Pobierz plik PDF - Uniwersytet Pedagogiczny w Krakowie

Transkrypt

ROZWOJ NAUKOWO-DYDAKTYCZNY
I KIERUNKI BADAWCZE
INSTYTUTU GEOGRAFII
UNIWERSYIETU PEDAGOGICZNEGO
IM. K.oMISJI EDUKACJI NARODOWEJ W I<RAK.OWIE
INSTYTUT GEOGRAFII
UNIWERSYrETU PEDAGOGICZNEGO
IM. KOMISJI EDUKACJI NARODOWEJ W I<RAKOWIE
Wprowadzenie
W 2010 roku mija 65 lat od powstania obecnego Uniwersytetu Pedagogicznego
im. Komisji Edukacji Narodowej w Krakowie, a wraz z nim rozwoju studiów
geograficznych. W dniu 11 maja 1946 r. rozporządzeniem ministra oświaty powołana została Państwowa Wyższa Szkoła Pedagogiczna w Krakowie. W roku
akademickim 1947/1948 utworzono Pracownię Geograficzną, która wchodziła
w skład ówczesnej Sekcji Przyrodniczo-Geograficznej. W roku akademickim
1948/1949 dokonano reorganizacji Uczelni, w wyniku której Sekcję Przyrodniczo-Geograficzną przekształcono w Wydział Przyrodniczo-Geograficzny, a w jego
strukturze wyodrębniono Zakład Geografii.
Z dniem 1 stycznia 1953 r. nastąpiła kolejna reorganizacja Uczelni. Dotychczasowy Wydział Przyrodniczo-Geograficzny zmienił nazwę na Wydział Geograficzno-Biologiczny, a w strukturze Zakładu Geografii powstały trzy samodzielne katedry: Katedra Geografii Społeczno-Gospodarczej, Katedra Geografii
Fizycznej oraz Katedra Geografii Regionalnej. W nowej strukturze organizacyjnej pracownicy katedr, obok działalności dydaktycznej, rozwijali coraz szerzej
własne badania naukowe i zainicjowali rozwój obecnego Instytutu Geografii.
W niniejszym tomie pragniemy przedstawić proces kształtowania się naszego Instytutu, który powstał dzięki zaangażowaniu profesorów Instytutu Geografii UJ i AGH oraz wybitnych nauczycieli geografii, a następnie stopniowo
wykształcał się jako nowy ośrodek geograficzny w krajowej przestrzeni.
Tom rozpoczynamy zarysem rozwoju Instytutu Geografii w Uniwersytecie
Pedagogicznym. Zwrócono w nim główną uwagę na istotne momenty związane
z wykształcaniem się współczesnej struktury organizacyjnej oraz zaprezentowano współczesne kierunki badawcze, które są efektem stopniowego rozwijania wcześniejszych idei zaproponowanych przez naszych poprzedników.
W kolejnych rozdziałach zaprezentowano proces kształtowania się problematyki badań geograficznych oraz zwrócono uwagę na ważniejsze osiągnięcia
z tego zakresu. Omówiono dorobek badawczy związany z rozwojem metodologii badań geograficznych, problematykę badawczą z zakresu geografii fizycznej
(geomorfologii, hydrografii, klimatologii, geografii gleb, biogeografii, ochrony
środowiska, geologii i kartografii), geografii ekonomicznej (geografii ludności,
osadnictwa, rolnictwa, przemysłu, usług, przedsiębiorczości, turyzmu), geografii regionalnej oraz dydaktyki geografii, przyrody i przedsiębiorczości.
Chcemy w ten sposób oddać hołd tym wszystkich, którzy włożyli wiele pracy i starań, przyczyniając się do powstania obecnego Instytutu Geografii, jego
6
Wprowadzenie
dynamicznego rozwoju naukowego i dydaktycznego, a także przekazać jego tradycje młodszej generacji naszej społeczności akademickiej.
Szczególnie chcemy wyróżnić naszych profesorów i mistrzów, którzy, choć
już odeszli, żyją w naszej pamięci. Sięgamy obficie do znaczących osiągnięć
i wskazań, które przekazali nam w swoich pracach naukowych:
Prof. dr Franciszek Bieda,
Prof. dr Maria Dobrowolska,
Prof. dr Jan Flis,
Prof. dr hab. Andrzej Maryański,
Prof. dr Andrzej Michalik,
Prof. dr Rodion Mochnacki,
Prof. dr Józef Premik,
Prof. dr Antoni Wrzosek.
Mamy nadzieję, że będzie to wyrazem naszej dla Nich wdzięczności za życzliwość i opiekę, która pozwoliła na wykształcenie rzeszy absolwentów, a także
nowych kadr naukowych i dydaktycznych, podejmujących ich Dzieło.
Kraków, maj 2010 r. Zbigniew Długosz, Zbigniew Zioło
I. Zarys kształtowania się Instytutu Geografii
Proces kształtowania się studiów geograficznych na Uniwersytecie Pedagogicznym im. Komisji Edukacji Narodowej w Krakowie związany jest z powołaniem
przez ministra oświaty w dniu 11 maja 1946 r. Państwowej Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Krakowie. Na jej powstanie zasadniczy wpływ wywarły znaczne
straty polskiej inteligencji i pilna potrzeba kształcenia kadr nauczycielskich dla
podjęcia procesu edukacyjnego po II wojnie światowej. Równolegle do kreowania poszczególnych kierunków kształcenia nauczycieli, w roku akademickim
1947/1948 utworzono Pracownię Geograficzną, która zapoczątkowała działalność obecnego Instytutu Geografii. Wchodziła ona w skład ówczesnej Sekcji
Przyrodniczo-Geograficznej, która w wyniku dalszego rozwoju przekształciła
się w obecny Wydział Geograficzno-Biologiczny. Sekcja Geograficzna początkowo miała swoją siedzibę przy ul. Straszewskiego 22, a od roku akad. 1951/52
przeniesiona została do budynku przy Rynku Głównym 34. Pierwszym kierownikiem Sekcji był geolog – prof. dr Franciszek Bieda. W skład kadry geograficzno-dydaktycznej w pierwszych latach wchodzili profesorowie Uniwersytetu
Jagiellońskiego: Józef Szaflarski, Władysław Milata i Franciszek Bieda oraz doświadczeni nauczyciele szkół średnich, wśród których znaleźli się były wykładowca Pedagogium dr Józef Premik i była dyrektor VI Liceum Ogólnokształcącego dr Maria Dobrowolska. Początkowo w ramach działalności dydaktycznej
prowadzono dwukierunkowe 3-letnie studia zawodowe, dające uprawnienia do
nauczania geografii i biologii. Ze względu na pedagogiczny charakter studiów,
w programie kształcenia duży nacisk kładziono na przedmioty pedagogiczne,
które obejmowały ok. 1/3 godzin wszystkich zajęć. Pozostałe godziny po 1/3
przypadały na przedmioty kierunkowe: geografię i biologię. W początkowych latach w programie kształcenia geograficznego większość czasu przeznaczano na
zajęcia z geologii i geografii fizycznej, która w tym czasie odgrywała dominującą
rolę w tej dyscyplinie naukowej – większą aniżeli geografia społeczno-gospodarcza i geografia regionalna.
Wraz z rozwojem Uczelni, w roku akademickim 1948/1949 Sekcję Przyrodniczo-Geograficzną przekształcono w Wydział Przyrodniczo-Geograficzny.
Jego pierwszym dziekanem został prof. dr Franciszek Bieda, po nim, od 1 marca
1951 r. funkcję tę objął prof. dr Józef Premik, a od roku akademickiego 1951/
1952 prof. Rodion Mochnacki. Równocześnie wprowadzono studia jednokierunkowe: geografię i biologię. Na obu kierunkach zwiększono dzięki temu liczbę
godzin przeznaczonych na kształcenie w zakresie przedmiotów kierunkowych,
8
a na studiach geograficznych wprowadzono dodatkowo ćwiczenia terenowe.
Wraz z przeniesieniem kierunku geografia do nowego pomieszczenia przy Rynku Głównym, w 1951 r. w strukturze Wydziału Przyrodniczo-Geograficznego
wyodrębniono Zakład Geografii, którego pierwszym kierownikiem została doc.
dr Maria Dobrowolska. Równocześnie z polepszeniem warunków lokalowych
oraz wyodrębnieniem Zakładu utworzono kierunkową bibliotekę, uzupełniano
zbiory kartograficzne, gromadzono pomoce dydaktyczne oraz kompletowano
okazy geologiczne.
Od 1 stycznia 1953 r. nastąpiła kolejna reorganizacja Uczelni, w wyniku
której dotychczasowy Wydział Przyrodniczo-Geograficzny zmienił nazwę na
Wydział Geograficzno-Biologiczny, a w strukturze Zakładu Geografii powstały
trzy samodzielne katedry: Katedra Geografii Społeczno-Gospodarczej, Katedra
Geografii Fizycznej oraz Katedra Geografii Regionalnej. W nowej rzeczywistości organizacyjnej pracownicy katedr, obok działalności dydaktycznej, zaczęli
coraz szerzej rozwijać własne badania naukowe.
Kierownictwo Katedry Społeczno-Gospodarczej objęła prof. dr Maria Dobrowolska, a po Jej odejściu na emeryturę w 1968 r. funkcję tę przejął doc.
dr Lech Pakuła. Do 1957 r. Katedrą Geografii Fizycznej kierował prof. dr Józef
Premik, a jego następcą został prof. dr Jan Flis. W 1969 r. kierownictwo Katedry
Geografii Fizycznej powierzono doc. dr. Tadeuszowi Ziętarze.
Kierownikiem Katedry Geografii Regionalnej został prof. dr Rodion Mochnacki. Po Jego przejściu na emeryturę w 1968 r. funkcję tę objął prof. dr hab.
Andrzej Maryański. W 1957 r. w strukturze Katedry utworzono Zakład Metodyki Nauczania Geografii, którego kierownikiem został prof. dr Rodion Mochnacki. Po nim, w 1968 r. kierownictwo Zakładu przejął prof. dr Jan Flis, który
równocześnie zrezygnował z kierownictwa Katedry Geografii Fizycznej.
W październiku 1958 r. w Katedrze Geografii Fizycznej utworzono Zakład
Geologii, którego pracami kierował prof. dr Andrzej Michalik, równocześnie pracownik Instytutu Geologicznego. Zakład ten funkcjonował do grudnia 1971 r.,
tj. do momentu odejścia prof. dr. Andrzeja Michalika na emeryturę. Ponownie
Zakład reaktywowano w 1995 r. wraz z podjęciem pracy w Instytucie przez dr.
hab. Grzegorza Haczewskiego.
W wyniku rozwoju naukowego i kadrowego w 1959 r. Wydział Geograficzno-Biologiczny uzyskał prawa nadawania stopni doktorskich. Pierwszym doktorem wśród pracowników naukowych kierunku geografii była Jadwiga Herma.
W latach 1974–1981 prowadzone były zaoczne studia doktoranckie z dydaktyki
geografii, którymi początkowo kierował prof. dr Jan Flis, a po nim prof. dr hab.
Maria Kozanecka. Równocześnie rozwijano dokształcanie czynnych nauczycieli geografii na niestacjonarnych studiach podyplomowych z geografii, a ostatnio
także na studiach z przyrody i przedsiębiorczości.
Funkcjonowanie samodzielnych katedr zakończyło się w grudniu 1971 r.,
kiedy to w wyniku kolejnej reorganizacji utworzony został Instytut Geografii.
Dotychczas funkcjonujące katedry zamieniono na zakłady. W strukturze orga-
9
nizacyjnej Instytutu Geografii utworzono: Zakład Geografii Fizycznej, Zakład
Geografii Ekonomicznej, Zakład Geografii Regionalnej i Zakład Dydaktyki
Geografii. W tym też roku Instytut zmienił swoją lokalizację i z Rynku Głównego 34 został przeniesiony do nowo zbudowanego budynku przy ul. Podchorążych 2, zajmując 4 i 5 piętro jego wschodniego skrzydła.
Na pierwszego dyrektora Instytutu Geografii powołano prof. dr. Jana Flisa,
który sprawował tę funkcję do 1976 r. Po nim stanowisko to piastowali: prof.
dr Andrzej Michalik (1976–1981), doc. dr Tadeusz Ziętara (1981–1991), prof.
dr hab. Bronisław Górz (1991–1997), prof. dr hab. Zbigniew Zioło (1997–2000),
prof. dr hab. Jan Lach (2000–2006), dr hab. Roman Malarz (2006–2008). Od
2008 r. funkcję dyrektora sprawuje dr Tomasz Rachwał.
Funkcje zastępcy dyrektora w kolejnych kadencjach piastowali: prof. dr hab.
Lech Pakuła (1970–1981), dr Stanisław Zając (1981–1984), prof. dr hab. Maria
Kozanecka (1984–1987), prof. dr hab. Jan Lach (1987–1991), dr hab. Roman
Malarz (1991–1997), dr Jan Mądry (1997–2003), dr Wiktor Osuch (2003–2006),
dr Tomasz Rachwał (2006–2008), a obecnie dr Mirosław Wójtowicz (od 2008 r.
z-ca ds. studenckich i dydaktycznych) i dr hab. Sławomir Kurek (od początku
2010 r. z-ca ds. nauki i współpracy zagranicznej).
Wraz z reorganizacją Instytutu powoływano kierowników poszczególnych
zakładów, którzy zmieniali się w kolejnych kadencjach.
Kierownikami Zakładu Geografii Fizycznej byli kolejno: doc. dr Tadeusz
Ziętara (1971–1997), dr Władysław Nowak (1998–2000), dr hab. Wacław
Cabaj (2000–2001), dr Małgorzata Bajgier-Kowalska (2001–2002), dr hab. Roman Malarz (2001–2006), dr hab. Janusz Chmura (2006–2009) i dr hab. Józef
Kukulak (od 2009 r.).
Na kierownika Zakładu Geografii Ekonomicznej (od 2009 r. Zakład Geografii
Społeczno-Ekonomicznej) powołano prof. dr. hab. Lecha Pakułę (1970–2000),
a następnie Zakładem kierowali kolejno: prof. dr hab. Jan Rajman (2000–2002),
prof. dr hab. Bronisław Górz (2002–2008) i prof. dr hab. Zbigniew Długosz
(od 2009 r.).
Kierownikiem Zakładu Geografii Regionalnej został prof. dr hab. Andrzej
Maryański (1971–1994). Po nim funkcję tę przejęła prof. dr hab. Maria Kozanecka (1994–2000), a następnie prof. dr hab. Zbigniew Długosz (2000–2008).
Zakładem Dydaktyki Geografii kierował prof. dr Jan Flis (1971–1982), następnie prof. dr hab. Sławomir Piskorz (1982–2004), dr Mariola Tracz (2004–2006),
dr hab. Józef Kukulak (2006–2009) i dr hab. Bożena Wójtowicz (od 2009 r.).
W roku 1994 z Zakładu Geografii Fizycznej wyodrębniony został Zakład
Ochrony i Kształtowania Środowiska Geograficznego, którego kierownictwo
powierzono prof. dr. hab. Janowi Lachowi (1994–2009), a ostatnio dr hab. inż.
Wandzie Wilczyńskiej-Michalik (od 2009 r.). Od 2010 r., w związku z poszerzeniem problematyki badawczej, Zakład nosi nazwę: Zakład Ekorozwoju i Kształtowania Środowiska Geograficznego.
10
Jak już wspomniano, w 1995 r. reaktywowano Zakład Geologii, którym
kierował początkowo dr hab. inż. Grzegorz Haczewski (1995–2004), później
dr hab. inż. Radosław Tarkowski (2004–2006), a od 2006 r. funkcję tę pełni
dr hab. Krzysztof Bąk.
Wraz z uruchomieniem nowej specjalności: geografia z przedsiębiorczością
i gospodarką przestrzenną, 1 stycznia 2001 r. utworzono Zakład Przedsiębiorczości i Gospodarki Przestrzennej, a na jego kierownika powołano prof. dr. hab.
Zbigniewa Zioło (2001–2007). Po nim funkcję tę przejął dr Tomasz Rachwał
(od 2007 r.).
W 2001 r. w strukturze Instytutu wyodrębniona została Pracownia GIS
i Technik Komputerowych, którą kierował dr Mariusz Szubert (2001–2008),
a następnie dr Radosław Uliszak (od 2008 r.). W latach 2002–2004 pod kierunkiem dr. hab. Wacława Cabaja funkcjonowała samodzielna Pracownia Paleogeografii.
Rozwijane w Instytucie badania i prowadzone w ramach specjalizacji prace magisterskie z zakresu turystyki sprawiły, że w 2009 r. uruchomiony został
nowy kierunek studiów: turystyka i rekreacja. Zaistniała więc potrzeba reorganizacji Instytutu. Opierając się na własnej kadrze, jak i pozyskanych pracownikach z zewnątrz, powołano Zakład Turystyki i Badań Regionalnych (w miejsce
Zakładu Geografii Regionalnej) pod kierunkiem dr. hab. Romana Malarza, natomiast Zakład Geografii Ekonomicznej przemianowano na Zakład Geografii
Społeczno-Ekonomicznej pod kierunkiem prof. dr. hab. Zbigniewa Długosza.
Wraz z rozwojem działalności geograficznej zwiększała się liczebność kadry
naukowej o coraz wyższych kwalifikacjach zawodowych i naukowych. W 1953 r.
na kierunku geografia pracowało trzech własnych wykładowców, pełniących
obowiązki samodzielnych pracowników naukowych (dr Maria Dobrowolska,
dr Rodion Mochnacki, dr Józef Premik) i trzech asystentów (mgr Antoni Gawlik, mgr Andrzej Maryański, mgr Stanisław Wojs). W ramach zajęć zleconych
zatrudnionych było ośmiu pracowników z uczelni krakowskich. W kolejnych
latach na stanowiska docentów etatowych mianowano doc. dr Marię Dobrowolską, doc. dr. Rodiona Mochnackiego, doc. dr. Józefa Premika, a na nowe etaty
zatrudnieni zostali: doc. dr Jan Flis z UJ, doc. dr Andrzej Michalik z Instytutu Geologii w Warszawie – oddział w Krakowie oraz prof. dr Antoni Wrzosek
z UJ. W następnych latach liczba pracowników systematycznie się zwiększała.
W 1970 r. w Instytucie pracowało łącznie 30 osób, w 1996 r. 47 osób, a w 2009 r.
liczba ta zwiększyła się do 48. Z Instytutem współpracuje ponadto kilku pracowników z Uniwersytetu Ekonomicznego, Uniwersytetu Rolniczego, Politechniki Krakowskiej, Krakowskiej Akademii im. A.F. Modrzewskiego, Akademii
Wychowania Fizycznego i Urzędu Miasta Krakowa, a także kilku pracowników
emerytowanych.
W dniu 1 stycznia 2010 r. w Instytucie Geografii było zatrudnionych łącznie
48 osób, w tym 40 pracowników naukowo-dydaktycznych (15 pracowników
samodzielnych, w tym 2 z tytułem naukowym profesora, 22 doktorów na stanowisku adiunkta i 3 magistrów na stanowisku asystenta) oraz 8 pracowników
11
niebędących nauczycielami akademickimi (1 pracownik naukowo-techniczny,
4 inżynieryjno-technicznych, 1 administracyjny i 2 pracowników biblioteki).
W 1951 r. powstała Biblioteka Instytutu Geografii, która zwiększała swoje
zasoby wraz z rozwojem studiów geograficznych. Systematycznie powiększano
zbiory biblioteczne, kompletowano czasopisma geograficzne i materiały statystyczne, słowniki i encyklopedie. Do 1966 r. zgromadzono 10 294 woluminy,
z czego 90% stanowiły druki zwarte, a 2,4% zbiory specjalne wraz z kartograficznymi. Obecnie księgozbiór liczy 24,9 tys. woluminów (18 183 druki zwarte,
4599 czasopism, 2118 zbiorów specjalnych). Biblioteka dysponuje księgozbiorem specjalistycznym, ściśle związanym z kierunkiem geografii, ale także z szerokim wachlarzem nauk pokrewnych.
Wraz z uruchomieniem studiów geograficznych podejmowane były prace badawcze nauczycieli akademickich, które przyczyniły się do rozwijania działalności wydawniczej. W 1955 r. ukazał się Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP
w Krakowie, z. 4, Nauki geograficzno-biologiczne. W 1958 r. w tej samej serii,
jako z. 8, ukazał się pierwszy tom poświęcony wynikom badawczym pracowników Instytutu pt. Geografia (kolejne tomy ukazały się pt. Prace Geograficzne). W następnych latach działalność wydawnicza systematycznie się rozwijała.
Opublikowanych zostało łącznie 18 tomów Prac Geograficznych oraz kilka prac
w serii Prace Monograficzne, które w większości były rozprawami habilitacyjnymi naszych pracowników.
Ponadto w Instytucie zostały uruchomione dwie nowe serie wydawnicze.
Pierwszą z nich jest ogólnopolska seria Prace Komisji Geografii Przemysłu Polskiego Towarzystwa Geograficznego, ukazująca się od 2000 r. Jest ona kontynuacją wydawanych wcześniej, przy współudziale Centralnego Ośrodka Metodycznego Studiów Nauczycielskich, prac z zakresu geografii przemysłu. Łącznie ukazało się 26 tomów (w tym 14 tomów z serii Prace Komisji Geografii Przemysłu
PTG), w których prezentowane były wyniki badań pracowników naukowych ze
wszystkich krajowych i wielu zagranicznych ośrodków geograficznych.
Od 2005 r., z inicjatywy Zakładu Przedsiębiorczości i Gospodarki Przestrzennej, ukazuje się druga seria wydawnicza – Przedsiębiorczość–Edukacja,
we współpracy z Wydawnictwem „Nowa Era”. Do 2009 r. ukazało się 5 tomów, a kolejny znajduje się przygotowaniu. Seria ta poświęcona jest procesom
kształtowania przedsiębiorczości oraz dydaktyce tego przedmiotu w szkołach
ponadgimnazjalnych. Jest ona także forum wymiany doświadczeń nauczycieli
przedsiębiorczości w szkołach ogólnokształcących i zawodowych.
Kolejne wydawnictwa to opracowania jubileuszowe przygotowywane dla
uczczenia profesorów. Publikują w nich swoje prace geografowie ze wszystkich
ośrodków akademickich z kraju, a także z zagranicy. Początkowo wychodziły
one w ramach serii Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie, i tak ukazały się specjalne zeszyty dla uczczenia prof. dr. Józefa Premika (1964 r.), prof.
dr. Rodiona Mochnackiego (1971 r.), prof. dr. Marii Dobrowolskiej (1987 r.),
prof. dr. hab. Andrzeja Michalika (1991 r.), prof. dr. hab. Andrzeja Maryańskie-
12
go (1994 r.), prof. dr hab. Marii Horawskiej-Morawskiej (1996 r.) i dr Alicji Krakowskiej (1998 r.). Pierwszą osobną publikacją była Księga Pamiątkowa ofiarowana prof. J. Flisowi w 80. rocznicę urodzin (1992 r.), kolejne dedykowane
były profesorom: Mariannie Kozaneckiej (2000 r.), Lechowi Pakule (2001 r.),
Sławomirowi Piskorzowi (2004 r.), Janowi Rajmanowi (2006 r.) i Zbigniewowi
Zioło (2007 r.).
Opracowano również wydawnictwa okolicznościowe, prezentujące sylwetki
i dorobek naukowy pracowników odchodzących na emeryturę: dr. Stanisława
Zająca (1998 r.), dr. Władysława A. Nowaka (2002 r.), dr. Marka Troca (2002 r.)
i dr. Zygmunta Szota (2003 r.), a także publikację jubileuszową, wydaną z okazji 50. rocznicy powstania Instytutu Geografii.
Od 1998 r. wydawane są Sprawozdania z pracy Instytutu Geografii, od 2007 r.
ukazujące się pod tytułem Działalność naukowo-dydaktyczna Instytutu Geografii (Rachwał 2007, 2008, 2009). Zawierają one omówienie problematyki badawczej poszczególnych zakładów, wykaz prac publikowanych, złożonych do
druku, wykaz organizowanych konferencji naukowych, czynny udział pracowników w międzynarodowych i krajowych konferencjach naukowych z tytułami
referatów, a także działania na rzecz popularyzacji wiedzy geograficznej, współpracy z krajowymi i międzynarodowymi instytucjami naukowymi oraz gospodarczymi i in.
Zgodnie z przedstawianymi przez kierowników poszczególnych zakładów
sprawozdaniami, w Instytucie Geografii prowadzone są liczne prace badawcze,
związane w ostatnich latach głównie z problematyką geografii fizycznej, geologii, ekorozwoju i kształtowania środowiska, geografii społeczno-ekonomicznej
i przedsiębiorczości, dydaktyki geografii oraz geografii turyzmu. Kierunki badań nawiązują do zainteresowań pracowników poszczególnych zakładów i ich
specjalności naukowych.
Pracownicy Zakładu Geografii Fizycznej kontynuują w ostatnich latach prace naukowo-badawcze prowadzone głównie na terenie Karpat i Wyżyny Śląsko-Małopolskiej, dotyczące problematyki rozwoju rzeźby, w tym pod wpływem
wydarzeń ekstremalnych, takich jak powodzie opadowe. Analizowane są ich
skutki w obrębie małych zlewni, jak i w dorzeczach dużych karpackich dopływów Wisły (Soły, Skawy, Dunajca). W efekcie tych prac przedstawiono wyniki
badań nad transformacją wybranych karpackich dolin rzecznych, zmianami środowiska Karpat fliszowych na skutek wysiedlenia ludności po II wojnie światowej. Kontynuowane są, rozpoczęte kilka lat temu, badania nad paleogeografią
Wyżyny Wieluńskiej oraz badania transportu energii cieplnej w głąb zbiornika
wodnego.
Prace badawcze, wykonane w Zakładzie Geologii przez K. Bąka, prowadzone we współpracy międzynarodowej, zawierają nowe koncepcje prowadzące
do wyjaśnienia zmian w środowisku głębokich basenów morskich, jakie zaszły
w czasie globalnego oceanicznego zdarzenia beztlenowego w górnej kredzie.
Prowadzone badania mają szczególne znaczenie w analizach zmian klimatu Zie-
13
mi, w warunkach dużych perturbacji dwutlenku węgla w atmosferze i oceanie.
G. Haczewski współprowadzi badania naukowe dotyczące sedymentacji wapieni kokkolitowych. R. Tarkowski natomiast kontynuuje badania dotyczące historii geologii, prowadząc je głównie z partnerami francuskimi.
Głównymi kierunkami badań Zakładu Ekorozwoju i Kształtowania Środowiska Geograficznego są:
–– zmiany środowiska przyrodniczego pod wpływem działalności człowieka
w wybranych rejonach Polski Południowej,
–– aerozole atmosferyczne w Krakowie,
–– obieg materii w dolinach wschodniokarpackich w warunkach współczesnych
zmian antropopresji rolniczej,
–– zmiany stosunków wodnych pod wpływem antropopresji,
–– przejawy i mechanizm wietrzenia skał w środowiskach o różnej koncentracji
zanieczyszczeń w atmosferze,
–– oddziaływanie antropogenicznych zanieczyszczeń atmosfery na zabytkowe
budowle,
–– cechy termicznej struktury powietrza na obszarach zurbanizowanych i pozamiejskich,
–– wahania klimatu w mniejszych skalach przestrzennych (mezoregionu, jednostki hydrologicznej).
Prace badawcze pracowników Zakładu Geografii Społeczno-Ekonomicznej koncentrują się głównie na zagadnieniach społeczno-gospodarczych, dotyczących stanu i przemian w zakresie układów demograficznych, społeczno-gospodarczych, regionalnego zróżnicowania sieci miejskiej, wielofunkcyjnego rozwoju wsi na obszarach górskich i konsekwencji procesów transformacji, w odniesieniu do Polski, jej mezo- i makroregionów, głównie południa kraju, ze szczególnym uwzględnieniem Karpat, a także regionów świata, przede wszystkim
w odniesieniu do państw i regionów Europy, w tym m.in. pogranicza polsko-litewskiego. W ostatnim okresie sporo miejsca zajmują prace dotyczące problematyki starzenia się ludności, tak w Polsce, jak i w Europie oraz badania
nad społecznymi uwarunkowaniami rozwoju gospodarczego w krajach Ameryki
Łacińskiej, także pod kątem kształtowania się procesów metropolizacji i urbanizacji. Opracowania z tego zakresu mają nie tylko charakter poznawczy, ale
także metodologiczny i prognostyczny. Pracownicy Zakładu uczestniczą również w pracach z zakresu geografii turystycznej.
Zakład Turystyki i Badań Regionalnych rozpoczął działalność z dniem 1 października 2008 roku. W pierwszym okresie funkcjonowania pracownicy Zakładu zaangażowani byli w opracowanie programów nowo uruchamianych studiów
I stopnia na kierunku turystyka i rekreacja oraz kontynuowali prace badawcze
rozpoczęte wcześniej w strukturze innych zakładów. W 2009 r. rozpoczęto realizację badań statutowych dotyczących potencjału turystycznego Małopolski.
Pracownicy Zakładu Przedsiębiorczości i Gospodarki Przestrzennej prowadzą prace badawcze, które skupiają się na:
14
–– roli przedsiębiorczości w kształtowaniu społeczeństwa informacyjnego i budowie gospodarki opartej na wiedzy,
–– metodologii nauk geograficznych i historii rozwoju myśli geograficznej,
–– rozwoju teoretycznych koncepcji geografii przemysłu, w tym efektów restrukturyzacji przedsiębiorstw przemysłowych i roli przedsiębiorstw przemysłowych w fazie informacyjnej rozwoju cywilizacyjnego,
–– funkcji sektora przemysłu i usług w kształtowaniu społeczeństwa informacyjnego,
–– zróżnicowaniu światowej i europejskiej przestrzeni przemysłowej w układach regionalnych oraz procesów transformacji przedsiębiorstw,
–– procesach koncentracji i rozwoju ponadnarodowych korporacji w przestrzeni światowej, ze szczególnym uwzględnieniem korporacji informatycznych,
–– funkcji szkolnictwa wyższego i sektora nauki w rozwoju społeczeństwa informacyjnego oraz roli ośrodków akademickich w przemianach struktury
regionalnej,
–– kształtowaniu się struktur regionalnych oraz biegunów wzrostu w Europie,
ze szczególnym uwzględnieniem Francji,
–– kształtowaniu się obszarów metropolitalnych Polski Południowo-Wschodniej, ze szczególnym uwzględnieniem roli przemysłu i szkolnictwa wyższego,
–– wykorzystaniu środków unijnych dla celów rozwoju społeczno-gospodarczego Polski,
–– procesach semiurbanizacji oraz miejscu przestrzeni rolniczej w strukturze
przestrzeni geograficznej,
–– roli postaw przedsiębiorczych i etyki w życiu społeczno-gospodarczym,
–– doskonaleniu procesu dydaktycznego z zakresu przedsiębiorczości w edukacji szkolnej, m.in. poprzez liczny udział w spotkaniach z nauczycielami,
aktualizację pakietów do nauczania przedsiębiorczości i przygotowanie
oceny projektu zmian podstawy programowej podstaw przedsiębiorczości.
Problematyka badawcza pracowników Zakładu Dydaktyki Geografii obejmuje w ostatnim czasie następujące zagadnienia:
–– instytucjonalny rozwój dydaktyki geografii w Polsce,
–– metodologia pomiaru postaw i przekonań w edukacji międzykulturowej,
–– rola geografii akademickiej w kształtowaniu postaw studentów,
–– rola geografii jako przedmiotu ogólnokształcącego na przełomie XX i XXI
wieku,
–– teksty źródłowe i ich wykorzystanie w kształceniu geograficznym,
–– kształcenie nauczycieli geografii w nowym systemie studiów,
–– losy zawodowe absolwentów nauczycielskich studiów geograficznych na
Akademii Pedagogicznej (Uniwersytecie Pedagogicznym) w Krakowie,
–– doskonalenie procesu dydaktycznego z zakresu dydaktyki geografii i dydaktyki przyrody oraz podstaw przedsiębiorczości, m.in. poprzez opracowanie
wstępnej wersji nowego podręcznika do dydaktyki geografii i prowadzenie
badań pilotażowych nad jego efektywnością.
15
Do efektów prac badawczych w zakresie dydaktyk szczegółowych należy
zaliczyć także przygotowanie przez pracowników licznych podręczników i pomocy szkolnych. Pracownicy Instytutu są autorami podręczników, zeszytów
ćwiczeń, programów nauczania, poradników dla nauczycieli i płyt multimedialnych z zakresu geografii, przyrody i przedsiębiorczości. Podejmują też prace
w ramach stałego monitorowania zmian i oceny nowych projektów standardów kształcenia na różnych poziomach edukacji, głównie w zakresie geografii,
przyrody i podstaw przedsiębiorczości. Efekty tych prac są prezentowane na
konferencjach metodycznych, a następnie, w formie raportów, przekazywane
do Ministerstwa Edukacji Narodowej bądź Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa
Wyższego.
W nawiązaniu do kształtujących się specjalności naukowych, w 2008 r. zakończono prace nad nowymi kierunkami studiów, które zostały uruchomione
od nowego roku akad. 2008/2009, tj. turystyka i rekreacja (studia I stopnia
z 6 specjalnościami do wyboru) oraz ochrona środowiska (międzywydziałowe
studia inżynierskie I stopnia z 3 specjalnościami, w tym jedną, za którą odpowiedzialny jest Instytut Geografii). Decyzja o uruchomieniu tych kierunków
została poprzedzona analizą oferty kształcenia Instytutu wobec współczesnych
przemian na rynku pracy, opracowaną przez T. Rachwała (2008). Systematycznie rozszerzana jest także oferta specjalności do wyboru na kierunku geografia. W roku akademickim 2009/2010 oferowanych było 8 specjalności (w tym
4 nauczycielskie i 4 nienauczycielskie), zarówno na studiach I, jak i II stopnia,
a kolejne są przygotowywane do wdrożenia od roku akademickiego 2010/2011.
Ponadto Instytut oferuje 6 programów studiów podyplomowych, z czego 4 stanowią 3-semestralne studia kwalifikacyjne z zakresu geografii, przyrody, przedsiębiorczości i edukacji regionalnej, a 2 – studia 2-semestralne doskonalące
z zakresu geoturystyki i zarządzania środowiskiem geograficznym. Od roku
akad. 2010/2011 planowane jest uruchomienie nowych studiów podyplomowych „Projektowanie i zarządzanie funduszami strukturalnymi Unii Europejskiej” oraz – wspólnie z Instytutem Biologii i Instytutem Historii – studiów
z zakresu gospodarowania zasobami przyrodniczo-historycznymi. Przy konstrukcji planów studiów, oferowanych specjalności i programów realizowanych
na nich zajęć wykorzystano osiągnięcia poszczególnych zakładów w zakresie
prowadzonych badań naukowych.
Wyrazem intensywnego rozwoju Instytutu jest dynamiczny wzrost liczby
studentów – od kilkudziesięciu osób w okresie początkowym funkcjonowania
uczelni i kierunku geografia do ponad tysiąca, począwszy od lat 90. XX w. Obecnie, wg stanu na 1 stycznia 2010 r., w Instytucie kształci się ponad 1400 osób
na trzech kierunkach studiów I stopnia – licencjackich (geografia, turystyka
i rekreacja) i inżynierskich (ochrona środowiska) oraz magisterskich II stopnia (geografia), z czego około połowa na studiach niestacjonarnych. Większość
z nich to studenci geografii – ok. 500 osób na studiach stacjonarnych i 450 na
niestacjonarnych. Na studiach podyplomowych na początku 2010 r. kształciło
16
się około 80 słuchaczy. W Instytucie nie prowadzi się studiów doktoranckich III
stopnia, jednak wiele osób, także niebędących pracownikami Instytutu, realizuje z powodzeniem przewody doktorskie z zakresu geografii. Wykaz obronionych
rozpraw doktorskich znajduje się na końcu niniejszego opracowania.
W Instytucie prężnie rozwija się Studenckie Koło Naukowe Geografów, czego przejawem są coraz liczniejsze badania naukowe, których wyniki prezentowane są na konferencjach. SKNG jest szczególnie znane z organizacji wielu
wypraw w różne części świata.
Zbigniew Zioło, Tomasz Rachwał
Literatura
Banaśkiewicz-Cabaj K., 2007, Droga prof. Jana Flisa do dydaktyki geografii, [w:] Rozważania Jana Flisa o nauczaniu geografii: prace wybrane, red. K. BanaśkiewiczCabaj, W. Cabaj, Instytut Geografii AŚ, Kielce, s. 13–17.
Banaśkiewicz-Cabaj K., 2007, Bibliografia prac prof. Jana Flisa, [w:] Rozważania Jana
Flisa o nauczaniu geografii: prace wybrane, red. K. Banaśkiewicz-Cabaj, W. Cabaj,
Instytut Geografii AŚ, Kielce, s. 19–34.
Bibliografia publikacji pracowników WSP w Krakowie (1946–1967), Wydawnictwo
Naukowe WSP, Kraków 1970, ss. 262.
Bibliografia publikacji pracowników AP w Krakowie (1996–2000), Wydawnictwo
Borowiec M., Rachwał T. (red.) 2005, Działalność naukowo-dydaktyczna Zakładu
Przedsiębiorczości i Gospodarki Przestrzennej w latach 2000–2005, Zakład Przedsiębiorczości i Gospodarki Przestrzennej, Instytut Geografii AP w Krakowie, Kraków.
Dziesięciolecie WSP w latach 1946–1956, 1957, PWB, Kraków, ss. 557.
Hampel J., Kiryk F., Pietrzkiewicz I. (red.), 2006, Leksykon profesorów AP im. KEN
1946–2006, Wydawnictwo Naukowe AP, Kraków, ss. 660.
Kiryk F. (red.), 1986, Wyższa Szkoła Pedagogiczna im. KEN w 40 roku działalności,
Wydawnictwo Naukowe WSP, Kraków, ss. 169.
Kortus B., Pakuła L., 1998, Charakterystyka i ocena dorobku Ośrodka Krakowskiego
w dziedzinie geografii przemysłu, [w:] Dorobek polskiej geografii przemysłu, Komisja Geografii Przemysłu PTG, Instytut Geografii WSP w Krakowie, Wyd. Krakowskiego Oddziału PAN, Warszawa–Kraków, s. 97–120.
Lach J., 1991, Bibliografia prac prof. Andrzeja Michalika, Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie, Prace Geograficzne XIII, s. 13–21.
17
Lach J., 1993, Uczony i nauczyciel (W 80 rocznicę urodzin prof. dra Jana Flisa), Rocznik Sądecki, t. XXI, Oddział Polskiego Towarzystwa Historycznego i Miejski Ośrodek Kultury w Nowym Sączu, s. 9–12.
Lach J., 1994, Jan Flis (1912–1993), Rocznik Sądecki, t. XXII, Oddział Polskiego Towarzystwa Historycznego i Miejski Ośrodek Kultury w Nowym Sączu, s. 425–447.
Obrębska-Starklowa B., Trepińska J., 1999, Meteorologia i klimatologia, [w:] Rozwój
i dorobek nauk geograficznych w Uniwersytecie Jagiellońskim, red. B. Kortus,
A. Jackowski, K. Krzemień, Wyd. Instytut Geografii UJ, Kraków, s. 139–210.
Pakuła L., Ziętara T., 1973, Zarys rozwoju kierunku geografii w latach 1961–1971, [w:]
Wyższa Szkoła Pedagogiczna w latach 1961–1971, red. Z. Tabaka, Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie, z. 46, s. 172–192.
Państwowe Pedagogium, Państwowa Wyższa Szkoła Pedagogiczna, Wyższa Szkoła
Pedagogiczna, Akademia Pedagogiczna im. KEN – Najstarsza uczelnia pedagogiczna w Polsce, Wydawnictwo Naukowe AP, Kraków 2006, ss. 167.
Piskorz S., Tracz M., 1999, Słownik biograficzny polskich dydaktyków geografii, Wyd.
Edukacja, Kraków, ss. 143.
Przyboś A., Bąkowa J., Winiarska A., 1965, Samodzielni pracownicy nauki, [w:] Wyższa
Szkoła Pedagogiczna w Krakowie w pierwszym piętnastoleciu rozwoju 1946–1961,
Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie, z. 18, s. 52–81.
Rachwał T., 2008, Współczesne tendencje na rynku pracy a oferta kształcenia Instytutu
Geografii, [w:] Działalność naukowo-dydaktyczna Instytutu Geografii Akademii
Pedagogicznej w Krakowie w 2007 roku, red. T. Rachwał, Instytut Geografii AP
w Krakowie, Kraków, s. 17–26.
Rachwał T., (red.), 2007, Działalność naukowo-dydaktyczna Instytutu Geografii Akademii Pedagogicznej w Krakowie w 2006 r., Instytut Geografii AP w Krakowie,
Kraków.
Rachwał T., (red.), 2008, Działalność naukowo-dydaktyczna Instytutu Geografii Akademii Pedagogicznej w Krakowie w 2007 r. – 60 lat geografii, Instytut Geografii AP
w Krakowie, Kraków.
Rachwał T., (red.), 2009, Działalność naukowo-dydaktyczna Instytutu Geografii Uniwersytetu Pedagogicznego w Krakowie w 2008 r., Instytut Geografii UP w Krakowie, Kraków.
Rajman J., 1961, Katedra Geografii Ekonomicznej WSP w Krakowie. Przegląd działalności naukowo-badawczej, Studia Socjologiczne, R. 1, nr 1, s. 255–256.
Rajman J., 1996, Zarys rozwoju Instytutu Geografii Wyższej Szkoły Pedagogicznej im.
Komisji Edukacji Narodowej w Krakowie, [w:] Instytut Geografii Wyższej Szkoły Pedagogicznej im. Komisji Edukacji Narodowej, Wydawnictwo Naukowe WSP,
Kraków, s. 1–6.
Rajman J., 1996, Instytut Geografii Wyższej Szkoły Pedagogicznej im. Komisji Edukacji
Narodowej, Wydawnictwo Naukowe WSP, Kraków, s. 1–40.
Ruta Z. (red.), 1981, Wyższa Szkoła Pedagogiczna im. KEN w latach 1946–1981,
Ruta Z. (red.), 1996, Wyższa Szkoła Pedagogiczna im. KEN w latach 1982–1996,
Sprawozdania (roczne) z działalności Instytutu Geografii Akademii Pedagogicznej
w Krakowie za lata 1998–2006.
18
Tabaka Z., 1957, Organizacja uczelni i jej pracownicy, [w:] Dziesięciolecie Wyższej
Szkoły Pedagogicznej, PWN, Kraków, s. 23–69.
Tadeusz Skawina (biogram), 2006, [w:] Leksykon profesorów Akademii Pedagogicznej
im. Komisji Edukacji Narodowej 1946–2006, red. J. Hampel, F. Kiryk, I. Pietrzkiewicz, Wydawnictwo Naukowe AP, Kraków, s. 506.
Trepińska J., 1992, Jan Śniadecki – uczony i założyciel pierwszej stacji meteorologicznej
w Krakowie w 1792 roku, Zeszyty Naukowe UJ, Prace Geograficzne 90, Kraków,
s. 7–21.
Wyższa Szkoła Pedagogiczna w Krakowie w pierwszym piętnastoleciu rozwoju 1946–
1961, 1965, Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie, z. 18, Kraków,
ss. 402.
Zioło Z., 1979/1983, Problematyka przemian społeczno-ekonomicznych województwa
tarnobrzeskiego w badaniach Instytutu Geografii Wyższej Szkoły Pedagogicznej
w Krakowie do 1979 r., Zeszyt Naukowo-Techniczny OBR Przemysłu Siarkowego
„Siarkopol”, Siarka, s. 45–53.
Zioło Z., 1991, Województwo Tarnobrzeskie w badaniach Instytutu Geografii Wyższej
Szkoły Pedagogicznej im. Komisji Edukacji Narodowej w Krakowie, Zeszyty Badań
Regionu Tarnobrzeskiego, z. 3, O/PAN w Krakowie, Komisja Nauk Ekonomicznych,
Sekcja Gospodarki Przestrzennej, Urząd Wojewódzki w Tarnobrzegu, Kopalnie
i Zakłady Przetwórcze Siarki „Siarkopol” w Tarnobrzegu, Kraków–Tarnobrzeg,
s. 106–163.
Zioło Z., 2000, Kierunki działalności Instytutu Geografii Akademii Pedagogicznej
w Krakowie, Geografia w Szkole, 4.09 (269), s. 208–209.
II. Rozwój naukowo-dydaktyczny
i problematyka badań geograficznych
1. Zagadnienia metodologiczne
Rozwój badań zróżnicowania przestrzennego procesów przemian społeczno-gospodarczych i kulturowych układów regionalnych, prowadzonych w obecnym Instytucie Geografii Uniwersytetu Pedagogicznego im. Komisji Edukacji
Narodowej w Krakowie, związany był początkowo z koncepcjami metodologicznymi zaproponowanymi przez prof. dr M. Dobrowolską wraz z powołaniem Jej na stanowisko kierownika Katedry Geografii Ekonomicznej. Na tle
ówczesnego dorobku krajowego i międzynarodowego należały one do nowatorskich ujęć, otwierających nowe pola badawcze, które dotyczyły m.in. dynamiki
krajobrazu kulturowego, czynników kształtowania, przeobrażania i rozpadu
społeczno-ekonomicznych struktur regionalnych, relacji procesów industrializacji i urbanizacji, kształtowania ośrodków regionalnych oraz ich powiązania z rozwijającymi się strefami oddziaływania (Dobrowolska 1962, 1967,
1976a, 1976b, 1976c, 1978). W dalszych pracach przyjmowano założenie, że
badania geograficzne należy prowadzić od analizy zachowań poszczególnych
elementów (np. zakładów przemysłowych, instytucji, jednostek osadniczych),
a następnie rozszerzać problematykę badawczą na coraz bardziej złożone
struktury przestrzenne, które dadzą podstawę konstrukcji modeli i budowy
podstaw teorii.
Badania empiryczne, prowadzone głównie na terenie Polski Południowo-Wschodniej, dotyczyły aktualnych procesów wpływających na kształtowanie
się układów regionalnych i lokalnych, były podstawą wielu ujęć teoretycznych
oraz dawały podstawę konstrukcji ujęć modelowych. Poniżej przedstawiamy
przegląd rozwoju koncepcji metodologicznych i metodycznych badań regionalnych, prowadzonych w Instytucie Geografii. Wypracowywane koncepcje metodologiczne były podstawą kompleksowych badań prowadzonych na terenie
Tarnobrzeskiego Okręgu Siarkowego, które rozpoczynały się od badań empirycznych, poprzez ujęcia modelowe, do określania prognoz i proponowania kierunków jego przebudowy, co przedstawiono w rozdz. 1.2. W badaniach nad
procesami przemian społeczno-gospodarczych układów regionalnych znaczącą
rolę przypisywano poziomowi kwalifikacji pracowniczych i kształtowaniu się
ośrodków szkolnictwa średniego, kształtowaniu ośrodków akademickich jako
ważnych elementów rozwijania społeczeństwa informacyjnego i budowania gospodarki opartej na wiedzy, a także ich oddziaływaniu na układy regionalne.
20
II. Rozwój naukowo-dydaktyczny i problematyka badań geograficznych
1.1. Metodologia badań regionalnych
Przedstawione założenia i koncepcje metodologiczne, weryfikowane w różnorodnych badaniach empirycznych, wpływały na systematyczne pogłębianie
problematyki badawczej oraz były rozwijane wraz z wykorzystywaniem metod
ilościowych i ujęć modelowych wypracowanych na polu teorii systemu. W nawiązaniu do zarysowanej idei oraz przyjmując wiodącą rolę przemysłu w procesach rozwoju społeczno-gospodarczego wykonano szereg prac teoretycznych,
poświęconych wyróżnianiu i definiowaniu przestrzennych form koncentracji
przemysłu (Pakuła 1978, Zioło 1971a), budowie modeli funkcjonowania zakładów przestrzennych (Zioło 1988a, 1989a, 1994) oraz metodom oceny działalności przedsiębiorstwa (Zioło 1994b). Następnie, wychodząc z założenia, że
zakład przemysłowy (przedsiębiorstwo) jest podstawowym elementem przestrzennych struktur przemysłowych, podjęto próby budowania koncepcji modelowych bardziej złożonych form koncentracji przemysłu, takich jak: ośrodki
przemysłowe (Zioło 1976a, 1976b, 1981, 1990b, 1990c), ich typologie (Zioło
1983) oraz wpływ na otoczenie (Zioło 1994c), a następnie okręgi (Zioło 1978a)
i kompleksy przemysłowe (Pakuła 1965). Zaproponowane modele przyjmowały, że podstawowymi elementami przestrzennych struktur przemysłowych są
zakłady przemysłowe, które w przestrzeni nie występują jako elementy odosobnione, ale odznaczają się zróżnicowaniem funkcjonalnym (zakłady egzogeniczne: podstawowe, komplementarne, standardowe oraz endogeniczne o funkcjach
lokalnych), między którymi zachodzą relacje aktywne i pasywne, reprezentowane przez powiązania rynkowe w zakresie: zaopatrzenia w różnorodne produkty, urządzenia i energię oraz kierunki zbytu wyrobów gotowych (produktów
finalnych, dostaw kooperacyjnych, półfabrykatów, surowców i in.). W procesie
rozwoju pod wpływem zmieniających się uwarunkowań rynkowych zarówno
poszczególne zakłady, jak i relacje zachodzące między nimi wykazują różne
tendencje zmian i mogą zachowywać się jako elementy: zanikłe, zanikające,
stagnujące, rozwijające się i nowo pojawiające się (Zioło 1986a).
Ujęcia modelowe, dotyczące zachowań przedsiębiorstw przemysłowych,
ośrodków i okręgów przemysłowych, podbudowane wynikami badań empirycznych, stanowiły dobrą przesłankę do podejmowania prób zarysowania koncepcji teorii struktury przemysłu (Zioło 1987c, 1992b, 2007b, 2008b) oraz bilansu powiązań przestrzennych (Zioło 1978b, 2007a). W konsekwencji strukturę
przestrzenną przemysłu traktowano jako określony system przedsiębiorstw,
ośrodków, okręgów i kompleksów przemysłowych wraz z ich wzajemnymi relacjami, odznaczający się ich różnym stopniem koncentracji przestrzennej. Szereg
koncepcji modelowych prezentowanych było na międzynarodowych kongresach
geograficznych w Moskwie, Tokio, São Paulo (Zioło 1976b, 1980b, 1982).
W industrialnej fazie rozwój przemysłu traktowany był jako podstawowy
czynnik wpływający na przemiany społeczno-gospodarcze jednostek osadniczych i regionów (Dobrowolska 1962, 1976a, 1976b, 1978, Dobrowolska, Raj-
21
man 1963, Rajman 1968). W tym zakresie podjęte zostały próby modelowego ujęcia: wpływu zakładu na powstanie i rozwój miast (Zioło 1989a, 1993b),
ich stref oddziaływania (Zioło 1967a, 1967b), przemian struktur regionalnych
(Zioło 1980a) oraz relacji między rozwojem przemysłu a jego zapleczem i regionem.
W analizie empirycznej struktur regionalnych zwracano uwagę na dysproporcje, zaznaczające się między różnymi procesami społeczno-gospodarczymi.
Szczególnie widoczne było to w industrialnej fazie rozwoju, w której przemysł
w różnym stopniu aktywizował pozostałe dziedziny życia, ale, zwłaszcza na
terenie Polski Południowo-Wschodniej, w stosunkowo małym stopniu wpływał na rozwój procesów urbanizacji. W analizie relacji między tymi procesami
wykazano poważne dysproporcje zachodzące między przyrostem miejsc pracy
a miejscami zamieszkania pracowników, co przyczyniło się do rozwoju dojazdów do pracy i utrwalania struktur rolniczych. Zrodziło to potrzebę poszukiwania ujęć, które pozwoliłyby na wyrażenie dysharmonii zachodzących między
tymi procesami. W tym celu zaproponowano model określający stopień wyprzedzenia procesów industrializacji w stosunku do procesów urbanizacji lub
opóźnienia procesów urbanizacji w stosunku do procesów industrializacji. Dysproporcje te określono przy pomocy nowego wskaźnika (Fajferek, Zioło 1979,
1983, 1985) oraz pomiaru relacji wybranych cech (Woźniak, Zając, Zioło 2001,
Woźniak, Zioło 2003).
W badaniach struktur przestrzennych ważnym zagadnieniem był wielomiernikowy pomiar potencjału społeczno-gospodarczego, zróżnicowanie jego
natężenia i struktury w układach przestrzennych. Nawiązywały do tego prace dotyczące: zastosowania wskaźnika koncentracji (Zioło 1968), konstrukcji
mierników syntetycznych, odnoszących się do zjawisk demograficznych (Długosz 1984b), potencjału przemysłowego (Zioło 1971b, 1972, 1985b) i jego
specjalizacji (Zioło 1976). Zwrócono uwagę na dobór cech diagnostycznych,
dotyczących podejmowanej problematyki badawczej (Szymanowicz, Woźniak,
Zioło 1998, Szeja, Woźniak, Zioło 1992). Należy zaznaczyć, że zaproponowany
miernik syntetyczny jest nadal stosowany w wielocechowych analizach zjawisk
w układach przestrzennych. Miernik ten pozwalał na określenie syntetycznej
wartości m.in. potencjału przemysłowego (liczby zatrudnionych, wartości produkcji, wartości środków trwałych) oraz określenie, w jakim stopniu poszczególne mierniki empiryczne wpływają na wartość miernika syntetycznego (Zioło
1972, 1973c).
Doświadczenia zdobyte na polu modelowania zachowań zakładów przemysłowych, ośrodków i okręgów przemysłowych, a także analiza ich wpływu na
otoczenie pozwoliły na określenie koncepcji funkcjonowania bardziej złożonych struktur regionalnych, jakimi są metropolie (Jasieński, Zioło 1982, Zioło
1985a, Kudełko, Zioło 2007, Zioło 1979, 1995, 1999b, 2002, 2004). Przyjęto w
nich założenie, że podstawowymi elementami tych struktur są różnorodne podmioty gospodarcze i instytucje reprezentujące poszczególne sektory gospodarki
22
o określonych funkcjach (egzogenicznych i endogenicznych), między którymi
występują różnorodne relacje aktywne i pasywne.
Badania empiryczne oraz zaproponowane wcześniej modelowe ujęcia zwróciły uwagę na konieczność podjęcia prac pozwalających na syntetyczne przedstawienie relacji różnorodnych elementów występujących w układach przestrzennych. Wobec powstającego na polu nauk geograficznych dylematu, czy geografia ma zmierzać w kierunku specjalizacji naukowej, czy też dążyć do ujęć syntetycznych, pojawił się problem poszukiwania nowych wzorców, które pozwalają
na syntetyzowanie wyników badań wyspecjalizowanych osiągnięć cząstkowych.
Przyjęto założenie, że dalszy rozwój badań geograficznych z jednej strony powinien zmierzać w kierunku coraz precyzyjniejszego poznania różnorodnych
zachowań przestrzennych różnorodnych podmiotów gospodarczych, instytucji
i sektorów gospodarki oraz zróżnicowań przestrzennych poszczególnych elementów przestrzeni przyrodniczej, co jest możliwe przy postępującej specjalizacji, a z drugiej – do wypracowania metodologii integrowania wyników badań poszczególnych specjalności, która pozwoli na analizę kształtowania się procesów,
ich ocenę oraz podejmowanie określonych decyzji w zakresie przyjmowania
kierunków racjonalnych przemian (Zioło 1990a, 2005, 2009). Pojawił się więc
bardzo ważny problem wypracowania ujęć, pozwalających na syntetyzowanie
uzyskanych wyników badań w drodze określenia relacji zachodzących między
nimi. Problematykę tę powiązano z zarządzaniem różnorodnych struktur przestrzennych oraz z funkcjonowaniem przestrzeni geograficznej, jako określonej
całości. Przesłanką do tego typu ujęć i możliwości ich wykorzystania do celów
zarządzania było założenie, które następnie sformułowano w postaci tezy, że
wszystkie procesy przyrodnicze, społeczne, gospodarcze i kulturowe oraz relacje między ich elementami kształtują się w określonym miejscu przestrzeni
geograficznej (Zioło 1987a, 1994a, 2003a). Wynikiem tego była konstrukcja
szeregu ujęć modelowych, dotyczących funkcjonowania przestrzeni geograficznej (Zioło 1994, 1996a, 1999a, 2008b). Przyjęto, że przemiany przestrzeni geograficznej są wynikiem nakładania się na siebie efektów działania reguł makro-,
mezo- i mikroekonomicznych, które w określonym stopniu wpływają na określone relacje funkcjonalne, kształtujące się między elementami przyrodniczymi,
społeczno-gospodarczymi i kulturowymi. Przy czym zróżnicowanie przestrzeni
geograficznej stwarza różnorodne warunki dla kształtowania procesów przyrodniczych, społecznych, ekonomicznych i kulturowych oraz relacji zachodzących
między nimi w różnej skali układów przestrzennych, w skali kontynentu, grupy
państw, poszczególnych krajów, a także układów regionalnych (np. obszarów
górniczych), lokalnych, czy rozwoju układów bipolarnych (Zioło 1996c, 1998,
2000, 2001a, 2003b).
Wypracowywane koncepcje modelowe opierały się na wcześniejszych
badaniach empirycznych, ale starano się też je wykorzystać na potrzeby wypracowania interdyscyplinarnych koncepcji badawczych w ramach badań podstawowych, a także dla praktyki gospodarczej, zwłaszcza w zakresie analizy
23
diagnostycznej, zarządzania i budowy strategii rozwoju układów regionalnych,
w tym także strategii rozwoju obszarów górniczych (Zioło 1986b, 1987b,
1988b, 1989b, 1990a, 1992a, 1993a, 2001b). W wielu pracach empirycznych
pojawiały się pewne trudności z określaniem prawidłowości kształtowania się
struktur przestrzennych. Dokonano więc próby ich teoretycznego wyjaśniania
na gruncie nauk ekonomicznych. Przyjęto, że podstawowy wpływ na procesy
rozwoju przestrzennego wywierają reguły makroekonomiczne, mezoekonomiczne i mikroekonomiczne, między którymi występuje wiele sytuacji konfliktowych (Zioło 1996c). Założenie to umożliwiało przyjmowanie określonych
systemów zarządzania (Kudełko, Zioło 2004, Zioło 1981, 1996b). Modelowe ujęcie funkcjonowania przestrzeni geograficznej zostało wykorzystane do
opracowania spójnej koncepcji badawczej wielu tematów badawczych, określenia miejsca w niej transportu, rolnictwa, kopalni siarki w układach przestrzennych, przemysłu (Zioło 1986b, 1990a, 1994a, 1997, 2008a) oraz ujęć
prognostycznych (Zioło, Fajferek, Szymla, Zioło I., Szeja, Kusak 1991, Fajferek, Zioło, Woźniak, Szymla, Szeja, Zioło I. 1991). Zaproponowane ujęcia
pozwoliły także na określenie miejsca przemysłu czy rolnictwa w strukturze
przestrzeni geograficznej i określenie wzajemnych relacji z innymi strukturami
przestrzennymi (Zioło 1997, 2008, Zioło I., Zioło 2008).
W uczelni pedagogicznej dużą rolę przypisywano doskonaleniu metod dydaktycznych kształcenia studentów, odbywania praktyk terenowych i prowadzenia badań naukowych. Służyły temu opracowania, mające na celu coraz precyzyjniejsze określanie przedmiotu, celu i metod prowadzonych badań. Pierwszą w Polsce tego typu pracą zbiorową były Wybrane zagadnienia z metodyki
ćwiczeń terenowych z geografii ekonomicznej (Kraków 1967)1. Przedstawiono
w niej metody badań terenowych z zakresu poszczególnych przedmiotów wchodzących w zakres geografii ekonomicznej. L. Pakuła (1967) przedstawił uwagi
metodyczne o prowadzeniu ćwiczeń terenowych z zakresu geografii przemysłu.
Wykorzystując dotychczasowe wzorce (głównie A. Kuklińskiego), szczególną
uwagę poświęcił problematyce badania zakładu przemysłowego, jako podstawowego elementu struktury przestrzennej przemysłu. Do artykułu dołączył nowatorski w tym czasie „Kwestionariusz do badań zakładu przemysłowego”, który
był przez wiele lat wzorcem dydaktycznym w badaniach przedsiębiorstw przemysłowych. W wyniku wielu nowych doświadczeń badawczych kwestionariusz
ten w następnych latach był modyfikowany. W nawiązaniu do zmieniających
się uwarunkowań ekonomicznych rozwoju przemysłu został on zmodyfikowany
przez M. Troca (1991a), a następnie przystosowany do badań zakładu przemysłu rolno-spożywczego (Troc 1991b). Kwestionariusz ten był także wykorzystywany w innych ośrodkach akademickich. Kolejnej modernizacji kwestionariu Książka ta, napisana pod kierunkiem prof. dr Marii Dobrowolskiej, przez zespół Autorów
w składzie: prof. M. Dobrowolska, dr L. Pakuła, dr J. Herma, dr T. Jarowiecka, dr A. Prochownik,
dr J. Rajman, mgr B. Górz i mgr Z. Zioło, w 1968 r. została wyróżniona zespołową Nagrodą III
stopnia Ministra Oświaty i Szkolnictwa Wyższego.
1
24
sza badania przedsiębiorstwa dokonał T. Rachwał (2001, 2008). Dostosował go
do funkcjonowania przemysłu w warunkach gospodarki rynkowej.
W omawianej pracy przedstawiono też metody badania: migracji ludności
(Herma 1967), struktury zatrudnienia ludności wiejskiej (Jarowiecka 1967),
funkcjonowania instytucji jako czynników powiązań osadniczych (Jarowiecka,
Górz 1967), stref wpływu kulturalnego miast na zaplecze (Rajman 1967) oraz
przemian struktury osadnictwa wiejskiego (Prochownik 1967). Zaprezentowano również metodę badawczą, określającą kształtowanie się więzi między
ośrodkiem przemysłowym a zapleczem poprzez dochody ludności z pracy pozarolniczej, która była wykorzystywana w badaniach wpływu przemysłu na wiejskie zaplecze na terenie ośrodka siarkowego (Zioło 1967).
Szeroko pojętej problematyce dydaktycznej w zakresie geografii przemysłu
poświęcone były ogólnopolskie konferencje naukowe2, organizowane początkowo przez Centralny Ośrodek Metodyczny Studiów Nauczycielskich3, przy
współudziale Komisji Geografii Przemysłu Polskiego Towarzystwa Geograficznego w Warszawie. Pierwsza z nich dotyczyła problematyki geografii przemysłu w akademickim kształceniu nauczycieli (Zioło 1987a). Pracownicy naszego instytutu przedstawili: propozycję nowego programu z geografii przemysłu,
w zakresie wykładów (Pakuła, Zioło 1987), programu ćwiczeń (Adamus, Troc
1987), treści kształcenia z zakresu geografii przemysłu w nowych programach
szkolnych (Piskorz 1987) oraz treści programowe i sylwetkę nauczyciela geografii (Zioło 1987b), a także treści geografii przemysłu na studiach geograficznych w Czechosłowacji (Niżnik, Makieła 1987).
Ważna grupa prac metodologicznych dotyczyła analiz procesów demograficznych. Generalnie przyjmowano w nich założenie, że struktury demograficzne są odzwierciedleniem procesów i poziomu rozwoju społecznego i gospodarczego układów lokalnych, regionalnych i krajowych. W zakresie badań procesów demograficznych posługiwano się zarówno sprawdzonymi już metodami
demograficznymi, jak też proponowano nowe ujęcia, m.in. tzw. współczynnik
starzenia się demograficznego, który wykorzystano w wielu opracowaniach
dotyczących analizy struktur demograficznych w miastach, układach regionalnych Europy i świata. Obejmowały one: ocenę przydatności wybranych mierników do typologii migracji (Długosz 1978, 1984a), typologię migracji ludności
w układach regionalnych, w tym z wykorzystaniem metody Webba (Długosz
Zapoczątkowała ona coroczny cykl konferencji Komisji Geografii Przemysłu PTG, organizowanych w obecnym Uniwersytecie Pedagogicznym. To tej pory odbyło się już 25 konferencji
poświęconych problematyce badawczej geografii przemysłu.
2
Centralny Ośrodek Metodyczny Studiów Nauczycielskich był jednostką ministerialną,
funkcjonującą w strukturze obecnego Uniwersytetu Pedagogicznego. Głównym celem ośrodka były
prace nad modernizacją treści i form kształcenia nauczycieli na poziomie akademickim na uniwersytetach i w wyższych szkołach pedagogicznych. W ośrodku działało 16 zespołów kierunkowych,
obejmujących poszczególne kierunki kształcenia, m.in. Zespół Kierunkowy Geografii pod kierunkiem prof. dr. hab. A. Jelonka. W latach 1985–1994 funkcję dyrektora ośrodka sprawował prof.
dr hab. Z. Zioło.
3
25
1980, 2001), typologię miast w świetle wybranych cech migracji ludności (Długosz 1987, 1992), metody graficzne w typologii ruchu naturalnego (Długosz
1984b), modelowe ujęcie zmian ruchu naturalnego ludności w układzie krajowym (Długosz 1988), wykorzystanie metody typografów dla ujęć syntetycznych
i relacji powiązań w typologii miast pod względem nasilenia migracji (Długosz
1994, 1996b, Długosz, Kurek 1997), określanie zróżnicowania struktury wieku
ludności na świecie i metody klasyfikacji państw (Długosz 1996a), określanie
zmian starości demograficznej województwa krakowskiego i Polski (Długosz
1998, Długosz, Rachwał 1998) oraz tendencji procesu starzenia się ludności
Europy (Długosz (2002) i in.
Na tle analizy wybranych metod badania procesu starzenia się ludności
(Kurek 2001) przedstawiono wielocechowe zmiany zróżnicowania przestrzennego struktury wieku ludności Polski wg miast i gmin w latach 1988–2002,
ich typologię (Kurek 2006, 2007) oraz przestrzenne zróżnicowanie starzenia
się ludności w świetle koncepcji drugiego przejścia demograficznego (Kurek
2008a). Podsumowanie tej problematyki zawiera obszerna monografia poświęcona starzeniu się ludności Polski w ujęciu przestrzennym (Kurek 2008b). Wykorzystano w niej metody taksonomiczne oraz skonstruowano nowe mierniki
pomiaru stopnia zróżnicowania grup wieku ludności oraz relacje zachodzące
między nimi. Zaproponowane pomiary obejmowały: miernik starości, uwzględniający zróżnicowania struktury demograficznej (wiek produkcyjny mobilny,
niemobilny), dynamiczny wskaźnik starzenia się ekonomicznego oraz model
przekształceń struktury wieku ludności w układzie miasto–wieś. Uwzględniając zróżnicowanie terytorialne procesu starzenia się ludności, przedstawiono
przesłanki dla polityki ludnościowej i gospodarczej celem ograniczania tych negatywnych tendencji.
Rozwijano też metodologię badań w zakresie geografii fizycznej. W obszarze badań geomorfologicznych opracowano typologię osuwisk (Ziętara 1969),
metodykę badań struktur osuwiskowych (nisz i pakietów osuwiskowych) w stosunku do układu tektonicznych nieciągłości podłoża i położenia warstw (Bajgier 1989, Kukulak 1988) oraz metodykę datowania etapów rozwoju osuwisk
skalnych w najmłodszym holocenie przy pomocy metody lichenometrycznej
(Bajgier 1992, Bajgier-Kowalska 2002, 2007). Metodę tę wykorzystano po raz
pierwszy w Polsce do datowania form i osadów osuwiskowych w Karpatach
fliszowych. Pozwoliła ona na wyróżnienie w czasach historycznych okresów intensywności ruchów osuwiskowych w wybranych częściach Karpat fliszowych.
Opracowano procesy sedymentacji żwirów (Malarz 2002) oraz metodykę wyznaczania pór roku (Lewik 1995, 1996).
Zbigniew Zioło
26
Literatura
Adamus J., Troc M., 1987, Analiza programów ćwiczeń z geografii przemysłu w uniwersytetach i wyższych szkołach pedagogicznych, [w:] Geografia przemysłu w akademickim kształceniu nauczycieli, red. Z. Zioło, Materiały i Sprawozdania COMSN,
z. 14, WSP w Krakowie, s. 77–83.
Bajgier M., 1989, Wpływ morfostruktury na rozwój głębokich osuwisk na stokach
Skrzycznego w Beskidzie Śląskim, Folia Geogr. Ser. Geogr.-Phys., 21, s. 61–77.
Bajgier M., 1992, Zastosowanie lichenometrii w datowaniu osuwisk w Beskidzie Śląskim, Ann. Soc. Geol. Polon., 62, s. 339–346.
Bajgier-Kowalska M., 2002, Zastosowanie lichenometrii w datowaniu stoków osuwiskowo-obrywowych w Beskidzie Żywieckim (Karpaty Fliszowe), Czasopismo Geograficzne, 73 (3), s. 215–232, Wrocław.
Bajgier-Kowalska M., 2007, Zastosowanie metody Bulla-Brandona w badaniach lichenometrycznych do rekonstrukcji dynamiki procesów osuwiskowych w zachodniej
części Karpat, [w:] Rekonstrukcja dynamiki procesów geomorfologicznych – formy
rzeźby i osady, red. E. Smolska, D. Giriat, Warszawa, s. 33–42.
Długosz Z., 1978, Przydatność niektórych mierników do typologii migracji ludności,
Zeszyty Naukowe UJ, Prace Geograficzne, z. 46, Kraków, s. 47–59.
Długosz Z., 1980, Próba typologii migracji ludności na obszarze województw: krakowskiego, nowosądeckiego i tarnowskiego, Zeszyty Naukowe UJ, Prace Geograficzne,
z. 50, Kraków, s. 23–43.
Długosz Z., 1984a, An Attempt to Use Graphic Classification Methods in Population
Migratory Movement Typology, Zeszyty Naukowe UJ, Prace Geograficzne, z. 60,
Kraków, s. 7–16.
