Warszawa dnia 25.01.2016 r. Informacja na temat sporów

Warszawa dnia 25.01.2016 r.
Informacja na temat sporów zbiorowych
1. Uwagi ogólne.
Zasady i tryb prowadzenia i rozwiązywania sporów zbiorowych reguluje ustawa z dnia
23 maja 1991 r. o rozwiązywaniu sporów zbiorowych (tekst jednolity Dz. U. z 2015 r.
poz. 295 z późn. zm.) zwana dalej ustawą. Spory zbiorowe są prowadzone w celu
zaspokojenia interesów danej grupy pracowników lub też ogółu pracowników. Przedmiot
sporu zbiorowego pracy został określony w art. 1 ustawy. Zgodnie z tym przepisem spór
zbiorowy pracy może dotyczyć wyłącznie warunków pracy, płac lub świadczeń socjalnych
oraz praw i wolności związkowych pracowników lub innych grup, którym przysługuje prawo
zrzeszania się w związkach zawodowych.
W literaturze przedmiotu1 wskazuje się, że „warunki pracy” to wszelkie okoliczności,
które mają wpływ na kształtowanie sytuacji prawnej pracowników. Do warunków pracy
zalicza się następujące czynniki, zależne i niezależne od pracowników: środowisko pracy,
organizacja pracy, wyposażenie zakładu pracy, infrastruktura społeczna w zakładzie. „Płace”
to kwestie bezpośrednio lub pośrednio związane z zaspokojeniem potrzeb ekonomicznych
i socjalnych pracowników, w szczególności sprawy związane z kształtowaniem wysokości
wynagrodzeń za pracę i innych świadczeń majątkowych na rzecz pracowników (żądanie
zwiększenia wynagrodzeń za pracę), jak również sprawy dotyczące polityki płacowej,
tworzenia i podziału środków przeznaczonych na fundusz płac, podziału kompetencji
podmiotów uprawnionych do decydowania o podziale tych środków, ustalania struktur
wynagrodzeń za pracę. Przez „świadczenia socjalne” rozumie się instrumenty służące
zaspokojeniu ważnych potrzeb społecznych, bytowych i kulturalnych, takich jak: warunki
bytu, mieszkania, zatrudnienie, kształcenie, ochrona pracy, zabezpieczenie społeczne,
ochrona zdrowia, opieka społeczna, ochrona niepełnosprawnych, wykorzystanie czasu
wolnego. Obrona „praw i wolności związkowych” ma miejsce między innymi w sytuacjach,
w których pracownicy i inne osoby uprawnione do tworzenia związków zawodowych lub
zamierzające przystąpić do związków zawodowych doznają przeszkód w realizacji
przysługującego im uprawnienia.
1
Komentarz do ustawy o rozwiązywaniu sporów zbiorowych; Zbiorowe prawo pracy. Komentarz. Red. prof. dr
hab. Jerzy Wratny, red. dr Krzysztof Walczak. Rok wydania: 2009; Wydawnictwo: C.H. Beck.
1
Na mocy art. 4 ustawy, nie stanowią przedmiotu sporów zbiorowych pracy roszczenia
pracownicze,
spełnienia
których
pracownicy
mogą
dochodzić
w
indywidualnych
postępowaniach przed sądem pracy (np. brak wypłaty premii, do której pracownik nabył
prawo w pełnej wysokości na podstawie regulaminu premiowania).
Stronami sporu zbiorowego są związki zawodowe i pracodawca bądź organizacje
pracodawców (art. 2 ustawy). Pracodawcą w rozumieniu ustawy jest podmiot,
o którym mowa w art. 3 Kodeksu pracy tj. jednostka organizacyjna (również jeżeli nie
posiada osobowości prawnej) a także osoba fizyczna jeżeli zatrudnia ona pracowników.
W myśl przepisów ustawy, spory zbiorowe rozpatrywane są w drodze rokowań, mediacji
i postępowania arbitrażowego. Rokowanie, mediacja i postępowanie arbitrażowe stanowią
poszczególne etapy rozwiązywania sporów zbiorowych pracy. Strajk jest ostateczną próbą
rozwiązania sporu zbiorowego.
