Pełny tekst artykułu

http://isieko.jeleniagora.pl/inne.php?pages_id=613.
Promieniowanie jonizujące.
W rejonie Sudetów zauważa się wyraźne, dodatnie anomalie geochemiczne zawartości w
podłożu naturalnych pierwiastków radioaktywnych. Jedna z takich anomalii związana jest z
granitem karkonoskim oraz ze skałami jego krystalicznego otoczenia (gnejsy, granitognejsy,
hornfelsy) i obejmuje teren Jeleniej Góry. Ze zjawiskiem tym wiąże się podwyższenie
naturalnego tła promieniowania jonizującego oraz emanacja radonu- 222, który może
kumulować się w budynkach. Jak podano w punkcie 8 zalecenia Komisji Europejskiej nr
2001/928/euratom stężenie radonu w wodach gruntowych w takim środowisku skalnym może
sięgać nawet 50 000 Bq/l. W związku z powyższym zdecydowano się włączyć zagadnienie
ochrony przed promieniowaniem jonizującym do programu ochrony środowiska Jeleniej
Góry, chociaż nie uwzględnia się tego problemu w dokumentach strategicznych wyższego
szczebla.
13.1 Uwarunkowania prawne w zakresie ochrony środowiska przed promieniowaniem
jonizującym.
13.1.1 Regulacje prawa wspólnotowego
Zawarty 25 marca 1957 roku traktat ustanawiający Europejską Wspólnotę Energii Atomowej
(EWEA), zwany też Traktatem Euratom, określa zadania Wspólnoty w realizacji celu
określonego jako podnoszenie poziomu życia w krajach członkowskich poprzez odpowiednie
bezpieczne wykorzystanie energii atomowej. W poświęconym zdrowiu i bezpieczeństwu III
rozdziale tego traktatu sformułowano obowiązek określenia podstawowych norm
bezpieczeństwa, które by chroniły pracowników i ludność przed niebezpieczeństwami
pochodzącymi od promieniowania jonizującego. Do wypracowania tych norm została
upoważniona Komisja, która powinna w tej sprawie zasięgać opinii specjalnie powołanej
grupy ekspertów. Sformułowano także obowiązek przedstawienia Komisji obowiązujących
krajowych przepisów prawnych w dziedzinie bezpieczeństwa jądrowego i ochrony
radiologicznej przed wejściem Traktatu w życie (zatem dla krajów kandydujących - przed ich
przystąpieniem do Wspólnoty). Po przystąpieniu do Wspólnoty wszystkie późniejsze projekty
uregulowań prawnych w tej dziedzinie muszą być przedstawiane Komisji, która jest
zobowiązana do przekazania swoich uwag lub zaleceń odnoszących się do takich projektów w
terminie 3 miesięcy od ich otrzymania.
W rozdziale tym sformułowano ponadto obowiązek okresowego przekazywania przez
państwa członkowskie informacji do Komisji o poziomie radioaktywności w tych państwach.
Zawarto w nim także przepisy określające jej prawo do wydawania w nagłych przypadkach
odpowiedniej dyrektywy zobowiązującej dane państwo do podjęcia w określonym terminie
specjalnych działań w celu zapobiegnięcia naruszeniu podstawowych norm bezpieczeństwa.
Wprowadzono także prawo wstępu przedstawicieli Komisji do stacji lub placówek
monitorujących w państwach członkowskich poziom radioaktywności w powietrzu, wodzie i
glebie. Komisja może dokonywać w drodze inspekcji weryfikacji ich działania i skuteczności.
Traktat Euratom, jest obok innych traktatów stanowiących UE i tzw. traktatów rewizyjnych
jednym z elementów prawa pierwotnego UE. Oprócz Traktatów na prawo unijne w dziedzinie
atomowej składają się też przepisy stanowiące prawo wtórne (tzw. acquis communautaire ),
czyli rozporządzenia mające moc odpowiadającą ustawom i dyrektywy, których
postanowienia kraje członkowskie mają obowiązek wprowadzić do prawa narodowego, a
także decyzje mające moc obowiązującą w odniesieniu do określonych podmiotów lub
sytuacji.
