Otwórz plik pdf - Księga Sprawiedliwych Wśród Narodów Świata

231
Księga
Sprawiedliwych wśród Narodów Świata
Ratujący Żydów podczas Holocaustu
POLSKA
Redaktor naczelny
Israel Gutman
Redaktorzy współprowadzący
Sara Bender, Shmuel Krakowski
Ú
YAD VASHEM
Jerozolima
232
BARTOSZEWSKI, WŁADYSŁAW
Bartoszewski, Władysław
Od września 1942 roku, jeszcze przed utworzeniem
„Żegoty”, Władysław Bartoszewski był członkiem
Tymczasowego Komitetu Pomocy Żydom. Gdy
w grudniu 1942 roku utworzono „Żegotę”, Bartoszewski (pseudonim „Ludwik”) całym sercem zaangażował się w pracę dla organizacji, ale też pomagał
wielu żydowskim uciekinierom na własną rękę.
W „Żegocie” Bartoszewski reprezentował Front Odrodzenia Polski, tajną organizację katolicką i pracował jako zastępca szefa Referatu Żydowskiego w Departamencie Spraw Wewnętrznych Delegatury Rządu. Bartoszewski ocalił życie wielu Żydom, którzy
po ucieczce z getta warszawskiego ukrywali się po
„aryjskiej” stronie miasta lub na prowincji. Zaangażowany w podziemną działalność, utrzymywał ścisłe kontakty z żydowskimi przedstawicielami „Żegoty”, w tym z Leonem Feinerem (Fajnerem), reprezentującym Bund, i Adolfem Bermanem, reprezenWładysław Bartoszewski
tantem Żydowskiego Komitetu Narodowego. Do
obowiązków Bartoszewskiego należało także wysyłanie do Anglii i Stanów Zjednoczonych informacji
na temat sytuacji Żydów w Polsce pod okupacją niemiecką. Później pisarka Rachela Auerbach i dr Adolf
Berman zaświadczyli, że podczas okupacji Bartoszewski, po wojnie szanowany dziennikarz i publicysta, podejmował wszelkie wysiłki, aby polska opinia publiczna dowiedziała się o heroizmie polskich
Żydów. Opublikował wiele artykułów i esejów cenionych za obiektywność i życzliwość wobec narodu
żydowskiego, a także przyczynił się do budowy wzajemnego zbliżenia między Polakami a Żydami.
14 grudnia 1965 r. Instytut Yad Vashem nadał Władysławowi Bartoszewskiemu tytuł Sprawiedliwego wśród Narodów Świata.
Dobraczyński, Jan
Podczas okupacji Jan Dobraczyński, literat, czło-
nek Stronnictwa Narodowego, kierownik Referatu
Opieki nad Dzieckiem Wydziału Opieki Społecznej
Zarządu Miejskiego w Warszawie, pomagał „Żegocie”, przekazując członkom organizacji fałszywe dokumenty dla dzieci żydowskich, potwierdzające ich
sieroctwo, brak środków do życia lub braki w wykształceniu, dzięki czemu mogły zostać umieszczone
w różnych instytucjach katolickich (zwykle były to
klasztory). Zlecał podwładnym tworzenie dla żydowskich dzieci fikcyjnych świadectw, które potwierdzał
swoją służbową pieczęcią. Chociaż w większości przypadków pracownicy i szefowie instytucji, do których trafiały dzieci, wiedzieli, że są to Żydzi, zgadzali się na ich przyjęcie. Dobraczyński, który traktował swoją pracę jako część walki z wrogiem,
umieścił w różnych katolickich instytucjach około
300 dzieci żydowskich, nie oczekując niczego w zamian. Dzięki podjętym przez niego rygorystycznym
środkom ostrożności żadne z dzieci nie zostało zdemaskowane.
12 września 1993 r. Instytut Yad Vashem nadał Janowi
Dobraczyńskiemu tytuł Sprawiedliwego wśród Narodów
Świata.
KOSSAK-SZCZUCKA (SZATKOWSKA), ZOFIA
Fogg, Mieczysław
Mieczysław Fogg z Warszawy, przed wojną jeden
z najbardziej znanych piosenkarzy polskich, nie opuścił żydowskich przyjaciół podczas okupacji niemieckiej. Z inicjatywy Fogga Ignacy Singer (znany jako
Ivo Wesby), kierownik muzyczny kabaretu „Qui pro
Quo”, uciekł z getta warszawskiego wraz z żoną Lolą
i córką. Fogg udzielił schronienia Singerom w swoim mieszkaniu, gdzie przebywali do zakończenia
wojny. Po wyzwoleniu wyemigrowali do Stanów
Zjednoczonych. Fogg przez kilka dni ukrywał także w swoim mieszkaniu przyjaciela, Stanisława
Templa, inżyniera z Wilna, który pracował dla wytwórni płytowej. Mimo ostrzeżeń Fogga Tempel
udał się do getta, aby połączyć się ze swoją rodziną.