Długosz Z., 1984b, Próba zastosowania metod graficznych w typologii ruchu naturalnego ludności na przykładzie Polski, Folia Geogr. Ser. Geogr.-Oecon., vol. XVII,
Kraków, s. 79–88.
Długosz Z., 1987, Typologia miast Polski Południowej w aspekcie migracji ludności,
Zeszyty Naukowe UJ, Prace Geograficzne, z. 68, Kraków, s. 27–38.
Długosz Z., 1988, Próba modelowego ujęcia zmian ruchu naturalnego ludności w Polsce za lata 1948–82, Zeszyty Naukowe UJ, Prace Geograficzne, z. 72, Kraków,
s. 63–72.
Długosz Z., 1992, Typologia miast Polski w świetle wybranych parametrów migracji
ludności, UJ, Rozprawy habilitacyjne nr 241, Kraków, ss. 118.
Długosz Z., 1994, Metoda typografów – przykład ujęcia syntetycznego, Wiadomości Statystyczne, GUS i PTS, Warszawa, s. 5–7.
Długosz Z., 1996a, Zróżnicowanie struktury wieku ludności na świecie a metody jej
klasyfikacji, Przegląd Geograficzny, T. LXVIII, z. 1–2, s. 151–165.
Długosz Z., 1996b, Metoda „typografów” i „relacji powiązań” w typologii miast Polski w świetle migracji ludności, [w:] Nowa generacja w badaniach gospodarki
przestrzennej, pod red. R. Domańskiego, Biuletyn KPZK PAN, z. 174, Warszawa,
s. 297–307.
Długosz Z., 1998, Próba określenia zmian starości demograficznej Polski w ujęciu
przestrzennym, Wiadomości Statystyczne, GUS, 3, Warszawa, s. 15–27.
27
Długosz Z., 2001, Próba dynamicznej typologii ruchu ludności w świetle klasyfikacji
Webba na przykładzie województwa małopolskiego, [w:] Człowiek i przestrzeń, red.
B. Kortus, IGiGP UJ, Kraków, s. 61–70.
Długosz Z., 2002, Próba określenia stanu i tendencji procesu starzenia się ludności
Europy w świetle wybranych mierników, Biuletyn Geograficzny nr 1, Wydawnictwo
Naukowe UMK, Toruń, s. 35–42.
Długosz Z., Kurek S., 1997, Aging of the populations of large polish cites versus age
patterns in other settlement units, [w:] Population changes in urban regions of
the East-Central Europe in the conditions of their socio-economic transformation,
Abstracts of Papers for the Conference, Studia i Materiały 4/97, Inst. Geogr. Ekonom. i Plan. Przestrz., UŁ, s. 28–36.
Długosz Z., Rachwał T., 1998, Poziom i dynamika starzenia się ludności w województwie krakowskim w latach 1988–96 w świetle wybranych struktur demograficznych, Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie, z. 198, Prace Geograficzne
XVII, Kraków, s. 25–36.
Dobrowolska M., 1962, Czynniki kształtowania się, przeobrażania i rozpadu społeczno-ekonomicznych struktur regionalnych, Światowid, t. XXIV (Księga pamiątkowa
ku czci prof. dr. W. Antoniewicza).
Dobrowolska M., 1967, Struktura regionu i powiązań regionalnych (Problematyka
i metody badań terenowych), [w:] Wybrane zagadnienia z metodyki ćwiczeń terenowych z geografii ekonomicznej, Prace z Dydaktyki Szkoły Wyższej, WSP w Krakowie, Kraków, s. 7–24.
Dobrowolska M., 1976a, Przeobrażenia struktur regionalnych w Polsce oraz kierunki
analizy, Studia nad ekonomiką regionu, Śląski Instytut Naukowy, nr 6.
Dobrowolska M., 1976b, The Growth Pole Concept and Socio-Economic Development
of Region Undergoing Industrialization, Geogr. Polon., vol. 33.
Dobrowolska M., 1978, Procesy industrializacji i urbanizacji jako czynniki wzrostu
i przemian struktury przestrzennej uprzemysławianego regionu, [w:] Przemiany
społeczno-gospodarcze Tarnobrzeskiego Rejonu Uprzemysławianego, red. Z. Zioło,
Problemy Rejonów Uprzemysławianych PAN, PWN, Warszawa, s. 11–23.
Dobrowolska M., Rajman J., 1963, Wpływ ośrodków przemysłowych na przemiany
w strukturze społeczno-ekonomicznej województwa opolskiego, [w:] Problemy rozwoju sieci osadniczej w województwie opolskim, Opole, s. 10–26.
Fajferek A., Zioło Z., 1979, Próba określenia stopnia wyprzedzenia procesów urbanizacji przez procesy industrializacji, Zeszyty Badań Rejonów Uprzemysławianych,
KBRU PAN, z. 71, s. 159–168.
Fajferek A., Zioło Z., 1983, Opóźnienie procesów urbanizacji w stosunku do procesów
industrializacji w woj. tarnobrzeskim, Zeszyty Badań Rejonów Uprzemysławianych,
KBRU PAN, z. 77, s. 127–186.
Fajferek A., Zioło Z., 1985, Wirtschaftspotential und demographische Entwicklung der
Stadt – Herstellung eines Modells, [w:] Territoriale Struktureffekte der Ballungsgebiete, Dresdner Reihe zur Forschung, 12, s. 116–124.
Fajferek A., Woźniak M., Zioło I., Szeja J., Zioło Z., 1991, Syntetyczny program działań
w celu poprawy funkcjonowania Zagłębia Siarkowego, Zeszyty Badań Regionu Tarnobrzeskiego, z. 3, O/PAN w Krakowie, s. 61–75.
Herma J. 1976, Z metodyki badań terenowych ruchu ludności, [w:] Wybrane zagadnienia z metodyki ćwiczeń terenowych z geografii ekonomicznej, Prace z Dydaktyki
Szkoły Wyższej, WSP w Krakowie, Kraków, s. 61–82.
28
Jarowiecka T., 1967, Struktura zatrudnienia ludności wsi jako temat badań terenowych, [w:] Wybrane zagadnienia z metodyki ćwiczeń terenowych z geografii ekonomicznej, Prace z Dydaktyki Szkoły Wyższej, WSP w Krakowie, Kraków, s. 83–92.
Jarowiecka T., Górz B., 1967, Rola instytucji i organizacji w kształtowaniu powiązań
osadniczych (Ćwiczenia terenowe z geografii gospodarczej), [w:] Wybrane zagadnienia z metodyki ćwiczeń terenowych z geografii ekonomicznej, Prace z Dydaktyki
Jasieński J., Zioło Z., 1982, Methodological Problems of Exogencus Function of Metropolitan Areas. The paper prepared for the International Seminar on „Critical
Dimension of Cities” in Crakow, Wydawnictwo Naukowe WSP, Kraków, Poland,
ss. 22.
Kudełko J., Zioło Z., 2004, Model uwarunkowań budowy strategii rozwoju układów
regionalnych, [w:] Ekonomika przedsiębiorstw w nowych uwarunkowaniach systemowych, red. J. Kitowski, Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego, Rzeszów,
s. 54–69.
Kudełko J., Zioło Z., 2007, Model funkcjonowania metropolii, [w:] Uwarunkowania
rozwoju rzeszowskiego obszaru metropolitalnego w systemie społeczno-gospodarczym i innowacyjnym województwa podkarpackiego, red. J. Kudełko, Prace Komisji Nauk Ekonomicznych nr 22, Wydawnictwo PAN Oddział w Krakowie, Kraków,
s. 55–74.
Kukulak J., 1988. Powiązania morfostrukturalne w rozwoju osuwisk zachodniego Podhala, Folia Geogr. Ser. Geogr.-Phys., XX, s. 33–49.
Kurek S., 2001, Wybrane metody i kierunki badania starzenia się ludności w świetle
literatury problemu, Studia Demograficzne, 1(139), s. 97–113.
Kurek S., 2006, Taksonomiczne zróżnicowanie struktur wieku ludności Polski w układzie miast i gmin w latach 1988–2002 na tle procesu starzenia się ludności, Studia
Demograficzne, 2(150), s. 78–95.
Kurek S., 2007, Typologia procesu starzenia się ludności miast i gmin Polski na tle jego
demograficznych uwarunkowań, Przegląd Geograficzny, 79, 1, s. 133–156.
Kurek S., 2008a, Przestrzenne zróżnicowanie starzenia się ludności Polski w świetle
koncepcji drugiego przejścia demograficznego, [w:] Pomyślne starzenie się w perspektywie nauk społecznych i humanistycznych, red. J.T. Kowaleski, P. Szukalski,
Wydawnictwo UŁ, Łódź, s. 239–257.
Kurek S., 2008b, Typologia starzenia się ludności Polski w ujęciu przestrzennym,
Wydawnictwo Naukowe AP, Kraków.
Lewik P., 1995, Metody wyznaczania termicznych pór roku, [w:] Człowiek a środowisko, red. Z. Babiński, J. Szupryczyński, Toruń, s. 157–160.
Lewik P., 1996, Taksonomiczne metody wyznaczania pór roku, [w:] Polska w Europie
Bałtyckiej, Słupsk–Ustka, s. 167–169.
Malarz R., 2002, Powodziowa transformacja gruboklastycznych aluwiów w żwirodennych rzekach Zachodnich Karpat Fliszowych, Wydawnictwo Naukowe AP, Kraków,
ss. 148.
Niżnik A., Makieła Z., 1987, Treści nauczania geografii przemysłu w programach
kształcenia geografów w Czechosłowacji, [w:] Geografia przemysłu w akademickim kształceniu nauczycieli, red. Z. Zioło, Materiały i Sprawozdania COMSN, z. 14,
WSP w Krakowie, s. 77–89.
29
Pakuła L., 1965, Kształtowanie się i struktura Zachodnio-Krakowskiego Kompleksu
Przemysłowego, Biuletyn Komitetu Przestrzennego Zagospodarowania Kraju PAN,
z. 2, Seria A.
Pakuła L., 1967, Uwagi metodyczne o prowadzeniu ćwiczeń terenowych z geografii
przemysłu, [w:] Wybrane zagadnienia z metodyki ćwiczeń terenowych z geografii ekonomicznej, Prace z Dydaktyki Szkoły Wyższej, WSP w Krakowie, Kraków,
s. 25–42.
Pakuła L., 1978, Problemy teoretyczno-badawcze form koncentracji przestrzennej przemysłu, Folia Geogr. Ser. Geogr.-Oecon., vol. 11, s. 107–116.
Pakuła L., Zioło Z., 1987, Treści kształcenia w zakresie geografii przemysłu przekazywane na wykładach, [w:] Geografia przemysłu w akademickim kształceniu nauczycieli, red. Z. Zioło, Materiały i Sprawozdania COMSN, z. 14, WSP w Krakowie,
s. 58–64.
Piskorz S., 1987, Treści z zakresu geografii przemysłu w nowych programach nauczania
szkoły podstawowej i średniej, [w:] Geografia przemysłu w akademickim kształceniu nauczycieli, red. Z. Zioło, Materiały i Sprawozdania COMSN, z. 14, WSP
w Krakowie, s. 46–57.
Prochownik A., 1967, Z zagadnień metodycznych osadnictwa wiejskiego (Ćwiczenia
terenowe z geografii osadnictwa), [w:] Wybrane zagadnienia z metodyki ćwiczeń
terenowych z geografii ekonomicznej, Prace z Dydaktyki Szkoły Wyższej, WSP
w Krakowie, Kraków, s. 137–148.
Rachwał T., 2001, Problematyka kwestionariusza do badań zmian funkcjonowania
przedsiębiorstwa przemysłowego w okresie transformacji systemu gospodarowania,
[w:] Problemy przemian struktur przestrzennych przemysłu, red. Z. Zioło, Prace
Komisji Geografii Przemysłu PTG, nr 2, Warszawa–Kraków, s. 49–57.
Rachwał T., 2008, Problematyka badawcza funkcjonowania przedsiębiorstw przemysłowych, [w:] Problematyka badawcza geografii przemysłu, red. Z. Zioło, T. Rachwał,
Prace Komisji Geografii Przemysłu PTG, nr 11, Warszawa–Kraków, s. 53–85.
Rajman J., 1967, Z metodyki badań wpływu kulturalnego miast, [w:] Wybrane zagadnienia z metodyki ćwiczeń terenowych z geografii ekonomicznej, Prace z Dydaktyki
Rajman J., 1968, Urbanization process in the hinterlands of towns and industrial centres in Poland, Geogr. Polon, vol. 14, s. 337–344.
Szeja J., Woźniak M., Zioło Z., 1992, Zasady doboru cech i funkcji dla prognozowania rolnictwa (na przykładzie województwa tarnobrzeskiego), Sprawozdania
z posiedzeń Komisji Naukowych PAN, Oddział w Krakowie, Komisja Nauk Ekonomicznych, Sekcja Gospodarki Przestrzennej, t. XXXIV/1–2, styczeń–grudzień 1990,
Ossolineum, Wyd. PAN, s. 53–54.
Szymanowicz K., Woźniak M., Zioło Z., 1998, Diagnostyczność cech w wielowymiarowej analizie porównawczej, [w:] Klasyfikacja i analiza danych, Taksonomia, z. 5,
s. 136–144.
Troc M., 1991a, Ćwiczenia z geografii przemysłu, Wydawnictwo Naukowe WSP, Kraków.
Troc M., 1991b, Kwestionariusz do badań zakładu przemysłu rolno-spożywczego, [w:]
Problematyka przemysłu rolno-spożywczego w badaniach geograficznych, red.
Z. Zioło, COMSN w Krakowie, Komisja Geografii Przemysłu PTG, Kraków–Warszawa, s. 174–182.
30
Woźniak M., Zając K., Zioło Z., 2001, Z badań nad makroekonomicznymi relacjami
w gospodarce polskiej, [w:] Mikroekonometria w teorii i praktyce, red. J. Holzer,
Zeszyty Naukowe nr 320, Prace Katedry Ekonometrii i Statystyki nr 11, Uniwersytet
Szczeciński, Szczecin, s. 139–154.
Woźniak M., Zioło Z., 2003, Współczynnik korelacji liniowej jako narzędzie miary
ryzyka w obiekcie wielocechowym, Studia i materiały, z. 3, tom poświęcony 75-leciu
pracy Prof. zw. dr hab. Wacława Grzybowskiego. Seria: Ekonomia, Wyższa Szkoła
Zarządzania i Administracji w Zamościu, Zamość s. 328–339.
Ziętara T., 1969, W sprawie klasyfikacji osuwisk w Beskidach Zachodnich, Studia
Geomorph. Carp.-Balc., vol. 3, s. 111–131.
Zioło I., Zioło Z., 2008, Ekologiczna koncepcja przestrzeni geograficznej, [w:] Świadomość ekologiczna a rozwój regionalny w Europie Środkowo-Wschodniej, red. E. Rydz,
A. Kowalak, Akademia Pomorska, Słupsk, s. 21–29.
Zioło Z., 1967, Wpływ przemysłu na kształtowanie się więzi między ośrodkiem przemysłowym a zapleczem poprzez zarobki ludności (uwagi na marginesie ćwiczeń
terenowych), [w:] Wybrane zagadnienia z metodyki ćwiczeń terenowych z geografii ekonomicznej, Prace z Dydaktyki Szkoły Wyższej, WSP w Krakowie, Kraków,
s. 43–60.
Zioło Z., 1968, Wskaźnik koncentracji jako miernik zróżnicowania przestrzennego na
przykładzie rozmieszczenia ludności województwa rzeszowskiego, Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie, z. 30, Prace Geograficzne V, s. 151–163.
Zioło Z., 1971a, Stan badań nad problemem struktury przestrzennej przemysłu i jej
form koncentracji, Materiały Informacyjne WKPG w Rzeszowie, Rzeszów, styczeń–
marzec, s. 25–38.
Zioło Z., 1971b, Wielomiernikowe mapy przemysłu, Polski Przegląd Kartograficzny,
t. 3, nr 2, s. 58–61.
Zioło Z., 1972, Próba konstrukcji syntetycznej wielomiernikowej mapy przemysłu, Polski Przegląd Kartograficzny, t. 4, nr 3, s. 127–133.
Zioło Z., 1976a, The Development of Optimum Territorial Forms of Industrial Concentration, Geogr. Polon., vol. 33, s. 172–181.
Zioło Z., 1976b, The Development of Optimum Territorial Forms of Industrial Concentration. Principal Problems of Raport, International Geography, section 6, XXIII
International Geographical Congress, Moskwa 1976, s. 72–75.
Zioło Z., 1976c, Wielomiernikowe mapy specjalizacji przemysłu, Polski Przegląd Kartograficzny, nr 4, s. 183–187.
Zioło Z., 1978a, Próba konstrukcji teoretycznego modelu okręgu przemysłowego, [w:]
Przemiany społeczno-ekonomiczne Tarnobrzeskiego Rejonu Uprzemysławianego,
red. Z. Zioło, Problemy Rejonów Uprzemysławianych, PWN, Warszawa, s. 25–40.
Zioło Z., 1978b, Powiązania przestrzenno-produkcyjne Tarnobrzeskiego Okręgu Przemysłowego, Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie, z. 62, Prace Geograficzne VII, s. 135–151.
Zioło Z., 1979, Dinamiczeskaja strukturno-funkcjonalnaja model mikroprostranstwiennoj sistemy (regionalnobo polusa rosta). IV rosyjsko-polskie seminarium,
Listwianka-Bratsk, KPZK PAN, ss. 22.
Zioło Z., 1980a, Wpływ przemysłu na rozwój społeczno-ekonomiczny regionu rzeszowskiego, Problemy Rejonów Uprzemysławianych, PWN, Warszawa, ss. 111.
31
Zioło Z., 1980b, A Dynamic Micro-Spatial Model of an Industry Centre, [w:] Synopses
of Papers. IGU-Commission on Industrial Systems, Tokyo, Meeting 25 to 31 August
1980, ss. 60.
Zioło Z., 1981, Model funkcjonalny ośrodka przemysłowego a formy zarządzania.
Referat na konferencję nt. „Teoretyczne problemy planowania rozwoju regionów”,
organizowaną przez Instytut Naukowo-Badawczy Rozwoju Regionów i Miast
w Ostrawie, Ostrawa 26–28 maja, Wydawnictwo Naukowe WSP w Krakowie, ss. 27.
Zioło Z. 1982, International Connections of Polish Sulphur Industry. Latin American
Regional Conference, IGU Commission on Industrial Systems, Department of Geography F.F.L.C.H. USP, São Paulo, ss. 11.
Zioło Z., 1983, Typologia genetyczno-dynamiczna ośrodków przemysłowych, Rocznik
Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie, z. 88. Prace Geograficzne X, s. 61–84.
Zioło Z., 1985a, Dinamiczeskaja model gorodskoj aglomieracji. X Seminarium geografów państw socjalistycznych, Sofia, 25–30 września 1985, Wydawnictwo Naukowe
WSP, Kraków, ss. 33.
Zioło Z., 1985b, Zastosowanie miernika syntetycznego w badaniach układów przestrzennych w geografii przemysłu. Seminarium Komisji Geografii Przemysłu PTG,
Łódź, 22 luty 1985, Wydawnictwo Naukowe WSP, Kraków, ss. 11.
Zioło Z., 1986a, Model przemian struktur przemysłowych, [w:] Rozwój przemysłu i przemiany struktury przestrzenno-gałęziowej województwa bielskiego w latach 1975–
1986, red. Z. Zioło, WUS, Bielsko-Biała, s. 10–13.
Zioło Z., 1986b, Tarnobrzeski Okręg Siarkowy – Założenia metodyczne i metodologiczne opracowania zarysu funkcjonowania obszaru górniczego oraz warunków
środowiska przyrodniczego i społeczno-gospodarczego obszaru zalegania złóż, [w:]
Prace wykonane w 1986 r. w ramach podprogramu „Zasady gospodarowania środowiskiem przyrodniczym na obszarach eksploatacji surowców mineralnych”
realizowanego w ramach CPBP 04.10., red. S. Kozłowski, Instytut Geologiczny,
Warszawa.
Zioło Z., 1987a, Cele i zadania Sekcji Gospodarki Przestrzennej, Sprawozdania z posiedzeń Komisji Naukowych PAN, Oddział w Krakowie, Komisja Nauk Ekonomicznych, Sekcja Gospodarki Przestrzennej, t. XXIX/2, 2. 1–2, styczeń–grudzień 1985,
Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wyd. PAN, s. 65–66.
Zioło Z., 1987b, Opracowanie spójnej koncepcji badawczej, sprecyzowanie tematów
szczegółowych, diagnoza poszczególnych tematów, Opracowanie założeń nowych
zasad dokumentacji obszarów górniczych w zakresie warunków środowiska, warunków społeczno-gospodarczych i przestrzennego zagospodarowania, [w:] Problemy funkcjonowania Tarnobrzeskiego Okręgu Siarkowego, red. Z. Zioło, Baranów
Sandomierski, s. 42–45.
Zioło Z., 1987c, Próba zarysu teorii struktury przestrzennej przemysłu, Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie, z. 112, Prace Geograficzne XI, s. 103–120.
Zioło Z., 1987d, Sylwetka nauczyciela geografii – absolwenta Wyższej Szkoły Pedagogicznej, [w:] Geografia przemysłu w akademickim kształceniu nauczycieli, red.
Z. Zioło, Materiały i Sprawozdania COMSN, z. 14, WSP w Krakowie, s. 65–70.
Zioło Z. (red.), 1987a, Geografia przemysłu w akademickim kształceniu nauczycieli,
Materiały i Sprawozdania COMSN, z. 14, WSP w Krakowie, ss. 96.
Zioło Z., 1988a, Funkcjonowanie i rozwój przedsiębiorstwa przemysłowego w przestrzeni geograficznej, [w:] Zakład przemysłowy w akademickim kształceniu nauczycieli
geografii, Materiały i Sprawozdania COMSN, WSP w Krakowie, s. 8–24.
32
Zioło Z., 1988b, Problematyka modelu funkcjonowania obszaru górniczego, Zeszyty
Badań Regionu Tarnobrzeskiego, PAN, O/Kraków, Komisja Nauk Ekonomicznych,
Sekcja Gospodarki Przestrzennej, Kraków–Tarnobrzeg, s. 16–38.
Zioło Z., 1989a, Wpływ zakładu (przedsiębiorstwa) przemysłowego na powstanie
i kształtowanie się nowego miasta – zarys teoretyczny, Acta Universitatis Lodziensis, Folia Geographica, 11, Łódź, s. 49–65.
Zioło Z., 1989b, Zarys modelu funkcjonowania obszaru górniczego, Gospodarka surowcami mineralnymi, t. 5, z. 2, s. 545–561.
Zioło Z., 1990a, Model badania relacji zachodzących między cechami charakteryzującymi aspekt ekonomiczny, ekologiczny, społeczny i organizacyjny w zagłębiach górniczo-przetwórczych, [w:] Funkcjonowanie zagłębi górniczo-przetwórczych z punktu
widzenia wymogów ekologicznych, ekonomicznych i społecznych. Materiały sympozjum. PAN Centrum Podstawowych Problemów Gospodarki Surowcami Mineralnymi i Energią, CPB-R nr 1.7 „Zwiększenie efektywności pozyskiwania i wykorzystania surowców mineralnych”, Kraków, s. 24–48.
Zioło Z., 1990b, Problematyka definicji i wyróżniania ośrodków przemysłowych
w strukturze przestrzennej, [w:] Problematyka ośrodka przemysłowego w akademickim kształceniu nauczycieli geografii, red. Z. Zioło, Materiały i Sprawozdania
COMSN. z. 19, WSP w Krakowie, s. 9–22.
Zioło Z., 1990c, Model funkcjonowania ośrodka przemysłowego, [w:] Problematyka
ośrodka przemysłowego w akademickim kształceniu nauczycieli geografii, red.
Z. Zioło, Materiały i Sprawozdania COMSN, z. 19, WSP w Krakowie, s. 152–171.
Zioło Z., 1992a, Model powiązań funkcjonalnych otworowej kopalni siarki w przestrzeni geograficznej, [w:] Stan aktualny i kierunki rozwoju metod otworowych i eksploatacji surowców skalnych, Wydawnictwo Naukowe AGH, Kraków, s. 146–156.
Zioło Z., 1992b, Współczesne przesłanki rozwoju geografii przemysłu w warunkach
zmieniającego się systemu gospodarowania, [w:] Geografia przemysłu w warunkach nowego gospodarowania, red. Z. Zioło, COMSN, Komisja Geografii Przemysłu
PTG, Kraków–Warszawa, s. 6–19.
Zioło Z., 1993a, Dynamiczny model zmian relacji zachodzących między cechami obszarów górniczych, [w:] Regionalne problemy uprzemysławiania, Materiały i Sprawozdania COMSN, Komisja Geografii Przemysłu PTG, WSP w Krakowie, s. 30–54.
Zioło Z., 1993b, The Changes Interactions and Links between a Town and a Big Company in the Transformation of the Polish Economical System, [w:] Urban and Industrial Change in the New Economic Order in the Former Socialist Countries. Conference Łódź, October 11–15, Studia i Materiały 2/93, Łódź, s. 97–108.
Zioło Z., 1994a, Model funkcjonowania transportu w układach przestrzennych, Zeszyty Naukowe AE im. K. Adamieckiego nr 135, Transport, Katowice, s. 189–209.
Zioło Z., 1994b, Przegląd wybranych metod analizy działalności przedsiębiorstw, [w:]
Funkcjonowanie przedsiębiorstw przemysłowych w zmieniających się warunkach
gospodarowania, red. Z. Zioło, COMSN, Komisja Geografii Przemysłu PTG, Kraków–Warszawa, s. 39–49.
Zioło Z., 1994c, Zmiany otoczenia przedsiębiorstw przemysłowych w nowych warunkach gospodarowania, [w:] Funkcjonowanie przedsiębiorstw przemysłowych
w zmieniających się warunkach gospodarowania, red. Z. Zioło, COMSN, Komisja
Geografii Przemysłu PTG, Kraków–Warszawa, s. 13–21.
33
Zioło Z., 1994d, Zmiany roli przestrzeni geograficznej w procesie transformacji systemu gospodarowania, [w:] Zachowania przestrzenne przemysłu w zmieniających
się warunkach gospodarowania, red. Z. Zioło, Komisja Geografii Przemysłu PTG,
Kraków–Warszawa, s. 15–21.
Zioło Z., 1995, The Development of the Business Environment in the Cracow Agglomeration, [w:] Socio-Economic Transformation of Old Urban and Industrial Agglomerations in Poland Against the Background of Other East-Central European Countries, Studia i Materiały nr 3/1995,UŁ, Łódź, s. 143–148.
Zioło Z., 1996a, Model funkcjonowania przestrzeni geograficznej i jego znaczenie dla
gospodarki przestrzennej, [w:] Gospodarka, przestrzeń, środowisko, red. U. Wich,
UMCS, pod patronatem Komitetu Przestrzennego Zagospodarowania Kraju PAN,
Lublin, s. 183–191.
Zioło Z., 1996b, Znaczenie koncepcji regionu dla budowy strategii rozwoju, [w:] Rozwój i restrukturyzacja gospodarki regionalnej, red. Z. Szymla, Akademia Ekonomiczna, Kraków, s. 76–78.
Zioło Z., 1996c, Miejsce mezoekonomii w ekonomii, [w:] Rola mezoekonomii w rynkowym systemie zarządzania gospodarką. Księga jubileuszowa dla uczczenia 50-lecia pracy naukowo-dydaktycznej Profesora Józefa Gajdy, Akademia Ekonomiczna,
Zioło Z., 1997, Miejsce struktury przestrzennej przemysłu w przestrzeni geograficznej,
[w:] Geografia, Człowiek, Gospodarka. Profesorowi Bronisławowi Kortusowi w 70
rocznicę urodzin, Kraków, ss. 125–132.
Zioło Z., 1998, Model funkcjonowania rozwoju społeczno-gospodarczego państw
Europy Środkowej i Wschodniej, [w:] Problemy transformacji struktur regionalnych
w procesie zmian systemu gospodarowania i integracji europejskiej, red. Z. Zioło,
Wyższa Szkoła Informatyki i Zarządzania z siedzibą w Rzeszowie, Zeszyty Naukowe
nr 4, cz. I, s. 31–40.
Zioło Z., 1999a, Model funkcjonowania przestrzeni geograficznej jako próba integracji badań geograficznych, [w:] Geografia na przełomie wieków – jedność w różnorodności, Wydział Geografii i Studiów Regionalnych Uniwersytetu Warszawskiego,
Warszawa, s. 122–131.
Zioło Z., 1999b, Zarys holistycznej koncepcji funkcjonowania regionu miejskiego,
Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska, Oeconomia, vol. XXXII/XXXIII,
Lublin, s. 293–300.
Zioło Z., 2000, Model funkcjonowania struktury regionalnej, [w:] Uwarunkowania
i strategie rozwoju regionalnego w procesach integracji europejskiej, red. Z. Mikołajewicz, Polskie Towarzystwo Ekonomiczne, Uniwersytet Opolski, Komitet Przestrzennego Zagospodarowania Kraju PAN, Wydawnictwo UO, Opole, s. 119–129.
Zioło Z., 2001a, Model funkcjonowania regionu lubelskiego, [w:] Ekonomiczne i społeczne problemy słabiej rozwiniętych regionów wschodniego pogranicza Polski
w perspektywie integracji z Unią Europejską, red. J. Kurys, Katedra Ekonomii
i Zarządzania Gospodarką Politechniki Lubelskiej, IV Wydział Nauk Technicznych
Lubelskiego Towarzystwa Naukowego, Towarzystwo Naukowe Organizacji i Kierownictwa Oddział w Lublinie, Lublin, s. 37–50.
Zioło Z., 2001b, Problematyka oddziaływania: przedsiębiorstwo przemysłowe – środowisko geograficzne, [w:] Polska – Europa, gospodarka, przemysł, red. J. Rajman,
Wydawnictwo Naukowe AP, Kraków, s. 181–194.
34
Zioło Z., 2002, Wpływ procesów transformacji na zachowania się układów subregionalnych, [w:] Transformacja systemowa w Polsce. Ocena i perspektywy, red.
Z. Szymla, Akademia Ekonomiczna, Kraków, s. 237–250.
Zioło Z., 2003a, Przestrzeń geograficzna jako miejsce realizacji idei ładu przestrzennego, [w:] Społeczno-gospodarcze i przyrodnicze aspekty ładu przestrzennego, red.
T. Ślęzak, Z. Zioło, Biuletyn KPZK PAN, z. 205, Warszawa, s. 25–43.
Zioło Z., 2003b, Model funkcjonowania układu bipolarnego, [w:] Bipolarny rozwój
aglomeracji – kierunki rozwoju układów bipolarnych, red. Z. Zioło, Biuletyn KPZK
PAN, z. 209, Warszawa, s. 29–51.
Zioło Z., 2004, Procesy i modele kształtowania krajowych układów regionalnych, [w:]
Procesy i kierunki przemian gospodarczych w Polsce w okresie transformacji, red.
Z. Mikołajewicz, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Opolskiego, Ekonomia 28, Opole,
s. 143–163.
Zioło Z., 2005, Model kształtowania układów przestrzennych, [w:] Studia regionalne
w Polsce – teoria, polityka, projektowanie. Publikacja Jubileuszowa dedykowana
profesorowi Andrzejowi Klasikowi, red. F. Kuźnik, Prace Naukowe Akademii Ekonomicznej im. K. Adamieckiego, Katowice, s. 75–87.
Zioło Z., 2007a, Zarys bilansu powiązań przestrzennych przemysłu, [w:] Rola geografii społeczno-ekonomicznej w badaniach regionalnych. Nauki geograficzne w badaniach regionalnych, t. II, red. I. Kiniorska, S. Sala, Instytut Geografii Akademii
Świętokrzyskiej im. J. Kochanowskiego, Kielce s. 201–206.
Zioło Z., 2007b, Zarys koncepcji budowy teorii struktury przestrzennej przemysłu, [w:]
Problematyka XXII Ogólnopolskiej Konferencji Naukowej nt. „Problemy metodologiczne geografii przemysłu”, red. Z. Zioło, M. Borowiec, PTG Komisja Geografii Przemysłu, Akademia Pedagogiczna im. KEN w Krakowie, Instytut Geografii,
Zakład Przedsiębiorczości i Przestrzennego Zagospodarowania, Warszawa–Kraków,
s. 14–20.
Zioło Z., 2008a, Miejsce przestrzeni rolniczej w strukturze przestrzeni geograficznej,
[w:] Gospodarka przestrzenna w strefie kontinuum miejsko-wiejskiego w Polsce,
red. A. Jezierska-Thole, L. Kozłowski, Wydawnictwo UMK, Toruń, s. 271–282.
Zioło Z., 2008b, Problemy badawcze struktury przestrzennej przemysłu, [w:] Problematyka badawcza geografii przemysłu, red. Z. Zioło, T. Rachwał, Prace Komisji
Geografii Przemysłu PTG, nr 11, Warszawa–Kraków, s. 9–25.
Zioło Z., 2009, Model badań procesu transformacji elementów przestrzeni geograficznej, [w:] Współczesne problemy przemian strukturalnych przestrzeni geograficznej
– Profesorowi Eugeniuszowi Rydzowi w 70. rocznicę urodzin, red. I. Jażewicz, Akademia Pomorska, Słupsk, s. 103–117.
Zioło Z., Fajferek A., Szymla Z., Zioło I., Szeja J., Kusak M. 1991, Założenia dalszego
rozwoju Zagłębia Siarkowego w dostosowaniu do wymogów poprawy jakości życia
i jego sprawniejszego funkcjonowania, Zeszyty Badań Regionu Tarnobrzeskiego,
z. 3, O/PAN w Krakowie, s. 4–60.
35
1.2. Zintegrowana koncepcja badań przemian struktur regionalnych
na przykładzie Tarnobrzeskiego Okręgu Siarkowego
Duży wkład w rozwój koncepcji metodologicznych badań regionalnych miały
badania kompleksowe, obejmujące początkowo prace wielu pracowników Instytutu Geografii UP, a później badania interdyscyplinarne, realizowane w ramach
Podstawowych Problemów Badawczych oraz Centralnych i Resortowych Badań
Podstawowych, w których uczestniczyli pracownicy innych uczelni i ośrodków
akademickich. Dzięki prezentowanym programom badawczym kierownictwo
nad wieloma problemami powierzano pracownikom Instytutu. Wypracowana przez pracowników obecnego Instytutu Geografii nowa koncepcja wpływu
industrializacji na procesy urbanizacji pozwalała na całościowe ujęcia problematyki prognozowania oraz budowania ujęć modelowych i tworzenia koncepcji strategicznych procesu kształtowania Tarnobrzeskiego Okręgu Siarkowego
oraz jego wpływu na przemiany regionalne. Generalnie obejmowały one wieloaspektowe analizy relacji procesów industrializacji i urbanizacji pod względem
ekonomicznym, społecznym i kulturowym, a także organizacji i wdrażanych
procesów technologicznych.
W nawiązaniu do wspomnianych koncepcji badawczych, zaproponowanych
przez prof. M. Dobrowolską, podjęto szerokie badania empiryczne, które później stały się podstawą opracowania szeregu modeli kształtowania się układów
przestrzennych, a następnie były wykorzystane do określania prognoz, ich oceny oraz budowania modeli i wypracowywania koncepcji strategicznego rozwoju. Intensywnie rozwijający się Tarnobrzeski Ośrodek Siarkowy, obok nowo powstających okręgów: legnickiego, płockiego, puławskiego, konińskiego i turoszowskiego, był przedmiotem badań utworzonego w tym celu Komitetu Badań
Rejonów Uprzemysławianych, powołanego przy Prezydium PAN w Warszawie.
Jego członkiem została prof. dr Maria Dobrowolska, kierownik Katedry Geografii Ekonomicznej WSP w Krakowie oraz profesorzy z ośrodka krakowskiego:
K. Dobrowolski (UJ), J. Czarkowski (UJ), J. Kubica (rektor byłej Wyższej Szkoły Rolniczej). W ramach prac badawczych tego komitetu pracownicy byłej Katedry Geografii Ekonomicznej WSP, początkowo pod kierunkiem prof. dr Marii
Dobrowolskiej, a później prof. Zbigniewa Zioło, prowadzili badania dotyczące
kształtowania się przemysłu, w tym przemysłu siarkowego, oraz jego wpływu na
przemiany układów regionalnych. Badania te były następnie rozwijane w wielu
interdyscyplinarnych problemach badawczych, podejmowanych przez krajowe
ośrodki naukowe. Wyniki prac były częściowo publikowane w zwartych pracach
(Dobrowolska 1965, 1968, Jankowska-Kłapkowska 1990, Zioło 1978a, 1987a,
1991, 1988, 1991).
Przyjęto, że podstawowym czynnikiem kształtowania procesu rozwoju były
udokumentowane w zapleczu Tarnobrzega największe w świecie złoża siarki
rodzimej (Zioło 1964) oraz duże zapotrzebowanie na ten surowiec w gospo-
36
darce światowej i krajowej, co określały początkowo stosunkowo wysokie ceny
tego surowca na rynku światowym (Zioło 1982, 1994). Czynniki te wpłynęły na
lokalizację wielu zakładów wchodzących w strukturę kombinatu siarkowego,
który w zasadniczym stopniu wpłynął na dynamiczne tempo kształtowania się
nowego ośrodka i okręgu przemysłowego. Analizując procesy industrializacji,
określono kierunki i nasilenie przekształceń struktur społeczno-gospodarczych
i demograficznych wiejskiego zaplecza i struktury regionalnej. W pracach z tego
zakresu przedstawiono proces funkcjonowania i rozwoju zakładów oraz relacji
między nimi w strukturze kombinatu przemysłowego (Zioło 1965). Dały one
podstawę kształtowania się nowego w skali kraju kombinatu przemysłowego
o pionowych powiązaniach technologicznych, który obejmował: eksploatację
siarki metodą odkrywkową, podziemnego wytapiania, zakłady flotacji i rafinacji siarki oraz produkcji kwasu siarkowego, superfosfatu i innych produktów,
a także przyzakładową elektrownię i zakłady mechaniczne, remontowe oraz
wiele zakładów towarzyszących (Zioło 1975, 1978c, 1978d).
Opracowana w pierwszym etapie badawczym koncepcja, w następnych latach ulegała ciągłej modernizacji z zastosowaniem nowych metod analitycznych
(Dobrowolska 1965a, 1965b, 1965c), które wynikały z analizy wyniku pilotażowych badań dotyczących kształtowania się ośrodka siarkowego jako formy koncentracji zakładów przemysłowych (Zioło 1965b), kształtowania w pierwszych
dwóch latach załogi kombinatu siarkowego (Turczyn 1965), napływu ludności
do miast (Herma 1965), dojazdów do pracy (Bobek 1965), procesu elektryfikacji i stopnia zainwestowania w urządzenia elektroenergetyczne (Górz 1965),
dochodów ludności w pracy w kombinacie (Zioło 1965a), społeczno-zawodowych struktur rodzin wiejskich, które traktowano jako ważne kryterium wyznaczania strefy uprzemysłowionej (Jarowiecka 1965), rozwoju budownictwa
mieszkaniowego (Kozela, Turczyn 1965) i in.
Określono, w jakim stopniu rozwijający się kombinat siarkowy integrował
istniejące wcześniej zakłady przemysłowe, kształtując w przestrzeni społeczno-gospodarczej nowy Tarnobrzeski Ośrodek Siarkowy (Zioło 1975), a także zakłady zlokalizowane na terenie sąsiednich miast (Sandomierz, Stalowa Wola),
kreując w strukturze przestrzennej nowy siarkowo-metalurgiczny okręg przemysłowy (Zioło 1968a, 1976). Podstawowe znaczenie dla rozwoju rejonu miały
rozwijające się rynki pracy, które umożliwiały wzrost dochodów ludności z pracy pozarolniczej (Zioło 1968b). Wpływały one z kolei na przemiany ekonomiczne, społeczne i kulturowe zaplecza rolniczego i sąsiednich miast (Dobrowolska
1968b), przemiany w strukturze osadniczo-agrarnej (Prochownik 1968), kształtowanie się załóg pracowniczych (Turczyn 1968), uaktywniały także procesy
migracji do miast (Herma 1968), dojazdy do pracy ludności wiejskiej (Bobek
1968), wpływały na zmiany społeczne rodzin wiejskich (Jarowiecka 1968), postęp techniczny w gospodarstwach wiejskich (Górz 1968) oraz rozwój wiejskiego budownictwa mieszkaniowego (Kozela 1968).
37
W kolejnym etapie badań zespołowych prowadzonych pod kierunkiem
M. Dobrowolskiej obserwowano postępujące kształtowanie się procesów uprzemysłowienia oraz ich wpływ na przemiany struktur społeczno-gospodarczych
rolniczego zaplecza. Dokonano częściowych uogólnień teoretycznych, dotyczących relacji procesów industrializacji i urbanizacji jako czynników wzrostu
i przemian struktury przestrzennej rejonu uprzemysławianego (Dobrowolska
1978a, 1978c) oraz – na podstawie dotychczasowych wyników badań i określonych prawidłowości – podjęto próbę konstrukcji teoretycznego modelu
okręgu przemysłowego (Zioło 1978c). W nawiązaniu do wcześniejszych badań
historycznych określono wpływ podłoża fizjograficznego i historycznego procesów industrializacji (Dobrowolska 1978b), przedstawiono funkcje przemysłu
w procesie wzrostu i w przeobrażaniu struktury przestrzennej Tarnobrzeskiego
Rejonu Uprzemysławianego, zanalizowano procesy kształtowania przemysłu
i jego rolę w procesie wzrostu gospodarczego (Zioło 1974a, 1978b, 1978f,
1979), powiązań przestrzenno-produkcyjnych (Zioło 1974b, 1978g, 1982),
rozwój ośrodków pracy pozarolniczej, wzrost dochodów ludności z pracy pozarolniczej (Zioło 1978d, 1978e, 1978f), zmiany w rozmieszczeniu i funkcjonowaniu transportu (Kozanecka 1978), rozwój sieci infrastruktury energetycznej
i komunalnej (Górz, Zioło 1978), funkcji migracji stałych w procesie urbanizacji
(Dobrowolska, Herma 1978, Krakowska 1987), kształtowanie się załogi kombinatu i jej wpływ na przemiany struktury społecznej zaplecza (Turczyn-Zioło 1978), problemy zdrowotno-wypoczynkowe załogi kombinatu (Jarowiecka
1978), zmiany w strukturze kształcenia i zatrudnienia młodzieży (Krakowska
1978), rozwój przestrzenno-organizacyjny usług w urbanizującym się rejonie
siarkowym (Górz 1978), procesy urbanizacji wsi rejonu tarnobrzeskiego (Dobrowolska, Jarowiecka 1978) oraz określono dalsze tendencje wzrostu okręgu
(Zioło 1976, 1978g). Na tej podstawie M. Dobrowolska (1978c) przedstawiła
wyniki badań empirycznych, zwracając uwagę na prawidłowości kształtowania
procesów oraz relacji zachodzących między nimi. Częściowo synteza badań została prezentowana na sympozjum naukowym, dotyczącym przemysłu siarkowego (Zioło 1979).
Rozwój działalności produkcyjnej i wzrost rynku pracy stwarzały zapotrzebowanie na kadrę pracowniczą o określonych zawodach i specjalnościach. Specyficzne w tym zakresie potrzeby miała nowa kopalnia podziemnego wytapiania siarki. Wpłynęło to na podjęcie analizy struktury i klasyfikacji zawodów
pracowniczych, które stanowiły podstawę kierunków kształcenia zawodowego
w szkolnictwie zawodowym (Turczyn-Zioło, Zioło 1973, 1976). Ważnym zagadnieniem dla właściwego rozwoju działalności przemysłowej i usługowej oraz
zmian struktur społecznych wiejskiego zaplecza była więc analiza oddziaływania w przestrzeni wiodących ośrodków szkolnictwa ponadpodstawowego: Tarnobrzega (Zioło, Zwolińska 1979), Sandomierza (Turczyn-Zioło, Opis, Zioło
1979) i Stalowej Woli (Turczyn-Zioło, Osiński 1983) oraz wyznaczenia ich
stref oddziaływania edukacyjnego, a następnie procesy przemian sieci szkolnic-
38
twa ponadpodstawowego województwa tarnobrzeskiego (Turczyn-Zioło, Zioło
1983). W pracach tych zwracano szczególną uwagę na nasilające się relacje zachodzące między poszczególnymi tematami odnoszącymi się do analizowanych
aspektów życia społecznego, gospodarczego i kulturowego, kształtującego się
w strukturze regionalnej.
W procesie analizy intensywnego tempa rozwoju przemysłu okręgu siarkowo-metalurgicznego zwrócono także uwagę na konieczność ochrony środowiska przyrodniczego, którego silną degradację zauważono w zakresie zanieczyszczenia powietrza atmosferycznego, oraz na zajmowanie i degradację terenów
rolniczych (Lach, Zioło 1983, Kusak, Zioło 1990).
Wypracowane koncepcje metodologiczne były podstawą do dalszego rozwoju badań prowadzonych pod kierunkiem Z. Zioło w ramach Problemów Węzłowych oraz Podstawowych, Centralnych i Resortowych Problemów Badawczych,
w które – obok pracowników Instytutu Geografii WSP w Krakowie – włączali
się także pracownicy innych uczelni (Zioło 1987b, 1987c, 1990a). Po podsumowaniu dotychczasowych wyników prac prowadzonych na terenie okręgu siarkowego (Zioło 1991b), nowe badania podjęto w ramach CPB-R nr 1.7 „Zwiększenie efektywności pozyskiwania i wykorzystania surowców mineralnych”,
którym kierował prof. dr hab. inż. R. Ney. Dotyczyły one określania procesów
i prawidłowości rozwoju Zagłębia Siarkowego do 1990 r. (Turczyn-Zioło, Zioło
1990a), które posłużyły do określenia prognozy rozwoju do roku 2010 (Szeja, Zioło 1990). Na tej podstawie zbudowano model badania relacji zachodzących między cechami charakteryzującymi aspekt ekonomiczny, ekologiczny,
społeczny i organizacyjny w zagłębiach górniczo-przetwórczych (Zioło 1989a,
1989b, 1990a, 1991a). W interdyscyplinarnym zespole pod kierunkiem Z. Zioło
określono założenia dalszego rozwoju Zagłębia Siarkowego w dostosowaniu do
wymogów poprawy jakości życia i jego sprawniejszego funkcjonowania (Fajferek, Szymla, Turczyn-Zioło, Szeja, Kusak, Zioło 1991, Zioło, Szeja 1989) oraz
zaproponowano syntetyczny program działań w celu poprawy funkcjonowania
Zagłębia Siarkowego (Fajferek, Woźniak, Turczyn-Zioło, Szeja, Zioło 1991).
Problematyka badawcza kształtowania procesów przemian strukturalnych
Tarnobrzeskiego Okręgu Siarkowego w zakresie uwarunkowań ekologicznych
i społecznych kontynuowana była w interdyscyplinarnym zespole naukowym
pod kierunkiem Z. Zioło, który skupiał pracowników Instytutu Geografii WSP
w Krakowie, Państwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie, Akademii Górniczo-Hutniczej w Krakowie, Akademii Ekonomicznej w Krakowie,
Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego oraz przedstawicieli dyrekcji KiZPS
„Siarkopol” w Tarnobrzegu i Wydziału Rolnictwa Urzędu Wojewódzkiego
w Tarnobrzegu. Zespół pracował ramach programu „Zasady gospodarowania
środowiskiem przyrodniczym na obszarach eksploatacji surowców mineralnych”
(CPBP 04.10), którym kierował prof. dr hab. inż. S. Kozłowski z Państwowego
Instytutu Geologicznego PAN w Warszawie. Prace badawcze kontynuowano
na podstawie opracowanego zarysu koncepcji badań, założeń metodycznych
39
i metodologicznych funkcjonowania obszaru górniczego oraz warunków środowiska przyrodniczego i społeczno-gospodarczego obszaru zalegania złóż
(Zioło 1986). Wykonane zostały przez pracowników Instytutu Geografii WSP
w Krakowie opracowania dotyczące problemów funkcjonowania Tarnobrzeskiego Okręgu Siarkowego w zakresie dynamicznego modelu obszaru górniczego (Zioło 1978a, 1987b, 1987c, 1987d, 1987e, 1989a, 1989b), warunków meteorologicznych (Malarz 1987), wpływu działalności eksploatacji na zmiany sieci
hydrograficznej (Pydziński 1987), zaburzeń warunków glebowych (Żółkiewski 1987), roli migracji w procesach urbanizacji (Krakowska 1987), aspiracji
i planów życiowych młodzieży (Zioło 1987), wpływu przemysłu siarkowego na
rozwój przemysłów towarzyszących (Troc 1987).
Częściowe wyniki badań zostały zaprezentowane w pracach Wspólnej Komisji Podręcznikowej PRL–RFN, pracującej pod kierunkiem prof. I. Dynowskiej
i prof. B. Kortusa (UJ), jako przykład regionu przeobrażonego przez górnictwo
siarki i przemysł w zakresie zmian społeczno-gospodarczych (Turczyn-Zioło,
Zioło 1990, 1991, Zioło 1990b, 1991a, 1991c).
Zbigniew Zioło
Literatura
Bobek Z., 1965, Dojazdy do pracy w Regionie Siarkowym, Zeszyty Badań Rejonów
Uprzemysławianych, z. 13, KBRU PAN, s. 83–89.
Bobek Z., 1968, Dojazdy do pracy w Okręgu Siarkowo-Metalurgicznym, [w:] Demograficzno-osadnicze problemy w Tarnobrzeskim Rejonie Uprzemysławianym, red.
M. Dobrowolska, Zeszyty Badań Rejonów Uprzemysławianych, z. 29, KBRU PAN,
s. 177–197.
Dobrowolska M., (red.), 1965a, Zeszyty Badań Rejonów Uprzemysławianych, z. 13,
KBRU PAN.
Dobrowolska M., 1965b, Rola Kombinatu Tarnobrzeskiego w przeobrażeniach demograficznych i osadniczych rolniczego zaplecza, Zeszyty Badań Rejonów Uprzemysławianych, z. 13, KBRU PAN, s. 17–34.
Dobrowolska M., 1965c, Kształtowanie się regionu siarkowego. Kryteria i mierniki
delimitacji strefy, Zeszyty Badań Rejonów Uprzemysławianych, z. 13, KBRU PAN,
s. 35–63.
Dobrowolska M., (red.), 1968a, Demograficzno-osadnicze problemy w Tarnobrzeskim
Rejonie Uprzemysławianym, Zeszyty Badań Rejonów Uprzemysławianych, z. 29,
KBRU PAN.
Dobrowolska M., 1968b, Dynamika przemian społeczno-demograficznych i osadniczych w okręgu siarkowo-metalurgicznym, [w:] Demograficzno-osadnicze problemy w Tarnobrzeskim Rejonie Uprzemysławianym, red. M. Dobrowolska, Zeszyty
Badań Rejonów Uprzemysławianych, z. 29, KBRU PAN, s. 13–69.
Dobrowolska M., 1978a, Procesy industrializacji i urbanizacji jako czynniki wzrostu
i przemian struktury przestrzennej rejonu uprzemysławianego, [w:] Przemiany spo-
40
łeczno-ekonomiczne Tarnobrzeskiego Rejonu Uprzemysławianego, red. Z. Zioło,
Problemy Rejonów Uprzemysławianych, PWN, Warszawa, s. 11–23.
Dobrowolska M., 1978b, Fizjograficzne i historyczne podłoże procesów industrializacji, [w:] Przemiany społeczno-ekonomiczne Tarnobrzeskiego Rejonu Uprzemysławianego, red. Z. Zioło, Problemy Rejonów Uprzemysławianych, PWN, Warszawa,
s. 41–46.
Dobrowolska M., 1978c, Uogólnienia dotyczące wyników badań empirycznych nad
koncepcją wzrostu społeczno-gospodarczego Tarnobrzeskiego Rejonu Uprzemysławianego, [w:] Przemiany społeczno-ekonomiczne Tarnobrzeskiego Rejonu Uprzemysławianego, red. Z. Zioło, Problemy Rejonów Uprzemysławianych, PWN, Warszawa, s. 281–284.
Dobrowolska M., Jarowiecka T., 1978, Procesy urbanizacji wsi Tarnobrzeskiego Rejonu Siarkowego, [w:] Przemiany społeczno-ekonomiczne Tarnobrzeskiego Rejonu
Uprzemysławianego, red. Z. Zioło, Problemy Rejonów Uprzemysławianych, PWN,
Fajferek A., Szymla Z., Turczyn-Zioło I., Szeja J., Kusak M., Zioło Z., 1991, Założenia
dalszego rozwoju Zagłębia Siarkowego w dostosowaniu do wymogów poprawy jakości życia i jego sprawniejszego funkcjonowania, Zeszyty Badań Regionu Tarnobrzeskiego, z. 3, O/PAN w Krakowie, s. 4–60.
Fajferek A., Woźniak M., Turczyn-Zioło I., Szeja J., Zioło Z., 1991, Syntetyczny program działań w celu poprawy funkcjonowania Zagłębia Siarkowego, Zeszyty Badań Regionu Tarnobrzeskiego, z. 3, O/PAN w Krakowie, s. 61–75.
Górz B., 1965, Proce elektryfikacji i stopień zainwestowania w urządzenia elektroenergetyczne w Rejonie Siarkowym, Zeszyty Badań Rejonów Uprzemysławianych, z. 13,
KBRU PAN, s. 55–63.
Górz B., 1968, Zasoby siły roboczej, żywej siły pociągowej i energii mechanicznej w indywidualnych gospodarstwach rolnych w Okręgu Siarkowo-Metalurgicznym, [w:]
Demograficzno-osadnicze problemy w Tarnobrzeskim Rejonie Uprzemysławianym,
red. M. Dobrowolska, Zeszyty Badań Rejonów Uprzemysławianych, z. 29, KBRU
PAN, s. 251–276.
Górz B., 1978, Problemy przestrzenno-organizacyjne usług w urbanizującym się rejonie siarkowym, [w:] Przemiany społeczno-ekonomiczne Tarnobrzeskiego Rejonu
Górz B., Zioło Z., 1978, Rozwój infrastruktury energetycznej i komunalnej, [w:] Przemiany społeczno-ekonomiczne Tarnobrzeskiego Rejonu Uprzemysławianego, red.
Z. Zioło, Problemy Rejonów Uprzemysławianych, PWN, Warszawa, s. 131–139.
Herma J., 1965, Napływ ludności do miast w Regionie Siarkowym jako współczynnik
procesów urbanizacji, Zeszyty Badań Rejonów Uprzemysławianych, z. 13, KBRU
PAN, s. 73–81.
Herma J., 1968, Napływ ludności do miast Okręgu Siarkowo-Metalurgicznego jako
czynnik urbanizacji, [w:] Demograficzno-osadnicze problemy w Tarnobrzeskim
Rejonie Uprzemysławianym, red. M. Dobrowolska, Zeszyty Badań Rejonów Uprzemysławianych, z. 29, KBRU PAN, s. 138–179.
Jankowska-Kłapkowska A. (red.), 1990, Funkcjonowanie zagłębi górniczo-przetwórczych
z punktu widzenia wymogów ekologicznych, ekonomicznych i społecznych, PAN
Centrum Podstawowych Problemów Gospodarki Surowcami Mineralnymi i Energią,
41
CPB-R, nr 1.7 „Zwiększanie efektywności pozyskiwania i wykorzystywania surowców mineralnych, Kraków, grudzień.
Jarowiecka T., 1965, Społeczno-zawodowa struktura rodzin wiejskich jako kryterium
wyznaczania uprzemysłowionej strefy Regionu Siarkowego, Zeszyty Badań Rejonów Uprzemysławianych, z. 13, KBRU PAN, s. 99–107.
Jarowiecka T., 1968, Struktura społeczno-zawodowa ludności wiejskiej w zespołach
osadniczych Okręgu Siarkowo-Metalurgicznego, [w:] Demograficzno-osadnicze problemy w Tarnobrzeskim Rejonie Uprzemysławianym, red. M. Dobrowolska, Zeszyty Badań Rejonów Uprzemysławianych, z. 29, KBRU PAN, s. 199–236.
Jarowiecka T., 1978, Problemy zdrowotno-wypoczynkowe załogi Kombinatu Siarkowego w świetle badań ankietowych, [w:] Przemiany społeczno-ekonomiczne Tarnobrzeskiego Rejonu Uprzemysławianego, red. Z. Zioło, Problemy Rejonów Uprzemysławianych, PWN, Warszawa, s. 181–198.
Kozanecka M., 1978, Zmiany w rozmieszczeniu i funkcjonowaniu transportu w Tranobrzeskim Rejonie Uprzemysławianym, [w:] Przemiany społeczno-ekonomiczne
Tarnobrzeskiego Rejonu Uprzemysławianego, red. Z. Zioło, Problemy Rejonów
Uprzemysławianych, PWN, Warszawa, s. 121–130.
Kozela 1968, Ogólna charakterystyka stanu budownictwa wiejskiego w Okręgu Siarkowo-Metalurgicznego, [w:] Demograficzno-osadnicze problemy w Tarnobrzeskim
Rejonie Uprzemysławianym, red. M. Dobrowolska, Zeszyty Badań Rejonów Uprzemysławianych, z. 29, KBRU PAN, s. 277–214.
Kozela M., Turczyn J., 1965, Badania nad budownictwem wiejskim w Tarnobrzeskim
Regionie Siarkowym, Zeszyty Badań Rejonów Uprzemysławianych, z. 13, KBRU
PAN, s. 109–117.
Krakowska A., 1978, Rola Tarnobrzeskiego Kombinatu Siarkowego w zmianach struktury kształcenia i zatrudnienia młodzieży, [w:] Przemiany społeczno-ekonomiczne Tarnobrzeskiego Rejonu Uprzemysławianego, red. Z. Zioło, Problemy Rejonów
Uprzemysławianych, PWN, Warszawa, s. 199–213.
Krakowska A., 1987, Rola migracji w procesach urbanizacyjnych Tarnobrzega, [w:]
Problemy funkcjonowania Tarnobrzeskiego Okręgu Siarkowego, red. Z. Zioło,
CPBP, nr 04.10.04, Baranów Sandomierski, 23–24 października.
Kusak M., Zioło Z., 1990, Zanieczyszczenie powietrza atmosferycznego przez emitory
położone na terenie województwa tarnobrzeskiego, Zeszyty Badań Regionu Tarnobrzeskiego, z. 2, Kraków–Tarnobrzeg, s. 6–12.
Lach J., Zioło Z., 1983, Wpływ przemysłu siarkowego na zajmowanie i degradację rolniczego terenu tarnobrzeskiego rejonu uprzemysławianego, Zeszyty Badań Rejonów
Uprzemysławianych, z. 77, KBRU PAN, s. 288–320.
Malarz R., 1987, Warunki meteorologiczne Tarnobrzeskiego Okręgu Siarkowego ze
szczególnym uwzględnieniem cyrkulacji powietrza, [w:] Problemy funkcjonowania
Tarnobrzeskiego Okręgu Siarkowego, red. Z. Zioło, CPBP, nr 04.10.04, Baranów
Sandomierski, 23–24 października.
Prochownik A., 1968, Przemiany w strukturze osadniczo-agrarnej w zapleczu Tarnobrzeskiego Ośrodka Siarkowego, [w:] Demograficzno-osadnicze problemy w Tarnobrzeskim Rejonie Uprzemysławianym, red. M. Dobrowolska, Zeszyty Badań Rejonów Uprzemysławianych, z. 29, KBRU PAN, s. 71–89.
Pydziński B. 1987, Wpływ działalności eksploatacyjnej na zmiany sieci hydrograficznej w Tarnobrzeskim Okręgu Siarkowym, [w:] Problemy funkcjonowania Tarno-
42
brzeskiego Okręgu Siarkowego, red. Z. Zioło, CPBP, nr 04.10.04, Baranów Sandomierski, 23–24 października.
Szeja J., Zioło Z., 1990, Prognoza rozwoju Zagłębia Siarkowego do roku 2010, [w:]
Funkcjonowanie zagłębi górniczo-przetwórczych z punktu widzenia wymogów ekologicznych, ekonomicznych i społecznych. PAN Centrum Podstawowych Problemów Gospodarki Surowcami Mineralnymi i Energią, CPB-R 1.7 „Zwiększenie efektywności pozyskiwania i wykorzystania surowców mineralnych”, Kraków, grudzień,
s. 345–375.
Turczyn I., 1965, Załoga Kombinatu Siarkowego „Tarnobrzeg”, Zeszyty Badań Rejonów Uprzemysławianych, z. 13, KBRU PAN, s. 65–71.
Turczyn I.,1968, Załoga Tarnobrzeskiego Kombinatu Siarkowego w latach 1962–1965,
[w:] Demograficzno-osadnicze problemy w Tarnobrzeskim Rejonie Uprzemysławianym, red. M. Dobrowolska, Zeszyty Badań Rejonów Uprzemysławianych, z. 29,
KBRU PAN, s. 119–138.
Turczyn-Zioło I., Zioło Z., 1983, Przemiany sieci szkolnictwa ponadpodstawowego
w woj. tarnobrzeskim pod wpływem procesów industrializacji w latach 1960–1980,
Zeszyty Badań Rejonów Uprzemysławianych, z. 77, KBRU PAN, s. 187–262.
Turczyn-Zioło I., 1978, Załoga Kombinatu Siarkowego i jej wpływ na przemiany struktury społecznej Tarnobrzeskiego Rejonu Uprzemysławianego, [w:] Przemiany społeczno-ekonomiczne Tarnobrzeskiego Rejonu Uprzemysławianego, red. Z. Zioło,
Turczyn-Zioło I., Opis H., Zioło Z., 1979, Wpływ przemysłu siarkowego na rozwój
i zasięg oddziaływania tarnobrzeskiego ośrodka szkolnictwa ponadpodstawowego,
Turczyn-Zioło I., Zioło Z., 1973, Struktura zawodów pracowników fizycznych kopalni
„Jeziórko” na tle wybranych elementów struktury demograficznej, Zeszyty Badań
Rejonów Uprzemysławianych, z. 58, KBRU PAN, s. 27–131.
Turczyn-Zioło I., Zioło Z., 1976, Zróżnicowanie struktury zawodowej tarnobrzeskiego
ośrodka miejskiego i jego rolniczego zaplecza, Zeszyty Badań Rejonów Uprzemysławianych, z. 64, KBRU PAN, s. 35–79.
Turczyn-Zioło I., Osiński Z., 1983, Współczesna struktura i zasięg oddziaływania
szkolnictwa ponadpodstawowego Stalowej Woli, Zeszyty Badań Rejonów Uprzemysławianych, z. 77, KBRU PAN, s. 263–287.
Turczyn-Zioło I., Zioło Z., 1990a, Rozwój Zagłębia Siarkowego do 1990 r., [w:] Funkcjonowanie zagłębi górniczo-przetwórczych z punktu widzenia ekologicznych, ekonomicznych i społecznych, PAN Centrum Podstawowych Problemów Gospodarki
Surowcami Mineralnymi i Energią, CPB-R nr 1.7 „Zwiększenie efektywności pozyskiwania i wykorzystania surowców mineralnych”, Kraków, grudzień, s. 305–344.
Turczyn-Zioło I., Zioło Z., 1990b, Zmiany społeczno-gospodarcze województwa tarnobrzeskiego wskutek procesów industrializacji, [w:] Międzyrzecze Wisły i Sanu, przykład regionu przeobrażonego przez górnictwo i przemysł, red. B. Kortus, Z. Kulak,
Wspólna Komisja Podręcznikowa PRL-RFN, Instytut Zachodni, Poznań, s. 87–100.
Turczyn-Zioło I., Zioło Z., 1991, Sozialwirtschaftliche Veränderungen in der Wojewodschaft Tarnobrzeg als Folge von Industrialisierngsprozessen, [w:] Deutschland –
Polen – Europa, hrsg. E. Hillers, Frankfurt am Main, s. 127–136.
43
Zioło Z., 1964, Baza surowcowa jako podstawa rozwoju przemysłu północnej części
województwa rzeszowskiego, Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie,
z. 22, Prace Geograficzne IV, s. 295–310.
Zioło Z., 1965a, Dochody ludności z pracy w Kombinacie Siarkowym jako czynnik jego
wpływu na rolnicze zaplecze wsi powiatu tarnobrzeskiego, Zeszyty Badań Rejonów
Uprzemysławianych, z. 13, KBRU, s. 91–97.
Zioło Z., 1965b, Kształtowanie się Siarkowego Ośrodka Przemysłowego, Zeszyty Badań Rejonów Uprzemysławianych, z. 13, KBRU, s. 47–54.
Zioło Z., 1968a, Tarnobrzeski Kombinat Siarkowy na tle rozwoju i struktury przemysłu Okręgu Siarkowo-Metalurgicznego, [w:] Demograficzno-osadnicze problemy
w Tarnobrzeskim Rejonie Uprzemysławianym, red. M. Dobrowolska, Zeszyty Badań Rejonów Uprzemysławianych, z. 29, KBRU PAN, s. 237–250.
Zioło Z., 1968b, Dochody ludności wiejskiej z pracy w przemyśle jako czynnik wpływu industrializacji na zaplecze rolnicze, [w:] Demograficzno-osadnicze problemy
w Tarnobrzeskim Rejonie Uprzemysławianym, red. M. Dobrowolska, Zeszyty Badań Rejonów Uprzemysławianych, KBRU PAN, z. 29, s. 91–117.
Zioło Z., 1974a, Funkcje przemysłu w procesie wzrostu ekonomicznego i przeobrażaniu
struktury przestrzennej Rejonu Siarkowego, materiał powielony, Referat na Konferencji Plenarnej Komitetu Badań Rejonów Uprzemysławianych PAN, Baranów Sandomierski, październik.
Zioło Z., 1974b, Typy powiązań przestrzennych Tarnobrzeskiego Okręgu Przemysłowego, Komisja Nauk Geograficznych. Sprawozdania z posiedzeń Komisji Naukowych
PAN, Oddział w Krakowie, t. XVIII/1, styczeń–czerwiec.
Zioło Z., 1975, Tarnobrzeski Ośrodek Siarkowy, WSiP, Warszawa.
Zioło Z., 1976, Development Tendencies of a New Industrial Region as Exemplified by
the Tarnobrzeg Industrial Region, Folia Geogr. Ser. Geogr.-Oecon., vol. IX, PAN,
Oddział w Krakowie, s. 111–130.
Zioło Z., 1978a, Próba konstrukcji teoretycznego modelu okręgu przemysłowego, [w:]
Przemiany społeczno-ekonomiczne Tarnobrzeskiego Rejonu Uprzemysławianego,
red. Z. Zioło, Problemy Rejonów Uprzemysławianych, PWN, Warszawa, s. 25–39.
Zioło Z., 1978b, Funkcje przemysłu w procesie wzrostu i przeobrażaniu struktury przestrzennej Tarnobrzeskiego Rejonu Uprzemysławianego, [w:] Przemiany społeczno-ekonomiczne Tarnobrzeskiego Rejonu Uprzemysławianego, red. Z. Zioło, Problemy Rejonów Uprzemysławianych, PWN, Warszawa, s. 63–90.
Zioło Z., 1978c, Dochody ludności Tarnobrzeskiego Rejonu Uprzemysławianego z pracy pozarolniczej, [w:] Przemiany społeczno-ekonomiczne Tarnobrzeskiego Rejonu
Warszawa s. 105–120.
Zioło Z., 1978d, Wzrost zatrudnienia i kształtowanie się ośrodków pracy pozarolniczej, [w:] Przemiany społeczno-ekonomiczne Tarnobrzeskiego Rejonu Uprzemysławianego, red. Z. Zioło, Problemy Rejonów Uprzemysławianych, PWN, Warszawa,
s. 91–104.
Zioło Z., 1978e, Tendencje wzrostu Tarnobrzeskiego Okręgu Przemysłowego, [w:] Przemiany społeczno-ekonomiczne Tarnobrzeskiego Rejonu Uprzemysławianego, red.
Z. Zioło, Problemy Rejonów Uprzemysławianych, PWN, Warszawa, s. 265–280.
Zioło Z., 1978f, (red.), Przemiany społeczno-ekonomiczne Tarnobrzeskiego Rejonu
Uprzemysławianego, Problemy Rejonów Uprzemysławianych, PWN, Warszawa.
44
Zioło Z., 1978g, Powiązania produkcyjno-przestrzenne Tarnobrzeskiego Okręgu Przemysłowego, Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie, z. 62, Prace Geograficzne VII, s. 135–151.
Zioło Z., 1979, Rola przemysłu siarkowego w przemianach społecznych i ekonomicznych Rejonu Tarnobrzeskiego, [w:] Przemysł siarkowy i jego rola w rozwoju myśli
naukowo-technicznej i gospodarki narodowej Polski Ludowej, Materiały sympozjum. Instytut Geologiczny w Warszawie, NOT Oddz. Tarnobrzeg, Ośrodek Badawczo-Rozwojowy Przemysłu Siarkowego „Siarkopol” w Tarnobrzegu, Baranów Sandomierski, s. 94–127.
Zioło Z., 1982, International Connections of Polish Sulphur Industry. Latin American
Regional Conference, IGU Commission on Industrial Systems, Department of Geography F.F.L.C.H. USP, São Paulo, ss. 11.
Zioło Z., 1986, Tarnobrzeski Okręg Siarkowy – Założenia metodyczne metodologiczne
opracowania zarysu funkcjonowania obszaru górniczego oraz warunków środowiska przyrodniczego i społeczno-gospodarczego obszaru zalegania złóż, [w:] Zasady
gospodarowania środowiskiem przyrodniczym na obszarach eksploatacji surowców
mineralnych, CPBP, nr 04.10., red. S. Kozłowski, Instytut Geologiczny, Warszawa,
listopad.
