pobierz

WROC£AWSKIE
TOWARZYSTWO
NAUKOWE
ROZPRAWY KOMISJI JÊZYKOWEJ
XLII
_______________________________________________________________________________________________________________________
PL ISSN 2451-294X
JOANNA KACZERZEWSKA
Uniwersytet Wrocławski
Wydział Filologiczny
„WIEDŹMAK WIELCE CHCIWY A NA ZŁOTO ŁASY”,
CZYLI ARCHAIZACJA W WYBRANYCH UTWORACH
ANDRZEJA SAPKOWSKIEGO
STRESZCZENIE: Tematem pracy jest analiza archaizacji w twórczości Andrzeja Sapkowskiego oparta na
opisie struktur archaizacyjnych Stanisława Dubisza. Materiał badawczy stanowią: cykl wiedźmiński, trylogia
husycka, Maladie, Zdarzenie w Mischief Creek. Praca zawiera podział wyekscerpowanych z próby materiałowej wykładników archaizacji i zestawienie twórczości Sapkowskiego z systematyzacją form stylizacji archaicznej, co ułatwia określenie związku między stylizacją tekstów Sapkowskiego a tradycją archaizacji. Badania
wykazały, że stylizacja Sapkowskiego jest niejednorodna, ale w znacznej mierze wpisuje się w archilekt XXwiecznej powieści historycznej o średniowieczu i w tradycję archaizacji w literaturze polskiej.
SŁOWA KLUCZOWE: archaizm, fantasy, styl, stylizacja, archaizacja
THE WITCHMAN BE GREATLY COVETOUS AND GREEDY FOR GOLD
– THE USAGE OF ARCHAISMS IN SELECTED WORKS OF ANDRZEJ SAPKOWSKI
ABSTRACT: The article analyses the use of archaism in selected works of Andrzej Sapkowski: the Witcher
saga and works – even loosely – related to it, the Hussite trilogy, Maladie and Event at Mischief Creek. The
analysis is based mainly on the model of archaism presented by Stanisław Dubisz. Stylistic exponents
(wykładnik archaizacji in the terminology of Dubisz) sampled from the selected works are categorized into
(graphic and) phonetic, inflectional, structural, word-formative, lexical, phraseological, intertextual and
compositional. Our analysis shows that Sapkowski’s stylization is heterogeneous, but in many aspects matches
the themes of twentieth century historical novels, as well as the overall tradition of archaism in Polish
literature.
KEY WORDS: archaism, fantasy, style
O tym, że styl Andrzeja Sapkowskiego jest rozpoznawalny, stanowi w dużej mierze
archaizacja. Celem pracy jest charakterystyka tej stylizacji z wykorzystaniem opisu
struktur archaizacyjnych zawartych w Archaizacji w XX-wiecznej polskiej powieści historycznej o średniowieczu Stanisława Dubisza. Uwzględnia ona wykładniki i formy
archaizmów (Dubisz 1991: 11–12).
Nieodłącznym komponentem tej klasyfikacji jest zaproponowane przez niego rozumienie terminu archaizacja, a także rozróżnienie pojęć archaizm rzeczywisty, funkcjonalny i stylistyczny. Według niego archaizacja to użycie archaizmów w celach stylizacyjnych, z pełną świadomością stylistycznego efektu wywołanego przez zastosowanie
wycofanych z użycia form językowych. W kontekście stylizacji pojęcie archaizmu ulega
znacznemu poszerzeniu. Autentyczne formy z dawnych epok to w opracowaniu Dubisza
archaizmy rzeczywiste. Obok nich wyróżnia jednak też archaizmy funkcjonalne, tj.
niebędące archaizmami rzeczywistymi, ale nadające w tekście literackim (zwłaszcza
JOANNA KACZERZEWSKA
56
przy obecności archaizmów rzeczywistych) wrażenie archaiczności. Archaizmy funkcjonalne mogą być polskojęzyczne i obcojęzyczne. Te pierwsze rozgałęziają się dalej na
nieogólnopolskie (dialektyzmy, regionalizmy, folkloryzmy, argotyzmy) i ogólnopolskie
(kolokwializmy, estetyzmy, poetyzmy, ekspresywizm), natomiast wśród obcojęzycznych
wyróżnia się: slawizmy, okcydentalizmy, orientalizmy. Archaizmy rzeczywiste i funkcjonalne tworzą razem archaizmy stylizacyjne – całość elementów składających się na
archaizację 1.
Próbę materiałową stanowią archaizmy zaczerpnięte z: Maladii i Zdarzenia
w Mischief Creek, trylogii husyckiej, sagi wiedźmińskiej i tekstów z nią powiązanych:
Ostatnie życzenie, Miecz przeznaczenia, Sezon burz, Coś się kończy, coś się zaczyna,
Droga, z której się nie wraca.
1. WYKŁADNIKI ARCHAIZACJI2
Dubisz w klasyfikacji opisu wykładników wyróżnił trzy główne grupy archaizmów:
graficzno-fonetyczne, gramatyczne i słownikowe. W obrębie tych pierwszych znajdują
się oddane za pomocą znaków graficznych zjawiska fonetyczne charakterystyczne dla
wcześniejszych okresów rozwoju polszczyzny. Archaizmy gramatyczne dzieli się na:
fleksyjne, składniowe i słowotwórcze – ukazują one fakty z języka minionych epok:
przemiany w odmianie wyrazów, budowie wypowiedzeń i wyrazów oraz zasadach ich
tworzenia. Archaizmy słownikowe dzieli się na leksykalne i frazeologiczne. W pierwszej
z tych grup znajdują się archaizmy wyrazowe, znaczeniowe, rzeczowe i stylistyczne,
a druga dzieli się zgodnie z podziałem związków frazeologicznych na wyrażenia, zwroty
i frazy. W obrębie tych sześciu podgrup wyodrębniono inne grupy archaizmów: polskojęzyczne, obcojęzyczne (slawizmy, okcydentalizmy, orientalizmy), rzeczywiste (autentyczne elementy charakterystyczne dla języka opisywanej w utworze epoki); intencjonalne
(mogą stanowić autentyczny materiał historyczny innej epoki – neoarchaizmy – lub być
neologizmami utworzonymi na kształt archaizmów rzeczywistych); nieogólnopolskie:
dialektyzmy, regionalizmy, argotyzmy, kolokwializmy, estetyzmy. Poniżej znajduje się
zestawienie wykładników – archaizmów stylizacyjnych zarejestrowanych w twórczości
Sapkowskiego3.
