OCENA SPOSOBU ŻYWIENIA I STANU ODŻYWIENIA KOBIET

OCENA SPOSOBU ŻYWIENIA I STANU ODŻYWIENIA KOBIET

ROCZN. PZH, 1999, 50, N R 4, 435^43
H ALINA WEKER, ZOFIA RUDZKA-KAŃTOCH, HANNA DYLĄG, M AŁG O RZA TA
STRUCIŃSKA, W ITOLD KLEM ARCZYK
O C E N A SPO SO B U Ż Y W IE N IA I STA N U O D Ż Y W IE N IA K O B IE T
K A R M IĄ C Y C H P IE R S IĄ NA P O D ST A W IE B A D A N IA A N K IE T O W E G O
EV ALUATION O F A D IE T AND NU TRITIO NA L STATUS O F BREAST-FEEDIN G
W OM EN ON TH E BASIS O F A Q U ESTIO N N AIRE STUDY
Instytut Matki i Dziecka, Zakład Żywienia
01-211 Warszawa, ul. Kasprzaka 17a
Kierownik: dr H. Weker
Celem pracy była ocena stanu odżywienia i sposobu żywienia matek karmią­
cych, które korzystały z poradnictwa ambulatoryjnego lub leczenia klinicznego
swoich dzieci w Instytucie Matki i Dziecka. Badania prowadzono metodą ankie­
tową z włączonym kwestionariuszem żywieniowym w okresie od marca 1997 do
lipca 1999. Grupa badana liczyła 120 kobiet karmiących piersią w różnych
okresach laktacji. Oceniono wskaźniki stanu odżywienia kobiet przed ciążą,
w okresie ciąży i karmienia (BMI) oraz sposób żywienia.
WSTĘP
Prawidłowe żywienia kobiety w okresie laktacji chroni jej organizm przed nadm ierną
utratą składników odżywczych, również tych nagrom adzonych w czasie ciąży - białka
odłożonego w m ięśniach, składników mineralnych odłożonych w kościach, w itam in i
glikogenu w w ątrobie oraz 4 - 5 kg tłuszczu w tkance podskórnej [15]. Sposób żywienia
wpływa również na ilość i skład wytwarzanego pokarm u, zwłaszcza frakcji tłuszczowej,
zawartości witam in i m ikroelem entów .
O bserw ow ano różnice w ilości wytwarzanego pokarm u i jego jakości u m atek
z różnych grup społeczno - kulturowych wynikające z odm iennego sposobu żywienia
[5, 10, 11].
Pomyślny proces laktacji zależy od bardzo wielu czynników począwszy od elem entów
psychologicznych - motywacji, potrzeby spełnienia tzw. obowiązku macierzyńskiego,
poprzez uw arunkow ania genetyczne do czynników środowiskowo - kulturowych, w tym
żywienia [7, 11, 12, 15, 18, 19].
M ATERIAŁ I M ETODY
W okresie od marca 1997 do lipca 1999 zebrano informacje dotyczące stanu odżywienia
i sposobu żywienia matek karmiących (n = 120), które korzystały z poradnictwa ambulatoryjnego,
bądź leczenia klinicznego swoich dzieci w Instytucie Matki i Dziecka.
Badania prowadzono m etodą ankietową z włączonym kwestionariuszem żywieniowym. O pra­
cowana ankieta składała się z dwóch części. Część pierwsza zawierała 8 pytań dotyczących wieku,
436
H. Weker i in.
miejsca zamieszkania, wykształcenia, wskaźników antropometrycznych matki i dziecka oraz in­
formacji o stylu życia przed, w czasie i po okresie ciąży (palenie papierosów, spożywanie
alkoholu, praca zawodowa, zmiana diety). Część druga ankiety zawierająca 11 pytań dotyczyła
sposobu żywienia kobiet, w tym częstości i ilości spożywanych posiłków, przekąsek, płynów mleko, soki, rodzaju stosowanej diety, suplementacji preparatami witaminowo - mineralnymi.