W zakresie poruszanego w niniejszym programie promieniowania w środowisku największe
znaczenie posiada przyjęta w 1996 roku dyrektywa Rady nr 96/29/EURATOM, która zawiera
podstawowe normy bezpieczeństwa dotyczące ochrony zdrowia pracowników i innych osób
przed niebezpiecznym oddziaływaniem promieniowania jonizującego. Jednym z celów tej
dyrektywy jest zwiększenie stopnia harmonizacji odpowiednich przepisów między państwami
członkowskimi w warunkach powstałego, począwszy od 1993 roku, jednolitego rynku UE.
Komisja Europejska wydała szereg istotnych zaleceń dotyczących ochrony radiologicznej.
Wśród nich Istnieją także dwa zalecenia Komisji dotyczące radonu: nr 90/143/euratom z
1990 roku w sprawie ochrony ludności przed promieniowaniem wewnątrz pomieszczeń
spowodowanym obecnością radonu (200Bq/m3) oraz nr 2001/928/ euratom z 2001 roku w
sprawie ochrony ludności przed narażeniem pochodzącym od radonu znajdującego się w
wodzie pitnej. Ustalenie dopuszczalnej wartości stężenia radonu w wodzie wodociągowej
pozostawiono w gestii krajów członkowskich, przy czym rekomenduje się wartość 100Bq/l.
Jeżeli w wodzie pitnej stwierdzi się przekroczenie rekomendowanego stężenia radonu wody
takie należy objąć systematyczną kontrolą, a w razie konieczności poddać je procesowi
uzdatniania. Stężenie radonu w wodzie wodociągowej nie powinno przekraczać wartości
1000 Bq/l.
13.1.2 Aktualny stan prawa polskiego
Prace nad dostosowaniem przepisów z zakresu ochrony przed promieniowaniem do wymagań
Rady Unii Europejskiej rozpoczęto w Polsce, w Państwowej Agencji Atomistyki jeszcze w
drugiej połowie lat dziewięćdziesiątych. Zaowocowały one uchwaleniem w dniu 29 listopada
2000 roku ustawy Prawo atomowe (tekst jednolity ogłoszony w Dz.U. z 2004r. Nr 161, poz.
1689). Zakres tej ustawy obejmuje przede wszystkim działalność związana z pokojowym
wykorzystaniem energii atomowej, określenie organów właściwych w sprawach
bezpieczeństwa jądrowego i ochrony radiologicznej, zasady odpowiedzialności cywilnej za
szkody jądrowe, oraz – co jest najbardziej istotne z punktu widzenia ochrony środowiska –
zasady monitorowania skażeń promieniotwórczych. Prawo atomowe uwzględnia także
wymagania dotyczące pracy w warunkach wzmożonego przez człowieka promieniowania
naturalnego oraz postępowanie w przypadku zdarzeń radiacyjnych.
Obowiązek dokonywania oceny sytuacji radiacyjnej kraju nałożony jest na Prezesa
Państwowej Agencji Atomistyki. W tym celu zbierane są informacje ze stacji wczesnego
ostrzegania oraz placówek pomiarów skażeń promieniotwórczych. Jedna z takich placówek
znajduje się na terenie Jeleniej Góry, mianowicie Biuro Obsługi Roszczeń b. Pracowników
Zakładów Produkcji Rud Uranu. Prowadzi się tutaj między innymi systematyczne pomiary
dawek ekspozycyjnych promieniowania gamma, stężeń pierwiastków promieniotwórczych w
wodach i glebie (tak zwane alfa i beta- globalne), stężenia radonu w wodzie, w powietrzu
glebowym oraz w pomieszczeniach. Tylko ta ostatnia z mierzonych wielkości jest
normowana w polskich przepisach.
