Po co nam to miejsce? – pdf do pobrania

W jednym z najruchliwszych miejsc Krakowa,
w pobliżu Ronda Mogilskiego, znajduje się obszar
jakby wyjęty z innego świata: oaza zieleni, spokoju
i tradycji – Ogród Botaniczny Uniwersytetu Jagiellońskiego. Dla jednych krakowian jest to miejsce nauki,
odpoczynku czy wspomnień, dla innych zaś –
przeszkoda na drodze postępu,
blokująca na przykład realizację projektów budowy nowych supermarketów. To właśnie z ust tych
drugich pada najczęściej pytanie – „po co nam ten
ogród?”.
Krakowski ogród jest najstarszym z polskich
ogrodów botanicznych. Powstał w 1783 r. na terenie
peryferyjnej dzielnicy Krakowa – Wesołej. Inicjatorem jego założenia był Hugo Kołłątaj, a pierwszym
dyrektorem Jan Jaśkiewicz. Już od początku swego
istnienia ogród związany był z Uniwersytetem Jagiellońskim, a obecnie jest jednym z zakładów Instytutu
Botaniki. W 1976 r. uznano go natomiast za zabytek
kultury narodowej.
Czym jednak w ogóle jest ogród botaniczny?
To miejsce mogące się pochwalić kolekcjami roślin,
stanowiącymi podstawę zarówno dla naukowych
badań jak i do nauczania botaniki. Ważną funkcją
ogrodu botanicznego jest także popularyzowanie
wiedzy poprzez udostępnianie swych zbiorów szerokiej publiczności, a także ochrona przyrody. Jednak
tym, co przede wszystkim stanowi o popularności
ogrodów botanicznych jest oferowana przez nie
możliwość poznania egzotycznych, niespotykanych
na co dzień gatunków roślin. Przyjrzyjmy się bliżej
podstawowym funkcjom ogrodów botanicznych.
bogdan zemanek
Najistotniejszym zadaniem każdego ogrodu botanicznego jest stworzenie jak najbogatszych i najbardziej różnorodnych kolekcji roślinnych. W praktyce ogrody uniwersyteckie, nastawione na dydaktykę
mają te kolekcje dosyć podobne – jest to zazwyczaj
dział systematyki roślin, ekologii, genetyki, geografii
roślin, czasem dział roślin leczniczych, ozdobnych,
arboretum, czyli kolekcja roślin drzewiastych, oraz
kolekcje szklarniowe roślin egzotycznych. Możemy
wiec powiedzieć, że owe ogrody są „żywymi muzeami botanicznymi”.
W drugiej połowie XX w. przed ogrodami
botanicznymi na świecie pojawiło się nowe zadanie – ochrona i zachowanie ginących składników
flory. Funkcję tę ogrody spełniały (może częściowo
nieświadomie) od dawna. Świadczy o tym fakt zachowania w kolekcjach tych roślin, które wyginęły
po co nam to miejsce?
o ogrodzie botanicznym w krakowie
28
w naturze wiele lat temu. Obecnie jednak akcja
ta nabrała cech instytucjonalnych: ustalono programy i metody działania w tej sprawie. Rzadkie rośliny
flory krajowej cieszą się wśród ogrodników-amatorów
i kolekcjonerów dość dużym zainteresowaniem, które przejawia się pozyskiwaniem gatunków ze stanowisk naturalnych. Przeciwdziałać temu procederowi
można, m.in. poprzez oferowanie zainteresowanym
rzadkich roślin pochodzących z uprawy ogrodowej.
Rozpropagowanie roślin o znanym pochodzeniu
a jednocześnie zdejmuje z ogrodu botanicznego ciężar stałego utrzymywania wielu roślin w kolekcjach
i umożliwia zajęcie się innymi gatunkami. Idea
uprawy gatunków rzadkich i ginących roślin bardzo
powoli zyskuje akceptację, choć w odniesieniu
do zagrożonych zwierząt praktyka ta stosowana
jest już od dawna.