Do tej części dołączono kwestionariusz żywieniowy, na podstawie którego oszacowano średnie
całodzienne racje pokarmowe badanych kobiet i wartość odżywczą racji. Informacje uzyskane
od ankietowanych kobiet wprowadzono do pakietu statystycznego EPI - Info v. 5 przy użyciu
specjalnie do tego celu opracowanego programu oraz do programu żywieniowego Dieta 2 [9,
17]. Zbadano rozkład odpowiedzi na poszczególne pytania i przeprowadzono analizę wyników
badań. Uzyskane wyniki posłużyły do oceny sposobu żywienia badanej grupy kobiet karmiących.
WYNIKI BADAŃ I ICH OMÓWIENIE
U 120 kobiet karmiących (43 kobiety - 1 miesiąc karm ienia, 33 kobiety - 4 miesiąc
karm ienia, 23 kobiety - 6 miesiąc karm ienia, 21 kobiet - powyżej 6 miesięcy karm ienia)
oceniono wybrane wskaźniki stylu życia, stan odżywienia i sposób żywienia.
B adane kobiety charakteryzowały się zróżnicowanym wiekiem, m iejscem zam ieszka­
nia i wykształceniem. W przedziale wieku 20 - 30 lat było 67% badanych kobiet, 27%
- w wieku 30 - 40 lat, poniżej 20 lat m iało 20% ankietowanych, 4% powyżej 40 lat.
W iększość z nich mieszkała w m iastach - 86,3%, pozostałe 13,7% kobiet mieszkało na
wsi. W ykształcenie wyższe m iało 45% kobiet, półwyższe/średnie miało 43,3%, podsta­
wowe - 11,7% ankietowanych. Zaw odow o czynnych przed ciążą było 70,6% kobiet,
w czasie ciąży - 56,9% , w okresie karm ienia - 15,7%, pozostałe korzystały z urlopu
macierzyńskiego (84,3% ).
N a podstaw ie przeprow adzonych badań stw ierdzono, że wskaźniki stanu odżywienia
kobiet przed ciążą (BM I 1)' i pod koniec ciąży (BM I 2) mieściły się w granicach
szerokiej norm y dla kobiet przed ciążą i w czasie ciąży [19] i wynosiły odpowiednio:
BMI 1 x = 21 ; m e = 20,8 ; zakres 16,6 - 33,6;
BMI 2 x = 27 ; m e = 25,9 ; zakres 20,8 - 39,3;
a dla kobiet w czasie karm ienia wskaźnik stanu odżywienia (BM I 3) wynosił
BMI 3 x = 23 ; m e = 22,5 ; zakres 16,7 - 31,6.
Uzyskane wyniki wskaźników masy ciała u kobiet w okresie laktacji (BM I 3) są
zbliżone do kierunku rozkładu tego wskaźnika przed ciążą (BM I 1). Wyższe wskaźniki
masy ciała w okresie ciąży (BM I 2) związane z przyrostam i masy ciała są zjawiskiem
prawidłowym.
W Tabeli I przedstaw iono wybrane elem enty dotyczące stylu życia kobiet.
Zdecydow ana większość kobiet nie paliła tytoniu przed ciążą (95) i w czasie ciąży
(114). W czasie karm ienia 118 kobiet nie paliło papierosów.
Niewielkie ilości alkoholu przed ciążą spożywało 58 kobiet badanych, w czasie ciąży
- 15, karm ienia - 15. Sposób żywienia w stosunku do okresu przed ciążą zm ieniło 65
kobiet, a w okresie karm ienia 84 kobiety. D ietę hipoalergiczną stosowało 51 kobiet
karmiących, w tym 26 kobiet z wykluczeniem mleka, 15 - z wyłączeniem owoców
cytrusowych, 10 - z wyłączeniem wołowiny. Trzy kobiety stosowały dietę owo - łakto
- w egetariańską.
1
2
2
BMI (Body Mass Index) - wskaźnik masy ciała; BMI = masa ciała [kg]: (wysokość ciała) [m ]•
Nr 4
Sposób żywienia i odżywiania kobiet karmiących
Tabela
I.
Styl życia kobiet - wybrane aspekty.
W om en’s life style - selected aspects.