Zioło Z., 1987a, (red.), Problemy funkcjonowania Tarnobrzeskiego Okręgu Siarkowego, CPBP, nr 04.10.04, Baranów Sandomierski, 23–24 października.
Zioło Z., 1987b, Założenia metodologiczne projektowania nowych obszarów górniczych, [w:] Problemy regionalnych struktur funkcjonalno-przestrzennych, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Wrocławskiego, Instytut Geograficzny, Wrocław,
s. 42–45.
Zioło Z., 1987c, Zarys dynamicznego modelu obszaru górniczego, [w:] Problemy funkcjonowania Tarnobrzeskiego Okręgu Siarkowego, red. Z. Zioło, CPBP, nr 04.10.04,
Baranów Sandomierski, 23–24 października.
Zioło Z., 1987d, Zarys koncepcji badań nad funkcjonowaniem Tarnobrzeskiego Okręgu Siarkowego, [w:] Problemy funkcjonowania Tarnobrzeskiego Okręgu Siarkowego, red. Z. Zioło, CPBP, nr 04.10.04, Baranów Sandomierski, 23–24 października,
s. 1–6.
Zioło Z., 1987e, Opracowanie spójnej koncepcji badawczej, sprecyzowanie tematów
szczegółowych, diagnoza poszczególnych tematów, opracowanie założeń nowych
zasad dokumentacji obszarów górniczych w zakresie środowiska, warunków społeczno-gospodarczych i przestrzennego zagospodarowania, [w:] Problemy funkcjonowania Tarnobrzeskiego Okręgu Siarkowego, red. Z. Zioło, CPBP, nr 04.10.04,
Baranów Sandomierski 23–24 października.
Zioło Z., 1989a, Zarys modelu funkcjonowania obszaru górniczego, Gospodarka surowcami mineralnymi, t. 5, z. 2, s. 545–561.
Zioło Z., 1989b, Funkcjonowanie przedsiębiorstwa górniczo-przetwórczego w przestrzeni społeczno-gospodarczej, Zeszyty Naukowe AGH, nr 1279, Górnictwo, z. 148, Kraków, s. 229–240.
Zioło Z., 1990a, Model badania relacji zachodzących między cechami charakteryzującymi aspekt ekonomiczny, ekologiczny, społeczny i organizacyjny w zagłębiach górniczo-przetwórczych, [w:] Funkcjonowanie zagłębi górniczo-przetwórczych z punktu
widzenia wymogów ekologicznych, ekonomicznych i społecznych, PAN Centrum
Podstawowych Problemów Gospodarki Surowcami Mineralnymi i Energią, CPB-R,
45
nr 1.7 „Zwiększenie efektywności pozyskiwania i wykorzystania surowców mineralnych”, Kraków, grudzień, s. 24–48.
Zioło Z., 1990b, Tarnobrzeski Okręg Przemysłowy – czynniki i problemy rozwoju, [w:]
Międzyrzecze Wisły i Sanu, przykład regionu przeobrażonego przez górnictwo siarki
i przemysł, red. B. Kortus, Z. Kulak, Wspólna Komisja Podręcznikowa PRL-RFN,
Instytut Zachodni, Poznań, s. 69–80.
Zioło Z., 1991a, Der Industriebezirk von Tarnobrzeg – Entwicklungsfaktoren und
probleme, [w:] Deutschland – Polen – Europa, hrsg. E. Hillers, Frankfurt am Main,
s. 117–126.
Zioło Z., 1991b, Dotychczasowe prace nad budowaniem podstaw efektywnego funkcjonowania zagłębi górniczych i przetwórczych wykonane na terenie Zagłębia
Siarkowego, Zeszyty Badań Regionu Tarnobrzeskiego, z. 3, O/PAN w Krakowie,
s. 76–105.
Zioło Z., 1991c, Przemiany struktur zatrudnienia województwa tarnobrzeskiego w latach 1975–1989, Rzeszowskie Zeszyty Naukowe „Prawo–Ekonomia”, t. X, UMCS
Filia w Rzeszowie, Rzeszów, s. 385–403.
Zioło Z., 1993, Geneza Tarnobrzeskiego Okręgu Przemysłowego, [w:] Problematyka
okręgu przemysłowego w akademickim kształceniu nauczycieli, red. Z. Zioło, Materiały i Sprawozdania nr 26, COMSN, Komisja Geografii Przemysłu PTG, Wydawnictwo Naukowe WSP, Kraków, s. 49–78.
Zioło Z., 1994, Problematyka zmian powiązań polskiego przemysłu siarkowego na
rynku międzynarodowym, [w:] Siarka rodzima – geologia, górnictwo, ekonomika,
ochrona środowiska, red. S. Hajdo, Kraków, s. 143–152.
Zioło Z., Szeja J., 1989, „Prognoza rozwoju rolnictwa województwa tarnobrzeskiego”,
maszynopis powielany, Kraków, ss. 132.
Zioło Z., Zwolińska E., 1979, Kształtowanie się i zasięg oddziaływania sandomierskiego ośrodka szkolnictwa ponadpodstawowego, Zeszyty Badań Rejonów Uprzemysławianych, z. 72, KBRU PAN, s. 143–166.
Żółkiewski M., 1987, Problematyka badawcza zaburzeń warunków glebowych w Tarnobrzeskim Okręgu Przemysłowym, [w:] Problemy funkcjonowania Tarnobrzeskiego Okręgu Siarkowego, red. Z. Zioło, CPBP, nr 04.10.04, Baranów Sandomierski,
23–24 października.
1.3. Metodologia badań szkolnictwa i jego wpływu
na przemiany układów regionalnych
Problematyka badawcza szkolnictwa podejmowana w pracach Instytutu Geografii ma swoją długą tradycję i traktowana była jako ważny element
kształtowania struktur regionalnych zarówno w industrialnej fazie rozwoju, jak
i w warunkach przebudowy systemu gospodarowania i wdrażania reguł gospodarki rynkowej. W podejmowanych pracach starano się określać prawidłowości w zakresie rozmieszczenia kadr kwalifikowanych, ich oddziaływanie przestrzenne, jako wyraz przemian społeczno-gospodarczych układów regionalnych, a także kształtowanie się ośrodków edukacyjnych szkolnictwa średniego
46
i akademickiego oraz ich oddziaływanie w strukturze przestrzennej Polski
Południowo-Wschodniej.
Początkowo problematyka ta była podejmowana w zespołowych badaniach
prowadzonych pod kierunkiem prof. dr M. Dobrowolskiej w ramach prac Komitetu Badań Rejonów Uprzemysławianych przy Prezydium PAN, na terenie
Tarnobrzeskiego Rejonu Uprzemysławianego, województwa opolskiego i kraju.
W badaniach tych ważną rolę przypisywano problematyce wpływu szkolnictwa
ponadpodstawowego na kształtowanie przemian społecznych w strukturach
regionalnych i lokalnych oraz rozmieszczenie kadr pracowniczych (Rajman
1971, 1972, 1977, 1981, 1987). Analizując początkowo procesy kształtowania
się załóg pracowniczych, zwrócono uwagę na pewne trudności w zakresie przygotowania zawodowego pracowników dla potrzeb rozwijającego się przemysłu
siarkowego (Turczyn 1965, 1968, Turczyn-Zioło 1973, 1978). Szczególne znaczenie miało przygotowanie zawodowe pracowników, na poziomie zawodowym
i średnim technicznym (Turczyn-Zioło, Zioło 1973). Wypracowana koncepcja
badawcza pozwoliła na ocenę struktur zawodowych pracowników głównie pod
względem poziomu wykształcenia oraz wykonywanego zawodu, a także możliwości przygotowania i przekwalifikowania ich do wykonywania nowych prac.
Cechy załóg pracowniczych zostały powiązane różnorodnymi strukturami demograficznymi oraz lokalizacją szkół i zasięgiem ich oddziaływania w przestrzeni regionalnej. W tym zakresie wykonane zostały studia dotyczące struktury
zawodów (Turczyn-Zioło, Zioło 1973, 1976), sieci szkolnictwa ponadpodstawowego województwa tarnobrzeskiego (Turczyn-Zioło, Zioło 1983), kształtowania się ośrodków szkolnictwa ponadpodstawowego (Zioło, Zwolińska 1976,
Turczyn-Zioło, Opis, Zioło 1979, Turczyn-Zioło, Osiński 1983) oraz określono ich zasięgi oddziaływania poprzez miejsca stałego zamieszkania młodzieży,
jako wyraz wpływu szkolnictwa na przemiany społeczne rejonu. Wypracowane koncepcje badawcze były nadal rozwijane dla określania kształtowania się
i zasięgów oddziaływania wielu ośrodków szkolnictwa ponadpodstawowego
w Polsce Południowo-Wschodniej.
W latach zmian systemu gospodarowania oraz pojawiających się nowych
tendencji, zmierzających do budowania gospodarki opartej na wiedzy, ważnym
problemem badawczym było przygotowanie kadr na poziomie wyższym i kształtowanie ośrodków akademickich. Podjęte badania w tym zakresie określały prawidłowości kształtowania się wyższych uczelni oraz ich oddziaływania w przestrzeni regionalnej. Dotyczyły one analizy wybranych uczelni krakowskiego
ośrodka akademickiego, wszystkich wyższych uczelni ośrodka rzeszowskiego
oraz uczelni powstających w mniejszych miastach (Jarosławiu, Mielcu, Jaśle).
Biorąc pod uwagę zmiany zasięgów oddziaływania uczelni, określono stopień
przemian społecznych w układach regionalnych Polski Południowo-Wschodniej.
Wskazano nowe prawidłowości kształtowania się stref oddziaływania ośrodków
akademickich w świetle zmian ich potencjału edukacyjnego oraz przemiany zasobów intelektualnych i kapitału ludzkiego w układach regionalnych.
47
Doświadczenia zdobyte w badaniach kształtowania ośrodków szkolnictwa
średniego wykorzystano w analizach kształtowania się ośrodków akademickich
i ich oddziaływania w układach regionalnych. Nawiązywały one do tezy, że
wkraczanie w informacyjną fazę rozwoju cywilizacyjnego i kształtowania gospodarki opartej na wiedzy powszechnie podnosi znaczenie nauki i edukacji
w zakresie kształtowania jakości zasobów intelektualnych społeczeństwa, jakości kapitału ludzkiego i społecznego, a w konsekwencji wpływa także na podnoszenie konkurencyjności układów regionalnych (Borowiec 2007f). Przyjęto,
że rozwój funkcji naukowo-badawczych i edukacyjnych dokonuje się w różnego
typu instytucjach naukowych, które występują głównie na obszarze aglomeracji. W świetle przedstawionych założeń przyjęto, że ośrodki naukowe należy
traktować jako ważne elementy regionalnych struktur społeczno-gospodarczych
i kulturowych. Szczególną rolę przypisano wyższym uczelniom, które warunkują zwiększanie i poprawę stanu zasobów intelektualnych, kapitału ludzkiego
i społecznego różnej skali układów przestrzennych (Borowiec 2008a, 2008b).
Proces ten w układzie regionalnym w głównym stopniu zależy od rozmieszczenia ośrodków szkolnictwa wyższego oraz ich przestrzennych zasięgów oddziaływania. Wraz z rozwijanymi badaniami empirycznymi, obejmującymi ośrodki
szkolnictwa wyższego Polski Południowo-Wschodniej, następowało doskonalenie metod badawczych. Pozwoliły one na określenie prawidłowości w procesie
kształtowania się uczelni i ośrodków akademickich oraz zmiany ich struktur,
które nawiązywały do postępujących procesów transformacji gospodarczej,
a także różnicowania zasięgów ich oddziaływania w układach regionalnych.
W nawiązaniu do przedstawionych założeń w pracach empirycznych stopniowo rozwijano metody obejmujące coraz szerszą problematykę badawczą,
a więc kształtowanie się poszczególnych uczelni ośrodka krakowskiego (Borowiec 2000a, 2001a, 2002, 2007a, 2007b), rzeszowskiego (2007c) i jasielskiego
(Zioło, Polański 2008). Określono w nich prawidłowości w zakresie wpływu
zmian systemu gospodarowania oraz zwiększenia samodzielności uczelni w zakresie kształcenia na zmiany potencjału edukacyjnego, poprzez analizę liczby
studentów na poszczególnych kierunkach kształcenia, a także zmiany na rynku
pracy (Borowiec 2008a). W wyniku przeprowadzonych analiz określono kierunki: zanikłe (które zostały zlikwidowane), regresywne (o zmniejszającej się
liczbie studentów), stagnujące (o stałej lub niewielkiej zmianie liczby studentów), rozwojowe (o wzrastającej liczbie studentów) oraz kierunki nowo powołane. Kierunki rozwijające się i nowo powołane związane są głównie z: procesami transformacji społeczno-gospodarczej, rozwojem kierunków kształcenia,
niewymagających wysokich nakładów na kształcenie, głównie w uczelniach
niepublicznych, nawiązywaniem do potrzeb zmieniającego się rynku pracy
i często do nowych wyzwań cywilizacyjnych związanych z kształtowaniem społeczeństwa przedsiębiorczego i innowacyjnego, a także rozwijaniem gospodarki
opartej na wiedzy. Niezwykle szybki rozwój szkół niepublicznych na poziomie
licencjackim wynika ze znacznego ograniczenia kształcenia na poziomie śred-
48
nim zawodowym. Likwidacji ulegały zwłaszcza technika zawodowe, cieszące
się w latach centralnego systemu sterowania dużym zainteresowaniem młodzieży. Pozwalały one w tym czasie na zdobywanie poszukiwanych i stosunkowo
dobrze płatnych zawodów w przedsiębiorstwach przemysłowych i gospodarce.
Stwierdzono, że obecnie ich funkcje edukacyjne przejęły w pewnym zakresie
zawodowe szkoły wyższe, kształcące na poziomie licencjackim, w których ze
względu na wysokie koszty nie rozwijano kierunków technicznych.
Przyjmując założenie, że podstawowymi elementami strukturalnymi ośrodków akademickich są poszczególne uczelnie, rozszerzono badania dotyczące
kształtowania się ośrodków akademickich oraz określania ich roli w strukturach
regionalnych (Borowiec 2003, 2005a). Stwierdzono, że krakowski i rzeszowski
ośrodek akademicki, jak i występujące w ich strukturze uczelnie w latach zmian
systemu gospodarowania wykazywały różne tendencje zmian w zakresie potencjału edukacyjnego. Likwidacja limitów naboru studentów oraz możliwości tworzenia uczelni niepublicznych, a także zmniejszenie atrakcyjności kształcenia
technicznego, wpływały na zmiany rangi poszczególnych uczelni w strukturze
ośrodka oraz struktury kształcenia studentów.
W fazie budowania społeczeństwa informacyjnego stwierdzono zmianę bazy
ekonomicznej miast wojewódzkich oraz wzrost znaczenia w ich strukturze instytucji edukacyjnych (Borowiec 2006). Potwierdzono to w badaniach dotyczących wpływu szkolnictwa wyższego na kształtowanie metropolii oraz związanych z nimi obszarów metropolitalnych. Zaproponowano i zweryfikowano
w badaniach empirycznych nowy miernik wpływu metropolii na kształtowanie
obszaru metropolitalnego, poprzez określenia zasięgu oddziaływania ośrodka akademickiego w przestrzeni regionalnej, uwzględniając miejsca stałego
zamieszkania studentów kształcących się w danym ośrodku (Borowiec 2005,
2007d, 2007e).
Analiza zmian oddziaływania krakowskiego i rzeszowskiego ośrodka akademickiego (według miejsc stałego zamieszkania studentów), przedstawiona
w dwóch przekrojach czasowych, wykazała pewne zmiany w ich zasięgach oddziaływania. Wskazano przy tym na relacje konkurencji przestrzennej, zaznaczające się między tymi sąsiadującymi z sobą ośrodkami w zakresie terenów rekrutacji studentów (Borowiec 2008c, 2008e). W nawiązaniu do modelu układu
bipolarnego dało to podstawę do wyróżnienia w przestrzeni regionalnej Polski
Południowo-Wschodniej obszarów związanych z różnym stopniem nasilenia
powiązań metropolii z układami regionalnymi (Borowiec 2003, 2005b, 2007d).
Podjęte prace empiryczne wzbogaciły teoretyczne koncepcje układów bipolarnych z zakresu ich kształtowania i funkcjonowania oraz oddziaływania w przestrzeni regionalnej. Umożliwiła to analiza nasilenia powiązań obu ośrodków
w strukturze obszarów dominującego oddziaływania. Wyróżniono w nim różne
kategorie obszarów, m.in. obszary dominującego oddziaływania. Empirycznie
wyznaczone zasięgi dominującego oddziaływania dały takie same wyniki jak
przy zastosowaniu teoretycznego modelu określania zasięgu dominującego oddziaływania (Borowiec 2007d, 2008d).
49
Ustalono, że na kształtowanie się zasięgu i nasilenia oddziaływania stref
układu bipolarnego w głównym stopniu wpływają potencjał demograficzny
i sieć transportowa, które ułatwiają młodzieży z poszczególnych jednostek
osadniczych dostęp do danego ośrodka akademickiego, a także ich położenie
w przestrzeni oddziaływania innych konkurencyjnych ośrodków akademickich
oraz bariery przyrodnicze i historycznie wykształcone tradycje ciążeń.
Weryfikacja teoretycznego modelu oddziaływania w wyniku przeprowadzonych badań empirycznych pozwoliła na sformułowanie tezy, że podobne pod
względem potencjału ekonomicznego i funkcji elementy układów bipolarnych,
występujące w ich strukturze, wykształcają proporcjonalne do ich potencjału
zasięgi dominującego oddziaływania. Pozwoliło to na pewne uogólnienia i wyznaczenia w przestrzeni Polski Południowo-Wschodniej stref dominującego oddziaływania ośrodków akademickich, wykształconych na terenie Krakowa, Rzeszowa, Lublina i Kielc (Borowiec 2008e). Aktualnie problematyka jest nadal
rozwijana i częściowo już także przedstawiona w kolejnych pracach złożonych
do publikacji.
Monika Borowiec
Literatura
Borowiec M. 2000a, Terytorialne pochodzenie studentów Wydziału Geograficzno-Biologicznego Wyższej Szkoły Pedagogicznej im. Komisji Edukacji Narodowej w Krakowie, [w:] Działalność człowieka i jego środowisko. Księga ku Czci Profesor Marianny Kozaneckiej w 70. rocznicę urodzin, red. Z. Zioło, Wydawnictwo Naukowe
AP, Kraków 2000, s. 337–354.
Borowiec M., 2001a, Zmiany kierunków kształcenia Politechniki Krakowskiej i Akademii Górniczo-Hutniczej w Krakowie na tle polskiego szkolnictwa technicznego
w latach transformacji gospodarki, [w:] Problemy przemian struktur przemysłowych w procesie wdrażania reguł gospodarki rynkowej, red. Z. Zioło, Prace Komisji
Geografii Przemysłu PTG, nr 3, Warszawa–Kraków–Rzeszów, s. 221–240.
Borowiec M., 2002, Zmiany kierunków kształcenia Akademii Ekonomicznej w Krakowie w latach transformacji gospodarki, [w:] Problemy transformacji struktur
przemysłowych, red. Z. Zioło, Prace Komisji Geografii Przemysłu PTG, nr 4, Warszawa–Kraków–Rzeszów, s. 155–168.
Borowiec M., 2003a, Funkcjonowanie układu bipolarnego Kraków–Rzeszów w zakresie kształcenia studentów, [w:] Bipolarny rozwój aglomeracji – kierunki rozwoju układów bipolarnych, red. Z. Zioło, Biuletyn KPZK PAN, z. 209, Warszawa,
s. 141–157.
Borowiec M., 2003b, Kształtowanie się krakowskiego ośrodka akademickiego w latach
1960–2001, [w:] Geograficzne aspekty globalizacji i integracji europejskiej, red.
M. Śmigielska, J. Słodczyk, Wydawnictwo PTG, Uniwersytet Opolski, Opole 2003,
s. 385–391.
50
Borowiec M., 2005a, Kształtowanie się rzeszowskiego ośrodka akademickiego, [w:]
Uwarunkowania rozwoju i konkurencyjności regionów, red. Z. Zioło, Wyd. Instytut
Gospodarki WSiZ w Rzeszowie, Kraków–Rzeszów, s. 126–140.
Borowiec M., 2005b, Funkcje szkolnictwa wyższego w strukturze obszaru metropolitalnego, [w:] Infrastruktura techniczno-ekonomiczna w obszarach metropolitarnych, red. Z. Makieła, T. Marszał, Biuletyn KPZK PAN, z. 222, Warszawa 2005,
s. 204–218.
Borowiec M., 2006, Rola szkolnictwa wyższego w kształtowaniu metropolii, [w:] Rzeszowski i Krakowski Obszar Metropolitalny, red. Z. Makieła, R. Fedan, KSW w Krakowie, Kraków, s. 241–259.
Borowiec M., 2007a, Pochodzenie terytorialne studentów Akademii Pedagogicznej
w Krakowie, [w:] Idee i praktyczny uniwersalizm geografii, red. T. Komornicki
i Z. Podgórski, Dokumentacja Geograficzna nr 33, PAN, Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania im. Stanisława Leszczyńskiego, Warszawa.
Borowiec M., 2007b, Zmiany oddziaływania Akademii Pedagogicznej im. Komisji
Edukacji Narodowej w Krakowie w strukturze przestrzennej w latach 1998–2004,
[w:] Procesy transformacji społeczno-ekonomicznych i przyrodniczych struktur
przestrzennych, red. J. Lach, T. Rachwał, M. Borowiec, Wydawnictwo Naukowe AP,
Kraków, s. 514–527.
Borowiec M., 2007c, Rola Wyższej Szkoły Informatyki i Zarządzania w Rzeszowie
w przestrzeni regionalnej Polski Południowo-Wschodniej, [w:] Rola geografii społeczno-ekonomicznej w badaniach regionalnych, Nauki Geograficzne w Badaniach
Regionalnych T. II, red. I. Kiniorska, S. Sala, Instytut Geografii Akademii Świętokrzyskiej im. Jana Kochanowskiego w Kielcach, Kielce, s. 147–157.
Borowiec M., 2007d, Krakowski Obszar Metropolitalny w świetle powiązań w zakresie
kształcenia na poziomie akademickim (przykład Akademii Pedagogicznej), [w:]
Małe miasta w obszarach metropolitalnych, red. K. Heffner, T. Marszał, Biuletyn
KPZK PAN, z. 232, Warszawa, s. 225–237.
Borowiec M., 2007e, Rola rzeszowskiego ośrodka akademickiego w przestrzeni regionalnej i procesie kształtowania Rzeszowskiego Obszaru Metropolitalnego, [w:] Uwarunkowania rozwoju rzeszowskiego obszaru metropolitalnego w systemie społeczno-gospodarczym i innowacyjnym województwa podkarpackiego, red. J. Kudełko,
Prace Komisji Nauk Ekonomicznych, nr 22, Wydawnictwo PAN, Kraków, s. 241–265.
Borowiec M., 2007f, Rola szkolnictwa wyższego w podnoszeniu jakości kapitału
ludzkiego, [w:] Rola przedsiębiorczości w aktywizacji gospodarczej, red. Z. Zioło,
T. Rachwał, Przedsiębiorczość–Edukacja, nr 3, Zakład Przedsiębiorczości i Gospodarki Przestrzennej IG AP w Krakowie, Wydawnictwo „Nowa Era”, Warszawa–Kraków, s. 142–151.
Borowiec M., 2008a, Kształcenie na poziomie wyższym dla potrzeb przemysłu
w województwie podkarpackim, [w:] Procesy transformacji układów przestrzennych przemysłu na tle zmieniającego się otoczenia, red. Z. Zioło, T. Rachwał, Prace
Komisji Geografii Przemysłu PTG, nr 10, Warszawa–Kraków 2008, s. 245–266.
Borowiec M., 2008b, Rola szkolnictwa wyższego w procesie kształtowania gospodarki
opartej na wiedzy, [w:] Rola przedsiębiorczości w procesie kształtowania gospodarki opartej na wiedzy, red. Z. Zioło, T. Rachwał, Przedsiębiorczość–Edukacja, nr 4,
Zakład Przedsiębiorczości i Gospodarki Przestrzennej IG AP w Krakowie, Wydawnictwo „Nowa Era”, Warszawa–Kraków, s. 24–37.
51
Borowiec M., 2008c, Zmiany oddziaływania Akademii Pedagogicznej w Krakowie
i Uniwersytetu Rzeszowskiego w Rzeszowie w strukturze regionalnej, [w:] Podstawy i perspektywy rozwoju małych miast, red. E. Rydz, Wydawnictwo Naukowe Akademii Pomorskiej w Słupsku, Słupsk 2007, s. 337–350.
Borowiec M., 2008d, Rola kapitału ludzkiego w procesie podnoszenia konkurencyjności
układów przestrzennych, [w:] Przekształcenia regionalnych struktur funkcjonalno-przestrzennych, red. D. Ilnicki, K. Janc, Rozprawy Naukowe Instytutu Geografii
i Rozwoju Regionalnego Uniwersytetu Wrocławskiego 3, Wrocław 2008, s. 91–99.
Borowiec M., 2008e, Konkurencyjność przestrzenna uczelni jako elementów struktury
centrów układu bipolarnego Kraków–Rzeszów, [w:] Mechanizmy i uwarunkowania budowania konkurencyjności miast, red. J. Słodczyk i E. Szafranek, Uniwersytet Opolski, Opole, s. 145–157.
Rajman J., 1971, Młodzież opolska w szkołach wyższych Krakowa (1966–1970), Materiały i Studia Opolskie, R. 13, z. 24, s. 151–162.
Rajman J., 1972, Koncentracja kadr kwalifikowanych w Polsce, Czasopismo Geograficzne, 43 (1), s. 57–65.
Rajman J., 1977, Struktura i rozmieszczenia kadr kwalifikowanych w Polsce w 1975 r.,
Czasopismo Geograficzne, 48 (4), s. 439–448.
Rajman J., 1981, Rozmieszczenie geograficzne absolwentów szkół wyższych makroregionu południowo-wschodniego (rocznik 1979), Urząd Miasta Krakowa, Biuro Rady
Nauki i Techniki Makroregionu Południowo-Wschodniego, ss. 28.
Rajman J., 1987a, Rozmieszczenia kadr kwalifikowanych w Polsce (1975–1983), Zeszyty Naukowe WSI, z. 16, Opole, Nauki Społeczne, z. 16, s. 5–20.
Rajman J. 1987b, Rozmieszczenia kadr kwalifikowanych w Polsce, Zeszyty Naukowe
WSI, z. 131, Opole, Nauki Społeczne, z. 16, s. 5–20.
Turczyn I., 1965, Załoga Kombinatu Siarkowego „Tarnobrzeg”, Zeszyty Badań Rejonów Uprzemysławianych, z. 13, KBRU PAN.
Turczyn I.,1968, Zmiany struktury załogi Kombinatu Siarkowego „Tarnobrzeg” w latach 1962–1965, [w:] Demograficzno-osadnicze problemy w Tarnobrzeskim Rejonie Uprzemysławianym, red. M. Dobrowolska, Zeszyty Badań Rejonów Uprzemysławianych, z. 29, KBRU PAN, s. 119–138.
Turczyn-Zioło I., 1978, Załoga Kombinatu Siarkowego i jej wpływ na przemiany struktury społecznej Tarnobrzeskiego Rejonu Uprzemysławianego, [w:] Przemiany społeczno-ekonomiczne Tarnobrzeskiego Rejonu Uprzemysławianego, red. Z. Zioło,
Turczyn-Zioło I., Zioło Z., 1983, Przemiany sieci szkolnictwa ponadpodstawowego
w woj. tarnobrzeskim pod wpływem procesów industrializacji w latach 1960–1980,
Turczyn-Zioło I., Osiński Z., 1983, Współczesna struktura i zasięg oddziaływania
szkolnictwa ponadpodstawowego Stalowej Woli, Zeszyty Badań Rejonów Uprzemysławianych, z. 77, KBRU PAN, s. 263–287.
Turczyn-Zioło I., Opis H., Zioło Z., 1979, Wpływ przemysłu siarkowego na rozwój
i zasięg oddziaływania tarnobrzeskiego ośrodka szkolnictwa ponadpodstawowego,
Zeszyty Badań Rejonów Uprzemysławianych, nr 72, KBRU PAN, s. 167–182.
„Jeziórko” na tle wybranych elementów struktury demograficznej, Zeszyty Badań
Rejonów Uprzemysławianych, z. 58, KBRU PAN, s. 27–131.
52
Turczyn-Zioło I., Zioło Z., 1976, Zróżnicowanie struktury zawodowej tarnobrzeskiego
ośrodka miejskiego i jego rolniczego zaplecza, Zeszyty Badań Rejonów Uprzemysławianych, z. 64, KBRU PAN, s. 35–79.
Zioło Z., 2008, Polański S., Funkcje Podkarpackiej Szkoły Wyższej w społeczno-gospodarczej przestrzeni miasta Jasła, [w:] Rola wyższych uczelni w rozwoju społeczno-gospodarczym i przestrzennym miast, red. T. Markowski, D. Drzazga, KPZK PAN,
Studia t. CXXI, s. 132–149.
Zioło Z., Zwolińska E., 1979, Kształtowanie się i zasięg oddziaływania sandomierskiego ośrodka szkolnictwa ponadpodstawowego, Zeszyty Badań Rejonów Uprzemysławianych, nr 72, KBRU PAN, s. 143–166.
2. Geomorfologia
W Instytucie Geografii UP w Krakowie badania z zakresu geomorfologii
prowadzone są przez pracowników Zakładu Geografii Fizycznej, jak również
przez pracowników Zakładu Ochrony i Kształtowania Środowiska Geograficznego oraz Zakładu Geologii. Prace badawcze z tego zakresu były realizowane
od początku powstania Katedry Geografii Fizycznej w 1952 r., która następnie
w 1971 r. została przemianowana na Zakład Geografii Fizycznej. Główna problematyka prac naukowych dotyczy procesów kształtowania rzeźby na obszarze
Karpat i Wyżyny Małopolskiej, a także wybranych obszarów Polski i świata.
W pierwszym okresie rozwoju Katedry, której kierownikiem był J. Premik,
a od 1957 r. J. Flis, badania geomorfologiczne dotyczyły rozwoju stoków karpackich w wyniku grawitacyjnych ruchów mas skalnych, rozwoju stoków i dolin na Wyżynie Małopolskiej oraz rzeźby krasowej Niecki Nidziańskiej. Efektem
tych badań były pierwsze prace geomorfologiczne J. Flisa (1952, 1954, 1956),
w których dał on nowy i oryginalny pogląd na rozwój geomorfologiczny obszaru zbudowanego z gipsów, a pojęcie wertebów na trwałe weszło do podręcznikowej literatury geomorfologicznej. W kolejnej pracy (1958), dotyczącej
form grawitacyjnych na Sądecczyźnie, udowodnił on, że osuwiska w Karpatach, klasyfikowane przez innych autorów jako odmienne typy, są w większości
przypadków jedynie rozwojowymi stadiami jednolitego procesu. Efektem badań
stoków Babiej Góry i innych stoków beskidzkich przez T. Ziętarę (1958, 1962)
było udowodnienie, że formy, które uważano za glacjalne, są pochodzenia grawitacyjnego.
W latach 60. ubiegłego wieku problematyka badawcza koncentrowała się na
kilku zagadnieniach. Badania J. Flisa, dotyczące rzeźby Niecki Nidziańskiej,
były kontynuowane przez W.A. Nowaka, który przedstawił genezę rzeźby Progu
Lelowskiego i innych progów kredowych w Niecce Nidziańskiej (1964, 1965)
oraz opublikował syntetyczną pracę na temat morfogenezy północno-zachod-
2. Geomorfologia
53
niej części Niecki Nidziańskiej (1968). Badania nad procesami powodziowymi
w dolinach rzek karpackich i rolą ulew w transformacji rzeźby Beskidów były
prowadzone przez T. Ziętarę (1968a, 1968b, 1968c). W okresie tym prace badawcze dotyczyły również osuwisk i ich roli w przekształcaniu rzeźby Karpat.
Na uwagę zasługują publikacje T. Ziętary (1964, 1969), gdzie przedstawił nową
klasyfikację osuwisk, która weszła do literatury geomorfologicznej.
W latach 70. nastąpiły zmiany w organizacji Uczelni. W 1971 r. w miejsce katedr powstał Instytut Geografii, w ramach którego zaczął funkcjonować Zakład
Geografii Fizycznej. Jego kierownikiem został T. Ziętara, a funkcję tę sprawował do 1998 r. Badania geomorfologiczne prowadzone w Zakładzie koncentrowały się wokół kompleksowych zagadnień fizyczno-geograficznych wybranych
regionów Karpat, kotlin przedgórskich i Wyżyny Małopolskiej, metod badań
nad środowiskiem przyrodniczym oraz rozwoju rzeźby wybranych obszarów
Polski Południowej. Celem kompleksowych badań fizyczno-geograficznych
było określenie racjonalnego kierunku wykorzystania gospodarczego regionów,
przy zachowaniu ich naturalnych cech i ochronie zasobów przyrody. Powstało
kilka fizyczno-geograficznych monografii, m.in. dorzecza Soły (Ziętara 1971a,
1972, 1976), regionu olkuskiego (Nowak 1974a, 1978), tarnowskiego (Ziętara
1971b) i bocheńskiego (Ziętara 1980a), mających dużą wartość poznawczą,
a jednocześnie precyzujących pewne prawidłowości rozwoju rzeźby.
Badania nad rozwojem rzeźby wybranych regionów Karpat i Wyżyny Małopolskiej podjęto w celu ustalenia dynamiki naturalnych procesów morfogenetycznych i związanych z nimi zmian w krajobrazie oraz tempa degradacji
rzeźby, a także wpływu gospodarczej działalności człowieka na kształtowanie
środowiska geograficznego. Należy tu wymienić prace T. Ziętary (1973a, 1974a,
1975), dotyczące tempa erozji i denudacji oraz prognoz modelowania rzeźby
Karpat w czasie powodzi. Problemami powodzi zajmowali się również J. Mądry
(1974) i M. Żółkiewski (1974). Tematyka rozwoju rzeźby Karpat dotyczyła genezy przełomów Skawy (Mądry 1970), Bramy Wilkowickiej (Żółkiewski 1970)
oraz rozwoju powierzchni zrównań karpackich, gdzie krytycznej ocenie poddane zostały poglądy na temat ich wieku (Malarz 1974; Malarz, Ziętara 1975).
Zajmowano się również wpływem budowy geologicznej na rzeźbę terenu w górnej części dorzecza Ropy w Beskidzie Niskim (Lach 1974) oraz w południowej
części Beskidu Śląskiego (Malarz 1975). Badania nad ruchami grawitacyjnymi
mas skalnych były prowadzone w Beskidzie Niskim, w obrębie Magury Wątkowskiej (Lach 1970) oraz na Pogórzu Rożnowskim (Ziętara 1973b, 1974b).
Prace J. Lacha dotyczyły wpływu antropopresji na rzeźbę terenu i dynamikę
procesów geomorfologicznych na obszarze Beskidu Niskiego (1975). Z zakresu
metodologii J. Lach, J. Żychowski i matematyk J. Tabor (1979, 1980) zaproponowali morfometryczną miarę rzeźby w postaci współczynnika degradacji
oraz wskaźnik rozwinięcia powierzchni terenu (urzeźbienia), pozwalający na
ilościowe ujęcie rzeźby w obrębie pól podstawowych i zobiektywizowaną jej
klasyfikację (Lach 1981).
54
Badania geomorfologiczne na Wyżynie Małopolskiej obejmowały formy krasu zakrytego, odzwierciedlające się w pokrywie osadów czwartorzędowych,
i ewolucję układu sieci dolinnej (Nowak 1970, 1971). Dotyczyły one także peryglacjalnego rozwoju stoków (Nowak 1974b) oraz genezy wzgórz plejstoceńskich w Paśmie Przedborsko-Małogoskim i w północnej części Niecki Włoszczowskiej (Żołnierz 1971; Cabaj 1974).
W latach 70. i w pierwszej połowie lat 80. ukazało się wiele prac będących
wynikiem badań ekspedycyjnych. W 1975 r. T. Ziętara uczestniczył w ekspedycji naukowej w góry Changaj, Gobijski Ałtaj i na Pustynię Gobi, zorganizowanej
przez PAN, przy współpracy z Zakładem Geografii Fizycznej WSP. W 1977 r.
T. Ziętara zorganizował ekspedycję naukową w rejon Chenteju w Azji Centralnej, w której wzięli udział: J. Lach, R. Malarz, Z. Woźniczka z Zakładu Geografii Fizycznej oraz pracownicy PAN. Celem tych ekspedycji były kompleksowe
badania fizyczno-geograficzne wybranych obszarów Mongolii, a wynikiem było
szereg ważnych opracowań (Ziętara, Pękala 1977; Lach 1980a; Malarz 1980;
Malarz, Pękala 1980; Ziętara 1980b; Ziętara, Pękala 1980a, 1980b). W latach
80. i 90. ukazały się dalsze liczne prace dotyczące morfotektoniki, młodych ruchów tektonicznych oraz piętrowości procesów w obszarach wysokogórskich
Azji Centralnej (Ziętara 1980c, 1980d, 1980e, 1981, 1984, 1985, 1986, 1996a,
1997a). Problematyka ta była również prezentowana na międzynarodowych
kongresach geologicznych i geomorfologicznych, m.in. w Kioto, Tokio, Strasburgu, Paryżu i Moskwie.
W kolejnym dziesięcioleciu kontynuowano badania zmierzające do odtworzenia rozwoju rzeźby i poznania jej charakteru na podstawie szczegółowego
kartowania geomorfologicznego, jak również z zakresu geomorfologii dynamicznej, których celem było poznanie przebiegu, intensywności i mechanizmu
współczesnych procesów morfogenetycznych na podstawie obserwacji i pomiarów dokonywanych w terenie (Cabaj 1981, 1989; Malarz 1983, 1986; Nowak
1986; Cabaj, Nowak 1986, 1989; Bajgier 1988; Ziętara, Jakubska 1989; Szubert
1988, 1989; Nowak, Żółkiewski 1989; Lewik 1989). W badaniach nad grawitacyjnymi ruchami mas skalnych wykazano powiązania morfostrukturalne w rozwoju wybranych osuwisk karpackich (Ziętara, Jakubska 1984; Kukulak 1988;
Ziętara 1988; Bajgier 1989; Ziętara, Bajgier 1989a, 1989b; Ziętara, Jakubska
1989). Przeprowadzono badania dotyczące procesów i teras krioplanacyjnych
w Karpatach fliszowych (Ziętara 1989, 1995a, 2001) oraz genezy i klasyfikacji
progów skalnych w korytach rzek karpackich (Ziętara, Lis 1987), a także poziomów zrównań w dorzeczu Białki w Tatrach Wysokich (Bąk 1989).
Efektem badań nad wpływem antropopresji na współczesne procesy rzeźbotwórcze była obszerna praca J. Lacha Geomorfologiczne skutki antropopresji rolniczej w wybranych częściach Karpat i ich przedgórza (1984). Problem
transformacji rzeźby wybranych obszarów Beskidu Niskiego pod wpływem
działalności człowieka został wyeksponowany także w innych pracach J. Lacha
(1981, 1985, 1986, 1993; Lach, Tabor 1986; Lach, Ziętara 1989).
2. Geomorfologia
55
W ostatnim dwudziestoleciu badania geomorfologiczne w Instytucie Geografii Akademii Pedagogicznej były prowadzone w ramach Zakładu Geografii Fizycznej, jak i w wyodrębnionym z niego w 1994 r. Zakładzie Ochrony
i Kształtowania Środowiska Geograficznego oraz, od 1995 r., w Zakładzie
Geologii. W obrębie Wyżyny Małopolskiej kontynuowano badania nad rozwojem rzeźby krasowej Wyżyny Krakowsko-Wieluńskiej w rejonie Częstochowy,
przedstawiając po raz pierwszy w literaturze rozmieszczenie, rozmiary i objętości podziemnego krasu (Nowak 1993), oraz rzeźbą kopalną Wyżyny Woźnicko-Wieluńskiej, prezentując nowe podejście do jej interpretacji (Szubert 1991,
1995, 1998). Efektem tych badań były również późniejsze publikacje metodyczne M. Szuberta (2000, 2004a, 2004b). W. Cabaj (1991) prowadził badania
w Niecce Nidziańskiej nad morfogenezą doliny Pilicy, zaś A. Żołnierz (1991)
nad morfologią doliny Lipnicy w Niecce Włoszczowskiej.
W latach 90. XX w. na obszarze Karpat kontynuowano badania z zakresu
geomorfologii strukturalnej, które mają zasadnicze znaczenie dla rekonstrukcji
postorogenicznego etapu ich rozwoju. Efektem tych badań była praca M. Bajgier (1993), przedstawiająca wieloetapowy rozwój rzeźby jednego z największych progów tektonicznych w Karpatach fliszowych, oddzielających Beskid
Śląski od Kotliny Żywieckiej. Problem wpływu młodych ruchów tektonicznych
na ewolucję i wykształcenie elementów rzeźby na Podhalu poruszał w swych
pracach J. Kukulak (1991a, 1991b, 1992, 1993). Rolę litologii i tektonicznych
nieciągłości podłoża w rozmieszczeniu i genezie osuwisk karpackich uwypuklono w pracach T. Ziętary (1991a), M. Bajgier (1992a, 1994a), M. BajgierKowalskiej (1996a), natomiast w rozwoju dolin w pracach R. Malarza (1991a)
i J. Kukulaka (1994, 1995, 1998).
Problemy dotyczące rozmiarów denudacji w różnych regionach i strefach klimatycznych zostały podjęte przez R. Malarza (1991b, 1992a, 1992b). Na podstawie analizy osadów stożka Domańskiego Wierchu na Podhalu J. Kukulak
(1996, 1997–1998) zrekonstruował jego podepozycyjny etap rozwoju i ewolucję
natury denudacyjnej.
Istotną rolę w dziedzinie współczesnych procesów stokowych odegrały badania grawitacyjnych ruchów mas skalnych. Ich efektem są liczne publikacje
(Ziętara 1990, 1991b, 1999a; Ziętara, Bajgier, Lis 1990, 1991; Bajgier 1992b,
1994b; Bajgier-Kowalska 1998; Ziętara, Bajgier-Kowalska 1999, 2000) oraz
mapy rozmieszczenia osuwisk w Polsce i Karpatach zamieszczone w Atlasie
Rzeczypospolitej Polskiej (Ziętara 1995b, 1995c, 1995d). Badania współczesnej dynamiki rzeźby koncentrowały się również na procesach spływów gruzowo-błotnych, które w związku z katastrofalnymi opadami, jakie miały miejsce
w drugiej połowie lat 90. XX w. i na początku XXI w., wystąpiły w Karpatach fliszowych. Efektem tych badań były prace ukazujące ich dużą rolę we
współczesnej transformacji rzeźby stoków i dolin beskidzkich oraz niszczeniu
infrastruktury technicznej (Ziętara 1997b, 1999b, 1999c, 1999d, 2000a, 2002a;
Ziętara, Bajgier-Kowalska 1998; Bajgier-Kowalska, Ziętara 1999).
56
Badania nad procesami rzeźbotwórczymi w dolinach rzek karpackich skupiały się zarówno na paleogeografii, jak i na poznaniu dynamiki koryt rzecznych na podstawie jakościowych oraz ilościowych badań przebiegu i natężenia
współczesnych procesów morfogenetycznych, a także wpływu antropopresji na
procesy korytowe. Problematyką tą zajmowali się w tym czasie J. Lach (1991),
R. Malarz (1993, 1997, 2000a), R. Soja (1997) i J. Żychowski (1995, 2002). Wykazano wpływ sedymentacji na formowanie i strukturę tafocenozy karpologicznej
w środowisku rzecznym (Cabaj 1993). Badania dotyczyły także problemów niszczenia brzegów retencyjnych zbiorników karpackich przez współczesne procesy
geomorfologiczne i ich zamulania (Bajgier 1992c; Ziętara 1992, 1994a, 1994b,
2005a, 2005b). Ważną częścią badań geomorfologicznych stały się zapoczątkowane w drugiej połowie lat 90. zainteresowania R. Malarza żwirami rzek karpackich, czego efektem były liczne publikacje, wnoszące istotny wkład w poznanie
mechanizmów transportu żwirowego i przebiegu przekształcania żwirowych
frakcji podczas powodzi (Malarz 1999, 2000b, 2001, 2002, 2005a; Malarz, Szafarczyk 2003). Autor przeprowadził również badania żwirów rzecznych w dolinie Czeremoszu i Prutu na Ukrainie (Malarz i in. 2001; Malarz 2003a).
Przedmiotem badań była także kompleksowa analiza rzeźby wybranych obszarów Karpat (Bajgier-Kowalska i in. 1998; Ziętara 2000b, 2004a, 2007a).
Problematyka ta znalazła również swoje miejsce w opracowaniach fizyczno-geograficznych określonych regionów (Nowak 1992, 1994a, 1994b, 1998, 2002;
Malarz 2003b; Warcholik, Cała 2005). Powstały prace, prezentujące wybrane
zagadnienia rzeźby terenu Europy oraz rzeźbę powierzchni Ziemi, zamieszczone w Encyklopedii geograficznej świata, wydanej przez wydawnictwo Opres
(Bajgier-Kowalska 1996b; Ziętara 1996b, 1997c).
W związku ze współpracą pracowników Instytutu Geografii z instytucjami
i placówkami naukowymi za granicą, powstało szereg opracowań z zakresu geomorfologii regionalnej świata (Bajgier 1991a, 1991b; Cabaj 1991b, 2005; Ziętara 1993; Bajgier, Ziętara 1995; Malarz 1996; Kalicki, Kukulak 2007, 2008a,
2008b). W tym miejscu należy wspomnieć o dokonaniach naukowych R. Soi,
przyjętego do pracy w ZGF w 2005 r..
W ostatnich latach, bazując na wynikach badań okresu poprzedniego, prowadzono dalsze prace paleogeograficzne i aktualistyczne. W badaniach nad
rozwojem osuwisk karpackich M. Bajgier-Kowalska kontynuowała badania
lichenometryczne, wykorzystując je po raz pierwszy w Polsce do datowania
form i osadów osuwiskowych. Efektem tych badań były publikacje, w których
przedstawiono sukcesywnie wyniki datowań lichenometrycznych ścian osuwiskowo-obrywowych oraz pakietów koluwialnych w obrębie wybranych osuwisk karpackich (Bajgier-Kowalska 2002a, 2002–2003, 2004, 2007a). Dały
one możliwość wskazania okresów intensywności ruchów grawitacyjnych
w najmłodszym holocenie (Bajgier-Kowalska 2008). Autorka ta przedstawiła również propozycję typologii form skałkowych, związanych z osuwiskami
oraz uwagi o wpływie pokrywy leśnej na powstawanie i odmładzanie osuwisk
2. Geomorfologia
57
(Bajgier-Kowalska 2002b, 2002c). Prowadzono badania osadów deponowanych
w wybranych zagłębieniach osuwiskowych, które pomogły w odtworzeniu szaty
roślinnej i warunków środowiska sedymentacyjnego w czwartorzędzie (Bryndal
2003, Bryndal i in. 2003). Kontynuowano również badania nad zamulaniem
Szmaragdowego Jeziorka w dolinie Wetlinki w Bieszczadach i sukcesją roślinną
na osuwisku Połoma (Malarz 2008).
Jednym z ważnych kierunków badań geomorfologicznych była kontynuowana problematyka antropogenicznej transformacji rzeźby w terenach o różnym
sposobie użytkowania ziemi oraz wpływu zmiany użytkowania terenu na dynamikę współczesnych procesów rzeźbotwórczych (Lach 1999, 2000, 2001, 2002,
2005; Lach, Wyżga 2001, 2002; Warcholik 2002a, 2002b, 2002c; Kukulak 2003;
Bajgier-Kowalska 2003, 2004–2005, 2005).
W związku z licznymi powodziami, jakie nawiedziły Polskę w drugiej połowie lat 90. XX w. i na początku XXI w., prowadzono badania dotyczące różnorodnych aspektów rozwoju i transformacji rzeźby w czasie zdarzeń ekstremalnych. Geomorfologiczne skutki ulew i powodzi z różnych terenów Karpat
zostały przedstawione przez T. Ziętarę (2000c, 2000d, 2002b, 2003, 2005c,
2007b, 2007c), J. Lacha (2003, 2004–2005) oraz M. Bajgier-Kowalską i T. Ziętarę (2008). Przeprowadzone badania ujawniły jednocześnie wiele nieprawidłowości w zakresie gospodarki wodnej analizowanych regionów. Przy współpracy
z Naczelną Organizacją Techniczną i Instytutem Meteorologii i Gospodarki
Wodnej powstało kilka prac aplikacyjnych, dotyczących racjonalnego użytkowania ziemi w obszarach górskich (Ziętara 2004b, 2007d; Bajgier-Kowalska 2006;
Ziętara, Pyrc 2009). Przedstawiono również geomorfologiczne skutki działania
zapór wodnych w okresach powodziowych, na przykładzie doliny Soły (Malarz
2004–2005) oraz historię powodzi w Krakowie (Malarz 2005). Efektem badań
nad współczesnymi ruchami masowymi było przedstawienie aktywności procesów osuwiskowych w Karpatach fliszowych w ostatnich latach, wywołanych
warunkami pluwialnymi (Ziętara 2001; Bajgier-Kowalska, Ziętara 2002, 2003;
Bajgier-Kowalska 2005b), oraz zagadnień prognozowania i stabilizacji ruchów
osuwiskowych (Ziętara 2006).
Przy współpracy z innymi ośrodkami naukowymi J. Zawiejska prowadziła
i nadal kontynuuje badania nad naturalnymi i antropogenicznymi uwarunkowaniami oraz przebiegiem transformacji karpackich koryt rzecznych (Wyżga,
Kaczka, Zawiejska 2002–2003; Wyżga, Zawiejska 2005; Zawiejska, Wyżga
2009). Prowadzono także badania morfologii koryt wybranych rzek Polski Południowej, w sąsiedztwie dawnych młynów wodnych (Kramarz i in. 2006).
W ostatnich latach podjęto badania geomorfologiczne bazujące na metodologii z zakresu Systemów Informacji Geograficznej, które wciąż stanowią wąską grupę opracowań w porównaniu z pracami, w których autorzy w sposób
tradycyjny dokonują zestawień i analizy materiałów kartograficznych. Metody
z zakresu GIS-u w swych opracowaniach wykorzystał M. Szubert (2004c, 2005,
2007) do rekonstrukcji powierzchni kopalnych na Wyżynie Woźnicko-Wieluń-
58
skiej i W. Warcholik (2005, 2006) przy opracowaniu cyfrowego modelu potencjalnego zróżnicowania morfodynamiki w zlewniach zachodniej części Beskidu
Niskiego. Przedstawiono również koncepcję geomorfologii cyfrowej, która wykorzystuje geomatykę oraz GIS jako narzędzia do badań geomorfologicznych
i paleogeomorfologicznych, w zakresie pozyskiwania, analizy i wizualizacji danych o ukształtowaniu terenu (Szubert 2008). Do prac o charakterze metodologicznym w ostatnim okresie należy zaliczyć także opracowanie W. Warcholika
i M. Dygoń (2007) oraz J. Kukulaka (2007).
Obecne badania geomorfologiczne koncentrują się w dalszym ciągu zarówno
na zagadnieniach paleogeomorfologicznych, jak i na problemach transformacji
środowiska geograficznego pod wpływem współczesnych procesów morfogenetycznych i antropogenicznych.
Małgorzata Bajgier-Kowalska
Literatura
Bajgier M., 1988, Ewolucja tektoniczna wschodniej części Beskidu Śląskiego i zachodniej części Kotliny Żywieckiej, Folia Geogr. Ser. Geogr.-Phys., 20, s. 51–67.
Bajgier M., 1989, Wpływ morfostruktury na rozwój głębokich osuwisk na stokach
Skrzycznego w Beskidzie Śląskim, Folia Geogr. Ser. Geogr.-Phys., 2, s. 61–77.
Bajgier M., 1991a, W sprawie poglądów na genezę skałek w masywie granitowym
w Dartmoor (Anglia), Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie, z. 142,
Prace Geograficzne XIII, s. 149–160.
Bajgier M., 1991b, W sprawie genezy skałek w masywie granitowym Dartmoor w Anglii, Folia Geogr. Ser. Geogr.-Phys., 22, s. 25–36.
Bajgier M., 1992a, Geneza osuwisk skalnych na progu dyslokacji Białej w Beskidzie
Śląskim, Księga Pamiątkowa IG WSP Kraków, 1, s. 133–145.
Bajgier M., 1992b, Zastosowanie lichenometrii w datowaniu osuwisk w Beskidzie Śląskim, Ann. Soc. Geol. Polon., 62, s. 339–346.
Bajgier M., 1992c, Rzeźba Pogórza Wielickiego ze szczególnym uwzględnieniem współczesnych procesów stokowych w otoczeniu zbiornika wodnego w Dobczycach,
Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie, z. 151, Prace Geograficzne XIV,
s. 33–61.
Bajgier M., 1993, Rola struktury geologicznej w ewolucji rzeźby wschodniego skłonu
Beskidu Śląskiego i zachodniej części Kotliny Żywieckiej, Zeszyty Naukowe AGH,
Kwartalnik Geologia, 19, z. 1, s. 1–69.
Bajgier M., 1994a, Rozwój osuwisk w czołowej strefie płaszczowiny magurskiej w dorzeczu górnej Soły, Przegląd Geograficzny, 46, 3–4, s. 376–388.
Bajgier M., 1994b, Rola grawitacyjnych ruchów mas skalnych w rozwoju progu zachodniej części Beskidu Małego, Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie,
z. 170, Prace Geograficzne XV, s. 181–195.
Bajgier M., Ziętara T., 1995, Wpływ struktury geologicznej na modelowanie wybrzeży
południowej Anglii przez grawitacyjne ruchy mas skalnych, [w:] Geologia i geomorfologia Pobrzeża i południowego Bałtyku 2, red. W. Florek, Słupsk, s. 287–299.
2. Geomorfologia
59
Bajgier-Kowalska M., 1996a, Role of deep transversal dislocations in development of
landslides in the flysch Carpathians, [w:] Landslides, vol. 3, ed. K. Senneset, Balkema, Rotterdam, s. 1847–1851.
Bajgier-Kowalska M., 1996b, Ukształtowanie poziome Europy, [w:] Encyklopedia geograficzna świata, T. V, Europa, Wyd. Opres, Kraków, s. 17–24.
Bajgier-Kowalska M., 1998, Rozmieszczenie i geneza osuwisk w Beskidzie Wyspowym
(Karpaty fliszowe), [w:] Główne kierunki badań geomorfologicznych w Polsce:
Stan aktualny i perspektywy, IV Zjazd Geomorfologów Polskich, UMCS Lublin,
s. 97–103.
Bajgier-Kowalska M., Łajczak A., Michalik S., Witkowski Z., Ziętara T., 1998, Przyroda
Żywieckiego Parku Krajobrazowego, Poznań, s. 1–152.
Bajgier-Kowalska M., Ziętara T., 1999, Osuwiska jako obszar źródłowy spływów gruzowo-błotnych w Karpatach fliszowych, [w:] Funkcjonowanie geoekosystemów zlewni rzecznych 2, red. A. Kostrzewski, Poznań, s. 205–218.
Bajgier-Kowalska M., 2002a, Zastosowanie lichenometrii w datowaniu stoków osuwiskowo-obrywowych w Beskidzie Żywieckim (Karpaty Fliszowe), Czasopismo Geograficzne, 73 (3), s. 215–232.
Bajgier-Kowalska M., 2002b, Formy skałkowe jako element rzeźby osuwiskowej w Beskidzie Żywieckim, Acta Universitatis Nicolai Copernici, Geogr. 32, 109, s. 31–46,
Toruń.
Bajgier-Kowalska M., 2002c, Wpływ pokrywy leśnej na powstawanie i odmładzanie
osuwisk w Karpatach fliszowych, [w:] Roślinność a procesy erozji, transportu i depozycji, red. K. Klimek, K. Kocel, WNoZ UŚ, Sosnowiec, s. 1–12.
Bajgier-Kowalska M., Ziętara T., 2002, Sukcesja ruchów osuwiskowych w ostatnim
5-leciu w Karpatach fliszowych, Problemy Zagospodarowania Ziem Górskich, 48,
s. 31–42, Kraków.
Bajgier-Kowalska M., 2002–2003, Etapy rozwoju osuwisk w okresie historycznym
w Beskidzie Żywieckim na podstawie datowania lichenometrycznego, Folia Geogr.
Ser. Geogr.-Phys., 33–34, s. 5–26.
Bajgier-Kowalska M., 2003, Wpływ działalności człowieka na odmładzanie i rozwój
osuwisk, [w:] Człowiek w środowisku przyrodniczym – zapis działalności, red.
J.M. Waga, K. Kocel, PTG – Oddział Katowicki, Sosnowiec, s. 16–21.
Bajgier-Kowalska M., Ziętara T., 2003, Landslide succession in the flysch Carpathians
over the last five years, Geomorphologia Slovaca, 3, 2, Bratislava, s. 5–11.
Bajgier-Kowalska M., 2004, The application of lichenometry in dating landslide slopes
in the polish flysch Carpathians, Geografický Časopis, 56, 4, s. 297–313.
Bajgier-Kowalska M., 2004–2005, Rola gospodarczej działalności człowieka w powstawaniu i odmładzaniu osuwisk w Karpatach fliszowych, Folia Geogr. Ser. Geogr.Phys., 35–36, s. 11–30.
Bajgier-Kowalska M., 2005a, Wpływ człowieka na rzeźbę osuwiskową stoków beskidzkich, [w:] Human Impact on Mid Mountain Ecosystems, vol. 2, Antropopresja
w górach średnich strefy umiarkowanej i skutki geomorfologiczne, na przykładzie
wybranych obszarów Europy Środkowej, red. A. Łajczak, Sosnowiec, s. 67–74.
Bajgier-Kowalska 2005b, Osuwiska Małopolski, Konspekt, 24, nr 3, s. 42–45.
60
Bajgier-Kowalska M., 2006, Destrukcyjny wpływ osuwisk na zabudowę i infrastrukturę
techniczną na przykładzie Karpat fliszowych, Problemy Zagospodarowania Ziem
Górskich, 53, s. 183–196.
Bajgier-Kowalska M., 2007a, Zastosowanie metody Bulla-Brandona w badaniach lichenometrycznych do rekonstrukcji dynamiki procesów osuwiskowych w zachodniej
części Karpat, [w:] Rekonstrukcja dynamiki procesów geomorfologicznych – formy
rzeźby i osady, red. E. Smolska, D. Giriat, Warszawa, s. 33–42.
Bajgier-Kowalska M., 2007b, Aktywność procesów osuwiskowych w Karpatach fliszowych w ostatnim dziesięcioleciu, [w:] Rola geografii fizycznej w badaniach regionalnych, red. R. Sołtysik, R. Suligowski, Kielce, s. 11–16.
Bajgier-Kowalska M., 2008, Lichenometric dating of landslide episodes in the Western
part of the Polish Flysch Carpathians, Catena, 72, Rotterdam, s. 224–234.
Bajgier-Kowalska M., Ziętara T., 2008, Wpływ gwałtownych opadów na modelowanie
rzeźby w Dolinie Kościeliskiej w Tatrach Zachodnich, Landform Analysis, vol. 8,
s. 5–8.
Bąk K., 1989, W sprawie poziomów zrównań w dorzeczu Białki w Tatrach Wysokich,
Folia Geogr. Ser. Geogr.-Phys., 21, s. 95–115.
Bryndal T., 2003, Charakterystyka sedymentologiczna osadów mineralnych zagłębień
osuwiskowych, [w:] Geograficzne aspekty globalizacji i integracji europejskiej, red.
M. Śmigielska, J. Słodczyk, Opole, s. 29–36.
Bryndal T., Cabaj W., Margielewski W., Pelc S., 2003, Record of the neoholocene palaeoenvironmental changes in the carpathian lanslide: a case study of Siekierczyna landslide (Beskid Wyspowy Mt, Outer Carpathians), Folia Quaternaria, 74,
s. 75–96.
Cabaj W., 1974, Geneza wzgórz plejstoceńskich w północnej części Niecki Włoszczowskiej, Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie, z. 55, Prace Geograficzne
VI, s. 123–139.
Cabaj W., 1981, Deglacjacja północnej części Niecki Nidziańskiej w czasie zlodowacenia środkowopolskiego, Folia Geogr. Ser. Geogr.-Phys., 14, s. 103–120.
Cabaj W., Nowak W.A., 1986, Rzeźba Niecki Nidziańskiej, Studia Ośr. Dok. Fizjogr.,
14, s. 119–209.
Cabaj W., 1989, Czwartorzędowe osady doliny Wisły w obrębie Kotliny Oświęcimskiej
i Sandomierskiej, Studia Ośr. Dok. Fizjogr., 17, s. 33–53.
Cabaj W., 1991a, Geneza wyższych teras Pilicy w Niecce Nidziańskiej między Koniecpolem a Przedborzem, Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie, z. 142,
Cabaj W., 1991b, Zrębowa rzeźba okolic Adelaide (Południowa Australia), Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie, z. 142, Prace Geograficzne XIII, s. 161–170.
Cabaj W., 1993, Wpływ sedymentacji na formowanie i strukturę tafocenozy karpologicznej w środowisku rzecznym, Wydawnictwo Naukowe WSP, Kraków, s. 1–135.
Cabaj W., 2005, Rzeźba, [w:] Kamieniec Podolski: studia z dziejów miasta i regionu,
T. 2, red. F. Kiryk, Wydawnictwo Naukowe AP, Kraków, s. 26–34.
Flis J., 1952, Zarys geograficzny okolic Wiślicy, Materiały Wczesnośredniowieczne, 2.
Flis J., 1954, Kras gipsowy Niecki Nidziańskiej, Prace Geograficzne PAN, Inst. Geogr.
1, PWN, Warszawa, s. 1–73.
2. Geomorfologia
61
Flis J., 1956, Szkic fizyczno-geograficzny Niecki Nidziańskiej, Czasopismo Geograficzne, 27 (2), s. 123–159.
Flis J., 1958, Formy terenu wywołane grawitacyjnymi ruchami mas skalnych w Sądecczyźnie, Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie, z. 71, Geografia VIII,
s. 35–53.
Kramarz P., Ciszewski D., Malik I., Owczarek P., Zygmunt E., 2006, Geomorfologiczne
skutki funkcjonowania i degradacji progów wodnych, Czasopismo Geograficzne,
76 (4), s. 329–343.
Kukulak J., 1988, Powiązania morfostrukturalne w rozwoju osuwisk zachodniego Podhala, Folia Geogr. Ser. Geogr.-Phys., 20, s. 33–49.
Kukulak J., 1991a, Stadia rozwoju rzeźby doliny Domagalskiego Potoku na Podhalu. Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie, z. 142, Prace Geograficzne XIII, 142,
s. 107–125.
Kukulak J., 1991b, Udział tektoniki w rozwoju poziomów grzbietowych zachodniego
Podhala, Folia Geogr. Ser. Geogr.-Phys., 22, s. 87–102.
Kukulak J., 1992, Przydatność parametru stromości terenu w badaniach rzeźby dolin
bocznych, Księga pamiątkowa poświęcona Prof. J. Flisowi, Instytut Geografii WSP,
Kraków, s. 121–132.
Kukulak J., 1993, Przejawy aktywności ruchów pionowych w rzeźbie zachodniego Podhala, Folia Quaternaria, 64, s. 151–164.
Kukulak J., 1994, Złożona geneza głębokości dolin zachodniego Podhala, Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie, z. 170, Prace Geograficzne XV, s. 197–205.
Kukulak J., 1995, Strefowe zmiany spadku dopływów górnej Skawy, Czasopismo Geograficzne, 66 (3–4), s. 267–281.
Kukulak J., 1996, Podepozycyjny etap w rozwoju stożka Domańskiego Wierchu na Orawie, Acta Geographica Lodziensia, 71, s. 121–130.
Kukulak J., 1997–98, Ewolucja stożka Domańskiego Wierchu na Podhalu w jego etapie
denudacyjnym, Studia Ośr. Dok. Fizjograf., XXV, s. 23–40.
Kukulak J., 1998, Dojrzałość podłużnych profilów dopływów górnej Raby i Skawy
w świetle analizy ich spadków, Czasopismo Geograficzne, 69 (1), s. 25–42.
Kukulak J., 2003, Ewolucja koryta Sanu w Bieszczadach Wysokich w 2 połowie minionego 1000–lecia, [w:] Dynamika zmian środowiska geograficznego pod wpływem
antropopresji, red. J. Lach, Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki
Wodnej, Kraków, s. 134–140.
Kukulak J., 2007, Evolution of the water divide between the Vistula and Danube rivers in the Polish Carpathians, [w:] Landform evolution in mountain areas, red.
A. Kotarba, Studia Geomorph. Carp.-Balc., 41, s. 29–44.
Kalicki T., Kukulak J., 2007, Formowanie sieci rzecznej zachodniego skłonu Andów
Peruwiańskich na przykładzie doliny Rio Colca, [w:] Rekonstrukcja dynamiki
procesów geomorfologicznych – formy rzeźby i osady, red. E. Smolska, Warszawa,
s. 245–257.
Kalicki, T., Kukulak J., 2008a, Czwartorzędowa ewolucja Doliny i Kanionu Colca – raport z badań geomorfologicznych wykonanych w roku 2006, [w:] Polskie badania
w Kanionie Colca i Dolinie Wulkanów, red. A. Paulo, A. Gałaś, Geologia, Kwartalnik AGH, t. 34, z. 2/1, Kraków, s. 55–81.
62
Kalicki T., Kukulak J., 2008b, Zapis procesów ekstremalnych w osadach i rzeźbie doliny
Rio Colca (Andy Środkowe), Landform Analysis, vol. 8, s. 33–35.
Lach J., 1970, Fazy rozwoju form skalnych w Magurze Wątkowskiej, Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie, z. 40, Prace Geograficzne V, s. 27–33.
Lach J., 1974, Rola budowy geologicznej w kształtowaniu rzeźby górnej części dorzecza
Ropy, Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie, z. 55, Prace Geograficzne
VI, s. 77–91.
Lach J., 1975, Ewolucja i typologia krajobrazu Beskidu Niskiego z uwzględnieniem gospodarczej działalności człowieka, Wydawnictwo Naukowe WSP, Kraków, s. 1–71.
Lach J., Tabor J., Żychowski J., 1979, Der Dehnungskoeffizient für die Oberfläche als
morphometrisches Map des Reliefs, Wissenschaftliche Zeitschrift der Pädagogischen
Hochschule, Dresden, s. 87–94.
Lach J., 1980a, Zmiany środowiska geograficznego spowodowane gospodarczą działalnością człowieka na zachodnim skłonie Chentaju, Rocznik Naukowo-Dydaktyczny
WSP w Krakowie, z. 71, Prace Geograficzne VIII, s. 153–157.
Lach J., Tabor J., Żychowski J., 1980b, Współczynnik rozwinięcia powierzchni jako
wskaźnik syntetycznego przedstawienia rzeźby, Rocznik Naukowo-Dydaktyczny
Lach J., 1981, Współczynnik degradacji jako morfometryczna miara rzeźby, Sprawozdania z posiedzeń Komisji Nauk PAN Oddział w Krakowie.
Lach J., 1984, Geomorfologiczne skutki antropopresji rolniczej w wybranych częściach
Karpat i ich przedgórza, Wydawnictwo Naukowe WSP, Kraków, s. 1–142.
Lach J., 1985, Transformacja rzeźby wywołana gospodarczą działalnością człowieka
w dorzeczu Mleczki, Folia Geogr. Ser. Geogr.-Phys., 17, s. 121–139.
Lach J., 1986, Geomorphologische Folgen der landwirtschaftlichen Anthropopression
in den ausgewählten Teilen der Karpathen und ihres Vorgebirges, Wydawnictwo
Naukowe WSP, Kraków, s. 1–141.
Lach J., Tabor J., 1986, Zastosowanie mapy geomorfologicznej do wyznaczania obszarów morfodynamicznych, Folia Geogr. Ser. Geogr.-Phys., 19.
Lach J., Ziętara T., 1989, Wpływ zmiany granicy rolno-leśnej na ewolucję współczesnych procesów geomorfologicznych na przykładzie górnej Jasiołki w Beskidzie
Niskim, Problemy Zagospodarowania Ziem Górskich, 29, s. 77–84.
Lach J., Chmura J., Rettinger W., 1991, Transport materiału w małych zlewniach karpackich jako wskaźnik degradacji środowiska przyrodniczego, Problemy Zagospodarowania Ziem Górskich, 32.
Lach J., 1993, Geomorfologiczne skutki zmiany granicy rolno-leśnej w dorzeczu Jasiołki (Beskid Niski), Studia Ośr. Dokum. Fizjograf., 22, s. 181–193.
Lach J., 1999, Współczesne tempo erozji wgłębnej w dorzeczu górnej Wisłoki, [w:]
Interdyscyplinarność w badaniach dorzecza, IG UJ, Kraków, s. 219–229.
Lach J., 2000, Geomorphological results of changes in land use, structure in the Beskid
Niski in the 20th century, the Carpathians Poland, [w:] Geomorphology of the
Carpatho-Balcan Region, ed. D. Balteanu, M. Ilenicz and N. Popescu, Romania,
s. 201–211.
Lach J., 2001, Współczesne wcinanie się rzek karpackich jako przejaw zaburzenia
równowagi pomiędzy ich zdolnością transportową a zasilaniem rumowiskiem,
2. Geomorfologia
63
[w:] Przemiany środowiska przyrodniczego Polski i jego funkcjonowanie, Kraków,
s. 543–549.
Lach J., Wyżga B., 2001, Zmiany geometrii koryta i przepływu górnej Wisłoki po zwiększeniu się lesistości jej zlewni, Czasopismo Geograficzne, 72 (3–4), s. 329–355.
