chrońmy przyrodę ojczystą - Instytut Ochrony Przyrody PAN
Transkrypt
chrońmy przyrodę ojczystą - Instytut Ochrony Przyrody PAN
I N S T Y T U T P O L S K I E J O C H R O N Y A K A D E M I P R Z Y R O D Y I N A U K CHROŃMY PRZYRODĘ OJCZYSTĄ Dwumiesięcznik R . L X (60) - 2004 - Z e s z y t 6 (Listopad-Grudzień) ORGAN PAŃSTWOWEJ RADY OCHRONY Member of mm The World Conservation Union KRAKÓW PRZYRODY Zeszyt wydano przy pomocy finansowej W o j e w ó d z k i e g o F u n d u s z u O c h r o n y Środowiska i Gospodarki Wodnej w K r a k o w i e Tatrzańskiego P a r k u N a r o d o w e g o w Z a k o p a n e m Babiogórskiego P a r k u N a r o d o w e g o w Z a w o i R e d a k t o r n a c z e l n y : Zygmunt S e k r e t a r z R e d a k c j i : Agata Zespół r e d a k c y j n y : Zofia Alexandrowicz, Róża Kaźmierczakowa, Halina Stefan Denisiuk Skoczylas Jerzy Michalik, Piękoś-Mirkowa, Piotr Fabijanowski, Henryk Okarma, Profus W „Chrońmy Przyrodę Ojczystą" są publikowane oryginalne prace n a u k o w e i artykuły przeglądowe z z a k r e s u podstaw ochrony przy rody, podlegające recenzji. Z a m i e s z c z a się również artykuły popular nonaukowe, doniesienia i opinie dotyczące ochrony przyrody w Polsce i n a świecie Adres Redakcji: 31-120 Kraków, a l . A . M i c k i e w i c z a 33 W y d a w n i c t w o polecone p i s m e m M i n i s t e r s t w a Oświaty n r VIH-Oc: 3055/47 z 18 lutego 1948 r o k u do b i b l i o t e k szkół w s z y s t k i c h typów Tytuł włączony do r e j e s t r u czasopism c y t o w a n y c h w "Zoological R e c o r d " (W. B r y t a n i a ) D r u k i oprawa: Wydawnictwo i Drukarnia „Secesja" Kraków, u l . Sławkowska 17 Nakład: 1000 egz. „W Polsce stał się Pawlikowski wielkim wycho wawcą narodowym. Zakorzenione silnie w duszy polskiej uczucie przywiązania do ziemi rodzinnej rozwinął w nowe przykazanie polskiego patriotyzmu: Chrońmy przyrodę ojczystą" (A. Wodziczko). TREŚĆ Z E S Z Y T U SZÓSTEGO Z y g m u n t D e n i s i u k : Złotyjubileusz t r z e c h k a r p a c k i c h parków narodowych 5 ARTYKUŁY N A U K O W E Wojciech G ą s i e n i c a B y r c y n : R y t m d o b o w y i zachowanie świ s t a k a tatrzańskiego Marmota marmota latirostris (Kratoc h v i l , 1961) Grzegorz V o n ć i n a , I w o n a W r ó b e l : Materiały do występowa n i a p s z o n a k a pienińskiego Erysimum pieninicum (Zapal.) Pawi. w P i e n i n a c h Mirosława D y l e w s k a : B a d a n i a kwiecistości łąk i r o l a t r z m i e l o w a t y c h Bombini p r z y p r o w a d z e n i u czynnej o c h r o n y zbio r o w i s k nieleśnych w p a r k a c h n a r o d o w y c h południowej Pol ski Stefan W i t o l d A l e x a n d r o w i c z , Zofia A l e x a n d r o w i c z : Wapie nie j a n i k o w s k i e - specyficzna facja t u r o n u (górna kreda) w Polsce E d w a r d W a l u s i a k : C h r o n i o n e g a t u n k i roślin naczynio w y c h d o l i n y T a r g a n i c z a n k i w Beskidzie Małym (Karpaty Zachodnie) 11 30 42 55 70 3 ARTYKUŁY P O P U L A R N O N A U K O W E Z y g m u n t D e n i s i u k : P a r k i krajobrazowe n a tle s y s t e m u ob szarów c h r o n i o n y c h w Polsce B a r b a r a D r o ż d ż : Aktywność niedźwiedzia b r u n a t n e g o Ursus arctos L. w m a s y w i e Babiej Góry , 78 104 WIADOMOŚCI Z K R A J U I Z E ŚWIATA O c h r o n a roślin Wiaczesław Michalczuk: Potwierdzenie występowania n i e b i e l i s t k i trwałej Swertia perennis L. s u b s p . perennis n a Zamojszczyźnie Wiaczesław M i c h a l c z u k : Odnalezienie m l e c z u błotnego Sonchus palustris n a Zamojszczyźnie 115 120 Z rezerwatów p r z y r o d y D a m i a n C h m u r a : Z m i a n y s t a n u rezerwatów p r z y r o d y oraz i n n y c h obszarów c h r o n i o n y c h w l a t a c h 2 0 0 2 - 2 0 0 3 123 Złoty j u b i l e u s z trzech k a r p a c k i c h parków narodowych Działo się to 5 0 l a t t e m u , k i e d y Rada Ministrów podjęła de cyzję o u s t a n o w i e n i u w K a r p a t a c h Z a c h o d n i c h t r z e c h parków n a r o d o w y c h : Tatrzańskiego, Pienińskiego i Babiogórskiego. O d powiednie t r z y rozporządzenia z datą 3 0 października 1954 r., w y d a n e n a podstawie a r t , 14. U s t a w y o ochronie p r z y r o d y z 7 k w i e t n i a 1949 r., ukazały się w D z i e n n i k u U s t a w N r 4, z d n i a 4 lutego 1955 r. (poz. 2 3 , 2 4 i 25). Weszły one w życie z d n i e m ogłoszenia, z mocą o d 1 stycznia 1955 r. Do ważniejszych po stanowień p r a w n y c h z a w a r t y c h w rozporządzeniach należały te, które dotyczyły powoływania zarządu i d y r e k t o r a p a r k u , o r g a n u doradczego, j a k i m była Rada P a r k u oraz finansowania działalności p a r k u z budżetu centralnego. W y k o n a n i e rozpo rządzeń powierzono m i n i s t r o w i leśnictwa. Decyzja Rady M i n i strów zwiększyła liczbę parków n a r o d o w y c h w Polsce do pięciu, wcześniej b o w i e m powołano d w a p a r k i : Białowieski (w 1947 n a mocy specjalnej U s t a w y sejmowej) i Świętokrzyski (1950 r. n a podstawie U s t a w y o ochronie przyrody). Z perspektywy złotego j u b i l e u s z u t r z e c h k a r p a c k i c h parków n a r o d o w y c h można po wiedzieć, że każdy z n i c h miał własną, długą historię starań, i n s p i r o w a n y c h głównie przez prof. W Szafera i każdy obecnie pełni odmienną rolę w krajowej sieci t y c h obszarów, która obej m u j e już 23 wielkoobszarowe o b i e k t y (łącznie 3 1 4 508 h a , t j . nieco p o n a d 1 % p o w i e r z c h n i k r a j u ) . Z r o c z n i c o w y m świętem są j e d n a k pewne kłopoty, b o w i e m j u b i l e u s z j u b i l e u s z o w i nierówny, w d o d a t k u d a t y prawnego u s t a n o w i e n i a obszarów c h r o n i o n y c h oraz i c h wejście w życie n a przełomie r o k u stwarza pole do niejednoznacznej i n t e r p r e tacji, stąd w niektórych p u b l i k a c j a c h s p o t y k a m y rozbieżne sta n o w i s k a co do w y m o w y t y c h terminów. M a m y więc p a r k i przed wojenne i powojenne, 70-letnie, 50-letnie i młodsze, które we właściwym sobie czasie przeżywają j u b i l e u s z o w e d n i . T a t r y . Najdłużej trwały s t a r a n i a o ochronę p r z y r o d y i k r a j o b r a z u w T a t r a c h . Najstarsze propozycje o powołanie t a m p a r k u narodowego pojawiły się k i l k a l a t po u t w o r z e n i u w Sta5 n a c h Zjednoczonych pierwszego n a świecie P a r k u Narodowego Yellowstone (1872 r.). Względy patriotyczne oraz ówczesne u w a r u n k o w a n i a polityczne podsuwały myśl, a b y stworzyć w T a t r a c h Park Narodowy i m . A d a m a Mickiewicza. Niestety s k o m p l i k o w a ne s t o s u n k i własnościowe n a obszarach górskich i u t r w a l o n e tradycją użytkowanie pasterskie p o l a n tatrzańskich nie sprzy jały ochronie tamtejszej przyrody, toteż dopiero po około 75 l a t a c h s t a r a n i a przyrodników i krajoznawców zostały uwieńczo ne s u k c e s e m , k i e d y w 1954 r. władze państwowe postanowiły utworzyć Tatrzański Park Narodowy n a obszarze około 2 1 4 0 0 h a . Później obszar t e n zmniejszył się prawie o 2 4 0 h a . Po b l i s k o 4 0 l a t a c h T a t r y odniosły następny sukces, b o w i e m w 1992 r. zostały w p i s a n e przez UNESCO n a światową listę rezerwatów biosfery j a k o t r a n s g r a n i c z n y , polsko-słowacki obszar o c h r o n ny. A k t u a l n i e Tatrzański PN obejmuje obszar 2 1 164 h a , w t y m 11 5 1 4 h a (54,4%) podlega ochronie ścisłej, a 15 189 h a (71 8%) zajmują lasy. Strefa o c h r o n n a m a t y l k o 1 8 1 h a . Uroczysta sesja związana z j u b i l e u s z e m 50-lecia TPN odbyła się w Z a k o p a n e m 2 1 października 2 0 0 4 r. Przed l i c z n y m a u d y t o r i u m , z udziałem przedstawicieli M i n i s t e r s t w a Środowiska i l o k a l n y c h władz samorządowych oraz władz wojewódzkich w K r a k o w i e d y r e k c j a P a r k u dokonała p o d s u m o w a n i a osiągnięć 50-letniej p r a c y n a d ochroną p r z y r o d y T a t r j a k o P a r k u Narodo wego oraz międzynarodowego, polsko-słowackiego Rezerwatu Biosfery T a t r y . D r u g a j u b i l e u s z o w a konferencja, zorganizowa n a przez dyrekcję P a r k u oraz Polskie Towarzystwo Tatrzańskie odbyła się 12 l i s t o p a d a 2 0 0 4 r. O p r a c y w m i n i o n y m 5 0 - l e c i u mówili d o t y c h c z a s o w i d y r e k t o r z y . W s p o m n i e n i e o p i e r w s z y m dyrektorze M a r c e l i m M a r c h l e w s k i m wygłosił jego s y n Andrzej M a r c h l e w s k i . O specyfice p r a c y w l a t a c h 7 0 . i 8 0 . mówił dy r e k t o r Leon Niedzielski, o późniejszych l a t a c h mówił d y r e k t o r czasu t r a n s f o r m a c j i Wojciech Gąsienica B y r c y n , a wizję P a r k u i jego p e r s p e k t y w y n a X X I w i e k przedstawił a k t u a l n y d y r e k t o r Paweł Skowroński. P i e n i n y . S t o s u n k o w o łatwiejszą drogę przeszedł Pieniński P.N. Krótko po o d z y s k a n i u przez Polskę w 1918 r. niepodle głości, już w 1 9 2 1 r. u t w o r z o n o w Czorsztynie rezerwat obej mujący Górę Zamkową, który był wyraźnym k r o k i e m idącym w k i e r u n k u o c h r o n y całego m a s y w u P i e n i n . R o k później u k a zał się pierwszy p r o j e k t tzw. Rezerwatu Pienińskiego, w którym miał się znaleźć m a s y w Trzech K o r o n i P i e n i n k i . W następnych l a t a c h k o n t y n u o w a n o s t a r a n i a o powołanie p o g r a n i c z n y c h p a r 6 ków n a r o d o w y c h , w których oprócz T a t r , Babiej Góry i Czarno h o r y znalazły się też Pieniny. W 1928 r. władze rządowe przed łożyły uchwałę o w y k u p i e od p r y w a t n y c h właścicieli gruntów pienińskich przeznaczonych n a p a r k narodowy. Rok później Państwowa Rada O c h r o n y Przyrody podjęła uchwałę o potrze bie powołania Pienińskiego P.N. Projekt spotkał się z akcep tacją władz państwowych i w 1932 r. ukazało się w Monitorze P o l s k i m (Nr 123 z 1 czerwca, p o d pozycją 156), Rozporządze nie M i n i s t r a R o l n i c t w a z d n i a 23 m a j a 1932 r. o u t w o r z e n i u z Rezerwatu w P i e n i n a c h j e d n o s t k i organizacyjnej szczególnej pod nazwą „Park Narodowy w Pieninach". W jego g r a n i c y zna lazły się lasy państwowe położone n a terenie g m i n Krościenko, Szczawnica Niżna, Sromowce Niżne i Czorsztyn. Rozporządze nie n i e określało p o w i e r z c h n i P a r k u , ale a d m i n i s t r a c y j n i e p o d porządkowało go D y r e k c j i Lasów Państwowych we Lwowie. Był to pierwszy p a r k n a r o d o w y w Polsce, który wyprzedził p o n a d 2 miesiące powołanie Białowieskiego P.N. W t y m s a m y m czasie po drugiej stronie g r a n i c y u t w o r z o n o Słowacki Rezerwat Przyrody w Pieninach, przylegający do nowo powstałego p a r k u narodowego, a u r o c z y s t a jego p r o k l a m a c j a odbyła się w l i p c u w Czerwonym Klasztorze. W s k u t e k tego Pie n i n y stały się p i e r w s z y m w E u r o p i e i d r u g i m n a świecie p o g r a n i c z n y m , a więc międzynarodowym obszarem c h r o n i o n y m . W czasie w o j n y działalność P a r k u Narodowego była zawieszo n a , a b u d y n e k a d m i n i s t r a c y j n y zajęty przez Niemców. W 1945 r. przystąpiono do r e a k t y w o w a n i a działalności P a r k u , który do 1948 r. wchodził w skład Państwowego Nadleśnictwa Kro ścienko. Później obszar t e n powiększono przez przyłączenie upaństwowionych lasów należących do r o d z i n y D r o h o j o w s k i c h i D z i e w o l s k i c h oraz oddano pod zarząd D y r e k c j i Lasów Państwo w y c h w K r a k o w i e j a k o jednostkę szczególną o nazwie Pieniński Park Narodowy. Kierował n i m inż. Włodzimierz Walczenko, a po jego śmierci w 1953 r. k i e r o w n i c t w o przejął St. Księgowy A d a m Petryna, który sprawował tę funkcję do października 1954 r. Pierwszym d y r e k t o r e m P a r k u był J a n u s z Z a r e m b a (1955-1962), po n i m funkcję tę objął J a n K o w a l s k i (1962-1977), a następnie E u g e n i u s z Szyda (1977-1985) oraz Andrzej Szczocarz (1985-1998). O d r o k u 1998 d y r e k t o r e m j e s t Michał Sokołowski. W dekrecie z 1954 r. obszar p a r k u u s t a l o n o n a około 2 2 3 1 h a . Obecnie w y n o s i o n 2 3 4 6 h a , w t y m 7 7 7 h a (31,1%) podlega ochronie ścisłej. Lasy zajmują 1 6 6 4 h a (70,9%). Wokół p a r k u rozciąga się szeroka o t u l i n a obejmująca 2 6 8 2 h a . 7 W d n i a c h 1 9 - 2 1 czerwca 2 0 0 2 r. Pieniński P.N, obchodził, r a z e m z P a r k i e m po stronie słowackiej, swoje 70-lecie działal ności. T r z y d n i o w a konferencja, połączona z wycieczką po tere nie P a r k u , odbyła się w Szczawnicy oraz w C z e r w o n y m Klasz torze n a Słowacji. W r o k u 2 0 0 4 nie odbyły się już uroczystości związane z 50-leciem ponownego, urzędowego powołania P a r k u Narodowego w P ie nin a c h . B a b i a Góra. Park Narodowy n a Babiej Górze m a podobną historię, powstał b o w i e m w 1933 r. z części majątku, głównie lasów położonych n a północnym s t o k u m a s y w u górskiego, n a leżących o d 1924 r. do Polskiej A k a d e m i i Umiejętności (PAU) w K r a k o w i e . O t y m fakcie prof. W. Szafer j a k o Delegat M i n i s t r a Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego d.s. O c h r o n y Przyrody t a k relacjonował: Polska Akademia Umiejętności uchwałą Walnego Zgromadzenia z 22 marca 1933 roku uznała za rezerwat szczytowy obszar Babiej Góry o pow. 642,22 ha. Obszar ten łącznie z terenem lasów w Nadleśnictwie Lasów Państwowych Zubrzycy Górnej o pow. 408,83 ha, zagospodaro wanych na zasadach rezerwatu od roku 1928 na podstawie za rządzenia Dyrekcji L.P. we Lwowie, tworzy „Park Narodowy na Babiej Górze" o łącznej powierzchni 1 046,05 ha. Na terenie Par ku Narodowego zakazane jest niszczenie w jakikolwiek sposób fauny i flory, zakładanie ogni, zrzucanie kamieni, schodzenie ze ścieżek, strzelanie i inne płoszenie zwierzyny. Podczas w o j n y (1939-1945) Park przeszedł t r u d n e l a t a , w których władze o k u pacyjne dokonały dewastacji zasobów leśnych. Po wojnie Park zaczął organizować działalność o d nowa. W 1954 r. władze państwowe wydały d e k r e t o f o r m a l n y m , urzędo w y m u s t a n o w i e n i u Babiogórskiego P a r k u Narodowego, którego p o w i e r z c h n i a wynosząca 1 6 3 7 h a obejmowała g r u n t y s t a n o wiące własność państwową i niepaństwową. Pierwszym d y r e k t o r e m p a r k u był Z y g m u n t S i k l u c k i , który sprawował tę funkcję od m a j a 1 9 5 5 r. do lutego 1962 r. Potem n a k i l k a miesięcy jego obowiązki przejął Stefan Kałwa, po n i m był J a n u s z Za r e m b a ( 1 9 6 2 - 1 9 7 1 ) , znów S. Kałwa (1972-1991), następnie J a cek W i z i m i r s k i (1991-1999), J a n u s z Tomasiewicz (1999-2000), a o d m a j a 2 0 0 0 r. funkcję d y r e k t o r a pełni Józef O m y l a k . W 1976 r. P a r k został u z n a n y przez U N E S C O za światowy rezer w a t biosfery. Był to j e d e n z p i e r w s z y c h tego rodzaju obszarów c h r o n i o n y c h w Polsce. A k t u a l n i e p o w i e r z c h n i a P a r k u w y n o s i 3 3 9 2 h a . J e s t to w y b i t n i e leśny obszar c h r o n i o n y , lasy sta nowią b o w i e m 9 4 , 3 % (3 198 ha), p r z y czym o c h r o n i e ścisłej 8 podlega 1 0 6 1 h a (31,3%). Rozległa strefa o c h r o n n a (otulina) obejmuje 8 4 3 7 h a . Wchodzi ona w całości w obszar Rezerwatu Biosfery B a b i a Góra. Co do przedwojennej d a t y u t w o r z e n i a n a Babiej Górze rezer w a t u i p a r k u narodowego pojawiły się ostatnio pewne wątpli wości, są b o w i e m przesłanki wskazujące, że Park mógł powstać w 1934 r. C h y b a z tego p o w o d u dyrekcja nie zdecydowała się n a upamiętnienie w u b . r o k u 7 0 . rocznicy u s t a n o w i e n i a tego o b s z a r u chronionego. Za to w r o k u bieżącym j u b i l e u s z 50-lecia P a r k u obchodzono nadzwyczaj uroczyście. W t y m c e l u d yre k c ja i p r a c o w n i c y wspólnie z M i n i s t e r s t w e m Środowiska R e p u b l i k i Słowackiej zorganizowali 2-dniową (22-23.10.2004), międzyna rodową konferencję naukową p o d hasłem „Babia Góra - nasze wspólne dziedzictwo". Okazją do tego były dwie d a t y : 50-lecie BgPN oraz 25-lecie O b s z a r u Chronionego K r a j o b r a z u H o r n a O r a v a n a Słowacji. Część oficjalna i referatowa odbyła się 2 2 . 1 0 . 0 4 w Jabłonce, w pomieszczeniach tamtejszego L i c e u m Ogólnokształcącego, a część terenowa połączona z wycieczką miała miejsce n a Słowackiej Orawie. Materiały z j u b i l e u s z o w e j k o n f e r e n c j i n a u k o w e j będą dostępne w p u b l i k a c j a c h . Niniejszy, szósty zeszyt dwumiesięcznika „Chrońmy Przyro dę Ojczystą" poświęcamy j u b i l e u s z o w i 50-lecia t r z e c h górskich parków n a r o d o w y c h , u s t a n o w i o n y c h w 1954 r. n a mocy U s t a w y o ochronie p r z y r o d y z 1949 r. Okładkę naszego czasopisma zdobią b a r w n e fotografie i symbole t y c h parków. W treści zeszy t u artykuły dotyczące przyrody o m a w i a n y c h obszarów c h r o n i o n y c h wyróżniliśmy również z n a k a m i logo. Zygmunt D e n i s i u k SUMMARY J u b i l e e of 5 0 a n n i v e r s a r y of t h r e e Carpathian national parks t h I n October 2 0 0 4 , 50 years have passed since P o l i s h C a b i n e t a b o u t f o u n d a t i o n o f three m o u n t a i n T a t r a NP, P i e n i n y NP a n d B a b i a Góra NP. I n t h i s n a t i o n a l p a r k s increased f r o m t w o , earlier ones are t h e decision b y national parks: way n u m b e r of - Białowieża NP 9 (1947) a n d Świętokrzyski NP (1950), to five. E a c h of t h e m has a l o n g h i s t o r y of efforts i n s p i r e d chiefly b y prof. W. Szafer a n d each of t h e m p l a y s different role i n t h e c o u n t r y n e t w o r k o f these p r o t e c t e d areas, e n c o m p a s s i n g n o w 23 objects (total 3 1 4 5 0 8 h a , i.e. 1 % of t h e t e r r i t o r y of t h e c o u n t r y ) . T h e longest m a k i n g efforts for a c o n s e r v a t i o n of n a t u r e a n d landscape l a s t e d i n T a t r a M o u n t a i n s . F i r s t p r o p o s a l s , a b o u t e s t a b l i s h m e n t of n a t i o n a l p a r k t h e r e , were p o s t u l a t e d a few years after c r e a t i o n of, the first i n t h e w o r l d , Yellowstone N a t i o n a l P a r k i n t h e USA (1972). U n f o r t u n a t e l y specific c i r c u m s t a n c e s i n m o u n t a i n regions a n d p o l i t i c a l b a c k g r o u n d were n o t favorable for n a t u r e p r o t e c t i o n , therefore o n l y after 7 5 years o f endeavors of n a t u r a l i s t s succeeded, w h e n i n 1954 t h e a u t h o r i t i e s decided to e s t a b l i s h t h e n a t i o n a l p a r k i n T a t r a M t s . After ca. 4 0 y e a r s T a t r a M t s . succeeded one m o r e t i m e , because i n 1992 t h e n a t i o n a l p a r k has been l i s t e d as b i o s p h e r e reserve b y UNESCO. A t p r e s e n t T a t r a NP comprises 2 1 1 6 4 h a , i n c l u d i n g 1 1 5 1 4 h a (54.4%) b e i n g u n d e r s t r i c t p r o t e c t i o n a n d 1 5 1 8 9 h a (71.82%) are covered b y w o o d l a n d s . Protective zone c o m p r i s e s o n l y 181 h a . A l i t t l e easier w a y was came t h r o u g h b y Pieniński NP. S h o r t l y after regaining of independence by Poland i n 1918, already i n 1921 the n a t u r e reserve i n C z o r s z t y n i n c l u d i n g Góra Z a m k o w a M t . was established a n d one y e a r after t h i s event the f i r s t project of c r e a t i o n of P i e n i n y NP, w h i c h w a s s u p p o s e d to c o n t a i n T r z y K o r o n y a n d P i e n i n k i M t s . , w a s i s s u e d . After 10 years, i n 1932 d e c i s i o n p r o c l a i m i n g e s t a b l i s h m e n t o f n a t i o n a l p a r k i n P i e n i n y M t s . b y M i n i s t e r o f A g r i c u l t u r e appeared. I n t h e m e a n t i m e i n S l o v a k i a n p a r t o f P i e n i n y range t h e n a t i o n a l p a r k w a s f o u n d e d too, as a r e s u l t P i e n i n y became t h e f i r s t i n E u r o p e a n d the second i n the world t r a n s b o u n d a r y a n d international p a r k . D u r i n g t h e W o r l d W a r I I a c t i v i t y of t h e p a r k ceased a n d i t was r e a c t i v a t e d i n 1 9 4 5 , a n d i n 1 9 5 4 was c o n f i r m e d b y t h e act o f Polish g o v e r n m e n t . C o n t e m p o r a r y t h e t e r r i t o r y of Pieniński NP covers 2 3 4 6 h a of a n area, i n c l u d i n g 7 7 7 h a (31.1%) w h i c h is s t r i c t l y p r o t e c t e d . Forests o c c u p y 1 6 6 4 h a (70.9%). I n t h e s u r r o u n d i n g s of t h e p a r k protective zone, e n c o m p a s s i n g 2 6 8 2 h a , is f o u n d e d . B a b i a Góra NP has s i m i l a r h i s t o r y ; i t was created i n 1933 i n the p a r t of p r o p e r t y of t h e PAU (Polish A c a d e m y o f Learning) i n Kraków. D u r i n g t h e w a r (1939-1945) i t suffered f r o m d e s t r u c t i o n o f n a t u r a l resources b y o c c u p a t i o n a u t h o r i t i e s . The p a r k reactivated a c t i v i t y i n 1945 a n d i n 1954 state a u t h o r i t i e s i s s u e d t h e decree a b o u t new e s t a b l i s h m e n t of n a t i o n a l p a r k i n B a b i a Góra M t . I n 1977 t h e p a r k w a s e n r o l l e d b y U N E S C O i n t h e l i s t of b i o s p h e r e reserves. I t was one o f t h e first o f t h i s k i n d o f p r o t e c t e d areas i n P o l a n d . A t p r e s e n t the t e r r i t o r y o f t h e p a r k a m o u n t s to 3 3 9 2 h a . T h i s is t y p i c a l l y w o o d l a n d p r o t e c t e d a r e a because forests cover 9 4 . 3 % (3198 ha), b u t u n d e r s t r i c t p r o t e c t i o n t h e r e are 1 0 6 1 h a (31.3%). T h e w i d e protective zone encompasses 8 4 7 4 h a . 10 ARTYKUŁY NAUKOWE WOJCIECH GĄSIENICA BYRCYN Tatrzański Park 34-500 Zakopane, Narodowy ul. Chałubińskiego 42 R y t m dobowy i zachowanie świstaka tatrzańskiego Marmota marmota latirostris (Kratochvil7 1961) Wstęp Ś w i s t a k t a t r z a ń s k i Marmota marmota latirostris (Kratocłwil, 1961) m i m o o d d a w n a p r o w a d z o n y c h badań należy wciąż d o zwierząt s t o s u n k o w o mało p o z n a n y c h . P o d e j m o w a n e w ostat n i c h l a t a c h b a d a n i a tego rzadkiego i s k r a j n i e zagrożonego p o d g a t u n k u ( G ą s i e n i c a B y r c y n 2 0 0 1 ) s k u p i a ł y się g ł ó w n i e n a p o z n a n i u jego ekologii ( B l a h o u t 1960, 1 9 7 1 , C h o v a n c o v a , S o l t e s o v a 1988, G ą s i e n i c a B y r c y n 1993, 1994), oraz wy stępowaniu w T a t r a c h ( C h o v a n c o v a 1 9 8 7 , Z w i j a c z K o z i c a 2 0 0 2 ) , j a k też aktywności r o c z n e j ( J u r e k , J a m r o z y 2 0 0 2 ) . N a d rzędnym c e l e m p o d e j m o w a n y c h p r a c było pogłębienie w i e d z y o te e l e m e n t y , których p o z n a n i e miało umożliwić w przyszłości bardziej skuteczną ochronę świstaka. I s t o t n y m n i e d o m a g a n i e m w t y m z a k r e s i e w y d a j e się b r a k b a d a ń p o ś w i ę c o n y c h r y t m o w i d o b o w e m u świstaka i jego z m i a n o m w sezonie aktywności let n i e j . W a ż n y m z a g a d n i e n i e m w y d a j e się z b a d a n i e z a c h o w a n i a świstaka w t y m okresie ( G ą s i e n i c a B y r c y n 2 0 0 3 ) . 11 Teren i metody B a d a n i a p r o w a d z o n e były n a t e r e n i e p o l s k i e j części T a t r W y s o k i c h (TPN), g ł ó w n i e w D o l i n i e z a M n i c h e m , w Ś w i s t ó w ce R o z t o c k i e j , w D o l i n i e G ą s i e n i c o w e j , a najczęściej w D o l i n i e Pańszczycy. W y b r a n o najbardziej r e p r e z e n t a t y w n e s t a n o w i s k a spośród z n a n y c h miejsc występowania świstaka ( G ą s i e n i c a B y r c y n 1994). Konieczność z a c h o w a n i a bezpieczeństwa tego zwierzęcia wpłynęła n a wybór m e t o d y badań. B a d a n i a r y t m u d o b o w e g o o r a z z a c h o w a n i a się ś w i s t a k a w y k o n a n e z o s t a ł y w o p a r c i u o bezpośrednie obserwacje zwierząt. P r o w a d z o n o j e p r z y p o m o c y l o r n e t e k z przybliżeniem 8 x 3 0 i 10 x 5 0 . Nie k o r z y s t a n o z żadnych k o n s t r u k c j i ułatwiających obserwacje. D o badań w y b r a n o t e s t a n o w i s k a , których areał był w i d o c z n y z przeciwnego s t o k u l u b z d n a doliny. Przestrzegano zasady, a b y obecność o b s e r w a t o r a n i e zakłócała s p o k o j u zwierząt. Pod s t a w o w e o b s e r w a c j e p r o w a d z o n o ze s t a ł y c h m i e j s c , c z ę ś c i o w o osłoniętych z a pomocą luźnych k a m i e n n y c h murków. S y s t e m a t y c z n e obserwacje w ciągu r o k u p r o w a d z o n o w D o l i n i e z a M n i c h e m ( s t a n o w i s k o p o d Szpiglasową Przełęczą, w y sokość 1 8 6 0 m n . p . m . , w y s t a w a E), w Świstówce Roztockiej Rye. 1. Graficzny zapis zachowania świstaków dnia 27.08.1980 r. a - żerowanie, b - zbieranie zapasów, c - strażowanie, d - prze chodzenie, e - grzebanie nory, f - zabawa, g - przebywanie w norze, h - czyszczenie ciała - Graphical picture of marmots' behaviour on 27.08.1980. a - foraging, b - supplies gathering, c - guarding, d - moving, e - burrow digging, f - play-time, g - time spent i n burrow, h - body cleaning. 12 (wysokość 1 7 7 0 m n . p . m . , w y s t a w a NW), w D o l i n i e Pańszczycy ( s t a n o w i s k o p o d Wielką Koszystą, wysokość 1 7 7 0 m n . p . m . , w y s t a w a W) i n a d C z e r w o n y m S t a w e m (wysokość 1 7 5 0 m n . p . m . , w y s t a w a SE).W 1 9 8 0 r. s t a n o w i s k a w D o l i n i e Pańsz czycy o b s e r w o w a n e były 2-3 r a z y n a tydzień, zaś w D o l i n i e z a M n i c h e m i w Świstówce Roztockiej n i e rzadziej j a k raz n a m i e siąc. K i l k a k r o t n i e p r o w a d z o n o o b s e r w a c j e n a r a z d w ó c h i t r z e c h s t a n o w i s k . Obserwację pojedynczego s t a n o w i s k a prowadziły najczęściej d w i e o s o b y , r z a d z i e j j e d n a . Z a p i s o b s e r w a c j i p o l e g a ł n a sporządzeniu chronometrażu z dokładnością do j e d n e j m i n u t y . W p r z y p a d k u jednoczesnej obserwacji dwóch s t a n o w i s k możliwe było porównanie zachowań sąsiednich k o l o n i i . Z u w a g i n a t o , że n i e s t o s o w a n o z n a k o w a n i a świstaków, określenie z a c h o w a n i a poszczególnych osobników d a n e j k o l o n i i złożonej z t r z e c h i więcej zwierząt było niemożliwe d o w y k o n a n i a w ciągu dłuższego c z a s u . U w a g ę s k u p i o n o głównie n a za pisie z a c h o w a n i a pojedynczych osobników danego s t a n o w i s k a , bez uwzględniania i c h płci i w i e k u . Pominięto zwierzęta młode , t e g o r o c z n e , k t ó r e ze w z g l ę d u n a w i e l k ą r u c h l i w o ś ć , z w ł a s z c z a w l i p c u i s i e r p n i u , sprawiały trudności w dokładnym określe n i u z a c h o w a n i a w c z a s i e . P r z y k ł a d z a p i s u z a c h o w a n i a się ś w i s t a k ó w w f o r m i e g r a f i c z n e j o b r a z u j e r y c . 1. Obserwacje całodzienne r o z p o c z y n a n o p r z e d wyjściem zwie rząt z n o r , a k o ń c z o n o p o p o w r o c i e świstaków n a n o c n y spoczy nek. Ponadto p r o w a d z o n o obserwacje k i l k u g o d z i n n e w różnych p o r a c h d n i a , a b y d o k ł a d n i e j p o z n a ć r o c z n y c y k l życia, r y t m d o b o w y i w y b r a n e e l e m e n t y z a c h o w a n i a świstaków. N a z e b r a n i e materiału terenowego poświęcono w l a t a c h 1 9 7 9 - 1 9 8 3 około 153 d n i . Łączny czas obserwacji wynosił p o n a d 7 5 0 godzin. Nie w l i c z o n o t u krótkich, w y r y w k o w y c h obserwacji. R y t m dobowy świstaka L a t e m w dobowej aktywności świstaka wyróżniamy czas spo c z y n k u n o c n e g o w n o r z e i p r z e b y w a n i a p o z a norą w ciągu d n i a . Początek p r z e b y w a n i a p o z a norą m o ż n a było ustalić n a w e t w ó w c z a s , k i e d y d a n a k o l o n i a liczyła 5 - 7 osobników. Zwierzęta zasiedlające j e d n o s t a n o w i s k o , z w y k l e opuszczały n o c n e u k r y c i a w p e w n y c h odstępach c z a s u . J e d n o c z e s n e , c z y l i w przecią g u 1 m i n u t y , w y c h o d z e n i e d w ó c h l u b t r z e c h g r y z o n i było o b s e r w o w a n e dość często (11-to k r o t n i e n a 2 8 obserwacji). M o m e n t o p u s z c z a n i a n o r przez o s o b n i k i z tego s a m e g o s t a n o w i s k a był 13 z r ó ż n i c o w a n y , m a k s y m a l n e r ó ż n i c e sięgały n a w e t p o n a d 3 g o d z i n y (3 g o d z i n y 12 m i n u t ) . Z w y k l e r ó ż n i c e t e n i e p r z e k r a c z a ł y 30 minut. O p u s z c z a n i e n o r przez świstaki zasiedlające różne s t a n o w i s k a n i e o d b y w a ł o się w t y m s a m y m m o m e n c i e . C z a s w y c h o d z e n i a g r y z o n i z n o r w m a j u 1 9 8 0 r. w D o l i n i e Gąsienicowej (stanowiska: Pod K a r b e m n a d Długim S t a w e m wysokość 1 8 5 0 m n . p . m . , w y s t a w a W ; p o d Świnicą, wysokość 1 9 1 0 m n . p . m . , w y s t a w a N i p o d Pośrednią Turnią, wysokość 1 8 3 0 m n . p . m . , w y s t a w a N) w a h a ł się o d 2 8 m i n u t d o 2 g o d z i n 3 m i n u t . Z d a r z a ły się d n i , w k t ó r y c h z w i e r z ę t a w o g ó l e n i e w y c h o d z i ł y z u k r y ć . W d n i u 17 m a j a 1 9 8 0 r. o b s e r w o w a n o p r z y p a d e k , g d y świstaki zasiedlające s t a n o w i s k a p o d Świnicą i p o d Pośrednią Turnią przebywały w n o r a c h p r z e z cały dzień, p o d c z a s g d y w s z y s t k i e o s o b n i k i s t a n o w i s k a p o d K a r b e m n a d Długim S t a w e m opuściły n o r y . W d n i u 2 3 m a j a 1 9 8 0 r . ze s t a n o w i s k a p o d P o ś r e d n i ą Turnią n i e były o b s e r w o w a n e , a w pozostałych dwóch zwierzęta przebywały n a zewnątrz. W y c h o d z e n i e z n o r z m i e n i a ł o się w o k r e s i e a k t y w n o ś c i l e t niej. W 1 9 8 0 r. początkowo (11-15 maja) zwierzęta r o z p o c z y n a ły w y c h o d z e n i e z u k r y ć w g o d z i n a c h o d 10°° d o 11°°, w p o ł o w i e c z e r w c a około g o d z i n y 7°°, a z początkiem l i p c a o p u s z c z a n i e n o r o d b y w a ł o się j u ż p r z e d g o d z i n ą 5 ° ° . T a w c z e s n a p o r a p o c z ą t k u o p u s z c z a n i a n o r p r z e c i ą g a ł a się d o p i e r w s z y c h d n i w r z e śnia. W ó w c z a s t o świstaki rozpoczynały a k t y w n o ś ć dzienną jeszcze p r z e d m i e j s c o w y m w s c h o d e m słońca (ryc. 2). O d końca p i e r w s z e j d e k a d y w r z e ś n i a z a u w a ż a się s t o p n i o w e o p ó ź n i a n i e g o d z i n y o p u s z c z a n i a n o r . N a przełomie września i października o d b y w a ł o się o n o d o p i e r o o k o ł o g o d z i n y 9 ° ° . R ó ż n i c a m i ę d z y najpóźniejszym wyjściem z n o r y ( s t a n o w i s k o p o d K a r b e m n a d Długim S t a w e m - 2 3 maja), a najwcześniejszym ( s t a n o w i s k o w D o l i n i e P a ń s z c z y c y p o d W i e l k ą K o s z y s t ą - 1 9 l i p c a ) w cią g u a k t y w n o ś c i s e z o n u 1 9 8 0 r. wynosiła aż 8 g o d z i n 3 4 m i n u t . Największe w a h a n i a w czasie, związane z w y c h o d z e n i e m z n o r , zauważono w m a j u . W pozostałych miesiącach w a h a n i a te n i e osiągały t a k w i e l k i e j a m p l i t u d y . W r a z z p o w r o t e m d o n o r y k o ń c z y się a k t y w n o ś ć d z i e n n a ś w i s t a k a . O s o b n i k i j e d n e j k o l o n i i powracały do ukryć w p e w n y c h o d s t ę p a c h c z a s u . M a k s y m a l n e różnice sięgały około 1 0 0 m i n u t . W przeważającej większości przypadków odstępy te n i e p r z e k r a czały 1 5 - 2 0 m i n u t . J e d n o c z e s n e p o w r a c a n i e dwóch l u b t r z e c h g r y z o n i d o n o r y było dość częste ( 1 3 - k r o t n i e n a 3 7 o b s e r w a c j i ) . 14 Rye. 2. Rytm okołodobowy świstaków w 1980 r. a - poszczególne ob serwacje opuszczania nor, b - poszczególne obserwacje powrotu do nor, c - godziny wschodu i zachodu słońca, d - godziny opuszczania i powrotu do nor - The daily cycle of the marmots' activities i n 1980. a - particular observations of the burrow-leaving, b - particular ob servations of the return to the burrows, c - the time of sun rise and sunset, d - the time of the burrow leaving and return. 