Sprawozdanie - rok 2012 - Muzeum i Instytut Zoologii PAN

Sprawozdanie - rok 2012 - Muzeum i Instytut Zoologii PAN

Sprawozdanie z działalności statutowej Fundacji Natura optima dux za rok 2012
I. Działalność wydawnicza.
Acta Chiropterologica, tom 14
Jest to jedyne czasopismo w całości poświęcone nietoperzom, które znajduje się na
tzw. liście filadelfijskiej. Powstało w 1999 r., a już w 2001 r. zostało włączone do bazy
Institute for Scientific Information w
SciSearch
(Science
Citation
Filadelfii. Czasopismo indeksowane m. in. w:
Index-Expanded),
ISI
Alerting
Services,
Contents/Agriculture, Biology and Environmental Sciences, Entomological
Current
Abstracts i
Zoological Record.
Impact factor (IF) za 2006 - 0.945, za 2007 - 0.857, za 2008 - 0,825; za 2009 - 1 , za
2010 - 1,012, za 2011 – 1,116 (miejsce 69 na 146 w dziale Zoologia). Wersja elektroniczna
dostępna jest poprzez www.ingentaconnect.com, oraz www.bioone.org.
W tomie 14, o objętości 514 stron (najwięcej w historii czasopisma), opublikowano 46
oryginalnych prac oraz 4 recenzje książek poświęconych nietoperzom. Spośród 161 autorów
tylko 7 jest zatrudnionych w polskich placówkach.
Tematyka zamieszczonych artykułów ma bardzo szeroki zakres i dotyczy niemal
wszystkich dziedzin związanych z nietoperzami, m.in. opisu subfosylnych znalezisk
nietoperzy na Kubie (ORIHUELA, J., and A. TEJEDOR. Peter’s ghost-faced bat Mormoops
megalophylla (Chiroptera: Mormoopidae) from a pre-Columbian archeological deposit in
Cuba), opisów morfologii w powiązaniu z echolokacją i dietą (ZHU, G., A. CHMURA, and
L. ZHANG. Morphology, echolocation calls and diet of Scotophilus kuhlii (Chiroptera:
Vespertilionidae) on Hainan Island, south China); stopnia zapasożycenia (ENCARNACAO, J.
A., D. BAULECHNER, and N. I. BECKER. Seasonal variations of wing mite infestations in
male Daubenton’s bats (Myotis daubentonii) in comparison to female and juvenile bats);
zależności genetycznych (na poziomie gatunku – np. KRUSKOP, S. V., A. V. BORISENKO,
N. V. IVANOVA, B. K. LIM, and J. L. EGER. Genetic diversity of northeastern Palaearctic
bats as revealed by DNA barcodes; czy też populacji, np. SUN, Y. H., C. MONAGIN, X. S.
LIU, and J. P. CHEN. A test for sex-biased dispersal in Cynopterus sphinx: inferences from
microsatellite markers and mitochondrial DNA); po behawior związany z tworzeniem
zimowych skupis (BORATYŃSKI, J. S., M. RUSIŃSKI, T. KOKUREWICZ, A. BERE
SZYŃSKI, and M. S. WOJCIECHOWSKI. Clustering behavior in wintering greater mouseeared bats Myotis myotis — the effect of micro-environmental conditions), prace dotyczące
1
rozwoju post-natalnego (np. JIN, L., L. BO, K. SUN, Y. LIU, J. PAN HO, and J. FENG.
Postnatal growth and age estimation in Marshall’s horseshoe bat, Rhinolophus marshalli), i
wiele innych.
Opublikowano również jedną pracę opisującą nowe dla nauki gatunki nietoperzy:
chodzi o dwa gatunki z rodzaju Murina ( FRANCIS, C. M., and J. L. EGER. A review of
tube-nosed bats (Murina) from Laos with a description of two new species). Warto
zaznaczyc, że nowe gatunki ssaków opisuje się stosunkowo rzadko i prace te są relatywnie
często cytowane.
W skład redakcji wchodzili: redaktor naczelny: Wiesław Bogdanowicz (Warszawa,
Polska), zastępcy redaktora naczelnego: Ronald A. Van Den Bussche (Stillwater, USA), Peter
Larsen (Durham, USA), Sébastien Puechmaille (Dublin, Ireland & Seewiesen, Germany),
sekretarz
redakcji
Renata
Bryk-Kabała
(Warszawa,
Polska),
członkowie
zespołu
redakcyjnego: Rick A. Adams (Greeley, USA), Joaquin Arroyo-Cabrales (Mexico City,
Mexico), Robert J. Baker (Lubbock, USA), Paul J. J. Bates (Sevenoaks, Great Britain), Bernal
Rodríguez-Herrera (Sarapiquí, Costa Rica), R. Mark Brigham (Regina, Canada), Jakob Fahr
(Braunschweig, Germany), M. Brock Fenton (London, Canada), William L. Gannon
(Albuquerque, USA), Ivan Horáček (Praha, The Czech Republic), David S. Jacobs (Cape
Town, South Africa), Gareth Jones (Bristol, Great Britain), Sergiey V. Kruskop (Moskva,
Russia), Thomas H. Kunz (Boston, USA), Brad Law (Beecroft, Australia), Lindy Lumsden
(Heidelberg, Australia), Ganapathy Marimuthu (Madurai, India), Gary F. McCracken
(Knoxville, USA), Rodrigo A. Medellín ((Mexico City, Mexico), Robert D. Owen (Asunción,
Paraguay), Jorge M. Palmeirim (Lisboa, Portugal), Stuart Parsons (Auckland, New Zealand),
Paul A. Racey (Exeter, Great Britain), Danilo Russo (Napoli, Italy), Björn M. Siemers
(Seewiesen, Germany), Nancy B. Simmons (New York, USA), Peter J. Taylor (Thohoyandou,
South Africa), Emma Teeling (Dublin, Ireland).