Lach J., 2002, Współczesne zmiany geometrii koryta i wielkości odpływu w zlewni górnej Wisłoki, Acta Universitatis Nicolai Copernici, Geografia 32, Nauki Matematyczno-Przyrodnicze, z. 109, Toruń.
Lach J., Wyżga B., 2002, Channel incision and flow increase of the upper Wisłoka river,
Southern Poland, sub-sequent to the reafforestation of its catchment, Earth Surface
Process. Landforms, 27, p. 445–465.
Lach J., 2004–2005, Skutki powodzi w lipcu 2001 roku w powiecie nowosądeckim,
Folia Geogr. Ser. Geogr.-Phys., 35–36, s. 77–91.
Lach J., 2005, Zmiany granicy rolno-leśnej w Beskidzie Niskim i jej wpływ na współczesne procesy geomorfologiczne, [w:] Wybrane problemy geomorfologii Karpat
fliszowych, red. A. Kotarba, Z. Rączkowska, VII Zjazd Geomorfologów Polskich,
Kraków, 19–22 IX, s. 101–108.
Lewik P., 1989, Młode ruchy tektoniczne w północnej części Wyżyny Wieluńskiej, Folia
Geogr. Ser. Geogr.-Phys., 21, s. 119–140.
Malarz R., 1974, Próba określenia wieku beskidzkiej powierzchni zrównania, Rocznik
Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie, z. 55, Prace Geograficzne VI, s. 93–100.
Malarz R., 1975, Zależność rzeźby od litologii w południowej części Beskidu Śląskiego,
Malarz R., Ziętara T., 1975, On the age the Beskid planation surface in the Western
Beskidy Mountains, Studia Geomorph. Carp.-Balc., 9, s. 125–133.
Malarz R., 1980, Wstępne rozpoznanie budowy geologicznej dorzecza Sugnugurin–
goł i Kotliny Batsumber w górach Chentej, Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP
w Krakowie, z. 71, Prace Geograficzne VIII, s. 21–27.
Malarz R., Pękala K., 1980, Utwory pyłowe Kotliny Batsumber i doliny Sugnugurin–goł.
Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie, z. 71, Prace Geograficzne VIII,
s. 29–37.
Malarz R., 1983, Związki rzeźby terenu z litologią na przykładzie wybranych serii fliszowych w dorzeczu Soły, Studia Geomorph. Carp.-Balc., 16, s. 51–68.
Malarz R., 1986, Wpływ litologicznego składu podłoża na nachylenie stoków w beskidzkiej części dorzecza Soły, Folia Geogr. Ser. Geogr.-Phys., 18, s. 51–57.
Malarz R., 1991a, Wpływ budowy geologicznej na układ i morfologię dolin w beskidzkiej części dorzecza Soły, Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie, z. 142,
Malarz R., 1991b, Charakterystyka produktów naturalnej degradacji skalnego podłoża
wynoszonych przez rzeki z polskich Karpat fliszowych, [w:] Krajowa Konferencja:
„Geologiczne aspekty ochrony środowiska”, AGH Kraków, s. 182–186.
Malarz R., 1992a, Rozmiary denudacji w różnych regionach i strefach klimatycznych.
Księga Pamiątkowa ofiarowana prof. J. Flisowi w 80 rocznicę Jego Urodzin, Wydawnictwo Naukowe WSP, Kraków, s. 93–107.
Malarz R., 1992b, Etap denudacyjny w polskich Karpatach fliszowych, Wydawnictwo
Naukowe WSP, Kraków, s. 1–157.
64
Malarz R., 1993, Współczesne procesy akumulacji w naturalnym zbiorniku zaporowym
w dolinie Wetlinki w Bieszczadach, Studia Ośr. Dok. Fizjogr. PAN, t. XXII, Kraków, s. 195–205.
Malarz R., 1996, Rola budowy geologicznej w transformacji rzeźby południowych wybrzeży Wielkiej Brytanii, 45 Zjazd Polskiego Towarzystwa Geograficznego, Słupsk–
Ustka, s. 57–59.
Malarz R., 1997, Powodzie w dorzeczu Soły, Wiadomości Ziem Górskich, z. 6, s. 5–25.
Malarz R., 1999, Strefowa i piętrowa zmienność udziału żwirów kwarcowych w aluwiach rzek karpackich, [w:] Materiały z sympozjum: „Strefowość i piętrowość procesów w środowisku przyrodniczym późnego glacjału i holocenu”, UŚ, Sosnowiec,
s. 129–133.
Malarz R., 2000a, Powodzie w dorzeczu Soły i Skawy w latach 1996 i 1997, [w:] Działalność człowieka i jego środowisko, red. Z. Zioło, Wydawnictwo Naukowe AP, Kraków, s. 131–138.
Malarz R., 2000b, Plejstoceńskie żwiry w dolinie Soły, [w:] Sympozjum „Transformacja
dolin plejstoceńskich w Holocenie – strefowość i piętrowość zjawiska”, Sosnowiec,
13–14 kwietnia, s. 89–93.
Malarz R., 2001, Tempo abrazji żwirów w rzekach karpackich, [w:] Sympozjum „Pokrywy stokowe jako zapis zmian klimatycznych w późnym vistulianie i holocenie”,
Sosnowiec, 5–7 kwietnia, s. 39–42.
Malâž R., Nov´ak V., Proskurnâk M., Andrejčuk V., 2001, Ruslovij alûvìj Čeremošu
[w:] Gìdrologìâ, Gìdrohìmìâ ì Gìdroekologìâ, T. 2, Kiïvs´kij Nacìonaľnij Unìversitet,
Kiïv, s. 253–262.
Malarz R., 2002, Powodziowa transformacja gruboklastycznych aluwiów w żwirodennych rzekach Zachodnich Karpat fliszowych, Wydawnictwo Naukowe AP Kraków,
ss. 148.
Malarz R., 2003a, Downstream changes of fluvial gravels, the Prut River, Ukraine,
Studia Geomorph. Carp.-Balc., 37, s. 77–96.
Malarz R., 2003b, Polskie góry, Wydawnictwo R. Kluszczyński, Kraków, ss. 112.
Malarz R., Szafarczyk A., 2003, Downstream reduction of gravel size in the Carpathian
rivers, Geomorfologia Slovakia, Bratislava, s. 45–47.
Malarz R., 2004–2005, Geomorfologiczne skutki działania zapór wodnych w okresach
powodziowych w dolinie Soły, Folia Geogr. Ser. Geogr.-Phys., 25–26, s. 53–64.
Malarz R., 2005a, Effects of flood abrasion of the Carpathian alluvial gravels, Catena,
64, s. 1–26.
Malarz R., 2005b, Powodzie w Krakowie, Konspekt, 23, Kraków, s. 46–49.
Malarz R., 2008, Dynamika procesów rzeźbotwórczych we Wschodnich Karpatach fliszowych (na przykładzie dorzecza Wetlinki w Bieszczadach), [w:] Przyrodniczo-ekonomiczny potencjał regionów na pograniczu polsko-ukraińskim, red. R. Fedan,
Z. Makieła, Jarosław, s. 103–112.
Mądry J., 1970, Próba odtworzenia genezy przełomów Skawy poniżej Skawiec, Rocznik
Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie, z. 40, Prace Geograficzne V, s. 35–41.
Mądry J., 1974, Powodzie w dorzeczu Skawy w ostatnim dwudziestoleciu, Rocznik
Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie, z. 55, Prace Geograficzne VI, s. 43–59.
2. Geomorfologia
65
Nowak W.A., 1964, Z morfologii kredowych progów strukturalnych zachodniej części Wyżyny Małopolskiej, Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie, z. 22,
Prace Geograficzne III, s. 13–26.
Nowak W.A., 1965, Rzeźba progu kredowego w Niecce Nidziańskiej, Czasopismo Geograficzne, 36 (2), s. 139–154.
Nowak W.A., 1968, Studium nad morfogenezą północno-zachodniej części Niecki
Nidziańskiej, Dokumentacja Geograficzna, 6, s. 19–24.
Nowak W.A., 1970, Rzeźba podczwartorzędowa i ewolucja układu sieci dolinnej
w północno-środkowej części Wyżyny Małopolskiej, Prace Geograficzne PAN, Inst.
Geogr., nr 80, s. 89–124.
Nowak W.A., 1971, Kras reprodukowany wschodniej części Wyżyny Częstochowskiej,
Nowak W.A. 1974a, Środowisko geograficzne, [w:] Sławków, pod red. F. Kiryka, Kraków, s. 12–20.
Nowak W.A., 1974b, Peryglacjalny rozwój stoków północno-środkowej części Wyżyny
Małopolskiej, Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie, z. 55, Prace Geograficzne VI, s. 101–121.
Nowak W.A., 1978, Środowisko geograficzne, [w:] Dzieje Olkusza i regionu olkuskiego,
T. 1, pod red. F. Kiryka i R. Kołodziejczyka, PWN, Warszawa, s. 1–17.
Nowak W.A. 1986, Zjawiska krasowe w Niecce Nidziańskiej, Studia Ośr. Dok. Fizjogr.,
14, s. 87–117.
Nowak W.A. 1989, Zarys budowy geologicznej doliny Wisły w obrębie Kotliny Oświęcimskiej i Sandomierskiej (bez utworów czwartorzędowych), Studia Ośr. Dok. Fizjogr.,
17, s. 13–32.
Nowak W.A., Żółkiewski M., 1989, Kopalna rzeźba stropu miocenu pod doliną Wisły
w obrębie Kotliny Oświęcimskiej i Sandomierskiej, Studia Ośr. Dok. Fizjogr., 17,
s. 55–85.
Nowak W.A., 1992, Środowisko geograficzne Jaworzna, [w:] Jaworzno: zarys dziejów
do 1939 roku, pod red. J. Hampla, J. Zawistowskiego, Kraków, s. 9–39.
Nowak W.A., 1993, Skrasowienie podziemne wapieni i jego odzwierciedlenie w rzeźbie
Wyżyny Krakowsko-Wieluńskiej w rejonie Częstochowy, Studia Ośr. Dok. Fizjogr.,
21, s. 9–157.
Nowak W.A., 1994a, Środowisko geograficzne, [w:] Siewierz, Czeladź, Koziegłowy: studia i materiały z dziejów Siewierza i księstwa siewierskiego, pod red. F. Kiryka,
Muzeum Śląskie, Katowice, s. 13–46.
Nowak W.A., 1994b, Środowisko geograficzne, [w:] Trzebinia: zarys dziejów miasta
i regionu, red. F. Kiryk, Kraków, s. 9–40.
Nowak W.A., 1998, Przyrodnicze warunki rozwoju miasta i gminy, [w:] Kłobuck:
dzieje miasta i gminy (do roku 1939), red. F. Kiryk, Kraków, s. 11–61.
Nowak W.A., 2002, Środowisko przyrodnicze, [w:] Częstochowa: dzieje miasta i Klasztoru Jasnogórskiego. T. 1: Okres staropolski, red. F. Kiryk, Częstochowa, s. 17–52.
Soja R. 1997, Typy genetyczne wezbrań w dorzeczu górnej Wisły, Wiadomości Ziem
Górskich, z. 6, s. 27–39.
Szubert M., 1988, Dysjunktywna tektonika utworów jurajskich północnej części monokliny śląsko-krakowskiej, Folia Geogr. Ser. Geogr.-Phys., 20, s. 68–84.
66
Szubert M., 1989, Rzeźba podłoża czwartorzędu w południowej części Wyżyny Wieluńskiej, Geologia, 4, s. 95–106.
Szubert M., 1991, W sprawie kopalnej rzeźby w północnej części Wyżyny Śląsko-Krakowskiej, Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie, z. 142, Prace Geograficzne XIII, s. 55–72.
Szubert M., 1995, Rzeźba podczwartorzędowa w południowej części Wyżyny Woźnicko-Wieluńskiej, [w:] Człowiek a środowisko, red. W. Niewiarowski, UMK, Toruń.
Szubert M., 1998, Wpływ tektoniki na rzeźbę podczwartorzędową w południowej części
Wyżyny Woźnicko-Wieluńskiej, [w:] Główne kierunki badań geomorfologicznych
w Polsce, stan aktualny i perspektywy, UMCS, Lublin, s. 89–96.
Szubert M., 2000, Pokrywa plejstoceńska w południowej części Wyżyny WoźnickoWieluńskiej, [w:] Działalność człowieka i jego środowisko, red. Z. Zioło, Wydawnictwo Naukowe AP, Kraków, s. 163–182.
Szubert M., 2004a, Utwory plejstoceńskie w kopalnych obniżeniach w południowej
części Wyżyny Woźnicko-Wieluńskiej, [w:] Geneza, litologia i stratygrafia utworów
czwartorzędowych. T. IV, red. A. Kostrzewski, Wyd. UAM, Poznań, s. 419–438.
Szubert M., 2004b, Rozwój rzeźby podczwartorzędowej w okolicach Częstochowy, [w:]
Badania geograficzne w poznaniu środowiska, red. Z. Michalczyk, UMCS, Lublin,
s. 114–117.
Szubert M., 2004c, Cyfrowy model wysokości powierzchni podczwartorzędowej na Wyżynie Woźnicko-Wieluńskiej, Archiwum Fotogrametrii, Kartografii i Teledetekcji,
13a, s. 233–242.
Szubert M., 2005, Geostatystyczne metody rekonstrukcji rzeźby podczwartorzędowej
na przykładzie Wyżyny Woźnicko-Wieluńskiej, [w:] Współczesna ewolucja rzeźby
Polski, UJ, Kraków, s. 439–442.
Szubert M., 2007, Metody geostatystyczne i cyfrowy model wysokości (DEM) w badaniach geomorfologicznych, [w:] Rola geografii fizycznej w badaniach regionalnych,
red. R. Sołtysik, R. Suligowski, Kielce, s. 247–254.
Szubert M., 2008, Rekonstrukcja ukształtowania powierzchni kopalnych metodami
geostatystycznymi na przykładzie Wyżyny Wieluńskiej i Częstochowskiej, Archiwum Fotogrametrii, Kartografii i Teledetekcji, 17, s. 327–338.
Warcholik W., 2002a, Zmiany przebiegu granicy rolno-leśnej a procesy erozyjne w dorzeczu Białej Dunajcowej, [w:] Roślinność a procesy erozji, transportu i depozycji,
red. K. Klimek, K. Kocel, WNoZ UŚ, Sosnowiec, s. 151–155.
Warcholik W., 2002b, Procesy korytowe jako wskaźnik tempa antropopresji w zachodniej części Beskidu Niskiego, [w:] Zapis działalności człowieka w środowisku przyrodniczym, t. I, red. P. Szwarczewski, E. Smolska, WGiSR UW, Warszawa, s. 145–150.
Warcholik W., 2002c, Rola czynnika antropogenicznego w modelowaniu rzeźby dna
doliny Białej Dunajcowej, [w:] Geograficzne uwarunkowania rozwoju Małopolski,
red. Z. Górka, A. Jelonek, IGiGP UJ, Kraków, s. 255–261.
Warcholik W., Cała M., 2005, Karkonosze, Wyd. R. Kluszczyński, Kraków, ss. 64.
Warcholik W., 2005, Rejestracja różnic w przebiegu granicy rolno-leśnej w Beskidzie
Niskim na obszarze Polski i Słowacji (1933–1975) z wykorzystaniem GIS, Problemy Zagospodarowania Ziem Górskich, 51, s. 59–69.
Warcholik W., 2006, Zmiany lesistości jako element cyfrowego modelu potencjalnego
zróżnicowania morfodynamiki w zlewniach Beskidu Niskiego, Dokumentacja Geograficzna, 32, IGiPZ PAN, Warszawa, s. 291–294.
2. Geomorfologia
67
Warcholik W., Dygoń M., 2007, Cyfrowe modele zmian środowiska w planowaniu wybranych form zagospodarowania przestrzennego polskiej i słowackiej części Beskidu
Niskiego, [w:] Waloryzacja środowiska przyrodniczego w planowaniu przestrzennym, red. M. Kistowski, B. Korwel-Lejkowska, Gdańsk–Warszawa, s. 287–296.
Wyżga B., Kaczka R.J., Zawiejska J., 2002–2003, Gruby rumosz drzewny w ciekach górskich – formy występowania, warunki depozycji i znaczenie środowiskowe, Folia
Geogr. Ser. Geogr.-Phys., 33–34, s. 117–138.
Wyżga B., Zawiejska J., 2005, Wood storage in a wide mountain river: case study of the
Czarny Dunajec, Polish Carpathians. Earth Surface Processes and Landforms, 30,
s. 1475–1494.
Zawiejska J., Wyżga B., 2009, Twentieth-century channel change on the Dunajec River,
southern Poland: patterns, causes and controls, Geomorphology, online.
Ziętara T., 1958, O rzekomo glacjalnej rzeźbie Babiej Góry, Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie, z. 8, Geografia, s. 55–78.
Ziętara T., 1962, O pseudoglacjalnej rzeźbie Beskidów Zachodnich, Rocznik NaukowoDydaktyczny WSP w Krakowie, z. 10, Prace Geograficzne, s. 69–87.
Ziętara T., 1964, O odmładzaniu osuwisk w Beskidach Zachodnich, Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie, z. 22, Prace Geograficzne III, s. 55–86.
Ziętara T., 1968a, Powodziowe procesy erozji, transportu i sedymentacji w Beskidach
Zachodnich, Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie, z. 30, Prace Geograficzne IV, s. 35–61.
Ziętara T., 1968b, Fazy erozji, transportu i akumulacji wód powodziowych w Beskidach Zachodnich, Studia Geomorph. Carp.-Balc., 2, s. 77–83.
Ziętara T., 1968c, Rola gwałtownych ulew i powodzi w modelowaniu rzeźby Beskidów,
Prace Geograficzne IG PAN, 60, Warszawa, s. 1–116.
Ziętara T., 1969, W sprawie klasyfikacji osuwisk w Beskidach Zachodnich, Studia
Geomorph. Carp.-Balc., 3, s. 111–131.
Ziętara T., 1971a, Krajobraz Kotliny Żywieckiej, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne,
Ziętara T., 1971b, Położenie miasta i środowisko geograficzne, Prace Geograficzne IG
PAN, 82: Studia z geografii średnich miast w Polsce. Problematyka Tarnowa, Warszawa, s. 13–28.
Ziętara T., 1972, Rzeźba beskidzkiej części dorzecza Soły, Czasopismo Geograficzne,
43 (2), s. 151–170.
Ziętara T., 1973a, The prognosses of modelling the relief of the Carpathian Mts. during Floods, [w:] Seminaire international sur les programes d’education mesoloque
union Internationale pour la Conservation de la Natura et de ses Ressources, Aosta,
s. 1–5.
Ziętara T., 1973b, Obszary osuwiskowe w dolinie Dunajca nad Jeziorem Rożnowskim,
Rocznik Sądecki, t. 14, s. 685–712.
Ziętara T., 1974a, Uwagi o roli murów w modelowaniu rzeźby Karpat, Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie, z. 55, Prace Geograficzne VI, s. 5–41.
Ziętara T., 1974b, Rola osuwisk w modelowaniu Pogórza Rożnowskiego (Zachodnie
Karpaty Fliszowe), Studia Geomorph. Carp.-Balc., 8, s. 115–133.
Ziętara T., 1975, Wielkość i tempo niszczenia rzeźby Beskidów w czasie powodzi oraz
prognozy jej modelowania, [w:] Problemy gospodarki górskiej w badaniach krajów
europejskich, Zesz. Probl. Post. Nauk Rol., PAN, 162, Warszawa, s. 281–296.
68
Ziętara T., 1976, Krajobraz Ziemi Żywieckiej, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne,
Warszawa, ss. 113.
Ziętara T., Pękala K., 1977, Concerning the yearly and monthly balance of recent morphogenetic processes in the sant Valley, Bull. Acad. Pol. Sc. Ser. Terre, 3/4, s. 149–158.
Ziętara T., 1980a, Środowisko geograficzne, [w:] Bochnia. Dzieje miasta i regionu, red.
F. Kiryk, Kraków, s. 7–29.
Ziętara T., 1980b, Główne rysy rzeźby zachodniego skłonu Chenteju i jego przedpola w dorzeczach Sugnugurin-goł i Bajan-goł, Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP
w Krakowie, z. 71, Prace Geograficzne VIII, s. 39–59.
Ziętara T., 1980c, Altitudinal zonation of present by geomorphic processes in Khangai
Mts. (Mongolian), [w:] The Third Meeting of IGU Commission on Field Experiments in Geomorphology, Kyoto, s. 12–16.
Ziętara T., 1980d, Contemporary geomorphological processes in the morphoclimatic
Zones of the Khangai Mountains (Mongolia), [w:] Proceedings of the third meeting
of IGU Commission on Field experiments in Geomorphology, Kyoto, s. 187–201.
Ziętara T., 1980e, The Effect of Structure on the Relief of the Western Slope of the
Khentei Mountains and Their Forefield in the Sugnuguringol and bayan-gol basins,
Bull. Acad. Pol. Sci. Ser. Terre, 28, No 2, Warszawa, s. 93–105.
Ziętara T., Pękala K., 1980a, The role of present-day geomorphological processes in the
shaping of the relief of the Sugnugurin-gol river basin (Mongolia). Bull. Acad. Pol.
Sci. Ser. Terre, 2/3, s. 115–129.
Ziętara T., Pękala K., 1980b, Geomorphic processes and the present-day relief transformation, [w:] Environment of the sant valley (Southern Khangai Mountains),
Geographical Studies 137, vol. V, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław,
s. 63–65.
Ziętara T., 1981, Contemporary geomorphological processes in the morphoclimatic
Zones of the Khangai Mountains (Mongolia), [w:] Japanese Geomorphological
Union, Kyoto, s. 187–203.
Ziętara T., 1984, Vertical zones of development of geomorphological processes in the
south Silesian taiga and tundra (Mongolia), [w:] 25th International Geomorphological Congress, vol. 2, Paris, s. 18–21.
Ziętara T., Jakubska O., 1984, Importance of structural directions in massmovements
development in the Western Beskidy Mountains, Folia Geogr. Ser. Geogr.-Phys., 16,
s. 5–24.
Ziętara T., 1985, Mature tectonic slopes and genesis of below-slopes planation in Central Asia (Mongolia), Folia Geogr. Ser. Geogr.-Phys., 22, s. 19–38.
Ziętara T., 1986, Development and zonality of contemporary geomorphological processes in south Siberian taiga and tundra. Mongolia, Geographia Polonica, vol. 52,
p. 111–125.
Ziętara T., Lis J., 1987, Part of geological structure in evolution of waterfalls rapids in
the Flysh Carpathians, Folia Geogr. Ser. Geogr.-Phys., 18, s. 31–49.
Ziętara T., 1988, Landslide areas in the Polish Flysch Carpathians, Folia Geogr. Ser.
Geogr.-Phys., 20, s. 21–31.
Ziętara T., 1989, Rozwój teras krioplanacyjnych w obrębie wierzchowiny Babiej Góry
w Beskidzie Wysokim, Folia Geogr. Ser. Geogr.-Phys., 21, s. 79–92.
2. Geomorfologia
69
Ziętara T., Bajgier M., 1989a, Influence of morphotectonics on landslide development in
the western part of the flysch Carpathians, [w:] International Geographical Union,
Morphotectonics Working Group, Modena, p. 1–22.
Ziętara T., Bajgier M., 1989b, Role of tectonics in development of landslides in the
Beskid Śląski, [w:] Proceedings the Carpatho-Balcan Geomorphological Commision, ed. Z. Pinczes, Debrecen, sp. 191–197.
Ziętara T., Jakubska O., 1989, Structural features of young Carpathian relief on the example of the eastern part of the Babia Góra Range, [w:] Proceedings the CarpathoBalcan Geomorphological Commission, Debrecen, s. 179–189.
Ziętara T., 1990, Procesy osuwiskowe, [w:] Współczesne przemiany rzeźby Polski południowo-wschodniej, red. M. Bogacki, Prace Geograficzne, IG i PZ PAN, Wrocław,
s. 109–117.
Ziętara T., Bajgier M., Lis J., 1990, Rola zdjęć lotniczych w badaniach osuwisk w Beskidzie Śląskim, Fotointerpretacja w geografii, t. 20, s. 93–104, Katowice.
Ziętara T., 1991a, Influence of geological structure on landslide development in the
eastern part of the Flysch Carpathians, Folia Geogr. Ser. Geogr.-Phys., 22, s. 71–86.
Ziętara T., 1991b, Procesy grawitacyjne, [w:] Geografia Polski. Środowisko przyrodnicze, red. L. Starkel, PWN, Warszawa, s. 430–434.
Ziętara T., Bajgier M., Lis J., 1991, Ocena przydatności zdjęć lotniczych w badaniach
osuwisk na przykładzie Beskidu Śląskiego i Małego, Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie, z. 142, Prace Geograficzne XIII, s. 171–187.
Ziętara T., 1992, Wstępne wyniki badań i prognozy dotyczące przebiegu niszczenia
brzegów zbiornika w Dobczycach, Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie, z. 151, Prace Geograficzne XIV, s. 95–107.
Ziętara T., 1993, Wpływ osuwisk na modelowanie wybrzeży południowej Anglii, Folia
Geogr. Ser. Geogr.-Phys., 24–25, s. 31–45.
Ziętara T., 1994a, Niszczenie brzegów zbiornika „Besko” przez współczesne procesy
geomorfologiczne, Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie, z. 170, Prace
Geograficzne XV, s. 167–180.
Ziętara T., 1994b, Problems of coast destruction and silting up water reservoirs in the
Flysch Carpathians, [w:] Regional Conference of the International Geographical
Union, Prague, s. 38–42.
Ziętara T., 1995a, Rozmieszczenie i rozwój teras krioplanacyjnych w Karpatach fliszowych, [w:] Późnoczwartorzędowy rozwój rzeźby i zmiany środowiska przyrodniczego, Instytut Badań Czwartorzędu, Poznań, s. 42–44.
Ziętara T., 1995b, Rozmieszczenie osuwisk, Landslide occurrence, mapa 1:6000000,
[w:] Współczesne procesy rzeźbotwórcze, Atlas Rzeczypospolitej Polskiej, ark. 23, 3,
mapa 4, PAN, IGiPZ, Warszawa (wyd. 1996).
Ziętara T., 1995c, Rozmieszczenie osuwisk w Karpatach, Landslide occurrence in the
Carpathians, mapa 1:1500000, [w:] Współczesne procesy rzeźbotwórcze, Atlas Rzeczypospolitej Polskiej, ark. 23, 3, mapa 5, Warszawa (wyd. 1996).
Ziętara T., 1995d, Osuwiska Cergowej góry, Landslide of Mt. Cergowa Góra, mapa
1:1500000, [w:] Współczesne procesy rzeźbotwórcze, Atlas Rzeczypospolitej Polskiej, ark. 23, 3, mapa 6, Warszawa (wyd. 1996).
70
Ziętara T., 1996a, Influence of neotectonics and earthquakes on landlides development
in the Gobi Altay and Khangai (Central Asia), [w:] Landslides, vol. 3, ed. K. Sennest, Balkema, Rotterdam, s. 1061–1067.
Ziętara T., 1996b, Rzeźba terenu Europy, [w:] Encyklopedia geograficzna świata, T. V,
Europa, Wyd. Opres, Kraków, s. 28–37.
Ziętara T., 1997a, Influence of neotectonics of development of young tectonical scarps
in the Gobi Altay and Khangai (Central Asia), [w:] Supplementi di Geografia Fisica
e Dynamica Quaternaria, I, Supplemento III, Bologna–Torino (Italia), s. 410–418.
Ziętara T., 1997b, Prognozy i etapy niszczenia rzeźby Karpat w czasie powodzi, [w:]
Zagrożenia powodziowe w zlewniach górskich. Ministerstwo Ochrony Środowiska,
Zasobów Naturalnych i Leśnictwa, red. Więzik B., Bielsko-Biała, s. 233–245.
Ziętara T., 1997c, Rzeźba terenu, [w:] Encyklopedia geograficzna świata, T. IX, Ziemia, Wyd. Opres, Kraków, s. 52–92.
Ziętara T., Bajgier-Kowalska M., 1998, Potencjalne zagrożenia przez katastrofalne
strumienie gruzowo-blotne w Karpatach fliszowych, [w:] Zagrożenie klęskami żywiołowymi, Ministerstwo Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnych i Leśnictwa,
Bielsko-Biała, s. 301–315.
Ziętara T., 1999a, Procesy grawitacyjne mas skalnych w Polsce, [w:] Geografia Polski.
Środowisko przyrodnicze, PWN, Warszawa, s. 413–416.
Ziętara T., 1999b, The role of mud and debris flows modelling of the flysch Carpathians
relief, Poland, Studia Geomorph. Carp.-Balc., 33, s. 81–99.
Ziętara T., 1999c, Współzależność procesów stokowych i fluwialnych w czasie gwałtownych ulew i powodzi na przykładzie dorzecza Soły, [w:] Interdyscyplinarność
w badaniach dorzecza, Instytut Geografii UJ, Kraków, s. 165–173.
Ziętara T., 1999d, Rola spływów gruzowo-błotnych w niszczeniu infrastruktury hydrotechnicznej w Karpatach fliszowych, [w:] Hydrotechnika II. Strategiczny program
zabezpieczeń przeciwpowodziowych, NOT, Ustroń, s. 120–135.
Ziętara T., Bajgier-Kowalska M., 1999, Piętrowość grawitacyjnych ruchów mas skalnych w Karpatach fliszowych, [w:] Strefowość i piętrowość procesów w środowisku
przyrodniczym późnego glacjału i holocenu, Wydział Nauk o Ziemi, Uniwersytet
Śląski, Sosnowiec, s. 1–9.
Ziętara T., 2000a, Potencjalne zagrożenia dolin beskidzkich przez spływy gruzowo-błotne w Karpatach, [w:] Hydrotechnika III. Program zabezpieczeń przeciwpowodziowych, NOT, Ustroń, s. 137–153.
Ziętara T., 2000b, Położenie i rzeźba terenu, [w:] Przyroda Popradzkiego Parku Krajobrazowego, Stary Sącz, s. 12–27.
Ziętara T., 2000c, Geomorphological results of heavy rainfall on july 9, 1997 in the
Beskid Wyspowy on the background of floods in the Flysch Carpathians, [w:] Geomorphology of the Carpatho-Balcan region, Bucarest, s. 177–186.
Ziętara T., 2000d, Zagrożenia i zniszczenia powodziowe na Ziemi Sądeckiej, Rocznik
Sądecki, t. 28, s. 167–185.
Ziętara T., Bajgier-Kowalska M., 2000, Piętrowość procesów osuwiskowych w Karpatach fliszowych, [w:] Geomorfologia gór i wyżyn w Polsce – kontrowersje i nowe
spojrzenia, Prace Instytutu Geografii Akademii Świętokrzyskiej w Kielcach, s. 7–11.
2. Geomorfologia
71
Ziętara T., 2001, Zmiany klimatu i ich wpływ na transformację teras krioplanacyjnych
w Karpatach fliszowych, [w:] Funkcjonowanie geosystemów w zróżnicowanych
warunkach morfoklimatycznych. Monitoring, ochrona, edukacja, red. A. Karczewski, Z. Zwoliński, Poznań, s. 563–575.
Ziętara T., 2002a, The role of debris-mud flows in devastation of settlement infrastructure in the Flysch Carpathians, Geograficky Ćasopis, Bratislava, s. 59–73.
Ziętara T., 2002b, Rola gwałtownych ulew i powodzi w modelowaniu rzeźby terenu
oraz niszczeniu infrastruktury osadniczej w górnej części dorzecza Wisły, [w:] Geograficzne uwarunkowania rozwoju Małopolski, red. Z. Górka, A. Jelonek, Oddział
Krakowski PTG, IG i GP UJ, Kraków, s. 37–54.
Ziętara T., 2003, Rola gwałtownych ulew i powodzi w modelowaniu rzeźby i niszczeniu infrastruktury osadniczej w Beskidzie Sądeckim, [w:] Hydrotechnika V, NOT,
Ustroń, s. 167–182.
Ziętara T., 2004a, Rzeźba Babiej Góry, [w:] Babiogórski Park Narodowy, red. B.W. Wołoszyn, A. Jaworski, J. Szwagrzyk, Komitet Ochrony Przyrody PAN, Kraków, s. 121–147.
Ziętara T., 2004b, Problemy prognozowania i stabilizacji ruchów osuwiskowych w Karpatach, [w:] Hydrotechnika VI. Powodzie, przyczyny, skutki zapobiegania, NOT,
Katowice–Ustroń, s. 329–345.
Ziętara T., 2005a, Dynamika rozwoju platform abrazyjnych na wybranych zbiornikach
w Karpatach fliszowych, [w:] Współczesna ewolucja rzeźby Polskiej, IGiGP UJ,
Kraków, s. 543–549.
Ziętara T., 2005b, Wpływ abrazji na etapy rozwoju osuwisk w strefie brzegowej zbiornika w Dobczycach, [w:] Hydrotechnika VII, NOT FSNT, Katowice, s. 131–140.
Ziętara T., 2005c, Gwałtowne ulewy i powodzie w otoczeniu Kotliny Sądeckiej, [w:]
Wybrane problemy geomorfologii Karpat fliszowych, VII Zjazd Geomorfologów Polskich, IGiGP UJ, Kraków, s. 57–62.
Ziętara T., 2006, Zagadnienia prognozowania i stabilizacji ruchów osuwiskowych
w Karpatach, Problemy Zagospodarowania Ziem Górskich, PAN, 53, Kraków,
s. 169–182.
Ziętara T., 2007a, Budowa geologiczna i rzeźba rejonu bocheńskiego, [w:] Badania
i podróże naukowe krakowskich geografów, PTG, Kraków, s. 159–166.
Ziętara T., 2007b, Wpływ procesów stokowych na procesy fluwialne w czasie gwałtownych ulew i powodzi na przykładzie dorzecza Soły, [w:] Hydrotechnika IX, NOT,
Katowice, s. 199–214.
Ziętara T., 2007c, Rola powodzi błyskawicznych w niszczeniu infrastruktury osadniczej w Karpatach, [w:] Procesy transformacji społeczno-ekonomicznych i przyrodniczych struktur przestrzennych, red. J. Lach, M. Borowiec, T. Rachwał, Wydawnictwo Naukowe AP, Kraków, s. 662–674.
Ziętara T., 2007d, Wpływ prowadzi błyskawicznych na niszczenie infrastruktury osadniczej w Karpatach, [w:] Rola geografii fizycznej w badaniach regionalnych, IG
Akademii Świętokrzyskiej, Kielce, s. 265–273.
Ziętara T., Pyrc R., 2009, Geomorfologiczne i ekonomiczne skutki powodzi w dorzeczu
Białki na Podhalu w 2008 r., [w:] Hydrotechnika XI, Instytut Meteorologii i Gospodarki Wodnej, NOT, Ustroń.
Żołnierz A., 1971, Kemowe formy w Paśmie Przedborsko-Małogoskim, Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie, z. 40, Prace Geograficzne V, s. 121–136.
72
Żołnierz A., 1991, Morfologia doliny Lipnicy, Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP
w Krakowie, z. 142, Prace Geograficzne XIII, s. 91–105.
Żółkiewski M., 1970, W sprawie genezy Bramy Wilkowickiej, Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie, z. 40, Prace Geograficzne V, s. 43–48.
Żółkiewski M., 1974, Katastrofalne powodzie w dorzeczu górnej Wisły w latach 1958–
1972, Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie, z. 55, Prace Geograficzne
VI, s. 61–76.
Żychowski J., 1995, Zagrożenie dla środowiska geograficznego eksploatacją żwirów na
Jasiołce, [w:] Człowiek a Środowisko, 44 Zjazd Polskiego Towarzystwa Geograficznego, Toruń, 24–27 sierpnia.
Żychowski J. 2002, Zalesianie stoków górskich w strefach nadgranicznych przyczyną
degradacji środowiska przyrodniczego w przyszłości, [w:] Czynniki i bariery regionalnej współpracy transgranicznej – bilans dokonań, 50 Zjazd Polskiego Towarzystwa Geograficznego, Uniwersytet Rzeszowski, Rzeszów.
3. Klimatologia i meteorologia
Klimatologia jako jedna z nauk fizyczno-geograficznych znalazła się w kręgu
zainteresowań geografów, chociaż w Krakowie pierwsze obserwacje instrumentalne pogody były wykonane przez astronomów (Trepińska 1992). Dopiero niektóre prace W. Pola (1807–1872) poświęcone były zagadnieniom klimatycznym
(Obrębska-Starklowa, Trepińska 1999).
Ważną datą w rozwoju klimatologii krakowskiej był rok 1952, kiedy w Instytucie Geografii Uniwersytetu Jagiellońskiego, w ramach Katedry Geografii
Fizycznej, utworzono Zakład Klimatologii i Meteorologii. Dało to podstawy do
dynamicznego rozwoju badań naukowych z zakresu klimatologii i meteorologii
oraz kształcenia kadry naukowej, która w kolejnych latach zasilała szeregi pracowników naukowo-dydaktycznych w rozwijającej się sieci wyższych uczelni,
mających w swym programie nauki o Ziemi. Dotyczyło to także dzisiejszego
Uniwersytetu Pedagogicznego, w której to uczelni najpierw w Pracowni Geograficznej (1947/48), następnie w Zakładzie Geografii (do 1953 r.), Katedrze
Geografii Fizycznej (do XII 1971 r.), Zakładzie Geografii Fizycznej (do 1994 r.),
a w końcu w Zakładzie Ochrony i Kształtowania Środowiska Geograficznego
realizowano nie tylko programy dydaktyczne (Rajman 1996).
Początkowo podstawowe treści z zakresu meteorologii i klimatologii były
przekazywane na zajęciach z geografii fizycznej. Od 1952 r. przedmiot ten był
już realizowany oddzielnie w formie wykładów i ćwiczeń. Treści te były wykładane także okresowo na kierunku biologicznym, w ramach specjalizacji ochrona środowiska. Ważnym uzupełnieniem studiów geograficznych były terenowe
ćwiczenia przedmiotowe z meteorologii i klimatologii, w czasie których studen-
73
ci mogli rozwijać praktyczne umiejętności prowadzenia pomiarów oraz obserwacji i metod opracowania zebranego materiału.
W pierwszym okresie istnienia geografii, zajęcia z klimatologii i meteorologii
prowadził doc. dr Władysław Milata, pracownik naukowo-dydaktyczny Uniwersytetu Jagiellońskiego. Po jego przedwczesnej śmierci (1954 r.) dydaktyką zajmowali się klimatolodzy pracujący etatowo w innych krakowskich uczelniach
wyższych: Jerzy Michalczewski (prof. w Instytucie Meteorologii i Gospodarki
Wodnej), Mieczysław Hess (późniejszy prof., kierownik Zakładu Klimatologii),
Anna Czemerda (dr, później adiunkt w Instytucie Ochrony Przyrody PAN).
Zainteresowania badawcze sprawiły, że zajęcia z klimatologii na studiach geograficznych powierzono mgr Eleonorze Janikowskiej-Wilczyńskiej (do 1992 r.).
Ćwiczenia okresowo prowadzili także dr Bronisław Pydziński oraz mgr Roman
Malarz. Od 1984 r. okresowo, a w latach 1992–1996 jako etatowy pracownik, zajęcia dydaktyczne z zakresu meteorologii i klimatologii prowadziła prof. dr hab.
Maria Morawska-Horawska. Po jej przejściu na emeryturę kształceniem z meteorologii i klimatologii zajmują się do dziś dr Piotr Lewik i dr Eligiusz Brzeźniak.
Zagadnienia klimatologiczne nie były początkowo przedmiotem rozważań
i analiz naukowych. Pracownicy prowadzący wówczas zajęcia dydaktyczne byli
zatrudnieni w innych jednostkach badawczych i placówkach naukowo-dydaktycznych. Prace W. Milaty, M. Hessa, J. Michalczewskiego i A. Czemerdy powstawały na bazie badań prowadzonych w macierzystych instytucjach i w tychże dokonywano analizy dorobku naukowego wspomnianych autorów. Nieliczne
prace związane tematycznie z klimatologią były efektem szczególnych zainteresowań bądź badań prowadzonych w uprzednim miejscu zatrudnienia (Brzeźniak, Malarz 1980; Janikowska-Wilczyńska 1970; Rajman 1960, 1963).
Prace naukowe z zakresu meteorologii i klimatologii zostały podjęte dopiero z chwilą rozpoczęcia pracy w pełnym wymiarze godzin w ówczesnej Wyższej Szkole Pedagogicznej przez prof. M. Morawską-Horawską. Jej główne
zainteresowania badawcze koncentrowały się wokół zagadnień związanych
z klimatologią urbanistyczną, klimatami górskimi, prognozami meteorologicznymi i były kontynuacją prac wcześniej podjętych w Instytucie Meteorologii
i Gospodarki Wodnej. Specjalne znaczenie miały studia nad zanieczyszczeniem
powietrza nad Górnośląskim Okręgiem Przemysłowym (Morawska-Horawska,
Kuroś 1992b) i Krakowem (Lach i in. 1992, 1992/1993), a zwłaszcza próby
konstrukcji stochastycznych modeli prognozy stężeń SO2 w powietrzu (Morawska-Horawska i in. 1986, 1993). Warunki aerosanitarne mieszkańców były także przedmiotem rozważań zespołu z udziałem klimatologów z innych ośrodków
(Morawska-Horawska i in. 1984, Powroźnik i in. 1991). W kręgu zainteresowań znalazły się także badania nad wybranymi elementami klimatu Krakowa,
którego specyficzne położenie akcentuje się szczególnymi cechami temperatury, jej fluktuacjami w wieloleciu, ustalonymi na podstawie danych z sieci stacji meteorologicznych działających wówczas na terenie Krakowa (MorawskaHorawska 1992b, 1996, Morawska-Horawska, Lewik 1997a, 1997b). Wyniki
74
obserwacji prowadzonych na uczelnianej meteorologicznej stacji pomiarowej
(ASM–94) posłużyły do oceny struktury termicznej powietrza w Krakowie
(Brzeźniak 2001). Ostatnie lata znaczone są zainteresowaniami dotyczącymi
określenia zmienności usłonecznienia i zachmurzenia w Krakowie (Matuszko i
in. 2008, Morawska-Horawska 1984, 1985, 1993, Morawska-Horawska, Olecki
1994/1995).
Problematyka współczesnych badań klimatycznych koncentruje się często na
zagadnieniach zmian klimatu w skali czasowej, gdzie wyznacznikami różnych
form niestabilności są temperatura powietrza i opady atmosferyczne. Zmiany
i wahania tych elementów szczególnie wyraźnie zaznaczają się na obszarach
górskich. W Instytucie Geografii szczególną pozycję mają zatem studia z zakresu klimatologii górskiej. Fluktuacjami temperatury w Karpatach polskich lub
ich częściach zajmowali się: E. Brzeźniak (2002), E. Brzeźniak, D. Limanówka (1999, 2001), E. Brzeźniak, P. Lewik (1999) oraz M. Morawska-Horawska (1994). Istotna jest zwłaszcza praca dotycząca możliwości prognozowania
średniej temperatury powietrza na obszarach o urozmaiconej rzeźbie (Morawska-Horawska, Kuroś 1992a).
Katastrofalne wydarzenia hydrologiczne w ostatnim 15-leciu zwróciły uwagę
wielu badaczy na opady atmosferyczne, ich okresowe nadmiary lub niedobory.
Zagadnienia te znalazły się w profilu badawczym Instytutu Geografii, a dotyczyły fluktuacji opadów, tendencji ich zmian oraz anomalii w skali czasowej,
w części Karpat polskich, na wschód od doliny Białej Dunajcowej (Brzeźniak
2003, 2006, 2007a, 2007b, 2008; Brzeźniak, Lach 2003, Żychowski 1996).
Studia nad problematyką klimatów górskich dotyczyły także stosunków
anemologicznych Karpat polskich, głównie genezy wiatru halnego i – często
kontrowersyjnego – jego północnego zasięgu (Morawska-Horawska 1992a,
Morawska-Horawska, Lewik 2000).
Badania klimatologiczne są prowadzone w różnych skalach przestrzennych
i w różnych obiektach przyrodniczych, także w naturalnych (groty, jaskinie)
i antropogenicznych (kopalnie) systemach podziemnych. Jednymi z nich są
„Groty Kryształowe” w Kopalni Soli Wieliczka, objęte ochroną prawną w formie rezerwatu przyrody. Krystaliczny wystrój obu grot podlegał wyraźnej destrukcji, wywołanej – jak się okazało – przez nadmierną wilgotność powietrza
wypełniającego te obiekty. Prowadzone ciągłe pomiary i analizy pozwoliły na
ustalenie podstawowych cech warunków mikroklimatycznych, wyznaczenie
optymalnych dla tego środowiska parametrów termiczno-wilgotnościowych
i określenie zabiegów chroniących je przed gwałtownymi zmianami, a także
organizację monitoringu środowiska gazowego grot. Zadania te były realizowane, między innymi, w Instytucie Geografii przez E. Brzeźniaka (Alexandrowicz,
Brzeźniak 1996–1997, 2000; Brzeźniak 2000b, 2000c, 2000d; Brzeźniak, Bednarczyk 2000).
W Instytucie Geografii podjęte zostały także studia nad metodycznymi podstawami wyznaczania termicznych pór roku, zgodnie z zasadami i procedurami
75
klasyfikacji stosowanymi w taksonometrii. Pozwoliły one na precyzyjne definiowanie okresów termicznych i określenie ich struktury (Bednorz i in. 2003;
Lewik 1995, 1996a, 1996b, 2000, 2001).
Wśród zadań z zakresu klimatologii, realizowanych w ostatnich latach, są
opracowania klimatu o charakterze monograficznym, w których dokonano oceny zróżnicowania przestrzennego poszczególnych elementów klimatu, wywołanego zwłaszcza przez procesy cyrkulacyjne (Brzeźniak 2005) i czynniki lokalne.
Terytorialnie obejmowały one zarówno pogórską (Lewik 1992), górską (Brzeźniak, Czemerda 2000), jak i wyżynną (Brzeźniak, Partyka 2009) część Polski
oraz fragment Wyżyny Podolskiej na Ukrainie (Brzeźniak 2005a).
Eligiusz Brzeźniak
Literatura
Alexandrowicz Z., Brzeźniak E., 1996–1997, Zagrożenie środowiska Grot Kryształowych
w Kopalni Soli Wieliczka, Folia Geogr. Ser. Geogr.-Phys., 28, Kraków, s. 59–78.
Alexandrowicz Z., Brzeźniak E., 2000, Wpływ zabiegów ochronnych na warunki termiczno-wilgotnościowe grot, [w:] Groty Kryształowe w Kopalni Soli Wieliczka, Studia Naturae, 46, s. 159–166.
Bednorz E., Bielec-Bąkowska Z., Bokwa A., Kicińska B., Kolendowicz L., Lewik P.,
Nowosad M., Ustrnul Z., Żelazny M., 2003, Regionalizacje, typologie i wyznaczanie
sezonów klimatycznych z zastosowaniem analizy skupień, Przegląd Geofizyczny,
1–2, s. 11–32.
Brzeźniak E., 1998, Wybrane cechy bioklimatu polskiej części doliny Popradu, Wiadomości Ziem Górskich, 7 (11), s. 45–57.
Brzeźniak E., 2000a, Wahania opadów atmosferycznych w dorzeczu Wisłoka w latach
1951–1995, Problemy Zagospodarowania Ziem Górskich, 46, s. 73–86.
Brzeźniak E., 2000b, Antropogenne zmiany mikroklimatu Grot Kryształowych w Kopalni Soli Wieliczka, [w:] Działalność człowieka i jego środowisko, red. Z. Zioło,
Brzeźniak E., 2000c, Warunki termiczno-wilgotnościowe w grotach, [w:] Groty Kryształowe w Kopalni Soli Wieliczka, Studia Naturae, 46, s. 145–150.
Brzeźniak E., 2000d, Antropogeniczne oddziaływania na mikroklimat grot, [w:] Groty
Kryształowe w Kopalni Soli Wieliczka, Studia Naturae, 46, s. 167–170.
Brzeźniak E., 2001, Badania termicznej struktury powietrza w Krakowie za pomocą
Automatycznej Stacji Meteorologicznej ASM–94, [w:] Problematyka pomiarów
i opracowań elementów meteorologicznych, red. Sz. Mrugała, Lublin, s. 17–21.
Brzeźniak E., 2002, Anomalne temperatury powietrza w Beskidzie Sądeckim w drugiej
połowie XX wieku, [w:] Geograficzne uwarunkowania rozwoju Małopolski, red.
Z. Górka i A. Jelonek, Wyd. IGiGP UJ, Kraków, s. 123–129.
Brzeźniak E., 2003, Anomalne opady atmosferyczne w dorzeczu Wisłoka w półwieczu
1951–2000, Problemy Zagospodarowania Ziem Górskich, 49, s. 19–35.
76
Brzeźniak E., 2005a, Klimat, [w:] Kamieniec Podolski. Studia z dziejów miasta i regionu, red. F. Kiryk, Wydawnictwo Naukowe AP, Kraków, s. 35–43.
Brzeźniak E., 2005b, Cyrkulacja atmosferyczna nad Polskimi Karpatami Zachodnimi w drugiej połowie XX wieku, Problemy Zagospodarowania Ziem Górskich, 51,
s. 81–89.
Brzeźniak E., 2006, Opady atmosferyczne w karpackiej części doliny Sanu w drugiej
połowie XX wieku, Rocznik Sanocki, IX, Sanok, s. 47–54.
Brzeźniak E., 2007a, Tendencje zmian opadów atmosferycznych w Karpackim Wschodnim regionie opadowym, Problemy Zagospodarowania Ziem Górskich, 54, s. 71–82.
Brzeźniak E., 2007b, Zmiany opadów atmosferycznych w Karpackim Wschodnim regionie opadowym w drugiej połowie XX wieku, [w:] Wahania klimatu w różnych
skalach przestrzennych i czasowych, red. K. Piotrowicz, R. Twardosz, Kraków,
s. 397–402.
Brzeźniak E., 2008, Opady atmosferyczne o anomalnej wysokości w karpackiej części
dorzecza Sanu, [w:] Przyrodniczo-ekonomiczny potencjał regionów na pograniczu
polsko-ukraińskim, red. R. Fedan, Z. Makieła, Jarosław, s. 27–38.
Brzeźniak E., Bednarczyk J., 2000, Parametry termiczno-wilgotnościowe powietrza
wschodniego rejonu wentylacyjnego, [w:] Groty Kryształowe w Kopalni Soli Wieliczka, Studia Naturae, 46, s. 139–145.
Brzeźniak E., Czemerda A., 2000, Klimat, [w:] Przyroda Popradzkiego Parku Krajobrazowego, red. J. Staszkiewicz, Stary Sącz, s. 37–46.
Brzeźniak E., Lach J., 2003, Wpływ warunków pluwialnych na reżim hydrologiczny
Wisłoka, [w:] Dynamika zmian środowiska geograficznego pod wpływem antropopresji, red. J. Lach, Kraków, s. 23–33.
Brzeźniak E., Limanówka D., 1999, Zmiany temperatury powietrza w Beskidzie Sądeckim w latach 1961–1990, Problemy Zagospodarowania Ziem Górskich, 45,
s. 5–18.
Brzeźniak E., Limanówka D., 2001, Temperatura powietrza w Beskidzie Sądeckim
w drugiej połowie XX wieku, Problemy Zagospodarowania Ziem Górskich, 47,
s. 5–14.
Brzeźniak E., Lewik P., 1999, Profil termiczno-wilgotnościowy w zlewni Rzyczanki
w Beskidzie Małym, Wiadomości Ziem Górskich, 8 (12), s. 59–71.
Brzeźniak E., Malarz R., 1980, Warunki klimatyczne doliny Sugnugurin-gol w okresie
letnim (Climatic conditions in the Sugnugurin-gol valley within summer season),
Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie, z. 71, Prace Geograficzne VIII,
s. 69–82.
Brzeźniak E., Partyka J., 2008, Warunki klimatyczne Ojcowskiego Parku Narodowego,
[w:] Monografia Ojcowskiego Parku Narodowego, red. A. Klasa, J. Partyka, Ojców,
s. 121–136.
Janikowska-Wilczyńska E., 1970, Genetyczna klasyfikacja klimatu wg P.B. Alisowa,
Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie, z. 40, Prace Geograficzne V,
s. 137–155.
Lach J., Morawska-Horawska M., Ziętara T., 1992, Zmiany w zanieczyszczeniu powietrza województwa krakowskiego w latach 1976–1990, [w:] Geografia i aktualne
problemy miasta Krakowa i regionu, PTG, Kraków, s. 52–73.
77
Lach J., Morawska-Horawska M., Ziętara T., 1992/1993, Tendencje zmian w zanieczyszczeniu powietrza w Krakowie po II wojnie światowej, Folia Geogr. Ser. Geogr.
-Phys., 26/27, s. 39–57.
Lewik P., 1992, Klimat otoczenia zbiornika wodnego „Dobczyce” na Rabie, Rocznik
Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie, z. 151, Prace Geograficzne XIV, s. 63–77.
Lewik P., 1995, Metody wyznaczania termicznych pór roku, [w:] Człowiek a środowisko, Toruń, s. 157–160.
Lewik P., 1996a, Taksonomiczne metody wyznaczania pór roku, [w:] Polska w Europie
Bałtyckiej, Słupsk–Ustka, s. 167–169.
Lewik P., 1996b, Thermal seasons of the year in southern Poland – tendencies of the
terms and duration, Zeszyty Naukowe UJ, Prace Geograficzne 102, s. 355–358.
Lewik P., 2000, Rozwój i ocena metod wyznaczania termicznych pór roku, [w:] Działalność człowieka i jego środowisko, red. Zioło, Wydawnictwo Naukowe AP, Kraków, s. 63–72.
Lewik P., 2001, Zastosowanie taksonomii numerycznej do wyznaczania termicznych
pór roku na przykładzie południowej Polski, Folia Geogr. Ser. Geogr.-Phys., 31/32,
s. 31–32.
Matuszko D., Lewik P., Morawska-Horawska M., 2008, Circulatory conditions of the
segmentation of the multi-annual course of cloudiness and sunshine duration in
Krakow, [w:] Advances in weather and circulation type classifications & applications, Kraków, s. 62
Morawska-Horawska M., 1984, Współczesne zmiany w zachmurzeniu i usłonecznieniu
Krakowa na tle 120-lecia, Przegląd Geofizyczny, 29, 3, s. 271–284.
Morawska-Horawska M., 1985, Cloudiness and sunshine in Cracow, 1961–1980 and
its contemporary tendencies, Journal of Climatology, 5, 6, s. 633–642.
Morawska-Horawska M., 1991a, Wpływ rozwoju miasta i globalnego ocieplenia na
wzrost temperatury powietrza w Krakowie w 100–leciu 1889–1980, Przegląd Geofizyczny, 36, 4, s. 321–328.
Morawska-Horawska M., 1991b, Czy warunki termiczne w dniu św. Barbary mogą być
prognostykiem dla świąt Bożego Narodzenia?, Folia Geogr. Ser. Geogr.-Phys., 22,
s. 65–69.
Morawska-Horawska M., 1991c, Fale ciepła i chłodu w Krakowie w Krakowie w stuleciu 1881–1980, Wiadomości IMGW, 14, s. 1–4.
Morawska-Horawska M., 1992a, Warunki powstawania wiatru halnego i próba oceny
jego zasięgu, Folia Geogr. Ser. Geogr.-Phys., 23, s. 73–79.
Morawska-Horawska M., 1992b, Niektóre właściwości przebiegu temperatury powietrza w Krakowie w latach 1881–1980, Wiadomości IMGW, 15, 1–2, s. 5–12.
Morawska-Horawska M., 1993, The comparison of the evening cloudiness in Cracow
and on Lubomir in the period from 1922 till 1931, Zeszyty Naukowe UJ, Prace Geograficzne 95, s. 41–48.
Morawska-Horawska M., 1994, Trendy temperatury powietrza w Tatrach, w Niżnych
Tatrach i Karkonoszach w okresie 1948–1990, Rocznik Naukowo-Dydaktyczny
WSP w Krakowie, z. 170, Prace Geograficzne XV, s. 159–166.
Morawska-Horawska M., 1995, Meteorologiczna interpretacja zjawiska atmosferycznego w Jerzmanowicach, Przegląd Geofizyczny, 4, s. 343–354.
78
Morawska-Horawska M., 1996, Anomalie termiczne w Krakowie w stuleciu 1881–1980,
Studia Ośrodka Dokumentacji Fizjograficznej, 24, s. 291–306.
Morawska-Horawska M., Kuroś E., 1992a, Metoda prognozy średniej dobowej temperatury powietrza dla obszaru dorzecza Dunajca, Wiadomości IMGW, 15, 2, s. 13–19.
Morawska-Horawska M., Kuroś E., 1992b, Specyfika kształtowania się wielkości emisji
SO2 na obszarze GOP (Górniczy Okręg Przemysłowy) i możliwości prognozowania
średnich dobowych stężeń SO2, Ochrona Powietrza, 26, 6, s. 148–150.
Morawska-Horawska M., Lewik P., 1997a, Ekstremalne gradienty temperatury w przyziemnej 100-metrowej warstwie powietrza nad Krakowem, [w:] Ekstremalne zjawiska meteorologiczne, hydrologiczne i oceanograficzne, Warszawa, s. 45–46.
Morawska-Horawska M., Lewik P., 1997b, Termiczne warstwy hamujące w przyziemnej 100-metrowej warstwie powietrza nad Krakowem, Folia Turistica, 7, s. 53–76.
Morawska-Horawska M. Lewik P., 2000, Rozprawa meteorologiczna o naturze, przyczynach, liczbie i ruchu wiatrów (przyczynek do dziejów meteorologii w Polsce),
Przegląd Geofizyczny, 3–4, s. 321–329.
Morawska-Horawska M., Lewik P., 2003, Wpływ wysokości i ukształtowania terenu na zróżnicowanie warunków meteorologicznych w Krakowie, [w:] Dynamika
zmian środowiska geograficznego pod wpływem antropopresji, red. J. Lach, Kraków,
s. 85–94.
Morawska-Horawska M., Olecki Z., 1994/1995, Wieloletnie zmiany w zachmurzeniu,
usłonecznieniu i dopływie promieniowania słonecznego w Krakowie, Folia Geogr.
Ser. Geogr.-Phys., 26/27, s. 59–74.
Morawska-Horawska M., Rysz M., Mokrzycki E., Tumidajski T., 1984, Wpływ niektórych zanieczyszczeń powietrza na zdrowie mieszkańców Krakowa, Ann. Acad. Med.
Siles., 8, s. 127–134
Morawska-Horawska M., Tumidajski T., 1986, Stochastyczne modele prognoz średniego
dobowego stężenia SO2 dla Krakowa, Wiadomości IMGW, 9, s. 41–46.
Morawska-Horawska M., Tumidajski T., Kuroś E., 1993, Stochastyczne modele prognozy stężeń SO2 dla sterowania emisją zanieczyszczeń powietrza w Krakowie, Arch.
Ochr. Środow., 19, 1–2, s. 159–166.
Powroźnik M., Tumidajski T., Morawska-Horawska M., 1991, Wpływ warunków pogodowych oraz zanieczyszczeń powietrza na liczbę interwencji pogotowia ratunkowego w Krakowie, Folia Medica Cracoviensia, 32, 1–2, s. 131–136.
Rajman J., 1960, Katastrofalne zjawiska klimatyczne w roku 1959, Gazeta Obserwatora PIHM, 6, s. 12–14.
Rajman J., 1963, Bibliografia z zakresu meteorologii i klimatologii polskiej do roku
1939, Wydawnictwo Komunikacji i Łączności, Warszawa, s. 1–239 (Bibliography
of Polish Meteorology and Climatology up to 1939, Warszawa (wyd. angielskie na
zlecenie U.S. Departament of Commerce Clearringhouse for Federal Scientific and
Technical Information, Springfield, Virginia – dla czytelnika amerykańskiego)
Żychowski J., 1996, Ocena porównawcza reprezentatywności posterunków opadowych
w Beskidzie Niskim, Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie, z. 184, Prace Geograficzne XVI, s. 83–101.
4. Hydrografia
79
4. Hydrografia
Hydrografia – jako dyscyplina naukowa – nie była uprawiana w Instytucie
Geografii przez pracowników tworzących oddzielny zakład. Wynikało to z jednej strony z relatywnie słabych zainteresowań pracowników tą problematyką,
a z drugiej – z istnienia silnych zespołów badawczych w ośrodku krakowskim
w innych jednostkach naukowych (UJ, AGH, AR, PK). Jako przedmiot dydaktyczny hydrografia funkcjonowała w obrębie Zakładu Geografii Fizycznej,
a później w Zakładzie Ochrony i Kształtowania Środowiska Geograficznego.
W pierwszych latach wykłady z tego przedmiotu prowadziły osoby z zewnątrz,
m.in. Z. Kajetanowicz z Politechniki Krakowskiej.
W zakresie hydrografii wyspecjalizował się w latach 60. Bronisław Pydziński,
którego prace nawiązywały do kartowania hydrograficznego na Żywiecczyźnie.
Jego publikacje pozwoliły poznać stosunki wodne i zaleganie wód gruntowych
w dorzeczu Soły (Pydziński 1969, 1970). Badania prowadzone przez niego na
tym terenie umożliwiły przygotowanie wraz z J. Dynowskim i K. Waksmundzkim z UJ przewodnika wycieczki hydrograficznej w Beskid Śląski z okazji Ogólnopolskiej Konferencji Hydrograficznej w 1970 roku (Pydziński i inni 1971).
Wiedzę z tego zakresu wykorzystał on w pracy dotyczącej wpływu działalności
eksploatacyjnej siarki na zmiany sieci hydrograficznej w Tarnobrzeskim Okręgu
Siarkowym (Pydziński 1987). Swoje doświadczenie dydaktyczne przekazywał
również nauczycielom, publikując w czasopiśmie „Geografia w Szkole”. Zwracał szczególną uwagę na wpływ właściwości środowiska geograficznego na reżim rzek w różnych strefach klimatycznych, w tym karpackich (Pydziński 1984,
1985). Problematyka ustrojów rzecznych pozwoliła na wykazanie zależności
odpływu w rzekach od środowiska geograficznego. Przeprowadził i dokonał delimitacji obszarów o dodatnim i ujemnym bilansie wodnym (Pydziński 1986).
Gdy w Instytucie Geografii zatrudnił się w latach 70. A. Michalik, zagadnienia dotyczące środowiska wodnego zostały rozszerzone w pracach badawczych o problematykę hydrogeologiczną. Posiadał on stosowne uprawnienia do
opracowywania dokumentacji hydrogeologicznych (m.in. Michalik 1979). Udokumentował wiele struktur wodonośnych w Karpatach, dzięki którym szereg
miejscowości zaopatruje się dziś w wodę, np. Kalwaria Zebrzydowska, Lanckorona, Piwniczna, Muszyna, Arłamów. Wielkim osiągnięciem A. Michalika było
odkrycie w rejonie Ustronia-Zawodzia solanek jodowo-bromowych, wykorzystanych później dla celów kąpielowych, oraz solanki wodorowęglanowej (Michalik 1972). Dzięki tym badaniom Ustroń uzyskał status uzdrowiska. Przedmiotem badań profesora były również wody mineralne Krakowa oraz polskiej
części Karpat Zachodnich (np. Michalik 1982). Pracował także nad metodyką
badań hydrogeologicznych otworów studziennych w karpackim fliszu (Michalik 1969). Zaproponował nową metodę graficznego przedstawienia składu chemicznego wód pitnych (Michalik 1974). Swoją wiedzą służył również innym
80
krajom, np. Irakowi, gdzie pod jego kierunkiem opracowano warunki geologiczno-inżynierskie pod rozbudowę miast. Jako wybitny praktyk opracowywał
także stosunki wodne, np. Oświęcimia (Michalik 1975). Pozostawił po sobie
także mapy hydrogeologiczne w skali 1:50 000 południowej części Polski wraz
z objaśnieniami (m.in. Michalik 1968). Mocno angażował się w proces dydaktyczny. Prowadził społecznie wiele poznawczych wyjazdów geografów w teren,
szczególnie w Pieniny i Tatry (Michalik 1963).
Prace hydrologiczne, najczęściej z pogranicza geomorfologii, publikował
także J. Lach. Badał on zmiany stosunków wodnych w Beskidzie Niskim, wywołane gospodarczą działalnością człowieka (Lach 1972, 1975). Szczególną
uwagę zwrócił na zmiany w użytkowaniu ziemi, które współcześnie wpływają
na obieg wody i procesy erozyjne w korytach potoków. Na początku lat 90.
rozpoczął również badania dotyczące jakości wody. Pierwsza tego rodzaju praca, we współpracy z A. Michalikiem, dotyczyła wód mineralnych Swoszowic
(Michalik, Lach 1991). Pod koniec lat 80. badał wraz z A. Michalikiem i F. Pulitem warunki hydrogeologiczne województwa tarnowskiego, w wyniku czego
wydana została monografia tego obszaru (Lach, Michalik, Pulit 1981). Wiele
miejsca J. Lach poświęcał tematyce wodnej w gospodarce miast przy realizowaniu opracowań monograficznych na obszarze południowo-wschodniej Polski, w tym szczególnie Nowego Sącza (Lach 1997). Jego badania zaowocowały również opracowaniem dotyczącym zasobów wodnych Polski (Lach 1994).
W ostatnich dwóch dekadach podejmował badania dotyczące powodzi w karpackiej części dorzecza Wisłoki (Lach 1999). Poza historycznym ujęciem tego
zagadnienia odniósł się w tej pracy do przyczyn dużych wezbrań, a szczególnie
powodzi, która wystąpiła w lipcu 2001 r. na Sądecczyźnie (Lach 2003). Badał
także wraz z E. Brzeźniakiem nieregularność miar odpływu w dorzeczu Wisłoka
w drugiej połowie XX wieku (Lach, Brzeźniak 2002). Dla tego samego okresu
określili oni również wpływ warunków pluwialnych na reżim hydrologiczny
Wisłoka (Lach, Brzeźniak 2003).
Badania hydrologiczne prowadził również Z. Woźniczka w roku 1975 i 1977
w dorzeczu Sugnugurin-goł w górach Chentej w ramach mongolsko-polskiej
ekspedycji fizycznogeograficznej „Transmongolia” (Woźniczka 1980). Obejmowały one pomiary limnigraficzne na Sugnugurin-goł latem 1977 roku, sporadyczne pomiary przepływów na dopływach oraz termikę i wydajność 18 źródeł
występujących w piętrze tundry i w dnach dolin w górnej części badanego dorzecza. Prace te nie zaowocowały jednak większym opracowaniem.
Wpływem czynników antropogenicznych na kształtowanie środowiska geograficznego zainteresował się również J. Żychowski. Koncentrował się on na
znaczeniu użytkowania terenu dla odpływów w małych zlewniach o podobnej
rzeźbie i powierzchni. Z końcem lat 70. zamontował limnigrafy na 5 potokach w Beskidzie Niskim i prowadził badania terenowe w latach 80. Edukacja
w innych ośrodkach naukowych pozwoliła mu realizować i kontynuować interdyscyplinarne badania. Określił on wpływ wybranych elementów środowiska
4. Hydrografia
81
geograficznego, z uwzględnieniem ich cech, na odpływy w 2 małych zlewniach
reprezentatywnych dla Beskidu Niskiego (Żychowski 1988a). Elementy środowiska przyrodniczego przedstawił ilościowo i traktował kompleksowo, wykazując różnice pomiędzy zlewniami (Żychowski 1991). To podejście holistyczne
zostało oparte na badaniach kameralnych, terenowych oraz własnych wieloletnich limnigraficznych pomiarach, które objęły powódź z roku 1980 i 1983. Żychowski ustalił zależności w badanych zlewniach pomiędzy opadami ulewnymi
i rozlewnymi a dobowymi odpływami. Jego badania udowodniły, że poza użytkowaniem również różna wielkość i charakter opadów decydują o transformacji
opadu w odpływ w zlewniach o podobnej rzeźbie i powierzchni (Żychowski
1988b, 2000, 2002). Wykazał, że w przypadku opadów ulewnych i burzowych
(powyżej 40 mm w ciągu doby) w badanych zlewniach większy odpływ ma miejsce w zlewni o wyższym wskaźniku zalesienia (Żychowski 1997, 2000). Taki
pogląd nie dominował dotychczas w opinii hydrologów i geografów. Według
J. Żychowskiego, wzrost zalesienia jest jedną z przyczyn procesów erozyjnych.
Za pomocą badania hydrogramów jednostkowych – czasów koncentracji i trwania fal wezbraniowych – potwierdził badaną hipotezę. Autor tych opracowań
wykazał także, jakie wielkości opadów i właściwości badanych zlewni decydują
o podnoszeniu się stanów wody w korytach na początku opadu.
W innych badaniach ustalił również zależność, na podstawie 17 zlewni Beskidu Niskiego i Pogórzy, pomiędzy średnim nachyleniem zlewni, obliczonym
metodami uproszczonymi Kajetanowicza i Strahlera, a dokładną metodą Steinhausa (Żychowski 1999a). Ustalenie tej zależności ułatwia i upraszcza dokładne obliczanie tak istotnego dla badań hydrologicznych średniego nachylenia
zlewni. Innym problemem, który podjął J. Żychowski, była ocena wpływu rzeźby rusztowej na zróżnicowanie odpływów gruntowych w zlewniach o podobnej
powierzchni (Żychowski 1999b). Do tego celu wykorzystał on własne pomiary
limnigraficzne. Badania te objęły charakterystyki odpływów wód gruntowych,
krzywe regresji, wpływ środowiska na parametry krzywych regresji oraz zależność zasobów wód gruntowych od właściwości środowiska. Stwierdził, że
w zlewni o podobnej wielkości, z główną doliną subsekwentną, w porównaniu
z doliną poprzeczną o upadzie warstw niezgodnym z biegiem cieku, występują:
dwukrotnie większe odpływy gruntowe i retencyjność zlewni, wyższe na ogół
procentowe udziały odpływu gruntowego w odpływie całkowitym itp. Badał on
również jakość chemiczną wody w regionach i w tym celu opracował miernik
regionalnej, chemicznej jakości wody do picia (Żychowski 2002b). Miernik ten
pozwala porównać, niezależnie od wielkości badanych stężeń, zawartości różnych jonów (WRz) oraz jakość wody w regionach (WJ).