15 P o w r ó t d o n o r zwierząt z a s i e d l a j ą c y c h r ó ż n e s t a n o w i s k a n i e o d b y w a ł się w t y m s a m y m c z a s i e . M o m e n t p o w r o t u ś w i s t a k ó w ze s t a n o w i s k p o d K a r b e m n a d D ł u g i m S t a w e m , p o d Ś w i n i c ą i p o d P o ś r e d n i ą T u r n i ą w m a j u 1 9 8 0 r . r ó ż n i ł się o d 4 8 m i n u t d o 3 g o d z i n 19 m i n u t . D n i a 7 s i e r p n i a 1 9 8 0 r. ( s t a n o w i s k a : w D o l i n i e z a M n i c h e m p o d Szpiglasową Przełęczą i w Świstówce Roztockiej) różnica wynosiła zaledwie 3 4 m i n u t y . W y k o n a n e obserwacje s t a n o w i s k a w D o l i n i e Pańszczycy p o d W i e l k ą K o s z y s t ą , w p o d o b n y c h w a r u n k a c h p o g o d o w y c h , w cią g u k o l e j n y c h d w ó c h d n i (20 i 2 1 września 1 9 7 9 r. oraz 19 i 2 0 września 1 9 8 0 ) wykazują n i e z n a c z n e różnice, wynoszące 2 i 2 5 minut. P o w r ó t d o n o r n a s p o c z y n e k n o c n y z m i e n i a ł się w c i ą g u a k tywności l e t n i e j świstaka. W d r u g i e j i trzeciej d e k a d z i e m a j a 1 9 8 0 r. zwierzęta kończyły p r z e b y w a n i e poza n o r a m i około południa, p r z y c z y m występowały n i e r a z znaczne w a h a n i a w przeciągu k i l k u d n i . Sięgały o n e n a w e t p o n a d 6 g o d z i n p r z y różnych s t a n o w i s k a c h . W połowie czerwca powrót d o n o r nastę pował około g o d z i n y 1 7 , a o d początku l i p c a d o końca s i e r p n i a o d b y w a ł się o d g o d z i n y 18°° d o o k o ł o 19°°. N a p o c z ą t k u września powrót d o n o r następował około 1 7 - 1 8 ° i o d tego o k r e s u z a u w a ż a się s t o p n i o w e p r z y s p i e s z a n i e g o d z i n y p o w r o t u . N a p r z e ł o m i e w r z e ś n i a i p a ź d z i e r n i k a o d b y w a ł się o n o k o ł o g o d z i n y 16°°. P o w r ó t ś w i s t a k ó w d o n o r w y s t ę p o w a ł z a w s z e p r z e d m i e j s c o w y m z a c h o d e m słońca (ryc. 2). Różnica między najwcze śniejszym p o w r o t e m d o n o r y ( s t a n o w i s k o w D o l i n i e Gąsienico wej p o d Pośrednią Turnią - 2 1 maja) a najpóźniejszym ( s t a n o w i s k o w D o l i n i e Pańszczycy p o d Wielką Koszystą - 5 sierpnia) w ciągu aktywności 1 9 8 0 r. wynosiła 10 g o d z i n 3 3 m i n u t y . 0 0 0 0 0 W przeciągu całego o k r e s u aktywności letniej r y t m d o b o w y świstaka ulegał z m i a n i e . Bezpośrednio p o h i b e r n a c j i , czyli w o k r e s i e z w i ę k s z a j ą c e j się a k t y w n o ś c i z w i e r z ą t , c z a s p r z e b y w a n i a ś w i s t a k ó w p o z a n o r a m i w ciągu d n i a był najkrótszy. P r z y p u s z c z a l n i e m i a ł o t o z w i ą z e k ze s t o p n i o w y m o s i ą g a n i e m p e ł n e j a k t y w n o ś c i p o o k r e s i e s n u z i m o w e g o . W i ą z a ł o się t o r ó w n i e ż z w a r u n k a m i p o g o d o w y m i i z a l e g a n i e m p o k r y w y śnieżnej w g r a n i c a c h areału d a n e j k o l o n i i . W d r u g i e j połowie m a j a czas t e n wynosił około 1 0 0 m i n u t , czyli zwierzęta t y l k o t e n krótki o k r e s przebywały p o z a n o r a m i w ciągu doby. W t y m okresie z a u w a żane były s p o r e różnice pomiędzy długością c z a s u p r z e b y w a n i a zwierząt p o z a n o r a m i , dochodzące d o 4 godzin 3 3 m i n u t . W c z e r w c u c z a s p r z e b y w a n i a p o z a n o r a m i s t o p n i o w o się w y d ł u - 16 żal, o s i ą g a j ą c w p o ł o w i e t e g o m i e s i ą c a p o n a d 1 0 g o d z i n , a n a p o c z ą t k u l i p c a o k o ł o 13 g o d z i n . P r z e z cały l i p i e c i sierpień a k tywność d z i e n n a świstaków była najdłuższa i wynosiła około 13 g o d z i n (ryc. 2). Z o b s e r w a c j i ś w i s t a k ó w w d n i u 1 8 i 19 l i p c a 1 9 8 0 r . ( s t a n o w i s k o w D o l i n i e Pańszczycy p o d Wielką Koszystą) w y n i k a , że długość p r z e b y w a n i a n o c n e g o w n o r z e tej k o l o n i i wynosiła 9 g o d z i n 4 5 m i n u t . W t y m p r z y p a d k u nastąpiło wydłużenie cza s u aktywności d z i e n n e j p o n a d 14 g o d z i n , p r z y n a j m n i e j przez niektóre o s o b n i k i tego s t a n o w i s k a . Z początkiem września za z n a c z y ł o się o g r a n i c z a n i e c z a s u p r z e b y w a n i a t y c h g r y z o n i p o z a n o r a m i . Wynosił o n początkowo 12 g o d z i n i s t o p n i o w o malał, osiągając n a przełomie września i października około 6 - 7 go dzin. Godziny opuszczania n o r oraz powrotów do n i c h we wrze śniu 1 9 7 9 r. i 1 9 8 0 r. były d o siebie zbliżone. Ryc. 3. Udział zachowań w ciągu d n i a w 1980 r. d l a różnych s t a n o w i s k , a - żerowanie, b - strażowanie, c - zachowanie a k t y w n e , d - prze b y w a n i e w norze - T h e share o f different types of behavior d u r i n g t h e day for different sites i n 1 9 8 0 . a - foraging, b - g u a r d i n g , c - active behavior, d - t i m e s p e n t i n b u r r o w . 17 Z a c h o w a n i e świstaka w ciągu d n i a i j e g o z m i a n y w o k r e s i e aktywności letniej W z a c h o w a n i u świstaka w ciągu d n i a wzięto p o d u w a g ę te e l e m e n t y , k t ó r e w o p a r c i u o przyjętą m e t o d ę o b s e r w a c j i m o ż n a było j e d n o z n a c z n i e wyróżnić. Należały d o n i c h : - ż e r o w a n i e , c z y l i z g r y z a n i e i z j a d a n i e roślin, - s t r a ż o w a n i e , c z y l i o d p o c z y n e k , w y g r z e w a n i e się w s ł o ń c u o r a z strzeżenie p r z e d niebezpieczeństwem, - p r z e b y w a n i e w norze w ciągu d n i a , - przechodzenie - z b i e r a n i e zapasów roślinnych, które następnie były z a n o szone do n o r , - g r z e b a n i e n o r , czyli pogłębianie s t a r y c h l u b k o p a n i e n o wych, - c z y s z c z e n i e ciała, - z a b a w a d w ó c h i więcej osobników. Pięć o s t a t n i c h elementów będzie w p e w n y c h p r z y p a d k a c h t r a k t o w a n e łącznie i określane j a k o z a c h o w a n i e a k t y w n e . Żerowanie. Z w y k l e świstaki poświęcały t e m u z a c h o w a n i u n a j w i ę c e j c z a s u w c i ą g u d n i a . Zajęcie t o n i e w y s t ę p o w a ł o t y l k o w t e d n i , k i e d y d o s t ę p d o p o k a r m u b y ł n i e m o ż l i w y ze w z g l ę d u n a zalegającą pokrywę śnieżną. T e g o r o c z n e zwierzęta żerowa ły o d p i e r w s z y c h d n i p o w y j ś c i u z n o r . W c i ą g u m a j a 1 9 8 0 r . p r o c e n t czasu spędzonego n a żerowaniu w s t o s u n k u do p o zostałych z a c h o w a ń był najniższy ( 1 2 % ) . P o w o d e m tego było z a l e g a n i e p o k r y w y śnieżnej w g r a n i c a c h areału w y s t ę p o w a n i a k o l o n i i świstaków, zwierzęta miały więc ograniczoną możliwość żerowania. W c z e r w c u żerowanie było znacznie i n t e n s y w n i e j sze ( 5 0 % ) , p o c z y m w l i p c u w y r a ź n i e s p a d ł o ( 3 5 % ) . N a j w y ż s z ą w a r t o ś ć osiągnęło w s i e r p n i u ( 5 5 % ) , a w e wrześniu liczyło 4 9 % ( t a b . 1). Z b a d a n o też m e t o d ą a n a l i z y w a r i a n c j i istotność różnic udziału czasu przeznaczonego n a żerowanie w poszczególnych m i e s i ą c a c h (bez w r z e ś n i a ) . S t w i e r d z o n o , ż e p r z y p o z i o m i e i s t o t n o ś c i a = 0 , 0 5 r ó ż n i c e t e są i s t o t n e (F = 3 , 8 1 * ) . P r o c e n t o w y udział żerowania w s t o s u n k u d o i n n y c h z a c h o w a ń wzrastał o d wyjścia z n o r d o g o d z i n y 9 - 1 0 ° . Następnie obniżał się, osiągając w ciągu d n i a m i n i m u m (28%) o g o d z i n i e 1 0 - l l ° . Później ciągle wzrastał aż p o najwyższą wartość (64%) w g o d z i n a c h 18° -19 °. Tuż p r z e d końcem aktywności d z i e n n e j c z a s ż e r o w a n i a g w a ł t o w n i e się o b n i ż a ł ( r y c . 3 ) . o o o o o o 18 0 o 19 P o d o b n y przebieg miało żerowania n a s t a n o w i s k u p o d W i e l ką Koszystą w okresie września 1 9 7 9 r. i 1 9 8 0 r. W c h a r a k t e r z e o p i s y w a n e g o z a c h o w a n i a w ciągu d n i a w l i p c u , s i e r p n i u i wrześniu istniały p e w n e podobieństwa n p . w go d z i n a c h popołudniowych udział żerowania, w porównaniu d o i n n y c h z a c h o w a ń , był n a j w i ę k s z y . W l i p c u w y s t ę p o w a ł o t r z y k r o t n e o b n i ż a n i e u d z i a ł u ż e r o w a n i a (w g o d z i n a c h 8 - 9 ° , 1 2 ° ° -13°° i 1 5 - 1 6 ° ) , w s i e r p n i u d w u k r o t n i e ( 9 - l l i 16°° 17°°, z a ś w e w r z e ś n i u z a u w a ż a się j e d n o o b n i ż e n i e , a l e t r w a j ą c e d ł u żej ( 1 0 - 1 4 ) ( i y c . 4 ) . 0 0 0 0 o o 0 0 0 0 0 0 o o Strażowanie. Z a c h o w a n i e t o występowało w ciągu każdego d n i a . Związane było przede w s z y s t k i m z bezpieczeństwem zwie r z ą t , a t a k ż e z w y p o c z y n k i e m w c i ą g u d n i a i w y g r z e w a n i e m się w słońcu oraz p i l n o w a n i e m młodych. C h w i l o w e strażowania, czę s t o w p o z y c j i słupka, trwające krócej o d j e d n e j m i n u t y n i e były b r a n e p o d uwagę, choć miały one miejsce w ciągu pozostałych zachowań. N a przykład, żerujący dorosły świstak w g o d z i n a c h 1 8 - 1 9 ° , w d n i u 1 1 l i p c a 1 9 8 0 r. lustrował t e r e n przez chwilę (1-2 s e k u n d y ) , co około 9 s e k u n d . Strażowaniem mogły być z a jęte w s z y s t k i e o s o b n i k i k o l o n i i , a l b o p o j e d y n c z e świstaki. Z d a r z a ł y się o k r e s y , w k t ó r y c h ż a d n e ze z w i e r z ą t n i e b r a ł o u d z i a ł u w strażowaniu. W t a k i c h p r z y p a d k a c h miały miejsce c h w i l o w e l u s t r a c j e t e r e n u . W 1 9 8 0 r. p r o c e n t o w y udział strażowania w p o r ó w n a n i u z pozostałymi z a c h o w a n i a m i był najwyższy w m a j u (57%). W c z e r w c u i s i e r p n i u przyjmował p o d o b n e wartości ( 3 2 % i 3 3 % ) , w l i p c u 4 6 % , a w e w r z e ś n i u 4 0 % ( t a b . 1). W o p a r c i u o z e b r a n e m a t e r i a ł y n i e u d a ł o się u d o w o d n i ć i s t o t ności różnic w u d z i a l e c z a s u przeznaczonego n a strażowanie w poszczególnych miesiącach. Zagadnienie to w y m a g a d a l s z y c h badań. Strażowanie w ciągu d n i a , w okresie aktywności 1 9 8 0 r. m i a ło d w i e w y r a ź n e k u l m i n a c j e . P i e r w s z ą z n a c z n i e w y ż s z ą ( o k o ł o 7 0 % ) tuż p o wyjściu z n o r w g o d z i n a c h 4 - 6 ° , drugą (57%) w ostatniej godzinie przed spoczynkiem n o c n y m . O d pierwszej k u l m i n a c j i z a c h o w a n i e t o spadało do g o d z i n y 9 - 1 0 ° ° , o d tej p o r y u t r z y m y w a ł o się n a j e d n y m p o z i o m i e d o g o d z . 1 3 - 1 4 , 0 0 0 0 0 0 o o 0 0 0 0 • Ryc. 4. P r o c e n t o w y czas żerowania, strażowania i i n n e j aktywności, s t a n o w i s k o w D o l i n i e Pańszczycy p o d Wielką Koszystą. a - żerowanie, b - strażowanie, c - i n n e aktywności. - T h e p e r c e n t t i m e o f foraging, 2 g u0 a r d i n g a n d t h e o t h e r a c t i v i t i e s , l o c a l i t y i n t h e Pańszczyca valley, b y W i e l k a Koszystą. a - foraging, b - g u a r d i n g , c - o t h e r a c t i v i t i e s . 21 p o c z y m następował d a l s z y s p a d e k . Najniższe wartości ( 3 2 % - 2 7 % ) s t w i e r d z o n o p o m i ę d z y g o d z i n ą 14°° a 19°° ( r y c . 3 ) . U d z i a ł s t r a ż o w a n i a w o k r e s i e l i p c a , s i e r p n i a i w r z e ś n i a był w i ę k s z y w g o d z i n a c h przedpołudniowych (ryc. 4). P r z e b y w a n i e w n o r z e . C h o w a n i e się ś w i s t a k ó w w n o r a c h w ciągu d n i a związane było z zagrożeniem przez drapieżniki, obecnością człowieka w g r a n i c a c h areału danej k o l o n i i , z n i e k o r z y s t n y m i w a r u n k a m i p o g o d o w y m i (opad, wiatr, t e m p e r a t u ra) i t p . M a t k i z dużą regularnością powracały d o n o r w o k r e sie p o u r o d z e n i u małych. O s o b n i k i zbierające z a p a s y roślinne też p r z e b y w a ł y p r z e z p e w i e n c z a s w n o r a c h . Z a c h o w a n i e t o u świstaka o b s e r w o w a n o c o d z i e n n i e , p r z y c z y m dotyczyło t o n o r głównych, n o r przejściowych oraz c h w i l o w y c h ukryć. W ciągu aktywności 1 9 8 0 r. p r z e b y w a n i e w n o r a c h najwię cej c z a s u p o c h ł o n ę ł o z w i e r z ę t o m w m a j u ( 2 6 % ) , w p o r ó w n a n i u z i n n y m i z a c h o w a n i a m i . W c z e r w c u spadło d o 9 % , osiąga j ą c następnie w l i p c u , s i e r p n i u i wrześniu najniższe wartości ( 4 % - 5 % ) ( t a b . 1). P o d o b n i e j a k d l a s t r a ż o w a n i a n i e u d o w o d n i o n o istotności różnic w czasie p r z e z n a c z o n y m n a p r z e b y w a n i e zwierząt w norze, w poszczególnych miesiącach. W ciągu d n i a udział p o z o s t a w a n i a w norze w s t o s u n k u do pozostałych z a c h o w a ń był największy w pierwszej i o s t a t n i e j godzinie ( 1 0 % - 1 4 % ) . Najniższe wartości przyjmowało o n o w g o d z i n a c h 7 - 8 ° oraz o o _ o o ( 2 - 3 % ) . W ciągu d n i a p o z o s t a w a n i e w n o rze wyraźnie k u l m i n u j e w g o d z i n a c h południowych ( 1 0 - 1 4 ) osiągając 8 - 1 4 % (ryc. 3). 0 0 1 5 1 9 1 0 / o Q r a 0 z 0 0 0 0 Z a c h o w a n i e a k t y w n e . W skład tego z a c h o w a n i a w c h o d z ą łącznie: p r z e c h o d z e n i e , z b i e r a n i e z a p a s u roślinnego, g r z e b a n i e n o r , c z y s z c z e n i e ciała o r a z z a b a w a ś w i s t a k ó w . W r o k u 1 9 8 0 największy p r o c e n t o w y udział tego z a c h o w a n i a w porównaniu d o żerowania, strażowania i p r z e b y w a n i a w n o r z e łącznie w y stąpił w l i p c u ( 1 5 % ) . W pozostałych miesiącach przyjmował m n i e j s z e w a r t o ś c i (5%) ( t a b . 1). W o k r e s i e o d m a j a d o s i e r p n i a s t w i e r d z o n o istotność różnic c z a s u p r z e z n a c z o n e g o n a z a c h o w a n i e a k t y w n e (a = 0 , 0 5 ; F = 3,81*) W ciągu d n i a z a c h o w a n i e a k t y w n e przyjmowało wyższe w a r tości w g o d z i n a c h przedpołudniowych, choć m i n i m u m p r z y p a d ł o p o m i ę d z y g o d z i n ą 16°° a 17°°. N a j w y ż s z y u d z i a ł t e g o z a c h o w a n i a występował w pierwszej g o d z i n i e p o wyjściu z n o r i o s t a t n i e j g o d z i n i e aktywności d z i e n n e j , osiągając w o b u p r z y p a d k a c h p o d o b n e wartości (14%) (ryc. 3). 22 P r z e c h o d z e n i e . Spośród składowych z a c h o w a n i a a k t y w n e go j e d y n i e p r z e c h o d z e n i e , c z y l i p r z e m i e s z c z a n i e się ś w i s t a k ó w , występowało codziennie. Wyjątkowo w okresie zalegania p o k r y w y śnieżnej, tuż p o h i b e r n a c j i , zwierzęta pozostawały p r z y w y l o t a c h n o r g ł ó w n y c h . C z a s p r z e c h o d z e n i a trwał w ó w c z a s k i l k a d o k i l k u n a s t u s e k u n d i n i e był b r a n y p o d u w a g ę . P r z e c h o d z e n i e , najczęściej b i e g , z w i ą z a n e b y ł o z p o s z u k i w a n i e m o d p o w i e d niej paszy, m i e j s c strażowania, z n o s z e n i e m z a p a s u , p r z e c h o d z e n i e m d o sąsiednich s t a n o w i s k , p o w r o t e m d o n o r , ucieczką p r z e d niebezpieczeństwem i t p . P o w o l n e p o r u s z a n i e było obser w o w a n e p o d c z a s ż e r o w a n i a , l e c z n i e w y r ó ż n i a n o go o d z a c h o w a n i a głównego. W o k r e s i e aktywności l e t n i e j 1 9 8 0 r. udział p r z e c h o d z e n i a w z a c h o w a n i u ś w i s t a k a n a j w i ę k s z y był w j i p c u i c z e r w c u ( 5 , 8 % i 5 % ) , a n a j m n i e j s z y w m a j u ( 1 , 3 % ) . W s i e r p n i u i wrześniu nie z n a c z n i e się r ó ż n i ł ( 2 , 5 % i 3 , 7 % ) ( t a b . 1 ) . P r o c e n t o w y udział p r z e c h o d z e n i a w ciągu d n i a posiadał d w i e wyraźne k u l m i n a c j e . Pierwszą w g o d z i n a c h r a n n y c h ( 5 - 7 ° ) , drugą p r z e d s a m y m s p o c z y n k i e m n o c n y m ( 1 9 - 2 0 ° ) . W ciągu d n i a ( 8 - 1 9 ° ) u t r z y m y w a ł się n a z b l i ż o n y m p o z i o m i e ( r y c . 5 ) . 0 o 0 0 o 0 0 o 0 Z b i e r a n i e z a p a s u roślinnego. Z a c h o w a n i e t o o b s e r w o w a n o w ciągu całego o k r e s u aktywności letniej świstaków, j e d n a k n i e występowało o n o codziennie. Najrzadziej o b s e r w o w a n e było w m a j u , częściej o d c z e r w c a d o s i e r p n i a , z a ś w e w r z e ś n i u w y stępowało najczęściej. P r o c e n t o w y udział z b i e r a n i a z a p a s ó w w porównaniu d o i n n y c h z a c h o w a ń w 1 9 8 0 r. osiągnął kulminację w e w r z e ś n i u ( 1 % ) . P o d o b n ą w a r t o ś ć przyjął w l i p c u , z a ś w p o zostałych miesiącach udział z b i e r a n i a zapasów był n i e z n a c z n y ( t a b . 1 ) . R o b i e n i e z a p a s ó w w c i ą g u l a t a o d b y w a ł o się w r ó ż n y c h p o r a c h d n i a . Przyjmowało o n o w y s o k i e wartości w p i e r w s z y c h g o d z i n a c h p o wyjściu z n o r , w g o d z i n a c h o d 8 ° ° d o 1 0 ° ° osiągało m i n i m u m , wyraźnie wzrastało pomiędzy 1 1 ° ° a 1 2 ° ° , p o c z y m ulegało l e k k i e m u s p a d k o w i , a w ostatniej godzinie aktywności d z i e n n e j osiągnęło najwyższą wartość (ryc. 5 ) . Z b i e r a n i e zapasów w okresie września 1 9 7 9 r. i 1 9 8 0 r. n a s t a n o w i s k u w D o l i n i e Pańszczycy p o d Wielką Koszystą miało p o d o b n y przebieg. M i n i m u m występowało pomiędzy godziną goo goo^ t ę p i e d o g o d z i n y 1 4 ° ° - 1 5 ° ° p o d n o s i ł o się z n i e z n a c z n y m południowym obniżeniem. W ostatniej godzinie p r z e d s p o c z y n k i e m n o c n y m ( 1 7 - 1 8 ° ) osiągnęło m a k s i m u m . a n a s n 0 0 0 2 3 Ryc. 5. p r o c e n t o w y udział z a c h o w a n i a a k t y w n e g o świstaków różnych k o l o n i i w 1 9 8 0 r. a - grzebanie n o r , b - przechodzenie, c - zbiera n i e zapasów, d - czyszczenie ciała, e - z a b a w a - T h e p e r c e n t s h a re o f m a r m o t s ' active b e h a v i o r t i m e for different colonies i n 1 9 8 0 . a - b u r r o w digging, b - moving, c - supply gathering, d - body cleaning, e - playing. S a m o zbieranie zapasów n i e zajmowało zwierzętom dużo c z a s u . W o k r e s i e o d m a j a d o września trwało o n o t y l k o k i l k a m i n u t d z i e n n i e . Wyjątek stanowiły d n i , k i e d y następowała z m i a n a p o g o d y n a gorszą (np. 19.07.1980), l u b k i e d y p o g o d a n i e była u s t a b i l i z o w a n a (27.07.1980). W t a k i c h p r z y p a d k a c h trwało dłużej i wynosiło o d p o w i e d n i a 10 m i n u t i 4 8 m i n u t . Po połowie września czas z b i e r a n i a zapasów był wyraźnie dłuższy. M a k s y m a l n i e trwał n a w e t 5 7 m i n u t ( 2 9 . 0 7 . 1 9 7 9 ) . Czas zbie r a n i a z a p a s ó w p r z e z p o j e d y n c z e z w i e r z ę w y n o s i ł 1-7 m i n u t , najczęściej 2 - 4 m i n u t , p o c z y m świstak zanosił z e b r a n e rośliny do n o r y głównej, a c z a s e m do przejściowych ukryć. Mogło t o 24 się p o w t a r z a ć w i e l o k r o t n i e z k r ó t k i m i p r z e r w a m i . P r z y k ł a d o w o 0 7 . 1 0 . 1 9 8 0 r. o b s e r w o w a n o w ciągu 112 m i n u t dziewięciokrotn e z a n o s z e n i e z e b r a n y c h roślin p r z e z j e d n e g o g r y z o n i a . Łącz n y czas s a m e g o z b i e r a n i a wyniósł 4 1 m i n u t . Z w y k l e z a p a s był z b i e r a n y p r z e z j e d n e g o l u b d w a o s o b n i k i , c h o ć k o l o n i a liczyła więcej zwierząt. N i e o b s e r w o w a n o n i g d y z b i e r a n i a z a p a s u p r z e z młode u r o d z o n e w d a n y m r o k u . W okresie niepogody i przed hibernacją z a p a s z b i e r a n y był p r z e z w s z y s t k i e s t a r s z e o s o b n i k i danej kolonii. G r z e b a n i e n o r związane było z w y k o r z y s t a n i e m kryjówek głównych n a okres rodzenia młodych, a przede w s z y s t k i m z p r z y g o t o w a n i e m i c h n a o k r e s h i b e r n a c j i . Świstaki u s u w a ły z b ę d n y m a t e r i a ł z n o r , o c z y s z c z a j ą c i p o s z e r z a j ą c u k r y c i a . P o n a d t o g r z e b a n e były n o w e n o r y przejściowe o r a z c h w i l o w e u k r y c i a . W o k r e s i e aktywności 1 9 8 0 r. p r o c e n t o w y udział grze b a n i a , w porównaniu d o i n n y c h zachowań, największy był w s i e r p n i u (2,1%). W l i p c u wynosił 1 % , a w e wrześniu był p r a w i e niezauważalny. W okresie m a j a i c z e r w c a a n i raz n i e o b s e r w o w a n o g r z e b a n i a n o r ( t a b . 1). U d z i a ł g r z e b a n i a n o r w 1 9 8 0 r . w d n i a c h , k i e d y t o z a c h o w a n i e występowało, miał swoje m a k s i m u m w g o d z i n a c h 1 0 - l l ° i właściwie w czasie t r z e c h połu d n i o w y c h g o d z i n osiągał znaczące wartości. Zarówno p r z e d j a k i p o t y m czasie wartości j e g o były n i s k i e , a w pierwszej i o s t a t niej godzinie aktywności dziennej z e r o w e (ryc. 5). C z y s z c z e n i e ciała polegało n a wygładzaniu i s u s z e n i u sier ści o r a z u s u w a n i u z n i e j z a n i e c z y s z c z e ń . T r u d n o b y ł o o d r ó ż nić s a m o gładzenie o k r y w y włosowej o d w y s z u k i w a n i a pasoży t ó w z e w n ę t r z n y c h , a t a k ż e d r a p a n i a się z w i e r z ą t , z w i ą z a n e g o z obecnością t y c h o s t a t n i c h i być może infekcji skórnych. T y l k o r a z z a o b s e r w o w a n o czyszczenie, a być może w y s z u k i w a n i e pasożytów, w y k o n y w a n e j e d n e m u świstakowi przez drugiego. Czas p r z e z n a c z o n y n a czyszczenie ciała występował n a j r z a d z i e j ze w s z y s t k i c h b r a n y c h p o d u w a g ę z a c h o w a ń . o o o P r o c e n t o w y udział c z y s z c z e n i a ciała w o k r e s i e aktywności 1 9 8 0 r. najwyższy był w g o d z i n a c h r a n n y c h . M a k s i m u m wystą piło p o m i ę d z y g o d z i n ą 7 ° ° a 8 ° ° . N a s t ę p n i e z a z n a c z a ł się j e g o s p a d e k d o g o d z i n y 1 0 - l 1°°. O d t e g o c z a s u z a u w a ż a ł o się j e g o nieznaczne w a h a n i a . W ostatniej godzinie aktywności dziennej z a c h o w a n i e t o n i e było o b s e r w o w a n e (ryc. 5). Z a b a w a , czyli z a c h o w a n i e , w czasie którego co n a j m n i e j d w a dorosłe świstaki były sobą zajęte w ciągu p r z e b y w a n i a p o z a norą, n i e występowała c o d z i e n n i e . N i e w n i k a n o w cel tego z a c h o o o 25 w a n i a . W ciągu aktywności 1 9 8 0 r. z a c h o w a n i e t o s t o s u n k o w o najwięcej c z a s u pochłonęło zwierzętom w l i p c u (6,6%). W m a j u i c z e r w c u j e g o wartości były d o siebie zbliżone ( 3 , 3 % i 3,5%), zaś w s i e r p n i u z m a l a ł o i o s i ą g n ę ł o m i n i m u m w e w r z e ś n i u ( t a b . 1). P r o c e n t o w y udział z a b a w y w ciągu d n i a w okresie l a t a 1 9 8 0 r. osiągnął wyraźne m a k s i m u m w g o d z i n a c h 9 - 1 2 ° . Z początku i p o d k o n i e c aktywności d z i e n n e j udział z a b a w y był najniższy. W ostatniej godzinie przed spoczynkiem n o c n y m zachowanie to n i e b y ł o o b s e r w o w a n e ( r y c . 5) 0 O 0 Podsumowanie R y t m d o b o w y świstaka n i e był dotąd p r z e d m i o t e m szer szych zainteresowań badaczy. W l i t e r a t u r z e s p o t y k a m y j e d y n i e ogólne s t w i e r d z e n i a dotyczące tego p r o b l e m u ( N o w i c k i 1865). Nieco więcej i n f o r m a c j i w tej k w e s t i i z n a j d u j e m y w p r a c y C h o - v a n c o v e j i S o l t é s o v e j (1988) oraz J u r k a i J a m r o z e g o ( 2 0 0 2 ) , a w p r z y p a d k u ś w i s t a k a a l p e j s k i e g o Marmota marmota marmota (Linné, 1758) w p u b l i k a c j a c h Z e l e n k i (1965) oraz N o g u é i A r t h u r a (1992). W niniejszej p r a c y p r z e d s t a w i o n o pełną zmienność czasu p r z e b y w a n i a świstaków poza n o r a m i w o k r e sie aktywności l e t n i e j (ryc. 2). A k t y w n o ś ć d z i e n n a Marmota marmota latirostńs j e s t p o d o b n a d o z a o b s e r w o w a n e j p r z e z A r m i t a g e ( 1 9 6 2 ) u Marmota flaviventns oraz p r z e z N o g u é i A r t h u r a ( 1 9 9 2 ) u Marmota marmota marmota, t o znaczy j e s t b i m o d a l n a z pierwszą kulminacją w g o d z i n a c h r a n n y c h i drugą p o południu. D o t y c h c z a s n i e z a j m o w a n o się s z c z e g ó ł o w o z a c h o w a n i e m świstaka w ciągu d n i a , chociaż w szeregu p r a c z w r a c a n o więk szą uwagę t a k i m e l e m e n t o m z a c h o w a n i a j a k : strażowanie, że r o w a n i e oraz zbieranie zapasów roślinnych n a okres z i m y (No w i c k i 1865, C h o v a n c o v â , S o l t é s o v â 1988), a w p r z y p a d k u świstaka alpejskiego M u l l e r - U s i n g (1972) czy H u b e r (1978). Wiele u w a g i t e m u p r o b l e m o w i poświęcili n a u k o w c y zajmujący się Marmota flaviventris (Armitage 1962, N o w i c k i , A r m i t a g e 1 9 8 0 i i n . ) . W ciągu d n i a świstaki najwięcej c z a s u poświęca ły ż e r o w a n i u , a n a s t ę p n i e s t r a ż o w a n i u . P r z e b y w a n i e w n o r a c h świstaków tatrzańskich w ciągu d n i a oraz z a c h o w a n i e a k t y w n e łącznie stanowiły m n i e j niż połowę każdego z w y m i e n i o n y c h w c z e ś n i e j z a c h o w a ń ( t a b . 1). 26 SUMMARY T h e d a i l y life c y c l e a n d b e h a v i o r o f t h e m a r m o t Marmota marmota latirostris (Kratochvil, 1961) The studies were conducted i n the High Tatra, i n the area of the Tatra National Park i n Poland. There, Marmota marmota latirostris has its natural homerange and is the highly endangered species. Its daily life cycle includes the time of rest i n the burrow through the night and the time outside the burrow through the day during the summer activity period. During the period of summer activity the daily life cycle was changing. The time spent outside burrows was the shortest immediately after the hibernation,. It was undoubtedly caused by the weather conditions, also. Its length approached about 100 minutes on the second half of May. So, the animals stayed through a very short time outside the burrows. The time of out-of-burrow-activities gradually raised i n June, approaching more than 10 hours i n the middle of a month and about 13 hours at the beginning of July. The daily activity time was the longest i n July and August. It reached 13 hours and for some individuals up to 14 hours maximally. The constriction of the out-ofburrow- activities time was noticed at the beginning of September. Then, i t approached 12 hours and was gradually decreasing until it reached 6-7 hours between September and October. From the beginning of July to the first days of September leaving the burrows occurred before the local sunrise. Comeback to the burrows was always before the local sunset (Fig. 2). There are several distinctive activities that consist on the behavior of the marmot: foraging, which is grazing on plants; guarding, which is resting, warming up on sun and watching against a danger; staying in a burrow during the day; gathering and storing winter supplies; burrow digging, which is enlarging the old and creating new ones; playing of the two or more individuals; cleaning the body and moving. The marmots spent about 44 % of time on foraging and about 40 % on guarding during the period of summer activity. The rest studied types of behavior constituted about 16 % of the time all together (Tab.l). 27 PIŚMIENNICTWO A r m i t a g e K.B. 1962. Social behavior of a colony of the yellow-bel lied marmot (Marmota flaviventris). Anim. Behav. 10: 319-331. B l a h o u t M. 1960. Príspevok kbionómii svist'a horského (Marmo ta marmota L.) v rezérvácii Podbanské v Tatranskom národnom parku. Zborník prác o Tatranskom národnom parku 4: 118-150. Wyd. Osveta, Martín. B l a h o u t M. 1971. Príspevok mota marmota kbionómii svist'a vrchovského (Mar L.). Zborník prác o Tatranskom národnom p a r k u 13: 243-287. Wyd. Osveta, Martin. Chovancová B. 1987. Vysledky inventarizácie svist'a vrchovského tatranského (Marmota marmota latirostris, Kratochvñ, 1961) na území Tatranského národného parku v období rokov 1982-1985. Folia vena- toria 17, Príroda, Bratislava, s. 137-150. Chovancová B., Soltésová A. 1988. Trofická základña a potravová aktivita svist'a vrchovského tatranského (Marmota marmota lati- rostris Kratochvíl, 1961). Zborník prác o Tatranskom národnom p a r k u 28, Osveta, Martin, s. 71-137. Gąsienica B y r c y n W. 1986. Niszczenie świstaka tatrzańskie go Marmota marmota latirostris /Kratochvíl, 1961/, a jego ochrona. Chrońmy Przyr. Ojcz. 3: 17-26. Gąsienica B y r c y n W. 1993. Z ekologii świstaka. Ochrona Tatr w obliczu zagrożeń. Wyd. Muzeum Tatrzańskiego, Zakopane, s. 169-174. Gąsienica B y r c y n W. 1994. Z ekologii mota latirostris (Kratochvíl, 1961)/ w Tatrach świstaka /Marmota mar Polskich. Rocznik Podha lański. Tom VI. Vol. 19: 99-122. Wyd. Towarzystwo Muzeum Tatrzań skiego im. dra Tytusa Chałubińskiego, Zakopane. Gąsienica B y r c y n W. 2 0 0 1 . Świstak Marmota marmota (Linné 1758). W: Z. Głowaciński (red.). Polska Czerwona Księga Zwierząt. Kręgowce. PWRiL, Warszawa, ss. 67-69. Gąsienica B y r c y n W. 2003. Aktywność cyklu życia świstaka tatrzańskiego Marmota a hibernacja marmota w rocznym latirostris /Kra tochvíl, 1961/. Chrońmy Przyr. Ojcz. 59, 6: 28-39. H u b e r W. 1978. La Marmotte des Alpes. Office National de la Chasse, Paris. J u r e k I.J., J a m r o z y G. 2002. Siedlisko, stan liczebny i aktyw ność populacji świstaków (Marmota marmota latirostris Kratochvíl 1961) w Dolinie Gąsienicowej. Przemiany Środowiska Przyrodniczego Tatr, Wyd. Tatrzańskiego Parku Narodowego, Polskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk o Ziemi, Oddział Kraków, Kraków-Zakopane. 28 Müller-Using D.R. 1972. Das Murmeltier in denAlpen (Marmota marmota L.). BLV München-Bern-Wien. Nogué G., A r t h u r C. 1992. Eléments démographie et rythme d'activité d'une colonie de marmottes (Marmotta marmotta) dans le Parc Nationale des Pyrénées Occidentales. Journée d'étude sur la Marmotte Alpine: 37-48. Wyd. Laboratoire de Socioécologie et dT£coéthologie, Lyon. N o w i c k i M. 1865. O świstaku. Kraków. N o w i c k i S., A r m i t a g e K.B. 1980. Behavior of juvénile yellow-belied marmots: play and social intégration. Z. Tierpsychol. 5 1 : 85-105. Z e l e n k a G. 1965. Observation sur l'écologie de la marmotte des Alpes. Terre at la Vie 3: 238-256. Z w i j a c z Kozica T. 2002. Liczebność i rozmieszczenie zimowych nor świstaka Marmota marmota L. we wschodniej części Tatrzańskiego Parku Narodowego. Parki nar. Rez. przyr. 2 1 : 327-339. G R Z E G O R Z VONĆINA, I W O N A WRÓBEL Pieniński Park Narodowy, 34-450 Krościenko n.D., ul. Jagiellońska 107B gvoncina@poczta. onet.pl iwona. [email protected] Materiały do występowania pszonaka pienińskiego Erysimum pieninicum (Zapał.) Pawł. w Pieninach Pszonak pieniński Erysimum pieninicum (Zapał.) Pawł. n a leży do r o d z i n y krzyżowych Brassicaceae (Cruciferae). J e s t to roślina d w u l e t n i a , o ciemnożółtych płatkach oraz woreczkowato rozszerzonych dwóch działkach k i e l i c h a . Z n a m i e n n y kształt mają także gwiazdkowate włoski o t r z e c h r a m i o n a c h , o k r y w a jące roślinę ( L a t o w s k i 1975, S z a f e r i i n . 1988). Jej występo w a n i e ogranicza się wyłącznie do P i e n i n (ryc. 1), toteż należy do e n d e m i c z n y c h gatunków tego p a s m a ( P a w ł o w s k a 1953, Z a r z y c k i 1 9 7 6 , 1 9 8 1 , 1982). P a w ł o w s k i (1946) zaliczył opisywa n y g a t u n e k do g r u p y neoendemitów (za P a w ł o w s k ą 1953). W polskiej liście gatunków zagrożonych Z a r z y c k i i S z e l ą g (1992) zaliczyli go do gatunków narażonych (V), co p o t w i e r d z i l i a u t o r z y opracowań tego t a k s o n u w k o l e j n y c h w y d a n i a c h Polskiej Czer wonej Księgi Roślin-Waloszek (1993) oraz K o r z e n i a k (2001). W projekcie p l a n u o c h r o n y Pienińskiego P a r k u Narodowego n a l a t a 2 0 0 1 - 2 0 2 0 p s z o n a k pieniński został umieszczony w g r u p i e gatunków specjalnego zainteresowania i objęty ochroną czynną poprzez zabiegi mające n a celu u t r z y m a n i e zajmowanego bioto p u ( Z a r z y c k i i i n . 