Wykładniki graficzno-fonetyczne
1. Zredukowane e ruchome: ośm (PJ); pochylone e jako y: nietopyrze (Oż); ślady
pisowni oryginalnej w zapożyczeniach: ä jako y, e jako o, np. hyrezja (N) (niem. die
Häresie, pol. herezja).
2. Nieuproszczone grupy spółgłoskowe, np. Porzyczską (Bb); uproszczone grupy
spółgłoskowe, np. sól abo (zam. albo) spyzę (N); wewnątrzwyrazowe upodobnienia pod
względem dźwięczności, np. wielgi (zam. wielki) (PJ).
3. Grupa -ir przed rozszerzeniem, np. Kazimir (Bb).
4. Skrócone formy wyrazowe, np. trza (N), brak skróceń w wyniku akcentu inicjalnego, np. lubo (PJ).
1
Opracowano na podstawie: Dubisz 1991: 21–30.
Klasyfikacja wykładników archaizacji pochodzi z: Dubisz 1991: 24–66.
3
Klasyfikacja jest nieco zmodyfikowana, co wynika ze specyfiki archaizacji utworów Sapkowskiego
(Dubisz zarejestrował 194 wykładniki archaizacji, ale część z nich dotyczy pojedynczych utworów) i z charakteru badań, czyli opisu archaizacji zastosowanej w obrębie twórczości jednego autora, a nie archilektu różnych
autorów.
2
ARCHAIZACJA W WYBRANYCH UTWORACH ANDRZEJA SAPKOWSKIEGO
57
Wykładniki fleksyjne
1. Fleksja werbalna: formy czasu zaprzeszłego złożonego, np. właśnie się był zaręczył z Dalią (Mp); forma aorystyczna wyrazu być w trybie warunkowym (1 os. lp. bym
– bych), np. rzekłbych (N); -ta, -wa – końcówki fleksyjne 1 i 2 os. liczby podwójnej, np.
baliśta się (Bb); formy 1 os. lmn. czasu teraźniejszego i przeszłego zakończone na -m,
np. idziem (WJ).
2. Fleksja nominalna:
a) przymiotniki i imiesłowy w formie rzeczownikowej – krótkiej, np. zdolen
(WJ);
b) dawne formy zaimków, np. onej (Cp);
c) dawna regularna odmiana wyrazu książę, np. książęcia (Bb);
d) niesupletywne formy w odmianie wyrazu rok, np. roków (PJ);
e) M. i W. lmn. rzeczowników r.m. – dawne końcówki (-i, -e, || -owie, -y), np.
Niemce (Bb); Sasy (Bb); Czechowie (Lp); psi (WJ); posły (N); szpiegi (N);
Heretyki… Husyty… (Lp);
f) D. lp. rzeczowników r.m. z końcówką fleksyjną -a (zam. -u), np. do brzega
(Co), oraz W. i Msc. lp. -u (zam. -e), np. dziadu (Co), w boru (Sb);
g) końcówka fleksyjna -a w wyrazach obcego pochodzenia, np.
kontrargumenta (N);
h) Ms. lmn. zakończony na -ech (niebiesiech, uściech, leciech), np. na uściech
(Bb);
i) D. lp. z końcówką -e w przypadku rzeczownika krew, np. krwie (WJ); N.
lmn. rzeczownika usta zakończony na -y, np. usty anioła (N);
j) -ija, -yja w rzeczownikach r.ż., zwłaszcza pochodzenia obcego, np.
kalkulacyj (Bb).
3. Fleksyjne zjawiska werbalno-nominalne: lmn. grzecznościowa, np. Jegomość
wyjechali (Cp); zaimki osobowe zam. końcówek osobowych czasowników, np. my
panami byli (N).
Wykładniki składniowe
1. Konstrukcje składniowe – struktura fraz:
a) orzecznik rzeczownikowy w M. (zam. w N.), np. trubadur [...] jest
moczymorda (Bb), oraz orzecznik w N., np. schwytał cię żywym (N);
b) przyimki ku, u w konstrukcjach analitycznych, np. ku (zam. do) – ku nim
(PJ); u brodu (Lp);
c) poprzyimkowe formy zaimka – połączenie przyimka z zaimkiem, np. dlań
(Bb);
d) w czasie teraźniejszym i przeszłym ruchoma końcówka orzeczenia, np.
miło, żeś o nas pamiętał (C), oraz elipsa wyrazu być, np. nie ciekawam (Sb);
e) co zastępujące zaimek który, np. z tego florena, co go trzeba dać (Bb);
f) zaś i który występujące na początku zdania: Który odchodzisz i uciekasz
(Mp);
g) wtrącenia: po puszczy, jak wieść niesie, krążą różne niedobre stworzenia
(Ke);
2. Szyk części zdania. Orzeczenie na końcu zdania lub frazy, np. kozę moją skradł
(N), i odwrócony szyk części orzeczenia analitycznego, np. na stos pójść musiał (N);
orzecznik poprzedzający łącznik w orzeczeniu imiennym, np. obchód zakazany jest (N);
przydawka na końcu frazy, np. przez naturę jej przypisanym (Sb).
58
JOANNA KACZERZEWSKA
3. Zjawiska leksykalno-składniowe. Spójnik a w znaczeniu i: jęczy a krzyczy (N);
podkreślenie ekspresywności wypowiedzi, zwykle przez różnego typu partykuły, najczęściej przy użyciu partykuł, np. Dałem ci jej (Ke); miałemć (Bb); ni jako skrócona
postać partykuły przeczącej ani, np. nie mówiąc ni słowa (M).
Wykładniki słowotwórcze
1. Procesy derywacji:
a) inny prefiks, np. uwiadomi (zam. zawiadomi, Bb); redundantne użycie
prefiksu, np. poniektórzy (zam. niektórzy, N); brak prefiksu, np. przeciwił
(zam. sprzeciwił, N);
b) czasowniki iteratywne, np. krzykali (WJ);
c) zaimki nieokreślone rozszerzone przyrostkiem -iś, -ik lub -isik, np. cosik
(WJ); który rozszerzony o -en, np. któren (Oż); zaimki z końcówkami -owy,
-owyś, np. jakoweś (Lp);
d) archaicznie nacechowana forma zaimka inny – inszy (Sb);
e) formacje przysłówkowe z przyrostkiem -o, np. ludno i gwarno (Oż);
f) przyrostki: -ba, np. wieszczba (WJ); -(ecz)ko, np. zarusiczko (N); -ca, np.
grododzierżca (Oż).