Problematyką jakości wody, już w nowym Zakładzie Ochrony i Kształtowania Środowiska Geograficznego, utworzonym w 1994 r., zajmował się P. Górski. Interesowała go jakość wody powierzchniowej na terenie Krakowa (Górski
1996). Został on również włączony do badań nad wpływem cmentarzy na środowisko. Problematyką jakości chemicznej wód podziemnych i powierzchnio-
82
wych w zlewni Dłubni zajął się także jego następca na stanowisku asystenta –
P. Kramarz (patrz rozdział Ochrona i kształtowanie środowiska). Badał on
także wpływ małej retencji, związanej z młynami wodnymi, na zmiany stosunków wodnych (Kramarz 2004). Wraz z W. Warcholikiem rejestrował, z wykorzystaniem pomiarów GPS, obiekty małej retencji z XX w. w zlewni Dłubni
(Kramarz, Warcholik 2003).
W Zakładzie Geografii Fizycznej T. Bryndal podjął badania dotyczące zależności maksymalnych natężeń przepływów i odpływów jednostkowych od parametrów fizjograficznych wpierw w zlewniach karpackich, wyżynnych, a potem
– wraz z W. Cabajem – w różnych regionach Polski (Bryndal 2009c; Bryndal
i inni 2008). Ustalili oni równania krzywej obwiedni przepływów maksymalnych w małych zlewniach położonych w Niecce Nidziańskiej (Bryndal i inni
2008) oraz w Karpatach (Bryndal 2009b, 2009c). Uzyskane przez nich wyniki
pomogą ocenić zagrożenia, które mogą wystąpić w małych zlewniach w wyniku
gwałtownych wezbrań. T. Bryndal określił także parametry fizjograficzne 83
zlewni, w których wystąpiły wezbrania i lokalne powodzie. Wraz z zespołem
wskazał te charakterystyczne parametry zlewni, które decydowały o gwałtownych wezbraniach (Bryndal 2008c; Bryndal i inni 2008). Badania transformacji opadu w odpływ – z wykorzystaniem modeli SCS oraz GIUH – wykazały,
że określone parametry fizjograficzne zlewni predysponują generowanie fali
wezbraniowej o krótkim czasie koncentracji oraz dużym natężeniu przepływu
(Bryndal 2007a; Bryndal 2008a, 2008b, 2009a). Badania nad generowaniem
wezbrań, z zastosowaniem wymienionych modeli hydrologicznych, pozwoliły
określić także wpływ, poza opadami, naturalnych i antropogenicznych uwarunkowań wezbrań (Bryndal 2008c; Bryndal i inni 2002). T. Bryndalowi udało się wskazać regiony predysponowane do występowania gwałtownych wezbrań (Bryndal 2007b). Jego badania wykazały, że cechy morfologiczne zlewni,
na które człowiek poprzez swoją działalność nie może znacząco wpłynąć, tj.
rozmiary zlewni, rzeźba terenu, sieć dolin oraz warunki geologiczno-glebowe,
odgrywają dużą rolę w generowaniu gwałtownych wezbrań i jest ona większa
niż rola czynników, które człowiek może modyfikować (np. użytkowanie ziemi
w zlewni, Bryndal 2008c). Zaproponowana identyfikacja zlewni poprawi prognozowanie gwałtownych wezbrań oraz pozwoli ograniczyć negatywne ich
skutki.
Jak widać, mimo niewielkiego potencjału ludzkiego powstało wiele opracowań mieszczących się w nurcie szeroko pojętych badań hydrologicznych. W tym
jednak miejscu należy zdawać sobie sprawę, że sama pasja i wysiłek badacza na
niewiele się zdadzą, bez wykorzystania danych z regularnych pomiarów prowadzonych przez IMiGW, a to z kolei warunkowane będzie poziomem finansowania badań przy stale komercjalizującym się rynku danych.
Józef Żychowski
4. Hydrografia
83
Literatura
Bryndal T., 2007a, Transformacja opadu w odpływ w karpackich zlewniach przy wykorzystaniu GIUH, [w:] Obieg wody w środowisku naturalnym i przekształconym,
red. Z. Michalczyk, t. VIII, Wyd. UMCS, Lublin, s. 117–126.
Bryndal T., 2007b, Wpływ naturalnych i antropogenicznych uwarunkowań na możliwość wystąpienia lokalnej powodzi, [w:] Zapis działalności człowieka w środowisku przyrodniczym, t. III, red. E. Smolska, P. Skwarczewski,Wydawnictwo WSPR,
Bryndal T., Cabaj W., Ciupa T., 2008, Gwałtowne wezbrania małych cieków w Niecce
Nidziańskiej, Przegląd Geograficzny, 80, 1, s. 127–146.
Bryndal T., 2008a, Wyznaczanie małych zlewni podatnych na występowanie gwałtownych wezbrań. Metoda wspomagająca prognozowanie lokalnych powodzi, Dokumentacja Geograficzna, 37, IGiPZ PAN, Warszawa, s. 42–48.
Bryndal T., 2008b, Delineation of small basins prone to flash floods occurrence, as
a method supporting local floods prediction – on the example of southern part of
the Nida Basin, [w:] Hydrological Extremes in small Basins, red. W. Chełmicki,
J. Siwek, s. 49–53.
Bryndal T., 2008c, Parametry zlewni, w których wystąpiły lokalne powodzie, Annales
UMCS, sec. B, vol. LXIII, 10, s. 176–200.
Bryndal T., 2009a, identification of small basins prone to flash flooding as a method
supporting local flood forecasting – based on the example of the southern part of the
Nida River Basin (Poland), Technical Documents in Hydrology, 84, s. 9–14.
Bryndal T., 2009b, Investigation of the maximum discharge in ungauged small basins
in the Polish part of the Carpathian Mts., [w:] Status and Perspectives of Hydrology
in Small Basins Goslar-Hahnenklee, Landschaftsökologie und Umweltforschung,
50, s. 39–42.
Bryndal T., 2009c, Przepływy maksymalne odnotowane podczas gwałtownych wezbrań, spowodowanych krótkotrwałymi ulewnymi opadami deszczu w małych zlewniach karpackich, [w:] Zasoby i ochrona wód. Obieg wody i materii w zlewniach
rzecznych, red. R. Bogdanowicz, J. Fac-Beneda, Gdańsk 2009, s. 329–334.
Cabaj W., Ciupa T., Bryndal T., 2002, Rola czynników naturalnych i antropogenicznych w kształtowaniu lokalnych powodzi w południowej części Wyżyny Małopolskiej, [w:] Obieg wody w zmieniającym się środowisku, Prace IG AŚ w Kielcach 7,
s. 353–360.
Górski P., 1996. Wpływ zanieczyszczeń dopływów na jakość wód Wisły w Krakowie,
Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie, z. 184, Prace Geograficzne XVI,
s. 101–113.
Kramarz P., 2004, Antropogeniczne zmiany stosunków wodnych w Dłubniańskim Parku Krajobrazowym, [w:] Badania geograficzne w poznaniu środowiska, red. Z. Michalczyk, Wyd. UMCS, Lublin, s. 310–311.
Kramarz P., Warcholik W., 2003, Mała retencja w zlewni Dłubni w XX wieku. Rejestracja przestrzenna zespołów młyńskich z wykorzystaniem pomiarów GPS, [w:]
Dynamika zmian środowiska geograficznego pod wpływem antropopresji, red.
J. Lach, Kraków–Sanok, s. 58–60.
Lach J., 1972, Zmiany stosunków wodnych w Beskidzie Niskim spowodowane gospodarczą działalnością człowieka, [w:] Problemy gospodarki górskiej w badaniach
84
krajów europejskich, red. J. Lach, Komitet Zagospodarowania Ziem Górskich, Kraków.
Lach J., 1975, Ewolucja stosunków wodnych wywołana gospodarczą działalnością
człowieka, Zeszyty Problemowe Postępów Nauk Rolniczych, z. 162, s. 365–369.
Lach J., 1988, Wpływ zbiornika Besko na zmiany ustroju wodnego Wisłoka, Folia
Geogr. Ser. Geogr.-Phys., 20, s. 85–100.
Lach J., 1994, Zasoby wodne Polski i ich wykorzystanie, Beskidzkie Forum Ekologiczne, Magazyn szkolnych kół LOP i szkolnych klubów ekologicznych, nr 3, BielskoBiała, s. 3–10.
Lach J., 1997, Gospodarka wodna Nowego Sącza, Rocznik Sądecki, t. XXV, Zarząd
Miasta Nowego Sącza i Oddział Polskiego Towarzystwa Historycznego w Nowym
Sączu, s. 88–97.
Lach J., 1999, Powodzie w karpackiej części dorzecza Wisłoki w latach 1975–1997,
Wiadomości Ziem Górskich, 8, 12, s. 17–32.
Lach J., 2003, Przyczyny i skutki powodzi w lipcu 2001 roku na Sądecczyźnie, Problemy Zagospodarowania Ziem Górskich PAN KZZG, z. 49, Kraków, s. 49–61.
Lach J., Brzeźniak E., 2002, Nieregularność miar odpływu w dorzeczu Wisłoka w drugiej połowie XX wieku, Problemy Zagospodarowania Ziem Górskich, z. 48, Kraków,
s. 139–145.
Lach J., Brzeźniak E., 2003, Wpływ warunków pluwialnych na reżim hydrologiczny
Wisłoka w drugiej połowie XX wieku, [w:] Dynamika zmian środowiska geograficznego pod wpływem antropopresji, red. J. Lach, NFOSiGW, Wydawnictwo Naukowe AP, Kraków, s. 23–33.
Lach J,. Michalik A., Pulit F., 1981, Warunki hydrogeologiczne województwa tarnowskiego, Wydawnictwo Naukowe WSP, Kraków, ss. 98.
Michalik A., 1963, Budowle hydrotechniczne w Pieninach. Przewodnik XXXVI Zjazdu
PTGeol. w Pieninach, Rocznik PTG, r. 11, nr 7, s. 323–324.
Michalik A., 1968, Objaśnienia do przeglądowej mapy hydrogeologicznej Polski, arkusz
Cieszyn 1:300 000, Warszawa, ss. 120.
Michalik A., 1969, Z metodyki badań hydrogeologicznych otworów studziennych we
fliszu karpackim, Kwartalnik Geologiczny, t. 13, z. 3, Warszawa, s. 713–714.
Michalik A. 1972, Dokumentacja hydrogeologiczna podziemnych wód mineralnych
z utworów kredy i dewonu w Ustroniu-Zawodziu, Uzdrowisko Ustroń, z. 30, ss. 60.
Michalik A., 1973, Wody mineralne w polskiej części Karpat Zachodnich, Biuletyn Instytutu Geologii, 227, Z badań hydrogeologicznych w Polsce, t. III, Warszawa.
Michalik A., 1974, Nowa metoda graficznego przedstawiania składu chemicznego wód
pitnych, Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie, z. 55, Prace Geograficzne VI, s. 147–152.
Michalik A., 1975, Opracowanie stosunków wodnych w rejonie Oświęcimia, WRN
w Krakowie, Wydział Gospodarki Przestrzennej, Geologii i Ochrony Środowiska,
ss. 25.
Michalik A., 1979, Dokumentacja hydrogeologiczna woj. tarnowskiego, Wojewódzki
Zarząd Inwestycji Rolnych, Tarnów, ss. 55.
Michalik A., Drobisz Z., 1982, Wody mineralne w okolicy Żywca, Biuletyn Instytutu
Geologii 339, Z badań hydrogeologicznych w Polsce, t. IV, s. 83–102.
Michalik A., Lach J., 1991, Wody mineralne Swoszowic, Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie, z. 142, Prace Geograficzne XIII, s. 23–53.
4. Hydrografia
85
Pydziński B., 1969, Stosunki wodne w dorzeczu Soły, Dokumentacja Geograficzna,
6, s. 27–33.
Pydziński B., 1970, Wody gruntowe w dorzeczu Soły, Rocznik Naukowo-Dydaktyczny
WSP w Krakowie, z. 40, Prace Geograficzne V, s. 49–61.
Pydziński B., Dynowski J., Waksmundzki K., 1971, Przewodnik wycieczki hydrograficznej w Beskid Śląski, [w:] Ogólnopolska Konferencja Hydrograficzna, UJ, Kraków,
ss. 18.
Pydziński B., 1984, Rzeki Afryki na tle rzeźby i klimatu, Geografia w Szkole, z. 5,
s. 241–249.
Pydziński B. 1985, Rzeki karpackie – ich ustrój i znaczenie gospodarcze, Geografia
w Szkole, z. 5, s. 41–47.
Pydziński B. 1986, Obszary o dodatnim i ujemnym bilansie wodnym, Geografia
w Szkole, z. 3, s. 135–140.
Pydziński B. 1987, Wpływ działalności eksploatacyjnej na zmiany sieci hydrograficznej w Tarnobrzeskim Okręgu Siarkowym, [w:] Problemy funkcjonowania Tarnobrzeskiego Okręgu Przemysłowego, red. Z. Zioło, Baranów Sandomierski, s. 15–16.
Woźniczka Z., 1980, Z badań hydrologicznych w dorzeczu Sugnugurin-goł w górach
Chentej, Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie, z. 71, Prace Geograficzne VIII, s. 95–109.
Żychowski J., 1988a, Wpływ wybranych elementów środowiska geograficznego na
odpływy w małych zlewniach Beskidu Niskiego, streszczenia prac habilitacyjnych
i doktorskich 1986, 1987.
Żychowski J., 1988b, Wpływ wybranych elementów środowiska geograficznego na
kształtowanie wezbrań w małych zlewniach wschodniej części Beskidu Niskiego,
Sprawozdania z Posiedzeń Komisji Naukowych, Wydawnictwo PAN, t. XXX/1–2,
styczeń–grudzień 1986, s. 60–63.
Żychowski J., 1991, Propozycja ilościowej oceny przestrzennego rozmieszczenia cech
elementów środowiska geograficznego w zlewniach, Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie, z. 142, Prace Geograficzne XIII, s. 189–195.
Żychowski J., 1997, Zróżnicowanie wezbrań w ekstremalnych warunkach w małych
zlewniach Beskidu Niskiego, [w:] Ekstremalne zjawiska meteorologiczne, hydrologiczne i oceanograficzne, Warszawa, s. 210–211.
Żychowski J., 1999a, Średnie nachylenie zlewni, [w:] Interdyscyplinarność w badaniach dorzecza, Wydawnictwo UJ, Kraków, s. 173–175.
Żychowski J., 1999b, Zróżnicowanie odpływów gruntowych w rzeźbie rusztowej na
przykładzie reprezentatywnych zlewni Beskidu Niskiego, Wiadomości Ziem Górskich, z. 8 (12), s. 33–49.
Żychowski J., 2000, Przyczyny różnej transformacji opadów w odpływy w dwóch zlewniach Beskidu Niskiego, [w:] Działalność człowieka i jego środowisko, red. Z. Zioło, Wydawnictwo Naukowe AP, Kraków, s. 93–121.
Żychowski J., 2002a, Zalesianie stoków górskich w strefach nadgranicznych przyczyną
degradacji środowiska przyrodniczego w przyszłości, [w:] Czynniki i bariery regionalnej współpracy transgranicznej – bilans dokonań, PTG i Uniwersytet Rzeszowski, Rzeszów, s. 99–117.
Żychowski J. 2002b, Miernik regionalnej fizyczno-chemicznej jakości wody do picia,
[w:] Stan i antropogeniczne zmiany jakości wód w Polsce, red. J. Burchard, t. II,
Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź, s. 275–282.
86
5. Geografia gleb
Geografia gleb w krakowskiej uczelni pedagogicznej była traktowana głównie jako przedmiot dydaktyczny. W pierwszym okresie istnienia Państwowej
Wyższej Szkoły Pedagogicznej (1946–1950), na trzyletnich, dwukierunkowych
studiach, zagadnienia dotyczące gleb były raczej marginalnie poruszane na
przedmiotach geograficznych.
Jako odrębny przedmiot nauczania, geografia gleb (istniała też pod nazwą
geografia gleb z elementami gleboznawstwa) pojawiła się później na jednolitym
kierunku studiów geograficznych. Dla nauczania tego przedmiotu zatrudniono
w 1952 r. (na godziny zlecone) dr. Tadeusza Skawinę, pracownika Akademii
Górniczo-Hutniczej, późniejszego profesora tejże uczelni. Profesor T. Skawina
zajmował się głównie ochroną gleb i rekultywacją terenów poprzemysłowych.
W latach 60. ćwiczenia prowadziła mgr Lucyna Skawinowa. Część tych ćwiczeń
odbywała się w pracowniach Instytutu Ochrony Terenów Górniczych AGH.
Działalność naukowa prof. T. Skawiny była afiliowana na AGH, a jego prace
dotyczyły głównie ochrony i rekultywacji terenów górniczych. Prof. Skawina
jest autorem ok. 130 publikacji z tego zakresu. Do tej pory w podstawowym
podręczniku pod redakcją S. Zawadzkiego (1999) z zakresu gleboznawstwa
są rozdziały jego autorstwa. Na ówczesnej WSP prowadził on tylko wykłady.
Biogram profesora został zamieszczony w Leksykonie profesorów Akademii
Pedagogicznej im. KEN 1946–2006 (Kraków 2006).
Po nagłej śmierci prof. T. Skawiny, w listopadzie 1976 r., prowadzenie zajęć
powierzono doraźnie asystentom Markowi Żółkiewskiemu i Wacławowi Cabajowi. Od 1977 do 1981 r. przedmiot geografia gleb realizował dr Stefan Skiba
z ówczesnej Akademii Rolniczej w Krakowie (późniejszy profesor UJ). Następnie przedmiot ten wykładał W. Cabaj, który uzyskał stopień doktora habilitowanego w 1996 r. Początkowo prowadził on wykłady i ćwiczenia, a także zajęcia terenowe z tego zakresu w ramach puli godzin przeznaczonych na praktyki
z geografii fizycznej. Ogólna koncepcja przedmiotu była oparta na planie opracowanym jeszcze przez prof. T. Skawinę.
Od 2003 r. dr hab. W. Cabaj zajął się dydaktyką geografii gleb, czego wyrazem były publikacje (2004). Jest również autorem krótkiego opracowania gleb
Kamieńca Podolskiego (2005).
W dydaktyce od 2001 r. wspierał go mgr Tomasz Bryndal, prowadząc ćwiczenia; po uzyskaniu stopnia doktora w 2006 r. przejął on cały przedmiot
i prowadzi go do dzisiaj.
Tomasz Bryndal, Wacław Cabaj
6. Biogeografia
87
Literatura
Bryndal T., Cabaj W., Pelc S., Piróg D. Piskorz S., (red.), 2004, Klucze dydaktyczne do
rozpoznawania wybranych elementów środowiska przyrodniczo-kulturowego Polski, Wydawnictwo Naukowe AP, Kraków, ss. 191.
Cabaj W., 2004, Nauczanie o glebach występujących w Polsce, Geografia w Szkole, 4,
s. 202–207.
Cabaj W., 2005, Gleby i szata roślinna, [w:] Kamieniec Podolski. Studia z dziejów miasta i regionu, t. 2, red. F. Kiryk, Wydawnictwo Naukowe AP, Kraków, s. 53–56.
Zawadzki S., (red.), 1999, Gleboznawstwo, PWRiL, Warszawa, ss. 559.
6. Biogeografia
W pierwszym okresie istnienia Państwowej Wyższej Szkoły Pedagogicznej
(1946–1950), na trzyletnich, dwukierunkowych studiach treści z zakresu biogeografii, podobnie jak geografii gleb, mieściły się w bloku przedmiotów geograficznych. Ponieważ kształcenie obejmowało wówczas dwa przedmioty (biologię
i geografię), niektóre przedmioty, np. biogeografia, były realizowane wspólnie.
Jako odrębne przedmioty nauczania geografia roślin i geografia zwierząt pojawiły się na jednolitym kierunku studiów geograficznych. Geografia roślin była
wykładana przez dr Wandę Wróbel-Stermińską z UJ w latach 1952–1956, a geografia zwierząt przez prof. dr. Józefa Fudakowskiego z UJ (Tabaka 1957).
Pod koniec lat 50. odrębne dotychczas przedmioty scalono w jeden o nazwie biogeografia. Był on wykładany przez docenta (od 1970 r. profesora) Jana
Flisa. Ponadto treści z zakresu biogeografii były także prezentowane w ramach
geografii fizycznej ogólnej (Flis 1962). W latach 70. i 80. wykłady prowadził
również dr Jan Lach (późniejszy profesor naszej uczelni). Na początku lat 80.
wykłady z tego zakresu przejął dr Wacław Cabaj. Od 2005 r. przedmiot prowadzą biolodzy z Instytutu Biologii UP: dr Marek Guzik – zoolog i dr Ryszard
Kozik – botanik.
Dorobek naukowy pracowników Instytutu Geografii z zakresu biogeografii
nie jest obszerny. Dominują w nim prace dydaktyczne lub prace z pogranicza
biogeografii i innych dyscyplin. Profesor Jan Flis opublikował kompendium biogeografii (1969a), które później weszło w skład Wstępu do geografii fizycznej
(1969b). Regionalne opracowania szaty roślinnej i fauny zostały zawarte w Geografii fizycznej świata (Czeppe, Flis, Mochnacki 1966). Śladem jego wyjazdu
na stypendium do Etiopii jest artykuł o tamtejszych uprawach (Flis 1964). Profesor J. Flis starał się zainteresować studentów tematyką biogeograficzną. Służyły temu m.in. wystawy znaczków ze zwierzętami i roślinami, ilustrujące systematykę lub w połączeniu z mapami prezentującymi rozmieszczenie gatunków.
88
Profesor Jan Lach, zajmujący się głównie geografią kompleksową oraz ochroną i kształtowaniem środowiska, niewiele miejsca poświęcał w owej pracy naukowej stricte zagadnieniom z zakresu biogeografii.
Na początku lat 80. W. Cabaj, we współpracy z dr. Stanisławem Pelcem
z Instytutu Biologii, rozpoczęli badania nad formowaniem tafocenoz karpologicznych w środowisku rzecznym. W badaniach nad odzwierciedleniem współczesnej szaty roślinnej w zespołach diaspor, zdeponowanych w osadach rzecznych, są również elementy biogeografii, m.in. w pracach W. Cabaja (1993) oraz
W. Cabaja i S. Pelca (1986, 1991a, 1991b, 1999).
Zakres treści biogeografii jako przedmiotu dydaktycznego był wzorowany
na koncepcji prof. J. Flisa, w zasadzie odpowiadającej zakresowi Kompendium
biogeografii (1969a). Był on dostosowany głównie do potrzeb kształcenia nauczycieli geografii. Późniejsze modyfikacje i unowocześnienia programu nie
wprowadziły większych zmian. Modyfikacje nazwy przedmiotu z biogeografii
na ekologię nie wniosły merytorycznych zmian.
Wacław Cabaj
Literatura
Cabaj W., 1993, Wpływ sedymentacji na formowanie i strukturę tafocenozy karpologicznej w środowisku rzecznym, Wydawnictwo Naukowe WSP, Kraków, s. 139.
Cabaj W., Pelc S., 1986, Odzwierciedlenie współczesnej roślinności w diasporach z osadów sztucznego zbiornika w Olsztynie koło Częstochowy, Folia Geogr. Ser. Geogr.Phys., 18, Kraków, s. 121–136.
Cabaj W., Pelc S., 1991a, Seeds and fruits from sediments of a recent landslide lake in
the Wetlinka river valley (the planned Sine Wiry reserve), Ochrona Przyrody, z. 49,
Cabaj W., Pelc S., 1991b, Zmiany zalesienia Ścigockiego Potoku (Krościenko nad Dunajcem) w świetle profilu karpologicznego i przekazów historycznych, Geologia
AGH, 17, 1–2, Kraków, s. 127–153.
Cabaj W., Pelc S., 1999, Odtwarzanie szaty leśnej w górach – aktualizm, interpretacje,
Problemy Zagospodarowania Ziem Górskich, z. 45, Kraków, s. 171–177.
Czeppe Z., Flis J., Mochnacki R., 1966, Geografia fizyczna świata, PWN, Warszawa,
s. 810.
Flis J., 1962, Geografia fizyczna ogólna w studiach geograficznych WSP, Rocznik
Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie, z. 10, Prace Geograficzne II, s. 15–24.
Flis J., 1964, O niektórych uprawach rolniczych w Etiopii, Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie, z. 22, Prace Geograficzne III, s. 413–424.
Flis J., 1969a, Kompendium biogeografii, Wydawnictwo Naukowe WSP, Kraków, ss. 58.
Flis J., 1969b, Wstęp do geografii fizycznej, PZWS, Warszawa, ss. 415.
6. Biogeografia
89
7. Ochrona i kształtowanie środowiska
Pierwsze szczegółowe badania i prace naukowe z zakresu ochrony środowiska rozpoczęto w roku 1975 w ramach Zakładu Geografii Fizycznej. Przykładem jest artykuł Ewolucja stosunków wodnych wywołana gospodarczą
działalnością człowieka w dorzeczu Ropy (Lach 1975b). Z lat 80. XX wieku
pochodzą wyniki badań z wyprawy mongolskiej, dotyczące zmian w środowisku
geograficznym związanych z gospodarczą działalnością człowieka na zachodnim skłonie Chenteju (Lach 1980; Lach, Ziętara 1986).
W latach 80. XX wieku w wyniku przeprowadzonej diagnozy stanu środowiska wyróżniono w Polsce 27 obszarów ekologicznego zagrożenia. Został do nich
zaliczony także Kraków, co przyczyniło się do intensyfikacji badań nad problematyką degradacji środowiska w Polsce Południowej i Południowo-Wschodniej.
Wśród prac z lat 1968–1994, obejmujących tematykę związaną z ochroną środowiska, na szczególną uwagę zasługują prace Lacha (1968, 1972, 1973, 1975a,
1989, 1991a, 1991b, 1992a, 1992b, 1993a, 1993b, 1993c, 1994a, 1994b), Lacha
i Michalika (1982, 1984, 1986), Lacha i Ziętary (1985, 1989, 1992), Lacha
i Zioło (1983), zespołu Lach, Morawska-Horawska, Ziętara (1992), Lacha i Sułkowskiej (1994) oraz Dynowskiej i Morawskiej-Horawskiej (1988).
Stale wzbogacana problematyka z zakresu geografii fizycznej oraz postępujący proces przekształceń i degradacji środowiska wyzwoliły potrzebę powołania w 1994 r. w Instytucie Geografii Wyższej Szkoły Pedagogicznej Zakładu Ochrony i Kształtowania Środowiska Geograficznego (obecnie, od 2010 r.
Zakład Ekorozwoju i Kształtowania Środowiska Geograficznego). Zakład ten
powstał w wyniku podziału Zakładu Geografii Fizycznej. W zakresie dydaktyki
problematyka powstałego Zakładu obejmowała zasoby przyrody nieożywionej,
reprezentowane przez takie dyscypliny, jak meteorologia i klimatologia, hydrologia, ekologia krajobrazu oraz przedmiot integrujący – podstawy kształtowania
i ochrony środowiska. Organizujący się zakład skompletował kadrę naukowo-dydaktyczną, w skład której weszli wówczas: prof. dr hab. Maria MorawskaHorawska, dr hab. Jan Lach, doktorzy: Wanda Wilczyńska-Michalik i Józef
Żychowski oraz asystenci: mgr Piotr Lewik i mgr Paweł Górski. Nieco później
do tego grona dołączył dr Eligiusz Brzeźniak, natomiast w ostatnich latach mgr
Paweł Kramarz. Od początku istnienia zakładu funkcję kierownika piastował
prof. dr hab. Jan Lach, którego po przejściu na emeryturę w 2009 r. zastąpiła
dr hab. inż. Wanda Wilczyńska-Michalik, prof. UP.
Pracownicy Zakładu Ochrony i Kształtowania Środowiska Geograficznego skoncentrowali swoje badania na problematyce transformacji środowiska
przyrodniczego obszarów Polski Południowej i Południowo-Wschodniej. W początkowym okresie problematyka badawcza dotyczyła dynamiki procesów geomorfologicznych, zachodzących wskutek zmian struktury użytkowania ziemi.
Badano wpływ tego zjawiska na obieg materii w dolinach wschodniokarpackich
90
oraz skutki antropogenicznej transformacji rzeźby na obszarze Tarnobrzeskiego
Ośrodka Siarkowego. W kolejnych latach rozwinięto badania nad zmiennością
warunków klimatycznych Krakowa i obszaru Polski Południowo-Wschodniej.
Prowadzone pomiary opadów atmosferycznych i temperatury powietrza stały
się podstawą do określenia gradientów termicznych i stratyfikacji termicznej
powietrza. Wyniki badań umożliwiły przeprowadzenie analizy kształtowania
się warunków aerosanitarnych obszarów zurbanizowanych, głównie w zakresie zanieczyszczenia dolnej części atmosfery. Jednym z nurtów badawczych
były badania dynamiki zmian zanieczyszczenia atmosfery oraz wpływ zanieczyszczeń na środowisko przyrodnicze oraz zasoby kulturowe. Przedmiotem
badań prowadzonych w Zakładzie była także zmienność składu chemicznego
wód powierzchniowych i podziemnych na terenach rolniczych i w otoczeniu
nekropolii, a także badania składu chemicznego i mineralnego wód z opadów
atmosferycznych.
W miarę rozwoju Zakładu problematyka badawcza była stale wzbogacana.
Celem prowadzonych analiz było zebranie informacji o stanie środowiska przyrodniczego oraz procesach w nim zachodzących, a także określenie negatywnych skutków działalności społeczno-gospodarczej na środowisko Polski Południowej i Południowo-Wschodniej. Główny nacisk położono na przestrzenną
ocenę stanu poszczególnych elementów środowiska. Dla szczegółowego udokumentowania tych zmian nawiązano współpracę z Instytutem Meteorologii
i Gospodarki Wodnej w Krakowie. Wśród wielu opracowań należy podkreślić
prace Marii Morawskiej-Horawskiej (1987, 1996) i Jana Lacha (Lach 1992a,
1992b), poświęcone problemowi miejskiej wyspy ciepła oraz zanieczyszczeniu
powietrza dwutlenkiem siarki (SO2) i pyłami przemysłowymi w Krakowie (i na
wybranym obszarach Polski Południowej).
Problematyka badań naukowych w Zakładzie koncentrowała się szczególnie
wokół zagadnień kompleksowej oceny warunków przyrodniczych dla potrzeb
gospodarki człowieka (Lach, Ziętara 1985; Lach, Sułkowska 1994; Lach, Wilczyńska-Michalik 1996b). Bogaty dorobek naukowy publikowany był w pracach
zbiorowych o charakterze monografii miast, w których oprócz opisu warunków
przyrodniczych podejmowano próby przybliżenia stanu ekologicznego środowiska (Lach 1991a, 1994b, 1995b, 1996, 1998, 1999a, 1999b, 2000, 2001a, 2008a,
2008b; Lach, Michalik 1982, 1984, 1986; Lach, Kukulak 1995, 2006; Lach, Wilczyńska-Michalik 1996b; Lach, Żychowski 2006; Lach, Mrówka 2009). Wyniki
badań nad wpływem antropopresji na transformację rzeźby oraz nad wpływem
zmiany granicy rolno-leśnej na intensywność współczesnych procesów geomorfologicznych były opublikowane m.in. w Studiach Ośrodka Dokumentacji
Fizjograficznej PAN (Lach 1993c), a synteza tych badań w „Earth Surface Processes and Landforms” (Lach, Wyżga 2002) i Problemach Zagospodarowania
Ziem Górskich PAN (Lach 2005). Skoncentrowano się w nich na nasileniu
i prognozowaniu rozmiarów zniszczeń przyrodniczych i szkód gospodarczych
oraz na współczesnych procesach morfologicznych w zależności od wielkości
powodzi na wybranych obszarach Karpat.
91
Problematyką stopnia zniszczenia obiektów zabytkowych w zanieczyszczonej atmosferze miejskiej, rozpoznania mechanizmu tego procesu, jak również
modelowych badań eksperymentalnych, dotyczących tempa niszczenia skalnych
materiałów budowlanych zajmowała się Wanda Wilczyńska-Michalik (Florczyk,
Lach, Michalik, Wilczyńska-Michalik 1998; Michalik, Wilczyńska-Michalik,
1998a; Wilczyńska-Michalik, Michalik, 2004, 2006). O jej wcześniejszym zainteresowaniu problematyką zanieczyszczenia powietrza atmosferycznego świadczy m.in. praca Z badań mineralogicznych pyłów emitowanych przez Hutę im.
Lenina w Krakowie (Wilczyńska-Michalik 1981). Najistotniejszą część jej dorobku stanowi określenie wpływu zanieczyszczeń powietrza atmosferycznego na
wietrzenie skał (Wilczyńska-Michalik 1999, 2003, 2004a; Wilczyńska-Michalik,
Michalik, 1995, 1996, 2001; Wilczyńska-Michalik, Michalik, Niezgoda, Hałas,
2008). Analizie poddawano próbki reprezentujące główne skalne materiały budowlane w Krakowie. Analogicznie badano skały poddane procesom wietrzenia
w środowiskach o niższym poziomie zanieczyszczenia powietrza atmosferycznego. Wyniki analiz petrograficznych, mineralogicznych, chemicznych, izotopowych, mikrobiologicznych, wykonanych na bogatym materiale analitycznym,
dały podstawę do opracowania modeli procesów wietrzenia, zachodzących
w warstwach zewnętrznych skał w różnych warunkach. Zakres zainteresowań
badawczych W. Wilczyńskiej-Michalik dotyczy również wpływu czynników biologicznych na skały (Wilczyńska-Michalik, Michalik 2000). Badania te do dziś
koncentrują się na określeniu roli porostów w procesach zachodzących w przypowierzchniowych warstwach skał.
Inne podejmowane prace badawcze polegały na szczegółowym opracowaniu emisji i składu mineralnego i chemicznego pyłów z Huty im. T. Sendzimira
(ob. ArcelorMittal Poland S.A. Oddział Kraków) i Huty Aluminium w Skawinie (Lach, Ziętara 1989, 1992; Lach 1991b, 1992a, 1994b; Lach, Morawska-Horawska, Ziętara 1992, 1996) oraz Elektrociepłowni Kraków S.A. (Wilczyńska-Michalik 1997; Wilczyńska-Michalik, Gasek, Dańko, Michalik 2009a;
Wilczyńska-Michalik, Michalik, 1996; Wilczyńska-Michalik, Michalik 1998).
Przeprowadzono też prace eksperymentalne, mające na celu ocenę możliwości
wykorzystania ubocznych produktów spalania węgla, m.in. w celu sekwestracji
dwutlenku węgla (Michalik, Wilczyńska-Michalik, 1998b; Wilczyńska-Michalik
Gasek, Dańko, Michalik 2009b). Badano także pyły, aerozole i skład opadów
atmosferycznych, m.in. w Krakowie, Tatrzańskim i Ojcowskim Parku Narodowym. Dokonano też analizy pyłów pochodzenia przemysłowego, deponowanych
w glebach w Krakowie, składu chemicznego wód opadowych, składu fazowego
suchej pozostałości z tych wód oraz składu izotopowego siarczanów. Badania
te miały na celu powiązanie składu opadów atmosferycznych z mechanizmami wietrzenia skał i skalnych materiałów budowlanych. Na uwagę zasługują
prace z tego zakresu: Monitoring drobnozdyspergowanych składników aerozoli atmosferycznych w Krakowie; wyniki badań izotopowych i geochemicznych (Kozak, Michalik, Wilczyńska-Michalik 1998) i Skład chemiczny opa-
92
dów atmosferycznych w Krakowie jako czynnik wietrzenia solnego skalnych
materiałów budowlanych (Wilczyńska-Michalik 2004a, 2004b; WilczyńskaMichalik, Pieczara, Łatkiewicz, Michalik 2000). Wanda Wilczyńska-Michalik
i Szymon Biały uczestniczyli w pracach zespołu opracowującego analizę materiału z opadu eolicznego w Tatrach z marca 2007 r. (Michalik, Biały, Stuchlik,
Wilczyńska-Michalik 2008). Wanda Wilczyńska-Michalik opracowywała także
przemiany żużli z historycznych ośrodków hutniczych w Tatrach, zwracając
uwagę na potencjalne zagrożenia dla środowiska (Michalik, Małoszowski, Wilczyńska-Michalik 2009).
Ważnym aspektem działalności naukowej jest podejmowanie problematyki
związanej ze zmianami środowiska naturalnego, które zachodzą pod wpływem
działalności człowieka (Lach 1968, 1972, 1973, 1975a, 1975b, 1989, 1993b,
1995a; Lach, Gniadek 2000; Lach, Wilczyńska-Michalik 1996a; Żychowski
2006, 2007). Opracowania te dotyczą zarówno obszaru Krakowa, jak i innych części Małopolski i regionu podkarpackiego. Na podstawie źródeł kartograficznych odtworzono granicę rolno-leśną w kilku przekrojach czasowych
w ostatnich 200 latach (Lach 2005). Stwierdzono, że malejąca antropopresja
w dorzeczu Wisłoki miała wpływ na wzrost powierzchni leśnej z ok. 25 do 65%.
Spowodowało to ukształtowanie się nowego reżimu morfodynamicznego w dorzeczu. Obrazują to m.in. prace Lacha i Wyżgi (Lach 2001b; Lach, Wyżga 2000,
2001, 2003; Wyżga, Lach 2001). Wyniki przeprowadzonych badań dowodzą
postępującego procesu pogłębiania się koryt rzecznych, a ich konsekwencją jest
zaburzenie równowagi między zdolnością transportową rzek a zasilaniem rumowiska. W świetle obserwacji morfologicznych, danych hydrograficznych i zmian
w profilu poprzecznym koryta stwierdzono wzmożony proces erozji wgłębnej.
Koryto Wisłoki w beskidzkiej części dorzecza w okresie ostatnich 70 lat zostało pogłębione o 3,8 m. Głębokie wcinanie się rzek karpackich spowodowało
ujawnienie się w ich korytach i dnach dolin szeregu zjawisk niekorzystnych
dla środowiska przyrodniczego i gospodarki człowieka. Obniżanie się zwierciadła wody gruntowej w dnach dolin, wzrost podatności brzegów na erozję oraz
ubożenie zespołów roślinnych to negatywne skutki widoczne w skali lokalnej.
Podmywanie budowli regulacyjnych i filarów mostowych spowodowało konieczność kosztownych napraw. Wobec licznych niekorzystnych efektów tego
procesu potrzebne są zmiany zmierzające do zahamowania wcinania się rzeki
i ograniczenia jego niepożądanych skutków.
Kolejny nurt badań dotyczył degradacji środowiska przyrodniczego pod wpływem przemysłu i urbanizacji. Badania te realizowano na obszarze aglomeracji
krakowskiej i Tarnobrzeskiego Rejonu Siarkowego, czyli terenów zaliczanych
do obszarów ekologicznego zagrożenia (Lach, Zioło 1983; Lach, Ziętara 1989;
Lach 2007, 2008a). Dla miejskiego województwa krakowskiego opracowano
tendencje zmian zanieczyszczenia powietrza atmosferycznego oraz wydzielono rejony o szczególnym zagrożeniu dla zdrowia mieszkańców (Lach, Ziętara
1992). Wyniki badań stanu sanitarnego powietrza miasta Krakowa były prezen-
93
towane także w Folia Geographica (Lach, Morawska-Horawska, Ziętara 1996).
Obszarem wielu konfliktów, wynikających z nadmiernej ingerencji człowieka
i eksploatacji zasobów przyrody, był rejon tarnobrzeski (Lach, Zioło 1983; Lach
1993a, 1993c). Badania nad antropogeniczną transformacją środowiska geograficznego województwa tarnobrzeskiego ukazują koncentrację zjawisk negatywnych dla zdrowia mieszkańców w wyniku działalności górnictwa i przetwórstwa
siarki. Zarejestrowano i udokumentowano wielkie zmiany w rzeźbie terenu
w postaci nowych form i procesów geomorfologicznych. Formy antropogeniczne
w postaci wulkanów błotnych, kotlin antropogenicznych, powstałych w wyniku
podziemnego wytopu siarki, deformacje terenu na przedpolu pagórów antropogenicznych, utworzonych z deponowanego nadkładu oraz wzrost wysokości
względnych zdominowały rzeźbę naturalną tego terenu (Lach 1993b, 2007).
Skład chemiczny wód gruntowych i podziemnych od kilku lat bada Józef
Żychowski (2002, 2007). W ostatnim okresie badania zostały ukierunkowane
na zagadnienia wpływu cmentarzy na środowisko przyrodnicze, ze szczególnym
uwzględnieniem wód podziemnych. Pracami kierował Józef Żychowski przy
współpracy z Mariuszem Kolberem (mgr chemii) oraz początkowo także z Pawłem Górskim. Wyniki tych prac były prezentowane regularnie na ogólnopolskich
konferencjach na temat chemizmu opadów atmosferycznych, wód powierzchniowych i podziemnych w Łodzi (Żychowski, Lach, Kolber 2002, 2005, 2007).
Pierwsze z nich dotyczyły przede wszystkim oceny chemicznej wód gruntowych
w warstwie saturacji pod 77 cmentarzami w Polsce Południowo-Wschodniej
oraz w ich otoczeniu. Następnie oceniano wpływ cmentarzy na zawartości
wybranych aminokwasów. W badaniach tych uwzględniono zróżnicowane warunki podłoża. Badania nad wpływem masowego grobu z II wojny światowej
na podłoże oraz wody gruntowe rozpoczął Józef Żychowski w Niepołomicach.
Przeprowadzono tu również badania mineralogiczno-petrograficzne osadów,
do których złożono pochówek (Żychowski, Pawlikowski, Lach 2006). Szerokie i kompleksowe badania dotyczyły wpływu na środowisko przyrodnicze ponad 240 masowych grobów zlokalizowanych w Polsce Południowo-Wschodniej
z I i II wojny światowej (Żychowski 2002, 2007; Mączyńska, Pawlikowski,
Żychowski 2006; Żychowski, Lach, Kolber 2000, 2002, 2005, 2007). Wykorzystując metody statystyczne, ustalono zależność pomiędzy zawartościami charakterystycznych pierwiastków w masowych grobach a typowymi dla badanych
grobów właściwościami środowiska geograficznego. Badania dotyczyły także
zawartości wybranych związków chemicznych w masowych grobach ponad pochówkiem oraz produktów mineralnych dekompozycji w profilach pionowych
9 masowych grobów, a także oceny chemicznej wody podziemnej w otoczeniu
i pod pochówkami. Obejmowały one porównawczą ocenę jakości wody podziemnej na terenie grobów lub w ich sąsiedztwie z tłem hydrogeochemicznym
oraz zmienność składu chemicznego tej wody. Wyniki tych badań zostały zawarte w książce Wpływ masowych grobów z I i II wojny światowej na środowisko przyrodnicze (Żychowski 2008). Zestawione wnioski mogą ułatwić
94
decydentom zarządzającym nekropoliami podejmowanie decyzji w sprawie lokalizacji cmentarzy.
Wyniki badań pracowników Zakładu Ochrony i Kształtowania Środowiska
były prezentowane na licznych międzynarodowych konferencjach i sympozjach,
m.in. w Bukareszcie, Bratysławie, Moskwie, Debreczynie, Irkucku, Kijowie,
Sztokholmie, Baile Herculane, Smolenicach, Uppsali, Belfaście, Kopenhadze,
Wiedniu, Wolverhampton, Turku, Kobe, Vancouver, Davos.
Jan Lach, Wanda Wilczyńska-Michalik
Literatura
Dynowska I., Morawska-Horawska M., 1988, Konieczne działania w celu zahamowania degradacji środowiska i poprawy życia mieszkańców Krakowa, Sprawozdania
z Posiedzeń Komisji Naukowych PAN w Krakowie, t. XXXII, cz. 1, s. 156–158.
Florczyk R., Lach J., Michalik M., Wilczyńska-Michalik W., 1998, Wpływ zanieczyszczeń atmosfery na rozwój warstw powierzchniowych na materiałach budowlanych
kapliczek przydrożnych w Krakowie, [w:] Air protection in theory and applications,
red. T. Suchecki, J. Konieczyński, Instytut Podstaw Inżynierii Środowiska PAN,
Komitet Inżynierii Środowiska, Prace i Studia 49, Zabrze, s. 131–147.
Kozak K., Michalik M., Wilczyńska-Michalik W., 1998, Monitoring drobnozdyspergowanych składników aerozoli atmosferycznych w Krakowie; wyniki badań izotopowych i geochemicznych, [w:] Air protection in theory and applications, Section III,
Transformations and Transport of pollutants in the atmosphere/troposphere, red.
T. Suchecki, J. Zwoździak, Instytut Podstaw Inżynierii Środowiska PAN, Komitet
Inżynierii Środowiska, Prace i Studia 48, Zabrze, s. 207–225.
Lach J., 1968, Zmiany pokrywy leśnej na obszarze powiatu gorlickiego, Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie, z. 30, Prace Geograficzne IV, s. 63–73.
Lach J., 1972, Zmiany w krajobrazie spowodowane gospodarczą działalnością człowieka na przykładzie zachodniej części Beskidu Niskiego, Sprawozdania z Posiedzeń
Komisji Naukowych PAN w Krakowie, T. XVI, s. 195–196.
Lach J., 1973, Typologia fizjotopów zachodniej części Beskidu Niskiego, Dokumentacja
Geograficzna, z. 6, s. 39–42.
Lach J., 1975a, Ewolucja i typologia krajobrazu Beskidu Niskiego z uwzględnieniem
gospodarczej działalności człowieka, Wydawnictwo Naukowe WSP, Kraków, s. 72.
Lach J., 1975b, Ewolucja stosunków wodnych wywołana gospodarczą działalnością
człowieka w dorzeczu Ropy, Zeszyty Problemowe Postępu Nauk Rolniczych, z. 162,
s. 365–369.
Lach J., 1980, Zmiany środowiska geograficznego spowodowane gospodarczą działalnością człowieka na zachodnim skłonie Chenteju, Rocznik Naukowo-Dydaktyczny
Lach J., 1989, Usłovija razvitja gornych abrazovanij v zapadnoj casti Niskogo Beskida, [w:] Carpatho-Balcan Geomorphological Commission: proceedings, Debrecen,
s. 95–104.
95
Lach J., 1991a, Środowisko geograficzne, [w:] Ropczyce. Zarys dziejów, red. W. Bonusiak, F. Kiryk, KAW, Rzeszów, s. 9–30.
Lach J., 1991b, Wybrane problemy ochrony środowiska przyrodniczego aglomeracji
krakowskiej, [w:] Wychowanie środowiskowe w nauczaniu–uczeniu się geografii,
Wojewódzki Ośrodek Metodyczny, PTG Oddział w Krakowie, s. 20–24.
Lach J., 1992a, Ekologiczne problemy aglomeracji krakowskiej, [w:] Wychowanie środowiskowe w nauczaniu–uczeniu się geografii, cz. II, Wojewódzki Ośrodek Metodyczny, PTG Oddział w Krakowie, s. 13–26.
Lach J., 1992b, Zanieczyszczenie powietrza atmosferycznego na terenie Polski południowo-wschodniej, Komisja Nauk. PAN w Krakowie, t. XXXVI/1–2, s. 73–75.
Lach J., 1993a, Stan środowiska przyrodniczego Tarnobrzeskiego Obszaru Ekologicznego Zagrożenia, [w:] Wychowanie środowiskowe w nauczaniu–uczeniu się geografii, cz. IV, Materiały dydaktyczne, Wojewódzki Ośrodek Metodyczny, PTG Oddział
w Krakowie, s. 6–35.
Lach J., 1993b, Wpływ antropopresji na transformację krajobrazu Beskidu Niskiego, [w:] Wiodące problemy rozwoju rolnictwa w południowo-wschodniej Polsce,
cz. II, Przyrodnicze i technologiczne aspekty optymalizacji produkcji roślinnej,
AR w Krakowie, Filia w Rzeszowie, s. 7–17.
Lach J., 1993c, Wybrane problemy degradacji środowiska przyrodniczego w Tarnobrzeskim Okręgu Przemysłowym, Studia Ośrodka Dokumentacji Fizjograficznej PAN,
t. XXI, s. 159–182.
Lach J. 1993d, Geomorfologiczne skutki zmiany granicy rolno-leśnej w dorzeczu Jasiołki (Beskid Niski), Studia Ośrodka Dokumentacji Fizjograficznej PAN, t. XXII,
s. 181–193.
Lach J., 1994a, Antropogeniczne przeobrażenia środowiska geograficznego, [w:]
Trzebinia. Zarys dziejów miasta i regionu, red. F. Kiryk, Wyd. Secesja, Kraków,
s. 639–656.
Lach J., 1994b, Zmiany w zanieczyszczeniu powietrza w Krakowie po II wojnie światowej, Sprawozdania z Posiedzeń Komisji Naukowej PAN w Krakowie, t. XXXVIII,
cz. 1, s. 252–253.
Lach J., 1995a, Przyrodnicze podstawy gospodarki woj. przemyskiego, [w:] Wielofunkcyjny rozwój obszarów wiejskich w woj. przemyskim, Akademia Rolnicza w Krakowie, Filia w Rzeszowie, Towarzystwo Przyjaciół Nauk w Przemyślu, Ośrodek Doradztwa Rolniczego w Korytnikach, Przemyśl–Korytniki, s. 31–39.
Lach J., 1995b, Środowisko geograficzne, [w:] Sanok. Dzieje miasta, red. F. Kiryk, Wyd.
Secesja, Kraków, s. 11–45.
Lach J., 1996, Przyrodnicze warunki rozwoju gminy Szczurowa, [w:] Szczurowa. Z dziejów wsi i gminy, red. J. Hampel, Wyd. Secesja, Kraków, s. 12–44.
Lach J., 1998, Środowisko przyrodnicze Żołyni, [w:] Dzieje Żołyni, red. W. Bonusiak,
Żołynia, s. 5–37.
Lach J., 1999a, Przyrodnicze warunki rozwoju miasta, [w:] Limanowa. Dzieje miasta,
T. I, 1565–1945, red. F. Kiryk, Wyd. Secesja, Kraków, s. 13–46.
Lach J., 1999b, Zmiany w zanieczyszczeniu powietrza atmosferycznego w uzdrowiskach
woj. nowosądeckiego, Rocznik Sądecki, t. XXVII, Oddział Polskiego Towarzystwa
Historycznego i Miejski Ośrodek Kultury w Nowym Sączu, s. 122–139.
Lach J., 2000, Przyrodnicze podstawy rozwoju miasta i gminy, [w:] Proszowice. Zarys
dziejów do 1939 roku, red. F. Kiryk, Wyd. Secesja, Kraków, s. 11–45.
96
Lach J., 2001a, Środowisko naturalne, Charakterystyka środowiska geograficznego,
[w:] Wilamowice. Przyroda, historia, język, kultura oraz społeczeństwo miasta
i gminy, Wyd. Gmina Wilamowice przy współfinansowaniu Fundacji Polsko-Niemieckiej w Warszawie, Wilamowice, s. 33–68.
Lach J., 2001b, Współczesne zmiany lesistości w zlewni górnej Wisłoki oraz ich odzwierciedlenie w zmianach geometrii koryta i przepływów rzeki, [w:] Wpływ użytkowania terenu i antropogenicznych przekształceń środowiska przyrodniczego na
elementy obiegu wody w zlewni rzecznej, Kielce, s. 67–68.
Lach J., 2005, Przyrodnicze skutki zmian granicy rolno-leśnej w Beskidzie Niskim, Problemy Zagospodarowania Ziem Górskich PAN, z. 51, s. 17–29.
Lach J., 2007, Dynamika krajobrazu antropogenicznego tarnobrzeskiego ośrodka siarkowego, [w:] Procesy transformacji społeczno-ekonomicznych i przyrodniczych
struktur przestrzennych, red. J. Lach, M. Borowiec, T. Rachwał, Wydawnictwo Naukowe AP, Kraków, s. 648–661.
Lach J., 2008a, Dynamika krajobrazu antropogenicznego Tarnobrzeskiego Ośrodka
Siarkowego, [w:] Świadomość ekologiczna a rozwój regionalny w Europie środkowo-wschodniej, red. E. Rydz, A. Kowalak, Wydawnictwo Naukowe AP w Słupsku,
s. 196–211.
Lach J., 2008b, Środowisko przyrodnicze gminy Radłów, [w:] Radłów i gmina radłowska, red. F. Kiryk, Wyd. Secesja, Kraków, s. 21–50.
Lach J., Gniadek E., 2000, Wpływ warunków przyrodniczych na stan dróg w górskiej
części województwa małopolskiego, [w:] Działalność człowieka i jego środowisko,
red. Z. Zioło, Wydawnictwo Naukowe AP, Kraków, s. 47–61.
Lach J., Kukulak J.,1995, Przyrodnicze warunki rozwoju Dębicy, [w:] Dębica. Zarys
dziejów miasta i regionu, red. J. Buszko, F. Kiryk, Wyd. Secesja, Kraków, s. 9–44.
Lach J., Kukulak J., 2006, Środowisko przyrodnicze, [w:] Brzesko. Dzieje miasta i regionu, red. F. Kiryk, J. Lach, Urząd Miejski w Brzesku, Brzesko, s. 9–43.
Lach J., Michalik A., 1982, Środowisko geograficzne, [w:] Tarnów. Dzieje miasta i regionu, red. F. Kiryk, KAW, Rzeszów, s. 9–42.
Lach J., Michalik A., 1984, Środowisko geograficzne, [w:] Mielec. Dzieje miasta i regionu, red. F. Kiryk, KAW, Rzeszów, s. 13–41.
Lach J., Michalik A., 1986, Środowisko geograficzne, [w:] Dzieje Rzeszowa, t. I, red.
F. Kiryk, KAW, Rzeszów, s. 11–48.
Lach J., Morawska-Horawska M., Ziętara T., 1992, Zmiany w zanieczyszczeniu powietrza województwa krakowskiego w latach 1976–1990, [w:] Geografia i aktualne
problemy miasta Krakowa i regionu, 41 Zjazd PTG Oddział w Krakowie, s. 52–73.
Lach J., Morawska-Horawska M., Ziętara T., 1996, Tendencje zmian zanieczyszczenia powietrza w Krakowie po II wojnie światowej, Folia Geogr. Ser. Geogr.-Phys.,
26–27, 1994–1995, s. 39–57.
Lach J., Mrówka T., 2009, Warunki przyrodnicze rozwoju miasta i gminy Ożarów, [w:]
Ożarów – monografia miasta i gminy, red. F. Kiryk, Wyd. Secesja, Kraków, s. 1–24.
Lach J., Sułkowska L., 1994, Rola warunków przyrodniczych w rozwoju sadownictwa
Sądecczyzny, Rocznik Sądecki, t. XXII, Oddział Polskiego Towarzystwa Historycznego i Miejski Ośrodek Kultury w Nowym Sączu, s. 175–188.
Lach J., Wilczyńska-Michalik W., 1996a, Problemy geosozologiczne obszaru górniczego
Wieliczki i Baryczy (komentarz do trasy wycieczki), [w:] Dynamika zmian środowiska geograficznego pod wpływem antropopresji: atmosfera, hydrosfera, litosfera,
97
człowiek, red. J. Lach, Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie, z. 184,
Prace Geograficzne XVI, s. 169–170.
Lach J., Wilczyńska-Michalik W., 1996b, Zanieczyszczenie powietrza atmosferycznego
w województwie krośnieńskim i jego wpływ na osobliwości przyrody nieożywionej, [w:] Dynamika zmian środowiska geograficznego pod wpływem antropopresji:
atmosfera, hydrosfera, litosfera, człowiek, red. J. Lach, Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie, z. 184, Prace Geograficzne XVI, s. 13–36.
Lach J., Wyżga B., 2000, Współczesne zmiany geometrii koryta i wielkości odpływu
w zlewni górnej Wisłoki, [w:] Dorobek i pozycja polskiej geomorfologii u progu
XXI wieku, Instytut Geografii UMK w Toruniu, Stowarzyszenie Geomorfologów
Polskich, Toruń.
Lach J., Wyżga B., 2000, Zmiany geometrii koryta i przepływu górnej Wisłoki po zwiększeniu się lesistości jej zlewni, Czasopismo Geograficzne, t. LXXII, z. 3–4, Bratislava, s. 329–355.
Lach J., Wyżga B., 2002, Channel incision and flow increase of the upper Wisłoka
River, southern Poland, subsequent to the reafforestation of its catchment, Earth
Surface Processes and Landforms, 27, s. 445–462.
Lach J., Wyżga B., 2003, Present-day downcutting of Carpathian tributaries to the Vistula, Southern Poland: the effect of increased transporting ability of the rivers and
decreasing sediment supply, Geomorphologia Slovaca, R. 3, nr 1, s. 80–81.
Lach J., Ziętara T., 1985, Influenta schimbării linitei agro-forestiere asupra modificării
proceselor actuale de modelare ĭn Beschizii Estici (Polonia) rezumt, [w:] Cercetări
Geomorfologice Pentru Lucrările de Ĭmbunătătiri Funciare, Universitatea din Bucuresti, Instizutul de Geografie, s. 66–67.
Lach J., Ziętara T., 1986, Degradacija geograficeskoj sredy vyzvannaja chozjajstvennoj
dejatel’nostju celoveka na zapadnom sklone Chenteja, [w:] Prirodnyje uslovija i biologiceskie resursy Mongol’skoj Narodnoj Respubliki, Izdat. Nauka, Moskva, s. 43–44.
Lach J., Ziętara T., 1989, Problems of natural environment protection in Cracow
agglomeration, [w:] Teachers education in the field of environment protection,
Stockholm, s. 54–61.
Lach J., Ziętara T., 1992, Problemy zanieczyszczenia atmosfery aglomeracji krakowskiej, Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie, z. 151, Prace Geograficzne
XIV, s. 141–170.
Lach J., Zioło Z., 1983, Wpływ przemysłu siarkowego na zajmowanie i degradację
rolniczego terenu Tarnobrzeskiego Rejonu Uprzemysławianego, Zeszyty Badań Rejonów Uprzemysławianych, KBRU PAN, z. 77, s. 288–320.
Lach J., Żychowski J., 2006, Antropogeniczne przeobrażenia środowiska przyrodniczego,
[w:] Brzesko. Dzieje miasta i regionu, red. F. Kiryk, J. Lach, Urząd Miejski w Brzesku, Brzesko, s. 1037–1057.
Mączyńska M., Pawlikowski M., Żychowski J., 2006, Wyniki badań mineralogicznych
i chemicznych grobu 104 i jego otoczenia. Cmentarzysko kultury wielbarskiej Babi
Dół-Borcz, powiat Kartuzy, Pomorania Antiqua, Muzeum Archeologiczne w Gdańsku, t. XXI, s. 249–263.
Michalik M., Biały S., Stuchlik L., Wilczyńska-Michalik W., 2008, Mineral and Chemical Composition of Aeolian Material from the Tatra Mts. (Poland), Geochimica et
Cosmochimica Acta, Journal of the Geochemical Society and the Meteoritical Society, Vol. 72, No. 12S, s. A625.
98
Michalik M., Małoszowski M., Wilczyńska-Michalik W., 2009, Transformation of slag
from historical smelting slag dumps in the Tatra National Park (S Poland), Geochimica et Cosmochimica Acta, 73, 13, Suppl., s. A878.
Michalik M., Wilczyńska-Michalik W., 1998a, The influence of air pollution on weathering of building stones in Kraków, Folia Fac. Sci. Nat. Univ. Mas. Brun., Geologia,
39, s. 159–167.
Michalik M., Wilczyńska-Michalik W., 1998b, Synteza zeolitów z popiołów lotnych wytwarzanych w elektrowniach jako próba rozszerzenia możliwości utylizacji odpadów, Przegląd Geologiczny, 46, s. 421–425.
Morawska-Horawska M., 1987, Stan środowiska geograficznego Krakowa w świetle
istniejących ekspertyz, Sprawozdania z Posiedzeń Komisji Naukowych PAN w Krakowie, t. XXXI, cz. 2, s. 93–94.
Morawska-Horawska M., 1996, Anomalie termiczne w Krakowie w stuleciu 1881–1980,
[w:] Wartości środowiska przyrodniczego Krakowa i zagadnienia jego ochrony, red.
A. Kleczkowski, Wyd. PAN, Kraków, s. 291–306.
Wilczyńska-Michalik W., 1981, Z badań mineralogicznych pyłów emitowanych przez
Hutę im. Lenina w Krakowie, Prace Mineralogiczne PAN, 68, s. 1–57.
Wilczyńska-Michalik W., Michalik M., 1996, Petrograficzno-mineralogiczne i geochemiczne wskaźniki oddziaływania antropogenicznych zanieczyszczeń atmosfery na
skały, Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie, z. 184, Prace Geograficzne
XVI, s. 13–36.
Wilczyńska-Michalik W., 1997, Exploitation and usage of black coal – influence on
environmental and cultural heritage in Kraków, [w:] Mineral Deposits: Research
and Exploration – Where do They Meet?, ed. H. Papunen, Wyd. A.A. Balkema, Rotterdam/Brookfield, s. 931–934.
Wilczyńska-Michalik W., 1999, Development of weathering crusts on carbonate rocks
in relation to different environmental conditions, IAS, 19th Regional European
Meeting of Sedimentology, Copenhagen, Abstracts, s. 277–278.
Wilczyńska-Michalik W., 2003, Air pollution and damage to the cultural heritage in
cities – The decay of the cultural heritage of Kraków, [w:] Sustainable Urban Patterns around the Baltic Sea. Case Studies, vol. IV, Reports from the Superbs Project,
Urban Environmental Management, s. 42–53.
Wilczyńska-Michalik W., 2004a, Influence of atmospheric pollution on the weathering
of stones in Cracow monuments and rock outcrops in Cracow, Cracow-Częstochowa
Upland and the Carpathians, Wydawnictwo Naukowe AP, Kraków, ss. 247.
Wilczyńska-Michalik W., 2004b. Chemical Composition of precipitation in Kraków; its
role in the salt weathering of stone building materials, [w:] Stone Decay; Its Causes
and Controls, eds. B. Smith, A. Turkington, Belfast, s. 129–148.
Wilczyńska-Michalik W., Gasek R., Dańko J., Michalik M., 2009a, Composition of fly
ash from co-combustion of biomass with coal in power plant, Geochimica et Cosmochimica Acta, 73, 13, Suppl., s. A1445.
Wilczyńska-Michalik W., Gasek R., Dańko J., Michalik M., 2009b, Fly ash from coal
and biomass co-combustion and its role in CO2 sequestration, Mineralogia Special
Papers, 35, s. 114.
Wilczyńska‑Michalik W., Michalik M., 1995, Deterioracja materiałów skalnych w budowlach Krakowa, Przegląd Geologiczny, 43, 3, s. 227–235.
99
Wilczyńska-Michalik W., Michalik M., 1996, Charakterystyka morfologiczna i chemiczna produktów spalania paliw stałych, Aura, nr 6, s. 5–6.
Wilczyńska-Michalik W., Michalik M., 1998, Skład mineralny i chemiczny popiołów
lotnych oraz produktów ich eksperymentalnych przeobrażeń, [w:] Air protection
in theory and applications, Section IV. Problems of environmental protection, red.
T. Suchecki, J. Konieczyński, PAN, Instytut Podstaw Inżynierii Środowiska, Komitet
Inżynierii Środowiska, Prace i Studia, 49, 4, s. 69–78.
Wilczyńska-Michalik W., Michalik M., 2000, Impact of lichens on rock weathering; results of preliminary study of the Tatra granites, Polskie Towarzystwo Mineralogiczne, Prace Specjalne, 17, s. 267–268.
Wilczyńska-Michalik W., Michalik M. 2001, Wpływ zanieczyszczeń atmosfery na wietrzenie skał, Przegląd Geologiczny, 49, s. 353.
Wilczyńska-Michalik W., Michalik M., 2004, Influence of anthropogenic factors on
weathering of the Carpathian Flysch Sandstones, [w:] Stone Decay; Its Causes and
Controls, eds. B. Smith, A. Turkington, Belfast, s. 225–245.
Wilczyńska-Michalik W., Michalik M., 2006, Celestite in the weathering crust on limestone in urban atmosphere in Cracow (Poland), Mineralogia Polonica, Vol. 37,
No. 2, s. 133–142.
Wilczyńska-Michalik W., Michalik M., Niezgoda H., Hałas S. 2008, Black crust on the
Dolomite In Polluted Urban Atmosphere Differences in Dry and Wet Deposition
Dominated Environments, Geochimica et Cosmochimica Acta, Journal of the Geochemical Society and the Meteoritical Society, Vol. 72, No. 12S, s. A1020.
Wilczyńska-Michalik W., Pieczara P., Łatkiewicz A., Michalik M., 2000, Skład chemiczny opadów atmosferycznych w Krakowie jako czynnik wietrzenia solnego skalnych materiałów budowlanych, [w:] Działalność człowieka i jego środowisko, red.
Z. Zioło, Wydawnictwo Naukowe AP, Kraków, s. 73–91.
Wyżga B., Lach J., 2001, Współczesne wcinanie się rzek karpackich jako przejaw zaburzenia równowagi pomiędzy ich zdolnością transportową a zasilaniem rumowiska,
[w:] Przemiany środowiska Polski a jego funkcjonowanie, Problemy Ekologii Krajobrazu, red. K. German, J. Balon, t. X, IGiGP UJ, Kraków, s. 562–576.
Żychowski J. 2002, Jakość wód podziemnych w gminie Nowy Wiśnicz, [w:] Geograficzne uwarunkowania rozwoju Małopolski, red. Z. Górka, A. Jelonek, Kraków, s. 289.
Żychowski J. 2006, The effect of abiotic environment on Cu content in soil on the example of urbanized area, Ecological chemistry and engineering, Vol. 13, s. 591–596.
Żychowski J., 2007, Delimitation of zinc and copper concentration in Bochnia soil,
Ecological chemistry and engineering, Vol. 14, No. 1, s. 91–97.
Żychowski J., 2007, Wpływ masowego grobu na zawartość wybranych związków organicznych w wodzie gruntowej, [w:] Stan i antropogeniczne zmiany jakości wód
w Polsce, vol. IV, red. M. Ziułkiewicz, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź,
s. 359–366.
Żychowski J., 2008, Wpływ masowych grobów z I i II wojny światowej na środowisko
przyrodnicze, Wydawnictwo Naukowe AP, Kraków, ss. 305.
Żychowski J., Lach J., Kolber M., 2000, Właściwości fizyczno-chemiczne wód podziemnych nekropolii Polski południowo-wschodniej, [w:] Stan i antropogeniczne
zmiany jakości wód w Polsce, vol. I, red. J. Burchard, Wydawnictwo Uniwersytetu
Łódzkiego, Łódź, s. 249–261.
100
Żychowski J., Lach J., Kolber M., 2002, Zróżnicowanie zawartości lizyny i kwasu glutaminowego w wodach podziemnych na wybranych cmentarzach w Polsce południowo-wschodniej, [w:] Stan i antropogeniczne zmiany jakości wód w Polsce,
vol. II, red. J. Burchard, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź, s. 241–251.
Żychowski J., Lach J., Kolber M., 2005, Zróżnicowanie zawartości glicyny, leucyny
i izoleucyny w wodach podziemnych na cmentarzach zlokalizowanych w różnych
podłożach, [w:] Stan i antropogeniczne zmiany jakości wód w Polsce, vol. III, red.
J. Burchard, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź, s. 281–290.
Żychowski J., Lach J., Kolber M., 2007, Wpływ podłoża z masowym pochówkiem
z II wojny światowej na skład chemiczny wód gruntowych, [w:] Stan i antropogeniczne zmiany jakości wód w Polsce, vol. V, red. M. Ziułkiewicz, Wydawnictwo
Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź, s. 349–358.
Żychowski J., Pawlikowski M., Lach J., 2006, Produkty dekompozycji szczątków organicznych na przykładzie masowego grobu w Niepołomicach, Geologia, Kwartalnik
AGH, 32, 2, s. 203–225.
8. Geografia ludności
Geografia ludności od początku zajmowała poczesne miejsce w rozwoju naukowym Instytutu Geografii. Jej rola została wzmocniona szczególnie
z chwilą utworzenia w 1952 r. Katedry Geografii Ekonomicznej, pod kierunkiem wówczas doc. dr Marii Dobrowolskiej. Metodologia badań geografii ludności ukierunkowana była między innymi na problematykę analiz nad zagadnieniami obszarów wiejskich i ich związków z migracjami ludności, dojazdami
do pracy, oraz przemianami demograficzno-strukturalnymi wsi małopolskiej.
W drugiej połowie lat 50. ubiegłego wieku, spośród grona młodych wówczas
adeptów geografii w ślady doc. dr M. Dobrowolskiej poszli dr A. Prochownikowa
oraz asystenci: Jadwiga Herma, Teofila Jarowiecka, Lech Pakuła i Jan Rajman.
To oni, m.in. współpracując z Wojewódzką Komisją Planowania Przestrzennego w Krakowie, zdobyli duże doświadczenie w badaniach nad długofalowymi przemianami demograficznymi i społeczno-gospodarczymi w szczególności struktur agrarnych wsi małopolskiej i jej powiązań z ośrodkami miejskimi
w zakresie dojazdów do pracy.