Acta Ornithologica, tom 47
W 2012 roku w piśmie Acta Ornithologica publikowano artykuły dotyczące szeroko
pojętej ekologii ptaków. W tomie 47 opublikowano 23 prace (w tym 3 krótkie doniesienia).
Tematyka prac była bardzo zróżnicowana i obejmowała m.in. różnorodne aspekty biologii
lęgów, wielkość areałów, skład pokarmu i czynniki wpływające na rozmieszczenie gatunków.
Wśród autorów dominowali badacze z zagranicy (16 prac – ok. 70%). Do redakcji
nadchodziły prace z całego świata (autorzy z Europy, Azji, Ameryki Południowej, Ameryki
Północnej i Australii). W trakcie prac redakcyjnych w 2012 odrzucono definitywnie 50 prac,
2
a autorom kilkunastu kolejnych pozwolono złożyć prace ponownie po znacznych zmianach
sugerowanych przez recenzentów. Tak więc znacznie ponad 70% maszynopisów
rozważanych w tym okresie do druku zostało odrzuconych. Tak wysoki udział prac
odrzucanych utrzymuje się od 2009 r. (2009 – ok. 71% i w 2010 – ok. 74%, 2011 – ok. 75%).
Podobnie jak w poprzednich latach podjęto decyzję, że do zewnętrznej recenzji
kierowane są tylko prace najlepsze. Ma to na celu zarówno zaoszczędzenie czasu recenzentów
jak i wyrabianie w nich (potencjalnych czytelnikach i autorach) pozytywnego odbioru AO.
Jest to także z korzyścią dla autorów, którzy nie czekają na negatywną recenzje przez 2–3
miesiące, tylko od razu mogą kierować maszynopis do innego czasopisma. Niestety powoduje
to zwiększony nakład pracy redakcji – wszystkie prace są czytane i omawiane przez członków
redakcji. W przypadku 35 prac z 50 definitywnie odrzuconych decyzję podjęto od razu bez
wysyłania do maszynopisu do recenzji zewnętrznej.
Recenzentami w roku 2011 oprócz członków Rady Redakcyjnej było 47
ornitologów z kraju i zagranicy.
W 2012 roku Redakcja pracowała w składzie Tomasz Mazgajski (Redaktor
Naczelny), Przemysław Chylarecki, Anna Dubiec, Michał Żmihorski. W skład Rady
Redakcyjnej wchodzili: Jerzy Bańbura, Andrzej Elżanowski, Frederic Jiguet, Marcel M.
Lambrechts, John Marzluff, Grzegorz Neubauer, Tomasz Osiejuk, Gilberto Pasinelli, Peter
Senn, Piotr Skórka, Timothy Sparks, Piotr Tryjanowski, Karel Weidinger i Tomasz
Wesołowski.
Czasopismo indeksowane jest przez filadelfijski Instytut Informacji Naukowej
(obecnie Thompson Scientific), IF za 2011 – 1,229. (miejsce 6 na 21 czasopism w dziale
Ornitologia, poprzedni IF za 2010 wyniósł 0.889, zaś za 2009 – 1.018). Prognozowany IF za
2012 (na podstawie cytacji w ISI Web of Science) – powinien wynosić także powyżej 1.2.
Wersja elektroniczna czasopisma dostępna poprzez serwisy Ingenta oraz BioOne.
Annales Zoologici, tom 62
W 2012 roku, w piśmie Annales Zoologici opublikowane zostały, zgodnie z profilem
czasopisma prace z zakresu systematyki zoologicznej.
Były to zarówno wyodrębnione opisy nowych taksonów, jak i obszerne rewizje
systematyczne, a także publikacje obejmujące zagadnienia wyższej taksonomii i filogenetyki.
W sumie, w tomie 62, opisano 77 nowych taksonów szczebla gatunkowego i rodzajowego.
Najważniejszym osiągnięciem rocznika była monografia (trzeci zeszyt, 203 strony)
przedstawiająca checklist lądowych roztoczy, należących do trzech nadrodzin z podrzędu
3
Prostigmata (w rzędzie Acari) – „An annotated checklist of terrestrial Parasitengona
(Actinotrichida: Prostigmata) of the Word, excluding Trombiculidae and Walchiidae”
autorstwa uznanych w świecie akarologów (J. Mąkol, A. Wohltmann). Lista obejmuje 1784
gatunki wraz z historią nomenklatury każdego gatunku oraz danymi o ich geograficznym
rozsiedleniu.
