terminy naukowe utworzone na podstawie polskiej terminologii

terminy naukowe utworzone na podstawie polskiej terminologii

Jerzy Staszewski
Sosnovec
UDK 811.162.1'373.46:51
TERMINY NAUKOWE UTWORZONE NA PODSTAWIE POLSKIEJ
TERMINOLOGII MATEMATYCZNEJ
Glavna zna~ilnost poljske matemati~ne terminologije je njen popolnoma slovanski zna~aj. Tega
dejstva pa ne moremo pripisati kaki puristi~ni tendenci, saj so te poljski jezikovni politiki povsem
tuje. Zdi se, da se je matemati~na terminologija razvijala spontano, novonastale termine pa je javnost
hitro sprejemala. Opaziti je mogo~e celo o`ivitev nekaterih arhaizmov, ki v drugih kontekstih ne bi
bili mogo~i, tu pa so u~inkovito onemogo~ili dvopomenskost. Konsekventno jih je uporabljala t. i.
Poljska {ola (S. Banach, H. Steinhaus), ob njej pa tudi logiki (K. Adjukiewicz). Ta terminologija
predstavlja solidno bazo temeljnih pojmov, ki pogosto prehaja tudi v pojmovnik drugih ved (npr.
filozofije in lingvistike).
Prispevek obravnava specifi~ni zna~aj poljske matemati~ne terminologije, ki se razlikuje od
terminologij, uporabljenih v ostalih slovanskih jezikih. Avtor `eli pojasniti fenomen neproblemati~nega prehajanja tega izrazja v druge subkode in v vsakdanjo govorno prakso. Matemati~ne termine
primerja s tehni{kimi (ki so v glavnem izposojeni iz drugih jezikov) in izrazjem biolo{ke znanosti
(kjer gre v glavnem za umetno tvorjene izraze). Avtor meni, da je mogo~e vi{jo stopnjo ekspanzije
matemati~nih pojmov (v primerjavi s prehodno mo~jo tehni~ne in biolo{ke terminologije) pojasniti z
njenim spontano razvijajo~im se doma~im zna~ajem.
terminologija, strokovni jezik, matematicna terminologija, subkodi, revitalizacija arhaizmov
The main characteristic of Polish mathematical terminology is its completely Slavic nature. This
can not be attributed to purist tendencies, as these are completely absent from Polish language policy.
It seems that the mathematical terminology developed spontaneously and that the new terms were
quickly accepted by the public. It is even possible to find the revival of certain archaisms that would
not be possible in another context, but which here effectively make ambiguity impossible.
Consequently, they are used by the so-called Polish school (Banach, Steinhaus) and by logicians
(Adjukiewicz). This terminology represents a solid foundation of basic concepts that often get
transferred into other disciplines, such as philosophy and linguistics. The paper discusses the
particular character of Polish mathematical terminology, which differs from that used in other Slavic
languages. The author would like to clarify the reason for the non-problematic transfer of these terms
into other sub-codes and into everyday use. Mathematical terms are compared with those from
technology (which are largely borrowed from other languages) and biology (which are mainly
artificially created expressions). The author believes that the higher level of expansion of
mathematical concepts (in comparison with the transitional strength of technical and biological
terms) can be explained by their domestic, spontaneous nature.
terminology, technical language, mathematical terminology, sub-codes, revival of archaisms
OBDOBJA 24
531
1 Podstawow¹ cech¹ polskiej terminologii matematycznej jest jej niemal czysto
s³owiañski charakter. Dotyczy to zarówno podstawowych terminów matematycznych, jak i specjalistycznych okreœleñ u¿ywanych w analizie matematycznej,
algebrze wy¿szej, czy geometrii analitycznej.
1.1 Przyk³ady podstawowych terminów matematycznych:
prosta, krzywa, k¹t, wielok¹t, poziomy, pionowy, prostopadl³y, równoleg³y, licznik,
mianownik, œrodkowa, szeœcian, prostopad³oœcian, sto¿ek, pierwiastek, potêga,
wspó³czynnik.