Od 1958 r. w związku z nową Ustawą o szkolnictwie wyższym rozpoczął się
kolejny etap nie tylko w kształceniu studentów, ale także w działalności naukowej. Poszerzył się zakres przestrzenny badań. Pracownicy pod kierunkiem (od
1961 r. prof.) M. Dobrowolskiej, w ścisłych powiązaniach badawczych z Radą
Naukowo-Ekonomiczną województwa krakowskiego i opolskiego oraz Instytutu Śląskiego w Opolu, wykonywali podstawowe opracowania z zakresu dziś
szeroko rozumianej geografii społecznej. Z początkiem lat 60. grono badaczy
powiększyli późniejsi profesorowie: Bronisław Górz i Zbigniew Zioło. Awan-
101
se naukowe kadry w latach 60. w istotny sposób wpłynęły nie tylko na jakość
kształcenia, ale i na rozwój i spectrum pogłębionych zainteresowań badawczych.
Znaczący jest dorobek naukowy z tego okresu, szczególnie w zakresie zmian
ludnościowych w południowej Polsce oraz ich przemieszczeń. Osiągnięcia
w tym zakresie podyktowane były ścisłą współpracą z Komitetem Nauk Geograficznych PAN i Komitetem Badań Rejonów Uprzemysławianych PAN. Badania
wynikały z potrzeb organów planowania regionalnego w Krakowie, Rzeszowie
i Opolu. Ważny udział w tych pracach wówczas, jak i w następnych dekadach
miał Z. Zioło, m.in. poprzez opracowanie metody obliczania porównywanych
danych dla potencjału demograficznego powiatów województwa rzeszowskiego dla szeregu przekrojów czasowych w okresie 1932–1970, wykorzystanych
w pracach planistycznych Wojewódzkiej Komisji Planowania (Zioło 1970;
Turczyn-Zioło, Zioło 1973); projekcje prognoz dla makroregionu południowowschodniego (Jasieński, Zioło 1983), ze szczególnym uwzględnieniem byłego
województwa bielskiego (Szeja, Zioło 1987a, 1987b; Turczyn-Zioło, Zioło,
1987), a także określenie nasilenia przemian demograficznych miast, w zakresie przyrostu ruchu naturalnego, migracji i wybranych struktur (Turczyn-Zioło,
Zioło, 1991; Zioło, Zioło 1998).
Do wiodących demograficznych nurtów badawczych w Instytucie należały
problemy migracji ludności, w tym dojazdy do pracy, rozpatrywane w różnych
aspektach i układach przestrzennych (Herma 1961, 1962, 1964a, 1964b, 1965,
1966, 1968a; Dobrowolska 1957; Dobrowolska, Rajman 1964; Dobrowolska,
Herma 1968, 1978; Rajman 1960, 1965), problemy struktur zawodowych
w regionie, jak i obszarach uprzemysławianych, z ukierunkowaniem na kategorię ludności określaną wówczas jako „chłopo-robotnicy” (Jarowiecka 1962,
1963a, 1963b, 1968; Herma, Jarowiecka 1960). Wówczas to, wraz z symptomami okresu „powyżowego”, zaczęły pojawiać się opracowania nad zmianami
w strukturach demograficznych pod wpływem migracji (Dobrowolska 1976;
Dobrowolska, Czarkowska 1965), starzenia się ludności (Dobrowolska 1970;
Herma 1968b, Prochownikowa 1964, 1972a, 1972b), jak i wskutek uprzemysławiania kraju (Dobrowolska 1964, 1966; Krakowska 1972). Po śmierci I. Hermy,
a później M. Dobrowolskiej badania w zakresie geografii ludności kontynuowała przede wszystkim A. Krakowska. Jej opracowania, jak i innych pracowników
dotyczyły problematyki migracji ludności (Herma 1987a, 1987b, 1994b), ze
szczególnym uwzględnieniem regionów przemysłowych (Herma 1987), Podhala
(Herma 1994a, 1994c, 1994d) i Śląska (Rajman 1989, 1990a, 1990b, 1994),
a także regionów przygranicznych (Rajman 1993). Tym obszarom poświęcone były także opracowania B. Górza (1983, 1989, 1994), także we współpracy
z S. Kurkiem (2000) i Z. Zioło (1970).
W latach 80. i 90. ubiegłego wieku oprócz kontynuowania problematyki badawczej przez J. Rajmana (1987, 1997) zainteresowania pracowników parających się geografią ludności uległy uściśleniu na stricte demograficzne (demogeografię) i szerzej pojętą geografię społeczną. Stało się to w pewnym sensie za
102
sprawą zmian kadrowych. W Instytucie w 1995 r. został zatrudniony Zbigniew
Długosz, dotychczasowy pracownik UJ, a w następnych latach kolejni młodzi
pracownicy, którzy zajmowali się problematyką ludnościową nie tylko w odniesieniu do obszarów Polski, ale też do innych regionów1. Jednym z głównych problemów badawczych stało się zagadnienie procesu starzenia się ludności. Wnikliwej analizie zostały poddane układy regionalne różnych części naszego kraju
(Długosz 1996, 1998b, 1999a, 2003c, 2004a; Długosz, Kurek 2005), ośrodków
i całej Polski (Długosz 1997, 1999b, 2002c, 2002d, 2005). Także w odniesieniu
do obszaru Europy powstało wiele opracowań z zakresu starzenia się ludności
(Długosz 2002a, 2002b, 2002e, 2003a, 2003b, 2004b, 2006a, 2006b, 2007c)
w różnych układach strukturalnych (Długosz 2001b, 2003d; Długosz, Raźniak
2008). Kontynuowane były także zapoczątkowane przez Z. Długosza na Uniwersytecie Jagiellońskim badania nad szeroko rozumianym ruchem ludności (Długosz 1999c, 2000/1, 2001a) i migracjami (Długosz 1998a, 2001c, 2007a, 2007b).
Istotny udział w badaniach z zakresu geografii ludności od końca lat 90.
XX w. miał Sławomir Kurek. Podejmował on badania nad problematyką przestrzennego zróżnicowania poziomu starości i dynamiki procesu starzenia się
ludności w różnych układach przestrzennych na przykładzie Polski i Europy
(Kurek 1998, 2001a, 2001b, 2002a, 2002b, 2002c, 2003, 2004, 2005, 2006a,
2006b, 2006c; Długosz, Rachwał 1998; Długosz, Kurek 1997, 1998, 1998b,
2004, 2006). Z powyższą problematyką S. Kurek wiązał zagadnienia odnoszące się do szeroko pojętego ruchu ludności, jak i zaludnienia oraz dzietności
w świetle teorii drugiego przejścia demograficznego (Kurek 2004a, 2004b,
2005b, 2008b). Podobny charakter miały jego opracowania we współpracy z demografami Niemiec i Anglii (Kemper, Kurek 2006; Walford, Kurek 2008a). Były
to studia porównawcze stanu zaawansowania i dynamiki procesu starzenia się
ludności w ujęciu mikroprzestrzennym obszarów górskich w Polsce (Karpaty),
Austrii (Alpy Salzburskie) i Niemiec (Alpy Bawarskie), a także Polski, Anglii
i Walii. Ukoronowaniem całego cyklu badań S. Kurka była opublikowana praca
habilitacyjna (2008) o charakterze nie tylko poznawczym, ale także metodologicznym i aplikacyjnym.
Nową, dotychczas słabo eksponowaną w opracowaniach tematykę dotyczącą
jakości życia, podejmowała zatrudniona w Instytucie po studiach doktoranckich
na UJ Anna Winiarczyk-Raźniak. Z jednej strony opracowania te miały charakter ogólny (Zborowski, Winiarczyk-Raźniak 2008), a z drugiej – były ukierunkowane na wybrane kategorie społeczne (Zborowski, Winiarczyk-Raźniak
2006) i konkretne miasta lub regiony – w tym przypadku Krakowa (Winiarczyk-Raźniak 2006, 2008; Zborowski, Winiarczyk-Raźniak 2007). Zagadnienia
te podejmowała także w odniesieniu do regionu Ameryki Łacińskiej2.
1
Dorobek z tego zakresu omówiono w rozdziale poświęconym geografii regionalnej.
2
Patrz rozdział Geografia regionalna.
103
W dorobku z zakresu geografii ludności na uwagę zasługują ponadto prace
Agnieszki Kwiatek-Sołtys w zakresie przemian demograficznych, ich struktur
i migracji w wybranych miastach i całym regionie Małopolski oraz kraju (Kwiatek-Sołtys 1996, 2000, 2004a, 2004b, 2006a, 2006b), Grażyny Mróz – na temat
struktur ludności Podhala, w której dokonano porównań procesów zachodzących w Serbii (Mróz, Prochownik 1991) oraz L. Haydukiewicza, parającego się
wieloaspektowo zagadnieniami demograficznymi w Polsce, szczególnie Południowej (Haydukiewicz 2005; Długosz, Haydukiewicz 1995, 1999; Haydukiewicz, Kwiatek-Sołtys 2004).
Zaprezentowane zainteresowania i kierunki badawcze są nadal realizowane,
głównie przez zespół skupiony – po reorganizacji Instytutu w 2008 r. – w nowym Zakładzie Geografii Społeczno-Ekonomicznej.
Zbigniew Długosz, Anna Winiarczyk-Raźniak
Literatura
Długosz Z., 1996, Województwa Małopolski w świetle dynamiki starzenia się ludności,
[w:] Małopolska – regionalna wspólnota interesów, Wyższa Szkoła Biznesu, Nowy
Sącz, s. 141–156.
Długosz Z., 1997, Stan i dynamika starzenia się ludności Polski, Czasopismo Geograficzne, 68 (2), Wrocław, s. 227–232.
Długosz Z., 1999a, Proces starzenia się ludności w świetle struktury aktywności zawodowej na obszarze byłego województwa zamojskiego w latach 1978–96, Zamojskie
Studia i Materiały, WSZiA, Zamość, s. 23–34.
Długosz Z., 1999b, Demographic processes and demographic structure in Poland during the transformation period – vulnerable areas, [w:] Regional prosperity and sustainability, Institute of Geonics and Academy of Sciences of the Czech Republic,
Slovakov u Brna, s. 49–59.
Długosz Z., 1999c, Zmiany w strukturach demograficznych pod wpływem tendencji
w ruchu ludności na obszarze byłego województwa zamojskiego, [w:] Przemiany
społeczno-gospodarcze struktur przestrzennych w procesie przechodzenia do gospodarki rynkowej, red. Z. Zioło, WSZiA, Zamość, s. 9–20.
Długosz Z., 2000/1, Kierunki zmian ruchu ludności w okresie przemian ustrojowo – gospodarczych na obszarze województwa małopolskiego, [w:] Przekształcenia regionalnych struktur funkcjonalno-przestrzennych, red. S. Ciok, D. Ilnicki, Zakład Geografii Społeczno-Ekonomicznej Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław, s. 71–81.
Długosz Z., 2001a, Kształtowanie się przestrzennych układów zaludnienia w Polsce
w okresie przeobrażeń polityczno-gospodarczych pod wpływem zmian w ruchu ludności, [w:] Polska – Europa, gospodarka, przemysł, red. J. Rajman, Wydawnictwo
Naukowe AP, Kraków, s. 281–290.
Długosz Z., 2001b, Stan i tendencje procesu starzenia się ludności wiejskiej w Polsce
w świetle wybranych parametrów struktur demograficznych, [w:] Teraźniejszość
i przyszłość demograficzna polskich regionów, red. J.T. Kowaleski, Zakład Demografii IEiS UŁ., Wyd. Absolwent, Łódź, s. 7–18.
104
Długosz Z., 2001c, Migration trends in South-Eastern Poland during the period of political and economic transformations, [w:] Nature and society in Regional Context,
Institute of Geonics Akademy of Sciences of the Czech Republic, Brno, s. 24–30.
Długosz Z., 2002a, Próba określenia stanu i tendencji procesu starzenia się ludności
Europy w świetle wybranych mierników, Biuletyn Geograficzny 1, Wydawnictwo
Naukowe UMK, Toruń, s. 35–42.
Długosz Z., 2002b, Przestrzenne zróżnicowanie starzenia się ludności w Polsce na
tle Europy ze szczególnym uwzględnieniem państw Unii Europejskiej, [w:] Proces
starzenia się ludności – potrzeby i wyzwania, I Kongres Demograficzny w Polsce,
Tom B, Zakład Demografii Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź, s. 85–95.
Długosz Z., 2002c, Ruch ludności w Polsce na tle państw Unii Europejskiej, [w:] Geograficzne uwarunkowania rozwoju Małopolski, red. Z. Górka, A. Jelonek, Wyd.
PTG, IGiGP UJ, IG AP, Kraków, s. 329–334.
Długosz Z., 2002d, Stan i tendencje procesu starzenia się ludności miast Polski w świetle wybranych mierników, [w:] Demograficzne i społeczne aspekty rozwoju miast,
J. Słodczyk, Uniwersytet Opolski, Opole, s. 93–101.
Długosz Z., 2002e, An Attempt to Identify the Status and Trends in the Population
Ageing Process in Europe with the use of Selected Measures, Acta Facultatis Studiorum Humanitatis et Naturae Universitatis Presoviensis, Folia Geogr. 6, R. XXXVIII,
Prešov, s. 95–100.
Długosz Z., 2003a, Population Ageing in Europe in the Light of Selected Demographic
and Social-Economic Parameters in the Years 1975–2000 and Its Perspectives to
2025, European Association for Population Studies (EAPS), Institute of Economics (SGH), Committee of Demographic Sciences Polish Academy Sciences, Polish
Demographic Society, Central Office of Poland, Governmental Population Council,
Statistical Publishing Establishment, Warsaw, ss. 241.
Długosz Z., 2003b, Przestrzenne zmiany w zaludnieniu Polski i krajów Unii Europejskiej na tle pozostałych państw kontynentu w świetle wybranych parametrów
ruchu ludności, [w:] Procesy demograficzne w krajach Unii Europejskiej – porównania z Polską, I Kongres Demograficzny w Polsce, PTD i Gdańska Wyższa Szkoła
Humanistyczna, Gdańsk, s. 22–32.
Długosz Z., 2003c, Migracje w województwie małopolskim w latach 1986–1998, Folia
Geogr.-Oecon., vol. XXXI–XXXII, Oddział PAN, Kraków, s. 51–60.
Długosz Z., 2003d, The Level and dynamics of population ageing process on the example of demographic situation in Europe, Bulletin of Geogr., Socio-economic series,
2, N. Copernicus University, Toruń, s. 5–16.
Długosz Z., 2004a, Population ageing in towns of the Małopolskie Voivodeship as concerns economic activity, Bulletin of Geogr., Socio-economic series, 3, N. Copernicus
University, Toruń, s. 125–134.
Długosz Z., 2004b, Poland and European countries in the light od population ageing (co-author S. Kurek), [w:] Geografie a Promĕny Poznáni Geografické Reality,
Ostrawská Univerzita v Ostravĕ, Česká Geografická Společnost, Ostrava, s. 63–67.
Długosz Z., 2005, Population movements in large Polish cities in 1988–2002, Bulletin
of Geogr., Socio-economic series, 4, N. Copernicus University, Toruń, s. 25–36.
Długosz Z., 2006a, Stan i perspektywy starzenia się ludności w Europie w latach 2004–
2025, [w:] Starość i starzenie się jako doświadczenie jednostek w zbiorowości ludzkich, red. J.T. Kowaleski, P. Szukalski, Zakład Demografii UŁ, Łódź, s. 429–439.
105
Długosz Z., 2007a, Selected aspects of foreign immigration to Poland at the turn
20th/21st century, Bulletin of Geogr., Socio-economic series, 7, N. Copernicus University, Toruń, s. 55–72.
Długosz Z., 2007b, Wybrane aspekty stałej emigracji ludności z Polski za granicę po
1989 roku, Czasopismo Geograficzne, 78 (1–2), s. 3–22.
Długosz Z., 2007c, Present state and the perspectives of the ageing of European population, Bulletin of Geogr., Socio-economic series, 8, N. Copernicus University, Toruń,
s. 17–27.
Długosz Z., Haydukiewicz L., 1995, Kierunki przemian w ruchu ludności miast województw karpackich w oparciu o metodę J. Webba, [w:] Zadania badawcze geografii
społecznej i ekonomicznej w obliczu transformacji ustrojowej i restrukturyzacji gospodarczej, red. J. Łoboda, Wrocław–Szklarska Poręba, s. 67–74.
Długosz Z., Haydukiewicz L., 1999, Migracje ludności na obszarze województw małopolskiego i podkarpackiego w latach 1986–97 w świetle wybranych mierników,
Zeszyty Naukowe UMK, Toruń, s. 147–157.
Długosz Z., Kurek S., 1997, Aging of the populations of large Polish cities versus age
patterns in other settlement units, [w:] Population changes in urban regions of the
East-Central Europe in the conditions of their socio-economic transformations, Studia i Materiały nr 4, Uniwersytet Łódzki, Łódź, s. 28–36.
Długosz Z., Kurek S. 1998, Migration of the population of the carpathian provinces in
1986–1995 in light of selected migration parametres, Polish Population Review, 18,
Polish Demographic Society and Central Statistical Office, Warsaw, s. 131–138.
Długosz Z., Kurek S., 1999, Proces starzenia się ludności w województwach Polski Pd.Wsch., Zeszyty Naukowe WSiZ w Rzeszowie, nr 3, s. 91–100.
Długosz Z., Kurek S., 2004, Poland and European countries in the light of population
ageing, [w:] Geografie a promeny poznani geografickie reality, ed. A. Wahla, Ostravska Univerziteta v Ostrave, Česká Geografická Spolecňost, Ostrava, s. 63–67.
Długosz Z., Kurek S., 2005, Starzenie się ludności w Polsce Pd.-Wsch. na tle kraju
i państw Europy, [w:] Przekształcenia regionalnych struktur funkcjonalno-przestrzennych – Regionalny wymiar integracji europejskiej, red. E. Jakubowicz, A. Raczyk, IG i RR Uniwersytetu Wrocławskiego, vol. VIII/2, s. 55–63.
Długosz Z., Kurek S., 2006b, Demographic ageing in European Union countries, [w:]
Regional periphery in central and Eastern Europe, ed. T. Komornicki, K. Czapiewski,
Institute of Geography and Spatial Organization Polish Academy of Sciences, Warszawa, s. 185–198.
Długosz Z., Rachwał T., 1998, Poziom i dynamika starzenia się ludności w województwie krakowskim w latach 1988–96 w świetle wybranych struktur demograficznych, Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie, z. 198, Prace Geograficzne
XVII, s. 25–36.
Długosz Z. Raźniak P., 2008, Population movement and changes in population in
European countries. Present state and perspectives, Bulletin of Geography, SocioSconomic series, 10, N. Copernicus University, Toruń, s. 21–35.
Dobrowolska M., 1957, Wieś i miasto: migracje ludności wiejskiej do Krakowa
w latach 1880–1939 i ich społeczne funkcje, Prace i Materiały Etnograficzne, T. 10,
z. 2, s. 207–239.
Dobrowolska M., 1964, Strefa podmiejska. Procesy demograficzne i społeczno-osadnicze, Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie, z. 22, Prace Geograficzne
III, s. 119–163.
106
Dobrowolska M., 1966, Podstawowe problemy demograficzne regionu krakowskiego,
Folia Geogr.-Oecon., 4, s. 129–136.
Dobrowolska M., 1970, Demographic and social changes in post-war Polish villages,
[w:] Studies in Hungarian geography, T. 7, Recent population movements in the
East European countries, Budapeszt, s. 35–41.
Dobrowolska M., 1976, The impact of industrialization on the transformation of the
rural settlement structures and social and occupational structures in southern Poland, [w:] Rural Social Change in Poland, ed. J. Turowski, L.M. Szwengrub, Ossolineum, s. 109–139.
Dobrowolska M., Czarkowska W., 1965, Węzłowe problemy demograficzne regionu,
[w:] Rozwój ekonomiczny regionu krakowskiego w 20-leciu Polski Ludowej, Prace
Komisji Nauk Ekonomicznych PAN Oddz. w Krakowie, nr 7, s. 239–312.
Dobrowolska M., Herma J., 1968, Migrations of manpower in southern Poland as a factor of changes in regional structures, Geogr. Polon., vol. 14, s. 321–329.
Dobrowolska M., Herma J., 1978, Funkcje migracji stałych w procesie urbanizacji Tarnobrzeskiego Rejonu Siarkowego, [w:] Przemiany społeczno-ekonomiczne Tarnobrzeskiego Rejonu Uprzemysławianego, red. Z. Zioło, Problemy Rejonów Uprzemysławianych KBRU PAN, Warszawa, s. 141–154.
Dobrowolska M., Rajman J., 1964, Dojazdy do pracy w województwie opolskim, Materiały i Studia Opolskie, R. 5, z. 10, s. 5–36.
Górz B., 1983, Ludność obszarów górskich i podgórskich, Wieś Współczesna, R. 27,
nr 11, s. 124–129.
Górz B., 1990, Powojenne zmiany w zaludnieniu wsi województwa nowosądeckiego i ich związek z rolnictwem, Problemy Zagospodarowania Ziem Górskich, z. 29,
s. 195–208.
Górz B., 1994, Emigracja zarobkowa ludności wsi podhalańskich do Stanów Zjednoczonych Ameryki Północnej, [w:] Studia nad przemianami Podhala, red. B. Górz,
Wydawnictwo Naukowe WSP, Kraków, s. 92–116.
Górz B., Kurek W., 2000, The population of the polish countryside: demography and
living conditions, GeoJournal, vol. 50, nr 2–3, s. 101–104.
Haydukiewicz L., 2005, Uwarunkowania demograficzno-społeczne rozwoju Polski,
[w:] Ku odnowie Polski, Wyd. Apostolicum, Ząbki.
Haydukiewicz L., Kwiatek-Sołtys A., 2004, The level of life quality in small district
towns in Poland, [w:] Featuring the quality of urban life in contemporary cities of
Eastern and Western Europe, Gdańsk–Poznań, s. 179–182.
Herma J., 1961, Migracje wewnętrzne ludności w województwie krakowskim, Tereny
odpływu, Studia Socjologiczne 2, s. 308–315.
Herma J., 1962, Dojazdy do pracy w województwie krakowskim, Rocznik NaukowoDydaktyczny WSP w Krakowie, z. 10, Prace Geograficzne, s. 129–141.
Herma J., 1964, Kwalifikacje zawodowe pracowników dojeżdżających do przemysłu
w ośrodkach województwa krakowskiego, Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP
w Krakowie, z. 22, Prace Geograficzne III, s. 191–214.
Herma J., 1964, Migracje wewnętrzne ludności woj. krakowskiego po II wojnie światowej, Studia Demograficzne, T. 2, z. 5, s. 76–93.
107
Herma J., 1965, Napływ ludności do miast regionu siarkowego, jako współczynnik procesów urbanizacji, Biuletyn Komitetu Badań Rejonów Uprzemysławianych PAN,
nr 13, Warszawa, s. 73–82.
Herma J., 1966, Dojazdy do pracy w Polsce południowej (woj. katowickie, krakowskie,
opolskie i rzeszowskie), Wydawnictwo Naukowe WSP, Kraków, ss. 159.
Herma J., 1968, Migracje zarobkowe ze wsi do miast w województwie krakowskim,
Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie, z. 30, Prace Geograficzne IV,
s. 117–122.
Herma J., 1968, Wyż demograficzny a kierunki kształcenia i zatrudnienia młodzieży
(na przykładzie miast województwa rzeszowskiego), Studia Demograficzne, nr 17,
s. 87–94.
Herma J., Jarowiecka T., 1960, Struktura zatrudnienia i dojazdy do pracy w woj. krakowskim, Wieś Współczesna, z. 10, s. 77–93.
Jarowiecka T., 1962, Struktura zatrudnienia mieszkańców województwa krakowskiego, Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie, z. 10, Prace Geograficzne,
s. 143–157.
Jarowiecka T., 1963a, Chłopi-robotnicy jako element struktury ekonomiczno-społecznej
wsi, Wieś Współczesna, z. 3, s. 89–102.
Jarowiecka T., 1963b, Przemiany społeczno-zawodowe wsi krakowskiej. Cz. 1, Historyczne podłoże współczesnej struktury zawodowej wsi krakowskiej, Wydawnictwo
Naukowe WSP, Kraków, ss. 76.
Jarowiecka T., 1968, Struktura społeczno-zawodowa ludności wiejskiej w zespołach
osadniczych okręgu siarkowo-metalurgicznego, [w:] Demograficzno-osadnicze problemy w Tarnobrzeskim Rejonie Uprzemysławianym, Zeszyty KBRU PAN, z. 29,
s. 199–236.
Jasieński J., Zioło Z., 1983, Procesy koncentracji ludności miejskiej Makroregionu Południowo-Wschodniego w latach 1950–1979, Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP
w Krakowie, z. 88, Prace Geograficzne X, s. 131–154.
Kemper F.J., Kurek S., 2006, Population ageing in Germany and Poland. A comparison
of regional developments in the 1990s., Arbeitsberichte, Heft 120, Geographisches
Institut, Humboldt-Universität, Berlin, ss. 93.
Krakowska A., 1972, Zróżnicowanie zawodowe ludności w wybranych wsiach powiatu
kozielskiego, [w:] Ziemia Kozielska, T. 2, Opole, s. 85–99.
Krakowska A., 1987a, Kierunki migracji ludności, [w:] Przemiany demograficzne woj.
bielskiego w latach 1975–1986, Wojew. Urząd Statystyczny, Bielsko-Biała, s. 77–93.
Krakowska A., 1987b, Rola migracji w procesie zaludnienia miast i gmin, [w:] Przemiany demograficzne woj. bielskiego w latach 1975–1986, Wojew. Urząd Statystyczny, Bielsko-Biała, s. 73–77.
Krakowska A., 1987c, Typologia rozwoju demograficznego miast okręgach przemysłowych Nadodrza, Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie, z. 112, Prace
Geograficzne XI, s. 191–205.
Krakowska A., 1994a, Emigracja zagraniczna na Podhalu w latach 1975–1988, [w:]
Studia nad przemianami Podhala, red. B. Górz, Wydawnictwo Naukowe WSP, Kraków, s. 69–91.
Krakowska A., 1994b, Ruchliwość ludności w Polsce Południowo-Wschodniej, Rocznik
Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie, z. 170, Prace Geograficzne XV, s. 87–95.
108
Krakowska A., 1994c, Ruchliwość przestrzenna mieszkańców wsi podhalańskich, [w:]
Studia nad przemianami Podhala, red. B. Górz, Wydawnictwo Naukowe WSP, Kraków, s. 41–68.
Krakowska A., 1994d, Zmiany w zaludnieniu Podhala w latach 1931–1988, [w:] Studia nad przemianami Podhala, red. B. Górz, Wydawnictwo Naukowe WSP, Kraków, s. 13–40.
Kurek S., 1998, Zróżnicowanie przestrzenne procesu starzenia się ludności Europy
w latach 1960–1996 w świetle wybranych mierników, Czasopismo Geograficzne,
69 (3–4), ss. 261–274.
Kurek S., 2001a, Obszary zagrożone starością demograficzną w Polsce południowowschodniej, Czasopismo Geograficzne, 72 (1), s. 89–100.
Kurek S., 2001b, Starzenie się ludności w Polsce południowo-wschodniej, Wiadomości
Statystyczne, nr 12, s. 63–73.
Kurek S., 2002a, Proces starzenia się ludności w województwie podkarpackim, Biuletyn Geograficzny, nr 1, UMK Toruń, s. 215–225.
Kurek S., 2002b, Przestrzenne zróżnicowanie starzenia się ludności w Polsce w układzie miast i gmin w okresie 1988–1998, [w:] Proces starzenia się ludności – potrzeby i wyzwania, red. J.T. Kowaleski, P. Szukalski, I Kongres Demograficzny w Polsce,
Zakład Demografii Uniwersytetu Łódzkiego, s. 96–105.
Kurek S., 2002c, Population ageing in the Podkarpackie Voivodship in Poland, Prierodne vedy, Folia Geogr. 6, vol. 38, Acta Facultatis Studiorum Humanitatis et Naturae Universitatis Presoviensis, s. 118–126.
Kurek S., 2003 (wyd. 2004), The spatial distribution of population ageing in Poland in
the years 1988–2001, Bulletin of Geography, Socio-economic series, 2, N. Copernicus University, Toruń, s. 65–76.
Kurek S., 2004a, Ruch naturalny i migracje a proces starzenia się ludności w Polsce,
[w:] Nasze starzejące się społeczeństwo. Nadzieje i zagrożenia, red. J.T. Kowaleski,
P. Szukalski, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź, s. 19–29.
Kurek S., 2004b, Przemiany demograficzne miast województwa podkarpackiego w latach 1988–2001, [w:] Przemiany demograficzne i jakość życia ludności miast, red.
J. Słodczyk, Uniwersytet Opolski, Opole, s. 101–120.
Kurek S., 2005, Proces starzenia się ludności w Polsce na tle zmian w zaludnieniu
w okresie 1991–2001, [w:] Struktury i procesy społeczno-gospodarcze w różnych wymiarach terytorialnych, red. J. Jurek, Uniwersytet Szczeciński, Szczecin, s. 38–41.
Kurek S., 2005a, Regional Differentiation of Population Ageing in Poland, [w:] Geography in Europe of Regions, ed. E. Kallabova, A. Vaishar, J. Zapletalova, Institute
of Geonics, Academy of Sciences of the Czech Republic, s. 57–62.
Kurek S., 2005b, Territorial Distribution of population change in Poland in the years
1991–2001, Bulletin of Geography, Socio-economic series, 4, N. Copernicus University, Toruń, s. 117–134.
Kurek S., 2006a, Przestrzenne zróżnicowanie stanu zaawansowania i dynamiki procesu starzenia się ludności w Polsce, [w:] Idee i praktyczny uniwersalizm geografii.
Geografia społeczno-ekonomiczna. Dydaktyka, Dokumentacja Geograficzna, nr 33,
IGiPZ PAN, s. 156–160.
Kurek S., 2006b, Przestrzenne zróżnicowanie starzenia się ludności Polski w świetle
prognoz GUS, [w:] Starość i starzenie się jako doświadczenie jednostek i zbiorowości ludzkich, red. J.T. Kowaleski, P. Szukalski, Zakład Demografii, Łódź, s. 394–400.
109
Kurek S., 2006c, Migration of the elderly in Poland in 1991–2001, Bulletin of Geography, Socio-economic series, 7, N. Copernicus University, Toruń, s. 161–172.
Kurek S., 2007, Population ageing research from a geographical perspective – methodological approach, Bulletin of Geography, Socio-economic series, 8, N. Copernicus
Kurek S., 2008, Typologia starzenia się ludności Polski w ujęciu przestrzennym, Wydawnictwo Naukowe AP, Kraków, ss. 201.
Kurek S., 2008, Zróżnicowanie poziomu dzietności w Europie w świetle teorii drugiego
przejścia demograficznego, [w:] Przekształcenia regionalnych struktur funkcjonalno-przestrzennych – Europa bez granic – nowe wyzwania I, red. J. Ilnicki, Instytut
Geografii i Rozwoju Regionalnego Uniwersytetu Wrocławskiego, s. 241–250.
Kwiatek-Sołtys A., 1996, Czynniki rozwoju demograficznego małych miast w zapleczu
Krakowa, Problemy Społeczne Rozwoju Regionalnego, Uniwersytet Śląski, Sosnowiec, s. 37–43.
Kwiatek-Sołtys A., 2000, Przemiany demograficzne małych miast województwa małopolskiego, Rocznik Naukowo-Dydaktyczny AP w Krakowie, z. 209, Prace Geograficzne XVIII, Kraków, s. 15–28.
Kwiatek-Sołtys A., 2004a, The dynamics of population changes of small towns in
Poland in the years 1950–2002, Bulletin of Geography, Socio-economic series, 3,
N. Copernicus University, Toruń, s. 77–83.
Kwiatek-Sołtys A., 2004b, Przemiany struktur ludnościowych w małych miastach powiatowych w Polsce w latach 1992–2002, [w:] Przemiany demograficzne i jakość
życia ludności miast, red. J. Słodczyk, D. Rajchel, Uniwersytet Opolski, Opole.
Kwiatek-Sołtys A., 2006a, Przemiany demograficzne Brzeska w okresie powojennym,
[w:] Brzesko. Dzieje miasta i regionu, red. F. Kiryk, J. Lach, Brzesko, s. 753–768.
Kwiatek-Sołtys A., 2006b, Migration attractiveness of small towns in the Małopolska
Province, Bulletin of Geography, Socio-economic series, 5, N. Copernicus University, Toruń, s. 155–160.
Mróz G., Prochownik A., 1991, Struktury demograficzne ludności obszarów górskich
na przykładzie Podhala i Serbii, Folia Geogr. Ser. Geogr.-Oecon., 23, s. 103–131.
Prochownik A., 1964, Starzenie się ludności wiejskiej a emigracja ze wsi (np. rolniczego powiatu proszowickiego), Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie,
z. 22, Prace Geograficzne III, s. 215–243.
Prochownikowa A., 1972, Z badań nad procesem starzenia się ludności wsi Polski południowej (np. wsi powiatów proszowickiego, krakowskiego i kozielskiego), Folia
Geogr. Ser. Geogr.-Oecon., 5, s. 75–98.
Prochownikowa A., 1972, Z badań nad strukturą wieku ludności wiejskiej powiatu
Koźle, [w:] Ziemia Kozielska, T. 2, Opole, s. 71–83.
Rajman J., 1960, Dojazdy do pracy w powiecie Strzelce Opolskie i ich wpływ na przemiany życia społeczno-gospodarczego wsi, Przegląd Zachodni, nr 1, s. 112–126.
Rajman J., 1965, Z problematyki demograficznej i geograficzno-ekonomicznej województwa opolskiego po II wojnie światowej, Komunikaty, Instytut Śląski, ss. 23.
Rajman J., 1972, Koncentracja kadr kwalifikowanych w Polsce, Czasopismo Geograficzne, 1, s. 57–65.
Rajman J., 1973, Przestrzenne układy struktury zatrudnienia w aglomeracji Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego, Folia Geogr. Ser. Geogr.-Oecon. 6, s. 5–21.
110
Rajman J., 1977, Struktura i rozmieszczenie kadr wykwalifikowanych w Polsce
w 1975 r., Czasopismo Geograficzne, 4, s. 439–448.
Rajman J., 1978, Wybrane aspekty napływu ludności do miast Rybnickiego Okręgu
Węglowego, Studia Demograficzne, T. 53, s. 85–93.
Rajman J., 1980, Proces starzenia się ludności w makroregionie południowo-wschodnim
i jego społeczno-ekonomiczne konsekwencje (1980–1990), Raporty i opinie, PAN,
Kraków, ss. 44.
Rajman J.,1987, Rozmieszczenie kadr kwalifikowanych w Polsce (1973–1983), Zeszyty
Naukowe WSI Opole, nr 131, Nauki Społeczne, z. 16, s. 5–20.
Rajman J., 1989, Związki przestrzenne ludności rodzimej na Śląsku Opolskim, [w:]
Polska ludność rodzima na Śląsku w okresie Polski Ludowej, cz. 2, red. M. Lis,
Instytut Śląski, Opole, s. 189–208.
Rajman J., 1990b, Ruchliwość przestrzenna ludności wiejskiej (np. XIX-wiecznych kolonii strzeleckich), Studia Śląskie, t. 49, Opole, ss. 80.
Rajman J., 1993, Problematyka demograficzna i osadnicza w badaniach regionów przygranicznych Polski, [w:] Czynniki i bariery rozwoju regionów przygranicznych, red.
J. Kitowski, Z. Zioło, Kraków, s. 221–229.
Rajman J., 1994, Tendencje rozwoju demograficznego miast województwa katowickiego w latach 1970–1990, Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie, z. 170,
Prace Geograficzne XV, s. 75–85.
Rajman J., 1997, Struktura przestrzenna ludności i osadnictwa aglomeracji katowickiej
w okresie transformacji gospodarczej, [w:] Aglomeracje miejskie w procesie transformacji, T. 6, red. P. Korcelli, Zeszyty IGiPZ PAN, nr 46, s. 39–67.
Rajman J., Dobrowolska M., 1964, Dojazdy do pracy w województwie opolskim, Materiały i Studia Opolskie, nr 10, s. 5–36.
Szeja J., Zioło Z., 1987a, Wzrost demograficzny miast i gmin województwa bielskiego
w latach 1975–1986, [w:] Przemiany demograficzne województwa bielskiego w latach 1975–1986, red. Z. Zioło, WUS, Bielsko-Biała, s. 17–26.
Szeja J., Zioło Z., 1987b, Prognoza demograficzna województwa bielskiego do 1995 r.,
[w:] Przemiany demograficzne województwa bielskiego w latach 1975–1986, red.
Z. Zioło, WUS, Bielsko-Biała, s. 94–105.
„Jeziórko” na tle wybranych elementów struktury demograficznej, Zeszyty KBRU
PAN, z. 58, s. 27–131.
Turczyn-Zioło I., Zioło Z., 1987, Dynamika ludności województwa bielskiego w okresie powojennym, [w:] Przemiany demograficzne województwa bielskiego w latach
1975–1986, red. Z. Zioło, WUS, Bielsko-Biała, s. 9–16.
Turczyn-Zioło I., Zioło Z., 1991, Przemiany demograficzne, [w:] Ropczyce, zarys dziejów, red. W. Bonusiak, F. Kiryk, KAW, Rzeszów, s. 496–507.
Walford N., Kurek S., 2008, A comparative analysis of population ageing in urban
and rural areas of Britain and Poland, Population, Space and Place, vol. 14 (5),
s. 365–386.
Winiarczyk-Raźniak A., 2006, Uczestnictwo w kulturze jako przejaw miejskiego stylu życia w regionie miejskim Krakowa, [w:] Urbanizacja i społeczeństwo, red.
B. Górz, Wyd. IG AP, Kraków, s. 203–213.
111
Winiarczyk-Raźniak A., 2008, Wybrane usługi a jakość życia mieszkańców w regionie
miejskim Krakowa, Wydawnictwo Naukowe UP, Kraków, ss. 159.
Zborowski A., Winiarczyk-Raźniak A., 2006, Jakość życia emerytów i rencistów w regionie miejskim Krakowa u progu XXI w., [w:] Starość i starzenie się jako doświadczenie jednostek i zbiorowości ludzkich, red. J.T. Kowaleski, P. Szukalski, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź, s. 135–140.
Zborowski A., Winiarczyk-Raźniak A., 2007, Poziom życia w małych miastach obszaru
metropolitalnego Krakowa – centrum versus peryferie, [w:] Małe miasta w obszarach metropolitalnych, red. K. Heffner, T. Marszał, Biuletyn KPZK PAN, z. 232,
Zborowski A., Winiarczyk-Raźniak A., 2008, Poziom życia, [w:] Społeczeństwo i gospodarka subregionu krośnieńskiego na przełomie XX i XXI wieku, red. Cz. Guzik,
Ł. Szmyd, Prace Naukowo-Dydaktyczne PWSZ w Krośnie, z. 32, s. 79–92.
Zioło Z., 1970, Przemiany gęstości zaludnienia powiatów województwa rzeszowskiego
w latach 1921–1970, Biul. Infor. Woj. Kom. Plan. Gosp. WRN, Rzeszów, s. 84–97.
Zioło I., Zioło Z., 1988, Przemiany demograficzne i społeczno-gospodarcze, [w:] Dzieje
Żołyni, red. W. Bonusiak, Rada Gminy Żołynia, s. 497–593.
9. Geografia osadnictwa
Wczesne badania w zakresie geografii osadnictwa wiążą się w krakowskiej
Wyższej Szkole Pedagogicznej z powołaniem w 1952 r. Katedry Geografii Ekonomicznej, którą do 1967 r. kierowała prof. Maria Dobrowolska. W tematyce
pierwszych prac magisterskich znalazły też swe odbicie podstawowe tezy sformułowane przez M. Dobrowolską, a nawiązujące do zapoczątkowanych wówczas przemian społeczno-gospodarczych na wsi polskiej (Dobrowolska 1957).
Warto przy tym nadmienić, że metodologia badań M. Dobrowolskiej cechowała się od początku historycznym i w pełni dynamicznym ujmowaniem zjawisk
osadniczych, z szerokim uwzględnianiem problematyki społeczno-demograficznej oraz poważnym rozwinięciem badań terenowych. Lustracje terenowe dostarczały wówczas podstawowych informacji merytorycznych, gdyż pierwsze
seminaria magisterskie przypadały na okres ogólnie jeszcze obowiązującej tajemnicy państwowej, kiedy to nawet liczba mieszkańców miast i wsi była objęta tymi przepisami, nie mówiąc już o podkładach kartograficznych. Niezbędne
informacje rzeczowe gromadzono wówczas przede wszystkim na drodze żmudnych, ale odpowiednio przygotowanych pod względem metodycznym, badań
terenowych, z szerokim już jednak zastosowaniem wybranych metod socjotechnicznych (Dobrowolska 1955).
Przywołując pamięcią ten wczesny okres badań osadniczych należy odnotować pracę M. Dobrowolskiej (1948) na temat kształtowania się krajobrazu kulturalnego, w której omówiła ona w szerokim kontekście historycznym dynami-
112
kę takiego krajobrazu w okresie poprzedzającym forsowną industrializację kraju. Opracowanie to nawiązywało jeszcze wyraźnie do kierunku krajobrazowego
w geografii, ale równocześnie było jednak swoistym wprowadzeniem teoretycznym do późniejszych studiów nad przemianami układów osadniczych różnej
skali – od lokalnych zespołów do układów regionalnych i krajowych. Zaktualizowanym uzupełnieniem podstawowych tez tego artykułu były późniejsze
opracowania poświęcone teoretycznym koncepcjom i empirycznym podstawom
analizy struktur regionalnych (Dobrowolska 1971a, 1975). W problematyce
pierwszych prac magisterskich, których cząstkowe wyniki zostały opublikowane w Roczniku Naukowo-Dydaktycznym WSP w Krakowie (m.in. Herma
1958, Jarowiecka 1958, Kozela 1958, Matuzik 1958), dominowały ujęcia monograficzne małych miast i wsi z różnych regionów południowej Polski. Były to
w przeważającej mierze ujęcia problemowe, uwzględniające przede wszystkim
ówczesny stan przekształceń ludnościowych, społeczno-gospodarczych i agrarnych. W podsumowaniu tych badań M. Dobrowolska zwróciła zatem uwagę nie
tylko na ich kompleksowy charakter, przy różnorodności tematycznej, ale także
na aktualność oraz praktyczną przydatność prac dla władz lokalnych i regionalnych (Dobrowolska 1958).
Omawiane prace nie ograniczały się tylko do przedstawienia stanu aktualnego w momencie badań, ale uwzględniały również zróżnicowane podłoże historyczne współcześnie przebiegających procesów osadniczych. Jednym z historycznych aspektów, ukazywanym w pracach nad osadnictwem wiejskim, były
przykładowo stosunki własnościowe i ich zmiany, analizowane na podstawie
częściowo dostępnych austriackich map katastralnych i map gruntowych dominialnych, a uzupełniane wywiadami z przedstawicielami władz lokalnych
oraz ze starszymi mieszkańcami badanych wsi. Opierając się na porównaniu
dawnych map katastralnych ze stanem podziałów własnościowych z połowy lat
50. XX w. prześledzono zatem na wybranych przykładach zróżnicowane typy
układu gruntów i charakterystyczną dla wielu wsi małopolskich szachownicę
gruntów. Na odmiennych podstawach źródłowych musiały natomiast bazować
badania genetyczne wsi powiatu proszowickiego, gdyż na terenie byłego zaboru
rosyjskiego nie zachowały się klasyczne mapy katastralne, zaś stosunki własnościowe zostały zaburzone w wyniku procesu komasacji gruntów, przeprowadzonej w okresie międzywojennym (Prochownik 1962).
Historyczny i współczesny aspekt przemian osadniczych i agrarnych, w powiązaniu z teoretycznymi założeniami genezy regionów kulturowych, był też
kilkakrotnie prezentowany przez M. Dobrowolską na forum międzynarodowym:
w Vadstenie – 1960, Moskwie – 1964, Budapeszcie – 1967, Zagrzebiu – 1969
(Dobrowolska 1961b, 1964a, 1970b). Znacznie później podobną problematyką, w nawiązaniu do przeprowadzanej wówczas komasacji gruntów, zajął się
B. Górz, uczeń prof. M. Dobrowolskiej, przygotowując obszerne studium dużej
wsi orawskiej Jabłonka (Górz 1985). Jednym z ważniejszych zakresów badawczych prof. M. Dobrowolskiej i jej zespołu były studia historyczno-geograficz-
113
ne nad zmianami osadniczymi konkretnych miejscowości i większych obszarów. Uwieńczeniem tego kierunku badawczego były dwie książki autorstwa
M. Dobrowolskiej: o przemianach środowiska geograficznego Polski, z szerokim uwzględnieniem zmian krajobrazu osadniczego (Dobrowolska 1961a)
oraz wydane pośmiertnie wnikliwe studium osadnictwa dorzecza Wisłoki i Białej Dunajcowej (Dobrowolska 1985), nawiązujące do wcześniejszych studiów
autorki nad osadnictwem Puszczy Sandomierskiej (Dobrowolska 1931, 1965b).
Mniej lub bardziej rozbudowany wątek historii osadnictwa przewijał się
również w wielu innych opracowaniach uczniów i współpracowników M. Dobrowolskiej, dotyczących np. wsi powiatu proszowickiego (Prochownik 1965,
1970), sieci osadniczej i jej przemian na terenie województwa opolskiego (Rajman 1962b, 1965), przeobrażeń sieci miast na obszarze Centralnego Okręgu
Przemysłowego (Zioło 1991) i w dorzeczu górnej Wisły (Rajman, Zioło, 1992),
a także trwałości ośrodków regionalnych na Pomorzu (Rajman, 2009a) i w całym kraju (Rajman 1977e, 2007), czy też w monografii miasta Zawadzkie (Rajman 1990).
Kolejnym tematem badawczym Katedry Geografii Ekonomicznej były szeroko pojmowane, społeczno-ekonomiczne przeobrażenia wsi, głównie zaś
przemiany strukturalne wywołane oddziaływaniem miejskich rynków pracy.
Przedmiotem naukowych zainteresowań było z jednej strony historyczne podłoże (Jarowiecka 1963), z drugiej zaś współczesny przebieg przemian odzwierciedlonych nie tylko w strukturze zatrudnienia mieszkańców wsi, ale także
w układach przestrzennych. Już wtedy wyniki szeregu badań jednostkowych
prowadziły m.in. do zaobserwowania zjawisk określanych dziś jako semi- i suburbanizacja, a ostatnio ponownie analizowanych na przykładach z województwa małopolskiego (Borowiec 2008; Zioło 2008).
Szczegółowej analizie poddawano również aktualne wyposażenie badanych
wsi w podstawowe urządzenia infrastrukturalne, tak w zakresie technicznym,
jak i społecznym. W konkretnych warunkach niezakończonego jeszcze wówczas
procesu elektryfikacji wsi małopolskiej i podkarpackiej rozwój budownictwa
mieszkaniowego na wsi był najważniejszym procesem, silnie przekształcającym
współczesny krajobraz wiejski (Górz 1964). Podstawowe elementy infrastruktury technicznej wpływały też czynnie na przestrzenne scalanie się lokalnych
podsystemów osadniczych (Rajman 1976). Badania nad budownictwem mieszkaniowym na wsi, i to nie tylko w bezpośrednim sąsiedztwie miast, wykazały
również, że zmienia ono z jednej strony fizjonomię wsi, z drugiej zaś przekształca często jej układ przestrzenny (Galiniak 1994). Widocznym przejawem tych
zmian były później m.in. powstające nowe przysiółki i kolonie nowocześnie wyposażonych domów jednorodzinnych oraz prowadzące do nich drogi.
Pewnego rodzaju podsumowaniem pierwszego etapu tych badań terenowych
była zbiorowa publikacja pt. Wybrane zagadnienia z metodyki ćwiczeń terenowych z geografii ekonomicznej (1967), wyróżniona w następnym roku Nagrodą
Ministra. Należy dziś stwierdzić, że publikacja ta stanowiła wtedy trwały wkład
114
metodyczny w badania mikroprzestrzennych struktur osadniczych i społeczno-demograficznych, określanych później w literaturze geograficznej jako „odrębna szkoła badawcza Marii Dobrowolskiej” (Dziewoński 1986; Jackowski 2008).
W toku późniejszych badań terenowych potwierdzono równocześnie na wielu
przykładach, że powstające na wsi nowe budownictwo mieszkaniowe ludności
nierolniczej stanowiło ważny czynnik w procesie przekształcania tradycyjnych
układów osadniczych. Na obszarach wiejskich południowej Polski budownictwo
to podlegało już wówczas głębokim przemianom technicznym i funkcjonalnym,
co w konsekwencji prowadziło często ku strukturom charakterystycznym dla
wielofunkcyjnych osiedli wiejskich (Górz 1984). W kolejnym okresie tematyka
ta była realizowana m.in. na przykładach aktywizacji turystycznej osiedli górskich (Ustupski 1994), w tym także uzdrowisk (Kwiatek-Sołtys 2005a, 2005b,
2006b). W nowszych studiach nad osadnictwem wiejskim pojawiło się również
interesujące pole badawcze, jakim był wpływ lokalnych, pozarolniczych źródeł
utrzymania na przemiany wsi (Górz 2003b). Ważne miejsce w tym nurcie należy
przypisać pracom nad rozwojem agroturystyki, która w wielu wsiach na Pogórzu Karpackim i w samych Karpatach zaczęła, obok rosnącej roli indywidualnej
działalności gospodarczej na wsi, wpływać na ich wielofunkcyjny w przyszłości
rozwój. Wobec coraz trudniejszej sytuacji tradycyjnego rolnictwa agroturystyka
stała się udaną na ogół próbą znalezienia alternatywnych źródeł dochodu na wsi
(Górz, Uliszak 2006; Ustupski 2007; Bajgier-Kowalska, Rettinger 2008).
Badania terenowe i lustracje konkretnych jednostek osadniczych, miast i wsi,
umożliwiły również głębsze rozpatrzenie struktury osadniczej i społeczno-gospodarczej osiedli, stanowiąc punkt wyjścia dla określania funkcji osad i ich
przemian. Po statystycznym uzupełnieniu i weryfikacji zebranych w terenie
podstawowych informacji badania te pozwoliły na precyzyjne wyodrębnienie
istotnych cech osiedli i ustalenie podstaw typologii najmniejszych jednostek
społeczno-gospodarczych (Dobrowolska 1959; Rajman 1962a). Jak się dziś
okazuje, były to jedne z pierwszych w polskiej literaturze geograficznej prób
analiz funkcjonalnych osadnictwa. Do ujęć typologicznych osadnictwa powracano później niejednokrotnie, śledząc zmiany w strukturze funkcjonalnej miast
i gmin różnych regionów południowej Polski (Rajman 1972b, 1983b; Fajferek,
Zioło 1985; Jasieński, Zioło 1985; Zioło, 1999, 2001; Kwiatek-Sołtys 1999,
2003), a ostatnio także w potencjale ekonomicznym wybranych miast świata (Zioło 2006). Odrębną typologię miast, opartą na wybranych wskaźnikach
ich rozwoju demograficznego, przedstawił Z. Długosz (Długosz 1992, 2006).
Podjęte w Katedrze badania wspomnianych układów mikroprzestrzennych
ułatwiały również wykrycie czynników różnicujących życie społeczno-gospodarcze ludności wiejskiej w bezpośrednim zapleczu miast. Biorąc pod uwagę kryterium zasięgów i natężenia codziennych dojazdów do pracy do ponad 30 ośrodków miejsko-przemysłowych południowej Polski, o różnej genezie i funkcjach
miastotwórczych, starano się wyznaczyć konkretne mikroregiony społeczno-gospodarcze, śledząc w nich z kolei zmiany struktury demograficznej i społeczno-
115
-zawodowej ludności wiejskiej. Analiza stref dojazdów do pracy, ich natężenia
i czasochłonności, powiązana z odtworzeniem podstawowych funkcji konkretnego ośrodka miejskiego, doprowadziła dosyć wcześnie do wniosku, że
w każdym poszczególnym przypadku istniał szereg lokalnych czynników kształtujących układy przestrzenne stref podmiejskich (Dobrowolska 1962b). Mechanizm powstawania i przekształceń tych stref był zatem kolejnym przedmiotem
wieloletnich studiów prowadzonych w Katedrze Geografii Ekonomicznej WSP
w Krakowie. Częściowe podsumowanie pierwszego etapu tego kierunku badań
zawierał syntetyczny artykuł, opublikowany w Roczniku Naukowo-Dydaktycznym WSP w Krakowie (Dobrowolska 1964b). Autorka naświetliła w nim z jednej strony historyczne podłoże kształtowania się bliskiego zaplecza Krakowa,
z drugiej zaś – szczegółową charakterystykę stref wykształconych wokół kilkunastu ośrodków miejskich południowej Polski. Problematyka ta była później
kontynuowana i rozwijana w ramach szerszych studiów nad mechanizmem ówczesnych procesów urbanizacyjnych (m.in. Dobrowolska, Rajman 1965; Rajman
1968, 1969, 1972a, 1975; Fajferek, Zioło 1979). Swoistym podsumowaniem
pierwszego etapu tego kierunku badań nad osadnictwem miejskim były studia
nad procesami urbanizacyjnymi wybranych regionów, początkowo odnoszące
się do dawnych województw: opolskiego (Rajman 1964, 1988) i katowickiego
(Rajman 1969, 1970a, 1970b), ale później także obejmujące zróżnicowane obszary południowej Polski (Rajman 1980b, 1982, 1989; Długosz 2000).
Podstawą podjętych w instytutowym zespole badań nad strefą podmiejską,
jej powstawaniem, strukturą i przemianami była teza, że teoretyczne koncepcje
o podziale funkcjonalnym zaplecza miasta i planowaniu jego strefy podmiejskiej
muszą być poprzedzone dogłębnym poznaniem jej struktury społeczno-gospodarczej. To założenie było podstawą licznych prac magisterskich, których tematem były funkcjonalne przekształcenia podmiejskich wsi i miasteczek, głównie
zaś przemiany wywołane dojazdami do pracy, wyraźnie nasilonymi w okresie
forsownej industrializacji kraju. W pracach tych, w których reprezentowano
różne obszary południowej Polski, potwierdzono ilościowe i jakościowe przemiany demograficzne i społeczne oraz narastanie skupień robotniczych i chłopsko-robotniczych, co z kolei przyspieszało krystalizowanie się nowych struktur
regionalnych (Dobrowolska 1962a, 1972). Historyczne podłoże takich struktur, przekształcanych później nieraz radykalnie przez wzajemne oddziaływanie
procesów industrializacji i urbanizacji, było też przedmiotem obszernego opracowania, przedstawionego na ogólnopolskiej konferencji poświęconej naukom
pomocniczym historii (Dobrowolska, Rajman 1974).
Problematyka kształtowania się i współczesnych przekształceń stref podmiejskich była także później sporadycznie kontynuowana w ramach prac nad
układami przestrzenno-strukturalnymi aglomeracji miejsko-przemysłowych
(Rajman 1977b, 1978) oraz regionów miejskich (Zioło 1999). W kolejnym
okresie poddano również krytycznej analizie procesy demograficzne w strefie
podmiejskiej Krakowa (Rajman 1980a) oraz współczesne przeobrażenia funk-
116
cjonalne ukształtowanych już stref podmiejskich, wraz z rolą indywidualnych
podmiotów gospodarczych, głównie usługowych, w wypełnianiu ich struktury
przestrzennej (Rajman 1997a; Winiarczyk-Raźniak 2002).
Odrębnego podejścia badawczego wymagały studia nad miejską siecią osadniczą i jej przemianami, w tym nad aktywizacją gospodarczą małych miast,
głównie zaś ośrodków lokalnych, położonych na obszarach rolniczych (Rajman, Kwiatek-Sołtys 1998; Rajman 2006). Badaniami tymi objęto różne rejony
południowej Polski, w tym położone na terenie Karpat (Rajman 1983a; Górz,
Prochownik 1985) oraz na obszarze dawnych województw: opolskiego (Rajman 1977a) i kieleckiego (Opalski 1981), krakowskiego (Kwiatek-Sołtys 1996,
1998), a później także małopolskiego (Rajman, Kwiatek-Sołtys 1998; Rajman,
2000, 2003; Kwiatek-Sołtys 2000b, 2001, 2002b, 2002c, 2004a) i podkarpackiego (Zioło 2000; Kudełko, Zioło 2006). Zainicjowana przez B. Górza problematyka prac nad Podhalem obejmowała głównie zmiany w budownictwie wiejskim, w zaludnieniu oraz w funkcjach wsi, z podkreśleniem znaczenia funkcji
turystycznych (Górz 2003a; Ustupski 1990).
Na osobne omówienie zasługuje również udział Katedry w studiach nad
szybko postępującymi przemianami sieci osadniczej Tarnobrzeskiego Rejonu
Siarkowego oraz nad kształtowaniem się jego struktury przestrzenno-funkcjonalnej (Dobrowolska 1965a, 1968; Górz, Jarowiecka 1969; Zioło 1974, 1975).
W badaniach tych można było prześledzić proces przekształceń osadniczych od
samego początku działania impulsu uprzemysłowienia, a zarazem odtworzenie
mechanizmu powstawania pierwszych skupień wsi robotniczych i chłopsko-robotniczych, stanowiących obok Kombinatu Siarkowego zalążek powstawania
nowej strefy uprzemysławianej (Dobrowolska 1971b).
Ważne miejsce w nurcie badań nad osadnictwem miejskim zajmowały prace o charakterze monograficznym, których przedmiotem były miasta średniej
wielkości, jak np. Racibórz (Pakuła, Rajman 1968), Skarżysko-Kamienna (Rajman 1977c) oraz Nowy Sącz (Rajman 1977d, 1983b, 1996; Rajman, Krakowska
1978). Istotny był także wkład pracowników Katedry (B. Górz, A. Krakowska,
A. Kwiatek-Sołtys, J. Rajman, Z. Zioło) w opracowaniach zbiorowych, stanowiących wieloaspektowe monografie szeregu miast południowej Polski (m.in.
Brzeska, Dębicy, Jaworzna, Mielca, Nowego Sącza, Ropczyc, Starego Sącza).
W rozdziałach geograficznych tych obszernych zazwyczaj tomów przedstawiano bowiem nie tylko dawne i współczesne stosunki społeczno-demograficzne
i najważniejsze funkcje opisywanych ośrodków, ale również układy przestrzenne miast, wraz z ich zmiennością historyczną.
Odrębną grupę tematyczną stanowią nieliczne syntezy sieci osadniczej wybranych regionów, najczęściej województw. Opracowania takie obejmowały zazwyczaj całą sieć osadnictwa miejskiego i wiejskiego oraz zachowania jej ogniw
w okresie transformacji gospodarczej (Rajman 1989, 1997b, 1998, 2001, 2009b;
Górz 2009). Uzupełnieniem tych rozważań mogą być studia nad reliktami małomiasteczkowego osadnictwa na przykładzie miast zdegradowanych, które
117
w sieci osadniczej kraju odgrywają ważne miejsce, pełniąc z reguły funkcje
ośrodków lokalnych (Kwiatek-Sołtys 2002a).
Rzadziej podejmowanym tematem badawczym były analizy funkcjonalne
osadnictwa miejskiego, w tym np. prowadzące do ukazania roli oraz znaczenia funkcji kulturalnych i oświatowych miast (Rajman 1967; Rajman, Kłosowski 1989; Winiarczyk-Raźniak 2006; Zioło, Zwolińska 1979; Zioło, Polański
2008). Ostatnio zwrócono też uwagę na zmienną rolę przemysłu jako czynnika
miastotwórczego (Kwiatek-Sołtys 2000a; Rajman 2001). Po zmianach administracyjnych kraju podjęto ponadto próbę analizy zachowania małych miast
w systemie ośrodków powiatowych w Polsce (Kwiatek-Sołtys 2002d, 2005c).
Do aktualnych tematów badawczych, podejmowanych w Zakładzie Geografii Społeczno-Ekonomicznej Uniwersytetu Pedagogicznego w Krakowie, należą
zmiany w strukturze własności i użytkowania ziemi w miastach, rozpatrywane początkowo na zróżnicowanym funkcjonalnie zbiorze małych miast Polski
(Kwiatek-Sołtys 2006a, 2007, 2008). Inny zakres tematyczny, wraz z odmienną metodologią badań, reprezentują aktualnie prowadzone studia nad strukturą społeczną miast i jej przestrzennymi zmianami (Kwiatek-Sołtys 2004b),
Winiarczyk-Raźniak 2008).
Omawiając dorobek Katedry, od 1971 r. Zakładu Geografii Ekonomicznej,
zaś od 2008 r. Zakładu Geografii Społeczno-Ekonomicznej w zakresie badań
osadniczych należy także wspomnieć o podsumowaniach określonych etapów
badań i ich zakresach tematycznych (Górka, Rajman 1987; Rajman 1994, 1997c)
oraz o adresowanych przede wszystkim do studentów geografii ujęciach podręcznikowych (Rajman 1985), przewodnikach metodycznych (Rajman 1984,
1990, 2000) i słowniku terminologicznym z zakresu geografii ludności i osadnictwa (Rajman 2003).
Jan Rajman, Agnieszka Kwiatek-Sołtys
Literatura
Bajgier-Kowalska M., Rettinger R., 2008, Gospodarstwa agroturystyczne powiatu bieszczadzkiego i leskiego jako forma aktywizacji obszaru pogranicza polsko-ukraińsko-słowackiego, [w:] Przyrodniczo-ekonomiczny potencjał regionów na pograniczu
polsko-ukraińskim, red. R. Fedan, Z. Makieła, Jarosław, s. 13–26.
Borowiec M., 2008, Obszary wiejskie objęte semiurbanizacją w województwie małopolskim, [w:] Obszary urbanizacji i semiurbanizacji wsi polskiej a możliwości
ich rozwoju w ramach PROW 2007–2013, red. T. Markowski, Z. Strzelecki, Studia
KPZK PAN, t. 119, s. 90–122
Długosz Z., 1992. Typologia miast karpackich w aspekcie podstawowych mierników
migracji ludności w 1953–1988, [w:] Sbornik referatu IX Severomoravskeho demografickeho kolokvia, Okresni Urad, Bruntal–Opole, s. 260–270.
Długosz Z., 2000, Wpływ migracji ludności w miastach na poziom urbanizacji w okresie przemian ustrojowo-ekonomicznych, na przykładzie powiatów południowo-
118
-wschodniej Polski, [w:] Społeczne, gospodarcze i przestrzenne przeobrażenia miast,
red. nauk. J. Słodczyk, Wydawnictwo Uniwersytetu Opolskiego, Opole, s. 59–67.
Długosz Z., 2006, Migration of population in big polish cities as compared to smaller
sities in town in the light of selected parameters of the migration process, Bulletin of
Geography, Socio-economic series, 6, N. Copernicus University, Toruń, s. 33–50.
Dobrowolska M., 1931, Osadnictwo Puszczy Sandomierskiej między Wisłą i Sanem,
Krakowskie Odczyty Geograficzne PTG, nr 14, Kraków, ss. 26.
Dobrowolska M., 1948, Dynamika krajobrazu kulturalnego, Przegląd Geograficzny,
21, s. 151–203.
Dobrowolska M., 1955, Geograficzno-ekonomiczne badania terenowe, Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie, z. 4, Nauki Geograficzno-Biologiczne, s. 48–84.
Dobrowolska M., 1957, Badania regionalne Katedry Geografii Ekonomicznej WSP
w Krakowie, [w:] Dziesięciolecie Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Krakowie 1946–
1956, PWN, Kraków, s. 528–540.
Dobrowolska M., 1958, Badania nad geografią osiedli południowej Małopolski, Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie, z. 8, Geografia, s. 94–124.
Dobrowolska M., 1959, Przemiany struktury społeczno-gospodarczej wsi małopolskiej,
Przegląd Geograficzny, 31, 1, s. 3–32.
Dobrowolska M., 1961, Przemiany środowiska geograficznego Polski do XV wieku,
PWN, Warszawa, ss. 173.
Dobrowolska M., 1961a, The influence of industrialization on the formation of region,
[w:] Problem of economic region, Prace Geograficzne IG PAN, nr 27, s. 243–255.
Dobrowolska M., 1961b, The Morphogenesis of the Agrarian Landscape of Southern
Poland, Geografiska Annaler, vol. XLIII, Stockholm, s. 26–45.
Dobrowolska M., 1962a, Czynniki kształtowania się, przeobrażania i rozpadu społeczno-ekonomicznych struktur regionalnych, Światowit, t. 24, s. 127–158.
Dobrowolska M., 1962b, Dynamika kształtowania się regionów w Polsce południowej
po drugiej wojnie światowej, Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie,
z. 10, Prace Geograficzne, s. 89–101.
Dobrowolska M., 1964a, Dynamics of the formation of cultural regions in southern
Poland, VII International Congress of Antropolog. and Ethnolog. Sciences, Moscow,
August 3–10, Abstract, ss. 3.
Dobrowolska M., 1964b, Strefa podmiejska. Procesy demograficzne i społeczne osadnictwa, Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie, z. 22, Prace Geograficzne III, s. 119–163.
Dobrowolska M., 1965a, Kształtowanie się regionu siarkowego: kryteria i mierniki
delimitacji strefy uprzemysławianej, Zeszyty Badań Rejonów Uprzemysławianych,
KBRU PAN, nr 13, s. 35–46.
Dobrowolska M., 1965b, Puszcza Sandomierska, [w:] Dzieje lasów, leśnictwa i drzewnictwa w Polsce, Państwowe Wydawnictwa Rolne i Leśne, Warszawa, s. 655–666.
Dobrowolska M., 1968, Dynamika przemian społeczno-demograficznych i osadniczych
w Okręgu Siarkowo-Metalurgicznym, [w:] Demograficzno-osadnicze problemy
w Tarnobrzeskim Rejonie Uprzemysławianym, Zeszyty Badań Rejonów Uprzemysławianych, KBRU PAN, nr 29, s. 13–69.
119
Dobrowolska M., 1970a, Demographic and social changes in post-war polish villages,
[w:] Recent population movements in the East European countries, Studies in Geography in Hungary, vol. 7, Budapest, s. 35–41.
Dobrowolska M., 1970b, The dynamics of settlement structures and their socio-economic connections: (problems of methods), Geographical Papers, Nr 1, Zagreb, s. 69–81.
Dobrowolska M., 1971a, Koncepcje teoretyczne i empiryczne podstawy analizy struktury regionalnej, Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie, z. 40, Prace Geograficzne V, s. 157–173.
Dobrowolska M., 1971b, Wsie robotnicze i chłopsko-robotnicze rejonów uprzemysławianych, [w:] Rejony uprzemysławiane: problematyka i badania, Problemy Rejonów Uprzemysławianych, KBRU PAN, s. 324–329.
Dobrowolska M., 1972, Struktury osadnicze i ich regionalne zróżnicowanie, [w:] Studia z zakresu socjologii, etnografii i historii ofiarowane Kazimierzowi Dobrowolskiemu, Wydawnictwo Literackie, Kraków, s. 89–113.
Dobrowolska M., 1975, Przeobrażenia struktur regionalnych Polski oraz kierunki ich
analizy, Studia nad Ekonomiką Regionu, t. 6, s. 7–50.
Dobrowolska M., 1985, Procesy osadnicze w dorzeczu Wisłoki i Białej Dunajcowej
w tysiącleciu, Wydawnictwo Naukowe WSP, Kraków, ss. 196.
Dobrowolska M. i in., 1969, Ludność i osadnictwo w powiecie chrzanowskim, [w:]
Ziemia Chrzanowska i Jaworzno, red. M. Dobrowolska, Wydawnictwo Literackie,
Kraków, s. 187–225.
Dobrowolska M., Prochownik A., 1971, Urbanizacja wsi a przemiany układów osadniczych, Folia Geogr. Ser. Geogr.-Oecon., 4, s. 5–52.
Dobrowolska M., Rajman J., 1965, Socio-economic structure and dynamics of the suburban zone, Geogr. Polon., vol. 7, s. 115–132.
Dobrowolska M., Rajman J., 1974, Współzależność procesów industrializacji i urbanizacji w kształtowaniu regionu historycznego w czasach nowożytnych i współczesnych, [w:] Problemy nauk pomocniczych historii, Prace Naukowe Uniwersytetu
Śląskiego, nr 96, s. 67–89.
Dziewoński K., 1986, Maria Dobrowolska. 1895–1984, Przegląd Geograficzny, 58, 1–2,
s. 291–292.
Fajferek A., Zioło Z., 1979, Próba określenia stopnia wyprzedzenia procesów urbanizacji przez procesy industrializacji, Zeszyty Badań Rejonów Uprzemysławianych,
KBRU PAN, nr 71, s. 159–168.
Fajferek A., Zioło Z., 1985, Typy funkcjonalne miast Makroregionu PołudniowoWschodniego na tle założeń planu krajowego, Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP
w Krakowie, z. 99, Prace Ekonomiczno-Społeczne IV, s. 273–303.
Galiniak J., 1994, Przemiany budownictwa mieszkaniowego we wsiach podhalańskich
w latach 1931–1988, [w:] Studia nad przemianami Podhala, red. B. Górz, Wydawnictwo Naukowe WSP, Kraków, s. 221–244.
Górz B., 1964, Elektryfikacja wsi województwa krakowskiego, Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie, z. 22, Prace Geograficzne III, s. 245–271.
Górz B., 1984, Uwarunkowania rozwoju gmin jako mikroregionów społeczno-gospodarczych (na przykładach województw krakowskiego i nowosądeckiego), Folia
120
Górz B., 1985, Skutki komasacji gruntów we wsi Jabłonka na Orawie, [w:] Z badań nad
strukturą i infrastrukturą rolnictwa, Dokumentacja Geograficzna, z. 3, s. 41–100.
Górz B., 2003a, Społeczeństwo i gospodarka Podhala w okresie transformacji, Wydawnictwo Naukowe AP, Kraków, ss. 238.