Ukazały się również opracowania zawierające wyniki badań porównawczych
morfologii i anatomii (obejmujące formy młodociane i dorosłe oraz przedstawiające analizę
cech przydatnych do badań systematycznych uzyskanych na podstawie obserwacji biologii
(fazy rozwojowe, dane środowiskowe, dane genetyczne, DNA, etc.).
Prace obejmowały problemy systematyki bezkręgowców, głównie owadów oraz
roztoczy i pająków, żyjących zarówno współcześnie jak i kopalnych (zachowanych w postaci
inkluzji bursztynowych oraz odcisków skalnych).
W tomie 62, o objętości 807 stron (4 zeszyty), opublikowano 43 prace. Maszynopisy
opracowywało 93 autorów, w tym 70 autorów zagranicznych. Z redakcją współpracowało 64
recenzentów. Nie przyjęto to druku 27 maszynopisów.
W skład redakcji wchodzili: Dariusz Iwan (Redaktor Naczelny), Wioletta
Tomaszewska (z-ca Redaktora Naczelnego), Marcin Kamiński, Karol Szawaryn. Członkowie
Redakcji oraz Międzynarodowej Rady Redakcyjnej (21 osób), otrzymali po jednym
egzemplarzu każdego zeszytu, tomu 62 Annales Zoologici. Ponadto, rozesłano egzemplarze
obowiązkowe (17 sztuk każdego zeszytu) do polskich bibliotek oraz do następujących
instytucji: Thomson Reuters, Institute of Scientific Information, Zoological Rekord, Elsevier
Bibliographic Databases, All-Russian of Scientific and Technical Information VINITI.
Formę elektroniczną opublikowanych prac (PDF) wysłano do autorów oraz
umieszczono na stronie internetowej MIIZ PAN, Ingenta oraz BioOne.
Czasopismo indeksowane jest w: SciSearch (Science Citation Index-Expanded), ISI
Alerting Services, Current Contents/ Agriculture, Biology and Environmental Sciences,
Entomological Abstracts oraz Zoological Record.
IF za 2005 – 0.412; IF za 2006 – 0.362; IF za 2007 – 0.272; IF za 2008 – 0.397; IF za
2009 – 0.542; IF za 2010 – 0.520; IF za 2011 – 0.482.
Wersja elektroniczna czasopisma dostępna jest poprzez: www.ingentaconnect.com
oraz www.bioone.org
4
Fauna Mundi, tom 5
Niedbała W. 2012. Ptyctimous mites (Acari, Oribatida) of the Palaearctic Region.
Distribution. Fauna Mundi, Vol. 5, Natura optima dux Foundation, Warszawa, 348 pp.
Jest to 5 tom serii monografii systematycznych „Fauna Mundi”. Publikacja zawiera
dane na temat rozmieszczenia roztoczy z grupy Oribatida zamieszkujących Region
Palearktyczny. Niniejsza książka tworzy dwutomową całość z poprzednim tomem
poświęconym rewizji systematycznej omawianej grupy zwierząt „ptyctiomous mites”. Dane
zoogeograficzne dotyczą 298 gatunków i podgatunków mechowców znanych z Palearktyki i
opierają się na blisko 1600 lokalizacjach uporządkowanych według krain zoogeograficznych i
nazw państw. Książka składa się z 8 rozdziałów (348 stron), które zawierają główne wyniki
ponad 20-letnich badań autora oraz wykazy lokalizacji, literatury oraz indeksy nazw
łacińskich i chorotypów. Rozdział zasadniczy zbudowany jest tak, że dane przeszukuje się
dane według pozycji systematycznej taksonów oraz alfabetycznie nazwy gatunków, natomiast
rozdział pomocniczy skonstruowany jest tak, że można odnaleźć dane o rozmieszczeniu
danego gatunku stosując przeszukiwanie krain zoogeograficznych i nazw państw. Wysoki
stopień wiarygodności zaprezentowanych danych wynika z ich oryginalności i pełnej
weryfikacji dokonanej przez autora, który jest jednym z najlepszych specjalistów na świecie
badających mechowce.
Fauna Poloniae, tom 4
Czechowski W., Radchenko A., Czechowska W., Vepsäläinen K. 2012. The ants of
Poland with reference to the myrmecofauna of Europe. Fauna Poloniae Vol. 4, Natura
optima dux Foundation, Warszawa, 496 pp.
