprzeczny z celami i
zasadami ONZ. Uzupełnia je art. 30, zakazujący korzystania z praw i wolności przez państwo, grupę lub jednostkę w sposób, który prowadziłby do
zniesienia któregokolwiek z praw i wolności zawartych w Deklaracji.
Powszechna Deklaracja Praw Człowieka przyjęła indywidualistyczną koncepcję tych praw. Fakt ten tłumaczy pominięcie w niej
uprawnień przysługujących osobom należącym do poszczególnych grup.
Prawa człowieka są w niej traktowane całościowo. Wymienia ona i równo
traktuje wszystkie ich kategorie, a więc prawa polityczne, osobiste, ekonomiczne, społeczne i kulturalne14.
14 Koncepcja jedności praw człowieka została w praktyce zakwestionowana w 1951 r.
w czasie nasilania się zimnej wojny, kiedy Zgromadzenie Ogólne zmieniło wcześniejszą
decyzję o przygotowaniu jednego paktu praw człowieka i przyjęło rezolucję przewidującą
rozpoczęcie prac nad dwoma paktami, poświęconymi odpowiednio prawom politycznym
i osobistym oraz prawom ekonomicznym, społecznym i kulturalnym. Przywrócenie jedności i powrót do pierwotnego stanowiska sformułowanego przez Powszechną Deklarację
nastąpił dopiero po zakończeniu zimnej wojny, na konferencji wiedeńskiej w 1993 r. Na
marginesie można zauważyć, że podział ten był jedną z przyczyn wysunięcia w doktrynie
koncepcji „trzech generacji” praw człowieka. Po konferencji wiedeńskiej - wymieniają-
PAŃSTWO i PRAWO 12/2008
9
IV. Obowiązujący prawnomiędzynarodowy status Deklaracji
W momencie uchwalenia Deklaracji zdecydowana większość państw
nie miała wątpliwości, że jej postanowienia nie mają wiążącego charakteru. Jest ona wprawdzie dokumentem uroczyście przyjętym i nazwanym
deklaracją, ale równocześnie jest rezolucją Zgromadzenia Ogólnego, która
nie wiąże państw członkowskich. Takie stanowisko dominowało w dyskusjach, jakie toczyły się w latach 1947-1948 w Narodach Zjednoczonych. W
czasie debaty w Komitecie III Zgromadzenia Ogólnego wszystkie delegacje (z wyjątkiem Francji i Belgii) wyraziły pogląd, że Powszechna Deklaracja Praw Człowieka ma charakter nieobowiązujący. Stany Zjednoczone
stwierdziły zdecydowanie, że nie jest ona traktatem ani porozumieniem
międzynarodowym i nie nakłada obowiązków prawnych. Przedstawiciele
Wielkiej Brytanii również mówili tylko o „wielkim autorytecie moralnym”
tego dokumentu i kwestionowali pogląd, że akt ten może mieć charakter
prawny jako wiążąca interpretacja Karty NZ. Rząd holenderski w swym
komentarzu wyraźnie oświadczył, że Deklaracja będzie miała znaczenie
wyłącznie moralne, natomiast prawnie wiążącym dokumentem będzie
pakt ratyfikowany lub akceptowany zgodnie z formalną procedurą. Analogiczne stanowisko zajęły Norwegia i Australia.
W nauce prawa międzynarodowego, w miarę upływu czasu, podejmowano próby przyznania Powszechnej Deklaracji wiążącego charakteru, mimo że jest ona tylko rezolucją Narodów Zjednoczonych wprawdzie uchwaloną bez sprzeciwów, ale przy głosach wstrzymujących się. Można w tym względzie odnotować trzy główne stanowiska:
1) Powszechna Deklaracja jest autentyczną interpretacją Karty Narodów Zjednoczonych i jako taka ma wiążący charakter; 2) uwzględnianie
Deklaracji w umowach międzynarodowych nadało jej wiążący charakter; 3) w wyniku procesu powszechnego uznawania, wprowadzania do
konstytucji i aktów międzynarodowych, stała się ona prawem zwyczajowym.