Kolejną istotną funkcją ogrodów botanicznych
jest prezentacja i badania rzadkich i egzotycznych
gatunków roślin. Badania tego typu mają w Ogrodzie Botanicznym UJ długą, bo sięgającą czasów
powstania ogrodu, tradycję. Już na początku XIX w.
pracujący tu uczeni przywozili z bliższych i dalszych
wypraw rośliny, które następnie starano się utrzymać
w uprawie i obserwować ich zachowanie. Ale obiektem zainteresowań i dociekań były nie tylko rośliny
tropikalne i egzotyczne. W 1865 r. powstał bardzo
nowoczesny jak na owe czasy program badań flory
krajowej. Znaczący udział w realizacji tego programu
miał Ogród Botaniczny UJ – w tutejszej pracowni
naukowej rodziły się nowe pomysły dotyczące badań
flory ziem polskich i jej popularyzacji, np. założenie
działu „flory polskiej”, podzielonego na mniejsze
działy, jak: „skałki podkrakowskie”, „Podole”, „Karpaty” i wiele innych.
Kolekcje ogrodów botanicznych zawierają często rośliny niezwykle cenne z punktu widzenia historii
ogrodnictwa. Ponieważ kolekcje te nie ulegają tak
silnej presji ekonomicznej (opłacalność produkcji)
czy sprawom mody, zachowały się w nich stare
odmiany roślin ozdobnych lub użytkowych. W obliczu niezwykle szybkich przemian w ogrodnictwie
i wobec zanikania interesujących odmian, poszukiwanie i gromadzenie roślin ma niebagatelne znaczenie – pozwala udokumentować i zilustrować drogę
wszystkie fot. w artykule: A. Mróz
zwiększa też prawdopodobieństwo
przetrwania gatunku w uprawie,
29
powstawania określonych gatunków. Przykładem
może być znajdująca się w krakowskim ogrodzie
kolekcja starych róż.
Duże zasługi w prezentowaniu historii sztuki
ogrodniczej mają nie tylko kolekcje roślinne, ale
także sama kompozycja ogrodu. Przednia część
Ogrodu Botanicznego UJ jest jedynym zachowanym w Krakowie
barokowym założeniem ogrodowym
w stylu francuskim.
Widoczne jest to jedynie w ogólnym układzie kwater,
natomiast dobór roślin i przeznaczenie poszczególnych działów zmieniły się już dawno. Z kolei część
za stawem ma cechy ogrodu krajobrazowego w stylu
angielskim, romantycznym. Zachowały się nawet altany, nastrojowe alejki z kamiennymi ławkami i resztki kopca widokowego, z którego kiedyś można było
podziwiać dolinę Wisły. Te zachowane fragmenty
pozwalają z jednej strony odtworzyć i utrzymać
jednolitość stylistyczną danego założenia, z drugiej
zaś strony rzucają światło na obowiązujące mody
i tendencje w planowaniu ogrodów w czasie ich
powstawania.
Ogrody botaniczne spełniają także ważne role
społeczne – tak jak dla naukowca są okazją do zgłębiania tajników botaniki i innych nauk jej pokrewnych,
tak w przypadku laika okazują się mieć nieocenione
zasługi w popularyzowaniu niespecjalistycznej, przystępnej wiedzy.
W ostatnich latach bardzo mocno ujawniło
się zapotrzebowanie na informację oraz edukację
przyrodniczą. Wynika to z coraz większej przepaści
dzielącej ludzi od natury. Edukacja przyrodnicza
ma dwojakie znaczenie – pozwala oswoić (zwłaszcza mieszkańców miast) z przyrodą oraz uświadomić
wszystkim, że są częścią natury i od niej zależą.
I znów okazuje się, że ogrody botaniczne, dysponujące różnorodnymi kolekcjami i kadrą przygotowaną do kontaktów z publicznością, mogą sprostać
tym wyzwaniom. Kształtowanie właściwej postawy
wobec przyrody, zwłaszcza u dzieci i młodzieży,
30
ma znaczenie niemalże priorytetowe. Ogród Botaniczny ze swoimi kolekcjami jest idealnym miejscem
do tego typu działań.