Książka jest nową – zaktualizowaną, poprawioną i rozszerzoną – wersją monografii
„The ants (Hymenoptera, Formicidae) of Poland” (Czechowski i in. 2002), przedstawiającą
myrmekofaunę krajową w nawiązaniu do myrmekofauny europejskiej. Opracowanie składa
się z czterech głównych części. Część pierwszą tworzy pełna lista taksonów mrówek
(podrodzin, rodzajów, gatunków) znanych z Europy, podana zgodnie ze stanem układu
taksonomicznego z dn. 31 grudnia 2010 r . Wykaz obejmuje 613 opisanych gatunków z 57
rodzajów
i
dziewięciu
podrodzin,
a
dopełnia
go
10
„kryptogatunków”
–
już
identyfikowanych, ale jeszcze formalnie nie opisanych. Część drugą stanowi katalog mrówek
5
Polski – taksonomiczny przegląd 103 gatunków z 25 rodzajów i czterech podrodzin, jakie
zostały wiarygodnie wykazane z obszaru Polski, poczynając od zarania krajowej
myrmekofaunistyki (tj. drugiej połowy XVIII w.) do końca 2010 r. Dla każdego gatunku
podana jest synonimika nazw używanych w krajowym piśmiennictwie, informacja o
występowaniu w świecie (ilustrowana mapą zasięgu w Palearktyce), informacja o
występowaniu w poszczególnych regionach geograficznych Polski (ilustrowana mapą
rozmieszczenia w kraju) wraz z wykazem źródeł literaturowych oraz podstawowe dane o
biologii. Część trzecia zawiera charakterystykę polskiej myrmekofauny pod względem składu
i bogactwa gatunkowego oraz jej profilu zoogeograficznego i ekologicznego. Część czwarta
to oryginalne klucze do oznaczania, ilustrowane zdjęciami skaningowymi, opracowane (tam,
gdzie to możliwe) osobno dla robotnic, królowych i samców. Klucze do podrodzin i rodzajów
obejmują wszystkie europejskie taksony tych szczebli, a klucze do gatunków – wszystkie
znane gatunki krajowe oraz dodatkowo te gatunki, których znalezienie (pojawienie się) w
Polsce uznano za możliwe. Części merytoryczne poprzedzają rozdziały wstępne,
przedstawiające główne kierunki badań nad mrówkami na przestrzeni dziejów oraz
nakreślające historię i teraźniejszość myrmekologii w Polsce.
Fauna Poloniae, tom 5
Popiołek M. 2012. The structure and distribution of parasite assemblages of roach
(Rutilus rutilus L.) along the Odra River against the background of environmental factors.
Fauna Poloniae Vol. 5, Natura optima dux Foundation, Warszawa, 348 pp.
Książka zawiera 10 rozdziałów (296 stron), w których przedstawione są metody
badawcze, wyniki, dyskusja oraz wykaz literatury i indeks nazw taksonomicznych.
Jest to monografia naukowa przedstawiająca wielokierunkowy wpływ czynników
środowiskowych (naturalnych i antropogennych) na rozmieszczenie oraz strukturę zgrupowań
pasożytów płoci (Rutilus rutilus L.) wzdłuż biegu Odry. Autor opisuje na podstawie
wieloletnich badań wpływ czynników środowiskowych (naturalnych i antropogenicznych) na
badane zespoły pasożytów oraz ofiary. Odpowiednio dobrane metody statystyczne pozwalają
na
dokonanie
analiz
wybranych
czynników
(parametry
fizyko-chemiczne
wody,
występowanie zabudowy hydrotechnicznej, refugiów ptactwa i stawów rybnych).
Na siedmiu stanowiskach zlokalizowanych wzdłuż całego, mierzącego 854 km, biegu
Odry odłowiono łącznie 451 płoci, które poddano pełnym sekcjom parazytologicznym.
6
W wyniku badań wyizolowano i zidentyfikowano łącznie 68 taksonów pasożytów
należących do dziewięciu zgrupowań o charakterze systematycznym: Monogenea,
Aspidogastrea, Digenea, Cestoda, Nematoda, Acanthocephala, Hirudinea, Crustacea oraz
Bivalvia.
Pasożyty przyporządkowano
ekologicznym:
zgrupowanie
również
endopasożytów,
do
11
zgrupowań
ektopasożytów,
o
charakterze
pasożytów
jelitowych,
pasożytów holoksenicznych, heteroksenicznych, generalistów, specjalistów oraz pasożytów
transmitowanych za pośrednictwem mięczaków, skorupiaków, skąposzczetów i owadów.
Bogactwo gatunkowe zgrupowania wszystkich pasożytów płoci okazało się relatywnie duże,
podobnie jak ogólna prewalencja (98.67%), średnia intensywność zarażenia (73.94) oraz
abundancja (72.95). Spośród odnotowanych w Odrze pasożytów płoci, najliczniejszymi
grupami okazały się Digenea (27 taksonów) oraz Monogenea (21). Wśród Digenea
zdecydowanie przeważały metacerkarie (20), a płoć okazała się ważnym żywicielem
pośrednim dla pasożytów ptaków.
Monografia zawiera wyniki badań naukowych z zakresu ekologii pasożytnictwa, które
mogą być przełożone na procedury bezpośrednio wykorzystane w praktyce.
Coleoptera Poloniae
Iwan D., Kubisz D., Tykarski P. 2012. Coleoptera Poloniae: Tenebrionoidea
(Tenebrionidae, Boridae). Critical checklist, distribution in Poland and meta-analysis.
University od Warsaw – Faculty of Biology, Natura optima dux Foundation, Warszawa, 480
pp.
Książka zawiera podsumowanie dotyczące występowania w Polsce chrząszczy
należących do dwóch rodzin: Tenebrionidae i Boridae. Potwierdzona została obecność
jednego gatunku należącego do Boridae oraz 73 gatunków należących do Tenebrionidae, 28
gatunków uznano za błędnie wykazane lub wymagające potwierdzenia. Zamieszczono
zweryfikowane dane nomenklatoryczne dotyczące wszystkich omawianych taksonów. Dane
dotyczące rozmieszczenia zostały opracowane na podstawie własnych badań oraz danych
literaturowych, wraz z lokalizacjami podano koordynaty UTM (10 x 10 km) i mapy
występowania. Dokonano metaanalizy umożliwiającej
przedstawienie syntetycznych
wyników dotyczących intensywności badań faunistycznych oraz występowania gatunków w
poszczególnych częściach Polski z uwzględnieniem czynnika czasu. Publikacja stanowi
podstawę uruchomienia bazy danych o chrząszczach występujących w Polsce – Coleoptera
Poloniae.