2. Zjawiska leksykalno-słowotwórcze. Przymiotniki dzierżawcze, np. Jaskrowa
pisanina (WJ); tytuły odmężowskie i odojcowskie, np. (Bb); bartnikowa (WJ); kompozycje słowotwórcze nazw pospolitych, np. brukołaki (WJ); deminutiwa i augmentatiwa,
np. koszuliszcza (Mp).
3. Słowotwórstwo nazw własnych:
a) imiona dwuczłonowe oraz ich potoczne i hipokorystyczne skrócenia, np.
Dzierżka, Radowid;
b) dawne określenie patronimiczne z przyrostkiem -ic (TH), np. Włodkowic;
c) zróżnicowanie kobiecych form nazwiskowych, np. Kramerowa,
Apoldówna;
d) miana średniowieczne i ich żartobliwe lub obraźliwe odpowiedniki, np. Jan
z Przybramu, Jaśko Chromy, Sadło ze Stare Kobzi;
e) nazwy osobowe z herbem (TH), np. Adam Wejdnar herbu Rawicz;
f) tzw. nazwy nowołacińskie (TH), np. Nicolaus Carpentarius;
g) urbanonimy analogiczne do dawnych nazw miejskich (TH), np. Targ
Bydlęcy, Na Rybniczku, tworzone z przyimkiem pod, np. apteka „Pod
Archaniołem”, lub przy wykorzystaniu archaizmów rzeczowych, np. Chram
Tyński;
h) grupy spółgłoskowe, naśladujące stan sprzed ich redukcji, np. Brama Porzyczska;
i) przymiotniki utworzone od nazw własnych: tachowskie zwycięstwo (Bb);
j) czeskie nazwy własne, często spolszczone (TH), np. Mała Strana.
Wykładniki leksykalne
1. Archaizmy rzeczywiste i neoarchaizmy: wyrazowe, np. otrok ‘chłopiec’ (WJ);
znaczeniowe, np. potencja ‘siła’ – idą z wielką potencją, że niosą miecz i ogień (Bb);
rzeczowe, np. lennik (WJ); stylistyczne: mocarny (N).
2. Pseudoarchaizmy wyrazowe, np. karcz ‘resztki wykarczowanego pnia drzewa’
(Mp).
3. Slawizmy wyrazowe, np. przyhołubić (WJ).
ARCHAIZACJA W WYBRANYCH UTWORACH ANDRZEJA SAPKOWSKIEGO
59
4. Okcydentalizmy wyrazowe (głównie tytuły i nazwy urzędów), np. preceptor
‘wychowawca, nauczyciel’ (Co).
5. Dialektyzmy wyrazowe, np. hyr (Bb).
6. Argotyzmy wyrazowe, np. leziwo ‘przyrząd bartniczy’ – na leziwie (WJ).
7. Kolokwializmy: wyrazowe, np. taszczyć – taszczył na grzbiecie (Oż); znaczeniowe, np. prać ‘bić’ – prać się po pyskach (Oż).
8. Estetyzmy: wyrazowe, np. wychynąć się – wychynął z podłogi (C); znaczeniowe, np. gardziel ‘gardło’ (Cp); stylistyczne, np. knieja (Co).
Wykładniki frazeologiczne
1. Wyrażenia: dawne zwroty grzecznościowe, np.wasza wielmożność (Co); Pani
żono (Bb); inne archaizmy rzeczywiste, np. tchórzem podszyty – jam nie tchórzem
podszyty (Z); pseudoarchaizmy, np. Gnomia robota (WJ); Dziki Gon (Cp); dialektyzmy,
np. kaprawe oczka (Mp).
2. Zwroty: archaizmy, np. rej wodzić – rej wodził tam kaznodzieja (Bb); pseudoarchaizmy, np. włazić w paradę – w paradę mu włazić (WJ); dialektyzmy, np. przesadzić
krzynę – toście przesadzili (Mp); kolokwializmy, np. Przegiąłeś pałę (Mp).
3. Frazy, np. Gość w dom, Bóg w dom (N); Nie dziwota tedy (Co).
Wykładniki intertekstualne
1. Cytaty:
a) teksty staropolskie, np. humorystycznie wpleciony w dialog początek
zdania, które jest uznawane za najstarsze zapisane w języku polskim, z
Księgi henrykowskiej – Daj, ać ja pobruszę, a ty skocz do piwnicy po piwo
(WJ);
b) wiersz lub jego fragment zastosowany jako pieśń, np. przedostatnia strofa
Pieśni o Wiklefie Jędrzeja Gałki z Dobczyna:
Prawda rzecz Krystowa,
Łeż – antykrystowa
Prawdę popi tają,
Iże się jej lękają,
Leż pospólstwu bają! (Bb);
c) postaci przywołujące w swoich wypowiedziach dzieła literackie, np.
fragment Pieśni I z Piekła (Boska komedia Dantego Alighieri): Jak mówi
poeta: Nie wiem, jak w one zaszedłem dzierżawy (N);
d) Biblia, np. jak plewa, którą wiatr rozmiata! (Bb) – fragment psalmu (Ps 1,4);
e) modlitwy, np. To przez niedostatek wprawy. Dimitte nobis debita nostra
(Lp) – fragment Ojcze nasz po łacinie użyty jako przeprosiny;
f) wiersz jako motto: opowiadanie Maladie poprzedzone zostało 3. i 4. strofą
Prologu Bolesława Leśmiana z tomu Sad rozstajny.
2. Parafrazy tekstów religijnych, np. połączenie Składu Apostolskiego i Nicejskiego wyznania wiary: ukrzyżowan pod Ponckim Piłatem Jezus umarł, ale zmartwychwstał
i powtórnie przyjdzie w chwale sądzić żywych i umarłych. Każdy będzie sądzony za swe
myśli oraz czyny (Bb).
3. Nawiązania, np. Pieśń Wolnej Kompanii Kondotierskiej to swobodna przeróbka
Pieśni konfederatów barskich Juliusza Słowackiego – drugi wers Pieśni Wolnej Kompanii Kondotierskiej pokrywa się z pierwszym wersem utworu Słowackiego, a czwarty
wers parafrazy to końcówka trzeciego wersu pierwowzoru. Sapkowski zachował też bu-
60
JOANNA KACZERZEWSKA
dowę zwrotek oryginału (4-wersowe strofy, z czego trzy pierwsze wersy są 11-zgłoskowe, a ostatni – 5-zgłoskowy) i układ rymów – abab abab.