Popularyzacja wiedzy przyrodniczej w ogrodach
botanicznych prowadzona jest w różny sposób.
Najczęściej jest to wspomniana już bierna funkcja
„żywego muzeum”, gdzie zwiedzający zapoznają
się z różnymi formami roślin, korzystając z objaśnień
na tabliczkach lub posiłkując się stosowną literaturą. Istniejące przy Ogrodzie Muzeum Botaniczne
pokazuje z kolei te aspekty botaniki, które trudne
są do zaobserwowania w naturze – zbiory nasion,
drewien, roślin kopalnych, produktów roślinnych.
Ale ogrody prowadzą też popularyzację czynną
poprzez oprowadzanie po kolekcjach przez przewodników, cykle odczytów, wykłady, spotkania z uczonymi i ogrodnikami. Ogród Botaniczny UJ współpracuje
z placówkami i ośrodkami edukacji ekologicznej,
organizuje pokazy, oprowadzania, konkursy przyrodnicze dla młodzieży. Od kilku lat prowadzone
są prelekcje dla szerokiej publiczności. Pracownicy
Ogrodu i zaproszeni goście prezentują interesujące
zagadnienia z szeroko pojmowanej botaniki. Pokazywane są filmy, przezrocza, referowane aktualne
problemy ochrony przyrody i środowiska ilustrowane przykładami roślin z kolekcji. Istnieje też osobny
dział poświęcony gatunkom zagrożonym – bardzo
ważnym zadaniem jest przecież także popularyzacja wiedzy o zagrożeniu flory, prezentacja ginących
gatunków i związanych z tym problemów.
Obok edukacyjnej i popularyzatorskiej funkcji
ogrodu niemniej ważne jest jego znaczenie dla
rekreacji człowieka. W większości nowoczesnych
ogrodów botanicznych możemy odnaleźć takie
miejsca, które doskonale służą czynnemu wypoczynkowi. Gorzej jest z ogrodami „starymi”, o niewielkiej
powierzchni całkowicie zajętej przez kolekcje służące
określonym celom. Tutaj rola rekreacyjna ogranicza
się do biernego wypoczynku pośród roślin.
Współcześnie obserwuje się poszerzanie działalności „pozamerytorycznej” ogrodów botanicznych,
tzn. poszerzenie zakresu ich zadań na działalność
kulturalną, rekreacyjną. Związane jest to ze zmianami w charakterze wymagań publiczności odwiedzającej ogrody. W krakowskim ogrodzie te nowe
tendencje znajdują wyraz w postaci
wystaw i plenerów malarskich,
fotograficznych, koncertów muzyki poważnej i rozrywkowej. Przy Ogrodzie działa Teatr „Stygmator”
popularyzujący współczesną poezję, organizowane
są kompozytorskie konkursy muzyki ogrodowej.
Dzięki temu tworzy się szczególna atmosfera łącząca ze sobą dwa odrębne, ale jakże od siebie
zależne światy – naukę i sztukę, przyrodę i kulturę.
Ogród Botaniczny ma do zaoferowania bardzo dużo.
Czy jednak wszystko to wystarczy, by w XXI stuleciu
utrzymywać i rozwijać sieć takich ogrodów? Czy nowatorstwo, oryginalność, inicjatywa, z jaką wychodzi
krakowski Ogród Botaniczny wystarczy, by uciszyć
pytania „po co nam ten ogród?”. Albo inaczej – nie
tyle uciszyć, ale sprawić, że na owo pytanie każdy
będzie potrafił odpowiedzieć szeregiem argumentów,
dowodzących słuszności istnienia Ogrodu niemalże
w samym sercu ruchliwego miasta.
bogdan zemanek - profesor biologii Uniwersytetu Jagiellońskiego, wieloletni dyrektor Ogrodu
Botanicznego w Krakowie.
31