7
II. Działalność na rzecz Muzeum i Instytut Zoologii PAN – biblioteka.
„Konserwacja starodruków z Narodowego Zasobu Bibliotecznego”.
W 2012 roku Fundacja dzięki wsparciu Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa
Narodowego podjęła się projektu mającego na celu zabezpieczenie i ochronę najcenniejszych
zabytków piśmienniczych wchodzących w skład Narodowego Zasobu Bibliotecznego i
zdeponowanych w Muzeum i Instytucie Zoologii PAN w Warszawie. Wyniki prac
konserwatorskich oraz same starodruki w formie zdygitalizowanej dostępne są na stronie
internetowej MIZ: http://starodruki.miiz.waw.pl/pl
Projekt
„Konserwacja
starodruków
z
Narodowego
Zasobu
Bibliotecznego“
realizowany w ramach programu Dziedzictwo kulturowe – Priorytet 2 – Wspieranie działań
muzealnych miał na celu zabezpieczenie i ochronę najcenniejszych zabytków piśmienniczych
pochodzących częściowo ze zbiorów Gabinetu Zoologicznego Królewskiego Uniwersytetu
Warszawskiego, która jako jedna z nielicznych ocalała po wojnie. Kolekcja zaliczona jest do
najcenniejszych polskich księgozbiorów wchodzących w skład Narodowego Zasobu
Bibliotecznego. Początek kolekcji stanowiły zbiory barona Sylwiusza Minckwitza, później
mecenat nad Gabinetem roztoczyła rodzina Branickich, tworząc prywatne Muzeum, dzięki
czemu uchronili zbiory przed wywozem w głąb Rosji. Wiele dzieł znajdujących się w tej
kolekcji może się poszczycić wspaniałą szatą graficzną, bogatym zdobnictwem i piękną
oprawą. Są to druki głównie w języku staropolskim, łacińskim, niemieckim, francuskim. Na
oprawach można nierzadko znaleźć superekslibrisy, czyli znaki własnościowe wytłoczone na
okładzinach. W grupie ksiąg przeznaczonych do renowacji są wydawnictwa uznawane za
klasykę polskiej literatury przyrodniczej, traktujące m. in. o roślinach, zwierzętach, anatomii,
hippice. Dzieła księdza Krzysztofa Kluka m. in. „Zoologia czyli zwięrzetopismo dla Szkól
Narodowych" z roku 1789 uznawane jest za pierwszy podręcznik szkolny do zoologii
„Dykcyonarz Roślinny”, w którym opisał 1.536 gatunków roślin krajowych i zagranicznych,
ułożonych w alfabetycznym porządku nazw łacińskich i polskich oraz czterotomowe dzieło
pt. „Zwierząt domowych i dzikich, osobliwie kraiowych, potrzebnych i pożytecznych,
domowych, chowanie, rozmnożenie, chorób leczenie, dzikich łowienie, oswoienie, zażycie,
szkodliwych zaś wygubienie”, które ukazało się w latach 1779-1780, stanowiło pierwszą
syntezę fauny krajowej i pełniło przez długi czas funkcję podręcznika w tym zakresie. Na
szczególna uwagę zasługuje również, bogato ilustrowana księga o roślinach użytkowych
jednego z najwybitniejszych polskich zielnikarzy Szymona Syreńskiego pt. „Zielnik
8
herbarzem z języka łacińskiego zowią […]” z 1613 r. uznawana za klasyczne dzieło
botaniczne polskiego renesansu. Wśród poloników znajduje się również pierwsza polska
praca z zakresu biologii opisowej ssaków czyli Historia naturalis curiosa Regni Poloniae
Gabriela Rzączyńskiego wydana w 1721 r. Wśród obcojęzycznych druków, warte
odnotowania jest bogato ilustrowane dzieło Conrada Gesnera Historia animalum (Historia
zwierząt) z 1558 r. uchodzące za najbardziej znaczące dzieło z zakresu zoologii jakie
kiedykolwiek przedtem zostało stworzone, przez ponad 200 lat stanowiło podstawowe źródło
wiedzy na temat świata zwierząt. Wśród zgromadzonych w kolekcji książek są dzieła o
charakterze podręczników, popularnych poradników, a także wielkich syntez właściwych
nauce danego okresu. Uzyskane wsparcie finansowe przeznaczone zostało na najbardziej
kosztowne przedsięwzięcie czyli konserwację i renowacje unikatowych druków, co
zabezpieczyło je przed dalszym niszczeniem. Pełnej konserwacji poddanych zostało 27
obiektów, które dotychczas nie były udostępniane ze względu na zły stan zachowania.