Również nauczyciel śpiewu, Stanisław Kopf, znalazł schronienie w mieszkaniu Fogga, aż do momentu uzyskania fałszywych dokumentów, dzięki
którym mógł wyjechać z Warszawy. Ignacy Zalcsztajn, inny żydowski przyjaciel Fogga, ukrył się
w mieszkaniu dozorcy w kamienicy, w której mieszkał Fogg, a on dostarczał mu żywność i pieniądze.
Po wojnie Zalcsztajn wyemigrował do Belgii. Wśród
polskich elit Fogg był znany z liberalnych poglądów i humanitarnych zasad, które skłoniły go do
pomocy przyjaciołom żydowskim w najciemniejszym
okresie ich życia.
26 października 1989 r. Instytut Yad Vashem nadał Mieczysławowi Foggowi tytuł Sprawiedliwego wśród Narodów
Świata.
Iwaszkiewicz, Jarosław
Iwaszkiewicz, Anna z Lilpopów
Polski pisarz i poeta Jarosław Iwaszkiewicz mieszkał z żoną Anną w swym majątku w Podkowie Leśnej w pobliżu Warszawy. W czasie okupacji Iwaszkiewiczowie pomagali prześladowanym znajomym,
opiekowali się nimi i znajdowali im kryjówki. Pomogli m.in. małżeństwu Muszkatów i ich córce Anieli, którzy zamieszkali u przyjaciół Iwaszkiewiczów
w Milanówku. Pisarz wraz z żoną opiekowali się
nimi aż do wyzwolenia. Inny żydowski uchodźca,
233
nazwiskiem Gelbart, oraz jego syn Wiesław znaleźli
schronienie w domu Iwaszkiewiczów, skąd później
przewieziono ich do bezpiecznej kryjówki w pobliskich Bogiewicach, gdzie pozostali do wyzwolenia
tego terenu w styczniu 1945 roku. Iwaszkiewiczowie pomogli również rodzinie Karwasserów, którzy
kilka dni przed wybuchem wojny kupili ziemię od
Anny Iwaszkiewicz. Choć Karwasserowie zapłacili
za działkę, wybuch wojny spowodował, że nie zmieniono właściciela posesji. Gdy Karwasserów zamknięto w getcie w Warszawie, Anna zwróciła im
wszystkie pieniądze i dostarczyła fałszywe „aryjskie”
dokumenty, co uratowało im życie. Państwo Iwaszkiewicz ukrywali też panią Kramsztyk wraz z córką
Joanną, gdy Niemcy odkryli ich dotychczasową kryjówkę w miejscowości Kobyłka (mąż Kramsztyk
ukrywał się u polskich znajomych). Gdy okazało się,
że trzeba jak najszybciej operować Joannę, Anna
Iwaszkiewicz poprosiła o pomoc krewnego, znanego chirurga, ratując dziewczynce życie. Iwaszkiewiczowie pomogli również ocalić życie lekarzowi
żydowskiemu, profesorowi Ludwikowi Wertensteinowi, i jego córce Wandzie.
21 stycznia 1988 r. Instytut Yad Vashem nadał Annie
i Jarosławowi Iwaszkiewiczom tytuły Sprawiedliwych wśród
Narodów Świata.
Kossak-Szczucka (Szatkowska), Zofia
Podczas wojny Zofia Kossak-Szczucka (Szatkow-
ska po drugim mężu) mieszkała w Warszawie. Od
1939 roku działała w polskim podziemiu i od początku 1941 roku zaangażowała się w działalność
organizacji katolickiej o nazwie Front Odrodzenia
Polski. 11 sierpnia 1942 roku, po tym jak naziści
rozpoczęli eksterminację mieszkańców warszawskiego getta, Zofia Kossak napisała apel, zatytułowany
Protest, który został opublikowany w formie ulotki.