2000). Szczegółowe b a d a n i a n a d p s z o n a k i e m prowadziło k i l k a osób, m . i n . d r A. Waloszek i d r U . Korzeniak. Przedmiotem i c h z a i n teresowań było n i e t y l k o rozmieszczenie g a t u n k u , ale również w a r u n k i siedliskowe n a z n a n y c h s t a n o w i s k a c h , s t r u k t u r a po30 T a b . 1. L i c z b a pędów n a s t a n o w i s k u p s z o n a k a pienińskiego w Wąwozie H o m o l e oraz relacja l i c z b y pędów kwitnących do w s z y s t k i c h pędów w poszczególnych kępach - N u m b e r o f shoots o f Erysimum pieninicum (Zapał.) Pawł. i n l o c a l i t y i n t h e Homole G u l l y a n d p r o p o r t i o n s b e t w e e n f l o w e r i n g shoots a n d a l l shoots i n each c l u s t e r . Numer skupienia - Number of c l u s t e r 1 2 3 S t a d i u m rozwojowe - D e v e l o p m e n t stage Rok 2 0 0 2 - Year 2 0 0 2 Liczba - Number % Liczba - Number % pędy kwitnące f l o w e r i n g shoots 35 60 34 67 pędy płonne steril shoots 23 40 17 33 pędy kwitnące f l o w e r i n g shoots 2 40 4 27 pędy płonne s t e r i l shoots 3 60 11 73 11 58 pędy kwitnące f l o w e r i n g shoots pędy płonne s t e r i l shoots Razem Total Rok 2 0 0 0 - Year 2 0 0 0 X - - 8 42 63 X 85 X p u l a c j i oraz j e j tendencje rozwojowe. Przez szereg l a t wydawało się, że p s z o n a k n i e występuje nigdzie poza czorsztyńskim wzgó r z e m z a m k o w y m i otaczającymi go skałami ( Z a r z y c k i 1 9 7 6 , 1 9 8 1 , 1 9 8 2 , W a l o s z e k 1993). W 1996 r. znaleziony został n a wtórnym s t a n o w i s k u u podnóża U p s z a r u , przy wjeździe do e l e k t r o w n i w o d n e j ZZW Czorsztyn-Niedzica (Korzeniak 2001). Dodać trzeba, że n a s w o i m k l a s y c z n y m s t a n o w i s k u n a wzgó r z u z a m k o w y m w Czorsztynie t r u d n o znaleźć miejsce, które nie byłoby p o d d a n e p r e s j i człowieka. Prace k o n s e r w a t o r s k i e p r o w a d z o n e w obrębie r u i n i towarzyszący i m proces n a r u szania gleby w coraz to i n n y c h m i e j s c a c h w obrębie wzgórza zamkowego, zdają się sprzyjać o b s i e w a n i u się pszonaka. Ga t u n e k u t r z y m u j e się n a niektórych m i e j s c a c h przez szereg l a t , a n i e k i e d y p o j a w i a się i po z a o w o c o w a n i u wycofuje, przenosząc się w n o w e miejsce. Prawdopodobnie duża d y n a m i k a g a t u n k u w y n i k a z małej konkurencyjności w s t o s u n k u do i n n y c h roślin 32 i jego odpowiedzi n a synantropizację siedliska. W o s t a t n i c h l a t a c h stwierdzono d w a nowe s t a n o w i s k a n a obszarze Pienin w wąwozie Homole w Małych P i e n i n a c h i n a F l a k a c h w Pieni nach Zachodnich. S t a n o w i s k o w Wąwozie H o m o l e . Nowe s t a n o w i s k o pszon a k a pienińskiego znajduje się w Małych Pieninach w Wąwozie Homole w dnie d o l i n y p o t o k u K a m i o n k a , gdzie rośnie n a płyt kiej, silnie szkieletowej glebie o podłożu w a p i e n n y m . Populacja składa się z trzech skupień rozmieszczonych n a długości około 100 m . Opisywane miejsca występowania położone są n a w y sokości 6 1 0 - 6 3 0 m n . p . m . ; d o l i n a posiada w t y c h miejscach n a c h y l e n i e 1-5° i północno-wschodnią ekspozycję. W w y k o n a n y c h zdjęciach fitosocjologicznych b r a k drzew, a w a r s t w a krze wów osiąga pokrycie od 10 do 8 0 % . Rośliny zielne oraz m s z a k i zajmują odpowiednio powyżej połowy p o w i e r z c h n i zdjęć fitoso cjologicznych. Informację o występowaniu p s z o n a k a pienińskiego o t r z y m a no od p . Andrzeja Węglarza wiosną 2 0 0 0 r. Policzono wówczas pędy w dwóch z n a n y c h w t e d y s k u p i e n i a c h . Powtórne liczenie miało miejsce w 2 0 0 2 r., k i e d y to, po znalezieniu trzeciego s k u p i e n i a , wzbogacono informacje o jego charakterystykę. Poniższe zestawienie liczebności wskazuje n a u t r z y m y w a n i e się stałej liczby pędów w d w u l e t n i m okresie obserwacji. Jeśliby porów nać liczbę pędów znalezionych w l a t a c h 2 0 0 0 i 2 0 0 2 w 1 i 2 s k u p i e n i u , wielkości są bardzo podobne (odpowiednio 63 i 6 6 roślin). Ciekawe informacje p r z y n o s i porównanie udziału pędów kwitnących do ogólnej liczby pędów n a s t a n o w i s k u . W pierw szym s k u p i e n i u udział pędów kwitnących do w s z y s t k i c h pę dów j e s t największy i j a k dotąd posiada tendencję wzrostową, w d r u g i m s k u p i e n i u relacje te zmieniają się, a t r e n d j e s t w y raźnie spadkowy, w t r z e c i m s k u p i e n i u b r a k d a n y c h do określe n i a z m i a n liczebności pędów kwitnących. Zestawione wartości p r z e d s t a w i a tabela 1. W miejscach występowania skupień pszonaka w y k o n a n o zdjęcia fitosocjologiczne. Nazwy roślin n a c z y n i o w y c h podano za M i r k i e m i i n . (2002). 1 skupienie D a t a : 3.06.2002 r.; wysokość n a d poziom m o r z a 6 3 0 m ; n a c h y l e n i e 5°; ekspozycja N E ; pokrycie w w a r s t w a c h : B (krze wów) - 8 0 % , C (roślin zielnych) - 5 0 % , D (mszaków) - 8 0 % ; p o w i e r z c h n i a zdjęcia 2 5 m . 2 33 B: Acer pseudoplatanus 1, Cerasus avium 4, Fraxinus excel sior 1, Picea abies 1; C : Arabis hirsuta + , Asarum europaeum 1, Asplenium viride +, Brachypodium sylvaticum +, Campanula rapunculoides 1, Cardaminopsis arenosa +, Carex digitata +, Cerasus avium +, Chaerophyllum hirsutum +, Clinopodium vulgare +, Cruciata glabra +, Erysimum pieninicum 2, Euphorbia amygdaloides +, Fragańa vesca 2, Fraxinus excelsior +, Galium mollugo +, Geranium robertianum 2, Gymnocarpium robertianum 1, Mycelis muralis 1, Ońganum vulgare 1, Oxalis acetosella 1, Sedum maximum +, Senecio ovatus +, Sesleria varia 1, Symphytum cordatum +, Taraxacum officinale s.l. 1, Urtica dioica 1, Valenana tripteris +, Vincetoxicum hirundinańa 1; D: nie d o k o n y w a n o z b i o r u mszaków do oznaczenia. 2 skupienie D a t a : 3 . 0 6 . 2 0 0 2 r.; wysokość n a d poziom m o r z a 6 3 0 m ; nachylenie 3°; ekspozycja NE; pokrycie w w a r s t w a c h : B (krze wów) - 2 0 % , C (roślin zielnych) - 7 0 % , D (mszaków) - 5 0 % ; p o w i e r z c h n i a zdjęcia 10 m . B: Fraxinus excelsior 2; C : Acer pseudoplatanus +, Astrantia major +, Brachypo dium sylvancum 1, Cardaminopsis arenosa +, Carex digitata +, Chaerophyllum hirsutum 1, Chrysosplenium alternifolium2, Cirsium eńsithales +, Cruciata glabra +, Epilobium montanum +, Erysimum pieninicum 1, Euphorbia amygdaloides +, Fragańa vesca 2, Fraxinus exscelsior +, Geranium robertianum 2, Geum rivale 1, Geum urbanum +, Gymnocarpium robertianum +, Mycelis muralis 1, Ońganum vulgare 1, Oxalis acetosella 1, Poa pratensis +, Potentilla reptans +, Ranunculus acńs +, Senecio ovatus 1, Taraxacum officinale s.l. +, Tńfolium sp. +, Urtica dio ica 2, Valenana tńpteris 1, Vincetoxicum hirundinańa 1; D: nie d o k o n y w a n o z b i o r u mszaków do oznaczenia. 3 skupienie D a t a : 3 . 0 6 . 2 0 0 2 r.; wysokość n a d poziom m o r z a 6 0 0 m ; n a c h y l e n i e 2°; ekspozycja NE; pokrycie w w a r s t w a c h : B (krze wów) - 1 0 % , C (roślin zielnych) - 9 0 % , D (mszaków) - 5 0 % ; p o w i e r z c h n i a zdjęcia 10 m . B: Fraxinus excelsior 2; C : Ajuga reptans +, Anthńscus sylvestns 2, Brachypodium sylvaticum +, Campanula rapunculoides 2, Chaerophyllum aromaticum 1, Chaerophyllum hirsutum 1, Cruciata glabra 1, Epi lobium montanum +, Epipactis hellebońne +, Erysimum pieni nicum 1, Fragańa vesca 2, Fraxinus excelsior +, Galeobdolon 2 2 34 luteum +, Geranium robertianum +, Geum urbanum +, Mycelis muralis 1, Oxalis acetosella 2, Petasites kablikianus +, Poa nemoralis +, Prunus spinosa +, Rubus idaeus +, Salvia glutinosa 2, Senecio ovatus 1, Solidago virgaurea +, Taraxacum officinale s.l. +, Valeriana tńpteńs 1, Vincetoxium hirundinańa +, Viola reichenbachiana 1; D: nie d o k o n y w a n o z b i o r u mszaków do oznaczenia. Opisywane s t a n o w i s k o j e s t nieliczne w porównaniu do locus classicus w P i e n i n a c h Z a c h o d n i c h (wzgórze zamkowe w Czorsz tynie), gdzie liczebność oszacowana została n a około 1000 osob ników ( K o r z e n i a k 2001). T r u d n o stwierdzić, czy opisywane s t a n o w i s k o w Wąwozie Homole j e s t pochodzenia n a t u r a l n e g o , czy n a s i o n a zostały zawleczone z Czorsztyna. F a k t e m j e d n a k jest, że K. Z a r z y c k i w s w o i c h o p r a c o w a n i a c h z l a t 1981 i 1982 nie w s p o m i n a o t y m s t a n o w i s k u . Wszystkie s k u p i e n i a znajdują się w pobliżu s z l a k u t u r y stycznego, w takiej odległości, że r u c h t u r y s t y c z n y i m nie za graża. R e a l n y m zagrożeniem j e s t sukcesja roślin drzewiastych, czy w y s o k i c h b y l i n l u b gwałtowne i silne wezbranie wód p o t o k u K a m i o n k a . W celu w y p r a c o w a n i a m e t o d z a c h o w a n i a pszonaka pienińskiego w Małych P i e n i n a c h należy prowadzić m o n i t o r i n g z m i a n liczebności, a w razie konieczności podejmować ochronę czynną. Ponieważ s t a n o w i s k o znajduje się n a terenie rezerwatu Wąwóz Homole i m . J a n a W i k t o r a , j e s t objęte ochroną prawną. S t a n o w i s k o n a F l a k a c h . B a d a n i a terenowe i zbieranie d a n y c h do nowej m a p y z b i o r o w i s k roślinnych Pienińskiego P a r k u Narodowego zaowocowały znalezieniem nieznanego dotychczas s t a n o w i s k a Erysimum pieninicum n a F l a k a c h , w Pieninach Za c h o d n i c h . W l i p c u 1998 r. a u t o r k a , w towarzystwie d r h a b . R. Kaźmierczakowej i m g r J . Perzanowskiej natknęła się począt k o w o n a pojedyncze okazy, a następnie n a liczne z g r u p o w a n i a p s z o n a k a p o d szczytem Palenicy - jednej z k u l m i n a c j i Flaków. S t a n o w i s k o to znajduje się n a wysokości około 7 9 0 m n . p . m . , n a płytkiej wapiennej glebie o charakterze rędziny. Zaobserwo w a n o wówczas k i l k a s e t kwitnących i owocujących osobników oraz znaczną liczbę młodych, j e d n o r o c z n y c h rozetek liściowych. Populacja p s z o n a k a rozwijała się n a s k r a j u m u r a w y i w strefie przejściowej pomiędzy murawą ksero termiczną i ciepłolubnymi zaroślami z b u d o w a n y m i głównie z derenia, róż i b e r b e r y s u . Nie zanotowano osobników rosnących w otwartej m u r a w i e . Sta n o w i s k o to uwzględniono w Polskiej Czerwonej Księdze Roślin ( K o r z e n i a k 2001) oraz w Atlasie Roślin C h r o n i o n y c h ( P i ę k o ś - M i r k o w a , M i r e k 2003). 35 Szacowanie liczebności p o p u l a c j i przeprowadzono ponow nie w 1999 r. i p o w t a r z a n o w l a t a c h następnych. W 1999 r., penetrując szczegółowo powierzchnię około 0,20 h a , zaobser w o w a n o około 1000 osobników kwitnących oraz liczne młode, jednoroczne r o z e t k i liściowe. Duża g r u p a osobników rosła w sąsiadującym z murawą i zaroślami prześwietlonym lesie j o dłowym. Podobna sytuacja miała miejsce w l a t a c h następnych. Z n a m i e n n e jest, że pszonak rośnie znacznie częściej w płatach średnio o c i e n i o n y c h , rzadziej w pełnym słońcu l u b całkowitym ocienieniu. Z b i o r o w i s k a , w których występuje Erysimum pieninicum, mają c h a r a k t e r m u r a w y ksero termicznej Origano-Brachypodietum pinnati, ciepłolubnych zarośli ze związku Berbeńdion oraz ciepłolubnej j e d l i n y Cańci-Fagetum abietetosum. Poniżej za mieszczono zdjęcia fitosocjologiczne w y k o n a n e n a w y m i e n i o n e j powierzchni. Strefa przejściowa miedzy m u r a w a a zaroślami: Data: 0 1 . 0 6 . 1 9 9 9 , nachylenie: 45°, ekspozycja: S, pokrycie w w a r s t w a c h : B (krzewów) - 5 0 % , C (roślin zielnych) - 7 0 % , p o w i e r z c h n i a zdjęcia 10 m . B: Berberís vulgaris 3, Cornus sanguínea +, Corylus avellana 1, Prunus spinosa l, Rosa canina 2; C: Achillea millefolium 1, Arabis hirsuta +, Bupleurum falcatum +, Calamagrostis varia +, Cruciata glabra R, Erysimum pieninicum 1 (ok. 5 0 kwitnących + kilkadziesiąt płonnych), Eu phorbia cyparissias +, Fragaria vesca +, Galium album 1, Lotus corniculatus 1, Mélica nutans +, Origanum vulgare 1, Plantago media +, Poa angustifolia 2 , Polygonatum odoratum +, Potentilla pusilla +, Salvia glutinosa +, Salvia verticillata 1, Sanguisorba minor +, Taraxacum officinale s.l. r, Veronica chamaedrys +, Verbascum nigrum +, Vicia cracca R. Ciepłolubna j e d l i n a : Data: 2 6 . 0 6 . 2 0 0 3 , nachylenie: 30°, ekspozycja: S, pokrycie w w a r s t w a c h : A (drzew) - 5 0 % , B (krzewów) - 7 0 % , C (roślin ziel nych) - 6 0 % , D (mszaków) - 2 % , powierzchnia zdjęcia 100 m . A: Abies alba 3; B: Abies alba +, Acerpseudoplatanus +, Berberís vulgaris 1, Cornus sanguínea 1, Corylus avellana 3, Cotoneaster integerrimus +, Lonicera xylosteum 2, Prunus spinosa \, Ribes álpinum 2, Rosa sp. +, Ribes uva-crispa +, Ulmus glabra +; C: Abies alba +, Actaea spicata R, Alyssum saxatile R, Asarum europaeum +, Berberís vulgaris +, Campanula persicifolia 2 2 36 1, Campanula rapunculoides 1, Carex digitata 1, Cardamine im patiens R, Cirsium vulgare +, Clinopodium vulgare +, Convolvulus arvensis R, Cornus sanguinea +, Coronilla varia +, Cruciata glabra +, Digitalis grandiflora 1, Dryopteris filix-mas R, Erysimum pieninicum + (21 kwitnących, kilkadziesiąt płonnych), Euphorbia amygdaloides +, Euphorbia cyparissias +, Fragaria vesca 1, Galeobdolon luteum +, Galeopsis sp. R, Galium mollugo +, Galium odoratum 1, Geranium robertianum +, Hieracium murorum 1, Inula conyza +, Melica nutans 2, Mercurialis perennis 1, Mycelis muralis +, Oxalis acetosella 1, Pimpinella saxifraga +, Polygonatum odoratum 1, Rosa sp. R, Salvia glutinosa 1, Saluia verticillata +, Sedum maximum +, Sorbus aucuparia +, Stachys alpinaR, Taraxacum officinale s .1. R, Valeriana tripteris 3, Viola reichenbachiana 1. O d r o k u 2 0 0 1 oceniana j e s t również s t r u k t u r a p o p u l a c j i sta n o w i s k a n a F l a k a c h , w o b y d w u znacznie różniących się od sie bie m i k r o s i e d l i s k a c h . Z zestawienia w t a b e l i 2 w y n i k a , że udział osobników gener a t y w n y c h w p o p u l a c j i j e s t znacznie wyższy w miejscach bar dziej nasłonecznionych (skraj zarośli), n a t o m i a s t liczba siewek i osobników młodocianych j e s t znacznie wyższa w prześwie t l o n y m lesie. Próby w y k o n a n o w miejscach największego za gęszczenia roślin. O s o b n i k i rozmieszczone są nierównomiernie, a d w u l e t n i c y k l rozwojowy p s z o n a k a powoduje dodatkowe w a h a n i a ilościowe z r o k u n a r o k . W a h a n i a te nie mają znaczenia przy ocenie k o n d y c j i p o p u l a c j i , która wydaje się być s t a b i l n a . Biorąc p o d uwagę duży udział osobników płonnych, liczebność całej p o p u l a c j i n a F l a k a c h oszacowano n a co najmniej 2 0 0 0 osobników. I n f o r m a c j a p o d a n a w Polskiej Czerwonej Księdze Roślin ( K o r z e n i a k 2001) dotyczyła wyłącznie osobników k w i t nących. W odróżnieniu od i n n y c h s t a n o w i s k poza wzgórzem z a m k o w y m w Czorsztynie, s t a n o w i s k o n a F l a k a c h j e s t prawdopodob nie n a t u r a l n e g o pochodzenia; nie zaobserwowano n a r u s z e n i a siedliska. Znalezienie d r u g i e j , silnej, prawdopodobnie n a t u r a l nej p o p u l a c j i , j e s t t y m cenniejsze, że część klasycznego sta n o w i s k a pszonaka pienińskiego z r e j o n u wzgórza zamkowego w Czorsztynie przestała istnieć w związku z budową zespołu zbiorników w o d n y c h Czorsztyn-Niedzica-Sromowce Wyżne. Pszonak rósł wcześniej prawie n a każdej z pojedynczych skał w otoczeniu z a m k u , które w t r a k c i e napełniania z b i o r n i k a zna lazły się p o d wodą. Obecnie areał jego występowania znacznie 37 3 8 Development stage Rok 2003 Year 2003 Udział w Udział w Udział w populacji populacji populacji Liczba Liczba Liczba - Part of - Part of - Part of - Number - Number - Number population population population (%) (%) (%) Rok 2002 Year 2002 M ^ _u * Q Cd ,-H «d" OJ ^ c o _4. * 0 5 rv, , J 2 O CO m CU i-I m OJ c o i—i CO Ol c o vo m c o O OJ Ciepłolubna jedlina - Thermophilous fir forest Strefa przejściowa między murawą, a zaroślami - Ecotone between sward and scrubs Siedlisko - Habitat Stadium rozwojowe Rok 2001 Year 2001 , co co as oo OJ OJ m m oo vo ro Oj Cd «3- ^ CM vO ^ •— O J LO o io o o 00 i-i 1 . CU o --i i-i 1 1 Ol i-i o § £ • S X5 się t u t a j zmniejszył. S t a n o w i s k o znalezione n a F l a k a c h , noszą ce z n a m i o n a n a t u r a l n e j p o p u l a c j i , wydaje się być właściwym miejscem do badań biologii tego g a t u n k u . Z a g a d n i e n i e o c h r o n y populacji. Biorąc p o d uwagę szcze gólne d l a p r z y r o d y i n a u k i znaczenie endemicznego g a t u n k u j a k i m j e s t Erysimum pieninicum, podjęto szereg działań d l a jego o c h r o n y . O d w i e l u l a t - j a k już w s p o m n i a n o - znajduje się o n n a liście gatunków specjalnego zainteresowania Pienińskiego P a r k u Narodowego ( Z a r z y c k i i i n . 2000) i w związku z t y m cie szy się szczególną uwagą pracowników P a r k u . W obrębie s t a n o w i s k a czorsztyńskiego w y k o n y w a n e są stałe zabiegi o c h r o n n e polegające n a p o w s t r z y m y w a n i u p r o c e s u z a r a s t a n i a m u r a w . S t a n o w i s k o n a F l a k a c h leży n a g r u n t a c h nie stanowiących wła sności S k a r b u Państwa i t u t a j ingerencja służb o c h r o n y p r z y r o d y j e s t u t r u d n i o n a . Pocieszającym z j a w i s k i e m j e s t j e d n a k fakt, że dotychczas eksploatacja tego t e r e n u nie była z b y t i n t e n s y w n a i j a k dotąd n i c n i e wskazuje n a t o , żeby s y t u a c j a miała się zmienić. D l a z a c h o w a n i a p u l i genowej g a t u n e k t e n p o d d a n o d o d a t k o wo o c h r o n i e ex situ. Z powodzeniem h o d o w a n y j e s t w ogródku s k a l n y m przy siedzibie D y r e k c j i Pienińskiego PN w Krościenku n / D , a n a s i o n a pochodzące z dwóch p o p u l a c j i : z Czorsztyna i Flaków zdeponowane zostały w b a n k u n a s i o n w C e n t r u m Za c h o w a n i a Różnorodności Biologicznej przy Ogrodzie Botanicz n y m PAN w Powsinie koło Warszawy ( M u r a n y i 2003). O d r o k u 2 0 0 0 populacje ze wzgórza zamkowego w Czorsz t y n i e i z Flaków włączone zostały również do ogólnopolskiego m o n i t o r i n g u przyrodniczego. SUMMARY T h e o u t l i n e o f Erysimum pieninicum (Zapal.) Pawl, o c c u r r e n c e i n t h e P i e n i n y M t s (Western C a r p a t h i a n s ) Erysimum pieninicum (Zapał.) Pawł. is a n e n d e m i c p l a n t of t h e P i e n i n y M t s . U n t i l t h e year 1998 t h e r e was k n o w n o n l y one s t a n d s p r e a d f r o m t h e h i l l o f t h e C z o r s z t y n castle. New localities were discovered i n t h e Wąwóz Homole n a t u r e reserve (the Małe P i e n i n y Mts) a n d o n F l a k i M t . N u m b e r of specimens a n d t h e p r o p o r t i o n s between f l o w e r i n g p l a n t s a n d a l l p l a n t s i n each c l u s t e r w a s s h o w n i n t h e f i r s t 39 table. T h e second table presents t h e n u m b e r o f t h e specimens o f Erysimum pieninicum (Zapal.) Pawl, i n t h e each development stage o n F l a k i M t . There are some phytosociological releves p u t i n t h i s article w h i c h were m a d e i n each locality. PIŚMIENNICTWO K o r z e n i a k U . 2 0 0 1 . Erysimum pieninicum (Zapal) Pawl Pszonak pieniński. W: R. Kaźmierczakowa, K. Z a r z y c k i (red.). Polska Czerwona Księga Roślin. Paprotniki i rośliny kwiatowe. I n s t . B o t . i m . W. Szafera PAN, I n s t . O c h r . Przyr. PAN, Kraków, ss. 1 5 4 - 1 5 6 . L a t o w s k i K. 1 9 7 5 . Badania nad morfologią i anatomią owoców i nasion środkowoeuropejskich gatunków rodzaju Erysimum L. (Mor phology and anatomy of fruits and seeds of the Middle European Erysi mum L. species). M o n o g r . B o t . 4 9 : 5-78. M i r e k Z., P i ę k o ś - M i r e k H . , Z a j ą c A., Z a j ą c M . 2 0 0 2 . plants and pteridophytes Flowering of Poland. A checklist. Biodiversity of Poland. V o l . 1: 1-442. W. Szafer I n s t . of Bot., PAS, Kraków ( i n P o l i s h a n d English). Muranyi w zachowaniu R, 2 0 0 3 . Cele i zadania Narodowego Banku Nasion ginących i chronionych gatunków naczyniowych flory polskiej. Chrońmy Przyr. Ojcz. 5 9 , 5: 2 8 - 3 8 . P a w ł o w s k a S. 1 9 5 3 . Rośliny endemiczne w Polsce i ich ochrona. O c h r . Przyr. 2 1 : 1-33. P a w ł o w s k i B . 1946. Pszonaki karpackie, spokrewnione zpszona- kiem jastrzębcolistnym. A c t a Soc. B o t . Pol. 17, 1: 9 5 - 1 2 8 . P i ę k o ś - M i r k o w a H . , M i r e k Z. 2 0 0 3 . Atlas roślin chronionych. M u l t i c o O f i c y n a W y d a w n i c z a , Warszawa, ss. 5 8 4 . S z a f e r W., K u l c z y ń s k i S., P a w ł o w s k i B . 1988. Rośliny polskie. W y d . 6. 1: x x x i + 4 6 4 . P W N , Warszawa. W a l o s z e k A. 1 9 9 3 . Erysimum pieninicum (Zapał.) Pawł. - p s z o n a k pieniński. W: K. Z a r z y c k i , R. Kaźmierczakowa (red.). Polska Czerwona Księga Roślin. Paprotniki i rośliny kwiatowe. I n s t . B o t . i m . W. Szafera PAN, I n s t . O c h r . Przyr. PAN, Kraków, ss. 7 3 - 7 4 . Z a r z y c k i K. 1 9 7 6 . Małe populacje pienińskich roślin reliktowych i endemicznych, ich zagrożenie i problemy ochrony. (Small populations of relict and endemic plant species of the Pieniny range (West Carpathians Mts), their endangerment and conservation). O c h r . Przyr. 4 1 : 7-70. Z a r z y c k i K. 1 9 8 1 . Rośliny naczyniowe Pienin. The vascular plants of the Pieniny Mts. (West Carpathians). PWN, Warszawa-Kraków, ss. 2 5 7 . 40 Z a r z y c k i K. 1982. Rośliny wyższe (kwiatowe i paprotniki). Rośliny rodzime. W: K. Z a r z y c k i (red.). Przyroda Pienin w obliczu zmian. S t u d i a Nat., Ser. B , 3 0 : 1 2 7 - 1 4 2 . Z a r z y c k i K., S z e l ą g Z. 1992. Czerwona lista roślin naczyniowych zagrożonych w Polsce. W: K. Z a r z y c k i , W. Wojewoda, Z. H e i n r i c h (red.). Lista roślin zagrożonych w Polsce. Inst. B o t . i m . W. Szafera PAN, K r a ków, W y d . 2 , ss. 8 7 - 9 8 . Z a r z y c k i K., W r ó b e l I . , K o r z e n i a k U . , S z e l ą g Z. 2 0 0 0 . Ope rat ochrony flory i grzybów. T. II. Operat ochrony paprotników i roślin kwiatowych. W: Plan ochrony Pienińskiego Parku Narodowego na okres 1.01.2001 do 31.12.2020. I n s t . B o t . i m . W. Szafera PAN, Pieniński P a r k Narodowy, Kraków-Krościenko n . D . , m s c . MIROSŁAWA D Y L E W S K A 30-009 Kraków, ul. Fńedleina 28c B a d a n i a kwiecistości łąk i rola trzmielowatych Bombini przy prowadzeniu czynnej ochrony zbiorowisk nieleśnych w p a r k a c h n a r o d o w y c h południowej Polski Wstęp B a d a n i a t r z m i e l i w T a t r a c h rozpoczęłam w 1955 r o k u , a więc krótko po u t w o r z e n i u t a m p a r k u narodowego. Przez wiele l a t chodziłam po bogato kwitnących górskich łąkach, n a d którymi unosiło się tysiące muchówek i błonkówek, głównie os i t r z m i e l i , a n a b a l d a c h a c h roślin siedziały małe i większe, kolorowe chrząszcze. Na o s t a c h spotykało się pojedyncze n i e p y l a k i apollo Parnassius apollo. O d początku t y c h prac myślałam, j a k b y te t r z m i e l e policzyć. Może najlepiej byłoby odnaleźć gniazda, ale t r z m i e l e nalatują n a kwitnącą powierzchnię czasem z odległości 8 k m i więcej, a gniazdo g n i a z d u nierówne. Nie wszystkie r o d z i n y t r z m i e l o w e osiągają sukces rozwojowy wyrażający się m a k symalną liczbą osobników. Także poszczególne g a t u n k i różnią się liczbą t r z m i e l i w gnieździe, zależnie o d g a t u n k u może t o być kilkanaście do k i l k u s e t r o b o t n i c i f o r m płciowych. Zakreślałam więc w wyobraźni powierzchnie (1 m ) do badań, i liczyłam n a n i c h trzmiele. Najpierw w T a t r a c h , p o t e m w i n n y c h p a r k a c h n a r o d o w y c h : Świętokrzyskim, O j c o w s k i m , Babiogórskim i Pie nińskim. Wyników t y c h liczeń nie odważyłam się j e d n a k p u blikować. Dopiero po o p r a c o w a n i u m e t o d y b a d a n i a liczebności pszczół Apiformes zapylających lucernę ( D y l e w s k a i i n . 1970) i d o s t o s o w a n i u j e j do prac n a łąkach ( D y l e w s k a 1996) posta nowiłam sprawdzić, czy dawne w y n i k i liczenia mają jakąś w a r tość. Podjęłam więc b a d a n i a porównawcze. Po wejściu n a łąkę liczyłam więc trzmiele d a w n y m sposobem, a p o t e m p o w t a r z a 2 42 łam te prace nową metodą. W y n i k i były z a s k a k u j c o zbieżne, b o w i e m różnice mieściły się w g r a n i c a c h błędu (np. 16 i 18 t r z m i e l i n a 100 m ) . Postanowiłam więc opublikować j e z myślą, że pokażą one j a k wielkie s t r a t y poniosły trzmiele w p a r k a c h n a r o d o w y c h i przyczynią się do skutecznej o c h r o n y łąk i p o l a n oraz do u t r z y m a n i a w n i c h wysokiej różnorodności biologicz nej i krajobrazowej. Zachętą do przygotowania niniejszej p r a c y stał się j u b i l e u s z 50-lecia u t w o r z e n i a trzech górskich parków n a r o d o w y c h : Tatrzańskiego, Pienińskiego i Babiogórskiego, w których prowadziłam przez wiele l a t b a d a n i a n a d t r z m i e l a m i . W Tatrzańskim PN trwały one o d m o m e n t u u s t a n o w i e n i a tego o b s z a r u chronionego. J e s t t o więc swoisty j u b i l e u s z m o i c h b a dań n a d t r z m i e l a m i w górach. 2 Kwiecłstość łąk a liczebność trzmieli W p a r k a c h n a r o d o w y c h południowej Polski w l a t a c h 5 0 . i 6 0 . X X w . zazwyczaj w końcu l i p c a i n a początku s i e r p n i a , k i e dy to r o d z i n y trzmielowe są najliczniejsze, stwierdzano o d 150 do 5 0 0 latających osobników n a 100 m kwitnącej łąki (tab. 1). Jednakże w l a t a c h 7 0 . wykazano t a m o g r o m n y spadek liczebno2 Tab. 1. Średnie zagęszczenie Bombini na 100 m na wybranych polanach w poszczególnych parkach narodowych - Mean density of Bombini per 100 m o n choosen meadows i n particular national parks. 2 2 Liczebność Bombini w latach - Number of Bombini i n the years Park Narodowy - National Park 1955-1965 1970-1975 1985-1994 1998-2000 150 - 4,5 Ojcowski 150 5 18 12,7 10,7* 18,2 Pieniński 500 5 18 25,8 Babiogórski 150 - - 6 Tatrzański 250 6 2 15,8 9,7* Gorczański - - - 15 - 10,7 Świętokrzyski Magurski - *pozycja z gwiazdką oznacza zagęszczenie trzmieli na 100 m całej łąki 2 43 Rye. 1. Trzmiele występujące w b a d a n y c h p a r k a c h n a r o d o w y c h (rycinę t r z m i e l a r u d e g o Bombuspascuorum wykonał D. F i l i m o n o w , a pozostałe r y c i n y A. Z i e m i e r s k i ) - Bombini species o c c u r r i n g i n concerned n a t i o n a l p a r k s (Figure o f Bombus pascuorum w a s m a d e b y D. F i l i m o n o w , a n d r e m a i n i n g figures A. Z i e m i e r s k i ) . 44 ści Bombini ( D y l e w s k a 1996, D y l e w s k a , W i ś n i o w s k i 2003): odnotowano t y l k o 5-6 osobników n a 100 m , i to n a najobficiej kwitnących łąkach. T a k n i s k i e zagęszczenie t r z m i e l i wykazano jeszcze w 1984 r., a w następnym r o k u w O j c o w s k i m PN i Pie nińskim PN zaobserwowano s t o p n i o w y wzrost i c h liczebności, n a w e t do 18-20 osobników n a 100 m . W T a t r a c h tendencja s p a d k o w a utrzymała się aż do 1 9 9 1 r., k i e d y to liczba osobni ków wynosiła 1-2 n a 100 m . Wzrost liczebności nastąpił do piero później. W Tatrzańskim PN i Pienińskim PN stwierdzono p o n a d t o z a n i k p a r u gatunków, które w drugiej połowie X X w. oraz w l a t a c h 2 0 0 0 - 2 0 0 4 nie były p o n o w n i e stwierdzone. Równocześnie ze s p a d k i e m liczebności t r z m i e l i obserwo w a n o degradację łąk. Degradacja t a objawiała się s t o p n i o w y m z a n i k i e m i c h kwiecistości i przekształcaniem łąk rajgrasowych n a ziołoroślowe. Z b i o r o w i s k a te zarastały d r z e w a m i i krzewa m i , ulegały fragmentacji oraz wykazywały większą wilgotność ( K a ź m i e r c z a k o w a 1992, K a ż m i e r c z a k o w a i i n . 1997). W O j c o w s k i m PN w l a t a c h 8 0 . n a łąkach rajgrasowych stwierdzo no średnio o 5 0 % mniej gatunków roślin k w i a t o w y c h aniżeli w i a t a c h 6 0 . ( M e d w e d e c k a - K o r n a ś , K o r n a ś 1963, M i c h a l i k 1990). Przyczynami t y c h procesów mogły być zatrucie e m i s j a m i przemysłowymi i chemizacja (stosowanie tzw. środków ochro n y roślin w rolnictwie), j a k rwnież zaprzestanie gospodarowa n i a n a b a d a n y c h łąkach. W l a t a c h 7 0 . n a p o l a n a c h p a r k o w y c h były jeszcze rośliny kwitnące, co p r z y polifagiźmie t r z m i e l i nie p o w i n n o spowodować t a k d r a s t y c z n y c h z m i a n liczebności, dlatego najprawdopodobniej chemizacja była początkiem o p i s a n y c h wyżej procesów. W t y m czasie, po skoszeniu łąk par k o w y c h , trzmiele przelatywały n a pola z kwitnącą koniczyną i t a m mogły się zatruwać. Spadek kwiecistości łąk zaznaczył się n a j p i e r w t y m , że wyginęła znaczna część roślin m o t y l k o w a t y c h , a następnie złożonych i i n n y c h . W T a t r a c h w l a t a c h 6 0 . łąki były pełne kwiatów, zaś w l a t a c h 8 0 . straciły już wiele ze swej kwiecistości. W k o l e j n y c h l a t a c h badań (1991 r. i 1998 r.) k w i t nące rośliny występowały t y l k o n a p e w n y m obszarze łąki (30-50%), a pozostałe jej części zarastały trawy. W 2 0 0 3 r. roślin ność k w i a t o w a tworzyła już n a większości p o l a n odizolowane wyspy, i chociaż było n a n i c h dużo t r z m i e l i , to w przeliczeniu n a całą łąkę stwierdzono dalszą tendencję spadkową liczebności. 2 2 2 45 Wpływ warunków klimatycznych Nie bez znaczenia są też anomalie k l i m a t y c z n e . Z tej przyczy n y obserwuje się b o w i e m skrócenie aktywności t r z m i e l i p r a w i e 0 miesiąc. W l a t a c h 6 0 . nowe p o k o l e n i a osobników płciowych pojawiały się od końca czerwca do końca października, a l o t y obserwowano n a w e t w listopadzie aż do pierwszych mrozów. Obecnie z p o w o d u z m i a n k l i m a t y c z n y c h w i o s n y są opóźnio ne, p o n a d t o roślinność po o k r e s a c h chłodów przyspiesza swój rozwój. W rezultacie kwitną równocześnie wczesno- i późnowiosenne rośliny, które przekwitają też znacznie szybciej niż w n o r m a l n y c h w a r u n k a c h . Trzmiele n a t o m i a s t n i e zmieniły czasu swojego c y k l u rozwojowego. Poszczególne p o k o l e n i a r o b o t n i c , a p o t e m także samic i samców, pojawiają się co dwadzie ścia k i l k a d n i . N a wiosnę po o b u d z e n i u się m a t e k z h i b e r n a c j i pierwsze i c h l o t y nastpują podczas k w i t n i e n i a podbiału Tussilago farfara i wierzb Salix sp., a w T a t r a c h szafranów s p i s k i c h Crocus scepusiensis. Jeżeli wystąpi w t y m czasie gwałtowne 1 długotrwałe załamanie pogody m a t k i giną z głodu. Z a b u r z o n a j e s t p r z y t y m s t w i e r d z o n a wcześniej, zadziwiająca s y n c h r o n i z a cja p o j a w u zwierząt i k w i t n i e n i a roślin. Ponadto, w rezultacie szybszego p r z e k w i t a n i a roślin, we wrześniu n i e m a już pożywie n i a d l a owadów. K a t a k l i z m y k l i m a t y c z n e , objawiające się gwałtownymi z m i a n a m i pogody, również powodują masowe ginięcie t r z m i e l i . Udało się to zaobserwować w 2 0 0 0 r. w w i e l u miejscowościach Polski. Z a n o t o w a n o w t e d y tzw. pomór t r z m i e l i ( D y l e w s k a , W i ś n i o w s k i 2 0 0 1 ) . Owady te b o w i e m są wrażliwe podobnie j a k ludzie n a temperaturę w słońcu, toteż przy słonecznej pogodzie mogą wylatywać z gniazd, gdy t e m p e r a t u r a powietrza m i e r z o n a n a stacji meteorologicznej w y n o s i zaledwie około 10°C. Jednakże, jeżeli n a w e t t e m p e r a t u r a wzrośnie do 12°C, a równocześnie n a głe z a c h m u r z e n i e spowoduje ochłodzenie, pracujące n a k w i a t a c h trzmiele zostają j a k b y „sparaliżowane" z i m n e m i spadają z kwiatów n a ziemię, gdzie giną a t a k o w a n e przez p t a k i . Wyginięcie gatunków r e l i k t o w y c h Bombus mesomelas i Osmia cerinthidis w P i e n i n a c h i w d o l i n i e D u n a j c a w przeło m i e Gorców, B e s k i d u Sądeckiego aż do okolic T a r n o w a spo wodowała powódź w 1997 r. Z a wiele s t r a t odpowiedzialny j e s t też człowiek. Przykładem może być zniszczenie k o l o n i i gniazdo w y c h Andrena agilissima w P i e n i n a c h przez rozebranie s t a r y c h p i w n i c z e k z i e m n y c h , zalanie gniazd wodą Z b i o r n i k a Czorsztyń skiego i z a m u r o w a n i e l u b zniszczenie miejsc gnieżdżenia. 