Dziś, po upływie 60 lat, kwestia wydaje się ostatecznie rozstrzygnięta. Deklaracja nie jest już tylko jedną z wielu rezolucji Zgromadzenia Ogólnego, które nie są wiążące dla państw członkowskich. Obecnie,
jako uznana autentyczna interpretacja postanowień Karty, jest ona wiążąca dla Organizacji, jej organów głównych i pomocniczych. Przyjmowane kolejne rezolucje i deklaracje - nie tylko przez ONZ, lecz także przez
organizacje wyspecjalizowane - nie pozostawiają wątpliwości, że ma ona
obowiązujący charakter dla całego systemu Narodów Zjednoczonych, będąc istotnym i ważnym elementem wewnętrznego prawa Organizacji.
cej prawa człowieka w kolejności alfabetycznej, a nie generacyjnej, i podkreślającej konieczność równego traktowania wszystkich praw - nie ma już uzasadnienia generacyjne
przedstawianie praw człowieka, gdyż może to tylko prowadzić do kontynuowania dyskusji, która z kategorii praw człowieka jest najważniejsza.
10
PAŃSTWO i PRAWO 12/2008
Upływ czasu spowodował, że Powszechna Deklaracja stała się
istotną częścią wiążącego dla państw prawa międzynarodowego. Przełom lat 80. i 90. ubiegłego wieku przyniósł zakończenie zimnej wojny i
sporów ideologicznych obejmujących także kontrowersje dotyczące wiążącego charakteru Powszechnej Deklaracji15. Dziś żadne państwo go
nie kwestionuje. Na wiedeńskiej konferencji Narodów Zjednoczonych
poświęconej prawom człowieka w 1993 r. wszyscy uczestnicy, w drodze
konsensu, przyjęli Deklarację i Program Działania, dokument uznający wiążące i fundamentalne znaczenie Powszechnej Deklaracji. Nie ma
wątpliwości, że prawa człowieka sformułowane w tym akcie są normami
zwyczajowymi. Występuje zarówno corpus - szeroka praktyka przywoływania postanowień Powszechnej Deklaracji w licznych aktach prawa
wewnętrznego i międzynarodowego, jak i animus - wyraźne uznanie ich
za obowiązujące prawo. Stwierdzenie, że jest ona prawem zwyczajowym,
ma doniosłe konsekwencje, gdyż oznacza, iż prawa sformułowane w dokumencie wiążą wszystkie państwa, niezależnie od stopnia ratyfikacji i
przystąpienia do poszczególnych (tak powszechnych, jak i regionalnych)
umów dotyczących praw człowieka.
V. Znaczenie Deklaracji z perspektywy XXI wieku
Upływ czasu, jaki nastąpił od momentu przyjęcia Deklaracji, przyniósł jej konsolidację i wzrost znaczenia. Stała się ona kamieniem węgielnym, fundamentem ciągle rozbudowującej się normatywnej konstrukcji
międzynarodowego prawa praw człowieka. Zainspirowała dalsze deklaracje i umowy międzynarodowe dotyczące tych praw, przyjmowane zarówno
w Organizacji Narodów Zjednoczonych, jak i w Międzynarodowej Organizacji Pracy, UNESCO czy innych organizacjach wyspecjalizowanych. W
istocie niemal wszystkie późniejsze deklaracje i umowy, o ile odnoszą się
do jakiegokolwiek aspektu praw człowieka, z reguły powołują się, bezpośrednio lub pośrednio, na Powszechną Deklarację. Jest ona nieustannie
punktem wyjścia i inspiracją dla wielu rezolucji Zgromadzenia Ogólnego,
Rady Gospodarczej i Społecznej oraz Rady Bezpieczeństwa. Deklarację
wymieniają inicjatywy ONZ na rzecz kultury, pokoju, odpowiedzialności
za ochronę czy bezpieczeństwo człowieka. Do Deklaracji nawiązują też
umowy, karty oraz deklaracje dotyczące praw człowieka przyjmowane
przez organizacje regionalne - Radę Europy, Organizację Bezpieczeństwa
i Współpracy w Europie, Organizację Państw Amerykańskich, Organizację Jedności Afrykańskiej (zastąpioną obecnie przez Unię Afrykańską).