W zakładach pracy, w których działa więcej niż jedna organizacja związkowa, każdy
związek zawodowy jest uprawniony reprezentować w sporze zbiorowym interesy stanowiące
przedmiot tego sporu. Związki zawodowe mają również prawo zawrzeć porozumienie w celu
wystawienia wspólnej reprezentacji związkowej w sporze (art. 3 ustawy).
2. Wejście w spór zbiorowy z pracodawcą.
Spór zbiorowy istnieje od dnia wystąpienia przez organizację związkową
z określonymi żądaniami (dotyczącymi warunków pracy, płac lub świadczeń socjalnych oraz
praw i wolności związkowych pracowników lub innych grup, którym przysługuje prawo
zrzeszania się w związkach zawodowych), jeżeli pracodawca nie uwzględni wszystkich żądań
w terminie określonym w wystąpieniu, nie krótszym niż 3 dni. W wystąpieniu związki
zawodowe określają swoje żądania i postulaty. Istnieje również możliwość uprzedzenia
pracodawcy, że w przypadku nieuwzględnienia wysuniętych żądań zostanie ogłoszony strajk.
Dzień zapowiedzianego strajku nie może przypadać przed upływem 14 dni od dnia zgłoszenia
sporu (art. 7 ustawy).
3. Rokowania.
W
przypadku
nieuwzględnienia
wszystkich
żądań
w
terminie
określonym
w wystąpieniu związków zawodowych, pracodawca podejmuje rokowania w celu
polubownego rozwiązania sporu i powiadamia jednocześnie o powstaniu sporu właściwego
okręgowego inspektora pracy.
2
Rokowania kończą się podpisaniem porozumienia a w razie braku konsensusu stron
sporządzeniem protokołu rozbieżności ze wskazaniem stanowisk stron (art. 9 ustawy).
Zawarcie porozumienia wiąże obie strony.
W przypadku nieosiągnięcia porozumienia pomiędzy stronami następuje następny
etap: mediacja.
4. Mediacja.
W sytuacji, gdy rokowania nie doprowadzą do porozumienia, a związek zawodowy
nadal podtrzymuje zgłoszone żądania (wszystkie lub ich część), spór przechodzi na drugi etap
postępowania – mediację (art. 10 ustawy). W etapie postępowania mediacyjnego związek
zawodowy nie ma prawa występowania do pracodawcy z nowymi żądaniami (tj. innymi niż
te, które były przedmiotem rokowań).
Postępowanie mediacyjne prowadzone jest z udziałem mediatora ustalonego wspólnie
przez strony. Wybór stron powinien odbywać się na zasadzie porozumienia. Mediator jest
osobą, której zadaniem jest doprowadzenie do zbliżenia stanowiska stron sporu zbiorowego
w celu zawarcia porozumienia. Mediator ma również prawo przedstawić stronom sporu
zbiorowego własną propozycję zakończenia sporu zbiorowego.
Mediatorem może być osoba z listy ustalonej przez ministra właściwego do spraw
pracy w uzgodnieniu z organizacjami związkowymi oraz organizacjami pracodawców
reprezentatywnymi, w rozumieniu ustawy z dnia 24 lipca 2015 r. o Radzie Dialogu
Społecznego i innych instytucjach dialogu społecznego (Dz.U. poz.1240).
Jeżeli strony sporu zbiorowego nie porozumieją się w ciągu 5 dni w sprawie wyboru
mediatora, dalsze postępowanie jest prowadzone z udziałem mediatora wskazanego, na
wniosek jednej ze stron, przez ministra właściwego do spraw pracy z listy, o której mowa
wyżej. Warunki wynagradzania mediatorów określa rozporządzenie Ministra Gospodarki
i Pracy z dnia 8 grudnia 2004 r. w sprawie warunków wynagradzania mediatorów z listy
ustalonej przez ministra właściwego do spraw pracy (Dz. U. Nr 269, poz. 2673).
Wynagrodzenie należne mediatorowi oraz zwrot poniesionych kosztów przejazdu
i zakwaterowania określa umowa zawarta przez mediatora ze stronami sporu zbiorowego.