„Świat patrzy na tę zbrodnię – czytamy w ulotce –
straszliwszą niż wszystko, co widziały dzieje i – milczy. Rzeź milionów bezbronnych ludzi dokonywa się
wśród powszechnego, złowrogiego milczenia. [...]
Tego milczenia dłużej tolerować nie można. [...] Kto
milczy w obliczu mordu – staje się wspólnikiem
234
MIŁOSZ, CZESŁAW
mordercy. Kto nie potępia – ten przyzwala”. Zofia
była również jedną z inicjatorek Tymczasowego Komitetu Pomocy Żydom, przekształconego w Radę
Pomocy Żydom „Żegota” przy Delegaturze Rządu
RP. Będąc jedną z czołowych działaczek „Żegoty”,
zaangażowana była w ratowanie wielu ludzi. „Jej
indywidualne inicjatywy i wysiłki, mające na celu
uratowanie prześladowanych od śmierci, ograniczyły jej działalność w innych dziedzinach. Była poszukiwana przez gestapo, a mimo to pojechała do Krakowa tylko po to, by ocalić osierocone żydowskie
dziecko”, napisał Władysław Bartoszewski*. 25
września 1943 roku Zofia została zatrzymana przez
niemiecki patrol. Podejrzewali, że jest Żydówką
i ma fałszywe dokumenty. Po dziesięciodniowym pobycie w więzieniu na Pawiaku została przewieziona
do KL Auschwitz, a stamtąd wiosną 1944 roku
z powrotem na Pawiak. (Swoje doświadczenia z KL
Auschwitz opisała w słynnej książce Z otchłani). Po
powstaniu warszawskim w sierpniu 1944 roku ZoZofia Kossak-Szczucka (Szatkowska)
fia znalazła się w Częstochowie. Latem 1945 roku
powróciła do Warszawy.
13 września 1982 r. Instytut Yad Vashem nadał Zofii Kossak-Szczuckiej (Szatkowskiej) tytuł Sprawiedliwej wśród
Narodów Świata.
Miłosz, Czesław
Miłosz, Andrzej
Czesław Miłosz, znany polski poeta i autor sławne-
go wiersza Campo di Fiori, dotyczącego powstania w
getcie warszawskim, późniejszy laureat Nagrody
Nobla w dziedzinie literatury, jeszcze przed wojną
znany był ze swych liberalnych poglądów. Podczas
okupacji mieszkał w Warszawie, gdzie aktywnie
działał w szeregach „Wolności”, podziemnej organizacji socjalistycznej. W jej ramach niósł pomoc
Żydom ukrywającym się po „aryjskiej” stronie miasta. W tym samym czasie jego brat Andrzej Miłosz,
mieszkający w Wilnie, także czynnie działał w podziemiu polskim. W 1943 roku Andrzej przemycił
do Warszawy ukrytych w ciężarówce Seweryna Trossa i jego żonę. Czesław przyjął Trossów, znalazł im
kryjówkę i wsparł finansowo. Pomógł także Żydówkom, Felicji Wołkomińskiej, jej siostrze i bratowej,
które zbiegły z Warszawy w przededniu powstania
w tamtejszym getcie. Trossowie zginęli w powstaniu warszawskim. Wołkomińska przeżyła i w 1957
roku wyemigrował do Izraela.
25 lipca 1989 r. Instytut Yad Vashem nadał Czesławowi
Miłoszowi i jego bratu Andrzejowi Miłoszowi tytuły Sprawiedliwych wśród Narodów Świata.