Wytypowane pozycje wymagały przeprowadzenia pełnego zakresu prac konserwatorskich,
która poprawiła ich estetykę oraz przywróciła im czytelność. Obiekty miały przede wszystkim
uszkodzone oprawy, wiele starodruków posiada ubytki wynikające ze złych warunków
przechowywania, nieodpowiedniej temperatury, a w szczególności na skutek zawilgocenia
lub zalania. Na kartach widoczna była destrukcja pod wpływem mikroorganizmów oraz
różnego rodzaju przebarwienia.
Utrwalenie dzieł w formie cyfrowej umożliwiło zdalny i nieograniczony dostęp do
zbiorów, co znacznie poszerzyło krąg odbiorów również o osoby niepracujące w ośrodkach
naukowych i instytucjach kultury. Zeskanowane prace poddane zostały OCR-owaniu i
obróbce graficznej. Dodatkowo zostały zmikrofilmowane, a ich kopie cyfrowe podlegają
archiwizacji w Archiwum Konsorcjum Repozytorium Cyfrowe Instytutów Naukowych
(RCIN). Wszystkie pozycje umieszczone zostały na specjalnie przygotowanej do tego stronie
internetowej Fundacji Natura optima dux oraz Muzeum i Instytut Zoologii PAN. Strona z
interfejsem polskim, angielskim, niemieckim oraz francuskim informuje o celach projektu,
szczegółach konserwacji, a sami zainteresowani mają nieograniczony dostęp do wersji
cyfrowej dokumentu w formacie DjVu i PDF.
Profesjonalne kadry biblioteczne
przygotowały opisy bibliograficznie wszystkich druków, które zostały umieszczone na stronie
Narodowego Uniwersalnego Katalogu Centralnego NUKAT. Dane tam zamieszczone
zawierają właściwą pisownię nazwiska autora dokumentu, pełny tytuł, a także hasła
ujednolicone dla nakładców, drukarzy oraz innych osób odpowiedzialnych za wydanie
książki. Dodatkowo pliki w formie cyfrowej umieszczone zostały na stronach Repozytorium
9
Cyfrowego Instytutów Naukowy. Zasoby Repozytorium są przeszukiwalne przez Federacje
Bibliotek Cyfrowych, czyli polskiego agregatora metadanych dla Europeany co znacznie
przyczyni się do popularyzacji tych cennych obiektów.
III. Działalność na rzecz Muzeum i Instytut Zoologii PAN – kolekcje zoologiczne.
1. „Informatyczny system zarządzania kolekcjami zoologicznymi Muzeum i Instytutu
Zoologii PAN” - zadanie finansowane ze środków na działalność upowszechniającą naukę.
Termin realizacji zadania i miejsce: 30.03.2011 - 31.12.2012, Muzeum i Instytut Zoologii
PAN, Warszawa.
Zgodnie z założeniami projektu w 2012 zrealizowano następujące zadania:
A. rozszerzenie systemu poprzez rozbudowę systemu lokalnego opartego o platformę
„Specify”:
- zainstalowano oprogramowanie na trzech stanowiskach, tj. u administratora baz danych
oraz u kustoszy kolekcji entomologicznych i suchych (wypchane ssaki i ptaki, etc.);
zaimportowano spisane kolekcje ptaków, ssaków, ryb, skór i kości oraz typów – łącznie
ponad 100 tys. rekordów: pajęczaki (48 tysięcy rekordów), mięczaki (3682), ryby (1074
rekordy), płazy i gady (1172 rekordy), ptaki (24412 rekordów), gniazda (445 rekordów),
jaja (9559 rekordów), ssaki (6164 rekordy).
- na dwóch stanowiskach zostały zainstalowane czytniki kodów kreskowych Motorola
DS4208 umożliwiające odczyt numerów inwentarzowych z kodowanych etykiet okazów
(laboratoria entomologiczne i nematologiczne);
B. budowa sieciowej wersji systemu zarządzania:
- opracowano internetową wersję interfejsu do przeglądania kolekcji, wsparcia
zarządzania oraz rejestracji obrotu materiałami umożliwiającą dostęp uprawnionym
użytkownikom do baz danych i zasobów z dowolnego miejsca i urządzenia wyposażonego
w przeglądarkę internetową; aplikacja jest dostosowywana do pracy na urządzeniach
przenośnych (tablety z dostępem poprzez WiFi w magazynie zbiorów);
- dokonano integrację zarządzania z repozytorium materiałów cyfrowych gromadzonych
przez Muzeum; dla pracowników zostały udostępnione zdigitalizowane wersje Księgi
Nabytków, Rewersów, katalogów papierowych dotyczących zbiorów oraz część
dokumentacji. Zasoby zostały udostępnione lokalnie na każdym ze stanowisk roboczych
oraz w zabezpieczonej wersji w sieci;
10
- rozszerzono pojemność przestrzeni dyskowej na serwerze lokalnym muzeum celem
zabezpieczenia odpowiedniej ilości wolnego miejsca na rozwój systemu zarządzania oraz
realizację kolejnych, powiązanych projektów (instalacja dodatkowych 4 dysków twardych,
digitalizacja);
Dostęp do systemu zarządzania kolekcjami możliwy jest poprzez stronę internetową:
http://muzeum.miiz.waw.pl/oroborus/
Struktura strony:
a. Muzeum:
- Księga Nabytków – dodawanie nowych nabytków i generowanie raportów
- Wypożyczenia – generowanie nowych rewersów
- Wystawy – archiwizowanie wystaw
- Pracownicy i współpracownicy – archiwizowanie i generowanie kontaktów
- Zgłoszenia – kontakt z opiekunami kolekcji
b. Kolekcje:
- Przeglądaj kolekcje – generowanie baz danych o kolekcjach
- Rodzaje kolekcji – generowanie głównych typów kolekcji
- Etykiety – generowanie etykiet
c. Repozytoria: przeglądarki (księgi nabytków, rewersy, kartoteka ptaków, katalog
chrząszczy, notatki prof. T. Umińskiego, procedury DNA, procedury wysyłania paczek)
d. Projekty i zadania:
Zadania – przegląd zadań bieżących i zadań zamkniętych
Projekty – przegląd projektów muzealnych
Pomysły i koncepcje – przegląd zadań planowanych
Wiadomość do administracji – kontakt z pracownikami działu obsługi
Wyposażenie systemu zarządzania w sprzęt:
- Terminal mobilny Motorola Symbol
MC3190; opracowano oprogramowanie
umożliwiające dostęp do baz danych bezpośrednio z magazynu zbiorów. Program
umożliwia odczytanie danych z baz na podstawie skanowanych kodów kreskowych z
etykiet. Planowane są dalsze prace rozwojowe umożliwiające, m.in. weryfikację
dokumentów generowanych przez Muzeum (wypożyczenia i zwroty) oraz usprawnienie
inwentaryzacji zbiorów (szybka weryfikacja stanów);
- 4 Tablety – 2 urządzenia przenośne zostały przeznaczone do testów i rozwoju
oprogramowania, pozostałe 2 funkcjonują w magazynie dając dostęp do baz danych
kolekcji poprzez WiFi;
11
Zmodernizowana jest infrastruktura sieciowa w zakresie dostępnych środków oraz
niezbędnym do realizacji projektu (kable, wtyczki, AP D-Link, AP UniFi, etc.);
Komputer stacjonarny z panelem dotykowym – development i testy; komputer stacjonarny
– development i zarządzanie bazami.
Wprowadzono standard etykiet kodowanych w oparciu o kody kreskowe 2D
DataMatrix; - Kręgowce: etykiety mają wymiary około 15x7mm. Można je wygenerować
z wewnętrznej strony muzealnej. Obecnie etykiety stosowane są w kolekcji kolibrów.
Etykiety są drukowane na papierze samoprzylepnym i umieszczane po lewej stronie
postumentu. Skanowanie kodów czytnikiem umożliwia szybkie dotarcie do podstawowych
informacji o okazie (numer katalogowy, numer z księgi wpływu, nazwa rodzajowa i
gatunkowa, lokalizacja, data zbioru, kolekcja, forma przechowywania, miejsce
przechowywania). Zaetykietowano 271 okazów kolibrów (dermoplasty) z kodami 2D.
- Owady: kolekcja Tenenbauma (chrząsze z rodziny Cerambycidae), etykiety o wymiarach
5x10mm, drukowane na kartoniku i podpinane pod okazem owada; zaetykietowano około
1000 chrząszczy;
- Nicienie: w roku 2009 powstało Nematologiczne Centrum Diagnostyczno-Szkoleniowe
do którego z zadań należała inwentaryzacja preparatów nicieni, w tym przede wszystkim
kolekcji prof. M. Brzeskiego. Prof. dr hab. Michał Brzeski (1937-1999) był nematologiem
- wybitnym systematykiem nicieni wolnożyjących oraz pasożytów grzybów i roślin
wyższych. Po jego śmierci kolekcja jego została przekazana Muzeum i Instytutowi
Zoologii PAN. W roku 2012 posłużyła ona jako wzorcowy model zbioru preparatów do
wdrożenia nowej metody ich oznaczania. Do tego celu wykorzystano kody
dwuwymiarowe (2D). Ta graficzna forma zapisu pozwala na zarejestrowanie znacznie
większej informacji niż umożliwia to powierzchnia preparatu (data i dokładne miejsce
zbioru, nazwisko zbieracza oraz wszelkie uwagi ekologiczne i szczegóły towarzyszące
okolicznościom
w jakich próba
została
pobierana). Ten
innowacyjny system
inwentaryzacji pozwala na bardziej wydajne wyszukiwanie preparatów w kolekcji i
tworzenie formularzy ich wypożyczeń. Pokrycie kodów przeźroczystą taśmą przylepną,
olejkiem immersyjnym czy lakierem nie ma negatywnego wpływu na pobranie informacji
z preparatów. Do skanowania można używać zarówno skanerów przewodowych,
bezprzewodowych jak i aparatów telefonicznych z wbudowanych aparatem cyfrowym i
wyposażonych w aplikację do odczytywania kodów (dostępna online). Obecnie kodami 2D
oznaczonych zostało ok. 6,5 tysiąca preparatów (część kolekcji Brzeskiego obejmująca
pasożytnicze nicienie roślin) i wprowadzonych do muzealnej bazy danych. Na numer
12
preparatu składa się kolejny, muzealny numer wpływu preparatu do zbiorów MIIZ PAN
oraz numer preparatu; rozmiar etykiet z kodami 2D: dł. 20 mm, szer. 10 mm; linki do bazy
nicieni: http://nematoda.miiz.waw.pl/show/phylum/Nematoda/page/1.