4. Pseudocytaty – przytaczanie fikcyjnych utworów (głównie w sadze o wiedźminie), charakteryzujących się wzmożoną archaizacją:
a) rozbudowane barokowe tytuły, np. Liber Tenebrarum, czyli Xięga
Przypadków Strasznych lecz Prawdziwych, nigdy Nauką nie Explikowanych
(Co);
b) fragmenty ksiąg, dokumentów, listów, np. magiczna księga:
[...] wszystko, co żywie, podąża za nią i lgnie do niej, zajedno, zielę czy
zwierz. Dlatego i imię jej jest Żywia. Prastarzy zwą ją: „Danamebi” i czczą
ją wielce. Nawet Brodaci, chociaż we wnętrzu gór, nie wśród pól mieszkają,
szanują ją i imionują: „Bloemenmagde”. [...] Kędy Żywia stąpnie, ziemia
kwitnie i rodzi, i bujnie lęgnie się wszelaki stwór, taka jej moc. Ludy
wszystkie ofiary jej składają z urodzaju, w nadziei płonnej, że ich, nie cudzą
dziedzinę Żywia odwiedzi (Kś).
c) rozbudowane motta nawiązujące do tradycji powieści gotyckiej i walterscottowskiej (Markiewicz 2004: 64), np. II rozdział Czasu pogardy.
Wykładniki kompozycyjne
1. Klamrowa budowa fragmentów tekstu – powtórzenia.
2. Elementy gawędy we wstępach (TH): narracja w 1 os. lp. z bezpośrednimi
zwrotami do czytelnika i bohaterów, często także ze wzmożoną archaizacją.
3. Formuły metatekstowe znane ze średniowiecznych kronik jako rozbudowane
tytuły, zapowiedzi i streszczenia rozdziałów (TH).
Archaizacja Sapkowskiego jest niejednolita i osiągana rozmaitymi środkami:
leksykalnymi archaizmami rzeczywistymi – zarówno wpisującymi się w odtwarzaną
epokę, jak i stanowiącymi neoarchaizmy (TH, np. niechybnie – N, kłapać – Bb),
pseudoarchaizmami o ugruntowanej tradycji w literaturze polskiej i neologizmami
autora. Dominują archaizmy wyrazowe i rzeczowe, mniej jest semantycznych. Autor
wykorzystuje nazwy z systematyki organizmów, nadając im nowe znaczenie, np. ze
względu na podobieństwo budowy ciała nazywa wijem insektopodobne monstrum (wij
‘gromada stawonogów’).
W twórczości Sapkowskiego można znaleźć elementy z lokalnych czy środowiskowych odmian polszczyzny, ale wśród archaizmów tracą one swoje nacechowanie
i odbiera się je jako dawne (kolokwializmy, dialektyzmy, regionalizmy, estetyzmy,
rzadziej – argotyzmy). Z form niepolskojęzycznych, często jednak spolszczonych, występują slawizmy (głównie bohemizmy) i okcydentalizmy (latynizmy).
Wykładniki graficzno-fonetyczne występują wyłącznie w dialogach – zwłaszcza
w języku ludzi prostych i niewykształconych – i są one nieliczne. Wyjątkami od tej
ostatniej reguły są niektóre wykładniki związane z prozodią: skrócone wyrazy (trza, se)
i formy, które nie zostały skrócone pod wpływem akcentu na pierwszą sylabę (lubo,
wprzódy).
Wykładniki fleksyjne są częstsze, jednak rzadko pojawiają się w narracji (np. formy
czasu zaprzeszłego). Licznie występują w dialogach formy werbalne z formantem -m
(zam. -my) w 1. os. lmn. czasu przeszłego i teraźniejszego, dawne formy zaimków (onej,
onych), ekspresywne lub pejoratywne końcówki M. i W. lmn. rzeczowników r.m. (ojce,
bogi), formy lmn. grzecznościowej (wyrażające szacunek lub ironiczne), zaimki
osobowe jako wykładniki końcówek osobowych form czasowników: my tu się zebrali.
ARCHAIZACJA W WYBRANYCH UTWORACH ANDRZEJA SAPKOWSKIEGO
61
Wykładniki składniowe w dużym stopniu budują archaiczność narracji. Zarówno
w dialogach, jak i w narracji pojawiają się zmiany szyku zdania, np. orzeczenie
występujące na końcu frazy. W dialogach pojawiają się: orzecznik rzeczownikowy w M.
(Hus był kacerz), skrócenie przyimka i zaimka (doń), zmiana pozycji końcówki orzeczenia, pominięcie wyrazu być w konstrukcjach składniowych i wykładniki leksykalnoskładniowe, np. spójnik a w znaczeniu i, skrócona postać partykuły ani, partykuły
podkreślające ekspresyjność wypowiedzi.
Wykładniki słowotwórcze pojawiają się w dialogach i narracji, z większą frekwencją w tych pierwszych. Zwykle są to eksperymenty z prefiksacją czasowników, czasowniki iteratywne, rozmaite sufiksy rozszerzające rzeczowniki, przysłówki i przymiotniki.
W dialogach znajdują się też archaiczne zaimki (jakowejś, inszy, któren), natomiast
z wykładników leksykalno-słowotwórczych wielokrotnie występują – w dialogach i narracji – przymiotniki dzierżawcze.
Antroponimy są najbardziej stylizowane w trylogii husyckiej – tu najczęściej pojawiają się staropolskie imiona, nazwy osobowe z herbem, typowe miana średniowieczne,
które występują także w innych utworach, ale w zestawieniu z obco brzmiącymi formami zatracają one swoją archaiczność. Wśród urbanonimów pojawiają się archaiczne
nazwy ulic na wzór tych, które można spotkać do dziś w najstarszych częściach miast,
a także nazwy lokali i placówek handlowych zaczynających się od przyimka pod.
Wielokrotnie w nazwach tych znajdują się archaizmy leksykalne lub rzeczowe. Urbanonimy tego typu z dużym natężeniem występują w trylogii husyckiej, tam też można
zaobserwować obecność rzeczywiście istniejących nazw własnych, zwłaszcza polskich
i czeskich. We wszystkich utworach pojawiają się liczne przymiotniki derywowane od
nazw własnych.