Także wszystkie umowy tworzące regionalne systemy ochrony praw człowieka są oparte na postanowieniach Deklaracji. Europejska Konwencja o
15 W czasie zimnej wojny i sporów ideologicznych między Wschodem a Zachodem kraje socjalistyczne podkreślały znaczenie Paktów, podczas gdy kraje demokratyczne akcentowały znaczenie Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka.
PAŃSTWO i PRAWO 12/2008
11
Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności z 1950 r. stwierdza w
preambule: „Zważywszy na Powszechną Deklarację Praw Człowieka (…)
Zważywszy, że owa Deklaracja zmierza do zapewnienia powszechnego i
skutecznego uznania i przestrzegania ogłoszonych w niej praw (…) Zdecydowane (…) podjąć pierwsze kroki dla zbiorowego urzeczywistnienia niektórych praw wymienionych w Powszechnej Deklaracji (…)”16.
Deklaracja zasad rządzących stosunkami między państwami uczestniczącymi Aktu Końcowego KBWE z 1975 r. w zasadzie VII, dotyczącej
poszanowania praw człowieka i podstawowych wolności, stanowi: „W
dziedzinie praw człowieka i podstawowych wolności państwa uczestniczące będą postępować zgodnie z celami i zasadami Karty Narodów Zjednoczonych i zgodnie z Powszechną Deklaracją Praw Człowieka (…)”17.
Do Powszechnej Deklaracji nawiązuje Amerykańska Konwencja
Praw Człowieka z 1969 r., która w preambule powtarza (za Deklaracją),
że podstawowe prawa człowieka nie wypływają z faktu bycia obywatelem, lecz opierają się na właściwościach osoby ludzkiej. Konwencja dodaje, iż „zgodnie z Powszechną Deklaracją Praw Człowieka, ideał wolnych ludzi korzystających z wolności od strachu i niedostatku może być
osiągnięty tylko wtedy, gdy zostaną stworzone warunki, w których każdy
może korzystać ze swoich praw ekonomicznych, socjalnych i kulturalnych, jak również swoich praw obywatelskich i politycznych”18.
Afrykańska Karta Praw Człowieka i Ludów z 1981 r. składa uroczystą obietnicę wyeliminowania wszelkich form kolonializmu w Afryce
oraz „popierania międzynarodowej współpracy zgodnie z Kartą Narodów
Zjednoczonych i Powszechną Deklaracją Praw Człowieka”19.
Deklaracja wywarła ogromny wpływ na praktykę konstytucyjną
państw nowo powstających, które przyjmowały ustawy zasadnicze już
po jej uchwaleniu. Odwoływały się do tego aktu zwłaszcza liczne konstytucje krajów afrykańskich z lat 70.: Algierii, Burundi, Czadu, Dahomeju, Gwinei, Kamerunu, Kenii, Nigerii, Mali, Senegalu, Toga, Wybrzeża Kości Słoniowej. Wiele konstytucji przyjmowanych w państwach
leżących w różnych regionach świata powtarza główne postanowienia
Deklaracji bez wyraźnego jej wskazywania - jak choćby w przypadku
Haiti, Cypru, Kenii, Kostaryki, Maroka, Salwadoru czy Zambii. Koniec
zimnej wojny, tzw. fala demokratyzacji i transformacji ustrojowych krajów Europy Środkowej i Wschodniej także oznaczały wprowadzenie postanowień Deklaracji do konstytucji przyjmowanych przez te kraje w
latach 90.