2. Cyfryzacja kolekcji ptaków w ramach projektu „Zwierzęta wymarłe lub zagrożone
wyginięciem, a zasoby kolekcji zoologicznych Muzeum i Instytutu Zoologii PAN”zadanie finansowane ze środków na działalność upowszechniającą naukę.
Termin i miejsce realizacji zadania: 1.03.2012 - 31.12.2013, Muzeum i Instytut Zoologii
PAN, Warszawa.
Zgodnie z założeniami projektu w 2012 zrealizowano następujące zadania:
- przygotowano pomieszczenie laboratoryjne specjalnie przeznaczone do prac związanych
z cyfryzacją kolekcji ptaków; pomieszczenie to sąsiaduje z magazynem zbiorów
zoologicznych MIZ PAN; magazyny znajdują się w Stacji Badawczej MIZ PAN ŁomnaLas;
- zakupiono specjalistyczny sprzęt do digitalizacji - zautomatyzowany system
TopShow3D wyposażony w komputer i aparat fotograficzny Canon EOS 60D; w skład
systemu wchodzi: platforma do automatycznego obracania okazu; statyw łukowy
zapewniający programowalny, automatyczny przesuw wózka aparatu po łuku wraz
automatyczną regulacją kąta nachylenia aparatu; laser do pozycjonowania okazu;
tła
i
lampy;
- przeszkolono dwóch opiekunów kolekcji zoologicznych (dział kręgowce) w zakresie
obsługi systemu przeznaczonego do digitalizacji, szkolenia dokonał specjalista z firmy
TopScan 3D (dystrybutor zakupionego systemu);
- przeprowadzono testy sprzętu mające na celu jego konfigurację oraz standaryzację
uzyskanych wyników - materiały przeznaczone do digitalizacji są fotografowane aparatem
Canon EOS 60D; otrzymane w ten sposób pliki źródłowe zapisywane są w formacie JPG
L i RAW (36 zdjęć dla 1 okazu w trybie M), ogólne ustawienia: Regulacja ostrości AF;
Tryb One Shot; Balans Bieli AWB; Tryb pomiaru: najczęściej wielosegmentowy lub
centralnie ważony uśredniony; Styl obrazów: Standard lub Faithful;
- prace informatyczne wykonuje jedna osoba – specjalista informatyk - przygotowano
środowiska do pracy i testów nad wdrażanym rozwiązaniem; w ramach działań
zainstalowano zdalny terminal z dostępem do wewnętrznej sieci muzeum oraz dokonano
instalację i testy systemu Specify 6 przystosowanego do przechowywania oraz
13
udostępniania danych z digitalizacji; aplikacja została uruchomiona w środowisku
sieciowym z wykorzystaniem serwera bazodanowego Muzeum.
Opracowano procedury, które obejmują następujące etapy pracy:
- przygotowanie materiałów do cyfryzacji - okazy muzealne przeznaczone do cyfryzacji są
poddawane podstawowym zabiegom konserwacyjnym ze względu na różny stan
zachowania; następnie wszystkie eksponaty są katalogowane w elektronicznej bazie
danych; opisy obejmują informacje o okazach, numery katalogowe oraz kody 2D
zapewniające jednoznaczną identyfikację poszczególnych okazów;
- tworzenie plików źródłowych - materiały przeznaczone do digitalizacji są fotografowane
aparatem Canon EOS 60D; otrzymane w ten sposób pliki źródłowe zapisywane są w
formatach bezstratnych; pozwalają one zmniejszyć rozmiar otrzymanych plików bez
utraty jakości; gotowe pliki źródłowe są archiwizowane na nośnikach;
- przygotowanie plików do prezentacji - utworzone w procesie fotografowania pliki
źródłowe poddawane są ewentualnym przekształceniom umożliwiającym przygotowanie
prezentacji; prezentacja składa się z serii zdjęć, przedstawiających okaz ze wszystkich
stron w płaszczyźnie pionowej;
- udostępnianie plików - pliki źródłowe zostaną udostępnione w dwóch postaciach: 1)
pliki źródłowe wysokiej jakości na stanowiskach komputerowych pracowników Muzeum,
2) pliki skompresowane w niskiej rozdzielczości na stronie internetowej.
IV. Uzyskane dodatkowe dofinansowanie na działalność naukowa i popularnonaukową.
a. Grupa Lotos S.A. dofinansowała Program edukacyjny "Chrońmy Naturę na Wyspie
Sobieszewskiej", którego jednym z elementów był cykl 30 szkoleń, adresowanych do
uczniów klas szkół podstawowych pn. Wyspa Sobieszewska a Obszar Natura 2000.
Ochrona ptaków i ich siedlisk. Program został zrealizowany przez pracowników Stacji
badawczej w Górkach Wschodnich.
b. W ramach współpracy z p. E. Dmowską Fundacja uzyskała dofinansowanie z Institut de
Recherche pour le Developpement - Representation France Sud Service de Gestion des
Unites na wykonanie ekspertyz dotyczących identyfikacji nicieni.
Sprawozdanie sporządził: D. Iwan
Warszawa, dnia 22 marca 2013 r.
14