Najczęstsze archaizmy leksykalne i rzeczowe należą do grup semantycznych takich,
jak: wojskowość i broń, sztuka kulinarna i pożywienie, wulgaryzmy, a także nazwy
biologiczne – rośliny i stworzenia. Często występują one jako ciągi wyliczeń. Wielokrotnie pojawiają się modne archaizmy (chędożyć, rzyć, zacny), wyrazy znane z frazeologizmów i dzięki nim czytelne (ogarek, laty, gore, łut) oraz funkcjonujące do dziś, ale
z rysem dawności (niewiasta). Duże znaczenie mają archaizmy dotyczące miar, np.
grzywna, żejdlik, pinta, określanie czasu przez odwołanie się do kalendarza świąt lub faz
księżyca: już Popielec (Lp), ranek po drugiej nocy pełni (WJ).
2. FORMY ARCHAIZACJI4
Dubisz stworzył system klasyfikacji form archaizacji, składający się z 5 jednostek
klasyfikacyjnych: odmiany, kategorie, rodzaje, gatunki i typy.
Odmiany
Odmiany określają stopień intensywności stylizacji w tekście. Całościowa charakteryzuje się największym nasileniem występowania wykładników archaizacji w każdej
partii utworu, nie tylko we wszystkich rodzajach wypowiedzi, ale także bezwyjątkowo
u podmiotów mówiących (w dialogach, monologach, wypowiedziach narratora) i na każdym strukturalnym poziomie utworu. Częściowa wiąże się ze sporym nasyceniem tekstu
archaizmami nie we wszystkich, ale w co najmniej 2 sferach archaizacji całościowej.
Fragmentaryczna charakteryzuje się najmniejszą obecnością wykładników i to tylko
w 1-2 sferach archaizacji całościowej.
4
Opracowano na podstawie: Dubisz 1991: 32–36.
JOANNA KACZERZEWSKA
62
Stylizację Sapkowskiego można nazwać częściową. Jest ona intensywna tylko we
fragmentach imitujących źródła pisane i dialogach niektórych postaci. Zwykle jest
umiarkowana, ale nie występuje we wszystkich fragmentach narracji ani we wszystkich
dialogach i monologach. Narrator często rezygnuje z niej, gdy chce przyspieszyć akcję,
zwykle nie archaizuje języka bohaterów pochodzących z wyższych klas społecznych lub
wykształconych, zdarzają się też fragmenty pisane językiem zupełnie współczesnym –
naukowym i technicznym.
We wszystkich odmianach Dubisz wyróżnia archaizację: tekstową, czyli wkomponowanie w tekst utworu pojedynczych wykładników, oraz kompozycyjno-tekstową,
w której autor stara się oddać charakter tekstów z odtwarzanego okresu, tzn. także
w strukturze swojego utworu oddaje ich budowę i cechy gatunkowe.
Autor Czasu pogardy wprowadza głównie stylizację tekstową – są to pojedyncze
elementy stylizacyjne wplecione we współczesny język, przez co często wygląda ona
nienaturalnie, karykaturalnie. Tę jej właściwość Sapkowski doprowadził do granic
możliwości, co pozwoliło mu na uzyskanie efektu pozaziemskiego języka.
Sapkowski rzadko korzysta z archaizacji kompozycyjnej, naśladując strukturę tekstów z minionych epok, jednak zdarza się to przy pseudocytatach, np. w nawiązujących
do budowy dawnych kronik metatekstowych formułach-streszczeniach, które poprzedzają rozdziały (TH). We wstępach (TH) pojawia się narracja pierwszoosobowa i konwencja bezpośredniego kontaktu z czytelnikiem nawiązująca do gawędy szlacheckiej.
Sapkowski odwołuje się do stylu starych ksiąg naukowych, kronik, tekstów religijnych,
dokumentów, stylu biblijnego oraz tworzy rozbudowane barokowe tytuły utworów
istniejących tylko w świecie przedstawionym.
Kolejnym elementem klasyfikacji, dotyczącym archaizacji częściowej i fragmentarycznej, są układy archaizacyjne: w opozycyjnym tylko dialog jest stylizowany; w opozycyjno-ekwipolentnym – dialogi i narracja, jednak te pierwsze w większym stopniu;
a ekwiwalentny5 równoważy archaizację w narracji i dialogu. Utwory Sapkowskiego
charakteryzują się układem opozycyjno-ekwipolentnym, ponieważ dialogi są archaizowane z większym nasileniem niż narracja.
Kategorie
Kategorie archaizacji określają skalę archaiczności utworu w porównaniu do tekstów z odtwarzanej epoki: archaizację totalną, umiarkowaną i minimalną. Pierwsza charakteryzuje się dużą frekwencją wykładników stylizacji, przez co prowadzi do jak
najwierniejszego oddania rzeczywistych właściwości językowych wzorca. Taka zaawansowana archaizacja stwarza poczucie autentyczności, bywa wykorzystywana w celach
mistyfikacyjnych na wzór Pieśni Osjana. Archaizacja umiarkowana – najczęściej stosowana przez powieściopisarzy – nie zakłóca odbioru dzieła, a minimalna charakteryzuje
się niewielką liczbą wykładników, zwykle leksykalnych.
Sapkowski nie rozkłada archaizacji równomiernie – w jego utworach przeplata się
umiarkowana i minimalna. W sposób totalny archaizowane są nieliczne dialogi i rzekome wyimki z dawnych utworów. Powodem zastosowania powściągliwej archaizacji była
chęć zachowania komunikatywnej funkcji języka. Według autora odwzorowywanie staropolszczyzny na wzór Bolesława Chrobrego Antoniego Gołubiewa (zwłaszcza archaizmy semantyczne) powoduje zbyt wiele nieporozumień (Bereś, Sapkowski 2005: 125).
5
Kategoria ta nie została uwzględniona przez Dubisza; pisał o niej Wilkoń (1999: 102).
ARCHAIZACJA W WYBRANYCH UTWORACH ANDRZEJA SAPKOWSKIEGO
63
Gatunki6
Kolejną płaszczyzną opisu archaizacji są gatunki, pozwalające określić metodę
budowania stylizacji przez porównanie jakości i ilości archaizmów w stosunku do wzorca, źródła. Dubisz wyróżnia gatunek rekonstrukcyjny, stosowany, gdy zabytki języka
opisywanej epoki nie zachowały się lub nie są tak liczne, by pomóc w odtworzeniu
języka. W gatunku selektywnym wykładniki archaizacji stosuje się z umiarem. Natomiast substytucjonalny polega na podstawieniu innego wzorca w miejsce oryginalnego,
zwykle niemożliwego do odtworzenia (gwara podhalańska w Krzyżakach Sienkiewicza).