46 Możliwości utrzymania populacji Cóż może w tej s y t u a c j i uczynić biolog? Nie m a wpływu n a emisje przemysłowe i chemizację pól, a n i n a duże i małe i n westycje l u d z i , czy też anomalie k l i m a t y c z n e . Pozostaje więc zwiększenie bazy p o k a r m o w e j owadów, a przez to r a t o w a n i e różnorodności g a t u n k o w e j i piękna k r a j o b r a z u parków n a r o d o w y c h . Te p o s t u l a t y stały się wspólne d l a w s z y s t k i c h biologów. Jednakże botanicy, których prace mają najbardziej k o m p l e k sowy c h a r a k t e r , przyczynili się do podjęcia działań o c h r o n n y c h w p a r k a c h n a r o d o w y c h , uwzględniających również p o s t u l a t y entomologów i i n n y c h g r u p zawodowych zajmujących się ochroną przyrody. Zależność pomiędzy nawożeniem i kwiecistością łąk j e s t roz p o z n a n a przez rolników. Stwierdzono, że przenawożenie łąk j e s t przyczyną z a n i k u w i e l u gatunków roślin k w i a t o w y c h , zwłaszcza m o t y l k o w a t y c h . Skłoniło to dyrekcję parków do w p r o w a d z e n i a ochronnego koszenia i ograniczonego w y p a s u . C z y n n a o c h r o n a łąk w y m a g a ciągle ogromnej pracy organizacyjnej i odpowied n i c h środków finansowych. D o b a d a n i a wpływu koszenia i w y p a s u n a roślinność łąk, bardzo dobrze może służyć m e t o d a oceny liczebności t r z m i e l i . M e t o d a j e s t p r o s t a i nie w y m a g a większych nakładów finan sowych. Przy pomocy 10-metrowego s z n u r a przywiązanego do dwóch palików, które obserwatorzy przenoszą w górze n a dowolne miejsce n a łące i wbijają w ziemię, można wyznaczyć powierzchnie do badań. Badanie polega n a t y m , że chodzi się z 1-metrową miarką (kijem) wzdłuż s z n u r a i liczy trzmiele, oznaczając j e do g a t u n k u i płci. W t e n sposób należy przeba dać około 3 0 0 - 5 0 0 m w zależności od wielkości łąki ( k i l k a l u b kilkanaście ha), a następnie wyliczyć średnie zagęszczenie n a 100 m . Trzmiele nadają się bardzo dobrze do b a d a n i a s t a n u zwierząt a n t o f i l n y c h n a łąkach i mogą służyć j a k o i c h wskaźni k i zasobności, ponieważ są duże (11-16 m m długości, 5-8 m m szerokości), p o k r y t e są gęstym, b a r w n y m i w z o r z y s t y m owłosie n i e m , n a podstawie którego i n i e w i e l u i n n y c h cech łatwo j e roz poznać i oznaczyć do gatunków. Przy t y c h p r a c a c h nie odławia się t r z m i e l i , lecz oznacza się j e bezpośrednio n a łące, przy czym dopuszczalny błąd w y n o s i 1-3% d l a gatunków występujących w pojedynczych okazach ( D y l e w s k a , F l a g a 2000). Na podsta wie badań w i e m y , że n a j p o s p o l i t s z y m i t r z m i e l a m i w p a r k a c h n a r o d o w y c h południowej Polski są g a t u n k i podane w t a b e l i 1. 2 2 47 Kwiecistość łąk można zbadać licząc k w i a t y i k w i a t o s t a n y n a j e d n o s t c e p o w i e r z c h n i (możemy liczyć j e n a t y c h s a m y c h p a s a c h , n a których liczy się trzmiele). Następnie w o p a r c i u 0 znajomość p o w i e r z c h n i kwiatów i kwiatostanów w c m , które podawał już W. S z a f e r (1972), oraz n a podstawie uzupełniają cej t a b e l i , w y l i c z a się powierzchnię łąki pokrytej przez k w i a t y , a stąd odsetek, j a k i zajmują one n a poszczególnych p o l a n a c h . T a k obliczoną kwiecistość można też nazwać powabnią. Metodę b a d a n i a kwiecistości n a łąkach stosowano o d 1 9 9 1 r. w Ta t r a c h n a 4 - 1 1 p o l a n a c h corocznie ( D y l e w s k a 1996, D y l e w s k a 1 i n . 1 9 9 8 , D y l e w s k a i i n . 2 0 0 2 , D y l e w s k a dane n i e p u b l . ) . T y l k o w P i e n i n a c h m e t o d a o p i s a n a wyżej okazała się niemożli w a do stosowania, ponieważ kwiatów j e s t t a m wyjątkowo dużo. R. K a ź m i e r c z y k o w a i i n . (1997) określali kwiecistość łąk pie nińskich licząc k w i a t y i k w i a t o s t a n y n a 6 0 . losowo rozmiesz c z o n y c h p o l e t k a c h o p o w i e r z c h n i 0,1 m każde. W t y m c e l u r z u cano k o l i s t e obręcze n a łąkę i liczono k w i a t y oraz k w i a t o s t a n y . D a n e Kaźmierczakowej łatwo było przeliczyć n a kwiecistość w y rażoną procentowo. 2 2 Badania w parkach narodowych południowej Polski W 1998 r. przeprowadzono b a d a n i a liczebności t r z m i e l i i kwiecistości łąk w k i l k u p a r k a c h n a r o d o w y c h południo wej P o l s k i ( D y l e w s k a i i n . 1998). Stwierdzono wtedy, że przy kwiecistości wynoszącej k i l k a s e t n y c h p r o c e n t a liczba t r z m i e l i wynosiła o d zera do k i l k u okazów n a 100 m . Jeśli n a t o m i a s t kwiecistość liczono w k i l k u dziesiątych p r o c e n t a , t r z m i e l i było o d 10 do k i l k u n a s t u okazów n a 100 m . W czasie t y c h badań s t w i e r d z o n o w P i e n i n a c h kilkadziesiąt t r z m i e l i n a 100 m , a z d a n y c h Kaźmierczakowej (l.c.) wyliczono kwiecistość n a około 2 % . Powtarzanie coroczne badań liczebności i k w i e c i s t o ści łąk daje możliwość r o z p o z n a n i a z m i a n w czasie. Z p o w o d u wyginięcia l u b z a n i k a n i a niektórych gatunków, u z n a n y c h za niezwykle cenne d l a f a u n y poszczególnych p a r ków, zachodzi konieczność i c h r e s t y t u c j i . Z powodzeniem zosta ła o n a ukończona w P i e n i n a c h d l a n i e p y l a k a apollo Parnassius apollo ( W i t k o w s k i i i n . 1997). W trosce o r a t o w a n i e pszczół pienińskich założono przy leśniczówce w S r o m o w c a c h Niżnych ogród pszczeli oraz z b u d o w a n o m u r e k d l a h o d o w l i Andrena agilissima. Niestety zdobycie materiału hodowlanego z Pienin, a n a w e t z D o l i n y D u n a j c a j e s t niemożliwe, w i d z i a n o b o w i e m t y l k o j e d e n okaz Andrena agilissima, a była o n a t a m p o s p o l i t a 2 2 2 48 przed powodzią w 1997 r. Podobnie bardzo liczna w Pieninach i dolinie D u n a j c a Osmia ceńnthidis nie została już znaleziona. Zachodzi więc konieczność sprowadzenia do h o d o w l i materiału z Wyżyny Małopolskiej, a n a w e t ze Słowacji. N a p o t y k a to j e d n a k n a szereg trudności ze s t r o n y niektórych parków, a przede w s z y s t k i m botaników, z których w i e l u uważa, że można roz mnażać t y l k o o s o b n i k i p o b r a n e z tego samego t e r e n u . Nie moż n a jednakże zapominać, że przecież owady w w a r u n k a c h n a t u r a l n y c h same pokonują olbrzymie odlegości, znacznie większe niż obszar p a r k u narodowego. Pszczoły n a początku p o j a w u (głównie wiosną) odbywają długie wędrówki i lecą p o n a d 100 k m ( H a e s e l e r 1974, M i k k o l a 1984), a Bombus hypnorum był stwierdzony w Niemczech po raz pierwszy n a początku X X w. O pomyłce nie może być m o w y , bo entomologia n i e m i e c k a już o d X I X w . stała bardzo wysoko, a trzmiele z n a l i wszyscy nauczy ciele szkół średnich. W Pienińskim PN przestój pomiędzy prowadzeniem gospo d a r k i n a łąkach a w p r o w a d z e n i e m koszenia ochronnego był s t o s u n k o w o najkrótszy i wynosił około 10 l a t ( K a ź m i e r c z a k o w a 1992, 2 0 0 4 , Z a r z y c k i , K o r z e n i a k 1992). Zabiegi o c h r o n ne poprzedziły g r u n t o w n e b a d a n i a botaników i opracowanie planów, obecnie aż do 2 0 1 9 r. ( W r ó b e l 2 0 0 0 , 2003). Z a k u p i o no sprzęt o d p o w i e d n i do koszenia i z b i o r u s i a n a n a t e r e n a c h górskich. Łąki pienińskie n a cieplejszych s t o k a c h są koszone corocznie, ale pozostawiane są n a n i c h nieskoszone pasy o sze rokości 15 m , ciągnące się przez całą polanę. Łąki ziołoroślowe n a t o m i a s t koszone są przeważnie co d r u g i r o k l u b corocznie k o s i się połowę p o l a n y . W O j c o w s k i m PN nie było przestojów w koszeniach. W l a t a c h 7 0 - 8 0 . użytkowali j e jeszcze p r y w a t n i właściciele, którzy k o r z y s t a l i także z wydzierżawionych łąk należących do S k a r b u Państwa. Obecnie koszenie łąk p r o w a d z i t y l k o a d m i n i stracja p a r k u . Koszenie j e s t w y k o n y w a n e częściowo ręcznie, a częściowo m a s z y n a m i . T u także były prowadzone g r u n t o w n e b a d a n i a botaniczne ( M e d w e c k a - K o r n a ś , K o r n a ś 1963, M i c h a l i k 1985, 1990, 2 0 0 4 , K o r n a ś , D u b i e l 1993). M i m o t o najpiękniejsza łąka rajgrasowa Arrhenatheretum elatioris w Dolinie Sąspowskiej uległa fragmentacji i przemianie n a łąkę ziołoroślową. Przyczyniła się do tego n a t u r a l n a sukcesja l a s u , częściowe zalesienie i w znacznej mierze wprowadzone w 1985 r. bobry. Opracowano p l a n y działań o c h r o n n y c h już do 2 0 1 9 r. B a d a n i a liczebności przeprowadza się w Dolinie Sąspowskiej o d l a t 6 0 . , a kwiecistości o d 1998 r. 49 Na Babiej Górze w l a t a c h 6 0 . najpiękniej kwitnącą łąką rajgrasową była Gubernasówka, leżąca n a południowych zbo czach n a wysokości około 9 0 0 m n . p . m . W t y m czasie liczeb ność t r z m i e l i wynosiła t a m w przybliżeniu 150 osobników n a 100 m . W 1998 r. łąkę tą porastały gęste wysokie t r a w y , a r e s z t k i kwitnącej roślinności zachowały się przy źródle. O d 1998 r. w p r o w a d z o n o do planów o c h r o n y m o n i t o r i n g liczeb ności t r z m i e l i i kwiecistości łąk ( D r o ż d ż 2 0 0 4 oraz dane nie p u b l . ) . Łąki są systematycznie koszone, siano u s u w a n e oraz w p r o w a d z o n o ograniczony wypas owiec. W 2 0 0 3 r. G u b e r n a sówka z n o w u cała zakwitła; stwierdzono przy t y m p o n a d 4 0 gatunków roślin o d w i e d z a n y c h przez trzmiele. W Tatrzańskim PN znaczne trudności w p r o w a d z e n i u dzia łań o c h r o n n y c h powoduje ścieranie się interesów różnych g r u p oraz o g r o m n a p o w i e r z c h n i a objętych ochroną łąk. W p r o w a dzono e k s t e n s y w n y wypas owiec, z a k u p i o n o sprzęt do kosze n i a oraz uwzględnia się prace badawcze przeprowadzone przez botaników i zoologów. Koszone są j e d n a k t y l k o fragmenty łąk. M i m o p r o w a d z e n i a ekstensywnego w y p a s u niektórych p o l a n , w lecie bardziej podobne są one do trawników, aniżeli do łąk. Prace fitosocjologiczne, które p r o w a d z i t u prof. Z. M i r e k nie są jeszcze o p u b l i k o w a n e . B a d a n i a liczebności t r z m i e l i i kwiecistości łąk są w porównaniu z i n n y m i p a r k a m i bardzo zaawansowane. Na czterech łąkach: Łysej Polanie, Brzanówce, Wawrzeczkowej C y r h l i i Małej Łące o d 1998 r. p r o w a d z i się systematyczne b a d a n i a , a w l a t a c h 2 0 0 1 , 2 0 0 3 - 2 0 0 4 b a d a n o aż 11 i n n y c h p o l a n . 2 Ocena metod czynnej ochrony W p a r k a c h n a r o d o w y c h południowej Polski stosowane są trzy m e t o d y a k t y w n e j o c h r o n y łąk, a m i a n o w i c i e - u s u w a n i e za rastających j e krzewów i drzew, koszenie oraz wypas. Wszyst kie te m e t o d y są odpowiednie d l a podniesienia kwiecistości łąk i liczebności t r z m i e l i , lecz i c h stosowanie n a s u w a szereg u w a g . Metodę o d k r z e w i a n i a i w y c i n a n i a młodych drzew n a w y t y p o w a n y c h do czynnej o c h r o n y p o l a n a c h należy uznać za wskazaną, a n a w e t konieczną. Pierwszy zastosował ją w 1 9 9 1 r. w Pieni n a c h prof. K. Z a r z y c k i , który po dwóch l a t a c h koszenia stwier dził o g r o m n y w z r o s t kwiecistości (Zarzycki, K o r z e n i a k 1992). M e t o d a k o s z e n i a j e d n a k , ze względu n a trzmiele, j e s t stoso w a n a za wcześnie. Większość roślin, których rozwój z p o w o d u częstych a n o m a l i i j e s t szybszy, w górach już w l i p c u dojrzewa do koszenia i zalecane przez botaników pozostawienie przez j a 50 kiś czas siana n a łące umożliwia roślinom wysypanie n a s i o n . Jednakże koszenie w t y m t e r m i n i e zabiera t r z m i e l o m możliwość zdobycia resztek p o k a r m u w czasie, kiedy zaczynają się poja wiać młode f o r m y płciowe i to często ze względu n a długie okre sy chłodu, t y l k o gatunków wczesnowiosennych. O d początku prace n a d liczebnością t r z m i e l i p r o w a d z i się w końcu l i p c a i w pierwszej połowie sierpnia, ponieważ w t y m czasie rodziny t r z m i e l i są najliczniejsze i j e s t co liczyć. Niestety prośby o za stosowanie koszenia w końcu s i e r p n i a i n a początku września pozostają niespełnione. S p o t y k a m się nawet ze stwierdzeniem, że przyjazd n a liczenie t r z m i e l i i kwiatów n a początku sierpnia j e s t za późny, bo część łąk j e s t już skoszona. Tylko n a Babiej Górze p. B a r b a r a Drożdż zastosowała się do zalecanych bardzo późnych koszeń. Stosuje o n a również w t y m czasie (koniec s i e r p n i a , początek września) przepasienie t y c h łąk o w c a m i . Wypas owiec w górach j e s t jeszcze bardziej t r u d n y do u z g o d n i e n i a i s k o o r d y n o w a n i a z ochroną łąk. Bacowie chcieliby mieć przede w s z y s t k i m pożytek z w y p a s u i t r u d n o się i m dziwić. Jednakże prowadzenie wypasów e k s t e n s y w n y c h (po jęcie rolnicze wskazujące n a ograniczoną liczbę owiec pasących się n a 1 ha), powoduje, że w lecie łąka p r z y p o m i n a bardziej t r a w n i k niż użytek łąkowy. Należało b y więc wyróżnić łąki p o d legające t r a d y c y j n e m u w y p a s o w i od łąk, n a których p r o w a d z i się aktywną ochronę. Pół w i e k u t e m u n a Warzeczkowej C y r h l i w T a t r a c h pasły się nieliczne k r o w y , a owce przebywały n a w y żej położonych łąkach. W lecie polanę tę pokrywały łany k o n i c z y n y i w y k i , w t e d y liczebność t r z m i e l i wynosiła p o n a d 150 osobników / 100 m 2 , przy czym łąkę koszono p a r t i a m i , aby nie ograniczać dostępu owadów do kwiatów. Zakończenie B a d a n i a liczebności Bombini i kwiecistości łąk są rozpoczęte w k i l k u i n n y c h p a r k a c h n a r o d o w y c h : Świętokrzyskim, M a g u r s k i m , Gorczańskim, Roztoczańskim i Poleskim oraz w Biesz c z a d z k i m ( K o s i o r 1980). Prace botaniczne w Gorczańskim i Magórskim PN p r o w a d z i prof. S. M i c h a l i k . Plany dalszych działań mają n a celu objęcie m o n i t o r i n g i e m t r z m i e l i i kwiecistości łąk w s z y s t k i c h parków n a r o d o w y c h Pol s k i , zarówno w górach, j a k i n a niżu. P a r k i narodowe b o w i e m są najbardziej predestynowane do badań p o p u l a c y j n y c h zarów n o roślin i grzybów, j a k i zwierząt potrzebujących dużych ob szarów do trwałego b y t o w a n i a w przyrodzie. 51 SUMMARY Flower rate and Bombini role in active protection of non-forest communities in national parks of sothern Poland Number of Bombini species i n the years 50 and 6 0 of the last century on meadows of national parks i n southern Poland was 150500 individuals per 100 m . It has importantly decreased i n the years 70 : only 5-6 individuals per 100 m were recorded. An increase was observed since 1985, even u p to 20 individuals per 100 m . Decrease tendency maintained till 1991 exclusively i n the Tatra National Park: 1-2 individuals per 100 m . Afterwards, the number started to increase. The decrease of Bombini number has coincided with meadows degradation manifesting by reduction of flower rate and transformation of rye-grass meadows (Arrhenatheretum elatioris) in tall-herb meadows. The described changes were probably caused by industrial pollution of environment, use of DDT as a pesticide and discontinuation of meadows management. I n addition, climate anomalies and catastrophes such as floods, have contributed to reduction of Bombini food resources. th th 2 th 2 2 2 PIŚMIENNICTWO Drożdż B. 2004. Monitoring trzmieli (Bombini) w Babiogórskim Parku Narodowym. XI Symp. Sekcji Hymenopterologicznej P.T.E. Ojców 2004: 5. D y l e w s k a M. 1996. Nasze trzmiele. Ośrodek Doradztwa Rolnicze go w Karniowicach. 256 s., 263 rys., 12 tab. D y l e w s k a M. 2001. Zmiany w faunie pszczół (Apoidea) w Ojcow skim Parku Narodowym w latach 1960-2000. W: Badania naukowe w południowej części Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej. Ojców 2001: 255-256. D y l e w s k a M., Flaga S. 2000. Barwny klucz do rozpoznawania w warunkach polowych krajowych gatunków trzmieli. Polski Klub Ekolo giczny. Kraków, pp. 80, 45 rys. D y l e w s k a M., Flaga S., Gąsiennica-Chmiel M. 2002. Zmiany składu gatunkowego i liczebności Bombini oraz kwiecistości polan regla dolnego w Tatrzańskim Parku Narodowym. W: Przemiany środowiska przyrodniczego Tatr. Kraków-Zakopane, p. 259-263. D y l e w s k a M., Gąsiennica-Chmiel M., Kosior A., S u m e r a B., Szafraniec S., W e r s t a k K., Wiśniowski B. 1998. Skład gatunko52 wy i liczebność trzmieli trzmielców (Bombini, Apoidea, Hymenoptera) na łąkach w wybranych parkach narodowych oraz kwiecistość łąk tych parkach w 1998 roku. Ojców, Prądnik. Prace Muz. Szafera 11-12: 279-292. D y l e w s k a M., Wiśniowski B. 2001. Pomór trzmieli Bombus Latr. i trzmielców Psithyrus Lep. Chrońmy Przyr. Ojcz. 57, 3: 122-126. D y l e w s k a M., Wiśniowski B. 2003. Żądłówki (Hymenoptera, Aculeata) Ojcowskiego Parku Narodowego. Ojcowski Park Narodowy. Ojców, pp. 306, 74 rys., 5 tab, 12 kolor, zdjęć. Haeseler V. 1974. Aculeate Hymenopteren uber Nord - und Ostsee nach Untersuchungen auf Feuerschiften. Entomol. Scand. 5: 123-136. Kaźmierczakowa R. 1992. Skład florystyczny i biomasa runi nieużytkowanych łąk pienińskich oraz zmiany wywołane jednorazowym skoszeniem. Pieniny. Przyroda i Człowiek 2: 13-24. Kaźmierczakowa R., Kaźmierczak T., Kosior A. 1997. Kwieci stość łąk Pienińskiego Parku Narodowego i jej związek z fauną trzmielowatych (Bombini) i gąsienicznikowatych (Ichneumonidae). Ochr. Przy rody 54: 27-58. Kaźmierczakowa R. red. 2004. Charakterystyka i mapa zbio rowisk roślinnych Pienińskiego Parku Narodowego. Studia Naturae 49: 1-348. Kosior A. 1980. Rola trzmieli (Bombus Latr.) w biocenozach Biesz czadów Zachodnich. Ochr. Przyrody 43: 189-222. Medwedecka-Kornaś A., Kornaś J . 1963. Mapa zbiorowisk ro ślinnych Ojcowskiego Parku Narodowego. Ochr. Przyrody 29: 17-87. M i c h a l i k S. 1990. Przemiany roślinności łąkowej w toku sukcesji wtórnej na stałej powierzchni badawczej w Ojcowskim Parku Narodo wym. Prądnik. Prace Muz. Szafera 2: 149-159. M i c h a l i k S. 2003. Charakterystyka fitosocjologiczna stałych po wierzchni badawczych: „Chełmowa Góra", „Czyżówki", „Grodzisko" w Ojcowskim Parku Narodowym. Prądnik. Prace Muz. Szafera 14: 7-64. M i k k o l a K. 1984. Migration of wasp and bumble bees queens acros the Gulf of Finland (Hymenoptera, Vespidae andApidae) Not. Ent. 64: 125-128. Kornaś J . , D u b i e l E. 1990. Przemiany zbiorowisk łąkowych w Ojcowskim Parku Narodowym w ostatnim trzydziestoleciu. Prądnik. Prace Muz. Szafera 2: 97-106. Szafer W., Kulczyński S., Pawłowski B. 1972. Opisy i klucze do oznaczania wszystkich gatunków roślin naczyniowych rosnących w Polsce bądź dziko, bądź też zdziczałych lub częściej hodowanych. PWN, Warszawa, pp. 1020, 2187 rys. 53 W i t k o w s k i Z., A d a m s k i P., Kosior A., Płonka P. 1997. Extinc tion and reintroduction ofParnassius apollo in the Pieniny National Park (Polish Carpathians). Biologia, Bratislava 52, 2: 199-208. Wróbel I . 2000. Ekosystemy nieleśne Pienińskiego Parku Narodo wego -praktyczna realizacja planu ochrony na lata 1989-1998. Szczeliniec, 4: 293-303. Wróbel I . 2003. Szata roślinna Pienińskiego Parku Narodowego. Podsumowanie planu ochrony na lata 2001-2020. Pieniny. Przyroda i Człowiek, 8: 63-69. Z a r z y c k i K., K o r z e n i a k U. 1992. Roślinność łąkowa Pienin i jej przemiany w ostatnim sześćdziesięcioleciu. Pieniny. Przyroda i Czło wiek 2: 5-12. STEFAN WITOLD ALEXANDROWICZ*, ZOFIA ALEXANDROWICZ** *Polska Akademia Umiejętności, 31-016 Kraków, ul. Sławkowska 17 **Instytut Ochrony Przyrody PAN, 31-120 Kraków, Al. A. Mickiewicza 33 Wapienie j a n i k o w s k i e - specyficzna facja t u r o n u (górna kreda) w Polsce Wstęp Profil utworów górnej k r e d y , j e d e n z najbardziej c h a r a k t e r y s t y c z n y c h i najlepiej p o z n a n y c h w Europie, występuje w m a łopolskim przełomie Wisły. Na o d c i n k u około 7 0 k m , między Z a w i c h o s t e m a Puławami, wzdłuż s t r o m y c h zboczy d o l i n y w i doczne są opoki, margle i gezy, dostępne do obserwacji w w i e l u kamieniołomach, a także w n a t u r a l n y c h odsłonięciach. O p o k i kredowe były t u od d a w n a eksploatowane i użytkowane j a k o k a mień b u d o w l a n y oraz materiał do u m a c n i a n i a brzegów rzeki. Sekwencja osadów, obejmująca przedział w i e k o w y od a l b u po granicę k r e d y z trzeciorzędem i u t w o r y najstarszego paleogenu, była p r z e d m i o t e m w i e l u p u b l i k a c j i , z których pierwsze datują się z końca X I X w. Klasyczne o p r a c o w a n i a s t r a t y g r a fii i kopalnej f a u n y zostały w y k o n a n e po I I wojnie światowej, a i c h a u t o r a m i b y l i m . i n . W. P o ż a r y s k i (1948), A. B ł a s z k i e w i c z (1980) i I . W a l a s z c z y k (1987, 1992). U t w o r y górnej kredy, zapadające p o d kątem k i l k u s t o p n i k u północnemu-wschodowi, są p r z y k r y t e lessem, który osadzał się w czasie p a r u k o l e j n y c h okresów glacjalnych ( P o ż a r y s k i r e d . 1956). W obrębie grubej p o k r y w y lessowej erozja wyrzeźbiła liczne, stromościenne wą wozy, rozcinające zbocza d o l i n y Wisły. 55 Omawianego obszaru dotyczy j e d e n z p i e r w s z y c h p o l s k i c h przewodników geologicznych ( P o ż a r y s k a , P o ż a r y s k i 1951), a były t u również organizowane zjazdy n a u k o w e Polskiego Towa r z y s t w a Geologicznego, Polskiego Towarzystwa Geograficznego oraz komitetów n a u k o w y c h Polskiej A k a d e m i i N a u k . Ponadto odsłonięcia utworów górnej k r e d y i najstarszego trzeciorzędu oraz czwartorzędu w przełomie Wisły, ze względu n a swoją d o stępność i instruktywność, od d a w n a są t e r e n e m ćwiczeń geo logicznych, o r g a n i z o w a n y c h przez wyższe uczelnie, zwłaszcza przez U n i w e r s y t e t W a r s z a w s k i . Rye. 1. Mapa geologiczna obszaru między Ożarowem, Annopolem 1 Zawichostem (wg. Pożaryskiego 1948, zmodyfikowana). 1 - j u r a , 2 - alb-cenoman, 3 - turon-opoki, 4 - turon-wapienie janikowskie, 5 - czwartorzęd, A - czynny kamieniołom w Janikowie, B - stary kamieniołom w Janikowie, C - odsłonięcie w Opoczce Małej Geological map of the area between Ożarów, Annopol and Zawichost, Central Poland (after Pożaryski 1948, modified). 1 - Jurassic, 2 - Albian-Cenomanian, 3 - Turonian - opoka, 4 - Turonian - Janików limestones, A - main quarry i n Janików, B - old quarry i n Janików, C - outcrop i n Opoczka Mała. 56 O m a w i a n y o d c i n e k d o l i n y Wisły j e s t dużą atrakcją t u r y styczną, zarówno ze względu n a specyficzny krajobraz, j a k też n a liczne z a b y t k i historyczne i a r c h i t e k t o n i c z n e , zgrupowane w okolicy Kazimierza Dolnego. Dużą wartość naukową mają także s t a n o w i s k a archeologiczne, a część małopolskiego przeło m u Wisły j e s t objęta ochroną w K a z i m i e r s k i m P a r k u Krajobra z o w y m oraz we W r z e l o w i e c k i m P a r k u Krajobrazowym. Pierwszy z n i c h w t y m r o k u obchodził 2 5 l a t swojego i s t n i e n i a . Wśród w y stępujących t u obszarów szczególnej ochrony, interesujący d l a geologa j e s t rezerwat przyrody S k a r p a D o b r s k a (gmina Wilków), obejmujący w y s o k i i bardzo s t r o m y s t o k o ekspozycji południo wej. W głębokich rozcięciach erozyjnych widoczne są t u o p o k i i margle kredowe oraz lessy. Rezerwat t e n został u t w o r z o n y d l a zabezpieczenia odsłonięć utworów czwartorzędowych oraz r o ślinności kserotermicznej. D a w n y kamieniołom w B o c h o t n i c y z widoczną i udokumentowaną granicą kreda/trzeciorzęd j e s t od 1992 r. c h r o n i o n y j a k o s t a n o w i s k o d o k u m e n t a c y j n e przy r o d y nieożywionej o nazwie: „Ścianka K r y s t y n y i Władysława Pożaryskich" ( D y b k o w s k a 1993). Z a c h o w a n y t u k o m o r o w y s y s t e m eksploatacji j e s t śladem s z t u k i górnictwa skalnego. Odsłonięcia w J a n i k o w i e znajdują się opodal szosy Ożarów-Zawichost w obrębie północnej peryferii Wyżyny Sando m i e r s k i e j , około 10 k m n a zachód od Wisły. Występujące t u wapienie należą do sekwencji utworów górnej k r e d y małopol skiego przełomu, ale różnią się o d w s z y s t k i c h i n n y c h skał tego p r o f i l u . Ze względu n a swój c h a r a k t e r litologiczny i zawartość k o p a l n y c h szczątków o r g a n i c z n y c h reprezentują one wyjąt kową w s k a l i P o l s k i fację osadów górnej k r e d y , nawiązującą bezpośrednio do w a p i e n i o p i s a n y c h z p r o w i n c j i T o u r a i n e we F r a n c j i , j a k o j e d n a z litologicznych o d m i a n s t r a t o t y p u piętra turońskiego. Wapienie janikowskie Na obszarze rozciągającym się n a wschód o d Ożarowa, w obrębie s t r u k t u r y tektonicznej r o w u Tarłowa, występują b i a łe i k r e m o w e , porowate wapienie zaliczone do górnej części d o l nego t u r o n u - p o z i o m Inoceramus lamarcki ( P o ż a r y s k i 1948). J a k o skały bardzo znacznie różniące się o d powszechnie roz p r z e s t r z e n i o n y c h w otoczeniu opok, są one określane odręb ną lokalną nazwą - wapienie j a n i k o w s k i e ( Ł u n i e w s k i 1923, Samsonowicz 1 9 3 4 , S.W. A l e x a n d r o w i c z 1 9 7 8 , W a l a s z c z y k 1992). I c h miąższość j e s t oszacowana n a 5 0 m , a n a po57 w i e r z c h n i zajmują one obszar około 2 0 k m ( P o ż a r y s k i 1948). O d k r y w k i t y c h w a p i e n i ciągną się wzdłuż mało wydatnego, za lesionego wzgórza (180 m n p m . ) , położonego k i l k a s e t metrów n a N E od szosy Ożarów-Zawichost w odległości 4 k m n a SE od Ożarowa (ryc. 1). Najlepsze odsłonięcie znajduje się w okresowo c z y n n y m kamieniołomie, w zachodniej części w s p o m n i a n e j wyniosłości (ryc. 2). Główna ściana kamieniołomu m a b l i s k o 100 m długości i osiąga 6-8 m wysokości. D n o kamieniołomu j e s t płaskie, czę ściowo porośnięte trawą, a m i e j s c a m i postępuje sukcesja krze wów i drzew, t a k i c h j a k czarny bez, jałowiec, d z i k a czereśnia, kasztanowiec, brzoza i sosna. Występują t u wapienie wyraźnie uławicone o grubości ławic 0,20-1,20 m . F u g i międzyławicowe są często podkreślone obecnością k o n k r e c j i k r z e m i o n k o w y c h o typie czertów b a r w y b r u n a t n e j i czarnej, wielkości o d k i l k u do k i l k u n a s t u centymetrów. Konkrecje występują również w obrębie ławic. Dość wyraźnie j e s t zaznaczone w a r s t w o w a n i e pierwotnego o s a d u , przebiegające równolegle do p o w i e r z c h n i uławicenia, ale m i e j s c a m i j e s t to w a r s t w o w a n i e skośne, o l a m i n a c h podkreślonych różnym u z i a r n i e n i e m , p o c h y l o n y c h p o d kątem k i l k u n a s t u s t o p n i . 2 Ryc. 2. Główny kamieniołom w Janikowie - The main quarry i n Janików. 58 Rye. 3. Stary nieczynny kamieniołom w Janikowie - Old abandoned quarry i n Janików. Wapienie są porowate i k r u c h e , a p o d wpływem czynników atmosferycznych stają się bardziej zwięzłe i twardnieją, co moż n a zaobserwować n a luźnych b l o k a c h leżących przez pewien czas n a d n i e kamieniołomu. Cecha t a powoduje, że są one chęt nie używane w b u d o w n i c t w i e , a także j a k o materiał rzeźbiarski ( S a m s o n o w i c z 1934). Skała m a strukturę ziarnistą, o d o m i nującej f r a k c j i psamitowej (drobnoziarnistej). Występują w niej także wkładki bardziej grubodetrytyczne. Jej głównym składni k i e m są z i a r n a w a p i e n n e oraz f r a g m e n t y szczątków organicz n y c h , zwłaszcza ułamki mszywiołów, płytki i elementy szkie letowe szkarłupni, o k r u c h y s k o r u p e k małży i ramienionogów, a także k o p r o l i t y z rodzaju Coprulus. W górnej części p r o f i l u ilo ściową przewagę osiągają człony liliowców ( W a l a s z c z y k 1992). Na podstawie badań petrograficznych Z. S u j k o w s k i (1931) stwierdził występowanie nieznacznej d o m i e s z k i ziaren k w a r c u i g l a u k o n i t u oraz s p i k u l gąbek, z których pochodzi k r z e m i o n k a tworząca k o n k r e c j e . Wapienne szczątki organizmów stanowią około 4 0 % o s a d u . Tego t y p u u t w o r y , w zależności o d w i e l k o ści z i a r e n są określane j a k o k a l c y r u d y t y (gruboziarniste p i a s k i 59 wapienne), k a l k a r e n i t y (średnio- i d r o b n o z i a r n i s t e p i a s k i w a pienne) oraz k a l c y l u t y t y (bardzo d r o b n o z i a r n i s t e p i a s k i i muły wapienne). Wapienie j a n i k o w s k i e były początkowo uważane za k o p a l ną rafę mszywiołową ( P o ż a r y s k i 1 9 4 8 , 1956), jednakże i c h d e t r y t y c z n a s t r u k t u r a świadczy o i n n e j genezie o s a d u . Zwró cił n a t o uwagę A. Ł u n i e w s k i (1923), uznając j e za " t y p o w y utwór brzegowy". Osadzały się one w płytkim m o r z u , w zasięgu oddziaływania podstawy falowania, w w y n i k u gromadzenia s k r u s z o n y c h fragmentów szkieletów mszywiołów i szkarłupni, członów liliowców oraz s k o r u p e k mięczaków i ramienionogów. Skośne w a r s t w o w a n i e o s a d u wskazuje, że j e s t t o organogen i c z n y p i a s e k w a p i e n n y , p r z e s y p y w a n y przez falowanie i prądy d e n n e . T a k więc wapienie j a n i k o w s k i e reprezentują detrytycz n a , bryozoowo-krynoidową fację osadów dolnego t u r o n u . Prze chodzą one bocznie w u t w o r y o typie opok, opisane m . i n . przez W. P o ż a r y s k i e g o (1948) i W a l a s z c z y k a (1992) z profilów u s y t u o w a n y c h dalej n a północny-zachód i południowy-wschód. W odległości około 2 0 0 m n a SE o d opisanego odsłonięcia znajduje się d r u g i kamieniołom, d a w n o n i e c z y n n y i silnie zaro śnięty (ryc. 3). J e s t o n mniejszy o d poprzednio opisanego, ale wysokość jego ścian sięga n a w e t 10-12 m . E k s p l o a t a c j i zanie c h a n o t u conajmiej 50 l a t t e m u , pozostawiając grożące obry w a m i n a w i s y skalne. Odsłonięte powierzchnie w a p i e n i mają wyraźne ślady postępujących procesów wietrzenia. Utworzyły się t u s k o r u p y o szarym l u b r d z a w y m z a b a r w i e n i u , a p o w s t a w a n i e i c h wiąże się z rozpuszczaniem i w y p r o w a d z a n i e m związ ków m i n e r a l n y c h przez podsiąkąjącą i wyparowującą wodę. W w i e l u m i e j s c a c h ulegają one eksfoliacji, a n a złuszczonych p o w i e r z c h n i a c h skały widoczne są liczne j a m k i i wgłębienia, przypominające s t r u k t u r y p l a s t r o w e (komórkowe), opisywane z p o w i e r z c h n i n a t u r a l n y c h skałek p i a s k o w c o w y c h ( A l e x a n d r o w i c z Z. 1978). Kolejne, zarośnięte i t r u d n o dostępne o d słonięcia w a p i e n i j a n i k o w s k i c h , zaznaczone n a m a p i e przez W. P o ż a r y s k i e g o (1948), ciągną się wzdłuż g r a n i c y l a s u k u połu d n i o w e m u - w s c h o d o w i , n a o d c i n k u k i l k u s e t metrów. Skamieniałości W w a p i e n i a c h j a n i k o w s k i c h bardzo r z a d k o występują k o m p l e t n i e zachowane i nadające się do i d e n t y f i k a c j i okazy k o palnej f a u n y . Według A. Ł u n i e w s k i e g o (1923) i J . S a m s o 60 n o w i c z a (1934) są t o głównie s k o r u p k i małych ostryg (Ostrea canaliculata Sow., O. semiplanata Sow., O. vesicu.la.ns Lam.) i i n n y c h małży (Spondylus spinosus Sow., Pecten cretosus Defr., Cardium cf. asperum M i i n s t . ) oraz ramienionogów [Rhynchonella plicatilis Sow., Terebratula sp.), a także jeżowce {Holaster sp.). Nie m a wśród n i c h gatunków dokładnie dokumentujących wiek wapieni. Na szczególną uwagę zasługuje występowanie dość l i c z n y c h s k o r u p e k o t w o r n i c , z których większość j e s t połamana i czę ściowo zniszczona, j e d n a k w przeszlamowanych próbkach u d a ło się znaleźć około 3 0 0 okazów nadających się do oznacze n i a (S.W. A l e x a n d r o w i c z 1978). Udział f o r m p l a n k t o n i c z n y c h przekracza 5 0 % zespołu, n a t o m i a s t wśród f o r m b e n t o n i c z n y c h połowa przypada n a otwornice o s k o r u p k a c h w a p i e n n y c h , a po łowa n a otwornice a g l u t y n u j a c e (ryc. 4). Ogółem wyróżniono Ryc. 4. Zespół otwornic z wapieni janikowskich. SS - spektrum gatunkowe, SI - spektrum osobnicze, P - otwornice planktoniczne, B - otwornice bentoniczne-wapienne, A - otwornice bentoniczneaglutynujące - Assemblage of Foraminifera from the Janików limestones. SS - spectrum of species, SI - spectrum of specimens, P - planctonic foraminifera, B - bentonic foraminifera with calcareous test, A - bentonic foraminifera with agglutinated test. 61 2 2 g a t u n k i . Listę m i k r o f a u n y uzupełnia k i l k a taksonów okre ślonych do r a n g i r o d z a j u (tab. 1). Niektóre z n i c h mają n a tyle ograniczony zasięg wiekowy, że nadają się do biostratygraficznego d a t o w a n i a w a p i e n i j a n i k o w s k i c h (ryc. 5). Górną granicę w i e k u (koniec t u r o n u ) wyznaczają Gavelinella baltica Brotz., G. berthelini (Keller) i Lingulogavelinella globosa (Brotz.), n a t o m i a s t dolną granicę w i e k u dokumentują: Praeglobotruncana marginata (Reuss), Globotruncala linneiana (d'Orb.) i Globorotalites subconicus (Morrow). Pierwszy z w y m i e n i o n y c h gatunków rozpoczyna swój zasięg z początkiem t u r o n u , a d w a następne w górnej części dolnego t u r o n u . W k o n s e k w e n c j i zespół o t w o r n i c potwierdza przynależność w a p i e n i j a n i k o w s k i c h do przedziału wiekowego obejmującego górną część dolnego t u r o n u i część dolną t u r o n u górnego, a więc zony biostratygraficzne Inoceramus lamarcki i Inoceramus costellatus ( W a l a s z c z y k 1992). Facja odpowiadająca w a p i e n i o m j a n i k o w s k i m została wyróż n i o n a w s t r a t o t y p o w y m p r o f i l u piętra turońskiego w p r o w i n c j i T o u r a i n e we F r a n c j i . Profil t e n występuje w południowej części B a s e n u Paryskiego i odsłania się w dolinie r z e k i Cher (dopływ Loary) n a wschód o d T o u r s , około 2 0 0 k m n a S od Paryża. S t r a t o t y p obejmuje cztery ogniwa litostratygraficzne, wyróżnione j a k o wapienie z Fretevou, Noyers, Bourré i T o u r a i n e , a to ostat nie (ogniwo najmłodsze) j e s t wykształcone j a k o żółte wapienie mszywiołowe, podobne do j a n i k o w s k i c h ( B u t t 1966). F a k t t e n zasługuje n a podkreślenie, b o w i e m u t w o r y opisywane z okolic Ożarowa odpowiadają właśnie jednej z facji wzorcowego p r o f i l u t u r o n u w jego t y p o w y m obszarze [locus typicus) we F r a n c j i . W d o l n y m ogniwie p r o f i l u odsłoniętego w dolinie r z e k i Cher, wykształconym j a k o wapienie margliste bez k o n k r e c j i krze m i o n k o w y c h (wapienie z Fretevou) występuje zespół o t w o r n i c obejmujący 14 gatunków, m . i n . Arenobuliminapresli, Frondicularia inversa i Hedbergella delńoensis ( B u t t 1966). Jest to f a u n a p o d o b n a do zespołu z w a p i e n i j a n i k o w s k i c h , ale wskazuje o n a nie n a górny t y l k o n a d o l n y t u r o n , b o w i e m zawiera Praeglo botruncana stephani, n i e m a w niej n a t o m i a s t Globotruncana linneiana. W w a p i e n i a c h mszywiołowych z górnej części f r a n c u skiego p r o f i l u stratotypowego (wapienie z Touraine) otwornice nie zostały znalezione. T a k więc m i k r o f a u n a z J a n i k o w a j e s t j e d y n y m zespołem o t w o r n i c , z n a n y m z detrytycznej, mszywiołowej facji t u r o n u w E u r o p i e . 