Górz B., 2003b, Współczesne procesy społeczno-gospodarcze i przyszłość wsi w kotlinach śródkarpackich (na przykładzie wsi Gołkowice Dolne w pow. nowosądeckim,
[w:] Współczesne przekształcenia i przyszłość polskiej wsi, red. B. Górz, Cz. Guzik,
Studia Obszarów Wiejskich, t. 4, Warszawa, s. 147–167.
Górz B. (red), 1994, Studia nad przemianami Podhala, Wydawnictwo Naukowe WSP,
Kraków, ss. 296.
Górz B. (red.), 2006, Urbanizacja i społeczeństwo, Wyd. P.W. Stabil, Kraków, ss. 316.
Górz B., Jarowiecka T., 1969, Działalność instytucji i organizacji w uprzemysławianym
rejonie siarkowym i ich wpływ na kształtowanie powiązań regionalnych, Zeszyty
Badań Rejonów Uprzemysławianych, KBRU PAN, nr 37, s. 96–125.
Górz B., Prochownik A., 1985, Wsie górskie w procesie przemian po II wojnie światowej, Folia Geogr. Ser. Geogr.-Oecon., 18, s. 43–61.
Górz B., Uliszak R., 2006, Procesy ludnościowo-osadnicze na Sądecczyźnie, [w:] Urbanizacja i społeczeństwo, red. B. Górz, Instytut Geografii AP, Kraków, s. 279–297.
Górz B., Uliszak R., 2009, Przestrzeń wiejska Małopolski i jej zmiany pod wpływem
funduszy europejskich, [w:] Współczesne problemy przemian strukturalnych przestrzeni geograficznej, red. I. Jażewicz, Akademia Pomorska, Słupsk, s. 233–248.
Herma J., 1958, Przemiany demograficzne i gospodarcze osiedla Brzeszcze, Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie, z. 8, Geografia, s. 155–166.
Jackowski A., 2008, Krakowski ośrodek badań geograficznych, [w:] Historia geografii
polskiej, red. A. Jadowski, S. Liszewski, A. Richling, Wydawnictwo Naukowe PWN,
Jarowiecka T., 1958, Przemiany demograficzne i gospodarcze Krzeszowic, Rocznik
Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie, z. 8, Geografia, s. 145–154.
Jarowiecka T., 1963, Przemiany społeczno-zawodowe wsi krakowskiej, Część I. Historyczne podłoże współczesnej struktury społeczno-zawodowej wsi krakowskiej, Wydawnictwo Naukowe WSP, Kraków, ss. 76.
Jasieński J., Zioło Z., 1985, Typy funkcjonalne miast Makroregionu PołudniowoWschodniego na tle założeń planu krajowego, Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP
w Krakowie, z. 99, Prace Ekonomiczno-Społeczne IV, s. 273–303.
Kozela M., 1958, Przemiany demograficzne i gospodarcze wsi Wiatowice w dziesięcioleciu Polski Ludowej, Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie, z. 8,
Geografia, s. 125–137.
Kudełko J., Zioło Z., 2006, Funkcje małych miast w przestrzeni rolniczej, [w:] Rola małych miast w rozwoju obszarów wiejskich, red. E. Rydz, Studia Obszarów Wiejskich,
t. 11, Warszawa, s. 39–58.
Kwiatek-Sołtys A., 1996, Krzeszowice-studium funkcjonalne małego miasta, Czasopismo Geograficzne, 67 (3–4), s. 365–375.
Kwiatek-Sołtys A., 1998, Rolnicza baza ekonomiczna małych miast regionu krakowskiego, Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie, z. 198, Prace Geograficzne XVII, s. 37–47.
Kwiatek-Sołtys A., 1999, Czynniki aktywizacji małych miast województwa krakowskiego, Folia Geogr. Ser. Geogr.-Oecon., 29–30, PAN, s. 49–60.
121
Kwiatek-Sołtys A., 2000a, Miejsce przemysłu w strukturze funkcjonalnej małych miast
regionu krakowskiego, [w:] Problemy transformacji struktur przemysłowych w procesie przechodzenia do gospodarki rynkowej, Prace Komisji Geografii Przemysłu
PTG, nr 1, Warszawa–Kraków 2000, s. 89–95.
Kwiatek-Sołtys A., 2000b, Rozwój przestrzenno-funkcjonalny Limanowej, [w:] Działalność człowieka i jego środowisko, red. Z. Zioło, Wydawnictwo Naukowe AP, Kraków, s. 309–321.
Kwiatek-Sołtys A., 2001, Libiąż – rozwój miasta przemysłowego, [w:] Polska – Europa, gospodarka, przemysł, red. J. Rajman, Wydawnictwo Naukowe AP, Kraków,
s. 167–177.
Kwiatek-Sołtys A., 2002a, Miejsce byłych miast w sieci osadniczej południowej Polski,
[w:] Czynniki i bariery regionalnej współpracy transgranicznej – bilans dokonań,
50. Zjazd PTG, Uniwersytet Rzeszowski, Rzeszów, s. 425–432.
Kwiatek-Sołtys A., 2002b, Współczesne uwarunkowania rozwoju miast w województwie małopolskim, [w:] Geograficzne uwarunkowania rozwoju Małopolski, red.
Z. Górka, A. Jelonek, Kraków, s. 385–388.
Kwiatek-Sołtys A., 2002c, Zmiany na rynkach pracy w małych miastach województwa
małopolskiego, [w:] Przemiany bazy ekonomicznej i struktury przestrzennej miast,
red. J. Słodczyk, Opole, s. 253–263.
Kwiatek-Sołtys A., 2002d, Miejsce małych miast w systemie ośrodków powiatowych
w Polsce, [w:] Współczesne formy osadnictwa miejskiego i ich przemiany, red.
I. Jażdżewska, XV Konwersatorium Wiedzy o Mieście, Łódź, s. 229–235.
Kwiatek-Sołtys A., 2003, Czynniki aktywizacji gospodarczej małych miast województwa małopolskiego, Folia Geogr. Ser. Geogr.-Oecon., 31–32, s. 81–97.
Kwiatek-Sołtys A., 2004a, Małe miasta województwa małopolskiego w okresie transformacji systemowej, Wydawnictwo Naukowe AP, Kraków, ss. 92.
Kwiatek-Sołtys A., 2004b, Poziom życia mieszkańców małego miasta powiatowego,
[w:] Zróżnicowanie warunków życia ludności w mieście, red. I. Jażdżewska, XVII
Konwersatorium Wiedzy o Mieście, Łódź, s. 141–146.
Kwiatek-Sołtys A., 2005a, The Carpathians Spa Settlements in Transition, [w:] Geography in Europe of Regions, Institute of Geonics, Academy of Sciences of the Czech
Republik, Luhacovice, s. 63–67.
Kwiatek-Sołtys A., 2005b, Funkcje turystyczne w mieście uzdrowiskowym na przykładzie Szczawnicy, [w:] Kształtowanie funkcji turystycznych w miejscowościach
uzdrowiskowych, red. E. Rydz, Pomorska Akademia Pedagogiczna, Słupsk, s. 88–95.
Kwiatek-Sołtys A., 2005c, The role of small district towns in the urban agglomeration
system in Poland, Bulletin of Geography, Socio-economic series, 4, N. Copernicus
Kwiatek-Sołtys A., 2006a, Dynamika zaludnienia a zmiany w użytkowaniu przestrzeni
małych miast w Polsce, [w:] Przemiany przestrzeni miast i stref podmiejskich, red.
J. Słodczyk, R. Klimek, Uniwersytet Opolski, Opole, s. 223–229.
Kwiatek-Sołtys A., 2006b, Polskie karpackie uzdrowiska w dobie przekształceń – na
przykładzie Iwonicza Zdroju, [w:] Urbanizacja i społeczeństwo, red. B. Górz, Instytut Geografii AP, Kraków, s. 195–202.
Kwiatek-Sołtys A., 2007, Struktura własnościowa ziemi w małych miastach (na przykładzie miast województwa małopolskiego), [w:] Polska geografia osadnictwa.
122
Dotychczasowy dorobek. Program badań, red. I. Jażdżewska, XX Konwersatorium
Wiedzy o Mieście, Łódź, s. 113–123.
Kwiatek-Sołtys A., 2008, Zmiany w strukturze użytkowania ziemi w małych miastach
a konkurencyjność miejskiej przestrzeni, [w:] Przekształcenia strukturalne miast
i zrównoważony rozwój gospodarki miejskiej, red. J. Słodczyk, D. Rajchel, Uniwersytet Opolski, Opole, s. 269–281.
Matuzik Z., 1958, Przemiany demograficzne i gospodarcze wsi Wołowice, Rocznik
Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie, z. 8, Geografia, s. 139–144.
Opalski F., 1981, „Funkcje współczesnych i dawnych miast na rolniczych obszarach
województwa kieleckiego”, praca doktorska, Instytut Geografii WSP, Kraków.
Pakuła L., Rajman J., 1968, Ośrodek przemysłowo-usługowy Raciborza i jego funkcje,
Komunikaty Instytutu Śląskiego, Seria Monogr. nr 98, Opole, ss. 68.
Prochownik A., 1962, Rozdrabnianie gospodarstw a emigracja ze wsi. Studium wsi
Piotrkowice Wielkie w pow. proszowickim, Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP
w Krakowie, z. 10, Prace Geograficzne, s. 159–176.
Prochownik A., 1965, Przemiany struktury osadniczo-agrarnej wsi powiatu proszowickiego od połowy XIX w. do 1960 r., Dokumentacja Geograficzna IG PAN, z. 6,
ss. 159.
Prochownik A., 1970, Zmiany w przestrzennych układach wsi jako wyraz przekształceń ich życia gospodarczego i społecznego, Folia Geogr. Ser. Geogr.-Oecon., 3,
s. 171–190.
Rajman J., 1962a, Próba klasyfikacji funkcjonalnej pozarolniczych ośrodków pracy
w woj. krakowskim, Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie, z. 10, Prace
Geograficzne, s. 103–112.
Rajman J., 1962b, Rozwój ośrodków przemysłowych nad Małą Panwią do 1939 roku,
Wyd. Śląsk, Katowice, ss. 104.
Rajman J., 1964, Procesy urbanizacyjne w województwie opolskim w XX wieku, Rocznik
Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie, z. 22, Prace Geograficzne III, s. 273–293.
Rajman J., 1965, Uprzemysłowienie a przemiany ludnościowo-osadnicze województwa
opolskiego, Wyd. Śląsk, Katowice, ss. 164.
Rajman J., 1967, Z metodyki badań strefy wpływu kulturalnego miast, [w:] Wybrane
zagadnienia z metodyki ćwiczeń terenowych z geografii ekonomicznej, Prace z Dydaktyki Szkoły Wyższej, z. 4, Wydawnictwo Naukowe WSP, Kraków, s. 119–136.
Rajman J., 1968, Niektóre aspekty urbanizacji obrzeży miast i ośrodków przemysłowych, Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie, z. 30, Prace Geograficzne
IV, s. 83–91.
Rajman J., 1969, Procesy urbanizacyjne w obrzeżu Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego po II wojnie światowej, Wydawnictwo Naukowe WSP, Kraków, ss. 104.
Rajman J., 1970a, Urbanisierungsprozesse und Bevölkerungsentwicklung im Ballungsgebiet von Górny Śląsk, Petermann’s Geogr. Mitteilungen, Jg. 114, H. 4, s. 267–273.
Rajman J., 1970b, Zmiany w sieci miast aglomeracji wielkoprzemysłowej Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego, Folia Geogr. Ser. Geogr.-Oecon., 3, s. 83–95.
Rajman J., 1972a, Charakterystyka osadnictwa strefy brzeżnej okręgów przemysłowych
województwa katowickiego, Studia nad Ekonomią Regionu, t. 3, s. 157–165.
Rajman J., 1972b, Klasyfikacja typologiczna miast i osiedli miejskich aglomeracji Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego, Folia Geogr. Ser. Geogr.-Oecon., 5, s. 23–37.
123
Rajman J., 1975, The dynamics of suburban zones formation: methods of socio-occupational structure analysis. Case Study of the Upper-Silesian Industrial District,
Geogr. Polon., vol. 30, s. 69–80.
Rajman J., 1976, Wiejskie zespoły produkcyjno-osadnicze Opolszczyzny. Geneza i współczesne przeobrażenia, Kwartalnik Opolski, nr 2, s. 18–28.
Rajman J., 1977a, Miejsce małych miast w systemie osadniczym województwa opolskiego, Studia Śląskie, t. 32, s. 361–377.
Rajman J., 1977b, Rozwój Górnośląskiego Zespołu Miejskiego. Wybrane problemy osadnicze i społeczno-demograficzne, Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie,
z. 62, Prace Geograficzne VII, s. 5–21.
Rajman J., 1977c, Skarżysko-Kamienna na tle regionu, [w:] Skarżysko-Kamienna. Studia i materiały, Wydawnictwo Naukowe WSP, Kraków, s. 251–257.
Rajman J., 1977d, Struktura przestrzenno-funkcjonalna Nowego Sącza, [w:] Niektóre
problemy teoretyczne z geografii miast, red. L. Straszewicz, Łódź, s. 1–9.
Rajman J., 1977e, Trwałość i zmienność historyczna ośrodków wzrostu regionalnego,
Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie, z. 112, Prace Geograficzne XI,
s. 147–164.
Rajman J., 1978, Urbanization of the Upper Silesia and Cracov Voivodship countryside
and the socio-professional stratification of population, [w:] Transformation of Rural Areas, IG PAN, Warszawa, s. 35–46.
Rajman J., 1980a, Demographic Processes in Suburban Zones in Southern Poland,
Geogr. Slovenica, nr 11, s. 91–102.
Rajman J., 1980b, Urbanization processes in southern Poland. An attempt at a synthesis, Folia Geogr. Ser. Geogr.-Oecon., 13, s. 39–50.
Rajman J., 1982, Procesy urbanizacyjne w makroregionie południowym, Studia nad
Ekonomią Regionu, t. 12, s. 41–66.
Rajman J., 1983a, Funkcje miast karpackich, Folia Geogr. Ser. Geogr.-Oecon., 15,
s. 39–50.
Rajman J., 1983b, Funkcje zespołu miejskiego Nowy Sącz–Stary Sącz, [w:] Wybrane
problemy geograficzne Sądecczyzny, red. A. Jelonek, Wydawnictwo UJ, Kraków,
s. 35–45.
Rajman J., 1984, Geografia osadnictwa i zaludnienia. Przewodnik metodyczny, Wydawnictwo Naukowe WSP, Kraków, ss. 43 (wyd. 2, 1990, ss. 46, wyd. nowe, 2000,
ss. 64).
Rajman J., 1985, Osadnictwo, [w:] Geografia ekonomiczna Polski, red. R. Domański,
PWE, Warszawa, s. 81–113 (wyd. 2, s. 80–112).
Rajman J., 1989, Studia nad urbanizacją południowej Polski, Wydawnictwo Naukowe
WSP, Kraków, ss. 195.
Rajman J., 1990, Zawadzkie: historia i współczesność, [w:] Encyklopedia wiedzy o Śląsku, Instytut Śląski, Opole, ss. 80.
Rajman J., 1994, Przemiany społeczno-gospodarcze osadnictwa wiejskiego (przegląd
problematyki badawczej), [w:] Geografia osadnictwa i ludności w niepodległej
Polsce: lata 1918–1993, t. 2: Kierunki badań naukowych, red. S. Liszewski, Łódź,
s. 93–109.
Rajman J., 1996, Przemiany ludnościowe i rozwój życia gospodarczego (Nowego Sącza),
[w:] Dzieje miasta Nowego Sącza, t. 3, red. F. Kiryk, Z. Ruta, Wyd. Secesja, Kraków,
s. 463–504.
124
Rajman J., 1997a, Strefa podmiejska – mechanizm powstawania i przekształceń: nowe
problemy badawcze, [w:] Geografia, człowiek, gospodarka, red. A. Jackowski, Wydawnictwo UJ, Kraków, s. 67–73.
Rajman J., 1997b, Struktura przestrzenna ludności i osadnictwa aglomeracji katowickiej w okresie transformacji gospodarczej, [w:] Aglomeracje miejskie w procesie
transformacji, t. 6, red. P. Korcelli, Zeszyty IGiPZ PAN, nr 46, s. 39–67.
Rajman J., 1997c, Śląsk Opolski w badaniach geograficzno-osadniczych, [w:] Refleksje nad czterdziestoleciem badań naukowych w Instytucie Śląskim w Opolu, Śląsk
Opolski, R. 7, nr 3, s. 16–25.
Rajman J., 1998, Miejska sieć osadnicza południowej Polski w okresie transformacji
społeczno-gospodarczej kraju, Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie,
z. 198, Prace Geograficzne XVII, s. 15–23.
Rajman J., 2001, Zmienna rola przemysłu jako czynnika miastotwórczego, [w:] Polska – Europa, gospodarka, przemysł, red. J. Rajman, Wydawnictwo Naukowe AP,
Kraków, s. 109–124.
Rajman J., 2000/2001, Sieć osadnicza województwa małopolskiego w okresie transformacji społeczno-gospodarczej, Folia Geogr. Ser. Geogr.-Oecon., 31/32, s. 61–79.
Rajman J., 2003, Geografia ludności i osadnictwa. Słownik terminologiczny, Wydawnictwo Naukowe AP, Kraków, ss. 138.
Rajman j., 2006, Małe miasto w przestrzeni rolniczej – wybrane kwestie metodologiczne, [w:] Rola małych miast w rozwoju obszarów wiejskich, red. E. Rydz, Studia
Obszarów Wiejskich, t. 11, s. 13–24.
Rajman J., 2007, Trwałość ośrodków regionalnych w krajowej sieci osadniczej, [w:]
Procesy transformacji społeczno-ekonomicznych i przyrodniczych struktur przestrzennych, red. J. Lach, M. Borowiec, T. Rachwał, Wydawnictwo Naukowe AP,
Kraków, s. 167–173.
Rajman J., 2009a, Grody kasztelańskie a średniowieczne miasta (z genezy pomorskich
miast), Słupskie Prace Geograficzne nr 6, Akademia Pomorska, Słupsk, s. 5–18.
Rajman J., 2009b, Przemiany strukturalne obszarów rolniczych – wybrane problemy
badawcze, [w:] Współczesne problemy przemian strukturalnych przestrzeni geograficznej, red. I. Jażewicz, Akademia Pomorska, Słupsk, s. 71–82.
Rajman J., Górka Z., 1987, Charakterystyka dorobku geografii osadnictwa w środowisku krakowskim, Folia Geogr. Ser. Geogr.-Oecon., 20, s. 25–46.
Rajman J., Kłosowski F., 1989, Dostępność placówek kulturalnych dla mieszkańców
wsi województwa katowickiego (w 1987 r.), Folia Geogr. Ser. Geogr.-Oecon., 22,
s. 105–119.
Rajman J., Krakowska A., 1978, Nowy Sącz i jego funkcje, Rocznik Sądecki, t. 15/16,
s. 43–66.
Rajman J., Kwiatek-Sołtys A., 1998, Rola małych miast w kształtowaniu struktury
przestrzennej wiejskiego zaplecza (powiązania funkcjonalno-przestrzenne) na przykładzie województw południowej Polski, [w:] Problemy transformacji struktur regionalnych w procesie przemian systemu gospodarowania i integracji europejskiej,
Zeszyty Naukowe WSIiZ w Rzeszowie, nr 5, s. 113–123.
Rajman J., Zioło Z., 1992, Przemiany sieci miast regionu Górnej Wisły w XIX i XX
wieku, [w:] Studia nad gospodarką i siecią osadniczą regionu górnej Wisły, red.
J. Rajman, J. Hampel, Wisła w Dziejach i Kulturze Polski, t. 4, Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa, s. 97–138.
125
Ustupski J. 1990, Stosunki etnograficzno-kulturalno-gospodarcze Podhala okresu międzywojennego wg ankiety Karola Stryjeńskiego, [w:] Stanisław Leszczycki: Osadnictwo Podhala w okresie międzywojennym, Wyd. Muzeum Tatrzańskiego im. dra
T. Chałubińskiego w Zakopanem, Vol. XVIII, s. 163–190.
Ustupski J., 1994, Rozwój przestrzenno-funkcjonalny Zakopanego po II wojnie światowej, [w:] Studia nad przemianami Podhala, red. B. Górz, Wydawnictwo Naukowe
WSP, Kraków, s. 245–264.
Ustupski J., 2007, Przemiany w turystyce na Podhalu w warunkach gospodarki wolnorynkowej, [w:] Studia nad turystyką. T. 3: Prace ekonomiczne i społeczne, red.
W. Kurek, R. Pawlusiński, IGiGP UJ, Kraków, s. 243–251.
Winiarczyk-Raźniak A., 2002, Ocena funkcjonowania usług w strefie podmiejskiej
Krakowa, [w:] Geograficzne uwarunkowania rozwoju Małopolski, red. Z. Górka,
A. Jelonek, Wydawnictwo UJ, Kraków, s. 469–474.
Winiarczyk-Raźniak A., 2006, Uczestnictwo w kulturze jako przejaw miejskiego stylu życia w regionie miejskim Krakowa, [w:] Urbanizacja i społeczeństwo, red.
B. Górz, Wyd. P.W. Stabil, Kraków, s. 203–213.
Winiarczyk-Raźniak A., 2008, Wybrane usługi a jakość życia w regionie miejskim Krakowa, Wydawnictwo Naukowe AP, Kraków, ss. 159.
Zbiorowe, 1967, Wybrane zagadnienia z metodyki ćwiczeń terenowych z geografii ekonomicznej, Prace z Dydaktyki Szkoły Wyższej, z. 4, Wydawnictwo Naukowe WSP,
Kraków, ss. 153.
Zioło Z., 1974, Wpływ zatrudnienia w przemyśle na rozwój demograficzny miast województwa rzeszowskiego w latach 1937–1970, Folia Geogr. Ser. Geogr.-Oecon., 7,
s. 39–55.
Zioło Z., 1975, Tarnobrzeski Ośrodek Siarkowy, WSiP, Warszawa, ss. 103.
Zioło Z., 1991, Przemiany sieci miejskiej obszaru Centralnego Okręgu Przemysłowego w latach 1938–1984, [w:] W pięćdziesięciolecie Centralnego Okręgu Przemysłowego, red. J. Gołębiowski, Z. Tabaka, Wydawnictwo Naukowe WSP, Kraków,
s. 203–217.
Zioło Z., 1999, Społeczno-gospodarcza typologia gmin woj. krakowskiego, Folia Geogr.
Ser. Geogr.-Oecon., 29/30, s. 61–75.
Zioło Z., 2000, Problematyka kształtowania się centrów miejskich wzdłuż szlaku
transportowego na odcinku Kraków–Lwów, [w:] Liberalizacja i konkurencja na
rynku transportowym w Europie, red. S. Dziadek, M. Michałowska, Prace Naukowe
AE, Katowice, s. 247–266.
Zioło Z., 2001, Konkurencyjność miast w układach przestrzennych, [w:] Konkurencyjność miast i regionów, red. Z. Szymla, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej,
Zioło Z., 2006, Potencjał ekonomiczny wiodących światowych miast na przełomie wieków, [w:] Urbanizacja i społeczeństwo, red. B. Górz, Wyd. P.W. Stabil, Kraków,
s. 67–95.
Zioło Z., 2008, Renesans badań nad procesami semiurbanizacji, [w:] Obszary urbanizacji i semiurbanizacji wsi polskiej a możliwości ich rozwoju w ramach PROW
2007–2013, red. T. Markowski, Z. Strzelecki, Studia KPZK PAN, t. 119, s. 163–
169.
Zioło Z., Polański S., 2008, Funkcje Podkarpackiej Szkoły Wyższej w społeczno-gospodarczej przestrzeni Jasła, [w:] Rola wyższych uczelni w rozwoju społeczno-gospo-
126
darczym i przestrzennym miast, red. T. Markowski, D. Drzazga, Studia KPZK PAN,
t. 121, s. 132–149.
Zioło Z., Zwolińska E., 1979, Kształtowanie się i zasięg sandomierskiego ośrodka
szkolnictwa ponadpodstawowego, Zeszyty Badań Rejonów Uprzemysławianych,
KBRU PAN, nr 72, s. 143–161.
10. Geografia rolnictwa
Zagadnienia dotyczące wsi i rolnictwa, którymi tradycyjnie zajmuje się geografia rolnictwa, zajmowały zawsze ważne miejsce w badaniach prowadzonych
przez geografów dzisiejszego Uniwersytetu Pedagogicznego. Wczesne ich kierunki wiązały się głównie z badaniami prof. Marii Dobrowolskiej, która jeszcze
w okresie przedwojennym rozwinęła bardzo ważne dla polskich badań geograficznych studia nad genezą krajobrazu rolniczego. Były one kontynuowane także po wojnie, już w ramach Katedry Geografii Społeczno-Ekonomicznej.
W dorobku naukowym M. Dobrowolskiej z tego okresu, który można bezpośrednio powiązać z geografią rolnictwa, a powstałym w czasie, kiedy w polskiej
geografii zaczęło się kształtować nowe podejście badawczo-analityczne, polegające na dynamicznym ujmowaniu zjawisk i traktowaniu ich we wzajemnych
związkach, najważniejsze miejsce zajmuje praca zatytułowana Dynamika krajobrazu kulturalnego. Na wybitną wartość tego opracowania składa się zarówno
zaprezentowana metodologia analizy form przestrzennych wytworzonych przez
człowieka, jak też merytoryczne treści dotyczące w szczególności przedstawionego przez autorkę krajobrazu rolniczego. Opierając się na badaniach własnych
oraz na obszernej światowej literaturze, zwrócono w tej pracy uwagę, że przestrzenne formy rolnictwa, widoczne w układach pól, w rolniczym użytkowaniu
ziemi czy też w gatunkach hodowanych zwierząt gospodarskich, należy traktować jako rezultat określonych uwarunkowań środowiskowych. To podejście
metodologiczne zostało znacznie szerzej odzwierciedlone w innym studium
M. Dobrowolskiej, Badania nad geografią osiedli w południowej Małopolsce
(1958). Równolegle prowadzone też były przez M. Dobrowolską i jej zespół
(szczególnie T. Jarowiecką) studia nad dynamiką procesów ludnościowych na
wsi i w rolnictwie pod wpływem uprzemysłowienia i urbanizacji, które można
powiązać z tzw. społecznym kierunkiem badań w geografii rolnictwa. Zainteresowanie tym obszarem zjawisk, występujących na obszarach wiejskich, wynikało niewątpliwie z masowych migracji ludności wiejskiej Małopolski, co znalazło
odbicie w kilku opracowaniach (Dobrowolska 1959, 1962, Jarowiecka 1965).
Istotnym osiągnięciem tych studiów była przede wszystkim identyfikacja wpływu uprzemysłowienia na przemiany ilościowo-strukturalne wiejskiej siły roboczej i na ewolucję stosunków agrarnych w różnych typach obszarów położonych
127
na południu Polski. Dzięki tym badaniom udało się rozpoznać różnorodne skutki zarobkowania pozarolniczego ludności pochodzącej z gospodarstw rolnych,
znajdujących się nie tylko w zapleczach miast uprzemysłowionych, ale także
w niektórych rejonach rolniczych, np. w Gorcach czy Beskidzie Wyspowym.
Badane były przestrzenne zasięgi oddziaływania różnego typu zakładów przemysłowych na wieś i rolnictwo oraz różnej wielkości miasta. Określone zostały
stadia przekształceń obszarów wiejskich w zakresie istniejących struktur społecznych i występujących typów społeczno-ekonomicznych gospodarstw, które
łączono z długotrwałością oddziaływania przemysłu na wiejskie strefy rolnicze
(Dobrowolska 1959, 1962, 1965, Jarowiecka 1978).
Z działalnością naukową Katedry Geografii Ekonomicznej w latach 60., kierowanej przez M. Dobrowolską, związany jest znaczny postęp w rozwoju badań
terenowych – jako sposobu poznawania obszarów wiejskich i ich społeczno-ekonomicznych problemów, a także odwoływanie się do studiów przykładowych,
jako metody wyjaśniającej zróżnicowanie przestrzenne form i cech rolnictwa.
Takie podejście badawczo-analityczne odpowiada najlepiej poznawaniu rolnictwa w warunkach występujących na południu Polski, charakteryzujących się
zarówno dużą zmiennością cech środowiska naturalnego (w szczególności rzeźby i gleb), jak również znacznym zróżnicowaniem społeczno-ekonomicznym.
Nie zastępuje ono analizy całościowej, dotyczącej bądź to określonego obszaru, bądź też analizowanych problemów, lecz stanowi narzędzie szczegółowego
rozpoznania tych zjawisk i procesów, których nie sposób ustalić na podstawie
zagregowanych materiałów statystycznych. To podejście badawczo-analityczne
znalazło szerokie zastosowanie zarówno w pracach M. Dobrowolskiej (1958,
1959, 1961, 1962), jak i jej uczniów: Amalii Prochownikowej (1962, 1964,
1965, 1985) i Bronisława Górza (1982, 1983, 1985).
W rozwijających się w Polsce kierunkach badawczych geografii rolnictwa
dobrze mieszczą się prowadzone w tym czasie w Instytucie studia nad zmianami w gospodarstwach rolnych, związanymi z rozbudową na obszarach wiejskich
infrastruktury technicznej, a w szczególności z elektryfikacją. W pracochłonnych studiach terenowych, prowadzonych w Tarnobrzeskim Regionie Siarkowym, B. Górz dokonał oceny roli elektryczności w modernizacji technicznej
gospodarstw rolnych. Wskazał na istotne różnice terytorialne w zasięgu tego
zjawiska, związane przede wszystkim z charakterem społeczno-ekonomicznym
funkcjonujących tam gospodarstw rolnych (Górz 1968, 1970).
Omówione wyżej prace potwierdzały bardzo duże zróżnicowanie przestrzenne rolnictwa południowej Polski i wskazywały na postępujący wzrost dwuzawodowości właścicieli gospodarstw rolnych, który zdecydowanie ograniczał koncentrację ziemi na większości obszarów tej części naszego kraju. Wskazywały
też na potrzebę zróżnicowania polityki państwa w odniesieniu do silnie spolaryzowanych przestrzennie i strukturalnie form tutejszego rolnictwa. Przekonanie
o względnej trwałości drobnych gospodarstw i ich powszechnej obecności na
obszarach południowej Polski skłoniło B. Górza do podjęcia na przełomie lat
128
70. i 80. szerszych studiów nad ich przyszłością i wykorzystaniem posiadanych
zasobów ziemi, środków produkcji i siły roboczej (Górz 1982, 1983a, 1985).
Opierając się na szczegółowych studiach i badaniach przykładowych, przeprowadzonych w różnych częściach południowej Polski, poddano analizie możliwości zmian w drobnoobszarowym rolnictwie, warunkujących rozwój produkcji rolniczej i wzrost dochodów ludności. Praktycznym wnioskiem z tych badań
było, aby w polityce rolnej państwa skoncentrować się na aktywności produkcyjnej drobnych gospodarstw poprzez działania inwestycyjne i organizacyjne
w sferze otoczenia rolnictwa (infrastruktura handlowa, usługi mechanizacyjne
itp.). Jednym z tych działań powinna być też komasacja gruntów (Górz 1985).
Nie należy natomiast upowszechniać tutaj modeli uspołecznionego rolnictwa.
Bogaty materiał empiryczny z badań terenowych i ze studiów kameralnych
posłużył do zredagowania kilku prac i referatów, których przedmiotem było rolnictwo karpackie. Były one prezentowane na konferencjach i sympozjach międzynarodowych oraz publikowane zarówno w kraju, jak i za granicą (Górz,
Rajman 1987, 1988a, 1988b, 1989; Górz 1989a, 1989b).
Pod koniec lat 80. ubiegłego wieku szczególnym obszarem zainteresowań
osób z Instytutu Geografii stało się Podhale. Okazją była zarówno współpraca
z Zakładem Geografii Rolnictwa PAN, kierowanym przez J. Kostrowickiego,
jak i przede wszystkim współudział w tych badaniach S. Leszczyckiego. Z jego
inicjatywy przeprowadzone zostały szerokie studia porównawcze, ukazujące
czynniki przekształceń Podhala, obejmujące również rolnictwo. Nawiązano
w nich do prowadzonych jeszcze przed II wojną światową badań Profesora,
które zawierały bardzo szczegółowe materiały. Znajdują się one w pracy zatytułowanej Region Podhala. Podstawy geograficzno-gospodarcze planu regionalnego, wydanej w 1938 r. Syntezą tych studiów jest wydane w 1994 r. przez
Instytut opracowanie zatytułowane Studia nad przemianami Podhala. Dużą
jego część poświęcono gospodarce rolnej tego regionu, która już na początku
lat 70. ubiegłego stulecia zaczęła ulegać stopniowemu ograniczeniu w związku z rozwojem turystyki i powstałymi możliwościami zarobkowania pozarolniczego mieszkańców Podhala w miejscowych zakładach przemysłowych oraz
w sąsiedniej Czechosłowacji. W pracy zwrócono też uwagę na rolę emigracji zagranicznej (szczególnie do Stanów Zjednoczonych) w rozwoju obszarów wiejskich Podhala (szczególnie w rozwoju nowego budownictwa) i ewolucji samego
rolnictwa w sferze technicznej (znaczny rozwój mechanizacji).
Na początku lat 90. badania geograficzno-rolnicze w Instytucie zostały poszerzone o zagadnienia związane z transformacją rolnictwa i obszarów wiejskich w nowych warunkach ustrojowych. W tym okresie najwyraźniej zaznaczyły się cztery kierunki zainteresowań badawczych.
Pierwszy dotyczył studiów poświęconych wielofunkcyjnej gospodarce na obszarach wiejskich Polski południowej i jej roli w przemianach struktury agrarnej i produkcyjnej drobnoobszarowego rolnictwa. B. Górz uczestniczył w realizacji grantu, prowadzonego przez ówczesną Akademię Rolniczą w Krakowie,
129
którego celem było określenie możliwości uprawy warzyw w małych gospodarstwach, położonych w różnych warunkach geograficznych regionów górskich
Małopolski (Cebula, Górz 1995). W badaniach, których wyniki zostały przekazane ośrodkom doradztwa rolniczego, działającym w dawnych województwach południowej Polski, wyznaczone zostały obszary o najkorzystniejszych
warunkach dla produkcji warzyw gruntowych i pod osłonami. Przy ich określaniu wzięto pod uwagę zarówno czynniki związane ze środowiskiem przyrodniczym (rzeźba, mikroklimat, gleby), jak i lokalne zasoby siły roboczej oraz
inne elementy niezbędne przy organizacji rejonów warzywniczych. W tym kierunku badań mieszczą się też inne studia B. Górza (1995c, 1998a, 1998b) oraz
J. Rajmana (1999, 2009), poświęcone regionalnym i lokalnym uwarunkowaniom
wielofunkcyjnej gospodarki na obszarach wiejskich południowych części kraju.
W pracach tych wskazywano, że szansą drobnych gospodarstw, które dominują
w tych regionach Polski, są długie tradycje pracy na własny rachunek, związane
z turystyką, wytwórczością rzemieślniczą, a także z uprawą pracochłonnych
kultur ogrodniczych, rozwijaną tu szczególnie intensywnie w okresie socjalistycznej kooperacji z zakładami przetwórstwa rolno-spożywczego.
Druga grupa badań prowadzonych w latach 90. związana była ze śledzeniem
zmian w rolnictwie i na obszarach wiejskich krajów postkomunistycznych.
Inspiracją tych studiów była podjęta w tym okresie współpraca B. Górza
i W. Kurka z Uniwersytetu Jagiellońskiego z D. Turnockiem, brytyjskim geografem i redaktorem kilku tomów prac poświęconych przemianom społeczno-gospodarczym w krajach byłego bloku wschodniego. Opracowania te były
wówczas podstawowym źródłem wiedzy o zachodzących w tym regionie świata procesach transformacji gospodarki i społeczeństwa, związanych z upadkiem komunizmu, oraz o wprowadzonych reformach ustrojowych. Łącznie
w wydawnictwach kierowanych przez D. Turnocka zredagowanych zostało pięć
prac podejmujących problematykę rolniczą i związaną z obszarami wiejskimi,
rozważaną w szerszym kontekście problemów społecznych wsi oraz zmian
w infrastrukturze technicznej (Górz, Kurek 1998, 1999, 2001a, 2001b, 2001c).
Dotyczyły one nie tylko naszego kraju (w tym szczególnie Polski Południowej),
ale także państw byłego Związku Radzieckiego, gdzie zmiany systemowe gospodarki i społeczeństwa okazały się szczególnie trudne. W omawianej grupie
studiów mieszczą się też bardzo interesujące badania Renaty Rettinger, poświęcone uwarunkowaniom rozwoju i sytuacji rolnictwa ukraińskiego na początku
zmian ustrojowych w tym kraju, zawarte w jej pracy doktorskiej z 1998 r., zatytułowanej „Stan środowiska przyrodniczego Ukrainy i jego wpływ na gospodarkę rolną”. Także w późniejszych latach R. Rettinger opublikowała kilka prac
poświęconych gospodarce rolnej Ukrainy i dokonującym się w tym kraju transformacjom na obszarach wiejskich. Interesujące są zwłaszcza cztery jej prace,
z których dwie dotyczą roli sektora prywatnego i gospodarstw przyzagrodowych
w potencjale produkcyjnym Ukrainy (1998, 2007, 2009).
Oddzielnego omówienia, ze względu na charakter i przeznaczenie, wymaga
dorobek wydawniczy pracowników Instytutu związany z pracami poświęcony-
130
mi rolnictwu wybranych regionów lub też krajów. Chodzi tu w szczególności
o opracowania zamieszczone w monografiach o charakterze podręcznikowym
wybranych krajów i regionów świata, a także w encyklopediach geograficznych.
Do najwcześniejszych z tej grupy opracowań należą niewątpliwie podręczniki
o charakterze monograficznym, przeznaczone dla studentów geografii. W latach 90. powstało kilka większych opracowań poświęconych rolnictwu niektórych kontynentów i całego świata, zamieszczonych w XI-tomowej Encyklopedii
geograficznej świata, wydanej przez Wydawnictwo Opres (patrz rozdział Geografia regionalna).
W latach 90. ubiegłego wieku publikowane były też prace poświęcone problemom przestrzennym i strukturalnym rolnictwa Europy Zachodniej, a zwłaszcza Francji. Interesującym opracowaniem z tego zakresu jest przede wszystkim
publikacja S. Dorockiego Proces kształtowania się regionalnej struktury rolnictwa Francji, w której na podstawie statystyk rolniczych oraz prac poświęconych rolnictwu Francji dokonano pogłębionej oceny zmian przestrzennych
w produkcji rolniczej tego kraju i ukazano istniejące zróżnicowanie podstawowych cech tutejszego rolnictwa w długim okresie historycznym – od końca
XIX w. aż po czasy współczesne. Opracowanie zasługuje na uwagę również
z tego względu, że pokazuje zmienną rolę różnych czynników w kształtowaniu
struktury przestrzennej rolnictwa Francji, należącej do czołowych w skali świata producentów żywności.
Druga praca z tego zakresu, wydana pod redakcją Z. Zioło, zatytułowana
Kooperatywa Scara – być może wzór do naśladowania, opublikowana w PAN
Oddział Kraków, miała na celu przybliżyć francuskie doświadczenia w zakresie
przekształcania dość prymitywnego i silnie rozdrobnionego rolnictwa w jednym
z regionów tego kraju, które funkcjonuje obecnie efektywnie w formie rolniczo-przetwórczej kooperatywy.
W omawianej grupie prac poświęconych europejskiemu rolnictwu umieścić
też można kilka publikacji Radosława Uliszaka. Najważniejsze z nich dotyczą
problemów produkcyjnych gospodarstw rolnych Unii Europejskiej, rozważanych w kontekście stosowanych przez kraje Europy Zachodniej sposobów
wzrostu produkcyjności roślin i wydajności zwierząt (1995, 1998). Bliska tej
tematyce jest też inna jego praca (2000), omawiająca transformacje polskiego
rolnictwa w drodze do Unii Europejskiej, związane przede wszystkim z wdrażaniem mechanizmów rynkowych i pozyskiwaniem środków z różnych programów
przedakcesyjnych, skierowanych na obszary wiejskie naszego kraju. Wśród prac
R. Uliszaka szczególnie ważna dla praktycznych działań związanych z modernizacją drobnego rolnictwa, występującego powszechnie w południowej Polsce,
jest jego praca doktorska „Problemy przestrzennego i strukturalnego rozwoju
rolnictwa Polski Południowej w świetle doświadczeń krajów Europy Zachodniej”, za którą otrzymał nagrodę pierwszego stopnia marszałka woj. małopolskiego w konkursie na prace doktorskie, podejmujące najważniejsze problemy regionu. R. Uliszak był także współautorem opracowania przygotowanego
131
wspólnie z B. Górzem na konferencję podręcznikową polsko-niemiecką (2002),
w którym przedstawione zostały główne problemy polskiego rolnictwa, w związku z akcesją naszego kraju do Unii Europejskiej.
W dorobku Instytutu, związanym z geografią rolnictwa, należy wymienić
działalność organizacyjną i wydawniczą oraz współpracę z ośrodkami naukowymi w kraju i za granicą. Szczególnie ważne wydają się działania B. Górza
i R. Uliszaka w ramach współpracy z IGiGP UJ przy organizacji ogólnokrajowych seminariów geograficzno-rolniczych. Jedno miało miejsce w 1990 r.
i poświęcone było funkcjom rolniczym stref podmiejskich, a drugie – w 2003 r.;
jego dorobkiem są dwa tomy prac pod tytułem Współczesne przekształcenia
i przyszłość polskiej wsi, wydane w serii Studia Obszarów Wiejskich PAN.
B. Górz od początku istnienia tego wydawnictwa bierze udział w jego Radzie
Redakcyjnej. Wielu pracowników Instytutu, interesujących się geografią rolnictwa, pozostaje w stałym kontakcie z ważnymi w kraju i za granicą ośrodkami
badań geograficzno-rolniczych, m.in. uniwersytetami w: Warszawie, Poznaniu,
Lublinie oraz we Lwowie, a ostatnio także z Uniwersytetem Zachodniego Bengalu, z siedzibą w Siliguri (R. Uliszak).
Z przedstawionych dokonań wynika, że w pierwszych powojennych dziesięcioleciach prace powstawały często we współpracy z instytucjami planowania
gospodarczego i były pomocne w kształtowaniu polityki rozwoju terenów wiejskich południowej Polski, natomiast od lat 70. większość badań wykonanych
w Instytucie powstawała w ścisłej współpracy z Zakładem Geografii Rolnictwa
PAN w Warszawie, który należał wówczas do wiodących ośrodków badań geograficzno-rolniczych w Polsce i na świecie.
Istotnym wkładem metodologicznym Instytutu w rozwój geografii rolnictwa
jest przede wszystkim posługiwanie się mikroanalizą i studiami przykładowymi, jako sposobem identyfikacji złożonych procesów kształtujących zjawiska
społeczno-gospodarcze w wiejskiej przestrzeni. Takie podejście ma szczególne zastosowanie w badaniach obszarów silnie zróżnicowanych pod względem
przyrodniczym, historycznym i kulturowym, występującym głównie w regionach górskich i na pograniczach dużych jednostek gospodarczych. Okazuje się
też bardzo przydatne przy wyjaśnianiu przyczyn zmiennych w czasie i w przestrzeni transformacji rolnictwa, prowadzących do coraz bardziej złożonych jego
form, występujących w obrębie różnych regionów i krajów.
Z badaniami prowadzonymi w Instytucie łączyć też można stosunkowo
dobre rozpoznanie problemów ustrojowych, produkcyjnych i dotyczących różnych funkcji tzw. drobnoobszarowego rolnictwa, występującego na terenach
południowej Polski, którym poświęcono najwięcej opracowań. Pozwoliły one
jeszcze w czasach gospodarki socjalistycznej sformułować tezę, że tutejsze rolnictwo wymaga odrębnego podejścia w zakresie kształtowania jego form organizacyjno-produkcyjnych, pozwalających dobrze wykorzystać posiadane zasoby
siły roboczej, ziemi i kapitału. Te ustalenia są aktualne także obecnie, w okresie upowszechniania na obszarach wiejskich uniwersalnych zasad gospodarki
132
rynkowej, które spowodowały widoczną degradację ekonomiczną wielu gospodarstw rolnych i osłabiły ich funkcje produkcyjne.
W latach zmian systemu gospodarowania przebudowie ulega także sektor
rolnictwa i obszary wiejskie, które należy traktować jako podstawowe elementy gospodarki narodowej (Zioło 2008b). W nowych konkurencyjnych warunkach muszą ulec przebudowie obszary wiejskie, szczególnie Polski Południowo-Wschodniej, charakteryzujące się dużym rozdrobnieniem agrarnym (Zioło
2008a). Na tle zarysowanych przesłanek funkcjonowania gospodarki żywnościowej opracowana została koncepcja kompleksu gospodarki (Zioło 1991a).
Powinna ona stanowić docelową ideę przebudowy wsi i rolnictwa oraz ich otoczenia. Koncepcja ta została częściowo weryfikowana w organizacji gminnego
ośrodka przemysłu rolno-spożywczego oraz określenia miejsca upraw lucerny
w kompleksie gospodarki żywnościowej (Maj, Zioło 1991, Zioło 1991b).
W świetle analizy historycznego procesu przemian rolnictwa francuskiego przyjęto, że wypracowane tam metody można wykorzystać w przebudowie krajowej
przestrzeni rolniczej (Zioło, Debelle i in. 1996; Zioło 2008). W działaniach na
rzecz ograniczenia przeludnienia agrarnego zaproponowano wykorzystanie dorobku badawczego, związanego w procesami urbanizacji wsi.
Bronisław Górz, Radosław Uliszak
Literatura
Borowiec M., 2008, Obszary wiejskie objęte semiurbanizacją w woj. małopolskim,
[w:] Obszary urbanizacji i semiurbanizacji wsi polskiej a możliwości ich rozwoju
w ramach PROW 2007–2013, red. T. Markowski, Z. Strzelecki, Studia KPZK PAN,
CXIX, Warszawa, s. 90–122.
Cebula S., Górz B., 1995, Wykorzystanie walorów przyrodniczych terenów podgórskich
do uprawy niektórych warzyw przyspieszonych i gruntowych, Biuletyn Reg. Zakładu Doradztwa Rolniczego AR w Krakowie, 310, s. 39–40.
Dobrowolska M., 1948, Dynamika krajobrazu kulturalnego, Przegląd Geograficzny, 21,
3–4, s. 151–203.
Dobrowolska M., 1958, Badania nad geografią osiedli południowej Małopolski, Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie, z. 8, Geografia, s. 93–124.
Dobrowolska M., 1959, Przemiany struktury społeczno-gospodarczej wsi małopolskiej,
Przegląd Geograficzny, 31, 1, s. 3–32.
Dobrowolska M., 1961, The morphogenesis of the agrarian landscape of southern
Poland, Geogr. Ann., 43, 1–2, s. 26–45.
Dobrowolska M., 1962, Dynamika kształtowania się regionów w Polsce południowej
po drugiej wojnie światowej, Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie,
z. 10, Prace Geograficzne, s. 89–101.
Dobrowolska M., 1965, Rola kombinatu siarkowego w przeobrażeniach demograficznych i osadniczych rolniczego zaplecza, Zeszyty Badań Rejonów Uprzemysławianych, PAN, 13, s. 17–34.
133
Dobrowolska M., 1970, Demographic and social changes in post-war Polish villages,
[w:] Recent population movements in the East European countries, red. B. Sárfalvi,
Studies in Geography in Hungary, 7, Akad. Kiado, Budapeszt, s. 35–41.
Dobrowolska M., 1976, The impact of industrialization on the transformation of the
rural settlement structures and occupational structures in Southern Poland, [w:]
Rural Social Change in Poland, red. J. Turowski, L.M. Szwengrub, Ossolineum,
Wrocław, s. 109–139.
Dobrowolska M., 1978, Changes in the agrarian structure and the villages of southern
Poland in the 19th and 20th centuries, Geogr. Pol., vol. 38, s. 41–48.
Dobrowolska M., Górz B., 1974, Differenciation regionale du niveau de modernisation
de la campagne dans le secteur de l’economie paysanne individuelle. Problemes
methodologiques, Geogr. Pol., vol. 29, s. 81–102.
Dobrowolska M., Jarowiecka T., 1978, Procesy urbanizacji wsi Tarnobrzeskiego Rejonu
Siarkowego, [w:] Przemiany społeczno-ekonomiczne tarnobrzeskiego rejonu uprzemysłowionego, red. Z. Zioło, PWN, Warszawa, s. 241–263.
Dobrowolska M., Prochownik A., 1971, Urbanizacja wsi a przemiany układów osadniczych, Folia Geogr. Ser. Geogr.-Oecon., 4, s. 5–52.
Dorocki S., 2007, Proces kształtowania się regionalnej struktury rolnictwa Francji,
[w:] Procesy transformacji społeczno-ekonomicznych i przyrodniczych struktur
przestrzennych, red. J. Lach, M. Borowiec, T. Rachwał, Zakład Przedsiębiorczości
i Gospodarki Przestrzennej IG AP, Kraków, s. 567–583.
Górz B., 1964, Elektryfikacja wsi woj. krakowskiego. Wpływ energii elektrycznej na
przemiany ekonomiczno-społeczne na przykładzie wsi powiatu Nowy Sącz, Rocznik
Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie, z. 22, Prace Geograficzne III, s. 245–271.
Górz B., 1968, Zasoby siły roboczej, żywej siły pociągowej i energii mechanicznej
w indywidualnych gospodarstwach rolnych w okręgu siarkowo-metalurgicznym,
Zeszyty Badań Rejonów Uprzemysławianych, PAN, 29, s. 251–277.
Górz B., 1970a, Organizacja przestrzenna i działalność instytucji i organizacji usługowych rolnictwa w Tarnobrzeskim Rejonie Siarkowym, Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie, z. 40, Prace Geograficzne V, s. 235–245.
Górz B., 1970b, Wpływ elektryfikacji na postęp w modernizacji technicznej rolnictwa
Tarnobrzeskiego Rejonu Siarkowego, Folia Geographica III, s. 129–149.
Górz B., 1977, Zmiany w użytkowaniu ziemi w województwie katowickim w latach
1931–1970, Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie, z. 62, Prace Geograficzne VII, s. 113–134.
Górz B., 1980, Rolnictwo regionu strzyżowskiego, [w:] Studia nad dziejami Strzyżowa
i okolic, red. S. Cynarski, wyd. Towarzystwo Naukowe, Rzeszów, s. 236–243.
Górz B., 1982, Problemy rozwoju i modernizacji drobnoobszarowego rolnictwa (na przykładach z Regionu Krakowskiego), Wydawnictwo Naukowe WSP, Kraków, ss. 202.
Górz B., 1983a, Problemy rozwoju rolnictwa drobnoobszarowego (na przykładach
z Regionu Krakowskiego), Folia Geogr. Ser. Geogr.-Oecon., 15, s. 97–114.
Górz B., 1983b, Pozaprzyrodnicze czynniki wzrostu produkcji rolniczej w gospodarstwach indywidualnych województwa nowosądeckiego, Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie, z. 88, Prace Geograficzne X, s. 203–230.
Górz B., 1983c, Specyficzne cechy i problemy rolnictwa Sądecczyzny, [w:] Wybrane
problemy geograficzne Sądecczyzny, Wydawnictwo UJ, Kraków, s. 61–74.
134
Górz B., 1984, Uwarunkowania rozwoju gmin jako mikroregionów społeczno-gospodarczych na przykładach województwa krakowskiego i nowosądeckiego, Folia
Górz B., 1985, Skutki komasacji gruntów we wsi Jabłonka na Orawie, [w:] Z badań nad strukturą i infrastrukturą rolnictwa, Dokumentacja Geograficzna, z. 3,
s. 41–100.
Górz B., 1987, Główne kierunki zmian w rolnictwie indywidualnym południowej Polski, Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie, z. 112, Prace Geograficzne
XI, s. 207–224.
Górz B., 1988, Proizvodststvennye i obscetvenno-ekonomiceskie priznaki sel’skogo
chozjajstva Verchnesilezskogo Promyslennogo Okruga, [w:] Die gegenwartigen
Funktionierungsprobleme der ökonomischen Strukturen der Oberschlesischen Ballung und des Ballungsgebiets von Dresden, Wydawnictwo Naukowe WSP, Kraków,
s. 35–49.
Górz B., 1989a, Changes of the mountainous areas in Poland on the example of the
Podhale region, [w:] The special-book with the referats from the V Yugoslav-Polish,
Geographica Iugoslavica, 10, s. 212–223.
Górz B., 1989b, Contemporary trends and problems concerning the development of villages and agriculture in the Carpathian areas (a case-study from the Nowy Sącz
voivodeship), [w:] Socio-economic problems of the development of rural areas, red.
A. Stasiak, W. Tyszkiewicz, IGiPZ PAN, Warszawa, s. 147–159.
Górz B., 1989c, Powojenne zmiany w zaludnieniu wsi województwa nowosądeckiego
i ich związek z rolnictwem, Problemy Zagospodarowania Ziem Górskich, z. 29,
PAN, s. 195–208.
Górz B., 1990a, Powojenne tendencje rozwojowe rolnictwa i ich wpływ na środowisko
przyrodnicze, [w:] Program rozwoju ekoenergetyki i ratowania zasobów naturalnych Tatr, Podhala, Spisza, Orawy, Pienin i Gorców, AGH, Kraków, s. 105–115.
Górz B., 1990b, Przeobrażenia obszarów górskich Polski na przykładzie Podhala, Wybrane zagadnienia z geografii rolnictwa, 3, IGiPZ PAN, Warszawa, s. 61–11.
Górz B., 1990c, Rolnictwo woj. nowosądeckiego i jego wpływ na środowisko przyrodnicze, [w:] Charakterystyka i ocena stanu środowiska przyrodniczego województwa
nowosądeckiego, red. L. Korzeniowski, CDN Oddz. w Nowym Sączu, s. 101–121.
Górz B., 1990d, Transformations of the rural areas and agriculture in Central Carpathian Mountains, [w:] The impact of urbanization upon rural areas, red. P. Korcelli,
B. Gałczyńska, IGiPZ PAN, Warszawa, s. 91–108.
Górz B., 1992, Problemy restrukturyzacji rolnictwa w strefie podmiejskiej Krakowa,
na przykładzie upraw warzywnych, [w:] Restrukturyzacja obszarów wiejskich Polski, ze szczególnym uwzględnieniem stref podmiejskich, PTG, Instytut Geogr. Ekon.
w Łodzi, Instytut Geografii UMK w Toruniu, s. 66–83.
Górz B., 1993, Rola turystyki w rozwoju społeczno-gospodarczym wsi i rolnictwa
w polskiej części Euroregionu Karpat, [w:] Gospodarka żywnościowa w Regionie Karpackim. AR w Krakowie, Urząd Wojewódzki w Krośnie i Przemyślu, TPN
w Przemyślu, Ośrodki Doradztwa Rolniczego w Korytnikach i Iwoniczu, Przemyśl–Korytniki, s. 23–31.
Górz B., 1994a, Emigracja zarobkowa ludności wsi podhalańskich do Stanów Zjednoczonych Ameryki Północnej, [w:] Studia nad przemianami Podhala, red. B. Górz,
Wydawnictwo Naukowe WSP, Kraków, s. 92–116.
135
Górz B., 1994b, Główne problemy restrukturyzacji rolnictwa i gospodarki wiejskiej
w Makroregionie Południowo-Wschodnim, [w:] Przekształcenia w rolnictwie, Człowiek i Środowisko, 18, 1, s. 63–80.
Górz B., 1994c, Niektóre problemy rozwoju agroturystyki na terenie Polski południowo-wschodniej, Biuletyn Regionalny Zakładu Doradztwa Rolniczego AR w Krakowie, 309, s. 87–98.
Górz B., 1994d, Rolnictwo Podhala, [w:] Studia nad przemianami Podhala, red.
B. Górz, Wydawnictwo Naukowe WSP, Kraków, s. 142–175.
Górz B., 1995a, Rolnictwo, [w:] Historia Starego Sącza 1939–1980, red. F. Kiryk, Wyd.
Secesja, Kraków, s. 152–176.
Górz B., 1995c, Uwarunkowania społeczne rozwoju rolnictwa i pozarolniczych stref
gospodarki w woj. przemyskim, [w:] Wielofunkcyjny rozwój obszarów wiejskich
w woj. przemyskim, red. S. Makarski, AR w Krakowie, Filia w Rzeszowie, TPN
w Przemyślu, Ośrodek Doradztwa Rolniczego w Korytnikach, Przemyśl, Korytniki
s. 19–29.
Górz B., 1996c, Warzywnictwo i sadownictwo (mapy i tekst): Warzywa (1988,
1:3 000 000). Uprawa warzyw gruntowych (1992, 1:6000000). Produkcja warzyw
(1992, 1:6000 000). Uprawy warzyw pod osłonami (1992, 1:6000 000), Atlas Rzeczypospolitej Polskiej, Główny Geodeta Kraju, PPWK, Warszawa.
Górz B., 1996d, Współczesne problemy rozwoju Sądecczyzny, Rocznik Sądecki, 24,
s. 60–67.
Górz B., 1998a, Obszary wiejskie Południowej Polski po roku 1989. Wybrane problemy
rozwoju, Zeszyty Naukowe WSIiZ w Rzeszowie, 5, s. 75–95.
Górz B., 1998b, Procesy wielofunkcyjnego rozwoju obszarów wiejskich w południowej
Polsce, [w:] Gospodarka przestrzenna obszarów wiejskich Polski, XV Ogólnopolskie
Seminarium Geograficzno-Rolnicze, Wydział Zarządzania i Marketingu Politechniki
Białostockiej, Instytut Geografii UMK, PTG, Białystok–Toruń, s. 69–82.
Górz B., 1998c, Wybrane problemy planowania regionalnego. Rolnictwo, [w:] Założenia metodyczne i organizacyjne planowania regionalnego, Instytut Gospodarki
Przestrzennej i Komunalnej, Oddz. w Krakowie, Kraków, s. 82–92.
Górz B., 2000, Główne kierunki zmian ustrojowych i produkcyjnych w rolnictwie
państw Europy Środkowo-Wschodniej i byłego ZSRR, [w:] Działalność człowieka
i jego środowisko, red. Z. Zioło, Wydawnictwo Naukowe AP, Kraków, s. 207–224.
Górz B., 2001, Budownictwo mieszkaniowe na obszarach wiejskich południowej Polski po roku 1988, [w:] Polska – Europa, gospodarka, przemysł, red. J. Rajman, Wydawnictwo Naukowe AP, Kraków, s. 261–278.
Górz B., 2002, Współczesne przemiany na obszarach wiejskich Podhala, Przegląd Geograficzny, 74, 3, s. 451–468.
Górz B., 2003, Współczesne procesy społeczno-gospodarcze i przyszłość wsi w kotlinach
śródkarpackich (na przykładzie wsi Gołkowice Dolne w pow. nowosądeckim), [w:]
Współczesne przekształcenia i przyszłość polskiej wsi, red. B. Górz, Cz. Guzik, Studia Obszarów Wiejskich, 4, PTG, IGiPZ PAN, Warszawa, s. 163–180.
Górz B., 2004, Współczesne przemiany na obszarach wiejskich południowo-wschodniej
Polski, [w:] Polska przestrzeń wiejska. Procesy i perspektywy, red. J. Bański, Studia
Obszarów Wiejskich, 6, IGiPZ PAN, Warszawa, s. 197–218.
Górz B., Guzik Cz., 1987, Stan i wyniki badań ośrodka krakowskiego z zakresu geografii rolnictwa, Folia Geogr. Ser. Geogr.-Oecon., 20, s. 67–81.
136
Górz B., Guzik Cz., 1992, Środowisko geograficzne i gospodarka na Pogórzu Karpackim na wschód od Krakowa, PTG Oddz. w Krakowie, Kraków, s. 1–23.
Górz B., Guzik Cz., 2005, Geografia rolnictwa w ośrodku krakowskim, [w:] Dorobek
naukowy geografii rolnictwa w Polsce, red. K. Czapiewski, R. Kulikowski, Studia
Obszarów Wiejskich, Komisja Obszarów Wiejskich PTG, Warszawa, s. 91–116.
Górz B., Jedut R., 2000, Podstawy rozwoju rolnictwa i obszarów wiejskich ze szczególnym uwzględnieniem pogranicza polsko-ukraińskiego, UMCS, Lublin, s. 112–124.
Górz B., Kurek W., 1998, Poland, [w:] Privatization in Rural Eastern Europe. The Process of Restitution and Restructuring ed. D. Turnock, Northampton, s. 169–199.
Górz B., Kurek W., 1999, Variations in technical infrastructure and private economic
activity in the rural areas of Southern Poland, GeoJournal, 46, Kluwier Academic
Publishers, s. 231–242.
Górz B., Kurek W., 2001a, The population of the Polish countryside. Demography and
living conditions, GeoJournal, 50, Kluwier Academic Publishers, s. 101–104.
Górz B., Kurek W., 2001b, Agrarian change, [w:] East Central Europe and the Former
Soviet Union. Environment and Society, ed. D. Turnock, Arnold, London, co-published by Oxford University Press Inc., New York, s. 104–117.
Górz B., Kurek W., 2001c, Sustainable agriculture, [w:] East Central Europe and the
Former Soviet Union. Environment and Society, ed. D. Turnock, Arnold, London,
co-published by Oxford University Press Inc., New York, s. 200–206.
Górz B., Prochownik A., 1985, Wsie górskie w procesie przemian po II wojnie światowej, Folia Geogr. Ser. Geogr.-Oecon., 18, s. 43–61.
Górz B., Rajman J., 1987, Die landwirtschaftlichen Produktionsformen in der VR Polen, Praxis Geographie, 17, 2, s. 23–28.
Górz B., Rajman J., 1988a, Rolnictwo górskie w Karpatach (wybrane problemy), [w:]
Geograficzne problemy rolnictwa w Polsce, IV Sympozjum Geografów Wspólnej Komisji Podręcznikowej PRL-RFN, Instytut Zachodni, Poznań, s. 117–124.
Górz B., Rajman J., 1988b, Współczesne kierunki rozwoju rolnictwa w Karpatach,
Folia Geogr. Ser. Geogr.-Oecon., 21, s. 5–23.
Górz B., Rajman J., 1989, Die Gebirgslandwirtschaft in den Karpaten – ausgewählte
Themen, [w:] Die Bundesrepublik Deutschland und die Volksrepublik Polen. Schulbuchgesprache in Geographie 1987/1988. Studien zur Internationalen Schulbuchforschung, Schriftenreihe des Geogr-Eckert-Instituts, 61, s. 119–125.
Górz B., Rajman J., 1995, Społeczno-ekonomiczne skutki restrukturyzacji gospodarki
na przykładach z Południowej Polski. Problemy metodyczne badań, [w:] Zadania
badawcze geografii społecznej i ekonomicznej w obliczu transformacji ustrojowej
i restrukturyzacji gospodarczej, red. A. Jagielski, Zakład Geografii Społecznej i Ekonomicznej IG, Wrocław, s. 83–91.
Górz B., Rajman J., 1996, Ekonomiczno-społeczne uwarunkowania przekształceń
obszarów wiejskich w południowej Polsce, [w:] Wielofunkcyjna gospodarka na
obszarach wiejskich (ze szczególnym uwzględnieniem Pomorza Środkowego), red.
J. Falkowski, E. Rydz, PTG, Wydawnictwo Uczelniane WSP, Słupsk, s. 55–62.
Górz B., Uliszak R., 2002a, Poland‘s agriculture faces integration into the European
Union, [w:] Polen, Deutschland und die Osterweiterung der EU aus geographischen
Perspektiven, ed. G. Stöber, Studien zur Internationalen Schulbuchforschung, 108,
Verlag Hahnsche Buchhandlung, Hannover, s. 76–90.
137
Górz B., Uliszak R., 2002b, Wielofunkcyjny rozwój na obszarach wiejskich w południowej Polsce, [w:] Wielofunkcyjna gospodarka na obszarach wiejskich, red.
W. Kamińska, IG Akademii Świętokrzyskiej, PTG, Kielce s. 223–239.
Górz B., Uliszak R., 2009, Przestrzeń wiejska Małopolski i jej zmiany pod wpływem
funduszy europejskich, [w:] Współczesne problemy przemian strukturalnych przestrzeni geograficznej, red. I. Jażewicz, Akademia Pomorska, Słupsk, s. 233–248.
Górz B., Ustupski J., 1996, Uwarunkowania rozwoju przedsiębiorczości w dziedzinie
gospodarki na Podhalu, [w:] Regionalne uwarunkowania rozwoju przedsiębiorczość, Akademia Ekonomiczna, Kraków, s. 121–126.
Guzik Cz., Górz B., 1987, Stan i wyniki badań ośrodka krakowskiego z zakresu geografii rolnictwa, Folia Geogr. Ser. Geogr.-Oecon., 20, s. 67–82.
Jarowiecka T., 1965, Praca pozarolnicza ludności wiejskiej w zapleczu niektórych
ośrodków przemysłowych Małopolski, Problemy Ekonomiczne, s. 84–108.
Kozanecka M., 1968, Rolnictwo na Bliskim Wschodzie, Nauka dla wszystkich, 78,
PAN, Kraków, ss. 40.
Maj R., Zioło Z., 1991, Koncepcja organizacji gminnego ośrodka przemysłu rolno-spożywczego, [w:] Problemy przemysłu rolno-spożywczego w badaniach geograficznych, red. Z. Zioło, COMSN w Krakowie, Komisja Geografii Przemysłu PTG, Kraków–Warszawa, s. 143–150.
Prochownik A., 1965, Przemiany struktury osadniczo-agrarnej wsi powiatu proszowickiego od połowy XIX w. do 1960 roku (na wybranych przykładach), Dokumentacja
Geograficzna, z. 6, Warszawa, ss. 154.
Prochownik A., 1971, Z problematyki urbanizacji wsi podkrakowskiej (wsie powiatu
krakowskiego), Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP, z. 40, Prace Geograficzne V,
Kraków, s. 248–259.
Prochownik A., 1975, Rozdrobnienie gruntów w rolnictwie indywidualnym Polski.
Struktura przestrzenna rolnictwa, Biuletyn Informacyjny IG PAN, 3, Warszawa,
s. 114–121.
Rajman J., 1999, Przekształcenia urbanizacyjne wsi krakowskiej w okresie transformacji gospodarczej, Folia Geogr. Ser. Geogr.-Oecon., 29–30, s. 31–46.
Rajman J., 2009, Przemiany strukturalne obszarów rolniczych – wybrane problemy badawcze, [w:] Współczesne problemy przemian strukturalnych przestrzeni geograficznej, red. I. Jażewicz, Akademia Pomorska, Słupsk, s. 71–82.
Rettinger R., 1993, Stan zanieczyszczenia środowiska przyrodniczego Ukrainy, Czasopismo Geograficzne, 1, Wrocław, s. 85–88.
Rettinger R., 1998, Rola sektora prywatnego w rolnictwie Ukrainy, Rocznik NaukowoDydaktyczny WSP w Krakowie, z. 198, Prace Geograficzne XVII, Kraków, s. 63–77.
Rettinger R., 2007, Gospodarstwa farmerskie jako forma aktywizacji gospodarczej
obwodu lwowskiego, Przedsiębiorczość – Edukacja nr 3, Zakład Przedsiębiorczości
i Gospodarki Przestrzennej IG AP, Kraków–Warszawa, s. 133–141.
Rettinger R., 2009, Rola gospodarstw przyzagrodowych w potencjale produkcyjnym
rolnictwa Ukrainy, [w:] Przekształcenia regionalnych struktur funkcjonalno-przestrzennych. Europa bez granic – nowe wyzwania – nowa jakość przestrzeni, Instytut
Geografii i Rozwoju Regionalnego, Wrocław, s. 269–276.
Uliszak R., 1995, Główne problemy produkcyjne i ekologiczne rolnictwa Unii Europejskiej, Geografia w Szkole, z. 3, s. 131–138.
138
Uliszak R., 1998, Przemiany w poziomie intensywności rolnictwa Unii Europejskiej
w latach 1975–1993, Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie, z. 198, Prace Geograficzne XVII, s. 77–97.
Uliszak R., 2000a, Polskie rolnictwo w drodze do Unii Europejskiej, Geografia w Szkole,
z. 4, s. 178–185.
Uliszak R., 2000b, Poziom wykształcenia ludności rolniczej w gminach Polski południowo-wschodniej, Rocznik Naukowo-Dydaktyczny AP w Krakowie, z. 209, Prace
Geograficzne XVIII, Kraków, s. 47–62.
Uliszak R., 2001, „Problemy przestrzennego i strukturalnego rozwoju rolnictwa Polski
Południowej w świetle doświadczeń krajów Europy Zachodniej”, praca doktorska,
AP, Kraków, ss. 215.
Uliszak R., 2004, Cattle breeding in southern Poland and recent changes in Polish agriculture, La Cañada, nr 18, Spring/Summer, s. 21.
Zioło Z., Debelle L. i inni, 1996, Kooperatywa SCARA, być może wzór do naśladowania, PAN Oddz. w Krakowie, Prace Komisji Nauk Ekonomicznych nr 21, Wyd. Oddz.
PAN w Krakowie, Kraków [Praca tłumaczona na j. francuski: La cooperative SCARA
– Peut etre un modele a suivre, red. Z. Zioło. Academie Polonaise Des Sciences –
Section a Cracovie. Commission Des Scence Economiques, nr 21, Cracovie 1998].
Zioło Z., 1991, Wybrane problemy gospodarki żywnościowej, [w:] Problemy przemysłu
rolno-spożywczego w badaniach geograficznych, red. Z. Zioło, COMSN, Komisja
Geografii Przemysłu PTG, Kraków–Warszawa, s. 118–130.