16 Zob. Prawa człowieka. Dokumenty międzynarodowe, opr. B. Gronowska, T. Jasudowicz, C. Mik, Toruń 1993, s. 133.
17 Zob. Od Helsinek do Madrytu, red. A.D. Rotfeld, Warszawa 1983, s. 118.
18 Zob. Prawa człowieka…, jw., s. 289.
19 Tamże, s. 324.
12
PAŃSTWO i PRAWO 12/2008
Powszechna Deklaracja Praw Człowieka ma znaczny udział w upowszechnianiu i popularyzowaniu idei ochrony praw człowieka na świecie. Została przetłumaczona na wszystkie powszechnie używane języki
świata. Rocznica jej uchwalenia jest obchodzona jako Dzień Praw Człowieka. Specjalne obchody organizowane są na świecie dla upamiętnienia
jej kolejnych rocznic. Rok 1968, w którym przypadała dwudziesta rocznica, ogłoszono Międzynarodowym Rokiem Praw Człowieka. W tym też roku odbyła się Międzynarodowa Konferencja Praw Człowieka w Teheranie. W czterdziestą piątą rocznicę (w 1993 r.) ONZ zorganizowała kolejną
Światową Konferencję Praw Człowieka w Wiedniu. Konferencja została zwołana dla dokonania przeglądu i oceny postępu w dziedzinie praw
człowieka od czasu przyjęcia Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka,
jak też wskazania trudności i sposobów ich przezwyciężania. Jej celem
było również przeanalizowanie wzajemnych związków między rozwojem,
demokracją a prawami człowieka.
Szczególnie uroczyście obchodzona była pięćdziesiąta rocznica (w
1998 r.), kiedy cały system Narodów Zjednoczonych uczestniczył w obchodach koordynowanych przez Urząd Wysokiego Komisarza Praw Człowieka20. Na rok 2008 przygotowano uroczyste obchody z udziałem państw, organizacji, funduszy i programów systemu Narodów Zjednoczonych, organizacji rządowych i pozarządowych, instytucji naukowych i społecznych.
Deklaracja ma szczególne znaczenie dla nauczania praw człowieka, co należy zwłaszcza do kompetencji UNESCO oraz Wysokiego Komisarza Praw Człowieka i jego Urzędu. Za początek działalności UNESCO
w dziedzinie nauczania praw człowieka uznać należy datę przyjęcia Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka. Dzień po jej uchwaleniu, 11 XII
1948, Konferencja Generalna UNESCO przyjęła rezolucję podkreślającą
znaczenie Deklaracji dla wszystkich programów organizacji, w szczególności tych odnoszących się do oświaty, wychowania i budowania zrozumienia międzynarodowego. Zgodnie z rezolucją podjęto liczne działania
zmierzające do upowszechnienia Deklaracji oraz wprowadzenia jej do
nauczania i programów szkolnych21.
W 1950 r. Rada Gospodarcza i Społeczna zwróciła się do UNESCO z
apelem, by ułatwić związane z Deklaracją nauczanie w szkołach i programach edukacyjnych dla dorosłych, jak też przez prasę, radio i filmy. Międzynarodowa Konferencja Praw Człowieka w 1968 r. wezwała UNESCO do
rozwijania programów mających na celu umocnienie szacunku dla godności i praw człowieka oraz zapewnienie, by zasady Powszechnej Deklaracji
były uwzględniane na wszystkich szczeblach nauczania, w szczególności
20 Jednym z przewidzianych i zrealizowanych przedsięwzięć było zebranie przez
Urząd Wysokiego Komisarza Praw Człowieka wszystkich istniejących na świecie tłumaczeń Powszechnej Deklaracji, także w językach lokalnych i tubylczych, których naliczono 360.
21 Szerzej zob. M.G. Johnson, J. Symonides, jw.
PAŃSTWO i PRAWO 12/2008
13
w szkołach wyższych, gdzie przygotowywane są wyższe kadry22. Pierwsza
pomoc dydaktyczna dla nauczycieli (The Universal Declaration of Human
Rights: Guide for Teachers) została opublikowana w 1951 r. i przetłumaczona na osiem języków.