62 Tab. 1. Otwornice z wapieni janikowskich. G - grupy taksonów otwornic: P - planktoniczne, B - bentoniczne-wapienne, A - bentonoczneaglutynujace, N - ilość okazów: I - 1-3, II - 4-9, III - 10-31, IV - 3299 - Foraminifera from the Janików limestones. G - groups of taxa: planctonic species, B - benthonic-calcareous species, A - benthonicagglutinated species, N - number of specimens: I - 1-3, II - 4-9, III - 1031, I V - 32-99. Takson - Taxon G N I A Textularia feoda Reuss A Tritaxia pyramidata A Arenobulimina obesa (Reuss) III A Arenobulimina orbignyi (Reuss) II A Arenobulimina presli (Reuss) II A Dorothia turns (d'Orbigny) IV B Nodosaria obscura Reuss I B Frondicularia inversa Defrance I B Lenticulina comptoni (Sowerby) I B Lenticulina lepida (Reuss) I B Globulina aequalis B Sitella gracilis (Vassilenko) B Pyramidula turonica (Akimez) IV P Hedbergella delrioensis (Carsey) IV P Praeglobotruncana P Globotruncala B Eponides turonicus Lipnik I B Globorotalites subconicus (Morrow) I B Gyroidinoides B Gavelinella báltica Brotzen II B Gavelinella berthelini (Keller) I B Lingulogavelinella Reuss (d'Orbigny) marginata (Reuss) linneiana (d'Orbigny) nitidus (Reuss) globosa (Brotzen) I I I IV IV II I 63 64 Koncepcja ochrony W y b r a n e odsłonięcia utworów górnej k r e d y w środkowym o d c i n k u d o l i n y Wisły zasługują n a ochronę j a k o elementy p r o f i l u klasycznego o znaczeniu r e g i o n a l n y m i e u r o p e j s k i m . Pro j e k t i c h o c h r o n y został przedstawiony przez I . W a l a s z c z y k a 1 i n . (1999) i obejmuje pięć najważniejszych obiektów. Są to nieczynne kamieniołomy w Opoczce koło A n n o p o l a , w Piotraw i n i e koło Opola Lubelskiego, w K a z i m i e r z u D o l n y m i w Nasiłowie oraz okresowo eksploatowany kamieniołom w J a n i k o w i e , a także o d k r y w k a w B o c h o t n i c y , c h r o n i o n a j a k o s t a n o w i s k o do k u m e n t a c y j n e p r z y r o d y nieożywionej ( D y b k o w s k a 1993). J e s t ono w p r a w d z i e dobrze znane o k o l i c z n y m mieszkańcom, n i e m a t u j e d n a k żadnej t a b l i c y objaśniającej, a n i wyznaczonego szla k u . D w a z w y m i e n i o n y c h kamieniołomów (w K a z i m i e r z u D o l n y m i Nasiłowie) oraz k i l k a i n n y c h interesujących odsłonięć, zostały włączone w przyrodnicze ścieżki dydaktyczne wytyczone w K a z i m i e r s k i m P a r k u Krajobrazowym. Jedno z n i c h zasługuje n a szczególną uwagę. Jest to o d k r y w k a w wąwozie K a m i e n n y Dół koło Kazimierza Dolnego, gdzie w w a r s t w a c h g r a n i c z n y c h k r e d y i trzeciorędu znaleziono szczątki k r o k o d y l a z rodzaju Thoracosaurus (Żarski i i n . 1998). Według przedstawionego p r o j e k t u o c h r o n a geostanowisk nie obejmuje całego, ciągłego p r o f i l u utworów górnej k r e d y i dolne go paleocenu, t y l k o jego trzy najważniejsze fragmenty ( W a l a s z c z y k i i n . 1999): 0 facjalnie zróżnicowane u t w o r y t u r o n u , reprezentowane przez o p o k i i wapienie organodetrytyczne (Opoczka, Janików); 0 o p o k i górnego k a m p a n u , zawierające bogatą faunę, ważną d l a i n t e r p r e t a c j i b i o s t r a t y g r a f i c z n y c h (Piotrawin); 0 o p o k i górnego m a s t r y c h t u oraz u t w o r y z pogranicza m a s t r y c h t i d a n u , j a k o j e d e n z uzupełniających stratotypów g r a n i cy kreda-trzeciorzęd w E u r o p i e (Kazimierz Dolny, B o c h o t n i c a , Nasiłów). ^ Ryc. 5. Wybrane gatunki otwornic z wapieni janikowskich (S.W. Alexandrowicz 1978). 1, 4 - Praeglobotruncana marginata (Reuss), 2 - Globotruncana linneiana (d'Orb.), 3 - Hedbergella delrioensis (Carsey), 5 - Eponides turonicus Lipnik, 6 - Gavelinella berthelini (Keller), 7 - Gavelinella baltica Brotzen, 8 - Globorotalites subconicus (Morrow), 9 - Gyroididoides nitidus (Reuss) - Selected species of Foraminifera from Janików Limestones (after S.W. Alexandrowicz 1978). 65 Propozycja o c h r o n y s t a n o w i s k t u r o n u obejmuje zarówno odsłonięcie opok, j a k o jego najbardziej t y p o w y c h utworów, j a k też odsłonięcie w a p i e n i reprezentujących specyficzną, wyjątko wo wykształconą fację. Dobre i s p e k t a k u l a r n e odsłonięcie o p o k turońskich (górny t u r o n ) znajduje się w miejscowości Opoczka Mała n a p r a w y m brzegu Wisły, około 2 k m n a południe od A n n o p o l a (ryc. 1). Jest to rząd n i e c z y n n y c h kamieniołomów, roz ciągających się wzdłuż brzegu r z e k i . Tworzy o n pionową ścianę skalną o długości 0,5 k m i wysokości 5-8 m , która s p r a w i a obecnie wrażenie n a t u r a l n e g o odsłonięcia, wyraźnie wyodręb niającego się śnieżnobiałą barwą n a tle otaczającej zieleni, j a k o c h a r a k t e r y s t y c z n y element w krajobrazie przełomowej doliny. O p o k i zawierają konkrecje k r z e m i o n k o w e i wykazują wyraźne uławicenie. W dolnej części ściany skalnej są to ławice o g r u b o ści 0,5-1,0 m , wyżej są one cieńsze, a w części górnej opoka m a płytkową oddzielność. U podnóża ściany utworzyły się stożki gruzowe. Skamieniałości występują nielicznie, a są to głównie i n o c e r a m y i a m o n i t y ( W a l a s z c z y k 1987). Odsłonięcie w Opoczce Małej w i n n o być u z n a n e formalnie n a s t a n o w i s k o d o k u m e n tacyjne p r z y r o d y nieożywionej ( W a l a s z c z y k i i n . 1999). Opisane d w a kamieniołomy w a p i e n i j a n i k o w s k i c h są obec n i e w różnym stanie zachowania. Stary, o d d a w n a nieczynny kamieniołom j e s t w z n a c z n y m s t o p n i u zarośnięty i t y l k o czę ściowo dostępny do obserwacji. Na obnażonych p o w i e r z c h n i a c h ścian w a p i e n n y c h widoczne są f o r m y świadczące o postępują c y m i w różnym s t o p n i u z a a w a n s o w a n y m i c h w i e t r z e n i u (ryc. 3). Główny kamieniołom w J a n i k o w i e , okresowo i n a małą skalę eksploatowany, to najlepsze i najważniejsze odsłonięcie organ o d e t r y t y c z n y c h w a p i e n i mszywiołowych t u r o n u (ryc. 2). J a k o j e d y n e t a k i e w Polsce i j e d n o z n i e l i c z n y c h w E u r o p i e , w i n n o być objęte ochroną przez u s t a n o w i e n i e s t a n o w i s k a d o k u m e n tacyjnego p r z y r o d y nieożywionej. W p l a n i e jego o c h r o n y należy uwzględnić celowość dalszej, racjonalnie k o n t r o l o w a n e j eks p l o a t a c j i w a p i e n i , j e s t t o b o w i e m w p r a k t y c e najbardziej s k u teczny sposób u t r z y m a n i a pełnej dostępności i dobrego s t a n u odsłonięcia. Należy też przewidzieć ograniczanie s u k c e s j i krze wów i drzew, która postępuje t u p o w o l i ale s t o p n i o w o , j a k n a to wskazuje porównanie fotografii w y k o n a n y c h obecnie i zdję cia o p u b l i k o w a n e g o w podręczniku B u d o w a Geologiczna Polski ( S o k o ł o w s k i i i n . r e d . 1973, t a b l . L X I , fig. 2). Proponowane s t a n o w i s k o d o k u m e n t a c y j n e p o w i n n o rów nież objąć p o b l i s k i , stary kamieniołom, wymagający znacznie bardziej i n t e n s y w n y c h zabiegów, zmierzających do jego u p o 66 rządkowania. Odsłonięcia w a p i e n i j a n i k o w s k i c h zabezpieczo ne i n d y w i d u a l n a ochroną j a k o miejsce występowania utworów odpowiadających jednej z facji międzynarodowego s t r a t o t y p u t u r o n u , należą do najważniejszych geostanowisk europejskiej sieci dziedzictwa geologicznego ( A l e x a n d r o w i c z Z. 2003). Praca wykonana w ramach grantu KBN nr 3P04G 09223. SUMMARY Janików Limestones - specific facies of Turonian (Upper Cretaceous) in Poland The whole sequence of Upper Cretaceous deposits, one of the most important i n Europe, crop out along the middle course of the Vistula River between Annopol and Puławy (Central Poland). It represents the time span since Albian up to Paleocene and was described by several authors (Łuniewski 1923, Pożaryski 1948, Walaszczyk 1987, 1992, Błaszkiewicz 1980). A part of them is protected i n the Kazimierz Landscape Park. Turonian deposits are developed mainly as white opokas with cherts containing numerous fossils (inoceramids and ammonites). I n the area between Ożarów and Zawichost an exceptional facies of this stage occurs (Fig. 1). These are thick-bedded detritical or organodetritical limestones, called the "Janików Limestones". They are composed predominantly of limestone grains and faunal remains. Broken skeletons of Bryozoa accompanied by sceletons of Echinodermata, as well as fragments of mollusc and brachiopod shells are main rock-forming components with an admixture of quartz and glauconite. Limestones are thick-bedded and contain numerous black siliceous cherts. Best outcrops are i n the temporary working quarry and i n an old abandoned quarry situated close to one another (Figs. 2, 3). A relatively rich assemblage of foraminifers has been found here. It contains 22 species including a few ones, indicating the age of Lower/ Upper Turonian, zones with Inoceramus lamarcki and Inoceramus costellatus (Figs. 4, 5, Tab. 1). Bryozoan limestones from Janików correspond with the upper member of the Touronian stratotype from the Cher River Valley i n France, described as Touraine Limestones. They represent a typical bryozoan facies, similar to these from Poland. The lower member of the French type profile (marly limestones from Fretevou) contains and assemblage of foraminifers, resembling this one found i n Poland (Butt 1966). In consequence Janików Limestones as a specific facies of the 67 Polish Turonian can by indicated as the equivalent of deposits from the strato type of this stage. The mentioned quarries should by protected as geological documentary site, such as another one - outcrop i n Opoczka Mała on the right bank of the Vistula River near Annopol (Fig. 1). Typical facies of the Polish Turonian - white opokas with cherts occur there. PIŚMIENNICTWO A l e x a n d r o w i c z S.W. 1978. Foraminifera from the Janików Lime stones (The Turonian of Central Poland). Bulletin Acad. Pol. Sci., Ser. Sci. Terre, 26, 1: 5-14. A l e x a n d r o w i c z Z. 1978. Skałki piaskowcowe zachodnich Karpat fliszowych. Prace Geologiczne Kom. Nauk. Geol. PAN Oddz. w Krako wie 113: 1-86. A l e x a n d r o w i c z Z. 2003. Ochrona dziedzictwa geologicznego Pol ski w koncepcji europejskiej sieci geostanowisk. Przegląd Geol. 5 1 , 3: 224-230. Błaszkiewicz A. 1980. Amonity kampanu i mastrychtu w dolinie środkowej Wisły. Prace Inst. Geol. 93: 3-63. B u t t A.A. 1966. Foraminifera of the type Turonian. Micropaleontology 12, 2: 168-181. D y b k o w s k a M. 1993. Geologiczne stanowisko dokumentacyjne „ Ścianka Krystyny i Władysława Pożaryskich" w Bochotnicy koło Ka zimierza Dolnego. Chrońmy Przyr. Ojcz. 49, 1: 30-38. Łuniewski A. 1923. Z geologii okolic Zawichosta. Sprawozdania Pol. Inst. Geol. 2, 1-2: 49-72. Pożaryska K., Pożaryski W. 1951. Przewodnik geologiczny po Ka zimierzu i okolicy. Wyd. Muzeum Ziemi, Warszawa, ss. 102. Pożaryski W. 1948. Jura i kreda między Radomiem, Zawichostem i Kraśnikiem. Biuletyn Państw. Inst. Geol. 46: 1-141. Pożaryski W. red. 1956. Regionalna Geologia Polski, tom II - Re gion Lubelski. 2, Pol. Tow. Geol., Kraków, ss. 387. S a m s o n o w i c z J . 1934. Objaśnienie arkusza Opatów. Państw. Inst Geol., Warszawa, ss. 117. Sokołowski S., Cieśliński S., Czermiński J . (red.) 1973. Budo wa Geologiczna Polski. T. I . cz. 2., Wydawnictwa Geologiczne, Warsza wa, ss. 806. S u j k o w s k i Z. 1931. Petrografia kredy Polski. Spraw. Pol. Inst. Geol. 6, 3: 483-628. Walaszczyk I . 1987. Mid-Cretaceous events at the marginal part of the Central European Basin (Annopol-on-Vistula section, Central Poland). Acta Geol. Pol. 27, 1-2: 61-74. 68 Walaszczyk I . 1992. Turonian through Santonian deposits of the Central Polish Uplands; their facies development, inoceramids paleontology and stratigraphy. Acta Geol. Pol. 42, 1-2: 1-122. Walaszczyk I . , Cieśliński S., Sylwestrzak H. 1999. Selected geosites of Cretaceous deposits in Central and Eastern Poland. W: Alexandrowicz Z. (red.). Representative geosites of Central Europe. Pol. Geol. Inst. Special Papers 2: 71-76. Żarski M., J a k u b o w s k i G., Gawor-Biedowa E. 1998. The first Polish find of Lower Paleocene crocodile Thoracosaurus Leidy, 1852: geological and paleontological description. Geol. Quart. 42: 141-160. EDWARD WALUSIAK Instytut Ochrony Przyrody PAN, 31-120 Kraków, al. A. Mickiewicza 33 e-mail: walusiak@iop. krakow.pl Chronione g a t u n k i roślin naczyniowych d o l i n y T a r g a n i c z a n k i w Beskidzie Małym (Karpaty Zachodnie) Wstęp. Potok T a r g a n i c z a n k a , o długości 9,5 k m płynie przez obszar B e s k i d u Małego, lecz jego końcowy o d c i n e k - przy ujściu do r z e k i Wieprzówki znajduje się już n a Pogórzu Śląskim. Be s k i d Mały z b u d o w a n y j e s t głównie z gruboławicowego p i a s k o w ca godulskiego, m a położenie równoleżnikowe, rozciąga się n a długości p o n a d 3 0 k m i zajmuje obszar około 4 0 0 k m . Najwyż s z y m i jego w z n i e s i e n i a m i przekraczającymi 9 0 0 m n . p . m . są: M a g u r k a 9 0 9 m , Czupel 9 3 3 m , Łamana Skała 9 2 9 m , Leskowiec 9 2 2 m ( K o n d r a c k i 1998). D o l i n a p o t o k u a d m i n i s t r a c y j n i e należy do g m i n y Andrychów i znajduje się w g r a n i c a c h t r z e c h miejscowości: Targanice (wraz z przysiółkiem Targanice-Nowa Wieś), Sułkowice Łęg oraz Andrychów, gdzie p o t o k łączy się z Wieprzówką, która w o k o l i c a c h Z a t o r a zasila Skawę. Cały t e n obszar o d r o k u 1998 j e s t częścią P a r k u Krajobrazo wego B e s k i d u Małego. Ponadto znajduje się w g r a n i c a c h p r o p o nowanego do objęcia ochroną Zespołu Przyrodniczo-Krajobrazo wego ( H e r c z e k i i n . 1997/98), który obejmuje również f r a g m e n t d o l i n potoków: D o l i n a i Wieprzówką oraz łączy się z j e d y n y m w t y m rejonie r e z e r w a t e m p r z y r o d y M a d o h o r a . Głównym celem u t w o r z e n i a tego zespołu j e s t o c h r o n a n a t u r a l n e g o k r a j o b r a z u B e s k i d u Małego z dobrze z a c h o w a n y m i f r a g m e n t a m i typowej roślinności górskiej piętra regla dolnego oraz zachowanie sta n o w i s k r z a d k i c h i zagrożonych gatunków roślin i zwierząt. Potok w p e w n y c h m i e j s c a c h n a znacznej długości m a u r e g u l o w a n e k o r y t o . Dotyczy t o punktów i odcinków, które są n a j b a r dziej narażone n a zniszczenia w o k r e s a c h większych wezbrań 2 70 jego wód. Najczęściej zdarzają się one wczesną wiosną w s k u tek roztopów, a n i e r z a d k o l a t e m j a k o w y n i k długotrwałych, i n t e n s y w n y c h opadów atmosferycznych. Do miejsc technicznie zabezpieczonych należą ostre zakola i m e a n d r y , o d c i n k i k o r y t a w pobliżu mostów i strefy bliskiego sąsiedztwa l i n i i p o t o k u z zabudowaniami mieszkalnymi i gospodarskimi. Celem badań było opracowanie możliwie pełnej l i s t y ga tunków roślin n a c z y n i o w y c h w d o l i n i e T a r g a n i c z a n k i . W n i niejszym a r t y k u l e s k u p i o n o się n a g a t u n k a c h c h r o n i o n y c h . Przedstawiono i c h rozmieszczenie i częstość występowania, siedliska, liczebność i s t a n p o p u l a c j i oraz oceniono stopień i przyczyny zagrożenia. Metody badań. I n w e n t a r y z a c j a flory była przeprowadzo n a wzdłuż całego b i e g u p o t o k u T a r g a n i c z a n k a , w najbliższym sąsiedztwie c i e k u (do 100 m od brzegów) oprócz strefy źródliskowej, gdzie występuje głównie roślinność leśna i duża liczba d r o b n y c h cieków bez nazw, tworzących dopływy p o t o k u . T e n obszar w całości objęto inwentaryzacją (ok. 1 k m ) . Cała d o l i n a została podzielona n a t r z y o d c i n k i : pierwszy obejmuje leśną strefę źródliskową, d r u g i przepływa przez obszar w dużej części zagospodarowany rolniczo, i trzeci, który w końcowym biegu obejmuje z a b u d o w a n i a miejskie A n d r y c h o w a . W dalszych roz ważaniach o d c i n k i te oznaczono c y f r a m i r z y m s k i m i I , I I i I I I . W y k a z gatunków c h r o n i o n y c h (ryc. 1, 2). W poniższym w y kazie użyto następujących s y m b o l i : liczby r z y m s k i e I - I I I podane w n a w i a s a c h oznaczają poszczególne o d c i n k i rzeki, cyfry i licz b y arabskie - liczbę s t a n o w i s k p o d a n y c h w Beskidzie Małym ( K o t o ń s k a 1 9 9 1 , M i c h a l i k , K o t o ń s k a 1995), C h - g a t u n k i objęte ścisłą ochroną, Che - g a t u n k i częściowo c h r o n i o n e {Roz porządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 lipca 2004 r. w spra wie gatunków dziko występujących roślin objętych ochroną), V - g a t u n k i narażone (wg Z a r z y c k i e g o i i n . 1992), które w n a j bliższej przyszłości przypuszczalnie przesuną się do k a t e g o r i i wymierających, jeśli n a d a l będą działać c z y n n i k i zagrożenia. C z o s n e k niedźwiedzi Allium ursinum (I, I I , III), Che, (46). Dość częsty, rośnie w r u n i e l a s u w górnym biegu poto k u oraz fragmentarycznie w I I i I I I o d c i n k u . Populacje n i e zagrożone (ryc. 1). G o r y c z k a trojeściowa Gentiana asclepiadea (I), C h , (58). R z a d k i w t y m rejonie, g a t u n e k ogólnogórski. Odnaleziono t y l k o jedną kępę w górnej części p o t o k u rosnącą n a s k r a j u l a s u b u kowego w bezpośrednim otoczeniu c i e k u . S t a n o w i s k o zagrożo ne ze względu n a małą liczebność (ryc. 1). 2 71 72 K a l i n a koralowa Viburnum opulus (I, II), Che, (46). Częsta w całym Beskidzie Małym, głównie w nadrzecznych l a s k a c h łęgo w y c h oraz strefie leśnej w o k o l i c a c h źródeł p o t o k u (rye. 1). K o p y t n i k pospolity Asarum europaeum (I), Che, (127). Ga t u n e k pospolity, rośnie wzdłuż p o t o k u lecz w małej ilościowości. S t a n o w i s k a niezagrożone (ryc. 2). K r u s z y n a pospolita Frángula alnus (I), Che, (101). Częsta, rośnie zawsze p o d o k a p e m drzew w strefie leśnej, preferuje sie d l i s k a wilgotne (ryc. 2). Kukułka ( S t o r c z y k ) F u c h s a Dactylorhiza fiichsii, (I), C h , (15), kategoria V. S p o t y k a n a bardzo rzadko, n i e p o d a w a n a z tego r e j o n u B a s k i d u . o d k r y t o d w a s t a n o w i s k a n a śródleśnych młakach, liczące siedem i około sto osobników, w t y m k i l k a naście kwitnących. Nie zaobserwowano niszczenia osobników m i m o bliskiej odległości domków l e t n i s k o w y c h i p u n k t u d o k a r m i a n i a zwierząt leśnych (ryc. 2). L i s t e r a j a j o w a t a Listera ovata, (I), C h , (12). G a t u n e k r z a d k i , nie p o d a w a n y dotąd z tego r e j o n u . Rośnie w m i e j s c u nietypo w y m : d w a o s o b n i k i w r u n i e l a s u mieszanego n a małej polance tuż u podnóża w y s i a d k i myśliwskiej n a m i e j s c u d e p t a n y m . Ga t u n e k zagrożony przez częste w y k o r z y s t y w a n i e w y s i a d k i przez myśliwych (ryc. 2). O r l i k pospolity Aquilegia vulgaris (I), C h , (10). Bardzo r z a d k i , do tej pory n i e p o d a w a n y w t y m rejonie Beskidów. Odnale ziono d w a o s o b n i k i b l i s k o brzegu p o t o k u w strefie leśnej źródliskowej, nasłonecznionej. S t a n o w i s k o zagrożone ze względu n a małą liczebność (ryc. 2). P a p r o t k a z w y c z a j n a Polypodium vulgare (I), C h , (17). Rzad k a , rośnie n a s t r o m y c h z a c i e n i o n y c h skałkach z p i a s k o w c a n a j e d n y m s t a n o w i s k u w strefie źródliskowej p o t o k u (ryc. 2). P a p r o t n i k k o l c z y s t y Polystichum aculeatum, (I), C h , (54). R z a d k i . G a t u n e k reglowy, t y l k o w strefie leśnej pojedyncze o s o b n i k i n a s k a r p a c h przy p o t o k u . Nie zagrożony (ryc. 2). P a r z y d l o leśne Aruncus sylvestris (I), C h , (55). Dość częsty, g a t u n e k reglowy, rośnie przeważnie p o d o k a p e m drzew; d w a s t a n o w i s k a po kilkadziesiąt osobników oraz w rozproszeniu o s o b n i k i pojedyncze. Populacje wykazują dużą żywotność, obfi cie kwitną. Nie zaobserwowano niszczenia okazów (ryc. 2). ^ Ryc. 1 Rozmieszczenie gatunków roślin chronionych w dolinie Targaniczanki. a - Galium odoratum, b - Gentiana asclepiadea, c - Viburnum opulus, d - Allium ursinum, e - Lycopodium annotinum, i - L. clavatum, g - Platanthera bifolia, h - Huperzia selago. 73 74 P o d k o l a n biały Platanthera bifolia (I), C h , (23). Rzadki, w l a sach i n a i c h brzegach. Odnaleziono d w a s t a n o w i s k a ; n a s k r a j u l a s u w m i e j s c u błotnistym (5 osobników) oraz n a śródleśnej polanie wykorzystywanej j a k o boisko piłkarskie (3 osobniki). G a t u n e k zagrożony przez zadeptywanie a także obserwowane w t y m rejonie częste zrywanie d l a celów d e k o r a c y j n y c h (ryc. 1). Podrzeń żebrowiec Blechnum spicant (I), C h , (79). Bardzo częsty, g a t u n e k reglowy, s p o t y k a n y w r u n i e lasów świerkowych i jodłowych oraz w c i e n i s t y c h płatach kwaśnej buczyny. Popu lacje nie zagrożone (ryc. 2). Przytulią (marzanka) w o n n a Galium odoratum, (I, I I , III), Che, (116). Bardzo często, m i e j s c a m i masowo, rośnie w lasach liściastych i m i e s z a n y c h oraz w zaroślach n a d p o t o k a m i . G a t u n e k nie zagrożony (ryc. 1). Widłak goździsty Lycopodium clauatum (I), C h , (36). Nie po d a w a n y dotąd z tego r e j o n u . O d k r y t o trzy s t a n o w i s k a : pierwsze n a mało uczęszczanej drodze przebiegającej tuż obok p r o w a dzonej przed l a t y w y c i n k i drzew, drugie znajduje się w r u n i e młodego l a s u bukowego, a trzecie n a podmytej skarpie n a d po t o k i e m niedaleko źródeł. Wszystkie s t a n o w i s k a wykazują dużą żywotność, d w a pierwsze n i e są zagrożone, j e d y n y m zagroże n i e m trzeciego s t a n o w i s k a j e s t p o d m y w a n i e brzegów podczas większych wezbrań p o t o k u (ryc. 1). Widłak jałowcowaty Lycopodium annotinum (I), C h , (5). Nie p o d a w a n y dotąd z tego r e j o n u . G a t u n e k reglowy, r z a d k i , t y l k o j e d n o s t a n o w i s k o n a garbie pomiędzy d o l i n a m i dopływów T a r g a n i c z a n k i w strefie źródliskowej. Populacja liczna, o dobrej żywotności, zagrożona masową eksploatacją drzewa w t y m re j o n i e (ryc. 1). Wroniec widlasty Huperzia selago (I), C h , (18). Nie podawany dotąd z tego r e j o n u . G a t u n e k ogólnogórski, r z a d k i , występuje t u taj w kwaśnych b u c z y n a c h . Znaleziono trzy stanowiska. Wszyst kie wykazują małą liczebność. G a t u n e k zagrożony (ryc. 1). Ryc. 2 Rozmieszczenie gatunków roślin chronionych w dolinie Targaniczanki. a - Listera ovata, b - Blechnum spicant, c - Polystichum aculeatum, d - Aquilegia vulgaris, e - Arunćus sylvestris, f - Dactylorhiza fuchsii, g - Asarum europaeum, h - Frangula alnus, i - Polypodium vulgare. 75 Omówienie wyników badań. Na terenie g m i n y Andrychów stwierdzono występowanie 6 0 7 gatunków roślin n a c z y n i o w y c h ( H e r c z e k i i n . 1997/98) z czego w dolinie T a r g a n i c z a n k i a u t o r stwierdził 4 3 0 (71%) taksonów w t y m 17 gatunków p r a w n i e c h r o n i o n y c h (tj. 4 % flory d o l i n y Targaniczanki). Wśród n i c h 12 j e s t objętych ochroną ścisłą, a j e d e n z n i c h umieszczony j e s t n a „Czerwonej liście roślin zagrożonych w Polsce" ( Z a r z y c k i , S z e l ą g 1992); 5 i n n y c h gatunków podlega ochronie częściowej. Największa liczba gatunków c h r o n i o n y c h występuje n a o d c i n k u p i e r w s z y m , gdzie przeważają z b i o r o w i s k a leśne, a n a pozo stałych o d c i n k a c h , ze względu n a duży stopień przekształceń a n t r o p o g e n i c z n y c h , udział t y c h gatunków j e s t dużo mniejszy. Ponadto n a o m a w i a n y m obszarze występuje również l i c z n a g r u p a mszaków p r a w n i e c h r o n i o n y c h m . i n . torfowce Sphagnum sp. - kończysty S. fallcuc, G i r g e n s h o n a S. gingersohnii, o s t r o l i s t n y S. capillifolium, a także g a j n i k lśniący Hylocomnium splendens, r o k i e t n i k p o s p o l i t y Pleurozium schreberi, b i e l i s t k a siwa (modrzaczek siny) Leucobryum glaucum (det. K. Jędrzejko). W y n i k i dotychczasowych badań florystycznych a u t o r a p r o w a d z o n y c h w d o l i n i e T a r g a n i c z a n k i wyraźnie wskazują, iż w r a z z w p r o w a d z a n i e m niezbędnych zabezpieczeń t e c h n i c z n y c h i koniecznością r e g u l a c j i l i n i i brzegowej r z e k i następuje wyraź n y proces z a n i k a n i a siedlisk stale w i l g o t n y c h i podmokłych, a w r a z z n i m ustępowanie w i e l u r z a d k i c h roślin, które są z n a t u r y silnie związane z t a k i m i s i e d l i s k a m i . Można zauważyć wyraźne nasilenie p r o c e s u synatropizacji zarówno flory naczy niowej, j a k i z b i o r o w i s k roślinnych. Znajduje t o potwierdzenie w udziale znacznej liczby gatunków s y n a n t r o p i j n y c h , zwłaszcza r u m o w i s k o w y c h , w t y m diafitów - n a całej długości p o t o k u oraz powiększenie się liczby i areału t y p o w y c h z b i o r o w i s k s y n a n t r o p i j n y c h (np. Polygonetum cuspidati, Sambucetum nigrae czy Urtico-Aegopodietum podagrariae). M i m o t y c h z m i a n w szacie roślinnej d o l i n a T a r g a n i c z a n k i re prezentuje dość rzadkie w a l o r y przyrodnicze i s t a n o w i wyraźny element ustanowionego P a r k u Krajobrazowego B e s k i d u Małego, j a k i proponowanego Zespołu Przyrodniczo-Krajobrazowego. 76 SUMMARY Protected vascular plant species of the Targaniczanka valley in the Beskid Mały region (West Carpathians) The paper shows distribution and characteristics of protected vascular plant species of the Targaniczanka Stream valley. The stream flows through the Beskid Mały Mts, but its final section - at estuary of the Wieprzówka river - is located i n Śląskie Foreland. The valley belongs to Andrychów commune and is situated at the border of two villages and a town: Targanice (Nowa Wieś), Sułkowice Łęg and Andrychów. The whole area is a part of the Beskid Mały Landscape Park, moreover it is situated within borders of projected, for conservation purposes, nature-landscape complex (Hreczek et al. 1997/98). Amongst 430 plant species recorded i n the area of the Targaniczanka valley 17 are protected (4%), including 12 strictly protected and one species registered i n "Polish Red Book of Plants" (Zarzycki, Szeląg 1992), 5 remaining ones are under partial protection (Fig. 1,2). PIŚMIENNICTWO Herczek A. (red.). 1997-1998. Waloryzacja przyrodnicza gminy Andrychów. Opracowanie wykonane na zlecenie Urzędu Miejskiego w Andrychowie, Katowice, maszynopis: ss. 128-129. K o n d r a c k i J . 1998. Geografia regionalna Polski. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, ss. 441 Kotońska B. 1991. Rośliny naczyniowe Beskidu Małego. Zeszyty Naukowe UJ MXX, Prace Botaniczne 23: 1-199 M i c h a l i k S., Kotońska B. 1995. Charakterystyka i waloryzacja szaty roślinnej projektowanego parku krajobrazowego Beskidu Małego. Maszynopis, ss. 30 Z a r z y c k i K., Szeląg Z. 1992. Czerwona lista roślin naczyniowych zagrożonych w Polsce. W: K. Zarzycki, W. Wojewoda, Z. Heinrich (red.). Lista roślin zagrożonych w Polsce. Inst. Bot. i m . W. Szafera, PAN, Kra ków, ss. 87-98. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 lipca 2004 r. w sprawie gatunków dziko występujących roślin objętych ochroną (Dz. U. z dnia 28 lipca 2004 r.) 77 ARTYKUŁY POPULARNONAUKOWE ZYGMUNT DENISIUK Instytut Ochrony Przyrody PAN, 30-121 Kraków, al. A. Mickiewicza 33 P a r k i krajobrazowe n a tle s y s t e m u obszarów c h r o n i o n y c h w Polsce Wstęp Ochrona krajobrazowa w Polsce ma już swoją tradycję, chociaż w porównaniu z innymi formami ochrony, mającymi długą, ponad stuletnią historię, j a k parki narodowe czy rezer waty przyrody, jest stosunkowo młodą dziedziną, liczącą zale dwie kilkadziesiąt lat. Tradycja ta sięga wczesnego okresu po odzyskaniu niepodległości w 1918 r., kiedy to w dyskusjach i publikacjach zwracano uwagę na potrzebę zachowania naj cenniejszych regionów o wybitnych walorach przyrodniczych i krajobrazowych, wśród których na pierwszy plan, wysuwały się m.in. Tatry, Pieniny z przełomem Dunajca, Góry Świętokrzy skie, Babia Góra, Czarnohora, dolina Prądnicka w Ojcowie oraz Pojezierze Mazurskie i Suwalskie (Szkiruć, Strumiłło 1986, W i t k o w s k i 2003). Duży wpływ na kształtowanie się postaw społecznych miał ruch krajoznawczy, związany z poznawaniem bogactwa przyrody w regionach, zapoczątkowany przez założo ne na przełomie minionych wieków Towarzystwo Tatrzańskie (TT) i Polskie Towarzystwo Krajoznawcze (PTK), które po d r u giej wojnie światowej przekształciły się w Polskie Towarzystwo 78 Turystyczno-Krajobrazowe (PTTK), działające niemal do końca lat dziewięćdziesiątych ubiegłego wieku ( D e n i s i u k 2002). Pre kursorem idei ochrony krajobrazu w postaci wyodrębnionych obszarów był profesor Politechniki Krakowskiej Zygmunt No vak, który przedstawił wizję przyszłego Jurajskiego Parku Kra jobrazowego (Novak 1963). Jego myśl kontynuował i rozwinął profesor tej uczelni Janusz Bogdanowski. Pierwsze propozycje powołania parków krajobrazowych, bę dących jedną z form ochrony przyrody, przypadają na lata sie demdziesiąte ubiegłego wieku. W coraz realniejszych planach brano pod uwagę m.in. takie regiony, j a k Pobrzeże Bałtyku, Pojezierze Mazurskie i Pojezierze Suwalskie. Koncepcję ogól nopolskiej sieci parków krajobrazowych w postaci 20 dużych obszarów kraj obrazowo-turystycznych, obok 20 parków naro dowych, zajmujących łącznie z jednostkami krajobrazowymi około 20% powierzchni kraju, przedstawił w 1976 r. Komitet Ochrony Przyrody PAN. Później propozycję tę zweryfikowano i zwiększono do około 60 obiektów, wśród których znalazły się też obszary przewidziane do ochrony jako późniejsze parki na rodowe (Kurzyński, M i e l n i c k a 2002a,b). Za pierwszy park krajobrazowy w Polsce można uznać, ze względu na wielkość powierzchni, Nadgoplański Park Tysiąc lecia (12 684 ha), utworzony w 1967 r., który mimo nazwy, faktycznie został powołany jako rezerwat przyrody. Jego celem było zachowanie wartości historycznych związanych z począt kami państwowości polskiej, oraz ochrona naturalnych walo rów przyrody i krajobrazu. Dwa pierwsze obszary jako rzeczy wiste parki krajobrazowe powołano w drodze rozporządzenia wojewody w 1976 r. w dawnym województwie suwalskim. Były to: Suwalski PK (6 284 ha) i Wigierski PK (10 940 ha), prze mianowany w 1989 r. na park narodowy (15 080 ha). Trzeci w tym regionie, Mazurski PK (53 655 ha) powstał dwa lata póź niej (1978 r.) na obszarze znajdującym się w granicach woje wództwa olsztyńskiego i suwalskiego (Kurzyński, M i e l n i c k a 2002a,b, Szkiruć, Strumiłło 1986). Postanowienia prawne regulujące merytoryczne problemy ochrony zasobów przyrodniczych i walorów krajobrazowych w Polsce zawarte zostały w Ustawie o ochronie przyrody z 16 kwietnia 2004 r. (Dz. U. Nr 92, poz. 880). Określa ona i de finiuje kilka form obszarowej ochrony przyrody i krajobrazu, do których należą w szczególności parki narodowe, rezerwaty przyrody, parki krajobrazowe, obszary chronionego krajobrazu 79 i obszary Natura 2000. W ustawie podtrzymano też istniejące wcześniej formy ochrony, j a k pomniki przyrody, stanowiska do kumentacyjne, użytki ekologiczne, zespoły przyrodniczo-krajobrazowe oraz ochrona gatunkowa roślin, zwierząt i grzybów. Parki narodowe W Polsce uważa się je za najważniejszą i najbardziej sku teczną formę ochrony w odniesieniu do gatunków, biocenoz, ekosystemów i siedlisk naturalnych. Park narodowy zgodnie z nową Ustawą o ochronie przyrody obejmuje obszar wyróż niający się szczególnymi wartościami przyrodniczymi, nauko wymi, społecznymi, kulturowymi i edukacyjnymi, o powierzch n i nie mniejszej niż 1000 ha, na którym ochronie polega cała przyroda oraz walory krajobrazowe. Park narodowy tworzy się w drodze rozporządzenia Rady Ministrów, a jego celem jest za chowanie różnorodności biologicznej, zasobów, tworów i skład ników przyrody nieożywionej, krajobrazu naturalnego, przywró cenie do właściwego stanu zasobów i składników przyrody oraz odtworzenie zniekształconych siedlisk przyrodniczych warun kujących występowanie roślin, zwierząt i grzybów. Park naro dowy jest państwową jednostką budżetową, finansowaną ze środków publicznych. Do 2004 r. utworzono w Polsce 23 par k i , które zajmują łącznie 314 508 ha, to jest nieco więcej niż 1% powierzchni kraju. Reprezentują one główne regiony geo graficzne i strefy krajobrazowe. Mamy więc dwa parki nadmor skie (Woliński i Słowiński), cztery w strefie pojezierzy (Wigier ski, Bory Tucholskie, Drawieński i Wielkpolski), sześć na Niżu Środkowopolskim (Białowieski, Biebrzański, Narwiański, Pole ski, Kampinoski i Ujście Warty), dwa w pasie wyżyn południo wych (Ojcowski, Roztoczański), trzy w strefie starych gór okre su hercyńsko-kaledońskiego (Świętokrzyski, Gór Stołowych i Karkonoski), pięć parków zachodniokarpackich (Babiogórski, Gorczański, Pieniński, Tatrzański, Magurski) oraz jeden park (Bieszczadzki) położony w Karpatach Wschodnich. Najmniejszy jest Ojcowski PN (2 146 ha), a największy Biebrzański PN (59 223 ha) - jest to więc ponad 27-krotna różnica wielkości, przy powierzchni średniej osiągającej 13 674 ha. W większości parków narodowych dominują lasy, które zaj mują łącznie 190 517 ha, to jest 60,6% powierzchni wszystkich parków. Wyjątek stanowi PN Ujście Warty, gdzie lasów prawie nie ma (poniżej 0,1%) oraz Narwiański PN ze wskaźnikiem lesi80 stości 1,3%. Odwrotnie jest w siedmiu innych parkach narodo wych (Białowieski, Babiogórski, Świętokrzyski, Roztoczański, Gorczański, Magurski i Gór Stołowych), w których powierzch nia leśna przekracza nawet 90%. Na drugim miejscu po lasach znajdują się wody z około 10% udziałem. Zadania każdego parku narodowego realizowane są trzema metodami - przez ochronę ścisłą (czyli całkowitą), ochronę czyn ną (zwaną też aktywną) oraz ochronę krajobrazową. W więk szości parków przeważa ochrona czynna, ale w niektórych, j a k Bieszczadzki, czy Tatrzański PN udział ochrony ścisłej przekra cza znacznie 50%. Polskie parki narodowe charakteryzują się dużą różnorodnością szaty roślinnej i świata zwierzęcego (Den i s i u k i in. 1991, M i r e k , Wójcicki 1995). Odnotowano w nich bowiem ponad 350 zespołów roślinnych, w tym 67 zespołów o endemicznym typie zasięgu. Stwierdzono w nich także 184 gatunki objęte ochroną prawną. W parkach narodowych obec ni są przedstawiciele wszystkich żyjących w Polsce gatunków ssaków, około 200 gatunków ptaków oraz liczni przedstawiciele gadów, płazów i ryb, a także kilka tysięcy owadów i innych bez kręgowców. Niektóre parki reprezentują walory przyrodnicze o znaczeniu międzynarodowym, stały się bowiem składnikami światowych rezerwatów biosfery, obszarów Konwencji Ramsarskiej lub obszarów Natura 2000. W planach na dalsze lata przewiduje się utworzenie 2-3 nowych parków narodowych (np. Mazurskiego, Turnickiego i Jurajskiego). Rezerwaty przyrody Mają one wspólny rodowód z parkami narodowymi (Lenko wa 1978). W Polsce są to obiekty przyrodnicze dosyć zróżnico wane co do wielkości powierzchni i celów. Zgodnie z zapisem w Ustawie o ochronie przyrody za rezerwat uznaje się obszar zachowany w stanie naturalnym lub mało zmienionym, obej mujący ekosystemy, ostoje i siedliska przyrodnicze, a także sie dliska roślin, zwierząt i grzybów oraz twory i składniki przyrody nieożywionej, wyróżniające się szczególnymi wartościami przy rodniczymi, naukowymi, kulturowymi lub walorami krajobra zowymi. Uznanie za rezerwat przyrody następuje w drodze roz porządzenia wojewody. Rezerwat jest regionalną formą ochrony, a jego dolna i górna granica powierzchni nie jest określona, stąd też obiekty włączone do sieci rezerwatowej są bardzo zróżni cowane - od bardzo małych, zaledwie parohektarowych, do 81 niezwykle dużych, obejmujących klika tysięcy hektarów. Krajo wa sieć ulega systematycznej modyfikacji i racjonalizacji, przy czym liczba obiektów chronionych wzrasta, mimo że pewna część rezerwatów ulega kasacji na skutek zaniku celu ochro ny, lub łączenia w jednostki większe. Tradycyjnie wyróżnia się 9 typów przyrodniczych rezerwatów ze względu na główny przed miot ochrony lub przeważający rodzaj środowiska (Dąbrowski i i n . 1999, D e n i s i u k 1997). Z końcem 2003 r. w Polsce było 1368 rezerwatów przyrody, które zajmują 160 601 ha, to jest zaledwie 0,51% powierzchni kraju. Razem z parkami narodowy m i wskaźnik ochrony rezerwatowej osiąga 1,52% powierzchni ogólnej. Przeciętna wielkość rezerwatu przyrody wynosi 117,4 ha (por. str. 124, tab. 1). W aktualnej statystyce przeważają re zerwaty leśne, których jest 691, co daje 50,5%. Więcej niż 100 obiektów mają jeszcze rezerwaty florystyczne (164), torfowisko we (137), krajobrazowe (106) i faunistyczne (134). Rezerwaty przyrody spełniają bardzo ważna rolę w ochronie różnorodności biologicznej w skali kraju, a także w regionach (Andrzejewski, Weigle red. 2003). We wszystkich rezerwatach chroni się 285 zespołów roślinnych, w rym 89 zespołów leśnych. Rezerwaty chronią też bogate zasoby florystyczne. Odnotowano w nich m.in. 193 gatunki podlegające ochronie prawnej, licz ne rośliny rzadkie, zagrożone i ginące. Razem w parkach na rodowych i rezerwatach znalazło warunki przetrwania 458 ze społów roślinnych oraz 220 gatunków ustawowo chronionych. Rozmieszczenie rezerwatów na obszarze kraju nie jest równo mierne. Największe zagęszczenie obserwuje się w Karpatach, w pasie starych gór i wyżyn południowych oraz w strefie poje zierzy (Dąbrowski i i n . 1999). Ze względu na nieduży udział powierzchniowy tej formy ochrony w stosunku do obszaru kraju (0,53%) wyłania się uzasadniona potrzeba zwiększenia powierzchni objętej ochroną rezerwatową, głównie przez powo łanie nowych obszarów chronionych oraz rozszerzenie granic małych obiektów. Parki krajobrazowe Ta kategoria jest formą ochrony o dość liberalnym statu sie prawnym. Zgodnie z Ustawą o ochronie przyrody park krajobrazowy powołuje się ze względu na wartości przyrodni cze, historyczne i kulturowe oraz walory krajobrazowe, a ich celem jest zachowanie, popularyzacja i upowszechnianie tych 82 wartości w warunkach racjonalnego, zrównoważonego rozwo j u . Grunty rolne i leśne oraz inne nieruchomości znajdujące się w granicach parku krajobrazowego pozostawia się w dosyć swobodnym wykorzystaniu gospodarczym. Utworzenie parku krajobrazowego lub jego powiększenie następuje w drodze roz porządzenia wojewody, który określa nazwę, powierzchnię, prze bieg granic, ewentualną otulinę, szczególne cele ochrony oraz zakazy właściwe dla tego rodzaju obszaru. Poszczególne parki lub zespoły parków krajobrazowych mają swoją administrację kierowaną przez dyrektora, z którą współpracuje rada parku. Podobnie j a k w parkach narodowych i rezerwatach, sporządza się w nich plany ochrony na 20-letnie okresy. Wartości przy rodnicze parku podnoszą występujące w n i m rezerwaty przyro dy i inne małopowierzchniowe formy ochrony. Park krajobra zowy może stanowić strefę otulinową parku narodowego (np. w PN Bory Tucholskie lub Ujście Warty), a także może wchodzić w skład obszarów chronionych o znaczeniu międzynarodowym, np. rezerwatów biosfery. Tego rodzaju rozwiązanie zastosowano w transgranicznych rezerwatach biosfery „Karpaty Wschodnie" i „Polesie Zachodnie". Powierzchnia parków krajobrazowych jest bardzo zróżnicowana - od mniej niż 2000 ha (PK Stawki, 1 745 ha) do blisko 90 000 ha (PK Dolina Baryczy, 87 040 ha). Pierwsze parki krajobrazowe powstały w północnych re gionach kraju, a więc na Pojezierzu Suwalskim i Mazurskim oraz na Pomorzu (Borówka i i n . 2002), następne pojawiły się w dzielnicach południowych, przede wszystkim w Małopolsce na Śląsku (tab. 1). Proces rozwoju sieci parków krajobrazowych w 5-letnich okresach przedstawiono w tabeli 2 i 3. Widzimy, że chociaż do końca 1980 r. powołano tylko 11 parków (9,2% ich obecnej liczby), to jednak przeważały obiekty duże - ich łączna powierzchnia wynosiła 248 453 ha (9,6% aktualnej po wierzchni ogólnej), a powierzchnia średnia 22 587 ha. Najbar dziej dynamiczny rozwój tych obszarów przypada na dekadę lat 1986-1995, kiedy powstało 66 parków krajobrazowych, wśród których znalazły się obiekty bardzo duże (ponad 50 tys. ha), przy czym największe średnie powierzchnie parków krajobrazo wych odnotowano w latach 1991-2000, które wynosiły 23 468 ha oraz 27 016 ha (tab. 2) i były znacząco wyższe od wartości średniej dla wszystkich parków (21 545 ha). W końcu 2003 r. lista parków krajobrazowych obejmowa ła 120 pojedynczych obiektów (tab. 1), przy czym większość z nich zgrupowana jest w zespoły parków krajobrazowych, dzia83 Cd > Bi Ö'-Ö S <*2 tí o £ . cu o cu 3 rn O ÍH w -fi 00 CM O» •w cd cu cu cd & CM vO 'tí -t- 1 -tí co 0 cu N o l-i s S. 1 ' cd Xi 00 CM vO 00 o Ö2 S— •STS s is O LO ON 00 CO i PH cd T3 VO eu S k¿ N u Oí O CO O» co er» ON ON 0> O fe PH •o 'g cu Ê > O fctß CO 13 13 -a tí o, cd S 1 CO l' l' l ' 13 2 ü cu u G çu <«_ cd • O DH cd P£ cu cu PH T Í cu CO "o g ON i O 3 CM CT» 'S ö O o o o 00 (M ÍX O CM CO O X -a CN » o •S * « «tí cd w o cd cd t-i V) tí cd tí o tí "o PQ Q CO 'l' o tí cu CN 84 C0 LO vO 00 ON CM Małopolskie Śląskie Rudniański Stawki LO UD i—i Dolnośląskie Zachodniopomorskie Małopolskie / Śląskie Lubelskie Pomorskie Mazowieckie Orlich Gniazd Chełmski Kaszubski Kozienicki i—( Śnieżnicki t> 00 CN o CM CN CN i—i r—1 r-t CM CN LO CN CN 00 ON 6 742 30 417 9 218 3 216 3 330 31 810 6 107 39 150 13 674 4 929 4 410 36 984 13 460 00 ON 11 370 11 842 15 200 •i i> co" is <t UD t> CN lO UD UD CO co <t LO LO LO LO LO 00 ON 01 UD t> 00 ON <—i CN CN 00 ON CN CN 00 CN 00 ON CO o UD UD I> 00 ON co 00 ON co 22 779 15 946 25 812 5 570 CO 9 096 8 000 00. 11 778 UD 17 832 9 340 16 945 30 437 r-i Wysoczyzny Elbląskiej 84 806 co Warmińsko-Mazurskie Tucholski 00 Pomorskie Kujawsko-Pomorskie/ Pomorskie 01 Mierzeja Wiślana co UD Łagowski CO Brodnicki co o\ 00 00 CT\ Lubelskie / Podkarpackie Kujawsko-Pomorskie/ Warmińsko-Mazurskie Lubuskie CO Lasy Janowskie CO Pomorskie co 00 o> Wdzydzki CM CO 00 7 488 CM 01 CN 12 026 5 113 10 045 T~t 00 00 ON Zachodniopomorskie 26 234 T—1 00 ON ON T—t Lubelskie 11 230 24 033 33 202 r-i 00 ON 00 ON >£> Szczeciński 8 125 16 457 i—i 00 ON ON <» Strzelecki 20 888 59 731 14 900 35 280 oT ocT <i co Lubelskie 9 342 17 763 4 699 CD LO" CO Lubelskie 21 302 28 800 CUD Sobiborski 1 745 1 745 i—i CN LO CD Poleski 2 672 5 560 <q o" o Iński 2 780 o 00 co 3 155 CO 00S 09 Dolnośląskie r-H i 00S 8 Książański 00 00 i 00S 6 * •i T—l 1 UD" 00 o LO" 00 ON CO CO CN rH 86 oo Świętokrzyskie Małopolskie ON o rH CN 00 •3- CO TJ- LO vO •H 'C« 5 150 4 903 4 295 9 390 7 652 00 00 00 00 00 00 00 00 00 00 ON ON ON ON ON ON ON •H 12 106 00 00 00 00 00 00 00 00 00 00 ON ON ON ON ON ON Świętokrzyskie 72,1 60,6 3 095 5 693 00 ON 19 513 9 803 24 805 60 864 10 253 vo 21 407 28 980 00 Świętokrzyskie 9 115 30 794 64,4 oo Lubelskie / Podkarpaci 5 445 20,0 1 030 3 157 51,2 81,0 85,6 81,8 68,9 ' 7 950 63,8 13 214 18 785 4 064 56,8 1 802 00 Podlaskie j 23 945 69,7 37 932 oo" Łódzkie / Świętokrzysk 74 447 •H 14 875 Wielkopolskie 20 706 00 00 oo 00 3 171 13 583 21 790 10,0 82,0 1 092 29 415 17 559 33 080 64,4 7 874 7 823 71,9 2 270 11 133 38,0 2 513 11 291 21 610 13 669 1 972 52 255 14 490 i ;a? 'C Sieradowicki Suchedniows koOblęgorski Przedborski Puszczy Knyszyńskiei Puszczy Solsl Tt- Tt- Tf Lednicki Lubelskie t> ON Świętokrzyskie 00 ON Krasnobrodzl v£> 00 ON Jeleniowski 54 393 vO 00 Mazowieckie 10 915 35 870 v£> 00 ON Mazowieckie 12 220 vo 00 0> Góry Opawsk 23 164 vO 00 Świętokrzyskie Śląskie Ś wię tokrzyskie Mazowieckie 00 00 Brudzeński CisowskoOrłowiński Góra Św. Anny bco Popradzki CO Szaniecki Lubuskie / Wielkopolst 6 613 v£> 15 710 8 000 61,0 14 109 ON" Żywiecki Pszczewski LO Nadnidziańsk 00 Mazowieckie Świętokrzyskie 23 130 vo 00 0» ON Mazowiecki Kozub ows ki 00 Łódzkie / Mazowieckie LO Bolimowski 00 o i—t LO LO CN LO co LO LO <i LO LO vO LO LO t> 00 LO CN .—1 CN LO ON o LO CO CN r—i i—t UD UD o CN I—t CN T—1 UD CN UD 00 CN t> co T—t UD UD CN 00 i—i UD T—t T—t O ^ sj co tH CO UD ON T—I 00 00 UD -i Dolnośląskie LO CO 8 867 13 625 7 536 20 016 ^ 00 T—t CN CN LO CN 00 CN CO 00 co UD O UD rH CN 00 ON I> CN tH UD UD LO T—t 'i i—1 CN ON UD CN ON o LO UD co LO UD UD ON 00 I> 00 00 ON 1> LO 00 00 CN UD 00 o CO LO i—1 ON O CO CN TH UD CN 'i 'i o 00 co ON ON ON ON ON ON ON ON ON ON ON T~t tH TH TH ON UD UD 1 LO LO CN tH UD i i i 'i o 'i iH 00 UD T—t TH UD Szczeb rze szyński Lubelskie LO Sowiogórski LO Lubuskie /Wielkopolsk: 00 CN CN Wielkopolskie 'i 00 00 Sierakowski 'i 'i o co Podkarpackie CN 1990 'i Pomorskie Lubuskie/ Zachodniopomorskie 13 854 00 UD 00 Zaborski BarlinieckoGorzowski Pogórza Przemyskiego Przemęcki O 'i 1990 26 184 00 LO~ UD 13 059 11 030 UD UD LO Lubelskie LO CN l> t> UD 1990 12 391 3 850 10 490 UD UD UD Lubelskie LO 1990 1—1 Lubelskie UD LO CN o t> 00 1990 00 1990 I—1 Nadwieprzański Pojezierze Łęczyńskie Wrzelowiecki i—ł CO Lubelskie CN UD i—( Krzczonowski CO CO 1990 O ON 1989 LO 1989 VD 00 Kozłowiecki 00 CM LO CN CN Dolnośląskie Kuj awsko-Pomorskie/ Mazowieckie / Warmińsko-Mazurskie Lubelskie I—1 ts 1989 LO CN Lubelskie / Podkarpacki 00 1989 1988 O CN 00 <d GórznieńskoLidzbarski Dolnośląskie CT <D LO Łódzkie Dolnośląskie 00 60S Doliny Bobru Międzyrzecza Warty i Widawki Południoworoztoczański Rudawski ON 00 000 6 Slężański v£> co LO 1 00 IS 00 00 ON TH 00 ON LO CN UD CN O CN _<L> T-H 88 1 18 400 co co ON ON ON ON ON ON ON ON ON ON CO LD t> 00 CN t> CO N ON o 00 00 .—i 13 347 19 177 I—1 CO co CO co ON ON ON ON CN 00 co oo co ON ON ON ON 00 LO 00 4 579 15 735 25 280 ON 57,6 69,6 62,2 14,8 4 609 18 038 i 7 953 2 553 o Wielkopolskie CN CM Kujawsko-Pomorskie 17 200 ON ON 8 898 o> 6 009 co ON Zachodniopomorskie Dolnośląskie 23 971 47,8 12 320 CM ON ON 25 785 Dolina Jezierzycy 12 100 58,4 28 840 49 387 CN ON ON Śląskie Pomorskie / Warmińsko-Mazurskie Kujawsko-Pomorskie 4 727 74,9 5 090 CN ON Podkarpackie 53 120 63,2 19 494 6 796 Mazowieckie 30 850 Zachodniopomorskie Chojnowski Cysterskie Kompozycje Krajobraz. Rud Wielkich CzarnorzeckoStrzyżowski Doliny Dolnej Odry Nadgoplański Park Tysiąclecia PK im. Dezyderego Chłapowskiego Pojezierza Iławskiego Wdecki 11 441 Cedyński 45,2 29 502 25 288 Podkarpackie Jaśliski 54,4 CN ON 8 398 82,0 23 562 54 228 Podkarpackie 28 718 Podkarpackie 15 991 81,9 Gór Słonnych i—i CN III CN 41 766 7 711 LO 51 014 48,2 & co" Podkarpackie 13 574 1 Dolnośląskie co Chełmy CiśniańskoWetliński Doliny Sanu 00 1 ON ON 00 I—1 1—1 o co ON I—1 o co 1—( O ON o LO v£ t> T} LO ON CO CN .—i CO LO CN LO CN LO CN t> 00 t—1 CN 1—1 00 i—t VO CO co' co co VO t> O O t> vD oo VO i—l 00 CN O* CN O 00 O i—i 00 O ł> 00 i—i CO 354 1—1 r t> vO CM rH VO O O» O CO co 7 1—1 <d o\ ON LO O LO O CN o CN Tl T* <fr ON O* cn t—1 i—t i—i O O ON CN ON Podlaskie (U o o s eu '% o cl Łomżyński PK Doliny Narwi 00 co «tí cci •N 'G ¡5 00 00 rH CN 00 I*« CN ON CO "o ' S a o o j * 14 CU S o 3 N U PH o tí o> 00 CN Tl" I> co CN V0 LO 1—1 CO CO CN ON TJ CO vO TJ LO ON vO <£> i—i Tl" LO t^ r ON TI oo CN 00 oo LO t» 00 io o LO O O vO LO CO vD t i—i ON ON LO ON ON CN LO TI CO 1—1 i—i LO ON ON LO ON ON 1—1 TI Tl Tl" Ti 00 vO ON v£> CN Tt O CU cl 0 o JÍ co .'S "53 CU CO CN CN I> i—i VO LO LO O co O O CO 1—1 o i£) 00 6 o u CL, co "o a. o 13 "o o CN 00 CN CN LO LO ON o» vO ON ON vO vO \o <£> ON ON ON ON ON ON ON ON ON C0 TO CU •M Cd V 2 ON £ V CU co CN CU co co o .2 8 cl co Mco o 1 P 'CO o 3 .2 o o c o +> tí ^ ^3 cu o J o 'tí '$ X! s u «C0 cd & ¡Jo N co H1 03 £ CO JO 0 S i ON (U CU N 'S O a c3 'cu o Xl 'O o x o o o -d 4! •§ N co ' S cci N CO s £ N o 1 O N N 'a? -o Sf? co u CU £ o cd 3 CO £ a CU N O 0 Í 55 N O O t—i CN o> O* ON o Tl rH LO CN T—1 co CU \ CU 3 1—1 co" CO 00 CU S 1 CO ON I> co i o >£>" TI CO 00 tí o I 00 Tj CU 3 CN CN CO 1 'S s o CU co cd o O co Ul T—1 ON CO Tł" t—i 1—1 00 1—1 CN CO CN ON i—i T1 i—i CN Tt i—i ON CN i—i ON ON vO CN ON CU !3 L ON LO co <fr CU CU S Tf <fr o cu 00 t—i r» CU O o 1 T1" i—i ON o\ ON ON o» ON ON I TJON LO ON ON tí cci m cd B co cd OH l> ON 3 CO o N CO CU '£ 13 co u tu 13 13 i O M «tí 3 U CU CU* •—' a co co 00 ON ON ON o o b CCi m cci tí 'S Q 1—1 o co «tí cd ! JU "8 CN co o co 'CO o O Tl- o 89 CN r—I 90 Rogaliński LO «o r- 0 0 o O o o 00 LO vO 00 Di o CN Śred nio - Average 58,3 9 371 41 558 10 614 55 642 52 637 18 200 1999 1999 21 545 11 252 2 585 427 1 350 291 52,2 16,8 12 958 1 554 903 i Lzem -Total 78,9 4 678 14 311 1998 ł 2002 88,9 6 439 1998 32,7 2 894 64,4 9 411 14 620 1998 5 722 8 500 22,4 5 500 24 600 1998 12 045 57,2 1 Lubuskie 22 285 22 758 i Łuk Mużakowa 15 467 3020 22 147 28,9 25,2 87,4 54,0 44,2 48,0 34,1 38 700 1998 CN 41,5 8 546 1998 Krzesiński Lubuskie Lasy nad Górną Śląskie Liswartą Wielkopolskie Powidzki Puszczy Warmińsko-Mazurskie Rominckiei Sudetów Dolnośląskie Wałbrzyskich Małopolskie Wiśnicko-Lipnicki Doliny Dolnej Kujawsko-Pomorskie Wisły Stobrawski Mazowieckie I—I o 15 706 2 162 33 771 13 927 5 638 10 714 3 664 i 3 547 8 570 54 395 1998 1998 Śląskie 1998 38 620 1998 Dolnośląskie 12 750 25 770 1997 Wielkopolskie Małopolskie / Śląskie Kuj awsko-Pomorskie a\ o Krajeński 22 338 1997 C0 Dolnośląskie i 10 747 1996 vO 1 Beskidu Małego Beskidu Śląskiego Dolina Bystrzycy LO Łódzkie !> Wzniesień Łódzkich Przemkowski 00 łające pod wspólną administracją. Około 20 parków znajduje się na obszarze dwóch województw, a Górznieńsko-Lidzbarski PK położony jest w granicach trzech województw: kujawsko-po morskiego, mazowieckiego i warmińsko-mazurskiego (ryc. 1). Łącznie wszystkie parki krajobrazowe, razem z występującymi w ich granicach rezerwatami i innymi formami ochrony, zajmu ją obszar 2 585 427 ha, co stanowi 8,3% powierzchni kraju. Ważnym składnikiem w strukturze przyrody i krajobrazu parków są lasy. Ich udział zawiera się w przedziale od paru procent (np. PK Doliny Dolnej Odry 3,7%) nawet do 100% (w PK Stawki). Największy wskaźnik lesistości (powyżej 60%) mają parki utworzone w latach 1981-1990), a najmniejszy (oko ło 40%) w latach 1996-2000. We wszystkich parkach krajo brazowych lasy zajmują 1 350 291 ha, co stanowi 52,2% ich powierzchni (tab. 3), to jest ponad 8% mniej niż w parkach narodowych. Rzecz znamienna, że po 2000 r. utworzono tylko jeden park krajobrazowy (Łuk Mużakowa w woj. lubuskim) o powierzchni 18 200 ha (mniejszej od średniej o ponad 3 tys. ha) i lesistości wynoszącej 58,3% (większej od średniej 6,1%). Zwol nione tempo rozwoju sieci parków krajobrazowych może ozna czać, że wyczerpują się już obszary przyrodniczo cenne, zasłu gujące na tę formę ochrony. Istotną wartością w funkcjonowaniu parków krajobrazo wych jest wyznaczenie stref ochronnych w ich otoczeniu. W większości parków (ponad 70%) istnieje strefa ochronna, przy czym w wielu przypadkach jest ona większa niż powierzch nia parku (np. w PK: Cedyńskim, Dolina Słupi, Doliny Dolnej Odry, Gryżyńskim, Ińskim, Krasnobrodzkim, Lasy Janowkie, Mierzeja Wiślana, Sulejowskim). Łączna powierzchnia strefy ochronnej parków krajobrazowych wynosi 1 554 903 ha, to jest ponad 60% w stosunku do powierzchni objętej tą formą ochro ny (tab. 3). Parki krajobrazowe mają stosunkowo nieduże znaczenie dla ochrony różnorodności biologicznej i zasobów genowych roślin i zwierząt, aczkolwiek spełniają one określoną funkcję w ochronie całego bogactwa przyrodniczego, związanego z przy rodą nieożywioną, geomorfologią i krajobrazem. Ich rola sprowa dza się przede wszystkim do eksponowania wartości turystycz nych, wypoczynkowo-rekreacyjnych, zabytkowo-kulturowych, a w pewnej mierze także dydaktyczo-edukacyjnych i wychowaw czych ( D e n i s i u k 2003b, K u r o w s k i red. 2002, K u r o w s k i , Witosławski red. 2002, Kurzyński, M i e l n i c k a 2002a,b). 91 Rodzaje możliwego ruchu turystycznego na obszarach chronio nych uwidoczniono w tabeli 4 ( D e n i s i u k 2003b). Widzimy, że uprawianie turystyki w parkach krajobrazowych nie podlega większym ograniczeniom. Funkcjonowanie tych obszarów uza leżnione jest w dużym stopniu od jakości czynników środowi skowych, w szczególności od czystego powietrza, wolnych od zanieczyszczeń wód i nieskażonych gleb. Wartości estetyczne krajobrazu w najwyższym stopniu uza leżnione są od szaty roślinnej, w znacznej mierze także od rzeźby terenu. Dlatego też stabilne funkcjonowanie tego typu obszarów chronionych wymaga skutecznych działań w zakresie utrzymania odpowiedniego stanu roślinności. Największy wpływ na zasoby roślinne mają takie czynniki środowiskowe, j a k po wietrze, woda, gleby, a ponadto sposób gospodarowania za sobami przyrodniczymi, w tym także surowcami mineralnymi {leśnictwo, rolnictwo, łąkarstwo, melioracje osuszające, pozy skiwanie torfu, eksploatacja kruszywa itp.). Gospodarowanie tymi zasobami, oparte na zasadach zrównoważonego rozwoju może być podstawowym warunkiem utrzymania naturalnego, zharmonizowanego ze środowiskiem krajobrazu. Inne formy ochrony Obszary Natura 2000 - w nowej Ustawie o ochronie przyro dy zostały po raz pierwszy wyodrębnione jako oddzielna forma ochrony przyrody. Tym zapisem Polska włączyła się do prawo dawstwa i realizacji głównego programu ekologicznego Unii Eu ropejskiej, zainicjowanego w 1992 r. Jego podstawowym celem jest utworzenie europejskiej sieci reprezentatywnych obsza rów naturalnych, których zadaniem ma być zachowanie róż norodności biologicznej kontynentu poprzez ochronę najbar dziej charakterystycznych, rzadkich i osobliwych siedlisk oraz związanych z nimi dzikiej flory i fauny. Podstawą prawną do wyznaczania sieci ostoi przyrody Natura 2000, nazywanej też europejską siecią ekologiczną, są dwa dokumenty Rady EWG: dyrektywa siedliskowa w sprawie ochrony siedlisk przyrodni czych i dziko żyjących gatunków roślin i zwierząt oraz dyrekty wa ptasia o ochronie dzikiej fauny ptaków (Mróz, Perzanowska 2001). Ustawa o ochronie przyrody wprowadza, zgodnie z dy rektywami Unii, takie pojęcia jak: siedlisko przyrodnicze, sie dlisko roślin, zwierząt l u b grzybów, specjalny obszar ochrony siedlisk, obszar specjalnej ochrony ptaków itp. Minister środo92 Rye. 1. P a r k i n a r o d o w e , p a r k i krajobrazowe i rezerwaty biosfery w Polsce: 1) p a r k i n a r o d o w e : 1 - Białowieski, 2 - Świętokrzyski, 3 Tatrzański, 4 - Pieniński, 5 - Babiogórski, 6 - O j c o w s k i , 7- W i e l k o p o l s k i , 8 - K a r k o n o s k i , 9 - K a m p i n o s k i , 10 - Woliński, 11 - Słowiński, 12 - Bieszczadzki, 13 - Roztoczański, 14 - Gorczański, 15 - W i g i e r s k i , 16 - Drawieński, 17 - Poleski, 18 - Biebrzański, 19 - Gór Stołowych, 2 0 - M a g u r s k i , 2 1 - B o r y T u c h o l s k i e , 2 2 - Narwiański, 2 3 - Ujście W a r t y ; 2) p a r k i krajobrazowe: n u m e r a c j a i nazwy parków j a k w t a b e l i 1; 3) rezerwaty biosfery: 1 - Białowieża, 3 - T a t r y , 5 - B a b i a Góra, 8 Karkonosze, 9 - Puszcza K a m p i n o s k a , 11 - Słowiński PN, 12 - K a r p a t y W s c h o d n i e , 17 - Polesie Z a c h o d n i e , 4) A - Jezioro Łuknajno - N a t i o n a l p a r k s , landscape p a r k s a n d biosphere reserves i n P o l a n d : 1) n a t i o n a l p a r k s : e x p l a n a t i o n s as above, 2) landscape p a r k s : e x p l a n a t i o n s i n table 1, 3) biosphere reserves: e x p l a n a t i o n s as above, A - Łuknajno Lake Biosphere Reserve 93 Xi o a* u 94 cö cö" Ö u 'S o B 3 cö 'S — I cö" cö w . w 13.2 CU u d (U bu OT I cö CÖ £> Xi >» •S.S.S _r CÖ 'OL O CL, OJO W O ^ PL, 0 1 N £ «-S *S & X >> cö J2 0) o N O, Ü ü cö OT Ł> CN 'g S Xi j£ CÖ t_ Ö E o cd 0 1 LO O Q si23_re pire sjaquiriM •Avod I Âqzoïq spouaj i eiX i i ü CO Xi o cö x 8 |H t> I - f-i O O CM CM o CSX O 1 i i i i i i in i i i LO CO 1 1 i X o Cd .O 1 284 197 2 585 427 47 563 21 545 120 18 200 18 200 20 16,7 20,9 28,3 30,9 26,7 22,2 18,3 15,7 100,0 100,0 1 LO LO CM CM O 36 428 178 265 256 619 278 891 283 078 267 949 3 643 7 428 12 831 17 431 21 775 26 795 27 i 10 • 13 i 16 i 20 1 18 200 18 200 25 770 25 770 540 315 27 016 i 108 773 21 755 6 4 52 428 13 107 797 919 23 468 I i 24 34 9| 418 285 46 476 327 034 54 506 4 32 574 210 17 944 4 198 736 49 684 1 3 3 82 074 27 358 22 406 330 18 470 65 642 105 071 21 881 26 268 7 5 5 206 107 41 221 11 248 453 22 587 26 303 117 627 13 151 16 804 2 2 31 415 198 663 15 707 21 733 2 55 034 27 517 3 134 035 44 678 i 23 555 7 852 s 3 62 914 7 864 7 i 86 648 12 378 i 7 3 52 052 17 351 i 49 317 7 045 4 49 205 12 301 i 4 3 59 597 19 866 i 29 693 7 423 3 42 035 14 012 ä ' i 10 o I P H J 5 Xi i s oo I o" o" Razem Total OdSince 2001 cö O TS xi o 1996 -2000 v 1991 -1995 'S <u 4 o cö a cö Xi coö 17 357 4 339 o, 1986 -1990 o CÖ W" łi cö cö CÖ 4 'S bü 2 'O u, a 12 786 6 393 cö I i 1 14 239 3 560 i CN vO_ 1981 -1985 W CÖ Do - To 1980 ft % Do - To Do - To Do - To Do-To Do - To Ponad - Over 10 20 30 15 25 30 v X Xi „ B & Kategorie wielkości - Category of size (x 1000) ha U 2 AV cd X o wiska jest zobowiązany do opracowania projektu sieci obszarów Natura 2000 zgodnie z przepisami prawa UE. Sieć ta obejmuje: obszary specjalnej ochrony ptaków (OSO)oraz specjalne obsza ry ochrony siedlisk (SOO). Stwierdzić należy, że koncepcja obszarów Natura 2000 jest niespójna wewnętrznie i w pewnym stopniu nielogiczna, gdyż obejmuje i łączy w jedną całość takie ważne i sprawdzone formy ochrony, j a k parki narodowe, rezerwaty przyrody i parki kra jobrazowe, które w Ustawie mają własny status, taki sam j a k obszary Natura 2000. Każda z tych form funkcjonuje samo dzielnie i komasacja w większe jednostki nie jest konieczna dla prawidłowego ich działania. Zresztą łączenie form o różnych celach i odmiennym statusie prawnym z obszarami nie pod legającymi żadnej prawnej ochronie może zagrozić degradacją sprawdzonych już, tradycyjnych form ochrony. Polska przygotowała oryginalną koncepcję ekologicznej sieci Natura 2000 ( M a k o m a s k a - J u c h i e w i c z , Tworek red. 2003). Obejmują one 180 obszarów specjalnej ochrony (OSO) i 181 specjalnych obszarów ochrony (SOO). Ponieważ wiele obsza rów OSO i SOO pokrywa się, łączna sieć Natura 2000 obejmuje 285 obszarów, w tym 47 (16,5%) traktowanych jako rezerwowe. Całkowita powierzchnia wszystkich ostoi wynosi 45 tys. k m , co stanowi blisko 15% powierzchni kraju. W sieci Natura 2000 znalazły się wszystkie parki narodowe (23) i rezerwaty biosfery (9), ponadto 86 parków krajobrazowych (w całości lub w czę ści) oraz większość rezerwatów przyrody. Biorąc pod uwagę, że prawie wszystkie polskie parki krajobrazowe nie ustępują wartościami przyrodniczymi parkom narodowym w zachodniej Europie, oraz że nasze rezerwaty przyrody reprezentują najczę ściej wartości unikalne, należy stwierdzić, że idea europejskiej sieci obszarów Natura 2000 nie jest pomysłem doskonałym i w warunkach polskich nie jest konieczna. Można powiedzieć, że zachodnie kraje UE mogłyby wiele skorzystać z polskich do świadczeń w ochronie przyrody ( W i t k o w s k i 2001) i to chyba jest jednym z ważniejszych naszych atutów po wstąpieniu Pol ski w maju 2004 r. do Unii. Obszary chronionego krajobrazu - obejmują tereny chro nione ze względu na wyróżniające się krajobrazy o zróżnico wanych ekosystemach, cenne ze względu na możliwość zaspo kojenia potrzeb związanych z turystyką i wypoczynkiem, lub pełnią funkcję korytarzy ekologicznych. Wyznaczenie tych ob szarów następuje w drodze rozporządzenia wojewody, które 2 95 •B3JV 96 J B Z s q o - spouaj ÄS9J5fO 1 LO O r-H r-H CN CN cd X! o O u co CN CO co Xi o cd Xi 61,6 o 44,9 57 752 57,6 391 498 235 005 122 298 10 614 50 407 173 958 13 927 152 252 34 330 i i i i i i i i o CN cd x> o eSXi 51,3 i i i-H o 54,2 46,6 50,0 75,4 52,2 58,3 43,5 48,8 cd Xi 47,3 41,4 64,0 83 387 178 497 232 299 170 819 116 354 159 049 614 498 1 554 903 44,8 79 797 121 318 143 115 117 328 171 573 695 548 1 350 291 i 59,3 i 21 612 i 58,3 10 614 54,0 60,0 60,0 22 758 29,1 446 948 389 014 40 547 105 526 63 058 208 998 61,9 466 504 355 712 58,7 45 337 244 422 49 253 149 752 82,4 61,3 44,7 110 980 127 655 248 966 30 384 20 016 31 618 35,2 65 954 23 120 62 590 47,5 Ponad over 30 63 641 Razem -Total 56 262 45 335 120 905 i 11 520 44,6 33,9 23 192 23 391 27 968 52 761 74,1 i 2 894 48,5 49,1 62 413 11 431 46,9 59 980 23 270 55,4 i i 20 412 86,6 3 760 2 386 47,3 75 786 108 033 8 905 30 892 39,6 51 897 40 660 23 