Dopuszczalne stężenie radonu w powietrzu w pomieszczeniach mieszkalnych określa
Zarządzenie Prezesa Państwowej Agencji Atomistyki z dnia 7 lipca 1995 roku w sprawie
dawek granicznych promieniowania jonizującego i wskaźników pochodnych określających
zagrożenie promieniowaniem jonizującym (M.P. z 1995r. Nr 35, poz. 419) Wynosi ono 400
Bq/m3, przy czym dla budynków wybudowanych po 1 stycznia 1998 roku normy te są
zaostrzone do 200 Bq/m3. Zarządzenie to implikuje konieczność wykonywania badań
mających na celu wyszukiwanie domów, w których dopuszczalny poziom radonu jest
przekroczony, jak również określenia metody pozwalającej na przewidywanie, czy dany teren
nadaje się do stawiania na nim domów mieszkalnych. Do pomiarów stężenia radonu w
pomieszczeniach mieszkalnych obligują także przepisy prawa budowlanego, a w
szczególności §313 ust 2 rozporządzenia Ministra Infrastruktury z dnia 12 kwietnia 2002r w
sprawie warunków technicznych, jakim powinny odpowiadać budynki i ich usytuowanie
(Dz.U. z 2002 r. Nr 75, poz. 690 z p. zm.).
W Polsce nie ustalono dotychczas wartości granicznej dla radonu w wodzie pitnej, dlatego
przy opracowywaniu wyników przyjmuje się umownie jako poziom referencyjny wartość 100
Bq/l – zalecane przez prawo unijne.
Pewne regulacje dotyczące promieniowania naturalnego wprowadza także rozporządzenie
Rady Ministrów z dnia 3 grudnia 2002 r. w sprawie wymagań dotyczących zawartości
naturalnych izotopów promieniotwórczych w surowcach i materiałach stosowanych w
budynkach przeznaczonych na pobyt ludzi i inwentarza żywego, a także w odpadach
przemysłowych stosowanych w budownictwie, oraz kontroli zawartości tych izotopów (Dz.U.
z 2002r. Nr 220, poz. 1850). W rozporządzeniu określono nowe wskaźniki aktywności: f1 –
który określa zawartość naturalnych izotopów promieniotwórczych, f2 – który określa
zawartość radu Ra-226 oraz wartości, których nie mogą przekraczać wartości wskaźników
aktywności f1 i f2. Ponadto przepis ten określa szczegółowe wymagania dotyczące kontroli
zawartości naturalnych izotopów promieniotwórczych w surowcach i materiałach
stosowanych w budynkach przeznaczonych na pobyt ludzi i inwentarza żywego, a także w
odpadach przemysłowych stosowanych w budownictwie, tj. wymagania odnośnie pobierania
próbek, przeprowadzania pomiarów i interpretacji wyników pomiarów.
Ponadto, Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 28 maja 2002 roku w sprawie dawek
granicznych promieniowania jonizującego [Dz.U. z 2002r. Nr. 111, poz. 969] określa dawkę
graniczną dla zamieszkałych lub przebywających w ogólnie dostępnym otoczeniu źródeł
promieniowania jonizującego, w tym również obiektu jądrowego oraz narażonych wskutek
skażeń promieniotwórczych środowiska. Wielkość ta wyrażona jako efektywny równoważnik
dawki w ciągu 12 miesięcy wynosi 1 mSv (miliSivert). Dawka graniczna nie obejmuje
napromieniowania pochodzenia kosmicznego oraz z naturalnych pierwiastków
promieniotwórczych zawartych w środowisku w jego naturalnym stanie lub występujących w
organizmach w warunkach fizjologicznych. W szczególności nie obejmują one narażenia
pochodzącego od radonu w budynkach mieszkalnych.