Odpowiadając na apele kierowane zarówno przez system Narodów
Zjednoczonych, jak i poszczególne państwa, Konferencja Generalna w
1974 r. przyjęła Rekomendację w sprawie wychowania na rzecz międzynarodowego zrozumienia, współpracy i pokoju oraz wychowania na rzecz
praw człowieka i podstawowych wolności23. Rekomendacja wzywa państwa
członkowskie do podjęcia niezbędnych kroków, by zasady Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka i Międzynarodowej konwencji w sprawie likwidacji wszelkich form dyskryminacji rasowej stały się integralnym elementem
rozwijania osobowości każdego dziecka, a także młodzieży i dorosłych, przez
stosowanie tych zasad w codziennej praktyce pedagogicznej w nauczaniu na
wszystkich szczeblach i we wszystkich formach.
Zgodnie z sugestią konferencji wiedeńskiej, w dniu 23 XII 1993
Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych proklamowało dziesięciolecie rozpoczynające się 1 I 1995 jako Dekadę Nauczania Praw Człowieka (1995-2004). Plan Działania podkreślał, że Dekada powinna służyć
budowaniu możliwie najszerszej świadomości norm, koncepcji i wartości
zawartych w Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka, Międzynarodowym Pakcie Praw Ekonomicznych, Socjalnych i Kulturalnych, Międzynarodowym Pakcie Praw Politycznych i Osobistych oraz innych stosownych międzynarodowych instrumentach dotyczących praw człowieka.
Nauczanie praw człowieka oparte na Powszechnej Deklaracji jest
dzisiaj prowadzone w szkołach i uniwersytetach. Deklaracja jest obecna
we wszystkich syllabusach, także w nauczaniu pozaszkolnym prowadzonym przez ogromną liczbę instytucji, stowarzyszeń i organizacji pozarządowych. Bez przesady można powiedzieć, że jest ona jego rdzeniem.
W ciągu 60 lat, jakie minęły od uchwalenia Powszechnej Deklaracji, nastąpił dalszy rozwój międzynarodowego prawa praw człowieka.
Społeczność międzynarodowa przyjęła dziesiątki nowych instrumentów
międzynarodowych, tak powszechnych, jak i regionalnych - zwłaszcza
w Europie, Ameryce i Afryce, w mniejszym stopniu w Azji. Rozwój ten
w znacznej mierze wypełnił istniejące w Deklaracji luki dotyczące praw
osób należących do tzw. grup szczególnego ryzyka czy zagrożenia: mniejszości narodowych, etnicznych, językowych i religijnych, kobiet, dzieci,
ludzi starszych czy ludów tubylczych. Kiedy przyjmowano Deklarację,
pojawiły się kontrowersje co do potrzeby uwzględnienia w niej praw
mniejszości i kobiet, jednak przeważyły argumenty przeciwko takiemu
22 Final Act of the International Conference of Human Rights, Teheran, 22 IV - 13 V
1968, UN Doc. A/CONF.32/41.
23 J. Symonides, V. Volodin: UNESCO and Human Rights, Standard-Setting Instruments, Major Meetings, Paris 1999, s. 175-188.
14
PAŃSTWO i PRAWO 12/2008
rozwiązaniu, gdyż uważano podówczas, że zapewnienie przestrzegania
indywidualnych praw każdej osoby ludzkiej będzie gwarancją respektowania praw kobiet czy osób należących do mniejszości, tym bardziej że
art. 2 wykluczający dyskryminację głosił: „Każda osoba jest uprawniona
do korzystania ze wszystkich praw i wolności ogłoszonych w niniejszej
Deklaracji bez jakiejkolwiek różnicy, zwłaszcza ze względu na rasę, kolor
skóry, płeć, język, religię, poglądy polityczne lub jakiekolwiek inne, pochodzenie narodowe lub społeczne, majątek, urodzenie lub jakiekolwiek
inne względy”24. Okazało się jednak, że ani koncepcja respektowania
indywidualnych praw jednostek, ani zakaz dyskryminacji nie stanowią
dostatecznej gwarancji przestrzegania praw osób wchodzących w skład
określonych grup.