Pankiewicz, Tadeusz
Polski aptekarz, Tadeusz Pankiewicz, przekupił nie-
mieckie władze w Krakowie, żeby móc nadal prowadzić aptekę na terenie getta. Jako farmaceuta, Pankiewicz oddał się do dyspozycji zamieszkujących
getto Żydów. Nie tylko zaopatrywał ich w lekarstwa, ale zamienił też swoją aptekę w miejsce spotkań inteligencji getta. Żydzi spotykali się tam, żeby
zdobyć aktualne wiadomości spoza getta i utrzymywać kontakty z ludnością z „aryjskiej” strony mia-
ULMA, JÓZEF
sta. Nie bacząc na zagrożenie życia, Pankiewicz
wykorzystywał aptekę, żeby pomagać Żydom i ich
ratować. Podczas jednej z „akcji” przeprowadzonych
przez Niemców w getcie Pankiewicz ukrył w aptece
doktora Abrahama Mirowskiego wraz z Ireną Cynowicz (z domu Halpern), osadzoną w getcie w 1942
roku. Cynowicz udało się uciec z grupy Żydów zabranych do getta podczas „akcji”, a Pankiewicz schował ją pod ladą i zasłonił własnym ciałem, ratując ją
przed zabraniem do transportu. Irena znała wcześniej Pankiewicza, ponieważ odwiedzała jego aptekę, żeby kupić lekarstwa dla chorej matki. Pankiewicz odmówił przyjęcia pieniędzy, a później Irena
dowiedziała się, że nie była jedyną osobą w getcie,
która otrzymywała lekarstwa za darmo. Działania
Pankiewicza wynikały z pobudek humanitarnych i
patriotycznych, a wielu z tych, którym pomógł, zawdzięcza mu życie. Mirowski i Cynowicz, którzy po
wojnie wyemigrowali do Izraela, zaświadczyli po latach o wielu działaniach Pankiewicza, mających na
celu ocalenie krakowskich Żydów. Po latach Pankiewicz napisał wspomnienia pt.: Apteka w getcie krakowskim, opublikowane także przez Instytut Yad
Vashem w języku hebrajskim, gdzie przedstawił obraz codziennego życia w getcie: cierpienie Żydów,
ich wytrwałość i życie na co dzień, a także brutalność Niemców.
10 lutego 1983 r. Instytut Yad Vashem nadał Tadeuszowi Pankiewiczowi tytuł Sprawiedliwego wśród Narodów
Świata.
Sendlerowa, Irena
Mieszkająca w Warszawie Irena Sendlerowa po
utworzeniu „Żegoty” została jedną z jej głównych
współpracowniczek. Praca w Wydziale Opieki Społecznej Miasta Warszawy umożliwiła jej prowadzenie działalności podziemnej. We wrześniu 1943 roku
Sendlerową mianowano kierownikiem referatu dziecięcego „Żegoty”. Sendlerowa, konspiracyjny pseudonim „Jolanta”, wykorzystywała swoje kontakty
z sierocińcami i ochronkami, by wysyłać do nich dzieci żydowskie. Wiele z nich umieszczono w Domu
235
Dziecka Sióstr Rodziny Marii w Warszawie i religijnych instytucjach prowadzonych przez zakonnice
niedaleko Chotomowa (dystrykt warszawski) i w Turkowicach (powiat Hrubieszów, dystrykt lubelski). Pod
koniec 1943 roku Sendlerową aresztowano, ale działacze podziemni przekupili urzędników niemieckich
i ją wypuszczono. Po uwolnieniu, mimo iż wiedziała, że władze się nią interesują, kontynuowała podziemną działalność. Dokładna liczba dzieci uratowanych przez Irenę Sendlerową pozostaje nieznana.
W 1983 roku zaproszono ją do Izraela, by opowiedziała o losie żydowskich dzieci podczas Zagłady.
19 października 1965 r. Instytut Yad Vashem nadał
Irenie Sendlerowej tytuł Sprawiedliwej wśród Narodów
Świata.
Ulma, Józef
Ulma, Wiktoria
W czasie wojny Józef i Wiktoria Ulmowie miesz-
kali wraz z szóstką swoich dzieci w wiosce Markowa
(powiat Jarosław, dystrykt krakowski). Ich dom był
położony w pewnym oddaleniu od wioski. Jesienią
1942 roku do domu Ulmów zapukała żydowska
rodzina Szalów i poprosiła o schronienie na czas zimy.
Ulmowie przyjęli sześcioosobową rodzinę, wraz
z dwoma córkami państwa Goldman z Markowej.
Stanisław Niemczak, który był sąsiadem Ulmów, napisał: „Żydzi pozostali na gospodarstwie Ulmów
i spali na poddaszu domu... Nigdy się jakoś specjalnie nie ukrywali, ponieważ wszyscy pomagali w prowadzeniu gospodarstwa”. 23 marca 1944 roku do
Markowej przyjechała z Łańcuta policja niemiecka.
Znaleźli Żydów i zastrzelili ich, następnie zamordowali całą rodzinę Ulmów – Józefa, Wiktorię (w siódmym miesiącu ciąży) oraz szóstkę ich dzieci: Stanisławę, Barbarę, Władysława, Franciszka, Marię
i Antoninę. Najstarsze z dzieci Ulmów zaczynało dopiero naukę w szkole podstawowej.
13 września 1995 r. Instytut Yad Vashem nadał Józefowi
i Wiktorii Ulmom tytuły Sprawiedliwych wśród Narodów
Świata.