13.2 Charakterystyka i ocena stanu aktualnego
Warunki radiologiczne środowiska to przede wszystkim promieniowanie gamma, które
stanowi o wielkości narażenia ludności na działanie promieniowania zewnętrznego oraz
obecność radionuklidów w komponentach środowiska naturalnego powodujących skażenie
wewnętrzne organizmu drogą pokarmową i oddechową. Wartości mocy dawki
promieniowania gamma na terenie Polski mieszczą się w granicach od 17,7 do 97 nGy/h
(nanoGrey), wartość średnia wyznaczona dla obszaru Polski wynosi 45,4 nGy/h [35]. Moc
dawki promieniowania gamma na obszarze Kotliny Jeleniogórskiej [42] dochodzi do 86
nGy/h, a więc istotnie zawyża średnią krajową.
Przyczyną takiego stanu rzeczy jest występowanie naturalnych radionuklidów (głównie uran i
produkty jego rozpadu) w materiale skalnym, co powoduje podwyższone promieniowanie
naturalne podłoża. Według Jelińskiego [34] granit występujący w rejonie Jeleniej Góry
zawiera około 0,0012 do 0,0018% rudy uranowej. Związana jest ona głównie z czarnymi,
maficznymi minerałami, z których ten granit jest zbudowany.
Stężenie radu-226 w glebie na terenie Polski wynosi od 4,8 do 118 Bq/kg, przy czym właśnie
w okolicach Jeleniej Góry notowano górne wartości z tego przedziału [35]. Warto jest
odnotować, że wartość średnia stężenia radu w glebie obszaru Polski jest znacznie niższa od
średniej światowej, która wynosi 26 Bq/kg.
Podłoże granitowe przykryte jest wprawdzie dość grubą, ale łatwo przepuszczalną dla gazów
warstwą zwietrzeliny. Można się więc tu spodziewać podwyższonej emanacji radonu z gruntu
co stwarza ryzyko koncentrowania się tego promieniotwórczego gazu w pomieszczeniach
budynków mieszkalnych w stopniu stwarzającym zagrożenie dla zdrowia.
Radon jest gazem promieniotwórczym, powstałym w wyniku rozpadu atomów radu
(pochodnej uranu). Przenika do atmosfery i może gromadzić się w zamkniętych,
niewietrzonych dostatecznie pomieszczeniach, jako że jest znacznie cięższy od powietrza.
Radon rozpada się z czasem połowicznego rozpadu równym ok. 4 dni. Powstają wówczas
nowe, już nie gazowe pierwiastki promieniotwórcze (polon, bizmut, ołów), które osiadają na
unoszących się w powietrzu pyłkach. Mogą one dostawać się do naszych płuc, gdzie się
osadzają. Tu też następuje dalszy proces ich rozpadu, podczas którego emitowane są aktywne
biologicznie cząstki alfa. To właśnie one mogą powodować zaburzenia w tkance płucnej,
które niekiedy, po latach objawiają się w formie raka.
W I kwartale 2000 roku pracownicy jeleniogórskiego Biura Państwowej Agencji Atomistyki
(Biuro Obsługi Roszczeń byłych Pracowników Zakładów Produkcji Rud Uranu) wykonali
pomiary chwilowych stężeń radonu w powietrzu w pomieszczeniach przedszkoli
znajdujących się na terenie Jeleniej Góry [38]. Badania koncentracji radonu w
pomieszczeniach, zawierały się w granicach od 3 do 1210 Bq/m3. Najwyższe wartości
dotyczyły pomieszczeń w piwnicach, w których z reguły nie przebywają dzieci. W dwóch z
23 przebadanych przedszkoli stwierdzono przekroczenia wartości dopuszczalnej 400 Bq/m3.
Pomiary przeprowadzono w najbardziej niekorzystnym okresie roku, kiedy przewietrzanie
pomieszczeń bywa z reguły utrudnione.