Rozwój i ewolucja koncepcji praw człowieka doprowadziły także do
istotnego poszerzenia katalogu zwłaszcza praw ekonomicznych, społecznych i kulturalnych. Uznano nowe prawa, jak prawo do rozwoju czy ochrony środowiska. Przedmiotem debaty stało się prawo do demokracji i pokoju. Ogromnie rozbudowano środki kontroli25: od sprawozdań i petycji do
badań na miejscu. Powstały regionalne trybunały praw człowieka.
W kontekście tego rozwoju powstają istotne pytania: czy Powszechna Deklaracja nie uległa dezaktualizacji; czy dynamiczny rozwój praw
człowieka nie doprowadził do utraty przez nią znaczenia; czy nie powinna zostać zastąpiona przez nową deklarację, uwzględniającą także wyzwania i zagrożenia XXI wieku? Na marginesie można przypomnieć, że
w czasie obchodów półwiecza Deklaracji wysuwano propozycję, by Zgromadzenie Ogólne uchwaliło deklarację o obowiązkach człowieka, która uzupełniłaby czy rozwinęła art. 29 (mówiący o obowiązkach jednostki wobec społeczeństwa). Propozycja ta została jednak odrzucona, gdyż
słusznie uznano, że prowadziłaby do osłabienia Powszechnej Deklaracji.
Rozwój międzynarodowego prawa praw człowieka nie prowadzi w
najmniejszym stopniu do podważenia czy przekreślenia znaczenia Powszechnej Deklaracji, gdyż nie stoi w jakiejkolwiek z nią sprzeczności.
Jest ona instrumentem elastycznym, który z powodzeniem wytrzymuje
próbę czasu. Każda „konstytucja” wymaga konkretyzacji i dostosowywania do nowych wyzwań. Próba jej zastąpienia nowym dokumentem może
24 W przypadku praw mniejszości dodatkowym argumentem przeciwko uwzględnieniu ich praw były nie najlepsze doświadczenia z rolą, jaką odegrały mniejszości w czasie
II wojny światowej (zagrażającą bezpieczeństwu wewnętrznemu), a także obawa, że podkreślenie ich praw może zachęcać do secesji. Doświadczenia późniejszych lat uzasadniły przeciwną tezę: to odmowa przestrzegania praw mniejszości zagraża bezpieczeństwu i
może być źródłem konfliktów.
25 Do Powszechnej Deklaracji nie wprowadzono postanowień dotyczących petycji,
gdyż w momencie jej przyjmowania przeważał pogląd, że byłoby to naruszeniem art. 2
ust. 7 Karty Narodów Zjednoczonych, zakazującego interwencji w sprawy wewnętrzne.
Ponadto, zgodnie z przyjętym programem prac nad międzynarodową kartą praw człowieka, trzeci dokument przewidziany w niej miał uregulować kwestię petycji.
PAŃSTWO i PRAWO 12/2008
15
prowadzić tylko do rozbicia fundamentu całej konstrukcji praw człowieka, i to w sytuacji, gdy prawa te są ciągle naruszane i gwałcone.
Powszechna Deklaracja w dalszym ciągu mobilizuje i inspiruje do
działania. Ciągle bowiem daleko do pełnej realizacji jej art. 28: „Każdy
jest uprawniony do porządku społecznego i międzynarodowego, zapewniającego możność pełnego urzeczywistnienia praw i wolności ustalonych w niniejszej Deklaracji”. Stąd akt ten jest nadal, jak w przeszłości,
istotnym narzędziem w walce o przeobrażenia ustrojowe, demokratyzację państw i eliminację reżimów autorytarnych. Bez przesady można powiedzieć, że jest on i pozostanie na przyszłość ważnym instrumentem, jakim dysponują i do którego mogą się odwoływać obrońcy praw człowieka
na całym świecie.
16
PAŃSTWO i PRAWO 12/2008