Tabela
II.
Schemat żywienia kobiet karmiących (n = 120).
Eating pattern of breastfeeding women.
437
S ch em at żyw ienia b ad an y ch kob iet przed staw io n o w T ab e li II.
B a d a n e kobiety spożywały głów nie 3 - 4 posiłki w ciągu d n ia. W szystkie ja d ły I
śn ia d a n ie i ob iad , blisko po ło w a re sp o n d e n te k d o d atk o w o II śn ia d a n ie i/lub p o d w ie­
czo rek . K olację ja d ło 86,7% kobiet. D o d atk o w e p o ja d a n ie w fo rm ie p rz e k ą se k k an ap k i, słodycze, ow oce, ciasto /ciastk a - dek laro w ało 62,5% k o b iet.
Ilość i ja k o ść spożyw anych w ciągu d n ia płynów p rze d staw io n o w T ab eli III.
438
Tabela
H. Weker i in.
Nr 4
I I I . Spożycie płynów przez matki karmiące (n= 120) w ciągu doby.
Liquid’s intake.
S pożycie płynów w ciągu doby przez kobiety k arm iące w ynosiło śre d n io ok. 2540
ml, przy czym piły o n e o d 2 1 do ok. 3 1 płynów . D o najczęściej spożyw anych płynów
należały: h e rb a ta , w oda i soki ow ocow e i/lub w arzyw ne - głów nie jabłkow y, m archw iowy, z czarn ej p orzeczki i w ieloow ocow y. Z n ac zn ie rzadziej k o rzy stan o z innych aso rty ­
m e n tó w soków - w inogronow ego, aroniow ego, w iśniow ego, p o m id o ro w eg o .
W T ab eli IV p rze d staw io n o śred n ie spożycie p ro d u k tó w żyw nościow ych w ciągu
d n ia p rzez kobiety karm iące.
P rz e p ro w a d z o n a an aliza spożycia p ro d u k tó w żyw nościow ych w ykazała, że w iększość
k o b ie t sto so w ała w żyw ieniu p ro d u k ty ze w szystkich g ru p (3 kob iety n ie spożywały
m ięsa, ryb i d ro b iu ). Ja k w ynika z uzyskanych danych, śre d n ie spożycie p ro d u k tó w
zbożow ych (w przeliczen iu na m ą k ę) w ynosiło 223 g. W iększość k o b ie t (9 6 ,1 % ) sp o ­
żyw ała pieczyw o ja sn e , p o n ad połow a (56,7% ) d o d atk o w o pieczyw o ciem n e. K asze
i p łatk i śn ia d an io w e były w ym ieniane ja k o stały e le m e n t posiłków p rzez 5 8,3% b a d a ­
nych. Ryż stan o w ił p o d staw ę posiłków obiadow ych, niekiedy śniadaniow ych u blisko
70% re sp o n d e n te k . Spożycie m leka i p ro d u k tó w m lecznych (w p rzeliczen iu n a m leko
p ły n n e) w ynosiło śre d n io 721 ml. W d ie tac h k o b ie t karm iących najczęściej w y m ien ia­
nym i p ro d u k ta m i m lecznym i w jad ło sp isach były jogurty, sery tw arogow e, sery p o d p u ­
szczkow e (żó łte). M niej ch ę tn ie spożyw ane było m leko spożyw cze pły n n e - tylko 29%
k o b ie t b ad an y ch piło m leko o 3,2% zaw artości tłuszczu, 65,2% - m le k o o 2 % i poniżej
zaw arto ści tłuszczu. Ś re d n ie d zien n e spożycie jaj w ynosiło 18 g, tj. ok. 2 - 3 sztuki w
przeliczen iu n a tydzień. M ięso i je g o przetw ory o raz d ró b spożyw ało 117 k o b iet, śred n io
d zien n ie (w p rzeliczeniu na m ięso z kością) - 223 g. D o n ajch ę tn ie j spożyw anych
g atu n k ó w n ależ ało m ięso w ieprzow e, cielęce, kurczaki, m ięso z indyka. Ryby b ęd ą ce
do b ry m źró d łe m łatw o przysw ajalnego białka i tłuszczu, a zw łaszcza co-3 kw asów
tłuszczow ych w ażnych w regulow aniu w ielu p rocesów m etab o liczn y ch u w zględniało
w sw ojej d iecie 53,3% k o b ie t b adanych [4, 5, 12, 19]. P ro d u k ty tłuszczow e - m asło
spożyw ane było w ilości ok. 34 g, inne tłuszcze - głów nie m argaryny, o le je - w ilości
Mr 4
Tabela
Sposób żywienia i odżywiania kobiet karmiących
IV.