Gatunek deformacyjny często towarzyszy literaturze współczesnej o charakterze groteskowym, satyrycznym, parodystycznym. Może powstać w sposób niezamierzony: przez
niedostateczną wiedzę na temat wzorca lub brak wyczucia w stosowaniu archaizacji. Ta
stylizacja jest zwykle tak wyrazista, że wprost wskazuje wzorzec stylizacyjny, mimo że
jego wykładniki są zastosowane w sposób sprzeczny ze stanem historycznym. Deformacja taka najczęściej tworzy lub podsyca poetyzację utworu, proponuje przewartościowanie wzorca i alternatywny sposób jego odczytu oraz podważa lub ośmiesza go wraz
ze związanymi z nim wartościami i światopoglądem.
Specyfika języka fantasy nie do końca pozwala zamknąć archaizację w ramach
stworzonych dla powieści historycznych. W sadze o wiedźminie jest to w pewien sposób
archaizacja substytucjonalna – jednak to nie archaizacja jest podmieniona na inny wzorzec, ale właśnie ona stanowi element nowego, fikcyjnego języka. Sapkowski tworzy
konwencję zapisu tego cyklu w tzw. języku wspólnym używanym w uniwersum wiedźmina, a nietypowe użycia archaizacji można uznać za próbę oddania charakteru tego
obcego języka za pomocą elementów polszczyzny. Efekt tłumaczenia obcego języka
wzmacnia wprowadzenie utworów i wypowiedzi zapisanych w stworzonych przez Sapkowskiego artystycznych językach sztucznych. Choć autor w utworach ani wypowiedziach dotyczących sagi nie potwierdza wprost konwencji odnalezionej kroniki, to
jednak trudno nie dostrzec analogii do zapewniania o autentyczności stosowanego
przede wszystkim w powieściach oświeceniowych, np. Rękopis znaleziony w Saragossie
Jana Potockiego. W twórczości Sapkowskiego jest to bezpośrednie odwołanie do Władcy pierścieni, w którego prologu można znaleźć zapewnienie o tym, że utwór stanowi –
podobnie jak Hobbit, czyli tam i z powrotem – jedynie tłumaczenie fragmentów Czerwonej Księgi Marchii Zachodniej powstałej we Wspólnej Mowie (por. Tolkien 2013:
20). Podkreślają to także wprowadzane do tekstu sagi wiedźmińskiej niby-autentyczne
przekazy.
We wszystkich utworach Sapkowski stosuje archaizację selektywną, wprowadza też
nutę deformacyjnej – przy pomocy anachronizmów, odwołań do współczesnych znaczeń
i elementów komizmu eksponuje, parodiuje utarte schematy powieści historycznej i fantasy, np. nadmierny patos. Głównym celem tej archaizacji nie jest ośmieszenie tych
konwencji, ale gra z czytelnikiem oraz stworzenie mozaikowego tworu językowego.
Rodzaje
Dubisz wymienił 21 rodzajów archaizacji, rozróżniając wśród nich główne i dodatkowe – w zależności od skali ich zastosowania w literaturze. Do głównych zalicza:
archaizację właściwą rzeczywistą, pseudo- i neoarchaizację oraz funkcjonalną: dialektyzację, regionalizację, folkloryzację, argotyzację, kolokwializację, estetyzację. Jako
6
Dubisz nie poświęca tej części klasyfikacji wiele miejsca ze względu na jej długą tradycję w polskiej
stylistyce, dlatego charakterystyka gatunków została zaczerpnięta z: Wilkoń 1999: 96–97.
64
JOANNA KACZERZEWSKA
stylizacje dodatkowe Dubisz określa archaizację właściwą: slawizację archaiczną rzeczywistą, okcydentalizację oraz orientalizację, ich neo- i pseudowarianty, a także archaizację funkcjonalną: anachroniczne odmiany slawizacji, okcydentalizacji i orientalizacji.
Z głównych rodzajów stylizacji w twórczości Sapkowskiego najczęściej występuje
rzeczywista, pseudo- i neoarchaizacja, a także dialektyzacjo- i kolokwializacjo-archaizacja, sporadycznie pojawiają się wykładniki argotyzacjo-, folkloryzacjo- i regionalizacjo-archaizacji. Z rodzajów dodatkowych Sapkowski wykorzystuje głównie slawizację
(języki ruskie, bohemizmy) i okcydentalizację (germanizmy i latynizmy).
Typy
Typy wskazują intencję zastosowania archaizacji i jej znaczenie dla świata przedstawionego. Typ ewokacyjny jest rzadki w powieściopisarstwie – rzadko twórcy decydują się na to, by archaizacja znajdowała się na pierwszym planie rzeczywistości
przedstawionej oraz oddziaływała na niego, np. przez otwieranie nowych rozwiązań
fabularnych. Typ informacyjny, dominujący w powieściopisarstwie, dopełnia fabułę
przez nadanie kolorytu odtwarzanych w utworze czasów, natomiast manieryczny jest
sprzeczny ze światem przedstawionym i łatwo wyczuwalny jako element obcy.
U Sapkowskiego dominuje archaizacja informacyjna – obrazująca odtwarzaną epokę
czy nowo utworzone uniwersum. Jednak nie ogranicza się ona tylko do couleur historique i pojawiają się w niej elementy stylizacji manierycznej – wyraźna jest autoteliczna funkcja tekstu, język nie stanowi niewidocznej granicy między czytelnikiem
a światem przedstawionym. Styl zwraca uwagę odbiorcy i odciąga go od liniowego
śledzenia fabuły przez liczne anachronizmy językowe i odniesienia do współczesności.
3. WNIOSKI
Archaizacja Sapkowskiego w wielu aspektach wpisuje się w archilekt stylizacyjny twórców powieści historycznych i tendencje stylizacyjne ustalone przez Dubisza (1991: 160–
169). Zarówno w jego próbie materiałowej, jak i u autora Miecza przeznaczenia można
zaobserwować mniejszy udział wykładników graficzno-fonetycznych, fleksyjnych i słowotwórczych niż składniowych, leksykalnych i frazeologicznych. Jeśli chodzi o grupy najpowszechniejszych wykładników, są to, jak u Sapkowskiego, archaizmy właściwe, wśród
których więcej jest tych rzeczywistych niż neoarchaizmów. W archilekcie częste są także –
podobnie jak w tekstach pisarza fantasy – pseudoarchaizmy, okcydentalizmy i kolokwializmy, najmniej zaś jest orientalizmów (Dubisz 1991: 64, 78, 100–101).
Analogicznie jest w przypadku form archaizacji: Sapkowski stosuje stylizację niejednorodną – częściowo-fragmentaryczną z układem opozycyjno-ekwipolentnym i podtypem tekstowym. Według Dubisza dominują właśnie te dwie odmiany – częściowa
i fragmentaryczna, a także układ z wyraźniejszą archaizacją dialogów niż narracji.