Zgodnie z art. 12 ustawy w związku z art. 7 ust. 2 ustawy postępowanie mediacyjne powinno
zakończyć się przed upływem 14 dni od dnia zgłoszenia sporu. Może ono być na wniosek
mediatora przedłużone w wyniku konieczności przeprowadzenia dodatkowych ustaleń
np. ekspertyzy w sprawie sytuacji ekonomiczno- finansowej zakładu pracy (art. 13 ustawy).
W myśl art. 12 ustawy jeżeli przebieg postępowania mediacyjnego uzasadnia ocenę, że nie
3
doprowadzi ono do rozwiązania sporu w wyżej wskazanym terminie, związek zawodowy,
który
wszczął
spór,
może
zorganizować
jednorazowo
i
na
czas
nie
dłuższy
niż 2 godziny strajk ostrzegawczy.
Postępowanie mediacyjne kończy się podpisaniem przez strony sporu zbiorowego
porozumienia, a w razie nieosiągnięcia porozumienia- sporządzeniem protokołu rozbieżności
ze wskazaniem stanowisk stron. Czynności tych dokonuje się przy udziale mediatora.
W przypadku nieosiągnięcia, porozumienia organizacji związkowej przysługują do
wyboru następujące uprawnienia
a) podjęcie akcji strajkowej (art. 15 ustawy);
b) jeżeli nie skorzysta ze strajku, podjęcie próby rozwiązania sporu zbiorowego przez
poddanie go rozstrzygnięciu kolegium arbitrażu społecznego ( art. 16 ustawy);
c) odstąpienie od sporu i zaniechanie dalszego postępowania w sprawie.
5. Arbitraż.
Szczegółowy tryb postępowania przed kolegium arbitrażu społecznego określa
rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 16 sierpnia 1991 r. w sprawie postępowania przed
Kolegium Arbitrażu Społecznego (Dz. U. Nr 73, poz. 324). Postępowanie przed kolegium
arbitrażu społecznego wszczyna się na wniosek związku zawodowego (strony prowadzącej
spór w interesie pracowników). Wniosek związku zawodowego powinien zawierać określenie
stron sporu zbiorowego, sprecyzowany przedmiot sporu zbiorowego oraz wskazanie osób
wyznaczonych przez związek zawodowy jako członkowie kolegium. W charakterze
załącznika do wniosku powinny być dołączone protokoły rozbieżności z rokowań
i z mediacji. Protokoły są dowodem, że spór był poddany wcześniejszym wymaganym przez
prawo etapom postępowania (rokowania i mediacja).
Spór
zakładowy
rozpoznaje
kolegium
arbitrażu
społecznego
przy
sądach
wojewódzkich (obecnie okręgowych), w których są utworzone sądy pracy i ubezpieczeń
społecznych - miejscowo właściwe dla siedziby zakładu pracy; spór wielozakładowy
rozpoznaje Kolegium Arbitrażu Społecznego przy Sądzie Najwyższym. Sporem zakładowym
jest spór, w którym z żądaniami występuje zbiorowość pracownicza zatrudniona w jednym
zakładzie pracy, spór ma charakter wielozakładowy, jeżeli żądania dotyczą interesów
pracowników zatrudnionych w więcej niż jednym zakładzie pracy.
Kolegia arbitrażu społecznego nie są organami stałymi, lecz powoływanymi dla
rozpoznania konkretnego sporu. Kolegia są organami rozjemczymi, nie mają charakteru
organu wymiaru sprawiedliwości. W skład kolegiów arbitrażu społecznego wchodzą jako
4
przewodniczący zawodowy sędzia, orzekający w sadzie pracy oraz członkowie wskazani
przez strony sporu zbiorowego (po trzech). Jeżeli nie dojdzie do porozumienia między
stronami sporu, to kolegium wydaje orzeczenie. Orzeczenie kolegium arbitrażu społecznego
zapada większością głosów. Orzeczenie to wiąże strony sporu, jeżeli żadna ze stron przed
poddaniem sporu rozstrzygnięciu kolegium nie postanowi inaczej składając stosowne
oświadczenie w tej sprawie. Każda ze stron sporu zbiorowego ponosi koszty postępowania
związane ze swym udziałem w sprawie, w tym wynagrodzenie i zwrot wydatków
poniesionych przez wskazanych członków kolegium w związku z wykonywaniem ich
czynności.