439
Średnia racja pokarmowa kobiet karmiących.
Average daily food rations of breastfeeding women.
łączn ie 20 g. O k o ło 49% k o b ie t spożyw ało m argaryny w różnym aso rty m en cie, głów nie
m ięk k ie, używ ane d o sm a ro w a n ia pieczyw a o raz tw ard e d o w ypieków i sm ażen ia.
W arzyw a i ow oce stanow iły duży udział w średniej racji p o k arm o w ej k o b iet. D zie n n ie
spożyw ano ich o k o ło 1 kg, w tym 167 g w arzyw i ow oców bogatych w w ita m in ę C,
o k o ło 182 g warzyw i niek tó ry ch ow oców karotenow ych, z g ru p y In n e w arzyw a i ow oce
- 479 g, ziem niaków - ok. 200 g. Isto tn e je st to, że część ow oców (jab łk a, cz arn a
p o rze czk a ) i w arzyw (m arch e w ) spożyw ana była w postaci soków .
Z a w a rto ś ć cu k ru i słodyczy (w przeliczeniu na sa ch a ro z ę) w śred n iej racji p o k a rm o ­
wej w ynosiła o koło 55 g. W o d n iesien iu d o ilościow ego p ro je k tu n o rm p ro d u k tó w
żyw nościow ych realizo w an e spożycie żywności w e w szystkich g ru p ac h p ro d u k tó w było
niższe niż za le ce n ia [20]. M o ż n a w yciągnąć w niosek, że p ro p o n o w a n e racje p o k arm o w e
d la k o b ie t karm iących w ydają się być zbyt wysokie.
W a rto ść odżyw czą śred n iej racji pokarm ow ej k o b ie t k arm iący ch p rze d staw io n o
w T ab e li V.
W a rto ść en e rg ety czn a p rze cię tn ej racji pokarm ow ej w ynosiła 2938 kcal (12980 kJ),
co stan o w iło ok. 105% za lecan ej n orm y [21]. N ajniższą w arto ść en e rg ety c zn ą m iała
d ie ta k o b iety karm iącej z cukrzycą, najwyższą w arto ść en erg ety c zn ą stw ie rd z o n o u k a r­
m iącej n a d iecie w eg etariań sk iej. U w aża się, że w arto ść en e rg ety c zn a d zien n ej diety
k o b iety k arm iącej nie p o w in n a być niższa niż 1500 kcal, ze w zględu n a m ożliw ość
440
Tabela
H. Weker i in.
V.
Nr 4
Wartość odżywcza średniej racji pokarmowej kobiet karmiących.
Average daily energy and nutrients intake of breastfeeding women.
n ie d o b o ró w poszczególnych składników pokarm ow ych, zw łaszcza b iałk a i tłuszczu o raz
w itam in rozpuszczalnych w tłuszczach i składników m ineraln y ch [2, 3, 7, 15]. Z alece n ia
am ery k ań sk ie (R D A ) p o d a ją w arto ść g ran iczn ą 1800/2200 kcal [15].
Z a w a rto ść białka w p rze cię tn ej racji w ynosiła 109 g. Ź ró d łe m b iałk a było p rze d e
w szystkim m ięso i p rzetw o ry m ięsne, p ro d u k ty m leczne, tj. p ro d u k ty o w ysokiej w ar­
tości b iologicznej białka. Z a le c a n a ilość białka d o spożycia d la k o b ie t karm iących
p o w in n a w ynosić od 90 g d o o k o ło 110 g/dobę. Z a bezpieczny p o zio m spożycia białka
uw aża się zw iększenie o 19,5 g /d o b ę w o d n ie sie n iu d o norm y d la k o b ie t w w ieku 25 45 lat p o d cz as pierw szych 6 m iesięcy k arm ien ia i o 14,5 g /d o b ę p o d cz as dalszych
6 m iesięcy k a rm ie n ia [7, 16]. U d zia ł energii z białka w ynosił w śred n ie j racji p o k a rm o ­
wej b a d a n e j gru p y k o b ie t 15,1% .