134 1 280 Q 28 787 23 312 63,6 25 119 28 837 Q i Razem - Total i 36 081 6 875 38,7 37 657 31 313 46,4 , LO Od - Since 2001 i i 1996 -2000 i 77,8 . « o ^ Q 11 071 o 40,6 i 8 617 11 505 20,8 Do - To 30 i i 1991 -1995 sy\ j e d j o •quin^ •eqzoiq 1986 -1990 Q 0 i 1981 -1985 • o 2 657 o Do - To 1980 Do -To 20 17 049 27 633 Kategorie wielkości - Category of size (x 1000) ha o i o CN r-l v 52,2 12 958 11 252 58,3 6 115 10 614 43,5 48,8 11 515 11 750 13 967 11 442 61,9 61,3 21 205 11 116 11 317 44,7 10 089 Średnio określa nazwę, położenie, obszar, sprawującego nadzór, usta lenia dotyczące czynnej ochrony ekosystemów oraz zakazy właściwe dla jednostek krajobrazowych. Rejestr obszarów chro nionych ustanowionych do 2004 r. podlega weryfikacji i aktu alizacji, zwłaszcza w zakresie powierzchni, która obejmowała łącznie ponad 10% powierzchni Polski. Obszary chronionego krajobrazu często pełnią funkcję strefy zabezpieczającej, czyli otuliny innych kategorii, j a k parki narodowe i krajobrazowe, rezerwaty przyrody i rezerwaty biosfery. Pozostałe kategorie ochrony. Poza wyżej omówionymi wiel koobszarowymi kategoriami, w Ustawie o ochronie przyrody za pisano również inne jej formy - pomniki przyrody, stanowiska dokumentacyjne, użytki ekologiczne, zespoły przyrodniczo-krajobrazowe, a ponadto ochronę gatunkową roślin, zwierząt i grzy bów. Odgrywają one też pewną rolę w ekologicznym systemie ochrony przyrody. Spośród ponad 20 tys. pomników przyrody pewną liczbę stanowią aleje oraz parki wiejskie będące obiek tami powierzchniowymi. Użytki ekologiczne i zespoły przyrodniczo-krajobrazowe to formy funkcjonujące od niedawna. Mają one dużą wartość ze względu na bogactwo przyrody, nagroma dzenie interesujących elementów florystycznych i faunistycz nych itp. Do tej pory nie przeprowadzono jeszcze inwentaryzacji tych obszarów, ale można się spodziewać, że będą one wypeł niać ważne ogniwo w całym systemie ochrony przyrody i kra jobrazu. Pewnym uzupełnieniem krajowego systemu obszarów chro nionych są jednostki o charakterze międzynarodowym, do któ rych należą przede wszystkim światowe rezerwaty biosfery, po woływane i działające w ramach programu UNESCO-MaB oraz obiekty Konwencji Ramsar jako obszary wodo-błotne mające międzynarodowe znaczenie zwłaszcza jako siedliska ptaków związanych z wodami i terenami podmokłymi. Ustawa o ochro nie przyrody nie zawiera żadnych zapisów odnoszących się do tej kategorii obszarów, które wyłaniane są w oparciu o ratyfi kowane przez Polskę prawo międzynarodowe. Jest to poważ na luka w nowym prawie o ochronie przyrody. Światowa sieć rezerwatów biosfery aktualnie obejmuje 440 obiektów, w tym 9 zgłoszonych przez Polskę i zatwierdzonych przez UNESCO, a mianowicie: Babia Góra, Białowieża, Słowiński Park Narodo wy, Jezioro Łuknajno, Karpaty Wschodnie, Tatry, Karkonosze, Puszcza Kampinoska i Polesie Zachodnie (ryc. 1). Spośród około 700 obiektów Konwencji Ramsar na świecie osiem znajduje się 97 Tab. 4. Rodzaje r u c h u turystycznego n a o b s z a r a c h c h r o n i o n y c h - K i n d s o f t o u r i s m i n p r o t e c t e d areas Piesza grupowa z przew. Group pedestrian with guide Piesza grupowa bez przew. Group ped. without guide Rowerowa Bicycle touring Lp. No. Piesza indywidualna Individual pedestrian touring Rodzaje 1 2 3 4 a) mały - small (do - to 5 000 ha) + + • • b) duży - big (ponad - over 5 000 ha) + + + + c) górski - mountain + + + + d) niżowy - lowland + + + + e) ochrona ścisła - strict protection + + • • f) ochr. częściowa - partly protection + + + + g) ochr. krajobrazowa - landscape protection + + + + a) górski - mountain + + + + b) niżowy - lowland + + + + a) ochr. ścisła - strict protection + • • • b) ochr. częściowa - partly protection + + + • Obszary chronione Protected areas Park narodowy - National park 1 Park krajobrazowy - Landscape park 2 Rezerwat przyrody - Nature reserve 3 98 Motorowa Motor-cicle touring Samochodowa Car touring Autokarowa Bus touring Konna Horseback touring Saneczkowa Sledge touring Narciarska Skiing Taternicza Mountain-climbing Lotniarska Hang-glider touring Kajakowa Canoe touring Żeglarska Yachting Osób niepełnosprawnych Invalid tourists Pobytowa Sojourn touring Węd: owna Wandering touring Agroturystyka Agrotouring tyrystyki - K i n d s of t o u r i s m 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 • • • • + + • + + + + • + • + + + + + + + + + + + + + + • • • • + + + + • • + + + + + • • + + + • + + + + + + + • • • • + + • + • • + • • • • • • + + + + + + + + • + • + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + • • • • • • • • • • + • • • • • 9 • + + + + + + + • + • 99 na obszarze Polski. Są to rezerwaty przyrody: Jezioro Łuknajno (będące też rezerwatem biosfery), Jezioro Oświn (Jezioro Sied m i u Wysp), Jezioro Karaś, Jezioro Świdwie i Stawy Milickie, oraz parki narodowe: Biebrzański, Słowiński (rezerwat biosfery) i Ujście Warty (Dobrowolski, Lewandowski red. 1998). Ogniwem łączącym wszystkie rodzaje obszarów i obiektów chronionych oraz ostoi nie objętych żadną formą ochrony są korytarze ekologiczne. Ich funkcją jest ułatwianie migracji or ganizmów żywych, a więc przypływu materiału genetycznego między obszarami o różnej randze. Korytarze ekologiczne two rzą sieć, w której wyróżnia się szlaki o znaczeniu krajowym i międzynarodowym (Liro 1995, 1996, M a z u r s k i 2002). Rangę międzynarodową otrzymują przeważnie korytarze biegnące do linami dużych rzek europejskich j a k Wisła, Odra, Bug, Noteć. Korytarze krajowe układają się wzdłuż mniejszych rzek, rynien jeziornych l u b wzniesień i pasm górskich (Denisiuk M. 1999). W polskiej siei ekologicznej ECONET-P1 wyłoniono 38 korytarzy rangi międzynarodowej i 72 korytarze krajowe. Spełniają one ważną rolę w funkcjonowaniu obszarów chronionych, wśród których bardzo cenne są parki krajobrazowe jako jednostki wielkopowierzchniowe, reprezentowane we wszystkich regio nach geograficznych od morza do gór. SUMMARY Landscape parks against a background of protected areas system in Poland L a n d s c a p e c o n s e r v a t i o n i n Poland h a s a l o n g - t e r m t r a d i t i o n . A l r e a d y i n 1 9 6 3 prof. Z y g m u n t Novak i n t r o d u c e d project of f o u n d a t i o n of t h e J u r r a s i c Landscape P a r k a n d i n 1976 t h e C o m m i t t e e o f N a t u r e C o n s e r v a t i o n o f t h e Polish A c a d e m y of Sciences s u b m i t t e d a c o n c e p t i o n of Polish-wide n e t w o r k of l a n d s c a p e p a r k s e n c o m p a s s i n g 2 0 large areas u s e f u l for t o u r i s m development. T h e f i r s t real l a n d s c a p e p a r k w a s f o u n d e d i n 1 9 7 6 i n Suwałki L a k e l a n d (Tab. 1). Legal r e g u l a t i o n s c o n c e r n i n g e s t a b l i s h m e n t o f n e w p r o t e c t e d areas were f o u n d i n t h e Law of N a t u r e C o n s e r v a t i o n of 1 6 t h A p r i l 2 0 0 4 . T h e essential categories of areas p r o t e c t i o n are: n a t i o n a l p a r k s , l a n d s c a p e p a r k s , n a t u r e reserves a n d areas o f N a t u r a 2 0 0 0 . 100 The m o s t i m p o r t a n t f o r m of n a t u r e c o n s e r v a t i o n i n Poland are n a t i o n a l p a r k s as u n i t s created a c c o r d i n g to d e f i n i t i o n of I U C N . A c t u a l l y i n P o l a n d t h e r e are 23 p r o t e c t e d areas of t h i s k i n d of c o n s e r v a t i o n (Fig. 1) w h i c h i n t o t a l cover 3 1 4 5 0 8 h a of a n area. They represent major geographic regions a n d c l i m a t e zones f r o m seaside i n t h e n o r t h to m o u n t a i n s i n the s o u t h of the c o u n t r y . The smallest is O j c o w s k i NP (2146 ha) a n d the largest is Biebrzański NP (59223 ha), w i t h average size area of 1 3 6 7 4 h a . The m o s t a b u n d a n t category are n a t u r e reserves. They are very diversified i n r e l a t i o n to t h e i r size a n d p r o t e c t i o n p u r p o s e s . A t the e n d of 2 0 0 3 t h e r e were 1368 of t h e m i n Poland, w h i c h cover 1 6 5 2 4 8 h a or 0 . 5 3 % o f the t e r r i t o r y of the c o u n t r y . The average size area a m o u n t s to 121.5 h a . A c c o r d i n g to t r a d i t i o n there are 9 types of reserves i n regard to m a i n p u r p o s e of c o n s e r v a t i o n , m o r e t h a n 5 0 % of t h e m are forest reserves. Landscape p a r k s are p r o t e c t e d areas of regional i m p o r t a n c e . T h e i r t a s k is m a i n t e n a n c e of landscape values, c h a r a c t e r i s t i c for different geographic regions a n d a p r o m o t i o n of t o u r i s m . The latest l i s t of l a n d s c a p e p a r k s comprises 120 objects, w h i c h t o t a l area a m o u n t s to 2 5 8 5 4 2 7 h a , i.e. 8 . 3 % of t h e c o u n t r y t e r r i t o r y ( T a b . l , Fig. 1). D e v e l o p m e n t of these areas n e t w o r k was s h o w n i n table 2 a n d 3 b u t i n table 4 d a t a u s e f u l for t o u r i s m p u r p o s e s were l i s t e d . A p a r t f r o m above m e n t i o n e d p r o t e c t i o n categories to t h e o t h e r i m p o r t a n t ones, areas of N a t u r a 2 0 0 0 belong, f r o m w h i c h i n Poland there w i l l be a b o u t 3 0 0 covering i n t o t a l 4 5 0 0 0 k m (15% of the t e r r i t o r y of t h e c o u n t r y ) . I n t e r n a t i o n a l category, based o n r e g u l a t i o n s of UNESCO, are biosphere reserves of w h i c h 9 are f o u n d e d i n Poland (Fig. 1). T h e i r area a m o u n t s to 3 9 6 3 4 5 h a , i.e. 1.3% of the general c o u n t r y area. 2 PIŚMIENNICTWO A n d r z e j e w s k i R., W e i g l e A. red. 2 0 0 3 . Różnorodność biologiczna Polski. Naród. F u n d . O c h r . Środ., Warszawa, p p . 2 8 4 . B o r ó w k a R., F r i e d r i c h S., H e e s e T., J a s n o w s k a J . , K o c h a n o w s k a R. i i n . 2 0 0 2 . Przyroda Pomorza Zachodniego. Oficyna I n Plus, Szczecin, p p . 4 6 4 . D ą b r o w s k i S., P o l a k o w s k i B., W o ł o s L. 1999. Obszary chronio ne i pomniki przyrody województwa warmińsko-mazurskiego. Urząd Wojew. Wydz. O c h r . Środ. i Roln. w Olsztynie, O l s z t y n , p p . 130. D e n i s i u k M . 1999. Górskie potoki pasma Policy jako regionalne korytarze ekologiczne. Chrońmy Przyr. Ojcz. 55, 3: 2 5 - 3 8 . D e n i s i u k Z. 1997. Ekologiczny system obszarów chronionych w Polsce. W: Breymeyer A. (red.). Rezerwaty biosfery w Polsce. Agencja Rekl.-Wyd. A. Grzegorczyk, Warszawa: 3 0 - 5 0 . 101 D e n i s i u k Z. 2 0 0 2 . Na szlakach krajoznawstwa, turystyki i ochro ny przyrody. Chrońmy Przyr. Ojcz. 5 8 , 1: 6 2 - 6 9 . D e n i s i u k Z. 2 0 0 3 a . Polskie rezerwaty biosfery - oczekiwania i nie spełnione nadzieje. Roczn. Bieszcz. 1 1 : 2 0 3 - 2 3 0 . D e n i s i u k Z. 2 0 0 3 b . Ochrona przyrody a udostępnianie obszarów chronionych do zwiedzania - problemy i metody ich rozwiązywania. M a ter. V. Kraj. Konfer. " O c h r o n a przyrody a t u r y s t y k a " , Rzeszów: 17-32. D e n i s i u k Z., D y r g a Z., K a l e m b a A., P i l i p o w i c z W., P i o t e r e k G. 1 9 9 1 . Rola parków narodowych w ochronie szaty roślinnej i krajobrazu Polski. S t u d i a N a t u r a e , Ser. A, 3 6 : 1-88. D o b r o w o l s k i K.A., L e w a n d o w s k i K. r e d . 1 9 9 8 . Ochrona środo wisk wodno-błotnych w Plsce. Stan i perspektywy. One. W y d . I n s . E k o l . PAN, Dziekanów Leśny, p p . 188. D u b e l K. r e d . 1 9 9 8 . Park Krajobrazowy „Góra Św. Anny". Wa lory przyrodniczo-krajobrazowe i kulturowe. Opolskie Centr. E d u k . Ekolog., Opole, p p . 175. H o l u k J . , B o c h e n R., Ł a t k a D., M i c h a l a k L. 2 0 0 3 . Sobiborski Park Krajobrazowy. L u b e l s k a F u n d . O c h r . Środ. N a t u r a l . , Zarząd Chełmskich Parków Krajobr., Chełm, p p . 3 3 . J a s n o w s k a J . r e d . 2 0 0 2 . Dolina Dolnej Odry. Monografia przyrod nicza Parku Krajobrazowego. Szczec. Tow. N a u k . , Szczecin, p p . 3 5 2 . K o w a l c z y k K., C i u r y ł o M . 2 0 0 0 . Krasnobrodzki Park Krajobrazo wy. Zesp. Z a m o j s k i c h Park. Krajobr., Zamość, p p . 1 6 . K u r o w s k i J . K . r e d . 1 9 9 8 . Park Krajobrazowy Wzniesień Łódzkich. E k o - W y n i k , Łódź, p p . 1 8 3 . K u r o w s k i J . K . r e d . 2 0 0 2 . Parki krajobrazowe Polski środkowej. Kat. Geobot. i E k o l . Rośl. U . Ł., Łódź, p p . 1 5 1 . K u r o w s k i J . K . , W i t o s ł a w s k i P. r e d . 2 0 0 2 . Funkcjonowanie par ków krajobrazowych w Polsce. W y d . U n i w . Łódzk., Łódź, p p . 2 0 1 . K u r z y ń s k i J . , M i e l n i c k a B . 2 0 0 2 a . Funkcja turystyczna parków krajobrazowych. W: P a r t y k a J . (red.). Użytkowanie turystyczne par ków narodowych. Ruch turystyczny - zagospodarowanie konflikty -zagrożenia. O j c o w s k i PN., Ojców: 4 8 5 - 4 9 8 . K u r z y ń s k i J . , M i e l n i c k a B . 2 0 0 2 b . Parki krajobrazowe alterna tywą dla turystyki w parkach narodowych (na przykładzie polskich Karpat). I b i d e m : 5 9 7 - 6 2 0 . L e ń k o w a A. 1 9 7 8 . Zarys histońi ochrony przyrody. W: Michaiłów W., Z a b i e r o w s k i K. (red.). Ochrona i kształtowanie środowiska przy rodniczego. T . I . Państw. W y d . N a u k . , Warszawa, Kraków. L i r o A. r e d . 1 9 9 5 . Koncepcja krajowej sieci ekologicznej ECONET-Polska. F u n d . I U C N Polska, Warszawa. L i r o A. r e d . 1 9 9 6 . Strategia wdrażania krajowej sieci ekologicznej ECONET-Polska. Naród. F u n d . Ochr. Środ., W a r s z a w a . 102 Ł a w r y n o w i c z M . , R ó z g a B . r e d . 2 0 0 2 . Tucholski Park Krajobrazo wy 1985-2000. Stan poznania. W y d . U n i w . Łódzkiego, Łódź, p p . 5 5 8 . M a k o m a s k a - J u c h i e w i c z M . , T w o r e k S. r e d . 2 0 0 3 . Ekologiczna sieć Natura 2000. Problem czy szansa. I n s t . Ochr. Przyr. PAN. Kraków, pp. 237. M a l e c R. 2 0 0 1 . Szczebrzeszyński Park Krajobrazowy. Zesp. Z a m o j s k i c h Parków. Krajobr., Zamość, p p . 16. M a z u r s k i K.R. 2 0 0 2 . The new ecological policy in Poland - towards human beings and sustainability - a viewpoint. Inter. J o u r n . E n v i r o n . Studies 5 9 : 7 0 7 - 7 1 5 . M i c h a l i k S. r e d . 2 0 0 2 . O Zespole Jurajskich Parków Krajobrazo wych województwa małopolskiego. I n f o r m a t o r . D y r . Zesp. Jurąjsk. Parków Krajobr., Kraków, p p . 8 4 . M i r e k Z., W ó j c i c k i J . 1 9 9 5 . Szata roślinna parków narodowych i rezerwatów Polski Południowej. Pol. B o t . S t u d . , G u i d e b o o k Series 12: 1-248. M r ó z W., P e r z a n o w s k a J . 2 0 0 1 . Dyrektywa Siedliskowa: siedli ska przyrodnicze o znaczeniu europejskim w Polsce. Chrońmy Przyr. Ojcz. 5 7 , 5: 5 5 - 7 3 . R y s z k o w s k i L., B a ł a z y S. r e d . 1 9 9 8 . Kształtowanie środowiska rolniczego na przykładzie Parku Krajobrazowego im. Gen. D. Chłapow skiego. Żaki. B a d . Środ. R o l n . i Leśn. PAN, Poznań, p p . 157. S z k i r u ć Z., S t r u m i ł ł o A. 1986. Suwalski Park Krajobrazowy. Lud. Spółdz. W y d . , W a r s z a w a , p p . 2 3 9 . T o m i a ł o j ć L. 2 0 0 2 . Obszarowa ochrona przyrody w świetle za grożeń nadchodzących dekad. A c t a U n i v . Lodz., Folia B i o l . et. Eocol. 1: 5-38. W i t k o w s k i Z . J . 2 0 0 1 . Polska w procesie akcesji do Unii Europej skiej: ochrona przyrody, rolnictwo, leśnictwo. Chrońmy Przyr. Ojcz. 5 7 , 1: 8 1 - 8 8 . W i t k o w s k i Z . J . 2 0 0 3 . Dlaczego chronimy Pieniny? Rozważania z okazji 70-lecia utworzenia pierwszego w Europie i drugiego w świecie międzynarodowego parku narodowego. Pieniny, p r z y r o d a i człowiek 8: 3 - 1 0 . W o j e w o d a K. 1999. Jaśliski Park Krajobrazowy. pac. Parków Krajobraz., Krosno-Rzeszów, p p . 6 4 . Zarząd Zesp. K a r - BARBARA DROŻDŻ Babiogórski Park Narodowy 34-223 Zawoja 1403 Aktywność niedźwiedzia brunatnego Ursus arctos L. w masywie Babiej Góry Babiogórski P a r k Narodowy (BgPN) p r o w a d z i w r a m a c h dzia łalności statutowej m o n i t o r i n g niektórych gatunków zwierząt żyjących w masywie Babiej Góry. Obserwacje dotyczące po szczególnych gatunków są zbierane w terenie, a następnie o d powiednio przetwarzane i archiwizowane. Do z b i e r a n i a d a n y c h służą specjalnie przygotowane k a r t y i n f o r m a c j i p r z y r o d n i c z y c h , których zawartość m e r y t o r y c z n a corocznie j e s t zamieszczana w formie syntetycznej w K r o n i k a c h BgPN (1961-2003). J e d n y m z ważnych gatunków objętych m o n i t o r i n g i e m j e s t niedźwiedź b r u n a t n y Ursus arctos L. n o t o w a n y w t y m obszarze od k i l k u dziesięciu l a t . M a s y w Babiej Góry leży n a północno-zachodnim s k r a j u za sięgu k a r p a c k i e j p o p u l a c j i niedźwiedzia. T u drapieżnik t e n po jawiał się dosyć n i e r e g u l a r n i e , ale w o s t a t n i c h dziesiątkach l a t s p o t y k a n y j e s t coraz częściej, co można wiązać z u s t a n o w i e n i e m 50 l a t t e m u P a r k u Narodowego, którego s t a t u s p r a w n y ogranicza ingerencję człowieka w n a t u r a l n e b i o t o p y zwierząt wymagających do życia dużych areałów. Wiele d a n y c h o niedź w i e d z i u w t y m regionie możemy znaleźć m . i n . w monograficz nej p r a c y Z. J a k u b c a (2001), poświęconej k a r p a c k i e j p o p u l a c j i tego drapieżnika. Z i n f o r m a c j i z b i e r a n y c h przez dziesięciolecia stworzono re j e s t r obserwacji niedźwiedzia b r u n a t n e g o w masywie Babiej Góry. W związku z rzadkością występowania tego g a t u n k u ( J a k u b i e c 2001) ewidencjonowane są wszystkie dane o bez pośrednich s p o t k a n i a c h niedźwiedzia oraz ślady jego b y t o w a n i a ta kie j a k : t r o p y n a śniegu l u b błocie, odchody, gawry, śla dy żerowania czy z n a k o w a n i a t e r e n u . Pierwsze dane opisane 104 w aktach Babiogórskiego PN pochodzą z 1868 r. Następne i n formacje sukcesywnie uzupełniane stanowią wykaz blisko 70 obserwacji. Dane o niedźwiedziu brunatnym w Parku do roku 1981 opracował Parusel (1985). W publikacji tej znajduje się tabela uwzględniająca również dane o zachowaniu tych zwie rząt (przejście, pobieranie pokarmu naturalnego, niszczenie uli, kontakt z człowiekiem, prowadzenie młodych). Poniżej podaję uproszczoną tabelę (tab. 1) zawierającą zarówno dane opraco wane przez Parusela j a k i uzupełnienia oraz informacje zebrane do 2004 r. W tabeli tej zestawiono dary oraz miejsca dokonanych obser wacji i kierunki wędrówek, rodzaj uzyskanych informacji (ob serwacje osobników, tropy, ślady żerowania, gawry bądź bar łogi), j a k również podane są źródła tych informacji. Najczęściej powtarzający się w tabeli znak „X" oznacza stwierdzenie jednego osobnika na podstawie bezpośredniego spotkania z nim, bądź innych oznak jego obecności. Spotkania większej liczby osob ników (matka z młodymi) zaznaczono w rubryce „inne dane", gdzie „M" oznacza matkę, a liczba przed symbolem ,juv" licz bę prowadzonych młodych. W rubryce „tropy" czasem zamiast znaku „X" podane są wymiary odcisku łapy, o ile zostały one pomierzone przez obserwatorów. Litera „P" przed wymiarem oznacza łapę przednią, natomiast „T" łapę tylną. Jak wynika z załączonej tabeli nie każdego roku zaobser wowano obecność niedźwiedzia na Babiej Górze, a do lat 60. zgromadzone informacje są bardzo skąpe i raczej przypadkowe. Dopiero utworzenie przed 50. laty Babiogórskiego Parku Na rodowego doprowadziło do systematycznego zbierania danych z tego obszaru. W sumie od czasu utworzenia Parku wykaza no 12 spotkań obserwatorów z niedźwiedziami, 51 tropów, 12 śladów żerowania, trzykrotnie spotkano niedźwiedzicę z potom stwem oraz stwierdzono pojedyncze przypadki gawrowania lub barłogowania. Na Babiej Górze tylko dwukrotnie zaobserwowano przypad k i gawrowania niedźwiedzi w okresie zimowym, a mianowicie w roku 1957 oraz 2000. W marcu 2000 r. zauważono tropy niedźwiedzia w rejonie Małej Babiej Góry, odbite na topniejącym śniegu. Wielkość tropów (przednia łapa miała wymiar 13 x 15 cm, a tylna 19 x 14 cm) i ich kształt jednoznacznie wskazywały, iż pozostawił je nieduży niedźwiedź. Tropy biegły z północnego stoku Małej Babiej na grań przecinając ją około 200 metrów powyżej Przełęczy Brona. Dalej niedźwiedź skierował się w kie105 u o t j B u u o j u i j o aojnos ifOBULIOJUI OfpOIZ 1*1 i s •Sio S2 P H B } B p J3qłO - strep 9UUI (q) 2o\jeą ' ( § ) B J A V B O Suipaaj j o S S O B J X B I U B A V O J 3 Z ¿pB^S s}ui-id}ooj - Ádojx spenpiAipuT j o s u o p B A j a s q o MOí[Tuqoso sfoBAuasqo uoxyejSwa j o u o p o a j i p p u B Ay^BDoq P^MOjpÔM CO .25 cö 'S'" :>puru3p[ i n ; ^ q o d s o s f a i j ^ CÖ £ 'Co CO S A cö cd O a;BaB;BQ X dq 106 CO CÖ j jesień 1961 o rH oddz. 10 oddz. 9 > 21 Markowe Szczawiny oddz. 18 > Krowiarki > H. Krupowa Orawa Przywarówka 21 XI 1974 22 XI 1974 23 XI 1974 4 XII 1974 IV 1975 co 00 ON o lato 1974 X płd. stoki Babiej Góry Orawa leśniczówka X 18X1972 X BPN j.w. X VII-IX 1962 j.w. X X x (23x15) LO X X Wałach 1977 Czerwieniec 1974, Rusecka 1977 j.w. Czerwieniec 1974, Rusecka 1977 Pająk W. - inf. ustna Wałach 1977 Czerwieniec 1974, Rusecka 1977 Kałwa 1963 Dzięciolowski, Pawłowski 1964 j.w. j.w. X BPN na wsch. od Czarnej Hali BPN, powyżej górnej gr. lasu BPN Orawa, regiel górny BPN X V 1962 lato 1961 00 wiosna 1961 28 IV 1961 X X X X X 107 108 CN CN CN CN oddz. lOt > 1 lj > 111 > 12t >12 m oddz. 2la > 8g > 8j > 9g Mała Babia > Słowacja CN 16 XI 1979 CN Krowiarki LO CN 12 XI 1979 T—1 + t> <£> Wałach KOZ j.W. j.W. Tomek 1983 Rusecka 1977 Michniowski 1978 Tomczak KOZ Michniowski 1977 00 cn o i—i CN CN CO co X j.W. Kałwa, Gancarczyk, Michniwski KOZ Kałwa KOZ X x (19x15) X 19 XI 1979 > Czomiak KOZ ••—> j.W. X 17 XI 1979 X płd. stoki Babiej Góry X 12 XI 1979 X płd. stoki Babiej Góry płd. stoki Babiej Góry płd. stoki Babiej Góry 00 11X11979 lato 1979 CN lato 1979 CQ BPN Czarna Hala > Mała Babia V 1976 1 BPN V 1976 x (25x15) x (24x16) X lato 1978 Kępa > Orawa CN 1 V 1976 co oddz. 4 > 18 > Sokolica ID 2 XII 1975 en X X CN CO CO CO oddz. 25 > Sokolica oddz. 18b > 5f > 5d Markowy Stawek 6 XI 1981 8 XI 1985 II 1990 r—1 CN co Cyl - strona słowacka oddz. 140k/145a 15 IX 1981 o 143c oddz. 144 9 IX 1981 co Szumiąca Woda płd. stoki Babiej Góry 4 VIII 1981 vO CO co Parusel KOZ x (17x11) X LO X M+2 juv Kronika BPN 1990 Małysa Kroniki BPN 1990 Wierzba Kronika BPN 1990 Mueva i in. Kronika BPN 1990 Chudziak Kronika BPN 1990 Kidoń, Tomczak - Kronika BPN 1985 Czorniak KOZ Gancarczyk KOZ Janicka 1982 Red. 1982 Janicka , Kałwa, Mirek KOZ Informator babiogórski 1981 Czorniak KOZ x (20x13) x (18x20) X V 1990 Orawa lato 1981 LO CO co X oddz. 12 Orawa lato 1981 co 00 X V 1990 oddz. 10 > 12 > 2 X X 0661 IIA III 1981 oddz. 27j X X 0661 IIA 22 XI 1979 X X X X KO «et- 109 110 Główniak > stoki płd. oddz. 222 > 223 > 224 > 26 oddz. 225b/226c 17V1994 24 II 1995 29 XII 1997 22 VII 1999 i—i CN LO co LO LO LO LO o LO LO LO ^- fLO LO Hala Śmietanowa Polica > lasy sidziny 00 13 II 2001 X x (24x13, juv. 11x8) x (19x14) x (Dł. tylnej łapy 21 cm) x (P: 15 x 16, T: 22 x 16) X Kamienna Dolinka > Akademicka Perć X x (26x16) X 14X11 2000 x (15x13) X 24-27 III 2000 płn. stoki Małej Babiej 9 VIII 2000 oddz. 14f Obwód ochronny Cyl oddz. 5c 0^ 26 IX 1992 00 Dolny Płaj oddz. 15 i—1 28X1 1991 Szeroki Żleb X oddz. 14a X 1990 CO Borsucze Skały LO 27X1 1991 CN VIII 1990 Zaremba KOZ Wołek, Mossakowski KOZ Burdyl, Trybała Kronika BPN 1992 Tatara KOZ Szafraniec Kronika BPN 1991 Trybała Kronika BPN 1991 Janiszewski Kronika BPN 1990 Kronika BPN 1990 Trzebuniak KOZ Sumera, Trybała KOZ Płaza KOZ M+1 juv Tabak, Szafraniec, Hampel KOZ Sumera, Trybała KOZ 00 W) X X ON LO o 0 2 . OS co 'CO <L> N £ -H CO « cö N O S 1 N 'S w G 6N "es O 3 O CO W ^ "1 LO _ LO X -I I CO ^ CS* lO \ C S —. LO . . LO X X CO OJ rH CM r i X ^ CS) PÚ LO i-T X * (M LO CO rH ^ - e *8 ÍX 'O O N x» ES A A M <D N •o xi ü 3 cö CO "o co £.3 O - i—I rH LO SS O « ^ 0 0 X X H X H X 00 o 's rH X '—' 1—1 X fr CO X T-H CM ri O x£ 1 - 1 cö Xi X> tS3 O cö cö •S ,2 ^ co Q A G a o o u o > o "5" £ 'S Q u cö OH í •s - 1 1 s CO A CO (M O o CS o CO OA CO CS 111 r u n k u południowym, przekraczając tym samym granicę polskosłowacką. Obecność tropów na śniegu dawała sporą szansę odnalezienia gawry. Idąc w przeciwnym kierunku do marszruty niedźwiedzia, czyli od grani w dół, po przejściu kosodrzewiny i górnej granicy lasu natrafiono na martwy świerk o pierśnicy około 60 cm, z którego od wschodniej strony niedźwiedź pa zurami zdarł korę do wysokości 150 cm ponad powierzchnią blisko metrowej warstwy zalegającego jeszcze śniegu. Szero kość odrapanej powierzchni dochodziła do 50 cm. Następnie około 50 metrów niżej odnaleziono świeżo opuszczoną gawrę (ryc. 1.). Bezpośrednio nad nią był świerk, który również został oznakowany przez niedźwiedzia. Korzenie tego świerka, rosną cego wśród jarzębin oraz rumosz skalny i gruba warstwa śnie gu tworzyły wnękę, w której niedźwiedź przetrwał wyjątkowo długą i śnieżną zimę. Otwór wejściowy do gawry miał około 80 cm średnicy, ale jego światło częściowo ograniczały korzenie; najgrubszy z nich i najbardziej utrudniający wyjście nosił ślady gryzienia i drapania. Z uwagi na możliwość powrotu niedźwiedzia do swego lego wiska zaniechano ponownych wypraw w okolice gawry, aż do czasu stopnienia śniegów. Dopiero na początku maja udano się do miejsca zimowego spoczynku niedźwiedzia, aby dokładnej przyjrzeć się konstrukcji samej gawry. Stwierdzono, że gawra niedźwiedzia została zlokalizowana na półce skalnej o wymia rach 150 cm na 80 cm; od południa ścianę gawry stanowił stro mo opadający stok zbudowany z popękanego piaskowca, nato miast strop i pozostałe trzy ściany utworzone były ze śniegu. Na legowisku o wymiarach 100 x 60 cm leżały płaskie kamienie, których część wyglądała na celowo poukładane. Na te kamienie nagarnięty był szczątkowy materiał: ściółka, gleba, nieliczne, drobne gałązki o długości ok. 5-10 cm. Lokalizacja gawry wyda wała się być dobrze „przemyślana", trudno bowiem znaleźć w tej okolicy bardziej niedostępne miejsce. Również samo legowisko zostało „starannie" przygotowywane. Wielkość legowiska oraz niewielkie wymiary tropów wskazują, iż gawrę zbudował osob nik młody, który prawdopodobnie zawędrował na teren Parku ze Słowacji, gdzie populacja niedźwiedzi jest dużo liczniejsza. Obecnie wysiłki wielu ludzi jednoczą się, aby utrzymać ostat nie, ginące już pozostałości dawnej przyrody, zwłaszcza fauny. Aby zapewnić i m należytą ochronę, trzeba najpierw doskonale poznać specyfikę życia poszczególnych gatunków. Dlatego też Babiogórski PN tak pieczołowicie gromadzi i analizuje dane 112 Rye. 1. Lokalizacja gawry niedźwiedzia brunatnego Ursus aretos w Babiogórskim PN. 1 - granica państwa, 2 - granica BgPN, 3 - szlak niedźwiedzia - Localisation of brown bear Ursus aretos den i n B a b i a Góra NP. 1 - state border, 2 - border of BgNP, 3 - bear trail. o występowaniu niedźwiedzia brunatnego oraz innych gatun ków j a k rysi, wilków czy mniejszych zwierząt. Dzięki zaangażo waniu licznych osób, które troszczą się o zachowanie najcen niejszych fragmentów i zasobów rodzimej przyrody już od pół wieku Babiogórski PN realizuje wyznaczone m u zadania i może poszczycić się dużymi osiągnięciami w ochronie bogactwa eko systemów oraz różnorodności flory i fauny. SUMMARY A c t i v i t y of b r o w n bear Ursus aretos L . i n t h e B a b i a Góra m a s s i f The brown bear U r s u s aretos L. is not a species w h i c h permanen tly sits i n B a b i a Góra m a s s i f It appears here only transitively. I n last years this predator h a s been observed often i n the area of Babia Góra National Park and i n its environs. First data concerning presence of 113 brown bear i n the park come from 1868. Since that time to J u n e 2004, altogether 69 pieces of information about bears were gathered. Only two times bear's hibernation was ascertained on B a b i a Góra massif: i n 1957 a n d 2004. PIŚMIENNICTWO J a k u b i e c Z. 2 0 0 1 . Niedźwiedź brunatny Ursus aretos L. w polskiej części Karpat. S t u d i a Naturae 47: 1-108. K r o n i k i Babiogórskiego P a r k u Narodowego. 1 9 6 1 - 2 0 0 3 , 1-43, Ar c h i w u m Babiogórskiego P a r k u Narodowego. P a r u s e l J . B . 1985. Występowanie niedźwiedzia brunatnego Ursus aretos L. w pasmach Babiej Góry, Jałowca i Policy w Beskidzie Wyso kim. Acta Zoológica Cracoviensa 29, 4:53-68. WIADOMOŚCI Z KRAJU I ZE ŚWIATA OCHRONA ROŚLIN P o t w i e r d z e n i e występowania n i e b i e l i s t k i trwałej Swertia perennis L . subsp. perennis n a Zamojszczyźnie W 2 0 0 2 r. w t r a k c i e prac i n w e n t a r y z a c y j n y c h do p r o j e k t u Tyszowieckiego O b s z a r u Chronionego K r a j o b r a z u , w dolinie Sieniochy koło K o m a r o w a odnaleziono nowe s t a n o w i s k o n i e b i e l i s t k i (swercji) trwałej o d m i a n y niżowej Swertia perennis L. s u b s p . perennis. N i e b i e l i s t k a trwała o d m i a n y niżowej j e s t byliną o wysokości do chodzącej do 6 0 c m , z pełzającym kłączem. Łodyga j e s t nierozgałęz i o n a l u b rozgałęziona w obrębie k w i a t o s t a n u , z 3-7 węzłami poniżej k w i a t o s t a n u . Liście odziomkowe i dolne łodygowe są szerokojajowate, całobrzegie, z długimi wąsko o s k r z y d l o n y m i o g o n k a m i , n a t o m i a s t wyższe łodygowe są znacznie mniejsze i węższe. Wszystkie liście l u b t y l k o najwyższe są naprzeciwległe. Populacje liczą zazwyczaj o d k i l k u do k i l k u n a s t u osobników, r z a d k o kilkadziesiąt ( Z a r z y c k i K. 1 9 8 4 za: P i ę k o ś - M i r k o w a , M i r e k 2003). Rośnie najczęściej n a podmokłych łąkach i t o r f o w i s k a c h n i s k i c h , w i l g o t n y c h skałach, brzegach potoków i źródliskach. Związana j e s t głównie z e u t r o f i c z n y m i i kwaśnymi mła k a m i n i s k o t u r z y c o w y m i rzędu Caricetalia dauallianae i Cańcetalia nigrae ( P i ę k o ś - M i r k o w a , M i r e k 2 0 0 3 ) . Na Lubelszczyźnie towarzy szyła głównie zespołowi Molinietum medioeuropeum, rzadziej i n n y m z b i o r o w i s k o m z rzędu Molinietalia ( F i j a ł k o w s k i 1994), zespołowi Caricetum dauallianae (Fijałkowski 1982) i silnie p o d t o p i o n e m u zespo łowi z Schoenus ferrugineus ( F i j a ł k o w s k i 1962). Z Zamojszczyzny Fijałkowski podawał występowanie n i e b i e l i s t k i z miejscowości: M a k o w i s k a [ k w a d r a t A T P O L - u GE 6 0 - 1965 r . ] , Skier bieszów [GE 6 3 - 1963 r . ] , Zadębce [GE 6 6 - 1 9 5 1 r . ] , Udrycze [GE 73 - 1965 r . ] , Horyszów R u s k i [GE 7 5 - 1 9 6 4 r . ] , Kawęczyn [GE 8 0 - 1965 r . ] , Niedzieliska [GE 8 1 - 1 9 6 5 r . ] , Wieprzec [rezerwat p r z y r o d y „Wieprzec" G E 92 - 1982 r. ( F i j a ł k o w s k i , C h o j n a c k a - F i j a ł k o w s k a 1982)], T a r n a w a t k a [GF 0 4 - 1957 r.] i D y n i s k a [GF 16 - 1965 r.] oraz w sąsiedztwie Zamojszczyzny z miejscowości Latyczów [GE 52 - 1967 r.] (Zając A., Zając M . r e d . 2001). Z nieistniejącego s t a n o w i s k a z okolic Zamościa p o c h o d z i również okaz z Z i e l n i k a U n i w e r s y t e t u Warszaw skiego z e b r a n y przez B e r d a u a ( K a r c z m a r z , K r z a c z e k 1961). 115 W rezerwacie „Wieprzec" w 1 9 9 5 r. nie potwierdzono występo w a n i a n i e b i e l i s t k i trwałej ( G ł o w a c k a 1995). A u t o r podjął w 2 0 0 3 r. próbę odnalezienia tego t a k s o n u w dolinie Wieprza koło Kawęczyna, w dolinie dopływu Łabuńki koło Udrycz, w dolinie dopływu Świnki koło Niedzielisk, w d o l i n i e dopływu S i n i o c h y koło Horyszowa R u s k i e go, w d o l i n i e górnego Wieprza koło T a r n a w a t k i , w dolinie Wolicy koło Skierbieszowa, w d o l i n i e Białki koło Zadębc, w d o l i n i e Żółkiewki koło M a k o w i s k i w d o l i n i e Wieprza koło Latyczowa. Wszystkie te d o l i n y są zmeliorowane i s i l n i e przesuszone. Poziom wód g r u n t o w y c h został o b niżony o 2-3 m e t r y , co umożliwiło przekształcenie z n a c z n y c h części łąk w g r u n t y orne. Nie stwierdzono w obrębie t y c h d o l i n siedlisk, n a których mogłaby występować n i e b i e l i s t k a trwała i w związku z t y m n a s t a n o w i s k a c h wyżej w y m i e n i o n y c h uznaje sieją za wymarłą. Koło D y n i s k S t a r y c h w d o l i n i e Szyszły n i e b i e l i s t k a również nie została odnale ziona, lecz ze względu n a duże obszary występowania zespołu trzęślicy modrej Molinietum medioeuropeum n i e można ostatecznie przesądzić o jej wymarciu. S t a n o w i s k o koło K o m a r o w a ( k w a d r a t A T P O L - u G E 94) znajduje się w obrębie mezoregionu K o t l i n y H r u b i e s z o w s k i e j , należącej do m a k r o r e g i o n u Wyżyny Wołyńskiej ( K o n d r a c k i 1998). Rye. 1. Lokalizacja s t a n o w i s k n i e b i e l i s t k i trwałej o d m i a n y niżowej Swertia perennis ssp. perennis n a Zamojszczyźnie. a - s t a n o w i s k o nieistniejące, b - s t a n o w i s k o niepotwierdzone, c - nowe s t a n o w i s k o - L o c a l i s a t i o n o f Swertia perennis ssp. perennis i n t h e region of Z a mość t o w n , a - n o n e x i s t i n g l o c a l i t y , b - u n c o n f i r m e d locality, c - n e w locality. 