Prowadzone w 1985 roku przez CELOR [42] badania stężeń radonu-222 w pomieszczeniach
mieszkalnych na terenie Jeleniej Góry również wykazały, że wartości tych stężeń zawierają
się w bardzo szerokich granicach, od kilku do tysiąca Bq/m3, przy czym największe wartości
stwierdzono w budynkach niepodpiwniczonych wykonanych z drewna. Można to
wytłumaczyć faktem, że przeważnie są to parterowe domki, gdzie w powietrzu pomieszczeń
mieszkalnych występują znaczne ilości radonu dyfundującego bezpośrednio z gleby.
Zaobserwowano również duże sezonowe zmiany stężenia radonu. Jesienią i zimą są one
znacznie większe niż latem, co spowodowane jest krótkotrwałym i nieczęstym otwieraniem
okien i wietrzeniem pomieszczeń.
Badania stężeń naturalnych radionuklidów w wodach podziemnych i powierzchniowych na
terenie Jeleniej Góry prowadzi m.in. Państwowa Agencja Atomistyki przez swoje Biuro
Obsługi Roszczeń b. Pracowników ZPR-1 w Jeleniej Górze. Wyniki pomiarów całkowitej
promieniotwórczej aktywności alfa i beta wody wykonywane w 2002 roku oraz stężenia
radonu z 2003/2004 roku podano w tabeli 15
Tabela 15. Wyniki pomiarów stężenia radionuklidów naturalnego pochodzenia w wodach
pobranych z ujęć publicznych na terenie Jeleniej Góry. [Źródło: PAA, Biuro Obsługi
Roszczeń b. Pracowników ZPR-1 w Jeleniej Górze].
l.p
Punkt poboru wody
Alfa globalne (luty2002r)
Beta globalne
(luty 2002r)
Stężenie radonu
grudzień 2003/ luty 2004
1
Ujęcie Grabarów
48,6 mBq/l
202,8 mBq/l
223,8 Bq/l
2
Ujęcie Ceglana
13,3 mBq/l
152,9 mBq/l
16,7 Bq/l
3
Ujęcie Podgórzan
55,2 mBq/l
193,6 mBq/l
0,6 Bq/l
4
Rzeka Bóbr-Wojanów
52,5 mBq/l
190,1 mBq/l
Zalecenia WHO
100 mBq/l
1000 mBq/l
100 Bq/l
Wody z ujęcia w Grabarowie monitorowane były także w okresie 1995 ÷ 2000r przez
Państwowy Zakład Higieny w Warszawie oraz Jeleniogórski Oddział Wojewódzkiej Stacji
Sanepid we Wrocławiu [40]. Wykazywały one stężenia radonu w granicach 176 ÷ 289 Bq/l
przed uzdatnieniem oraz od 177 ÷ 232 Bq/l po uzdatnieniu, przed wprowadzeniem do sieci
wodociągowej. Woda nasycała się radonem podczas infiltracji przez utwory zwietrzelinowe,
piaski i żwiry z dużą zawartością tego radioaktywnego gazu w powietrzu porowym. W
ramach prac badawczych wykonano także pomiary koncentracji radonu w wodzie pobranej w
mieszkaniach bezpośrednio z kranu. Wahały się one w granicach od 100 do 250 Bq/l, przy
wartości średniej 163 Bq/l.
Do interpretacji otrzymanych wyników pomiarów posłużono się zaleceniami Światowej
Organizacji Zdrowia (WHO) Guidelines for drinking- water quality, Geneva 1993 oraz
powołanym już wyżej zaleceniem komisji Europejskiej 2001/928/ euratom z 2001 roku w
sprawie ochrony ludności przed narażeniem pochodzącym od radonu znajdującego się w
wodzie pitnej. Jak wynika z porównania wartości zmierzonych z normami, wody z
jeleniogórskich ujęć nie powodują bezpośredniego zagrożenia dla zdrowia ludzkiego, ale z
uwagi na podwyższone stężenia naturalnych pierwiastków promieniotwórczych winny być
one poddane systematycznej kontroli. Wysokie stężenie radonu w wodzie można znacznie
obniżyć przez jej napowietrzanie w otwartych