1.2 Przyk³ady terminów z analizy matematycznej:
ci¹g, zbie¿noœæ, rozbie¿noœæ, ca³ka, ró¿niczka, granica, przestrzeñ, wielomian, przybli¿anie, zwartoœæ, ci¹g³oœæ, podci¹g, warunki brzegowe, pochodna, ograniczonoœ,
uwik³anie w równanie’, dziedzina, noœnik.
1.3 Przyk³ady terminów z geometrii analitycznej:
p³aszczyzna, czworoœcian, bry³a, wieloœcian, przekrój, rzut, k³ad, rzutnia, wykreœlny,
rzutowaæ, wymiarowoœæ, uk³ad wspó³rzêdnych, wymiar, krzywizna, krzywa
zwyrodnia³a.
1.4 Przyk³ady terminów z algebry:
liczba urojona, rzeczywista, wymierna, doskona³a, odwzorowanie, przekszta³cenie,
przeliczalnoϾ, wyznacznik, macierz.
1.5 Przyk³ady podstawowych terminów matematyczno-logicznych:
twierdzenie (ros. teorema), pewnik (ros. aksioma), zasada (ros. princip), wzór (ros.
formula), czynnik (ros. faktor).
2 Okreœlenie “s³owiañski charakter” nale¿y rozumieæ oczywiœcie nie jako brak
europeizmu, lecz jedynie wiêksz¹ w porównaniu z innymi jêzykami s³owiañskimi
iloœæ powsta³ych form o charakterze rodzimym. Jest to o tyle zastanawiaj¹ce, ¿e
tendencje purystyczne s¹ w jêzyku polskim nieporównywalnie mniejsze ani¿eli w
innych jêzykach s³owiañskich (czeski, s³oweñski, chorwacki), a udzia³em form
rodzimych terminologia matematyczna wyróznia siê pozytywnie na tle innych
terminologii naukowych. Rodzime formy powsta³y spontanicznie, ingerencja
jêzykoznawców ze wzglêdu na hermetyczny charakter tej dziedziny wiedzy nie
mog³a byæ wielka. Co wiêcej, podstawowe terminy powsta³y w epoce, gdy jêzyk
polski nie mia³ statusu jêzyka pañstwowego, a funkcjonowanie polskich instytucji
bylo niezwykle ograniczone.
Istotn¹ cech¹ polskiej terminologii matematycznej jest jej trwa³oœæ bêd¹ca
skutkiem przyswojenia, akceptacji przewa¿nie udanych pod wzglêdem s³owotwórczym propozycji. Terminy matematyczne nie ulegaj¹ w zasadzie istotnej korekturze.
Na marginesie wspomnieæ mo¿na o formach ewidentnie gwarowych, czego
przyk³adem mo¿e byæ u¿ycie czasownika wybraæ w sensie wyj¹æ typowe dla gwary
532
OBDOBJA 24
lwowskiej, np. z ci¹gu wybraæ podci¹g zbie¿ny. Wymieniæ tu mo¿na funkcjonuj¹ce
w ¿argonie naukowym okreœlenia banachy, hilberty w sensie przestrzeñ Banacha,
przestrzeñ Hilberta, transfourierowaæ tj. dokonywaæ transformacji Fouriera.
3 Bardzo charakterystyczn¹ cech¹ polskiej terminologii matematycznej jest
o¿ywienie w niej pewnych archaizmów jêzykowych tak leksykalnych, jak i morfologicznych. Niektóre ze wspomnianych tu archaizmów leksykalnych faktycznie nie
funkcjonuj¹ poza matematycznym kontekstem. Klasycznymi przyk³adami by³by tu
terminy: macierz (ang. matrix), silnia (ang. factorial), noœnik (ang. carrier), wyznacznik (ang. determinant).