Sposób żywienia i odżywiania kobiet karmiących
441
Z aw a rto ść tłuszczu o k re ślo n o na poziom ie ok. 119 g /d o b ę, co w o d n ie sie n iu do
zaleceń było wyższe o o k o ło 28% . Ź ró d łem tłuszczu było m asło, m argaryny, o leje o raz
tłuszcz zaw arty w p ro d u k ta c h m lecznych i m ięsnych. W ogólnej puli en e rg ety czn ej
tłuszcz stanow ił 36,3% .
Ś re d n ia ilość w ęglow odanów w ynosiła 358 g i pokryw ała w puli en erg ety czn ej diety
48,6% , w tym z sacharozy 15,4% . W p o ró w n an iu z zalecanym i n o rm am i żyw ieniow ym i
n ie d o b ó r w ęglow odanów w ynosił o koło 12% . U d zia ł tłuszczu i w ęglow odanów w o g ó l­
nej puli en erg ii nie pokryw ał się z zaleceniam i, p o d o b n ie ja k p ro c e n t en e rg ii p o c h o ­
dzącej z sacharozy [21].
S k ładniki m in e ra ln e - C a, Fe, M g, Z n , J w racji po k arm o w ej pokryły 40 - 98%
zaleceń żyw ieniow ych. Z a w a rto ść w itam in - А , В,, B2, P P i С - w racjach k o b ie t
b adan y ch w ah a ła się o d 88 - 219% zalecanych ilości d o spożycia w ciągu dnia. D o
bilansu sk ładników m ineralnych nie doliczono jo d u z soli k u ch e n n ej (n ajb a rd z ie j n ie ­
d oborow y składnik w racji p okarm ow ej), niektórych składników m in eraln y ch z w ody
p itn ej o raz w itam in i składników m ineralnych z su p lem en tacji p re p a ra ta m i fa rm a c e u ­
tycznymi.
Z e 120 bad an y ch ko b iet, 71 kobiet zażyw ało p re p a ra ty w itam inow o - m in e ra ln e
u zu p e łn ia ją ce d zien n e spożycie tych składników . P re p a ra ty te są b ard z o często za le ca n e
do spożycia w o k resie k arm ien ia p ie rsią [1, 6, 8, 13, 14, 15, 16]. D o najczęściej
zażyw anych p re p a ra tó w n ależ ał p re p a ra t w itam inow o - m in eraln y o nazw ie M a te rn a
(49 k o b ie t z 71 zażyw ających). In n e stosow ane p re p a ra ty to C e n tru m , M u ltitab s,
S atu ral, Falvit. Z p rzeliczen ia zaw artości w itam in i sk ładników w śred n ich racjach
p o karm o w ych o raz z su p le m e n tac ji ilości niektórych w itam in były zbyt w ysokie, zw ła­
szcza dotyczyło to w itam in y A, której ilość do ch o d ziła do 300% zalecanych d o spożycia
w ciągu dnia.
PODSUM OW ANIE
Ja k w ynika z uzyskanych danych styl życia i sposó b żyw ienia k o b ie t w o k resie
k a rm ie n ia piersią był o d p o w ied n i do ich stanu fizjologicznego i w podstaw ow ych z a ło ­
żen iach był zgodny z zalecen iam i dla tej grupy, co potw ierd zały ró w nież w skaźniki
sta n u odżyw ienia, tzw. w skaźnik m asy ciała (B M I) [2, 16, 19]. N iezadow alający był
je d n a k skład racji pokarm ow ych dotyczący ilości głów nych składników pok arm o w y ch ,
który nie o d p o w iad a ł z a le ca n em u rozkładow i en ergii podstaw ow ych sk ładników p o k a r ­
m ow ych w ogólnej puli energetycznej.