116 N i e b i e l i s t k a trwała występuje t u n a p o w i e r z c h n i około 1 h a , n a t o r f o w i s k u węglanowym w zespołach: trzęślicy m o d r e j Molinietum medioeuropeum, kłóci wiechowatej o d m i a n y lądowej Cladietum mańsci i w zespole przejściowym pomiędzy Caricetum dava.llian.ae i Molinie tum medioeuropeum ze z n a c z n y m udziałem m a r z y c y r u d e j Schoenus ferrugineus. S t a n t a k i j e s t n a j p r a w d o p o d o b n i e j efektem przesuszenia t o r f o w i s k a . Pierwotne zespoły Caricetum daualliane i Cladietum marisci o d m i a n y wilgotnej przekształciły się w k i e r u n k u Molinietum me dioeuropeum i lądowej o d m i a n y Cladietum marisci. Interesujące j e s t t o , że n a s t a n o w i s k u t y m swercja okazale rośnie i bardzo i n t e n s y w n i e rozmnaża się. Wstępne liczenie okazów n a p o w i e r z c h n i 1000 m wykazało około 7 0 0 pędów g e n e r a t y w n y c h . Zagęszczenie okazów kwitnących docho dziło do 2 0 n a 1 m , a w r a z z płonnymi do 7 0 n a 1 m . Liczebność po p u l a c j i n a całym t o r f o w i s k u oszacowano n a 5 0 0 0 - 6 0 0 0 okazów k w i t nących, a w r a z z płonnymi n a kilkanaście tysięcy. N a powyższym s t a n o w i s k u rośliny są okazałe, dorastają do 72 c m i kwitną o d drugiej połowy l i p c a do końca października. W 2 0 0 3 r. 12 l i p c a pędy posiadały pąki, ale n i e stwierdzono okazów kwitnących, września okazy były w pełni k w i t n i e n i a , 16 września kwitło jeszcze p o n a d 5 0 % pędów, 3 października o k . 5%, a 2 5 października odnale ziono jeszcze kilkanaście kwitnących roślin. K w i t n i e n i e trwało więc do końca października, czyli co n a j m n i e j o 2 miesiące dłużej niż podaje się w l i t e r a t u r z e ( P a w ł o w s k a 1 9 7 1 , S z a f e r , K u l c z y ń s k i , P a w ł o w s k i 1986, P i ę k o ś - M i r k o w a , M i r e k 2 0 0 3 ) . S t a n o w i s k u zagraża eksploatacja torfów przez miejscową ludność. Najbliższe starsze doły potorfowe znajdują się bezpośrednio przy gra n i c y występowania n i e b i e l i s t k i , świeże w odległości 5 0 - 1 0 0 m . D o d a t k o w o t e r e n j e s t silnie o d w a d n i a n y przez rów m e l i o r a c y j n y przebiegają cy w bezpośrednim sąsiedztwie t o r f o w i s k a . Najprawdopodobniej s k u t k i e m tego j e s t b r a k n i e b i e l i s t e k w odległości ok. 3 0 m o d r o w u . W ze społach Caricetum dauallianae i Bartsio-Caricetum nigrae, d l a których n i e b i e l i s t k a j e s t g a t u n k i e m c h a r a k t e r y s t y c z n y m , p o z i o m wód u t r z y m u j e się płytko, zazwyczaj n a głębokościach o d p o w i e d n i o 0,2-0,3 (0,5) m poniżej p o z i o m u t e r e n u i 0-0,3 m . ( F i j a ł k o w s k i 1 9 8 2 , F i j a ł k o w s k i , C h o j n a c k a - F i j a ł k o w s k a 1990). N a s t a n o w i s k u koło K o m a r o w a obserwowano p o z i o m wód n a głębokości 1,0-1,5 m . W y n i k a z tego, że silne u w i l g o t n i e n i e t e r e n u , c h a r a k t e r y s t y c z n e d l a młak n i s k o t u r z y c o w y c h , nie j e s t c z y n n i k i e m decydującym o p r z e t r w a n i u p o p u l a c j i . D o piero znaczne obniżenie p o z i o m u wód g r u n t o w y c h powoduje j e j w y m i e r a n i e . N i e b i e l i s t k a znosi n i e w i e l k i e okresowe ocienienie ( Z a r z y c k i i i n . 2002) i jest a n e m o c h o r e m . Wydaje się bardziej p r a w d o p o d o b n e w y m i e r a n i e t a k s o n u w związku z n a d m i e r n y m ocienieniem. W y m a g a to j e d n a k dalszych badań. N a wiosnę 2 0 0 3 r. obszar został w y p a l o n y , co nie wpłynęło negatywnie n a liczebność p o p u l a c j i , ponieważ w 2 0 0 3 r. obserwowano liczbę okazów zbliżoną do stwierdzonej w 2 0 0 2 r. 2 2 2 117 Na Lubelszczyźnie niebielistkę trwałą o d m i a n y niżowej zaliczono do k a t e g o r i i gatunków k r y t y c z n i e zagrożonych - CR z n i e p o t w i e r d z o n y m występowaniem ( K u c h a r c z y k 2000). M i m o znacznej liczebności p o p u lacji n a s t a n o w i s k u koło K o m a r o w a , n i e b i e l i s t k a j e s t silnie zagrożona. Zgodnie z k r y t e r i a m i I U C N (IUCN Red List Categories 1994) wystę p o w a n i e n a 1 s t a n o w i s k u n a Lubelszczyźnie nie wpływa n a zmianę k a t e g o r i i CR. W Polskiej czerwonej liście n a d a n o j e j kategorię V n a r a żony ( Z a r z y c k i , S z e l ą g 1992), lecz o s t a t n i o nie znalazła się n a liście gatunków zagrożonych ( Z a r z y c k i i i n . 2002). Ze wstępnego rozpozna n i a współczesnego występowania p o d g a t u n k u niżowego n i e b i e l i s t k i trwałej w Polsce w y n i k a , że p o w i n n o się j e j nadać znacznie wyższą kategorię zagrożenia z p o w o d u wyginięcia n a większości s t a n o w i s k ( M i c h a l c z u k , dane n i e p u b l . ) . S k a l i obecnego zagrożenia t a k s o n u w Polsce poświęcona zostanie odrębna p u b l i k a c j a . N i e b i e l i s t k a trwała podlega ścisłej o c h r o n i e g a t u n k o w e j o d 1983 r. W p r z y p a d k u n i e b i e l i s t k i t a f o r m a o c h r o n y j e s t mało s k u t e c z n a . D l a zabezpieczenia j e j egzystencji niezbędna j e s t o c h r o n a rezerwatowa ca łego e k o s y t e m u ( P i ę k o ś - M i r k o w a , M i r e k 2003) i objęcie s t a n o w i s k m o n i t o r i n g i e m ( K u c h a r c z y k 2 0 0 0 ) . Konieczność objęcia s t a n o w i s k a koło K o m a r o w a ochroną rezerwatową w y n i k a ze znaczenia s t a n o w i s k a . J e s t o n o obecnie j e d n y m z n i e l i c z n y c h p o t w i e r d z o n y c h w k r a j u po 1 9 8 0 r. i j e d y n y m p o t w i e r d z o n y m w obrębie d y s j u n k t y w n e j w y s p y n a Lubelszczyźnie ( Z a r ę b a 1956) oraz n a j p r a w d o p o d o b n i e j najlicz niejszym stanowiskiem w kraju. Dodatkowo walory stanowiska pod n o s i obecność t a k i c h r z a d k i c h i c h r o n i o n y c h gatunków, j a k : s t a r o d u b łąkowy Angelica palustris, t u r z y c a D a v a l l a Carex davalliana, kruszczyk błotny Epipactis palustris (dwie o d m i a n y b a r w n e ) , m a r z y c a r u d a Schoenus ferrugineus, kłoć w i e c h o w a t a Cladium mariscus, tłustosz p o s p o l i t y d w u b a r w n y Pinguicula vulgaris s u b s p . bicolor, gołka długoo s t r o g o w a gęstokwiatowa Gymnadenia conopsea subsp. densiflora, k o s a t k a k i e l i c h o w a Tofieldia calyculata, goździk p y s z n y Diantus superbus, s t o r c z y k s z e r o k o l i s t n y Orchis latifolia, storczyk k r w i s t y Dactylorhiza incarnata i goryczka g o r z k a w a Gentianella amarella. Wiaczesław M i c h a l c z u k Dziękuję Panu dr Markowi Kucharczykowi zbiorowisk oraz uwagi do tekstu. za pomoc w oznaczeniu PIŚMIENNICTWO F i j a ł k o w s k i D . 1 9 6 2 . Wykaz rzadszych roślin Część V. F r a g m . Flor. Geobot. 8, 4: 4 4 3 - 4 6 8 . F i j a ł k o w s k i D . 1 9 9 4 . Flora roślin naczyniowych Środ. Przyr. L u b e l . L T N , L u b l i n . 118 Lubelszczyzny. Lubelszczyzny. F i j a ł k o w s k i D . , Chojnacka-Fijałkowska E. 1 9 8 2 . Stosunki fitosocjologiczne i florystyczne projektowanego rezerwatu torfowiskowego Wieprzecpod Zamościem. A n n . U M C S , Sec. C 3 7 , 2 2 : 2 5 5 - 2 6 9 . F i j a ł k o w s k i D., C h o j n a c k a - F i j a ł k o w s k a E. 1 9 9 0 . Zbiorowiska z klas Phragmitetea, Molinio-Arrhenatheretea i Scheuchzerio-Caricetea fuscae w makroregionie lubelskim. Roczn. N a u k Roln. Ser. D, M o n o grafie, t. 2 1 7 . G ł o w a c k a I . (red.). 1 9 9 5 . Plan ochrony rezerwatu „Wieprzec". I n s t y t u t G o s p o d a r k i Przestrzennej i K o m u n a l n e j w Warszawie. Zakład Przyrodniczych Podstaw P l a n o w a n i a Przestrzennego, maszynopis. K a r c z m a r z K., K r z a c z e k T. 1 9 6 1 . O rozmieszczeniu kilku rzad kich gatunków na Lubelszczyźnie. A n n . U M C S , Sec. C 16, 3: 9 1 - 1 0 3 . K o n d r a c k i J . 1 9 9 8 . Geografia regionalna Polski. PWN, Warszawa. K u c h a r c z y k M . 2 0 0 0 . Lista gatunków roślin naczyniowych zagro żonych na terenie województwa lubelskiego. Wydział O c h r o n y Środo w i s k a i R o l n i c t w a Lubelskiego Urzędu Wojewódzkiego w L u b l i n i e , m a szynopis. P a w ł o w s k a S. 1 9 7 1 . Swertia L. Swercja (Niebielistka). W: Pawłow s k i B . , Jasiewicz A. (red.). F l o r a Polska - Rośliny Naczyniowe Polski 1 Z i e m Ościennych. PWN, Warszawa-Kraków, 12: 4 1 6 p p . P i ę k o ś - M i r k o w a H . , M i r e k Z. 2 0 0 3 . Atlas roślin chronionych. Ofi c y n a W y d a w n i c z a M u l t i c o , Warszawa. S z a f e r Wł., K u l c z y ń s k i St., P a w ł o w s k i B. 1 9 8 6 . Rośliny Polskie. PWN. Warszawa. Z a j ą c A., Z a j ą c M . (red.). 2 0 0 1 . Atlas rozmieszczenia roślin naczy niowych w Polsce. P r a c o w n i a C h o r o l o g i i K o m p u t e r o w e j I n s t . B o t . U J , Kraków. Zaręba R. 1 9 5 6 . Sweertia perennis L. niebielistka trwała - nowy gatunek flory Białowieskiego Parku Narodowego. F r a g m . Flor. Geobot. 2 (2): 1 0 - 1 1 . Z a r z y c k i K. 1 9 8 4 . Ekologiczne liczby wskaźnikowe roślin naczy niowych Polski. I n s t . B o t . i m . W. Szafera PAN, Kraków. Z a r z y c k i K., S z e l ą g Z. 1 9 9 2 . Czerwona lista roślin naczyniowych zagrożonych w Polsce. W: Z a r z y c k i K., Wojewoda W., H e i n r i c h Z. (red.) Lista roślin zagrożonych w Polsce. I B PAN, Kraków. Z a r z y c k i K., T r z c i ń s k a - T a c i k H . , R ó ż a ń s k i W., S z e l ą g Z., W o łek J . , K r z e n i a k U . 2 0 0 2 . E k o l o g i c z n e l i c z b y w s k a ź n i k o w e r o ślin n a c z y n i o w y c h P o l s k i . I n s t . B o t . i m . W. Szafera PAN, Kraków. 119 O d n a l e z i e n i e m l e c z u błotnego Sonchus n a Zamojszczyźnie palustris W 2 0 0 3 r. w t r a k c i e w e r y f i k a c j i s t a n o w i s k n i e b i e l i s t k i trwałej n a Zamojszczyźnie ( M i c h a l c z u k 2004) odnaleziono mlecz błotny Son chus palustris L. Mlecz błotny j e s t byliną o wysokości dochodzącej do 3 m . Łodyga j e s t bardzo g r u b a , s z t y w n a , p u s t a , dołem naga. Liście opatrzone są s p i c z a s t y m i u s z k a m i , dolne pierzastodzielne, z n i e l i c z n y m i , skąpoząbk o w a n y m i o d c i n k a m i b o c z n j m i i i większym o d c i n k i e m szczytowym, kolczasto orzęsione, górne są lancetowate, najwyższe równowąskie, pojedyncze. K w i a t o s t a n j e s t p o k r y t y c z a r n y m i gruczołami. K w i a t y są jasnożółte, a owoce żeberkowane, w górze ścięte. Roślina k w i t n i e o d l i p c a do s i e r p n i a . Występuje n a t o r f o w i s k a c h n i s k i c h , błotach, w r o w a c h , w i k l i n a c h i olszynach, n a r o z p r o s z o n y c h s t a n o w i s k a c h n a niżu i niższych położeniach górskich ( S z a f e r i i n . 1 9 8 6 , Z a j ą c A., Z a j ą c M. 2001). Na Lubelszczyżnie g a t u n e k został u z n a n y za wymarły (EX) ( K u c h a r c z y k 2 0 0 0 ) . Podawany był wcześniej z 11 r o z p r o s z o n y c h s t a n o w i s k n a Lubelszczyżnie, w t y m 3 z Zamojszczyzny (Fijałkowski 1995). W 2 0 0 3 r. mlecz błotny został o d n a l e z i o n y n a Zamojszczyźnie n a 11-tu rozproszonych stanowiskach: 1. D o l i n a S i n i o c h y koło K o l . Honiatycze [ K w a d r a t ATPOL-u: G E 8 5 3 6 , G E 8 5 3 7 , G E 8 5 3 8 ] (lipiec 2003) - 3 0 0 - 5 0 0 okazów 2. Horyszów R u s k i d o l i n a dopływu S i n i o c h y [GE 75] (sierpień 2003) - 19 okazów w dwóch s k u p i e n i a c h : - [GE 7 5 9 5 ] - 15 (przy moście) - [GE 7 5 9 6 ] - 4 (na w y s . K o l . Horyszów Ruski) 3. D o l i n a S i e n i o c h y koło Śniatycz [GE 8 5 9 0 ] (sierpień 2003) - 52 okazy p r z y torfiance o b o k d r o g i do Kadłubisk 4. D o l i n a Sołokiji koło M a c h n o w a Starego [GE 2 5 3 6 ] (9 s i e r p n i a 2003) - 14 okazów n a łące około 1 k m n a SW o d M a c h n o w a Starego 5. D o l i n a W i e p r z a koło Szczebrzeszyna [GE 8 1 8 1 ] (20 września 2003) - 2 0 0 - 3 0 0 okazów po o b u s t r o n a c h d r o g i ze Szczebrze szyna do Brodów Dużych p r z y moście n a odnodze W i e p r z a 6. D o l i n a Żółkiewki koło M a k o w i s k [GE 60] (26 września 2003) - 4 okazy w dwóch s k u p i e n i a c h : - [GE 6 0 2 4 ] - 2 okazy przy z a b u d o w i e - [GE 6 0 3 4 ] - 2 okazy przy moście n a Żółkiewce 7. D o l i n a Żółkiewki koło miejscowości C h o r u p n i k [GE 6 1 1 0 ] (26 września 2003) - 5 okazów p r z y śródpolnym w y m o k u po północ nej s t r o n i e d r o g i , n a W o d z j a z d u n a Ostrzycę 8. D o l i n a Żółkiewki w Gorzkowie [GE 6 1 0 2 ] (26 września 2003) - 13 okazów p r z y moście o b o k stawów 120 9. D o l i n a Żółkiewki koło miejscowości Zażółtańce [GE 51] (26 wrze śnia 2003) - 11 okazów w 2 s k u p i e n i a c h : - [GE 5 1 6 8 ] - 3 okazy p r z y jazie - [GE 5 1 6 9 ] - 8 okazów p r z y rzece 3 0 0 m n a E od j a z u 10. D o l i n a Szyszły koło J u r o w a [GF 16] (3 października 2003) - 2 7 okazów w n a łąkach w dwóch s k u p i e n i a c h : - [GF 1650] - 4 okazy - [GF 1651] - 2 3 okazy 1 1 . D o l i n a Sołokiji w Tomaszowie L u b e l s k i m przy u l . Zamojskiej [GF 1413] (30 października 2003) - ok. 2 0 0 okazów n a łące za p a w i l o n e m "PLUS". K o l e j n y c h 8 s t a n o w i s k odnaleziono w 2 0 0 4 r.: 12. Tworyczów [GE 70] (21 s i e r p n i a 2004) - 6 okazów n a poboczu d r o g i do Zabłocia 13. D o l i n a P o r u koło Żurawia [FE 79] (21 s i e r p n i a 2004) - ok. 100 okazów przy moście 14. D o l i n a Pory koło G a j u Gruszczańskiego [GE 80] (21 s i e r p n i a 2004) - 100-200 okazów przy korycie r z e k i 15. D o l i n a P o r u koło Sułowa [GE 70] (21 s i e r p n i a 2004) - o k . 100 okazów przy jazie n a Porze Rye. 1. Lokalizacja s t a n o w i s k m l e c z u błotnego Sonchus palustris n a Zamojszczyźnie. a - s t a n o w i s k o o nieokreślonej lokalizacji, b - stano w i s k o niepotwierdzone, c - s t a n o w i s k o potwierdzone, d - nowe s t a n o w i s k o - L o c a l i s a t i o n of Sonchus palustris i n t h e region of Zamość t o w n , a - s t a t i o n whose l o c a l i s a t i o n is u n c e r t a i n , b - u n c o n f i r m e d locality, c - c o n f i r m e d locality, d - n e w locality. 121 16. D o l i n a P o r u koło Sułowa [GE 70] (21 s i e r p n i a 2004) - k i l k a d z i e siąt okazów p r z y moście n a W o d Sułowa 17. D o l i n a P o r u koło K u l i k o w a [GE 71] (21 s i e r p n i a 2004) - k i l k a dziesiąt okazów u ujścia P o r u do z b i o r n i k a "Nielisz" 18. D o l i n a Żółkiewki koło Białki [GE 51] - kilkadziesiąt okazów o b o k m o s t u n a Żółkiewce 19. D o l i n a S i e n i o c h y koło Perespy [GE 85] (11 września 2004) - 14 okazów n a łące w t r z c i n o w i s k u . S t a n o w i s k o koło Szczebrzeszyna j e s t n a j p r a w d o p o d o b n i e j j e d n y m z 3 p o d a w a n y c h wcześniej przez F i j a ł k o w s k i e g o (1995). Pozosta łe 2 s t a n o w i s k a : Oseredek [GF 12] (Zając A., Z a j ą c M . r e d . 2 0 0 1 ) i o nieokreślonej l o k a l i z a c j i z okolic Biłgoraja wymagają w e r y f i k a c j i . S t a n o w i s k a m l e c z u znajdują się w d o l i n a c h , które są z m e l i o r o w a n e i s i l n i e przesuszone. Poziom wód g r u n t o w y c h został obniżo n y o 2-3 m e t r y , co umożliwiło przekształcenie z n a c z n y c h części łąk w g r u n t y orne. Niewielkie populacje n a większości s t a n o w i s k występu j ą n a p o w i e r z c h n i a c h k i l k u do k i l k u n a s t u metrów k w a d r a t o w y c h . Są to zapewne r e s z t k i p o p u l a c j i sprzed w p r o w a d z e n i a m e l i o r a c j i w t y c h d o l i n a c h , utrzymujące się n a s t a n o w i s k a c h s y n a n t r o p i j n y c h (brzegi rowów m e l i o r a c y j n y c h , t o r f i a n e k , u r e g u l o w a n y c h k o r y t rzecznych). J e s t mało p r a w d o p o d o b n e zachowanie się g a t u n k u n a t y c h s t a n o w i s k a c h . Zostaną o n e n a j p r a w d o p o d o b n i e j zniszczone p r z y najbliższych p r a c a c h związanych z u t r z y m a n i e m rowów m e l i o r a c y j n y c h i brzegów rzek. Najliczniejsze s t a n o w i s k o koło K o l . Honiatycze obejmuje obszar k i l k u hektarów. W c e l u zabezpieczenia tego s t a n o w i s k a w y m a g a n e j e s t w y k o n a n i e dokładnej waloryzacji o b s z a r u w c e l u z a p r o p o n o w a n i a o d p o w i e d n i e j f o r m y o c h r o n y . S t a n o w i s k o w d o l i n i e Sieniochy koło Śniatycz z n a j d u j e się w obrębie p r o p o n o w a n e g o użytku ekologiczne go, będącego jednocześnie otuliną projektowanego r e z e r w a t u p r z y r o d y "Torfowisko Śniatycze" ( L o r e n s i i n . 2 0 0 3 ) . W r a m a c h o c h r o n y c z y n nej p r o p o n u j e się p o b r a n i e n a s i o n do b a n k u i w p r o w a d z e n i e g a t u n k u do u p r a w y w Ogrodzie B o t a n i c z n y m w L u b l i n i e . Liczebność m l e c z u błotnego n a Lubelszczyźnie ocenia się n a o k . 1 5 0 0 okazów kwitnących n a 19 s t a n o w i s k a c h . Zgodnie z k r y t e r i a m i I U C N (IUCN Red L i s t Categories 1994), stosując k r y t e r i u m ilościowe (liczba dojrzałych osobników m n i e j s z a niż 2 5 0 0 ) , p r o p o n u j e się z a k l a s y f i k o w a n i e m l e c z u błotnego n a Lubelszczyźnie do k a t e g o r i i E N . Wiaczesław M i c h a l c z u k 122 PIŚMIENNICTWO F i j a ł k o w s k i D. 1 9 9 4 . Flora roślin naczyniowych Lubelszczyzny. Środ. Przyr. L u b e l . L T N , L u b l i n . K u c h a r c z y k M . 2 0 0 0 . Lista gatunków roślin naczyniowych zagro żonych na terenie województwa lubelskiego. Wydział O c h r o n y Środo w i s k a i R o l n i c t w a Lubelskiego Urzędu Wojewódzkiego w L u b l i n i e , m a szynopis. L o r e n s B . , M i c h a l c z u k W., S t a c h y r a P. 2 0 0 3 . Dokumentacja do utworzenia rezerwatu przyrody "Torfowisko Śniatycze" w dolinie Sieniochy koło Komarowa na Zamojszczyźnie. L u b e l s k i Urząd Wojewódzki w L u b l i n i e , Wydział Środowiska i R o l n i c t w a , m a s z y n o p i s . S z a f e r Wł., K u l c z y ń s k i SŁ, P a w ł o w s k i B . 1 9 8 6 . Rośliny Polskie. PWN, W a r s z a w a . Z a j ą c A., Z a j ą c M . (red.). 2 0 0 1 . Atlas rozmieszczenia roślin naczy niowych w Polsce. P r a c o w n i a C h o r o l o g i i K o m p u t e r o w e j I n s t . B o t . U J , Kraków. 123 Z REZERWATÓW PRZYRODY Zmiany stanu rezerwatów przyrody oraz innych obszarów chronionych w latach 2002-2003 W o s t a t n i c h dwóch l a t a c h (2002-2003) zaszły w Polsce dość duże z m i a n y w liczbie i p o w i e r z c h n i rezerwatów p r z y r o d y oraz n i e w i e l k i e z m i a n y w p a r k a c h k r a j o b r a z o w y c h . Nie o d n o t o w a n o z m i a n w p a r k a c h n a r o d o w y c h , których n a k o n i e c 2 0 0 3 r było 2 3 , i c h łączna p o w i e r z c h n i a wynosiła 3 1 4 5 0 8 h a , ochroną ścisłą objęto 5 9 8 3 9 h a (19,0%), lasy zajmowały 1 9 0 5 1 7 h a (60,6%), a strefa o c h r o n n a , czyli o t u l i n a 4 7 0 3 8 6 h a . Średnia p o w i e r z c h n i a p a r k u narodowego wynosiła 1 3 6 7 7 h a . 1. Z m i a n y w r e z e r w a t a c h p r z y r o d y W l a t a c h 2 0 0 2 - 2 0 0 3 przybyło w Polsce 2 6 n o w o u t w o r z o n y c h rezerwatów w s t o s u n k u do r o k u 2 0 0 1 , w związku z c z y m i c h l i c z b a zwiększyła się d o 1 3 6 8 (stan n a 3 1 . 1 2 . 2 0 0 3 r . ) . N a koniec 2 0 0 1 r. licz b a rezerwatów wynosiła 1 3 4 5 , a z końcem 2 0 0 2 r. - 1 3 5 4 . W ciągu dwóch l a t łączna p o w i e r z c h n i a t y c h obiektów zwiększyła się z 1 4 7 7 0 8 h a do 1 6 0 6 0 1 h a . Nowe rezerwaty u t w o r z o n o w następujących w o jewództwach: dolnośląskim (3 rezerwaty), k u j a w s k o - p o m o r s k i m (4), l u b e l s k i m (1), małopolskim (1), m a z o w i e c k i m (3), p o d k a r p a c k i m (8), p o m o r s k i m (2), śląskim (2), warmińsko-mazurskim (2). Średnia p o w i e r z c h n i a r e z e r w a t u zmalała ze 1 2 1 , 5 1 w 2 0 0 1 r. do 117,4 h a . Najwię- 123 •fr P N £ t-i CM in ccf £ ^ ° ^ ^ o I <u CM CM CO in O CO e § 2 co tí ra Ä od" in CM CM CM --H d û cd F* ^ .¿5 o < ft I H CO" CM CM i-t CM •-H > EH CD CD W N S-i N ¿¿ — 1 ^ co ocT in °1 00 CM t-H CN °1 co" ^> 00 00 . Ö .a 2 S- É ^ t o <3 ^ 2 ft fr ' 00 0\ 00 CO 1> CM CO CD <u in £ * 8 * fr CO CO CO 3 'S Î 00 VO cN 00 00 orj vO 00" CM 00 00 00 vo 00 CO SR 00 oo O CM P I ü So PH o <U ft OT •c a 0 E CO N O fr W fr o 124 a. o <D o ft <u •M CO .2 <D -M 1 <u tí CD ctí <D o o OT OT tí "o CO •t-H «2 !-H o S- 1 o tí V C I tí Xl o u ü OT X¡ tí ctí (U CÖ >> £ P 3 ctí PH tí I M tí § I tí N <_> N i—i i—i cej u t w o r z o n o rezerwatów leśnych - 14, i k r a j o b r a z o w y c h - 6. Powoła n o po 2 rezerwaty f a u n i s t y c z n e i fiorystyczne oraz 1 rezerwat stepowy i 1 t o r f o w i s k o w y (tab. 1). Łączna p o w i e r z c h n i a nowopowstałych re zerwatów w y n o s i 3 2 5 0 7 h a , a średnia 125,0 h a . W t y m czasie w i e le d o t y c h c z a s o w y c h rezerwatów zmieniła swój s t a t u s i powierzchnię. Stąd łączny p r z y r o s t p o w i e r z c h n i tego r o d z a j u obszarów c h r o n i o n y c h osiągnął 1 2 9 8 4 h a . Poniżej podaję w y k a z nowo u t w o r z o n y c h rezer watów p r z y r o d y . T y p y rezerwatów oznaczono następującymi l i t e r a m i : L - leśny, FI - florystyczny, F n - f a u n i s t y c z n y , K - krajobrazowy, T - t o r f o w i s k o w y , St - stepowy. Ponadto skrót R.W. oznacza Rozporzą dzenie Wojewody, Dz. U r z . - D z i e n n i k Urzędowy, g m . - g m i n a , a pow. -powiat. Województwo dolnośląskie: Łęgi Źródliskowe koło P r z e m k o w a - L, p o w i e r z c h n i a 140,22 h a , g m . Przemków (R.W. Dolnośląskiego z d n . 10.01.2002 r., Dz. Urz. Woj. Dolnośląskiego N r 7, poz. 1 5 4 , z 2 4 . 0 1 . 2 0 0 2 r.); B u c z y n a P i o t r o w i c k a - L, 171,27 h a , g m . G r o m a d k a (R.W. D o l n o śląskiego z d n . 2 1 . 0 2 . 2 0 0 2 r., Dz. U r z . W o j . Dolnośląskiego N r 2 6 , poz. 6 4 5 z 4 . 0 3 . 2 0 0 2 r.); Grądy koło Posady - L,- 5,27 h a , g m . B o g a t y n i a , pow. zgorzelecki (R.W. Dolnośląskiego z d n . 1 2 . 0 6 . 2 0 0 2 r., Dz. U r z . Woj. Dolnośląskie go N r 135, poz. 1 8 5 6 z 2 5 . 0 6 . 2 0 0 2 r.). Województwo k u j a w s k o - p o m o r s k i e : Łażyn - K, 2 6 , 2 2 h a , g m . Solec K u j a w s k i , pow. b y d g o s k i (R.W. K u j a w s k o - p o m o r s k i e g o z d n . 2 9 . 0 1 . 2 0 0 2 r., Dz. Urz. Woj. Kujawsko-Po m o r s k i e g o N r 18, poz. 3 6 0 z 2 9 . 0 3 . 2 0 0 2 r.); Różanna Dęby - K, 5,94 h a , g m . K o r o n o w o , pow. b y d g o s k i (R.W. K u j a w s k o - P o m o r s k i e g o z d n . 2 9 . 0 1 . 2 0 0 2 r., Dz. Urz. W o j . K u j a w s k o -Pomorskiego N r 18, poz. 3 6 1 z 2 9 . 0 3 . 2 0 0 2 r.); J a r G r a d o w y Cielęta - L, 7 0 h a , g m . B r o d n i c a (R.W. Kujawsko-Po morskiego z d n . 9 . 1 2 . 2 0 0 3 r., Dz. U r z . W o j . Kujawsko-Pomorskiego N r 175, poz. 2 8 4 3 z 3 1 . 1 2 . 2 0 0 3 r.); Bagno Głusza - F I , 166,96 h a , g m . K o r o n o w , pow. b y d g o s k i (R.W. K u j a w s k o - P o m o r s k i e g o z d n . 9 . 1 2 . 2 0 0 3 r., Dz. Urz. Woj. K u j a w s k o -Pomorskiego N r 1 7 5 , poz. 2 8 4 4 z 3 1 . 1 2 . 2 0 0 3 r.); Województwo l u b e l s k i e : M a c h n o w s k a Góra - St, 2 5 , 3 0 h a , g m . L u b y c z a Królewska, pow. t o m a s z o w s k i (R.W. Lubelskiego 8 1 / 2 0 0 3 z d n . 17.12.2003 r., Dz. Urz. Woj. Lubelskiego N r 2 1 3 z 3 1 . 1 2 . 2 0 0 3 r.); 125 tí ° S LO LO vO tCN N •tí .si O O ,CQ •*-> rH *51 O <* O LO vO vD 00 •słOi vO •st 00 00 o •sl- o CN r-1 o. CN CN y—1 00 oo" lO oo" •sl- -sf <t LO 00 •sf 00 o o •* LO CO CO vu" ctí ctí vO °I—I1 vO co OO*" LO CN CN LO rH Oí CN .« rt -o o> tí cd i—i Is O 00 ctí xi o o rH o 3 00 LO CN CN ctí bu cd tí -a (H CD CN vO o» 00 CN rH t> LO LO 00 O l> <t o v O o 00 00 00 vO 'vfCO CN o o LO 00 CN O vO O rH o O CN 00 CN I—t O LO 00 LO LO 00 t> rH i—i CN CN CN O Oí LO" o" o" o" o" o rH Oí LO o OCN o. 00 O CN i—i CN 'CO . vO ctí > o." rH 00 CN CO p-, c3 C 00 LO 4-1 N) O Ctí •0 I rtí <tí- 00 CN O CO 00 vO O <t CN LO rH !> O rH o -sl- O •st LO 00 LO CN <+H W CN CN O O CN CN u í ü J -a Ä * ctí cd £ o 00 o rH O LO 00 O rH O O Oí i-H LO O o o o o CN I-H vO 00 rH v¿ O. O i-H 00 O rH o i-H i-H O O rH O o CN *Ö O 126 o E- 1 Województwo małopolskie: Panieńska Góra - L, 6 3 , 2 3 h a , g m . W o j n i c a , pow. t a r n o w s k i (R.W. Małopolskiego n r 2 / 0 3 z d n . 2 8 . 0 1 . 2 0 0 3 r., Dz. Urz. W o j . Małopolskie go n r 4 5 , poz. 5 9 7 z 7 . 0 3 . 2 0 0 3 r.); Województwo mazowieckie: Brudzeńskie J a r y - L, 3 9 , 1 0 h a , g m . Brudzeń Duży. R o k powołania 2002. L e n i w a - L, 2 6 , 8 9 h a , g m . P i o n k i . Rok powołania 2 0 0 2 . Okólny Ług - T , 168,94 h a , g m . P i o n k i i Policzna. Rok powołania 2002. Województwo p o d k a r p a c k i e : P a t e r a k i - F I , 5 8 , 4 0 h a , g m . Tuszów Narodowy (Dz. Urz. W o j . Pod k a r p a c k i e g o N r 2, poz. 5 z d n . 0 8 . 0 1 . 2 0 0 2 r.); Cisy w Serednicy - L, 14,48 h a , g m . Olszanica (Dz. Urz. Woj. Pod k a r p a c k i e g o N r 2, poz. 6) z d n . 0 8 . 0 1 . 2 0 0 2 r.); S t a r z a w a - L, 1 9 6 , 5 6 h a , g m . S t u b n o (Dz. Urz. Woj. P o d k a r p a c k i e go N r 8 3 , poz. 1463 z d n . 0 5 . 0 8 . 2 0 0 3 r.); Grąd w Średniej W s i - L, 5 8 , 1 9 h a , g m . Lesko (Dz. U r z . Woj. Pod karpackiego N r 8 3 , poz. 1 4 6 4 z d n . 0 5 . 0 8 . 2 0 0 3 r.); N a d J e z i o r e m M y c z k o w i e c k i m - K, 164,17 h a , g m . S o l i n a (Dz. U r z . Woj. Podkarpackiego N r 9 0 , poz. 1538 z d n . 1 8 . 0 5 . 2 0 0 3 r.); Przełom S a n u p o d G r o d z i s k i e m - K, 100,24 h a , g m . Lesko, O l szanica, S o l i n a (Dz. U r z . W o j . Podkarpackiego N r 9 0 , poz. 1539 z d n . 1 8 . 0 5 . 2 0 0 3 r.); Łysa Góra - L, 160,74 h a , g m . Nowy Żmigród (Dz. U r z . Woj. Pod k a r p a c k i e g o N r 9 0 , poz. 1540 z d n . 18.05.2003 r.); Przełom Osławy p o d M o k r e m - K, 142,79 h a , g m . Komańcza, Zagórz (Dz. Urz. Woj. Podkarpackiego N r 9 3 , poz. 1558 z d n . 2 0 . 0 8 . 2 0 0 3 r.). Województwo p o m o r s k i e : Wiełistowskie Łęgi - L, 2,89 h a , g m . Łęczyce, pow. w e j h e r o w s k i (R.W. Pomorskiego n r 1 3 / 2 0 0 2 r. z d n . 1 8 . 1 1 . 2 0 0 2 r. Dz. U r z . W o j . Pomorskiego N r 7 8 , poz. 1708, z d n . 2 2 . 1 . 2 0 0 2 r.). Wiełistowskie Źródliska - L , l 1,68 h a , g m . Łęczyce, pow. wejherow s k i (R.W. Pomorskiego n r 1 4 / 2 0 0 2 r. z d n . 1 8 . 1 1 . 2 0 0 2 r. Dz. Urz. Woj. Pomorskiego N r 7 8 , poz. 1709, z d n . 2 2 . 1 . 2 0 0 2 r.). 127 Województwo śląskie: B a b c z y n a D o l i n a - K (L), 7 6 , 2 5 h a , g m . Suszec, pow. pszczyński (R.W. Śląskiego z d n . 3 1 . 0 1 . 2 0 0 2 r., Dz. Urz. W o j . Śląskiego N r 4, poz. 2 1 6 z 0 1 . 0 2 . 2 0 0 2 r.); J a w o r z y n a - L, 4 0 , 0 3 h a , g m . Bielsko Biała, pow. b i e l s k i (R.W. Ślą skiego z d n . 2 5 . 0 8 . 2 0 0 3 r., Dz. Urz. W o j . Śląskiego N r 8 5 , poz. 2 2 8 1 z 1.09.2003 r.); Województwo warmińsko-mazurskie: B a g n a n i e t l i c k i e - F n , 1 1 3 2 , 9 1 h a , g m . Miłki, Orzysz (Dz. Urz. W o j . Warmińsko-Mazurskiego N r 7 2 , poz. 1068, z d n . 3 0 . 0 5 . 2 0 0 3 r.); Jezioro Z d e d y - F n , 182 h a , g m . Orzysz, miejscowość Zdedy (Dz. Urz. Woj. Warmińsko-Mazurskiego N r 7 2 , poz. 1069, z d n . 3 0 . 0 5 . 2 0 0 3 r.). 2. Z m i a n y w p a r k a c h k r a j o b r a z o w y c h O d 2 0 0 1 r. powstał w Polsce t y l k o 1 p a r k k r a j o b r a z o w y . Dzięki roz porządzeniu Wojewody L u b u s k i e g o z d n i a 2 7 . 0 9 . 2 0 0 1 r., które weszło w życie 1.10.2002 r. został u t w o r z o n y PK Łuk Mużakowa o p o w i e r z c h n i 1 8 2 0 0 h a , w t y m 1 0 6 1 4 h a (58,3%) obejmują lasy. P a r k położo n y j e s t n a obszarze pięciu g m i n w strefie przygranicznej z N i e m c a m i . Z końcem 2 0 0 3 r. było w Polsce 120 parków k r a j o b r a z o w y c h , których łączna p o w i e r z c h n i a wnosiła 2 1 5 4 5 h a (por. t a b . 1 n a s t r . 8 4 - 9 0 ) . Roz wój sieci parków k r a j o b r a z o w y c h i l u s t r u j e t a b e l a 2. Damian C h m u r a Institute of Nature Conservation of the Polish Academy of Science Chrońmy Przyrodę Ojczystą (Let's protect Our Indigenous Nature), Bi-monthly publication, Organ of the State Council for the Conservation of Nature i n Poland Vol. L X (60) 2004 No. 6 CONTENTS Zygmunt D e n i s i u k : Jubilee of 50 anniversary of three Carpathian national parks th SCIENTIFIC ARTICLES Wojciech Gąsienica B y r c y n : The daily life cycle and behavior of the marmot Marmota marmota latirostris (Kratochvil, 1961) Grzegorz V o n c i n a , Iwona Wróbel: The outline of Erysimum pieninicum (Zapał.) Pawl, occurrence i n the Pieniny Mts (Western Carpathians) Mirosława D y l e w s k a : Flower rate and Bombini role i n active protection of non-forest communities i n national parks of sothern Poland Stefan Witold A l e x a n d r o w i c z , Zofia A l e x a n d r o w i c z : Janików Limestones- specific facies of Turonian (Upper Cretaceous) i n Poland Stefan Witold A l e x a n d r o w i c z , Sławomir Żurek: Landscape and peat bogs of the Narew National Park Edward W a l u siak: Protected plant species of the Targaniczanka Valley i n the Beskid Mały Mts (Western Carpathians) POPULAR SCIENTIFIC ARTICLES Zygmunt D e n i s i u k : Landscape parks against a background of protected areas system i n Poland Barbara Drożdż: Activity of brown bear Ursus arctos L. i n the Babia Góra massif 129 H O M E A N D F O R E I G N NEWS P r o t e c t i o n o f Plants Wiaczesław M i c h a l c z u k : C o n f i r m a t i o n o f Swertia perennis L. s u b s p . perennis occurrence i n t h e region o f Zamość t o w n Wiaczesław M i c h a l c z u k : Recovery o f Sonchus palustris i n t h e region of Zamość t o w n A g n i e s z k a R o m b e l : S t a t i o n of Iris sibińca L. i n t h e Chełmy Landscape P a r k (Kaczawskie Foreland) O u r N a t u r e Reserves D a m i a n C h m u r a : Changes o f n a t u r e reserves a n d o t h e r protected areas i n 2 0 0 2 - 2 0 0 3 Objaśnienia rycin na okładce Explanations of figures on front and back cover Str. 1. Świstak tatrzański Marmota marmota latirostris należy w Polsce do zwierząt s k r a j n i e zagrożonych - T h e m a r m o t Marmota marmota latirostris belongs to t h e m o s t endangered a n i m a l s i n Poland. Photo Łukasz Peksa. Str. 2. K w i e c i s t a łąka n a C z e r w o n y c h W i e r c h a c h w T a t r a c h Z a c h o d n i c h . W i d o k n a Świstówki i Małołączniak ze s z l a k u n a C i e m n i a k - Flowery g r a s s l a n d o n Czerwone W i e r c h y i n t h e W e s t e r n T a r r a s . View o f Świstówki a n d Małołączniak f r o m t h e t r a i l o n C i e m n i a k . Photo Andrzej Palaczyk. Str. 3. O k r z y n j e l e n i Laserpitium archangelica jest symbolem Babiogórskiego P a r k u Narodowego. Roślina wysokogórska-Laserpitium archangelica is a s y m b o l o f t h e B a b i a Góra N a t i o n a l Park. A h i g h m o u n t a i n species. Photo J a n u s z F u j a k . Str. 4 . Pieniński P a r k Narodowy. W i d o k spod Okrąglicy n a D u n a j e c i Sromowce Niżne. Z lewej s t r o n y Czerwony Klasztor n a Słowacji - P i e n i n y N a t i o n a l Park. View f r o m Okrąglica o n Dunajec river a n d Sromowce Niżne. O n t h e left Czerwony Klasztor, Slovakia. Photo J e r z y D z i e w o l s k i . 130