Wśród podtypów przoduje jednak kompozycyjno-tekstowy, którego zalążki również
można dostrzec w twórczości autora Bożych bojowników. Przeważa u niego podtyp
tekstowy, który również nie jest rzadki w powieściach historycznych. Najczęstsza kategoria stylizacji – umiarkowana – u Sapkowskiego przeplata się z minimalną, a najbardziej typowe rodzaje archaizacji głównej właściwej (rzeczywista i neoarchaizacja)
i funkcjonalnej (dialektyzacjo-archaizacja) dominują też w jego utworach. Odstępstwem
od tych zasad jest nieco większe znaczenie kolokwializacjo-archaizacji w tekstach
twórcy wiedźmina. Według archilektu najczęściej współwystępują ze sobą takie gatunki
archaizacji, jak selektywna, substytucjonalna i deformująca, co również pokrywa się ze
ARCHAIZACJA W WYBRANYCH UTWORACH ANDRZEJA SAPKOWSKIEGO
65
stylizacją Sapkowskiego. W opowiadaniach niezwiązanych z sagą wiedźmińską głównie
pojawiają się te dwie pierwsze cechy, natomiast deformacja ma największe znaczenie
w cyklach powieściowych. We wszystkich utworach przebadanych przez Dubisza pojawia się typ informacyjny, a manieryczny może występować jako poboczny. Taki sam
rozkład typów znajduje się w utworach Sapkowskiego, choć w słabiej archaizowanych
opowiadaniach niewiedźmińskich ten poboczny typ się nie pojawia (Dubisz: 117–138).
Różnice między twórczością Sapkowskiego a archilektem są subtelne i pozwoliłyby
na wpisanie autora fantasy w archilekt stylizacji powieści historycznej, gdyby nie stosowanie niedopuszczalnych w archaizacji anachronizmów (Kurkowska, Skorupka 1959:
325). Stosuje je często, nie tylko w formie drobnych neoarchaizmów z wieków następujących tuż po odtwarzanych czasach – wplata w XV-wieczny tekst nie tylko archaizmy z XVI czy XVII w., ale nawet z epok późniejszych, nie unikając form współczesnych, czasem nawet zaczerpniętych z science fiction czy współczesnego języka
mediów. Zarzut wprowadzania anachronizmów może dotyczyć tylko trylogii husyckiej,
której najbliżej do powieści historycznej. Jednak zastosowanych tam elementów nieprzystających do archaizacji nie można rozpatrywać w kategorii błędu. Autor w wywiadzie ze Stanisławem Beresiem stwierdza: „nie miałem ambicji Gołubiewa, oparłem się
po prostu na Sienkiewiczu, przy czym nie ograniczyłem się do przystających epoką
Krzyżaków, gdyż język Trylogii był zbyt piękny, by z niego zrezygnować” (Bereś,
Sapkowski 2005: 125).
Celem Sapkowskiego nie jest oddanie języka przedstawianych czasów czy miejsc,
ale odwołanie się do wartości estetycznych powszechnie rozpoznawalnych i cieszących
się uznaniem – stereotypu dawnego języka. W trylogii husyckiej ważne było także to, by
nie odciąć się od rozpoznawalnego stylu, stanowiącego – z zaskakującymi zestawieniami terminologii wysokiej i niskiej, archaicznej i współczesnej, oraz z grą językową
z odbiorcą – jeden z największych atutów tej twórczości, a który powstał w tekstach
fantasy, wymykających się zasadom zachowania realizmu językowego. Sapkowski jednak nieco powściągnął swój styl w trylogii husyckiej, gdyż charakteryzuje się ona najbardziej archaicznym językiem, mniejszą liczbą anachronizmów, częstszymi parafrazami źródeł, a pojawiające się w nich przejawy języka współczesnego są zwykle
uzasadnione odwołaniem do współczesności lub wskazaniem analogii między nią a historią. Jest to więc eksperyment odświeżający wzorzec powieści historycznej i poszerzający granice fantasy, co nie zawsze jest przyjmowane z entuzjazmem przez historyków, np. Janusza Tazbira (Bereś, Sapkowski 2005: 99).
Język Sapkowskiego nie odstaje zupełnie od tradycji literackiej – archaizmy
i nieprzystające do nich kolokwializmy łączył m.in. Aleksander Fredro w Zemście,
a w XX-leciu międzywojennym oraz czasach późniejszych częste jest stosowanie
archaizacji emocjonalno-intelektualnej w funkcji parodystycznej, groteskowej, satyrycznej czy komicznej, a w postmodernistycznych tekstach normę stanowi przemieszanie
stylów7. Zdaniem Beresia język narracji i bohaterów Sapkowskiego jest oparty na: „dobrze oswojonym dzięki Trylogii [Sienkiewicza] modelu polszczyzny sarmackiej (stylizacja Sienkiewiczowsko-Paskowska), urozmaiconej trochę germanizmami [...] i wtrętami z gwar śląskich” (Bereś, Sapkowski 2005: 124-25). Pisarz fantasy, ograniczając
archaizmy, zaciemniające czytelność i powodujące niezrozumienie tekstu, postępuje
zgodne z zasadą Sienkiewicza: „Język dawny polega więcej na toku, który ma prawie
7
Zob. Hasło postmodernizm w: Gazda 2000: 506.
JOANNA KACZERZEWSKA
66
powagę łaciny, nie zaś na sadzeniu dzikimi archaizmami. Jeśli chcesz, nasadzę ich tyle,
że nikt nie zrozumie, o co idzie, ale też tyle z tego” (Sienkiewicz 1956: 57).
Autor Bożych bojowników nie próbuje naśladować XV-wiecznej polszczyzny, ale
posługuje się archaizacją dla podkreślenia ogólnej niewspółczesności opisywanych zdarzeń oraz aby wywołać poczucie dużego oddalenia czasowego, a także – jak twierdzi
Mirosława Siuciak – odwołuje się do funkcjonującego w polskim powieściopisarstwie
i istniejącego w powszechnej świadomości „stereotypu mowy dawnych Polaków,
ukształtowanego w znacznej mierze przez Sienkiewicza” (Siuciak 2006: 249).