N a tle uzyskanych w yników su p lem en tacja p re p a ra ta m i farm aceu ty czn y m i d ie t k o ­
b ie t k arm iących byłaby k orzystna w zak resie składników m in eraln y ch , np. Z n , F e, J,
których n ie d o b ó r stw ie rd z o n o w stosow anej diecie. S u p lem e n ta cja p re p a ra ta m i w ielo ­
w itam inow ym i w czasie k a rm ie n ia u kobiet w ykazujących d b ało ść o skład diety, a ta k a
su g estia n asuw a się z o p rac o w a n eg o m a teria łu , w ydaje się nie być k o n ieczn a. P re p a ra ty
te zaw ierają zwykle d u że ilości w itam iny A, w k tó rą p rz e c ię tn a d ie ta je st b o g ata.
B ardziej w skazane byłoby w ybiórcze o kresow e zażyw anie n iek tó ry ch w itam in n ie d o b o ­
rowych z różnych przyczyn w dietach.
442
H. W eker i in.
H.
Weker,
W.
Klemarczyk
Z.
Rudzka
-
Kańtoch,
Nr 4
H.
Dyląg,
M.
Strucińska,
EV ALUATION O F A D IET AND N U TRITIO NA L STATUS O F BREAST-FEEDIN G
W OM EN ON TH E BASIS O F A Q U ESTIO N N A IRE STUDY
Summary
The subjects were 120 breast-feeding mothers whose children were admitted for outpatient
or inpatient treatm ent at the Institute of M other and Child in Warsaw, between March, 1998
and July, 1999.
A special nutritional questionnaire was elaborated with the aim to evaluate subjects’ nutri­
tional status as well as their diet. All subjects completed the questionnaire and then selected
param eters of their nutritional status and diet were evaluated. For 43 of the women under study
it was the first month of lactation, for 33 - the fourth month, for 23 - the sixth and 21 women
had been breast - feeding for more then six months. The subjects were of different age, coming
from both urban and rural areas.
In the studied group the nutritional status, i.e. body mass indices (BMI) before pregnancy,
at the end of pregnancy and during lactation were within the normal range. 65 of the subjects
had changed their diet due to pregnancy and 52 due to lactation. Women declared to be used
to eating 3 - 4 meals per day. Having additional snacks was declared by 62.5%. Liquids’ intake
was on average about 2.5 1/24 hr, range 2 - 3 1 . Average daily energy intake - 2938 kcal /12980
kJ, the lowest - in a diet of a m other with diabetes, the highest - in a diet of a vegetarian
mother. The proportion of protein in energy intake was 15.1%, whereas fat - 36.3%. Dietary
practices of women under study in the period of lactation were well adjusted to nutritional
recommendations for this group, as evidenced by indices of nutritional status (i.e. BMI).
Among 120 women, 71 were taking supplementary preparations of vitamins and minerals. It
turned out that a level of some vitamins in a daily food intake together with supplementation
was definitely too high.
Podziękowania: Autorzy dziękują dr Ewie Kwiatkowskiej, dr Ewie Sekule i dr Beacie Staroszczyk za pomoc w zbieraniu ankiet.
PIŚMIENNICTW O
I. Allen L .H .: W om en’s dietary calcium requirem ents are not increased by pregnancy or
lactation. Am. J. Clin. Nutr. 1998, 67, 591-592.
2. Dewey K.G., McCrory M.A.: Effects of dieting and physical activity on pregnancy and
lactation. Am. J. Clin. Nutr. 1994, 59 (suppl), 446S-453S.
3. Ferris A.M., Reece E.A.: Nutritional consequences of chronic maternal condidtions during
pregnancy and lactation: lupus and diabetes. Am. J. Clin. Nutr. 1994, 59 (suppl), 465S-473S.
4. Francois C.A., Connor S.L., Wander R.C., Connor W.E. : Acute effects of dietary fatty acids
on the fatty acids of human milk. Am. J. Clin. Nutr. 1998, 67, 301-308.