Niekiedy mamy do czynienia z u¿yciem jako terminów matematycznych
archaizmów wprawdzie obecnych w jêzyku potocznym, jednak¿e wykazuj¹cych
wzglêdnie nisk¹ czêstotliwoœæ. W tej kategorii mo¿na by wskazaæ jako przyk³ady
terminy:
funkcja uwik³ana (ang. implicit function),
krzywa zwyronia³a (ang. reduced curve),
pochodna (ang. derivative),
ró¿niczka (ang. differential),
ca³ka (ang. integral).
Szczególnie wyraŸne jest o¿ywienie w jêzyku matematyki ca³ej kategorii
fleksyjnej faktycznie istniej¹cej tylko teoretycznie w jêzyku potocznym. Idzie tu o
oboczn¹ koñcówkê -ij/-yj gen.pl. rzeczowników rodzaju ¿eñskiego zakoñczonych
w nom. sing. na -ja. Istnieje ona w jêzyku mówionym tylko teoretycznie obok
jedynie faktycznie u¿ywanej koñcówki gen. pl. -ii/-ji, identycznej z koñcówk¹ gen.
sing. Jêzyk matematyki wykorzystuje tê archaiczn¹ koñcówkê dla wyeliminowania
dwuznacznoœci:
linii (gen.sing.), linij (gen.pl),
funkcji (gen.sing.), funkcyj (gen.pl),
mutacji (gen.sing.), mutacyj (gen.pl.),
dystrybucji (gen.sing.), dystrybucyj (gen.pl).
4 Terminy matematyczne w naturalny sposób przenikaj¹ do innych dziedzin
wiedzy tak nauk œcis³ych, jak przyrodniczych i humanistycznych, a stamt¹d do
jêzyka publicystyki i ( w coraz wiêkszym stopniu) do jêzyka potocznego. W wyniku
tego procesu polski jêzyk publicystyki (o ile jest on staranny) wyróznia siê na tle
innych jêzyków s³owiañskich stopniem wykorzystania rodzimych terminów
naukowych wywodz¹cych siê z jêzyka matematyki. Mo¿na to zilustrowaæ
typowymi przyk³adami wystêpuj¹cymi z wielk¹ czêstotliwoœci¹ w jêzyku
potocznym: pionowy, poziomy, zwartoœæ, rozproszenie, rzutowaæ, przek³adaæ siê,
prze³o¿enie, byæ pochodn¹, potêgowaæ, odwzorowywaæ, ogniskowaæ, warunki
brzegowe, sprowadzaæ do wspólnego mianownika.
OBDOBJA 24
533
Z punktu widzenia jêzykoznawstwa istotne bêdzie przenikanie okreœleñ pochodz¹cych z terminologii matematycznej do lingwistyki, najczêœciej za poœrednictwem
okreœleñ u¿ywanych w logice, jak na przyk³ad:
powszechny (ang. universal),
powszechniki (ang. universals, ³ac. universalia),
przes³anka – wniosek (³ac. premissum – conclusso),
oznaczony – nieoznaczony (ang. determinate – indeterminate),
wyznaczaæ (ang. enumerate),
rz¹dek (ang. string),
rzeczywisty (ang. real),
zasady formowania (ang. rewrite rules),
zasady przekszta³cania (ang. trasformations),
to¿samoœæ (ang. identity),
punkt odniesienia (ang. point of reference).
Godnym odnotowania (a nie odnosi siê to jedynie do terminów jêzykoznawczych) jest fakt, ¿e u¿ytkownik jêzyka polskiego rozmawiaj¹c po polsku ze
S³owianinem lub znaj¹cym polski cudzoziemcem odruchowo preferuje terminy
miêdzynarodowe, je¿eli ma do dyspozycji dublety terminologiczne. Mamy wiêc do
czynienia ze specyficzn¹ odmian¹ »special Polish«. Zjawisko to jest byæ mo¿e
bliskie sytuacji jêzykowej, gdy terminy rodzime zarezerwowane sa dla rzeczy i
zjawisk »swojskich«: Rzeczpospolita (tylko Polska) – republika (ka¿dy inny kraj),
Sejm (tylko Polska) –parlament (ka¿dy inny kraj), pose³ – deputowany, oszo³om –
fanatyk, nawiedzony – maniak.