Sapkowski buduje archaizację w dużej mierze na partykułach i zaimkach, co oddala
go od Sienkiewiczowskiej wizji archaizacji. Autor Ogniem i mieczem krytycznie oceniał
tego typu praktyki i starał się: „unikać afektacji i rozmaitego »wżdy« i »przedsię« nie na
miejscu, którymi łata się nieuctwo” (Sienkiewicz 1956: 57). Jednak autor Bożych
bojowników z pewnością potrafi „odtworzyć sferę pojęć właściwą współczesnym
ludziom, co już jest rzeczą intuicji” (Sienkiewicz 1956: 57).
U Sienkiewicza nie odnajdziemy sformułowań sprzecznych z frazeologią opisywanych czasów. Natomiast Sapkowski, wplatając anachronizmy kontrastujące z archaizacją, uwypukla powiązania między światem przedstawionym a zdarzeniami aktualnymi
lub mającymi miejsce w nie tak zamierzchłej przeszłości. Autor igra w ten sposób
z uwagą czytelnika, który chcąc jedynie zatracić się w świecie przedstawionym i śledzić
losy bohaterów, jest zmuszony do refleksji nad teraźniejszością.
W sadze o wiedźminie archaizacja jest specyficzna, gdyż jej funkcją nie jest
umieszczenie akcji w realnym lub fikcyjnym ziemskim miejscu, ale ma ona oddawać
język alternatywnego uniwersum, które mogło podlegać innym przemianom dziejowym,
odmiennemu rozwojowi społeczeństw, ich języków, nauki i techniki. Według Mirosławy
Siuciak ten typ uniwersum pozwala na zastosowanie dowolnych środków stylistycznych,
gdyż nie istnieją wzorce w rzeczywistości (poza tendencjami wytworzonymi przez pisarzy fantasy). Nacisk na odtwarzanie językowego kolorytu jest więc mniejszy w powieściach fantastycznych niż w historycznych, głównie dlatego, że w tych pierwszych zawsze będzie to rodzaj stylizacji zastępczej. Tworzenie nowego wzorca pozwala w fantasy
na kreowanie heterogenicznego stylu językowego, w którym współistnieją na równych
prawach archaizmy, dialektyzmy, elementy mitologii słowiańskiej, neologizmy, terminologia fachowa, techniczna, naukowa, pseudonaukowa, kolokwializmy, estetyzmy,
wulgaryzmy, co podkreśla obcość wykreowanego świata. Zdaniem Siuciak takie zestawienie rozmaitych stylów nie jest spowodowane zaniedbaniem czy bezplanowością
języka, gdyż w klasycznej fantasy, wzorowanej na Tolkienie, dbałość o język to priorytet (Siuciak 2004: 96).
Sapkowski pokazał, że nie naśladuje niewolniczo cudzych wzorców, ale poddaje je
twórczej obróbce – tak jak imitując klasyczny styl i sztampowe motywy fantastyki
stworzył własną satyrę na patetyczność fantasy, tak też archaiczną stylizację przeplótł
zaskakującymi anachronizmami, tworząc językową mozaikę. To wszystko sprawia, że
głównym atutem jego twórczości nie jest fabuła, ale właśnie język i styl pełny archaizacji, anachronizmów, intertekstualnych odwołań, aluzji oraz gier słownych.
WYKAZ SKRÓTÓW
TH – trylogia husycka
BIBLIOGRAFIA
Teksty źródłowe
Co – Sapkowski, A. (1996). Chrzest ognia. Warszawa: SuperNOWA.
ARCHAIZACJA W WYBRANYCH UTWORACH ANDRZEJA SAPKOWSKIEGO
67
Bb – Sapkowski, A. (2004). Boży bojownicy. Warszawa: SuperNOWA.
C – Sapkowski, A. (2000). Coś się kończy, coś się zaczyna. Warszawa: SuperNOWA.
Cp – Sapkowski, A. (1995). Czas pogardy. Warszawa: SuperNOWA.
Ke –Sapkowski, A. (1994). Krew elfów. Warszawa: SuperNOWA.
Lp – Sapkowski, A. (2006). Lux perpetua. Warszawa: SuperNOWA.
M – Sapkowski, A. (2001). Maladie. W: A. Sapkowski, Świat króla Artura. Maladie. Warszawa:
SuperNOWA.
Mp – Sapkowski, A. (2011). Miecz przeznaczenia. Warszawa: SuperNOWA.
N – Sapkowski, A. (2005). Narrenturm. Warszawa: SuperNOWA.
Oż – Sapkowski, A. (2005). Ostatnie życzenie. Warszawa: SuperNOWA.
PJ – Sapkowski, A. (2011). Pani Jeziora. Warszawa: SuperNOWA.
Sb – Sapkowski, A. (2013). Sezon burz. Warszawa: SuperNOWA.
WJ – Sapkowski, A. (1997). Wieża Jaskółki. Warszawa: SuperNOWA.
Literatura przedmiotu
Bereś, S., Sapkowski, A. (2005). Historia i fantastyka. Warszawa: SuperNOWA.
Dubisz, S. (1991). Archaizacja w XX-wiecznej polskiej powieści historycznej o średniowieczu. Warszawa:
Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego.
Gazda, G. (2000). Słownik europejskich kierunków i grup literackich XX wieku. Warszawa: PWN.
Kurkowska, H., Skorupka, S. (1959). Stylistyka polska. Zarys. Warszawa: PWN.
Markiewicz, H. (2004). Notatki do historii motta w literaturze polskiej. W: H. Markiewicz. O cytatach
i przypisach (41–57). Kraków: Universitas.
Sienkiewicz, H. (1956). Listy do Mścisława Godlewskiego (1878–1904). E. Kiernicki (oprac.). Wrocław:
Zakład im. Ossolińskich, Wydawnictwo PAN.
Siuciak, M. (2006). Styl współczesnej powieści historycznej – na przykładzie najnowszej trylogii Andrzeja Sapkowskiego, Język Polski, LXXXVI, 4, 249.
Siuciak M. (2004). Wielojęzyczność i wielostylowość w polskiej literaturze fantasy – na przykładzie
prozy Andrzeja Sapkowskiego. W: M. Ruszkowski (red.), Wielojęzyczność w perspektywie stylistyki i poetyki
(93–106). Kielce: Wydawnictwo Akademii Świętokrzyskiej.
Tolkien, J. R. R. (2013). Władca Pierścieni, t. 1: Drużyna Pierścienia. M. Skibniewska (przeł.). Warszawa: Wydawnictwo MUZA S.A.
Wilkoń, A. (1999). Problemy stylizacji językowej w literaturze. W: A. Wilkoń, Język artystyczny. Studia
i szkice (91–114). Katowice: Śląsk.