5. Hachey D .L .: Benefits and risk of modyfying maternal fat intake in pregnancy and lactation.
Am. J. Clin. Nutr. 1994, 59 (suppl), 454S-464S.
6. Kalkwarf H.J., Harrast S.D. : Effects of calcium supplementation and lactation on iron status.
Am. J. Clin. Nutr. 1998, 67, 1244-1249.
7. Kertz B., Motil K.J.: Increased dietary e n e n p and protein intakes parallel milk production
in lactating adolescents. Abstracts from 16" International Congress of Nutrition. July 27 August 1, 1997, Montreal, Canada.
8. Krebs N.F.: Zinc supplementation during lactation. Am. J. Clin. Nutr. 1998, 68 (suppl),
509S-512S.
Nr 4
Sposób żywienia i odżywiania kobiet karmiących
443
9. Mielniczuk H., Weker H., Borkowski W.: Analiza diet m etodą obliczeniową przy pomocy
techniki komputerowej. Roczn. PZH, 1988, 39, 463-468.
10. Mullerova D., Aujezdska A., Stozicky F.t Muller L.\ Nutritional intake of lactating mothers in
the sixth month after birth. Abstracts from 16,h International Congress of Nutrition. July 27
- August 1, 1997, Montreal, Canada.
11. Picciano M.F., Mackey A.D., Mitchell D.C., Smiciklas-Wright Hr. Self selected diets of U.S.
lactating women diminish in nutritional adequacy from 3 to 6 month postpartum. Abstracts
from 16lh International Congress of Nutrition. July 27 - August 1, 1997, M ontreal, Canada.
12. Piotrowicz J., Zachwieja Z.: Znaczenie profilaktyczne diet eliminacyjnych w rodzinach obcią­
żonych alergią - zalety i zagrożenia. Materiały z Sympozjum „Profilaktyka chorób cywiliza­
cyjnych - Żywność - Żywienie - Lek”. Poznań, 9 - 1 0 września 1996.
13. Prentice A .: Calcium needs and bone metabolism during pregnancy and lactation. Abstracts
from 16lh International Congress of Nutrition. July 27 - August 1, 1997, Montreal, Canada.
14. Ritchie L.D., Fung E.B., Halloran B.P., Tumlund J.R., Van Loan M.D., Сапп C.E., King J.C.:
A longitudnal study of calcium homeostasis during human pregnancy and lactation and after
resumption of menses. Am. J. Clin. Nutr. 1998, 67, 693-701.
15. Sioda Т.: Żywienie kobiety w aspekcie karmienia piersią. Kliniczna Perinatologia i G ineko­
logia, 1995, 14, 183-207.
16. Strucińska М., Dyląg H.: D ieta matki karmiącej w świetle zaleceń żywieniowych. Materiały
z Sympozjum Naukowego „Żywienie dzieci i matek karmiących - ze szczególnym
uwzględnieniem tłuszczu”. Instytut Matki i Dziecka, Warszawa, 5 grudnia 1996.
17. Szczyglowa H., Szczepańska A., Nowicka L., Ners A.: Album fotografii produktów i potraw
0 zróżnicowanej wielkości porcji. Materiały Instytutu Żywności i Żywienia. Warszawa 1982.
18. Szostak-Węgierek D., Kucharski K , Chazan B.\ Żywienie kobiet ciężarnych - podstawy
teoretyczne i praktyczne zalecenia. Kliniczna Perinatologia i Ginekologia 1995, 14, 227-239.
19. Szostak-Węgierek D.: Żywienie kobiety w różnych okresach życia. Materiały Instytutu Matki
1 Dziecka, 1997.
20. Zarządzenie Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej w sprawie racji pokarmowych w żywieniu
określonych grup ludności - projekt Instytutu Żywności i Żywienia z 1993 r.
21. Ziemiański Ś. \ Podstawy prawidłowego żywienia człowieka - zalecenia żywieniowe dla ludnoś­
ci w Polsce. Instytut Danone - Fundacja Promocji Zdrowego Żywienia. Warszawa 1998.
Otrzymano: 1999.07.14