6. Strajk.
Strajk jest ostatecznym środkiem próby rozwiązania sporu zbiorowego i nie może
zostać ogłoszony bez uprzedniego wyczerpania możliwości rozwiązania sporu według zasad
określonych w art. 7 – 14 ustawy (zgłoszenie żądań, rokowania, mediacja). Strajk może być
zorganizowany bez zachowania procedur rokowań i mediacji tylko w sytuacji, gdy bezprawne
działanie pracodawcy uniemożliwiło przeprowadzenie tych procedur, a także w wypadku, gdy
pracodawca rozwiązał stosunek pracy z prowadzącym spór działaczem związkowym. Strajk
polega na zbiorowym powstrzymaniu się pracowników od wykonywania pracy w celu
rozwiązania sporu zbiorowego.
Na mocy art. 19 ustawy ustawodawca ograniczył zakres podmiotowy prawa do
strajku. Zgodnie z tym przepisem, niedopuszczalne jest zaprzestanie pracy w wyniku akcji
strajkowych na stanowiskach pracy, urządzeniach i instalacjach, na których zaniechanie pracy
zagraża życiu i zdrowiu ludzkiemu (np. w służbie zdrowia) lub bezpieczeństwu państwa.
Niedopuszczalne
jest
również
organizowanie
strajku
w
Agencji
Bezpieczeństwa
Wewnętrznego, Agencji Wywiadu, Służbie Kontrwywiadu Wojskowego, Służbie Wywiadu
Wojskowego, Centralnym Biurze Antykorupcyjnym, w jednostkach organizacyjnych Policji
i Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej, Służby Więziennej, Straży Granicznej, Służby
Celnej oraz jednostkach organizacyjnych ochrony przeciwpożarowej (art. 19 ust. 2 ustawy).
Artykuł 19 ust. 3 odbiera prawo do strajku pracownikom organów władzy, administracji
rządowej i samorządowej oraz wymiaru sprawiedliwości.
Strajk zakładowy ogłasza organizacja związkowa po uzyskaniu zgody większości
głosujących pracowników, jeżeli w głosowaniu wzięło udział co najmniej 50% pracowników
zakładu pracy. Strajk wykraczający poza jeden zakład pracy ogłasza organ związku wskazany
w Statucie, po uzyskaniu zgody większości głosujących pracowników w poszczególnych
5
zakładach pracy, które mają być objęte strajkiem, jeżeli w głosowaniu w każdym z tych
zakładów wzięło udział co najmniej 50% pracowników (art. 20 ustawy). Wobec braku
szczególnych unormowań w postanowieniach ustawy odnośnie przeprowadzenia głosowania,
organizatorzy strajku (związki zawodowe) decydują o sposobie i formie przeprowadzenia
głosowania tj. czy będzie jawne czy tajne, ustne czy pisemne. Głosowanie powinno być
przeprowadzone w sposób umożliwiający swobodne wyrażanie woli przez głosujących.
W myśl wyroku Sadu Najwyższego z dnia 7 lutego 2007 r. (sygn. akt I PK 209/06),
zorganizowanie i przeprowadzenie referendum strajkowego w sposób umożliwiający
swobodne wyrażenie woli przez głosujących pracowników jako istotny warunek legalności
strajku podlega kontroli sądowej (art. 20 ust. 1 i 3 ustawy z dnia 23.5.1991 r.
o rozwiązywaniu sporów zbiorowych ..).
Ogłoszenie strajku powinno nastąpić co najmniej 5 dni przed jego rozpoczęciem.