Z podobnym (zewnêtrznie) zjawiskiem mamy do czynienia w przypadku
tekstów pseudonaukowych (tzw. naukawych), gdzie nasycenie ich obcojêzycznymi
terminami ma sprawiaæ na odbiorcy fachowoœci i kompetencji.
Pobie¿ne nawet zestawienie polskiej terminologii logicznej z rosyjsk¹ (inne jêzyki
s³owiañskiej z racji z niewielkiego udzia³u rodzimych terminów w tej dziedzinie
wiedzy nie dostarczaj¹ tu odpowiedniej liczby przyk³adów) wykazuje pewn¹
przewagê wyrazów rodzimych w terminologii polskiej (choæ bywaj¹ równie¿
przyk³ady odwrotne). Mo¿na to zilustrowaæ nastêpuj¹cymi przyk³adami, w których
polskiemu wyrazowi rodzimemu odpowiada w rosyjskim termin miêdzynarodowy:
równowa¿noœæ (ros. ekvivalentnost’),
stosunek przechodni (ros. tranzitivnoe otnošenije),
stosunek zwrotny (ros. refeksivnoe otnošenije).
Odwrotne przyk³ady s¹ bardzo nieliczne:
aksjomat ekstensjonalnoœci (ros. aksioma objomnosti)
5 Nie mo¿e zatem dziwiæ fakt, ¿e spójna, w du¿ym stopniu rodzima terminologia
matematyczna sta³a siê wzorcem (ang. pattern) dla opisu nowych zjawisk niekoniecznie przedstawianych naukowo, wyra¿anych w jêzyku potocznym i staje siê
punktem odniesienia (ang. point of reference) dla ich kategoryzacji. Frekwencja
534
OBDOBJA 24
u¿ywanych w jêzyku potocznym (i odmianach do niego zbli¿onych, jak jêzyk
publicystyki i internetu) jest tak znaczna, i¿ mo¿na zaryzykowaæ twierdzenie, ¿e
konkuruj¹ one skutecznie z odniesieniami do literatury i historii, staj¹ siê bardziej
przejr¿yste i uniwersalne. Zjawisko (ang. phenomenon) to niemal nie jest dostrzegane w procesie nauczania jêzyka. Jego nieuwzglêdnianie prowadzi do trywializacji
(czêsto wrêcz infantylizacji) wypowiedzi w jêzyku nauczanym. Rutynowe metody
nauczania sprowadzaj¹ siê do opanowania elementarnego s³ownictwa i podstaw
gramatyki. Tematyka konwersacji dotyczy poza codziennymi sytuacjami podawania podstawowych faktów z historii kultury, rozumianej wy³¹cznie jako literatura i
historia narodu. Dorobek nauk œcis³ych, ich terminologia, obecna wyraŸnie w
potocznych odmianach jêzyka mówionego pozostaje ca³kowicie poza polem uwagi
organizatorów nauczania i popularyzatorów kultury kraju. Jest to zastanawiaj¹ce o
tyle, ¿e w przypadku popularyzacji kultury polskiej, literatura nie jest t¹ dziedzin¹,
w której (mimo nagród Nobla) mo¿na mówiæ o osi¹gniêciach na œwiatowym
poziomie, a takim jest dorobek polskiej szko³y matematycznej.
Nie jest niestety czêsto uwzglêdniany podstawowy model porz¹dkowania
rzeczywistoœci oparty na kategoriach okreœlonych rodzimymi nazwami.
Literatura
GO£¥B, Z., HEINZ, A., POLAÑSKI, K., 1968: S³ownik terminologii jêzykoznawczej, Warszawa:
PWN.
Ma³a encyklopedia logiki, 1970. Red.W. Marciszewski. Wroc³aw, Warszawa, Kraków:
Ossolineum.
QUINE, Willard Van Orman, 1974: Logika matematyczna. Warszawa: PWN.
OBDOBJA 24
535