W czasie trwanie strajku, kierownik zakładu pracy nie może być ograniczony
w pełnieniu obowiązków i w wykonywaniu uprawnień w odniesieniu do pracowników
niebiorących udziału w strajku oraz w zakresie niezbędnym do zapewnienia ochrony mienia
zakładu i nieprzerwanej pracy tych urządzeń i instalacji, których unieruchomienie może
stanowić zagrożenie dla życia lub zdrowia ludzkiego lub przywrócenia normalnej działalności
zakładu pracy (chodzi np. o czasowe zatrudnianie innych osób w miejsce strajkujących
pracowników lub zastępowanie ich innymi osobami „łamistrajkami”). Na mocy art. 21 ust. 2
ustawy,
organizatorzy
strajku
(związki
zawodowe)
są
obowiązani
współdziałać
z kierownikiem zakładu pracy w zakresie niezbędnym do zapewnienia ochrony mienia
zakładu pracy i nieprzerwanej pracy obiektów, urządzeń i instalacji, o których mowa wyżej.
Pracownicy, którzy przystąpili do strajku zorganizowanego zgodnie z przepisami ustawy, są
zwolnieni z obowiązku wykonywania pracy, zachowują prawo do świadczeń z ubezpieczenia
społecznego i uprawnienia ze stosunku pracy z wyłączeniem prawa do wynagrodzenia za czas
nieświadczenia pracy (art. 23 ustawy, art. 80 Kodeksu pracy).
7. Akcje protestacyjne
Dodatkowo na mocy art. 25 ustawy, po wyczerpaniu trybu rokowań, związki
zawodowe uprawnione są do stosowania, w obronie praw i interesów stanowiących przedmiot
sporu, innych niż strajk form akcji protestacyjnych. Ustawa o rozwiązywaniu sporów
zbiorowych nie określa katalogu ani sposobu prowadzenia akcji protestacyjnych, wprowadza
jedynie pewne rygory bezpieczeństwa zrozumiałe ze względu na interes publiczny. W myśl
6
art. 25 ustawy akcja protestacyjna nie może zagrażać życiu lub zdrowiu ludzkiemu, nie może
polegać na przerywaniu pracy i powinna przebiegać w ramach obowiązującego porządku
prawnego. Z prawa do organizowania innych niż strajk akcji protestacyjnych mogą korzystać
także pracownicy, którzy są pozbawieni prawa do strajku na mocy art. 19 ustawy. Akcje
protestacyjne zazwyczaj są organizowane poza terenem zakładu pracy. Przykładowymi
formami akcji protestacyjnej są: pikiety, wiece, przemarsze, demonstracje organizowane
w trybie ustawy z 24 lipca 2015 r. Prawo o zgromadzeniach (Dz.U. z 2015 r. poz. 1485).
Innymi przyjętymi w praktyce formami akcji protestacyjnymi są: wywieszanie plakatów
(w
miejscach
za
zgodą
zarządcy
terenu),
rozdawanie
ulotek,
występowanie
w mediach (prasie, telewizji, radiu) w celu przedstawienia swojego stanowiska / protestu
wobec działania pracodawcy.
Za szkody wyrządzone strajkiem lub inną akcją protestacyjną zorganizowaną wbrew
przepisom ustawy, związek zawodowy jako organizator ponosi odpowiedzialność na
zasadach określonych w Kodeksie cywilnym (zgodnie z art. 415 Kc) tj. ponosi
odpowiedzialność zarówno za rzeczywistą stratę, rzeczywisty uszczerbek majątkowy
(damnum emergens) jak i za nieosiągnięte korzyści; tj. korzyści, jakich spodziewał się
podmiot prawa, ale których nie osiągnął z uwagi na to, że ktoś nie wykonał swojego
zobowiązania i przez to wyrządził mu szkodę uniemożliwiającą osiągnięcie tych korzyści
(lucrum cessans).
Załączniki:
1. ustawa z dnia 23 maja 1991 r. o rozwiązywaniu sporów zbiorowych (tekst jednolity Dz. U. z 2015 r.
poz. 295 z późn. zm.);
2. rozporządzenie Ministra Gospodarki i Pracy z dnia 8 grudnia 2004 r. w sprawie warunków
wynagradzania mediatorów z listy ustalonej przez ministra właściwego do spraw pracy (Dz. U. Nr 269,
poz. 2673);
3. rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 16 sierpnia 1991 r. w sprawie postępowania przed Kolegium
Arbitrażu Społecznego (Dz. U. Nr 73, poz. 324);
4. ustawy z 24 lipca 2015 r. Prawo o zgromadzeniach (Dz.U. z 2015 r. poz. 1485).
7