Zioło Z., 1991, Zarys koncepcji kompleksu rolniczo-przemysłowego w układzie regionalnym, [w:] Problemy przemysłu rolno-spożywczego w badaniach geograficznych,
red. Z. Zioło, COMSN, Komisja Geografii Przemysłu PTG, Kraków–Warszawa 1991,
s. 131–142.
Zioło Z., 2008, Miejsce lucerny w kompleksie gospodarki żywnościowej, [w:] Lucerna
w żywieniu ludzi i zwierząt, red. E.R. Grela, Studia Regionalne i Lokalne Polski
Południowo-Wschodniej, nr 3, Stowarzyszenie Rozwoju Regionalnego i Lokalnego
„PROGRESS” w Dzierdziówce, Dzierdziówka–Lublin, s. 181–196.
Zioło Z., 2008a, Renesans badań nad procesami semiurbanizacji, [w:] Obszary urbanizacji i semiurbanizacji wsi polskiej a możliwości ich rozwoju w ramach PROW
2007–2013, red. T. Markowski, Z. Strzelecki, Studia KPZK PAN, t. CXIX, Warszawa, s. 163–169.
Zioło Z., 2008b, Miejsce przestrzeni rolniczej w strukturze przestrzeni geograficznej, [w:]
Gospodarka przestrzenna w strefie kontinuum miejsko-wiejskiego w Polsce, red.
A. Jezierska-Thole, L. Kozłowski, Wydawnictwo Naukowe UMK, Toruń, s. 271–282.
11. Geografia przemysłu i usług
Problematyka geografii przemysłu podejmowana była od powołania Katedry Geografii Ekonomicznej, następnie kontynuowana w Zakładzie Geografii
Ekonomicznej, a obecnie w Zakładzie Przedsiębiorczości i Gospodarki Przestrzennej. Prace badawcze zmierzały do wyjaśniania zmieniających się tenden-
139
cji rozwoju przemysłu i określania jego wpływu na rozwój społeczno-gospodarczy struktur regionalnych i lokalnych. Początkowo nawiązywały one do kształtujących się procesów industrializacji, które szczególnie silnie zaznaczyły się
na terenie Polski Południowej. Procesy industrializacji traktowane były w tym
czasie jako główna siła motoryczna złożonego procesu wzrostu gospodarczego,
jak i możliwości lepszego zaspokajania potrzeb społecznych. Przemysł – jako
wiodący czynnik intensyfikujący rozwój społeczno-gospodarczy – w najbardziej
widocznym stopniu zmieniał struktury gospodarcze, społeczne i kulturowe
różnej skali układów przestrzennych oraz stanowił podstawowy element terytorialnych zespołów produkcyjnych. W następnych latach, ze zmianą systemu
gospodarowania, rola przemysłu i procesów industrializacji stopniowo zmniejszała się wraz w wkraczaniem w postindustrialną fazę rozwoju, a obecnie w fazę
kształtowania społeczeństwa informacyjnego i budowania gospodarki opartej
na wiedzy.
W tym nurcie badawczym znajdowały się badania zapoczątkowane w zespole
prof. dr Marii Dobrowolskiej. Zakładano w nich znaczącą rolę przemysłu jako
głównego czynnika wzrostu ekonomicznego, zmieniającego struktury społeczno-gospodarcze miast i wsi, zwłaszcza na terenie Polski Południowej. Pogłębiały one znajomość reguł kształtowania się struktur przemysłowych w zmieniających się warunkach przechodzenia od centralnego systemu gospodarowania do
wdrażania reguł gospodarki rynkowej. Rozległe badania empiryczne, dotyczące
funkcjonowania zakładów przemysłowych i kształtujących się przestrzennych
form koncentracji, umożliwiały rozwijanie istniejących i proponowanie nowych
koncepcji metodologicznych i budowania pewnych wzorców, które następnie
były wykorzystywane w zakresie rozwijania metodologii i budowy teorii geografii przemysłu.
W świetle rozwijającej się wówczas teorii systemów pod pojęciem struktury
przyjmowano ogół stosunków zachodzących między elementami. W odniesieniu do badań przemysłu przyjęto, że podstawowym elementem struktur przemysłowych są zakłady (przedsiębiorstwa) przemysłowe, między którymi oraz
ich otoczeniem występują określone relacje aktywne i pasywne. Przyjmowano, że struktury przemysłowe określa ogół stosunków zachodzących między
zakładami, które wpływają na kształtowanie się określonych więzi produkcyjno-ekonomicznych (Pakuła 1964, Zioło 1969). W konsekwencji, na podstawie
ówczesnych prac przyjęto, że struktura przestrzenna przemysłu obejmuje zakłady przemysłowe zlokalizowane w określonych punktach przestrzeni, między
którymi wykształcają się różnego typu powiązania. W późniejszych pracach modelowych strukturę przestrzenną przemysłu traktowano jako jeden z elementów przestrzeni społeczno-gospodarczej, która obok przestrzeni przyrodniczej
i kulturowej, wraz z relacjami zachodzącymi między ich elementami, tworzy
przestrzeń geograficzną (Zioło 1997a).
Do tej idei nawiązywały badania geograficzno-przemysłowe, które w ramach
prac Katedry Geografii Ekonomicznej podjął początkowo L. Pakuła. Jego głów-
140
ne zainteresowania badawcze koncentrowały się na problematyce kształtowania
się struktury przestrzennej przemysłu na obszarze byłego województwa krakowskiego, a później wielkoprzemysłowej aglomeracji Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego oraz jej powiązań z okręgami obrzeża. W późniejszych latach problematykę kształtowania się struktur przemysłowych podjął Z. Zioło, którego
teren badań empirycznych obejmował głównie obszar kształtującego się okręgu
siarkowego i byłego województwa rzeszowskiego. Początkowe prace dotyczyły
analizy ośrodków przemysłowych na terenie powiatu chrzanowskiego (Pakuła
1960) oraz ośrodka siarkowego (Zioło 1965)3. Zdobyte doświadczenia badawcze wykorzystano do analizy zróżnicowania struktury przestrzennej przemysłu
województwa krakowskiego, w którym po raz pierwszy wyróżniono przestrzenne formy koncentracji przemysłu, a to: skupienia, zespoły i ośrodki przemysłowe
oraz przemysł rozproszony (Pakuła 1962, 1965, 1967). Problematyka ta została pogłębiona o studia historyczne, dotyczące analizy zmian w rozmieszczeniu przemysłu w strukturze województwa krakowskiego w latach 1938–1949
(Pakuła 1973c), a także o przykłady z województwa opolskiego (Dobrowolska,
Rajman 1963, Rajman 1962). Kontynuacja tego typu badań doprowadziła do
określenia zmian potencjału przemysłowego w miejskim województwie krakowskim (Kortus, Pakuła 1979a) oraz Polski Południowej (Pakuła 1968).
Wykorzystując wypracowane metody, również w strukturze przestrzennej
przemysłu województwa rzeszowskiego wyróżniono tego typu formy koncentracji (Zioło 1970a, 1970b, 1970c). Na tej podstawie, dla potrzeb byłej
Wojewódzkiej Komisji Planowania Gospodarczego w Rzeszowie, omówiono,
wykorzystując wcześniejszą rozprawę doktorską, teoretyczne założenia stanu
badań nad strukturą przestrzenną przemysłu i jej formami koncentracji (Zioło
1970d, 1971).
Przyjmując założenie, że zakłady przemysłowe nie są odizolowanymi elementami w strukturze przestrzennej przemysłu, ale istnieją między nimi określone
relacje, podjęta została nowa problematyka badawcza, związana z kształtowaniem się powiązań produkcyjnych. Biorąc pod uwagę koncentrację zakładów,
ich potencjał produkcyjny i powiązania zachodzące między nimi, uzasadniono
wykształcenie się Zachodnio-Krakowskiego Kompleksu Przemysłowego, jako
najwyższej formy koncentracji przestrzennej przemysłu (Pakuła 1964, 1965).
Badania te otworzyły nowe pola badawcze, zwłaszcza dotyczące procesów
kształtowania się ośrodków, które rozwijano, analizując na wybranych przykładach ośrodki przemysłowe Polski Południowej (Pakuła 1968), ośrodki obrzeża
Górnego Śląska (Pakuła 1971a, 1973a) oraz ośrodki wykształcone w strukturze
miast Raciborza, Tarnowa, Skarżyska-Kamiennej, Dębicy i skupienia przemysłowego Alwerni (Pakuła 1971b, 1977a, 1977b, 1987b, 1995, Pakuła, Rajman
1968).
3
Precyzyjniej problematyka ta została omówiona w rozdziale Zagadnienia metodologiczne,
podrozdz. 1.1.
141
W następnych latach L. Pakuła rozwijał problematykę badawczą koncentracji przemysłu i powiązań przestrzenno-produkcyjnych oraz rozszerzył pole
i zakres badań, obejmując nimi województwo katowickie. Przedmiotem badań
były procesy aglomeracyjne w obrzeżu Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego (Pakuła 1970) oraz czynniki lokalizacji przemysłu na tym terenie (Pakuła
1971a). Wiele szczegółowych badań empirycznych oraz wykorzystane z tego
zakresu koncepcje teoretyczne zaowocowały obszerną monografią poświęconą
procesom aglomeracyjnym i integracyjnym przemysłu w obrzeżu Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego (Pakuła 1973b). Koncepcje te były nadal rozwijane
i udostępniane czytelnikom zagranicznym (Pakuła 1976b, 1980, 1989, 1996a,
1997a, Kortus, Pakuła 1976, Pakuła, Wicherek 1988).
W szczegółowych badania coraz precyzyjniej poznawane były procesy kształtowania się okręgów przemysłowych strefy zewnętrznej GOP-u, poprzez analizę struktury wewnętrznej Częstochowskiego Okręgu Przemysłowego (Pakuła,
Nowak 1979, Pakuła 1979a, 1979b, 1992), Bielskiego Okręgu Przemysłowego
(Pakuła 1984, 1986), Rybnickiego Okręgu Węglowego (Pakuła 1985), obszaru
Karpat (Pakuła, Zioło, Adamus, Troc 1985, Zioło, Makieła 1985).
Wieloletnie i coraz precyzyjniejsze badania były podstawą ujęć teoretycznych, które dotyczyły omówienia podstaw teoretycznych kształtowania i badań
przestrzennych form koncentracji przemysłu (Pakuła 1978a), ocen regionalnych badań przemysłu i zarysowania nowych propozycji w tym zakresie (Pakuła 1983a, 1987a, 1994b), oceny dorobku naukowego ośrodka krakowskiego
(Kortus, Pakuła 1987, 1998) oraz zakreślenia nowych współczesnych problemów badawczych aglomeracji wielkoprzemysłowych GOP-u (Pakuła 1987a).
W latach zmian systemu gospodarowania uległy zmianom warunki kształtowania się rozwoju przemysłowego. Nastąpiło osłabienie przemysłu jako bazy
ekonomicznej rozwoju społeczno-gospodarczego oraz pojawiły się symptomy
przemian postindustrialnych. Wiele przedsiębiorstw nie zdołało przystosować
swojej produkcji do reguł rynkowych. Wymagało to podejmowania nowej problematyki badawczej, związanej z restrukturyzacją przedsiębiorstw i funkcjonujących do tej pory przestrzennych form koncentracji przemysłu. Problematyka
ta znalazła swój wyraz w badaniu restrukturyzacji wybranych gałęzi przemysłu w wiodących okręgach przemysłowych Polski Południowej (Pakuła 1992,
1994a, 1994b, 1996b, 1997b).
W badaniach byłej Katedry Geografii Ekonomicznej wiele miejsca poświęcono także przemianom struktury przestrzennej przemysłu województwa rzeszowskiego. Opierały się one na rozeznaniu znaczenia surowców mineralnych
(światowe – siarka, krajowe, regionalne i lokalne, Zioło 1964). Na tym tle, dla
potrzeb instytucji planistycznych województwa rzeszowskiego, przedstawiono prawidłowości w zakresie rozmieszczenia przemysłu (Zioło 1970a, 1973),
a następnie, w świetle wielu mierników, przedstawiono strukturę przestrzenno-gałęziową przemysłu w układzie powiatów (Zioło 1970b). Następnie dokonano bardziej pogłębionej wielomiernikowej (liczba zatrudnionych, wartość
142
środków trwałych, moc zainstalowanych urządzeń odbiorczych, zużycie energii elektrycznej, wartość produkcji globalnej) analizy zróżnicowania struktury
przestrzennej według miejsc lokalizacji zakładów przemysłowych oraz wyróżnionych form koncentracji przemysłu (Zioło 1973). Na podstawie relacji rozwoju potencjału przemysłowego i wzrostu potencjału demograficznego miast
określono wzajemne powiązanie procesów industrializacji z procesami urbanizacji w latach 1937–1970 (Zioło 1974). W dalszych pracach uzasadniono tezę,
że zasadnicza konstrukcja struktury przestrzennej przemysłu województwa
rzeszowskiego związana była z odpowiednią polityką państwa, wyrażającą się
budową zakładów przemysłowych na terenie COP-u (Zioło 1984). W pewnym
stopniu porównywalne studia przeprowadzono na terenie województwa krakowskiego, określając kierunki przemian potencjału przemysłowego i struktury
przestrzennej przemysłu (Zioło 1990), a w latach osłabienia roli przemysłu jako
czynnika rozwoju dokonano analizy zmian funkcji gospodarczych Krakowa
(Kortus, Zioło 1995).
W wyniku współpracy z byłym Wojewódzkim Urzędem Statystycznym
w Bielsku dokonana została zespołowa analiza kształtowania się struktury przestrzennej przemysłu, która dotyczyła: zarysu rozwoju przemysłu (Pakuła 1986),
dynamiki potencjału produkcyjnego (Boja, Makieła 1986), przemiany struktury
gałęziowej (Makieła, Zioło 1986a), roli przemysłu w gospodarcze uspołecznionej (Makieła 1986), wielomiernikowej analizy struktur gałęziowo-przestrzennych (Zioło, Makieła 1986) oraz przemian struktury przestrzennej (Troc 1986)
i własnościowej (Troc, Jańczyk 1086).
Wiele badań zostało wykorzystanych w pracach instytucji planistycznych
nad studium dotyczącym problemów rozwoju przemysłu w Makroregionie
Południowo-Wschodnim (Jasieński, Zioło 1982, 1983, Krakowiak, Szymla,
Zioło, 1987). Istotne miejsce w tych pracach zajmowała problematyka przemian struktury przestrzenno-gałęziowej przemysłu (Zioło 1988a, 1989b).
Prowadzone badania naukowe związane były często z potrzebami przedsiębiorstw czy władz terenowych. W tym zakresie podjęto problematykę określenia
Zakładów Chemicznych „Blachownia Śląska” jako rynku pracy, co miało duże
znaczenie wobec jeszcze rosnącego zapotrzebowania na nowe zasoby pracy
(Zioło 1971b). Podobne znaczenie miała praca wykonana w zespole badawczym, na temat kształtowania się wiodącego przedsiębiorstwa COP-u – Wytwórni Sprzętu Komunikacyjnego „PZL-Mielec”, która służyła m.in. jako podstawa
do określenia kierunków przemian przedsiębiorstwa w obliczu zbliżającej się
zmiany systemu gospodarowania i konieczności dalszego rozszerzania profilu
produkcji (Grochot, Pająk, Zioło 1988). Określano także wpływ przemysłu na
kształtowanie się struktur regionu rzeszowskiego (Zioło 1980b), województwa
tarnobrzeskiego (Zioło 1991b), powiatu strzyżowskiego (Zioło 1980a), rozwijającego się miasta Ropczyce w związku z wykreowaną dzielnicą przemysłowo-składową (Zioło 1991a), miasta Dębicy (Zioło 1995b) oraz Jaworzna (Pakuła
1996c).
143
Zmiana systemu gospodarowania oraz otwarcie polskiej gospodarki na otoczenie międzynarodowe wymaga coraz precyzyjniejszego poznania kierunków
przemian krajowej i światowej przestrzeni przemysłowej, zwłaszcza od strony
lokalizacji centrów zarządzania. W pracach badawczych korporacje ponadnarodowe traktowano jako wiodące czynniki pobudzające proces globalizacji.
Poprzez przeznaczanie znacznych nakładów na prace naukowe i wdrażanie
postępu technicznego dążą one do zwiększania swojego potencjału ekonomicznego, podnoszenia pozycji konkurencyjnej produktów i zwiększania efektów
ekonomicznych. W związku z prawem koncentracji kapitału następuje kształtowanie się coraz większych korporacji przemysłowych, finansowych, usługowych i innych, obejmujących swoim zasięgiem gospodarkę światową. Do tego
procesu nawiązywała praca poświęcona zmianie koncentracji siedzib zarządów
wiodących firm krajowych (Kudełko, Zioło 2006). Ważnym zagadnieniem dla
kreowania polityki rozwoju przemysłu jest także poznanie procesów rozwoju
światowych korporacji przemysłowych, koncentracji przestrzennej lokalizacji
ich zarządów i określania struktur branżowych.
Ważnym zagadnieniem dla budowania polityki rozwoju przemysłu jest poznanie procesów rozwoju, koncentracji zarządów i struktur branżowych wiodących światowych korporacji przemysłowych, które są podstawowym czynnikiem aktywizującym procesy globalizacji. W tym celu podjęto badania dotyczące rozmieszczenia lokalizacji zarządów największych firm światowych (Zioło
2001b, 2006e, 2009) i zachodnioeuropejskich (Piróg, Zioło, 2002). Pozwoliły
one na zarysowanie procesu koncentracji centrów decyzyjnych, wynikających
stąd uwarunkowań przekształceń polskiej przestrzeni przemysłowej i roli krajowej gospodarki w strukturach europejskich i światowych oraz pozwoliły na
tworzenie zarysów koncepcji modelowych (Zioło 2007, 2008).
Wśród korporacji światowych ważną rolę odgrywają firmy informatyczne,
które reprezentują nowy sektor gospodarczy, wpływający na kształtowanie się
społeczeństwa informacyjnego i gospodarki opartej na wiedzy. O ich znaczącej
pozycji świadczy fakt, iż w strukturze rangowej światowych sektorów międzynarodowych korporacji zajmują drugą pozycję. W nawiązaniu do tej idei w pracach badawczych podjęta została problematyka kształtowania się światowych
i krajowych firm informatycznych, jako nowych elementów przestrzeni przemysłowej, świadczących o stopniu zaawansowania budowy społeczeństwa informacyjnego (Kilar 2008b). Dążenie do unowocześnienia struktur gospodarczych
i budowania społeczeństwa informacyjnego zaznaczyło się także na terenie
naszego kraju. Wyrazem tego było pojawienie się w przestrzeni przemysłowej
nowych firm informatycznych, które równocześnie odznaczały się silnymi tendencjami do koncentracji regionalnej i osadniczej (Zioło 2001, 2004, 2006).
Przyjęto założenie, że wkraczanie w informatyczną fazę rozwoju i kształtowanie
gospodarki opartej na wiedzy wymaga poznania funkcjonowania ponadnarodowych korporacji (m.in. Honda), w tym światowych firm informatycznych (m.in.
Microsoft, Apple), oraz przekazywania tej wiedzy na poziom edukacji ponad-
144
gimnazjalnej (Kilar 2007a, 2007b, 2009, Kilar, Cieluch 2008). Zwrócono uwagę na koncentrację przestrzenną zarządów firm informatycznych, zatrudnienie
w działalności badawczo-rozwojowej (Kilar 2008a, 2008b, 2009a, 2009b) oraz
ich wpływ na kształtowanie się metropolii (Kilar 2009c).
Wdrażanie nowego systemu gospodarowania, otwarcie polskiej gospodarki
na otoczenie międzynarodowe oraz wdrażanie reguł gospodarki rynkowej stworzyło odmienne uwarunkowania funkcjonowania i rozwoju krajowych przedsiębiorstw przemysłowych i przemysłowej przestrzeni regionalnej. Krajowe przedsiębiorstwa, podlegające regułom centralnego systemu gospodarowania, musiały się przekształcić w samodzielne jednostki produkcyjno-usługowe i znaleźć
na oferowane produkty miejsce na różnych kategoriach rynków (światowych,
europejskich, krajowych). W stosunku do poprzednich warunków, w których
poprzez centralny system zarządzania określano rynki zbytu, w nowej sytuacji
przedsiębiorstwa musiały same szukać swojego miejsca na rynku w warunkach
międzynarodowej konkurencji. Krajowa gospodarka otworzyła także rynek krajowy, na którym stosunkowo szybko znajdowały swoje miejsce produkty oferowane przez zorganizowane już korporacje międzynarodowe. Porozrywane,
zwłaszcza międzynarodowe, powiązania gospodarcze, rynkowe, technologiczne
i organizacyjne, wykształcone w centralnym systemie gospodarowania w ramach byłej RWPG, oraz napływ konkurencyjnych produktów na krajowy rynek,
a także konieczność przeprofilowania asortymentu produkcji wielu przedsiębiorstw, zwłaszcza przemysłu obronnego, stwarzało wiele trudności w dostosowaniu się istniejących przedsiębiorstw do nowych warunków związanych z samodzielnym poszukiwaniem nowych rynków, zmian produktów, podnoszenia
ich jakości i konkurencyjności, zwłaszcza cenowej (Zioło 1995a, 1997, 2001c,
2006b). Wychodząc z powyższych przesłanek, podejmowana była nowa problematyka badawcza, związana z dostosowaniem się funkcjonujących wcześniej
przedsiębiorstw do nowych warunków. W publikacjach zmierzano do określania
tendencji rozwoju przemysłu, problematyki zmian zachowań przedsiębiorstw
i przestrzennych struktur przemysłu układów regionalnych, które zostały wykorzystane w dalszych badaniach empirycznych (Zioło 2001c, 2001d).
W celu w miarę precyzyjnego poznania procesu przemian prowadzono wiele
badań empirycznych, dotyczących zachowań przedsiębiorstw przemysłowych
w latach zmian systemu gospodarowania. Problematyka ta rozwijana jest głównie w pracach T. Rachwała, który z tego zakresu obronił rozprawę doktorską.
Szczegółowe badania dotyczyły zmian zachowań zakładów reprezentujących
różne branże, m.in. przemysłu dziewiarskiego (Kilar 2006), cukierniczego
(Rachwał 2000b, 2001b), szklarskiego (Rachwał 2000a), elektrotechnicznego
(Rachwał 2001a), mięsnego (Rachwał 2001c) oraz przedsiębiorstwa budowlanego (Gaweł, Rachwał 2001). Rozwijano badania nad procesami restrukturyzacji układów regionalnych, zwłaszcza Polski Południowo-Wschodniej, które
dotyczyły restrukturyzacji przemysłu miast (Zioło 1988b), obszarów przygranicznych (Malisiewicz, Zioło 1993), województwa rzeszowskiego (Malisiewicz,
145
Zioło 1994), obszarów Polski Południowo-Wschodniej (Rachwał 2002, 2003,
2004, 2006a, 2006b, 2006c, 2006e, 2007, 2008) oraz układów metropolitalnych
(Rachwał 2005, 2006d, 2009). Podjęta została także współautorska analiza innych regionów, w której zwracano uwagę na efekty restrukturyzacji przemysłu (Rachwał, Wiedermann 2008, Kilar, Rachwał, Wiedermann 2008a, 2008b,
Rachwał, Wiedermann, Kilar 2008). W zależności od zachowań przedsiębiorstw
w procesie transformacji wyróżniono szereg typów przedsiębiorstw (Rachwał
2006a, 2006c): przedsiębiorstwa rozwijające się, które zakończyły pierwszy
etap restrukturyzacji; przedsiębiorstwa nadal poszukujące dróg rozwoju, które nie zakończyły jeszcze pierwszego etapu restrukturyzacji; przedsiębiorstwa
zanikające, które nie przeszły pomyślnie procesu restrukturyzacji oraz przedsiębiorstwa upadłe. Potwierdziło to wcześniejsze ujęcie modelowe, w którym
wyróżniono przedsiębiorstwa: zanikłe, zanikające, stagnujące, rozwijające się,
nowo pojawiające się (Zioło 1986).
Rozwijające się procesy industrializacji doprowadziły do degradacji środowiska przyrodniczego. Wynikało to w znacznym stopniu z przestarzałych
procesów wytwórczych, niskiej kultury ekologicznej wielu decydentów, chęci
obniżenia kosztów produkcji poprzez obniżenie nakładów na wymianę parku
maszynowego i ochronę środowiska. Problematyka ta znalazła żywe zainteresowanie w pracach. Problemy te ze szczególną ostrością występowały na terenie
GOP-u, stąd tereny te wymagają podejmowania działań na rzecz ograniczenia
negatywnego wpływu antropopresji na środowisko przyrodnicze. Zwrócił na
nie uwagę w swoich badaniach L. Pakuła, podejmując wiele badań w powiązaniu z niemieckimi ośrodkami naukowymi (Pakuła 1986, 1988, 1996, 1997, Pakuła, Ziętara 1989). Problemy te występowały także na terenie Tarnobrzeskiego
Okręgu Siarkowego, gdzie elektrownie zawodowe, eksploatacja siarki metodą
odkrywkową i podziemnego wytapiania, a także produkcja kwasu siarkowego
superfosfatu oddziaływały negatywnie na warunki przyrodnicze (Lach, Zioło
1983, Zioło, Kusak 1990). W wyniku tych prac zaproponowano model funkcjonowania przedsiębiorstwa przemysłowego w środowisku geograficznym,
obejmującym przestrzeń przyrodniczą, społeczno-gospodarczą oraz kulturową
(Zioło 1989, 2001).
Pracownicy Instytutu we współpracy z różnymi instytucjami brali udział
w pracach kartograficznych. Efektem tego były mapy przygotowane do atlasów województwa krakowskiego (Kortus, Pakuła 1979), bielskiego (Pakuła
Zelech 1981) oraz Atlasu Rzeczypospolitej Polski (Pakuła 1997, Zioło, Kamińska 1997a, 1997b).
W celu dokumentacji prac badawczych w zakresie geografii przemysłu dokonywane były opracowania bibliograficzne oraz oceny kierunków badawczych
prowadzonych w Instytucie Geografii, a także w ośrodku krakowskim. Podsumowanie pewnych etapów dorobku badawczego polskiej geografii przedstawione zostało w bibliografii geografii przemysłu (Pakuła, Troc 1987) oraz
w pracach poświęconych dorobkowi krakowskiego ośrodka naukowego (Kortus, Pakuła 1987, 1998, Pakuła 1983a) i rzeszowskiego (Zioło 1998).
146
Problematyka badawcza związana z geografią przemysłu znalazła także swoje odzwierciedlenie w pracach badawczych prowadzonych w powiązaniu z różnymi instytucjami naukowymi na terenie Tarnobrzeskiego Okręgu Siarkowego,
które przedstawione są w zagadnieniach metodologicznych.
Reasumując, należy podkreślić, iż podejmowana w obecnym Instytucie
Geografii Uniwersytetu Pedagogicznego problematyka badawcza w zakresie
geografii przemysłu nawiązywała zawsze do aktualnej sytuacji gospodarczej
kraju. Początkowo odnosiła się do rozwoju procesów industrialnego rozwoju,
następnie – w latach wdrażania reguł gospodarki rynkowej – do restrukturyzacji
przemysłu, a także do kształtowania społeczeństwa informacyjnego i tworzenia
gospodarki opartej na wiedzy.
Zbigniew Zioło, Tomasz Rachwał
4
Wykaz ogólnopolskich i międzynarodowych konferencji naukowych poświęconych problematyce geografii przemysłu i usług*
1. „Geografia przemysłu w akademickim kształceniu nauczycieli geografii”, Kraków,
9–10 grudnia 1985 r.
2. „Zakład przemysłowy w akademickim kształceniu nauczycieli geografii”, Kraków,
15–17 grudnia 1986 r.
3. „Problematyka ośrodka przemysłowego w akademickim kształceniu nauczycieli
geografii”, Kraków, 30 listopada – 2 grudnia 1987 r.
4. „Problematyka okręgu przemysłowego w akademickim kształceniu nauczycieli geografii”, Kraków, 12–13 grudnia 1988 r.
5. „Regionalne problemy uprzemysłowienia – zagadnienia teoretyczno-poznawcze”,
Kraków, 27–28 listopada 1989 r.
6. „Problemy przemysłu rolno-spożywczego w badaniach geograficznych”, Kraków,
26–27 listopada 1990 r.
7. „Geografia przemysłu w warunkach nowego systemu gospodarowania, problemy badawcze i odzwierciedlenie ich w kształceniu nauczycieli”, Kraków, 2–4 grudnia 1991 r.
8. „Funkcjonowanie przedsiębiorstw przemysłowych w zmieniających się warunkach
gospodarowania”, Kraków, 23–25 listopada 1992 r.
9. „Zachowania przestrzenne przemysłu w zmieniających się warunkach gospodarowania”, Kraków, 8–10 listopada 1993 r.
10. „Wpływ procesów transformacji gospodarki narodowej na funkcjonowanie jednostek gospodarczych i układów przestrzennych”, Kraków, 5–6 grudnia 1994 r.
11. „Osiągnięcia i kierunki badawcze geografii przemysłu w ośrodkach akademickich”,
Kraków, 4–5 grudnia 1995 r.
12. „Problemy transformacji struktur przemysłowych w procesie przechodzenia do gospodarki rynkowej” (I), Kraków, 9–10 grudnia 1996 r.
* Konferencje organizowane przez Instytut Geografii Uniwersytetu Pedagogicznego w Krakowie i Komisję Geografii Przemysłu Polskiego Towarzystwa Geograficznego, przy współpracy z Centralnym Ośrodkiem Metodycznym Studiów Nauczycielskich w Krakowie oraz Sekcją
Gospodarki Przestrzennej Komisji Nauk Ekonomicznych PAN Oddz. w Krakowie.
147
13. „Problemy transformacji struktur przemysłowych w procesie przechodzenia do gospodarki rynkowej” (II), Kraków, 8–9 grudnia 1997 r.
14. „Problemy transformacji struktur przemysłowych w procesie przechodzenia do gospodarki rynkowej” (III), Kraków, 7–8 grudnia 1998 r.
15. „Problemy transformacji struktur przemysłowych w procesie przechodzenia do gospodarki rynkowej” (IV), Kraków, 6–7 grudnia 1999 r.
16. „Przemiany struktur przemysłowych w procesie przechodzenia do gospodarki rynkowej”, Kraków, 4–5 grudnia 2000 r.
17. „Problemy transformacji struktur przemysłowych”, Kraków, 3–4 grudnia 2001 r.
18. „Przemysł w procesie globalizacji”, Kraków, 2–3 grudnia 2002 r.
19. „Międzynarodowe uwarunkowania rozwoju przemysłu”, Kraków, 1–2 grudnia 2003 r.
20. XX Jubileuszowa Ogólnopolska Konferencja Naukowa nt. „Efekty restrukturyzacji
polskiej przestrzeni przemysłowej”, Kraków, 6–7 grudnia 2004 r.
21. XXI Ogólnopolska Konferencja Naukowa nt. „Procesy transformacji przemysłowych układów regionalnych na tle zmieniającego się otoczenia”, Kraków, 5–6 grudnia 2005 r.
22. XXII Ogólnopolska Konferencja Naukowa nt. „Problemy metodologiczne geografii
przemysłu”, Kraków, 4–5 grudnia 2006 r.
23. XXIII Ogólnopolska Konferencja Naukowa nt. „Wpływ procesów globalizacji i integracji europejskiej na transformację struktur przemysłowych”, Kraków, 3–4 grudnia
2007 r.
24. XXIV Międzynarodowa Konferencja Naukowa nt. „Funkcje przemysłu i usług
w kształtowaniu społeczeństwa informacyjnego” (Functions of Industry and Services in Development of the Information Society), Kraków, 1–2 grudnia 2008 r.
25. XXV Międzynarodowa Konferencja Naukowa nt. „Procesy transformacji przemysłu
i usług w regionalnych i krajowych układach przestrzennych” (The Processes of
Transformation of Industry and Services in Regional and National Spatial Systems),
Kraków, 30 listopada – 1 grudnia 2009 r.
26. XXVI Międzynarodowa Konferencja Naukowa nt. „Wpływ kryzysu na funkcjonowanie przedsiębiorstw oraz zmiany struktur przestrzennych przemysłu i usług” (The
Impact of Crisis on the Activity of Enterprises and Changes in the Spatial Structures
of Industry and Services), Kraków, 6–7 grudnia 2010 r. (planowana)
Literatura
Boja F. Makieła Z.,1986, Dynamika potencjału produkcyjnego przemysłu, [w:] Rozwój
przemysłu i przemiany struktury przestrzenno-gałęziowej województwa bielskiego
w latach 1975–1986, red. Z. Zioło, WUS, Bielsko-Biała, s. 29–32.
Dobrowolska M., Rajman J., 1963, Wpływ ośrodków przemysłowych na przemiany
w strukturze społeczno-ekonomicznej województwa opolskiego, [w:] Problemy rozwoju sieci osadniczej w województwie opolskim, Opole, s. 10–26.
Gaweł M., Rachwał T., 2001, Zmiany funkcjonowania Przedsiębiorstwa Budownictwa
Ogólnego i Przemysłowego RESBUD S.A. w procesie transformacji gospodarczej,
[w:] Polska–Europa. Gospodarka, przemysł, red. J. Rajman, Wydawnictwo Naukowe
AP, Kraków, s. 251–260.
148
Grochot J., Pająk J., Zioło Z., 1988, Wytwórnia Sprzętu Komunikacyjnego „PZL-Mielec”, [w:] Mielec. Studia i materiały z dziejów miasta i regionu, t. 2, red. F. Kiryk,
KAW, Rzeszów, Mielec, s. 392–412.
Jasieński J., Zioło Z., 1982, Problemy badań funkcji egzogenicznych obszarów metropolitalnych, Biuro Rozwoju Krakowa, Kraków, ss. 23.
Jasieński J., Zioło Z., 1983, Typy funkcjonalne miast Makroregionu PołudniowoWschodniego na tle założeń planu krajowego, Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP
w Krakowie, z. 99, Prace Ekonomiczno-Społeczne IV, Kraków, s. 273–303.
Kilar W., 2006, Przemiany funkcjonowania Zakładów Przemysłu Dziewiarskiego „Jarlan” w Jarosławiu, [w:] Efekty restrukturyzacji polskiej przestrzeni przemysłowej,
red. Z. Zioło, T. Rachwał, Prace Komisji Geografii Przemysłu PTG, nr 9, Warszawa–Kraków, s. 145–169.
Kilar W., 2007a, Zagadnienia globalizacji i korporacji ponadnarodowych w edukacji przedsiębiorczości, [w:] Przedsiębiorczość w aktywizacji gospodarczej, red.
Z. Zioło, T. Rachwał, Przedsiębiorczość – Edukacja, nr 3, Zakład Przedsiębiorczości
i Gospodarki Przestrzennej IG AP, Wydawnictwo „Nowa Era”, Warszawa–Kraków,
s. 297–304.
Kilar W., 2007b, Zarys kształtowania się korporacji ponadnarodowej Microsoft, [w:]
Rola geografii społeczno-ekonomicznej w badaniach regionalnych, red. I. Kiniorska,
S. Sala, Nauki Geograficzne w Badaniach Regionalnych, Tom II, Instytut Geografii
Akademii Świętokrzyskiej im. Jana Kochanowskiego w Kielcach, Oddział Kielecki
Polskiego Towarzystwa Geograficznego, Kielce, s. 381–389.
Kilar W., 2008a, Zatrudnienie w działalności badawczej i rozwojowej jako czynnik
rozwoju gospodarki opartej o wiedzę, [w:] Rola przedsiębiorczości w gospodarce
opartej na wiedzy, red. Z. Zioło i T. Rachwał, Przedsiębiorczość – Edukacja, nr 4,
Zakład Przedsiębiorczości i Gospodarki Przestrzennej IG AP, Wydawnictwo „Nowa
Era”, Warszawa–Kraków, s. 60–69.
Kilar W., 2008b, Koncentracja przestrzenna światowych firm informatycznych, [w:]
Problematyka XXIII Ogólnopolskiej Konferencji Naukowej nt. „Wpływ procesów
globalizacji i integracji europejskiej na transformację struktur przemysłowych”,
red. Z. Zioło i M. Borowiec, Komisja Geografii Przemysłu PTG i Zakład Przedsiębiorczości IG AP w Krakowie, Warszawa–Kraków, s. 47–50.
Kilar W., 2009a, Koncentracja przestrzenna światowych firm informatycznych, [w:]
Wpływ procesów globalizacji i integracji europejskiej na transformację struktur
przemysłowych, red. Z. Zioło i T. Rachwał, Prace Komisji Geografii Przemysłu PTG,
nr 12, Warszawa–Kraków s. 97–108.
Kilar W., 2009b, Zróżnicowanie potencjału ekonomicznego światowych korporacji informatycznych, [w:] Funkcje przemysłu w kształtowaniu społeczeństwa informacyjnego, red. Z. Zioło i T. Rachwał, Prace Komisji Geografii Przemysłu PTG, nr 13,
Warszawa–Kraków, s. 110–121.
Kilar W., 2009c, Korporacje informatyczne jako element struktury metropolii, [w:]
Potencjalne metropolie ze szczególnym uwzględnieniem Polski Wschodniej, red.
Z. Makieła, Studia Komitetu Przestrzennego Zagospodarowania Kraju PAN, Warszawa, S. 136–153.
Kilar W., 2009d, Rola korporacji Apple w kształtowaniu społeczeństwa informacyjnego,
[w:] Rola przedsiębiorczości w kształtowaniu społeczeństwa informacyjnego, red.
Z. Zioło, T. Rachwał, Przedsiębiorczość – Edukacja, nr 5, Zakład Przedsiębiorczości
149
i Gospodarki Przestrzennej IG AP, Wydawnictwo „Nowa Era”, Warszawa–Kraków,
s. 48–56.
Kilar W., Cieluch M., 2008, Kształtowanie się i organizacja przestrzenna korporacji
ponadnarodowej Honda, [w:] Procesy transformacji przemysłu układów przestrzennych na tle zmieniającego się otoczenia, red. Z. Zioło, T. Rachwał, Prace Komisji
Geografii Przemysłu PTG, nr 10, Warszawa–Kraków, s. 188–203.
Kilar W., Rachwał T., Wiedermann K., 2008, Rola przemysłu w gospodarce układów
regionalnych Unii Europejskiej, [w:] Problematyka XXIV Międzynarodowej Konferencji Naukowej nt. „Funkcje przemysłu i usług w kształtowaniu społeczeństwa
informacyjnego”, red. Z. Zioło i M. Borowiec, Komisja Geografii Przemysłu PTG
i Zakład Przedsiębiorczości IG AP w Krakowie, Warszawa–Kraków, s. 54–55.
Kilar W., Rachwał T., Wiedermann K., 2008a, Changes in differentiation of Polish regions’ industrial potential within the European Union, [w:] New functions of rural
and industrial space in central and eastern Europe, eds, K. Czapiewski, T. Komornicki, Europa XXI, vol. 17, Institute of Geography and Spatial Organization – Polish
Academy of Sciences, Academic Division – Polish Geographical Society, Warszawa,
s. 145–158.
Kilar W., Rachwał T., Wiedermann K., 2008b, Zmiany potencjału przemysłowego województw Polski wschodniej na tle regionów Unii Europejskiej, [w:] Przyrodniczoekonomiczny potencjał regionów na pograniczu polsko-ukraińskim, red. R. Fedan,
Z. Makieła, Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa im. ks. Bronisława Markiewicza
w Jarosławiu, Stowarzyszenie Instytut Polsko-Ukraiński, Jarosław, s. 287–306.
Kortus B., Pakuła L., 1979a, Mapy: Przemysł, 15 map, [w:] Atlas miejskiego województwa krakowskiego, Oddziałał PAN w Krakowie, UMK, s. 33–36.
Kortus B., Pakuła L., 1979b, Rozwój i struktura przemysłu, [w:] Miejskie województwo
krakowskie: Elementy geograficzno-ekonomiczne, Folia Geogr. Ser. Geogr.-Oecon.,
12, s. 61–72.
Kortus B., Pakuła L., 1976c, Spatial development tendencies and production links in
Upper Silesian Industrial Complex, [w:] The organization of spatial Industrial Systems, Nowosybirsk, vol. 1, s. 44–49.
Kortus B., Pakuła L., 1987, Charakterystyka i ocena dorobku ośrodka krakowskiego
w zakresie geografii przemysłu, Folia Geogr. Ser. Geogr.-Oecon., 20, s. 47–66.
Kortus B., Pakuła L., 1998, Charakterystyka oceny dorobku ośrodka krakowskiego
w dziedzinie geografii przemysłu, [w:] Dorobek polskiej geografii przemysłu w badaniach ośrodków akademickich, red. S. Misztal, Z. Zioło, Wyd. Krakowskiego
Oddz. PAN, Warszawa–Kraków, s. 97–120.
Kortus B., Zioło Z., 1994–1995, Rola i przemiany funkcji gospodarczych Krakowa,
Folia Geogr. Ser. Geogr.-Oecon., 27–28, s. 209–223.
Krakowiak R., Szymla Z., Zioło Z., 1987, Problemy rozwoju przemysłu w Makroregionie Południowo-Wschodnim, Rada Nauki i Techniki Makroregionu PołudniowoWschodniego, Kraków, ss. 64.
Kudełko J., Zioło Z., 2006, Zmiany koncentracji przestrzennej zarządów wiodących
polskich przedsiębiorstw oraz ich struktury własnościowej i branżowej, [w:] Gospodarcze i społeczne skutki akcesji Polski do Unii Europejskiej, red. Z. Mikołajewicz,
Uniwersytet Opolski, Polskie Towarzystwo Ekonomiczne Oddz. w Opolu, Opole,
s. 509–528.
150
Lach J., Zioło Z., 1983, Wpływ przemysłu siarkowego na zajmowanie i degradację rolniczego terenu tarnobrzeskiego rejonu uprzemysławianego, Zeszyty Badań Rejonów
Uprzemysławianych, KBRU PAN, z. 77, s. 288–320.
Makieła Z., 1986, Rola przemysłu w gospodarce uspołecznionej, [w:] Rozwój przemysłu
i przemiany struktury przestrzenno-gałęziowej województwa bielskiego w latach
Makieła Z., Zioło Z., 1986a, Przemiany struktury gałęziowej przemysłu, [w:] Rozwój
Makieła Z., Zioło Z., 1986b, Struktura gałęziowa przemysłu w świetle wybranych
mierników, [w:] Rozwój przemysłu i przemiany struktury przestrzenno-gałęziowej
województwa bielskiego w latach 1975–1986, red. Z. Zioło, WUS, Bielsko-Biała,
s. 49–56.
Malisiewicz E., Zioło Z., 1993, Problemy restrukturyzacji przemysłu obszarów przygranicznych województwa krośnieńskiego i przemyskiego, [w:] Czynniki i bariery rozwoju rejonów przygranicznych, red. J. Kitowski, Z. Zioło, Sekcja Gospodarki Przestrzennej Komisji Ekonomicznej Oddz. PAN w Krakowie, Wydział Ekonomiczny Filii
UMCS w Rzeszowie, Instytut Gospodarki Przestrzennej i Komunalnej w Warszawie,
Kraków–Rzeszów–Warszawa, s. 55–68.
Malisiewicz E., Zioło Z., 1994, Zarys procesów restrukturyzacji przemysłu w województwie rzeszowskim, [w:] Zachowania przestrzenne przemysłu w zmieniających się
warunkach gospodarowania, red. Z. Zioło, Komisja Geografii Przemysłu PTG, Kraków–Warszawa, s. 126–131.
Pakuła L., 1960, Kształtowanie się ośrodków przemysłowych powiatu chrzanowskiego,
Pakuła L., 1962, Analiza struktury i przestrzennych form koncentracji przemysłu województwa krakowskiego, Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie, z. 10,
Prace Geograficzne, s. 113–127.
Pakuła L., 1964, Powiązania produkcyjne Zachodnio-Krakowskiego Kompleksu Przemysłowego, Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie, z. 22, Prace Geograficzne III, s. 165–190.
Pakuła L., 1965, Kształtowanie się i struktura Zachodnio-Krakowskiego Kompleksu
Przemysłowego, Biuletyn Komitetu Przestrzennego Zagospodarowania Kraju PAN,
z. 2, Seria A.
Pakuła L., 1967, Rozwój przemysłu w woj. krakowskim. Spis przemysłowy 1965, woj.
krakowskie, Zakłady Przemysłowe, z. 12, GUS, Seria A, Warszawa, s. XVII–XXVII.
Pakuła L., 1968, Procesu uprzemysłowienia Polski Południowej (wybrane przykłady),
Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie, z. 30, Prace Geograficzne IV,
s. 75–86.
Pakuła L., 1970, Procesy aglomeracyjne w obrzeżu Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego, Folia Geogr. Ser. Geogr.-Oecon., 3, s. 66–82.
Pakuła L., 1971a, Czynniki lokalizacji i rozwoju obrzeża GOP, Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie, z. 40, Prace Geograficzne V, s. 185–198.
Pakuła L., 1971b, Ośrodek Tarnowa, czynniki jego rozwoju i powiązania produkcyjne,
[w:] Studia z geografii średnich miast: Problematyka Tarnowa, Prace Geograficzne
IG PAN nr 82, PWN, Warszawa, s. 107–124.
151
Pakuła L., 1973a, Dynamika wzrostu ośrodków przemysłowych obrzeża Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego, Folia Geogr. Ser. Geogr.-Oecon., 6, s. 23–45.
Pakuła L. 1973b, Procesy aglomeracyjne i integracyjne przemysłu Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego, Wydawnictwo Naukowe WSP, Kraków.
Pakuła L., 1973c, Zmiana w rozmieszczeniu i strukturze przemysłu województwa krakowskiego w latach 1938–1949, Studia Historyczne, R. XVI, z. 3/62, s. 383–417.
Pakuła L., 1976a, Concentratiom and Integration tendencies of industry in the area
surrounding the Upper Silesian Industrial Region, Folia Geogr. Ser. Geogr.-Oecon,
9, s. 61–78.
Pakuła L., 1976b, Tendencja prostranstwonnogo rozwitja i proizwodstwiennyje swjazi
wierchnyje silezskogo promyszlennogo rejona, [w:] Izwiestja Sibirskogo Otdielenija
AN SSSR, Serja obszestwiennych nauk, Wypusk 2, nr 6, Nowosybirsk, s. 48–51.
Pakuła L., 1977a, Tendencje rozwojowe ośrodka przemysłowego Skarżyska-Kamienna
w 25-leciu powojennym (1945–1970), [w:] Skarżysko-Kamienna. Studia i materiały, red. M. Dobrowolska, J. Rajman, T. Ziętara, Wydawnictwo Naukowe WSP,
Kraków, s. 129–146.
Pakuła L., 1977b, Studium lokalizacji i perspektywy rozwoju skupienia przemysłowego
Alwerni, Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie, z. 62, Prace Geograficzne VII, s. 45–59.
Pakuła L., 1978a, Problemy teoretyczno-badawcze form koncentracji przestrzennej
przemysłu, Folia Geogr. Ser. Geogr.-Oecon, 11, s. 107–116.
Pakuła L., 1978b, Integracja aglomeracji wielkoprzemysłowej Górnośląskiego Okręgu
Przemysłowego w świetle różnozakresowych powiązań przestrzennych przemysłu,
[w:] Problemy kształtowania przestrzennej struktury przemysłu, PAN, IGiPZ, Zespół Koordynacyjny Problemu Międzyresortowego „Podstawy przestrzennego zagospodarowania kraju”, Biuletyn Informacyjny, z. 22, s. 35–55.
Pakuła L., 1979a, Rozwój i funkcje Częstochowskiego Okręgu Przemysłowego, [w:]
Geograficzne problemy Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej. Referaty XXX Ogólnopolskiego Zjazdu PTG, Częstochowa 27–30 czerwca, Częstochowa, s. 33–36.
Pakuła L., 1979b, Rozwój przestrzenny i gospodarczy Częstochowy, [w:] Przewodnik
XXX Zjazdu PTG, Częstochowa, 27–30 czerwiec, s. 19–28.
Pakuła L., 1980, The Upper Silesian core Region: its growth and evolution, Geogr.
Polon., vol. 42, s. 213–222.
Pakuła L., 1983a, Próba oceny regionalnych badań przemysłu, Folia Geogr. Ser. Geogr.Oecon, 15, s. 25–37.
Pakuła L., 1983b, Zmiany w uprzemysłowieniu rejonu nowosądeckiego, Rocznik
Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie, z. 88, Prace Geograficzne X, s. 25–60.
Pakuła L., 1984, Przemysł województwa bielskiego, Folia Geogr. Ser. Geogr.-Oecon.,
16, s. 53–66.
Pakuła L., 1985, Zmiany strukturalne przemysłu Rybnickiego Okręgu Węglowego po II
wojnie światowej, Zeszyty Badań Rejonów Uprzemysławianych PAN, KBRU, z. 78,
Pakuła L., 1986, Zarys rozwoju przemysłu województwa, [w:] Rozwój przemysłu i przemiany struktury przestrzenno-gałęziowej województwa bielskiego w latach 1975–
1986, red. Z. Zioło, WUS, Bielsko-Biała, s. 14–18.
152
Pakuła L., 1987a, Główne współczesne problemy aglomeracji wielkoprzemysłowej Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego, Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie, z. 112, Prace Geograficzne XI, s. 33–54.
Pakuła L., 1987b, Rozwój przemysłu, [w:] Tarnów: Dzieje miasta i regionu, cz. 3, red.
F. Kiryk, Z. Ruta, Tarnów, s. 251–301.
Pakuła L., 1988, Probleme der Anthropopression im Oberschlesischen Industriebezik
unter dem Einfluss des Steinkohlenbergbaus, [w:] Die genwartigen Funktionierungsprobleme der Ökonomischen Strukturen der Oberschelesischen Ballung und
des Ballungsgebiets von Drezden, Wydawnictwo Naukowe WSP, Kraków s. 5–20.
Pakuła L., 1989, The process of natural environment degradation in Upper Silesia Industrial District under influence of coal mining, [w:] Teachers education in the field
of environment protection, Wydawnictwo Naukowe WSP, Kraków, s. 107–112.
Pakuła L. 1992, Problemy restrukturyzacji przemysłu w wybranych gałęziach w okręgach Górnośląskim, Częstochowskim i Bielskim, Folia Geogr. Ser. Geogr.-Oecon.,
24, s. 37–51.
Pakuła L., 1994a, Rewitalizacja obszarów przemysłowych Zespołu Miejskiego Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego, Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie, z. 170, Prace Geograficzne XV, s. 131–142.
Pakuła L., 1994b, Rola przemysłu i rzemiosła w życiu gospodarczym ludności Podhala,
[w:] Studia nad przemianami Podhala, red. B. Górz, Wydawnictwo Naukowe WSP,
Kraków, s. 177–200.
Pakuła L. 1995, Fazy rozwojowe przemysłu, [w:] Dębica: zarys dziejów miasta i regionu, red. J. Buszko, F. Kiryk, Wyd. „Secesja”, Kraków, s. 603–625.
Pakuła L., 1996a, Der Oberschlesische Industriebezik. Zur Entwicklung und zum
strukturellen Wandel der Industrie innerhalb der Agglomeration, Zeitschrift für den
Erdkundeunterricht, Teil I, Hetft 12, s. 490–494.
Pakuła L., 1996b, Restrukturyzacja przemysłu z zmiany w degradacji środowiska Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego, [w:] Dynamika zmian środowiska geograficznego pod wpływem antropopresji, red. J. Lach, D. Limanówka, W. Wilczyńska-Michalik, Wydawnictwo Naukowe WSP, Kraków, s. 109–111.
Pakuła L., 1996b, Rozwój i zmiany strukturalne przemysłu 1945–1993, [w:] Jaworzno:
Zarys dziejów, red. J. Zawistowski, KAW, Kraków, s. 153–192.
Pakuła L., 1997a, Der Oberschlesische Industriebezik. Zur Entwicklung und zum
strukturellen Wandel der Industrie innerhalb der Agglomeration, Zeitschrift für den
Erdkundeunterricht, Teil II, Hetft 1, s. 2–8.
Pakuła L., 1997b, Zmiany strukturalne i proces transformacji przemysłu Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego, [w:] Aglomeracje miejskie w procesie transformacji, IV
red. P. Korcelli, Zeszyty Instytutu Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania
PAN, nr 46, s. 68–93.
Pakuła L., 1997c, Wpływ restrukturyzacji przemysłu na zmiany w degradacji środowiska Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego, [w:] Geografia. Człowiek. Gospodarka. Profesorowi Bronisławowi Kortusowi w 70. rocznicę urodzin, Wydawnictwo
IG UJ, Kraków, s. 159–167.
Pakuła L., Nowak W., 1979, Ośrodki i skupienia przemysłowo-miejskie Częstochowskiego Okręgu Przemysłowego na tle warunków przyrodniczych, [w:] Przewodnik
XXX Zjazdu PTG, Częstochowa, 27–30 czerwca, s. 87–108.
153
Pakuła L., Rajman J., 1968, Ośrodek przemysłowo-usługowy Raciborza i jej funkcje,
Instytut Śląski w Opolu, Opole.
Pakuła L., Wicherek S., 1988, Les principaux problèmes actuales des agglomérations
industrielles de Haute-Silesie et leures influences sur le milieu, Annales de Geogr.
nr 5443, s. 561–577.
Pakuła L., Zelech J., 1981, Mapy: 13 map, [w:] Atlas województwa bielskiego, Oddział
PN w Krakowie, UW, s. 22–25.
Pakuła L., Troc M., 1987, Bibliografia geografii przemysłu za lata 1963–1983, Wydawnictwo Naukowe WSP, Kraków.
Pakuła L., Ziętara T., 1989, The influence of antropopression upon the water degradation in chosen mining region of Poland, [w:] Teachers education in the field of
environment protection. International conference: Hogskolan for Lararutbilding,
Stockholm, s. 46–53.
Pakuła L., Zioło Z., 1985, Adamus J., Troc M., Przemysł Karpat, Folia Geogr. Ser.
Geogr.-Oecon., 18, s. 5–24.
Piróg S., Zioło Z., 2002, Lokalizacja zarządów i potencjał ekonomiczny wiodących
firm zachodnio-europejskich. Problemy transformacji struktur przemysłowych, red.
Z. Zioło, Prace Komisji Geografii Przemysłu PTG, nr 4, Warszawa–Kraków–Rzeszów, s. 25–36.
Rachwał T., 2000a, Wpływ inwestycji zagranicznych na zmiany w funkcjonowaniu
Huty Szkła Jarosław S.A. w procesie transformacji gospodarczej, Rocznik Naukowo-Dydaktyczny AP w Krakowie, z. 209, Prace Geograficzne XVIII, red. Z. Zioło,
s. 63–72.
Rachwał T., 2000b, Zmiany funkcjonowania Zakładów Przemysłu Cukierniczego
„San” S.A. w Jarosławiu pod wpływem inwestycji zagranicznych, [w:] Działalność
człowieka i jego środowisko, red. Z. Zioło, Wydawnictwo Naukowe AP, Kraków,
s. 323–336.
Rachwał T., 2001a, Funkcjonowanie Krakowskich Zakładów Elektronicznych „TELPOD” w świetle przemian w polskim przemyśle elektronicznym, [w:] Problemy
przemian struktur przemysłowych w procesie wdrażania reguł gospodarki rynkowej, red. Z. Zioło, Prace Komisji Geografii Przemysłu PTG, nr 3, Warszawa–Kraków–Rzeszów, s. 167–180.
Rachwał T., 2001b, Kształtowanie się wiodących zakładów przemysłu cukierniczego
w Krakowie do 1950 r., [w:] Problemy przemian struktur przemysłowych w procesie
wdrażania reguł gospodarki rynkowej, red. Z. Zioło, Prace Komisji Geografii Przemysłu PTG, nr 3, Warszawa–Kraków–Rzeszów, s. 199–220.
Rachwał T., 2001c, Proces restrukturyzacji Zakładów Mięsnych „Nisko” S.A. jako potencjalny czynnik aktywizacji rolniczej bazy surowcowej północnej części województwa podkarpackiego, [w:] Problemy przemian struktur przemysłowych w procesie wdrażania reguł gospodarki rynkowej, red. Z. Zioło, Prace Komisji Geografii
Przemysłu PTG, nr 3, Warszawa–Kraków–Rzeszów, s. 181–189.
Rachwał T., 2002, Proces restrukturyzacji przedsiębiorstw przemysłowych Polski
Południowo-Wschodniej (na wybranych przykładach), [w:] Problemy transformacji struktur przemysłowych, red. Z. Zioło, Prace Komisji Geografii Przemysłu PTG,
nr 4, Warszawa–Kraków–Rzeszów, s. 79–88.
Rachwał T., 2003, Globalne uwarunkowania restrukturyzacji przedsiębiorstw przemysłowych Polski Południowo-Wschodniej, [w:] Przemysł w procesie globalizacji, red.
154
Z. Zioło, Z. Makieła, Prace Komisji Geografii Przemysłu PTG, nr 6, Warszawa–Kraków, s. 129–138.
Rachwał T., 2004, Restrukturyzacja przedsiębiorstw przemysłowych Polski Południowo-Wschodniej jako warunek ich konkurencyjności na rynku Unii Europejskiej,
[w:] Uwarunkowania rozwoju przedsiębiorstw, red. J.D. Antoszkiewicz, M. Kulikowski, Instytut Wiedzy SGH, Warszawa, s. 275–288.
Rachwał T., 2005, Zachowania głównych przedsiębiorstw przemysłowych w strukturze
obszaru metropolitalnego, [w:] Infrastruktura techniczno-ekonomiczna w obszarach metropolitarnych, red. Z. Makieła, T. Marszał, Biuletyn KPZK PAN, z. 222,
Rachwał T., 2006a, Procesy restrukturyzacji zatrudnienia przedsiębiorstw przemysłowych Polski Południowo-Wschodniej w okresie transformacji systemu gospodarowania, [w:] Idee i praktyczny uniwersalizm geografii, red. T. Komornicki, Z. Podgórski, Dokumentacja Geograficzna, nr 33, IGiPZ PAN, Warszawa, s. 217–223.
Rachwał T., 2006b, Zmiany funkcjonowania przedsiębiorstw przemysłowych Polski
Południowo-Wschodniej w procesie transformacji systemu gospodarowania, [w:]
Przedsiębiorstwo i region, red. R. Fedan, Uniwersytet Rzeszowski, Wydział Ekonomii, Zakład Ekonomiki i Organizacji Przedsiębiorstw, Rzeszów, s. 405–415.
Rachwał T., 2006c, Efekty restrukturyzacji wybranych przedsiębiorstw przemysłowych
Polski Południowo-Wschodniej, [w:] Efekty restrukturyzacji polskiej przestrzeni
przemysłowej, red. Z. Zioło, T. Rachwał, Prace Komisji Geografii Przemysłu PTG,
nr 9, Warszawa–Kraków, s. 98–115.
Rachwał T., 2006d, Restrukturyzacja przedsiębiorstw przemysłowych Krakowskiego
Obszaru Metropolitalnego, [w:] Rzeszowski i Krakowski Obszar Metropolitalny,
red. Z. Makieła, R. Fedan, Wydawnictwo Krakowskiej Szkoły Wyższej, Kraków,
s. 225–240.
Rachwał T., 2006e, Restrukturyzacja technologiczna przedsiębiorstw przemysłowych
Polski Południowo-Wschodniej jako czynnik podnoszenia ich konkurencyjności na
rynku międzynarodowym, [w:] Międzynarodowe uwarunkowania rozwoju przemysłu, red. Z. Zioło, T. Rachwał, Prace Komisji Geografii Przemysłu PTG, nr 8, Warszawa–Kraków, s. 192–203.
Rachwał T., 2007, Zmiany powiązań przestrzennych przedsiębiorstw przemysłowych
Polski Południowo-Wschodniej w latach transformacji systemu gospodarowania, [w:] Procesy transformacji społeczno-ekonomicznych i przyrodniczych struktur przestrzennych. Księga Jubileuszowa dedykowana Profesorowi Zbigniewowi
Zioło, red. J. Lach, M. Borowiec, T. Rachwał, Wydawnictwo Naukowe AP, Kraków,
s. 325–351.
Rachwał T., 2009, Rola przedsiębiorstw przemysłowych w kształtowaniu obszarów
metropolitalnych, [w:] Potencjalne metropolie ze szczególnym uwzględnieniem
Polski Wschodniej, red. Z. Makieła, Studia KPZK PAN, tom CXXV, Warszawa,
s. 121–135.
Rachwał T., Wiedermann K., 2008, Multiplier effects in regional development: The case
of the motor vehicle industry in Silesian voivodeship (Poland), Questiones Geographicae 27B/1, Adam Mickiewicz University Press, Poznań, s. 67–80.
Rachwał T., Wiedermann K., Kilar W., 2008, Wydajność i koszty pracy jako czynniki
konkurencyjności przemysłu regionów Polski w Unii Europejskiej w ujęciu regio-
155
nalnym, [w:] Przekształcenia regionalnych struktur funkcjonalno-przestrzennych
„Europa bez granic – nowe wyzwania”, red. D. Ilnicki, K. Janc, Instytut Geografii
i Rozwoju Regionalnego Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław, s. 79–90.
Rachwał T., Wiedermann K., Kilar W., 2009, Rola przemysłu w gospodarce regionów
Unii Europejskiej, [w:] Problemy kształtowania się przestrzennych struktur przemysłowych i ich otoczenia, red. Z. Zioło, T. Rachwał, Prace Komisji Geografii Przemysłu PTG, nr 14, Warszawa–Kraków, s. 31–42.
Rajman J., 1962, Rozwój ośrodków przemysłowych nad Małą Panwią do 1939 roku,
Wyd. „Śląsk”, Katowice.
Troc M., 1986, Przemiany struktury przestrzennej przemysłu, [w:] Rozwój przemysłu
i przemiany struktury przestrzenno-gałęziowej województwa bielskiego w latach
Troc M., Janczyk A., 1986, Przemiany struktury wielkościowej zakładów, [w:] Rozwój
Zioło Z., Makieła Z., 1985, Wpływ przemysłu na przemiany społeczno-zawodowe ludności Karpat, Folia Geogr. Ser. Geogr.-Oecon., XVIII, s. 25–41.
Zioło Z., 1964, Baza surowcowa jako podstawa rozwoju przemysłu północnej części
województwa rzeszowskiego, Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie,
z. 22, Prace Geograficzne IV, s. 295–310.
Zioło Z., 1965, Kształtowanie się Siarkowego Ośrodka Przemysłowego, Zeszyty Badań
Rejonów Uprzemysławianych PAN, z. 13, s. 11–95.
Zioło Z., 1969, „Przemiany struktury przestrzennej przemysłu województwa rzeszowskiego w latach 1937–1965”, maszynopis rozprawy doktorskiej, Katedra Geografii
Ekonomicznej WSP w Krakowie, Kraków, ss. 258, tab. 110, map 28, ryc. 29.
Zioło Z., 1970a, Formy koncentracji przemysłu w strukturze przestrzennej województwa rzeszowskiego, Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie, z. 40, Prace
Geograficzne V, s. 273–295.
Zioło Z., 1970b, Struktura przestrzenna przemysłu województwa rzeszowskiego
w 1965 r., Folia Geogr. Ser. Geogr.-Oecon., III, PAN, Oddział w Krakowie, s. 97–127.
Zioło Z., 1970c, Rozmieszczenie przemysłu w województwie rzeszowskim, Biuletyn
Informacyjny WKPG w Rzeszowie, Rzeszów, s. 5–27.
Zioło Z., 1971, Stan badań nad problemem struktury przestrzennej przemysłu i jej form
koncentracji, Materiały Informacyjne WKPG w Rzeszowie, Rzeszów, s. 25–38.
Zioło Z., 1971b, Zakłady Chemiczne „Blachownia Śl.” w Blachowni Śląskiej jako międzyregionalny rynek pracy, Ziemia Kozielska, t. II, s. 101–112.
Zioło Z., 1973a, Analiza struktury przestrzennej i form koncentracji przemysłu województwa rzeszowskiego w świetle wybranych mierników, Folia Geogr. Ser. Geogr.Oecon., VI, s. 95–116.
Zioło Z., 1973b, Przemysł województwa rzeszowskiego, Nauka dla wszystkich, z. 198,
Krakowski Oddział PAN, Kraków.
Zioło Z., 1974, Wpływ zatrudnienia w przemyśle na rozwój demograficzny miast województwa rzeszowskiego w latach 1937–1970, Folia Geogr. Ser. Geogr.-Oecon., VII,
PAN Odział w Krakowie, s. 39–55.
156
Zioło Z., 1980a, Przemysł regionu strzyżowskiego, [w:] Studia nad dziejami Strzyżowa
i okolic, red. S. Cynarski, Rzeszów, s. 357–370.
Zioło Z., 1980b, Wpływ przemysłu na rozwój społeczno-ekonomiczny regionu rzeszowskiego, Problemy Rejonów Uprzemysławianych, PWN, Warszawa, ss. 111.
Zioło Z., 1984, Wpływ polityki państwa na rozwój i przemiany struktury przestrzennej
przemysłu (na przykładzie Centralnego Okręgu Przemysłowego), Folia Geogr. Ser.
Geogr.-Oecon., XVII, s. 89–102.
Zioło Z., 1986, Model przemian struktur przemysłowych, [w:] Rozwój przemysłu i przemiany struktury przestrzenno-gałęziowej województwa bielskiego w latach 1975–
1985, red. Z. Zioło, WUS, Bielsko-Biała.
Zioło Z., 1988a, Przemiany struktury przestrzenno-gałęziowej przemysłu Makroregionu
Południowo-Wschodniego, Folia Geogr. Ser. Geogr.-Oecon., XXI, s. 5–24.
Zioło Z., 1988b, Some Problems of Researches on Industrial Change in Towns, [w:]
Restructuring of the industry in towns. Proceedings of the Conference, Łódź, maj
24–25, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź, s. 61–68.
Zioło Z., 1989a, Zarys modelu funkcjonowania obszaru górniczego, Gospodarka surowcami mineralnymi, t. 5, z. 2, s. 545–561.
Zioło Z., 1989b, Przestrzenne rozmieszczenie przemysłu, [w:] Problemy rozwoju przemysłu w Makroregionie Południowo-Wschodnim, Centralny Urząd Planowania.
Biuro Planowania Regionalnego w Krakowie, Kraków, s. 15–30.
Zioło Z., 1991a, Rozwój przemysłu w latach 1945–1985, [w:] Ropczyce, zarys dziejów,
red. W. Bonusiak, F. Kiryk, KAW, Rzeszów, s. 460–495.
Zioło Z., 1991b, Przemiany struktur zatrudnienia województwa tarnobrzeskiego w latach 1975–1989, Rzeszowskie Zeszyty Naukowe „Prawo – Ekonomia”, t. X, UMCS
Filia w Rzeszowie, Rzeszów, s. 385–403.
Zioło Z., 1992, Wzrost i struktura przestrzenna przemysłu województwa krakowskiego w latach 1975–1990, Folia Geogr. Ser. Geogr.-Oecon., XXIV, PAN, Kraków,
s. 69–77.
Zioło Z., 1995a, Międzynarodowe uwarunkowania procesu restrukturyzacji przemysłu
w Polsce, [w:] Człowiek a środowisko, 44. Zjazd Polskiego Towarzystwa Geograficznego, Toruń, s. 288–291.
Zioło Z., 1995b, Wzrost i przemiany struktury zatrudnienia miasta Dębicy, [w:] Dębica, red. F. Kiryk, Wyd. „Secesja”, Kraków, s. 692–700.
Zioło Z., 1997a, Miejsce struktury przestrzennej przemysłu w przestrzeni geograficznej,
[w:] Geografia. Człowiek. Gospodarka. Profesorowi Bronisławowi Kortusowi w 70.
rocznicę urodzin, Kraków, ss. 125–132.
Zioło Z.,1997b, Problemy transformacji struktur przemysłowych w procesie przechodzenia do gospodarki rynkowej, [w:] Problemy transformacji struktur przemysłowych
w procesie przechodzenia do gospodarki rynkowej, red. Z. Zioło, Komisja Geografii
Przemysłu PTG w Warszawie, Instytut Geografii WSP im. KEN w Krakowie, Warszawa–Kraków, s. 13–19.
Zioło Z., 1998, Problematyka badawcza z dziedziny geografii przemysłu w ośrodku
rzeszowskim, [w:] Dorobek polskiej geografii przemysłu w badaniach ośrodków
akademickich, red. S. Misztal, Z. Zioło, Wyd. Krakowskiego Oddz. PAN, Warszawa–Kraków, s. 249–254.
157
Zioło Z., 2001a, Informatyzacja przestrzeni gospodarczej jako wyznacznik konkurencyjności regionu, [w:] Konkurencyjność miast i regionów a przedsiębiorczość i przemiany strukturalne, red. A. Klasik, AE w Katowicach, Katowice, s. 33–57.
Zioło Z., 2001b, Struktura branżowa i koncentracja przestrzenna wiodących światowych firm przemysłowych, [w:] Problemy przemian struktur przemysłowych w procesie wdrażania reguł gospodarki rynkowej, red. Z. Zioło, Prace Komisji Geografii
Przemysłu PTG, nr 3, Warszawa–Kraków–Rzeszów, s. 29–41.
Zioło Z., 2001c, Współczesne tendencje rozwoju przemysłu i ich problematyka badawcza, [w:] Problemy przemian struktur przestrzennych przemysłu, red. Z. Zioło, Prace Komisji Geografii Przemysłu PTG, nr 2, Warszawa–Kraków, s. 9–20.
Zioło Z., 2001d, Problematyka oddziaływania: przedsiębiorstwo przemysłowe – środowisko geograficzne, [w:] Polska – Europa, gospodarka, przemysł, red. J. Rajman,
Zioło Z., 2004, Kształtowanie się firm informatycznych jako nowych elementów struktury przestrzennej przemysłu, [w:] Przemiany struktur przemysłowych, red. Z. Zioło, Z. Makieła, Prace Komisji Geografii Przemysłu PTG, nr 7, Warszawa–Kraków,
s. 97–106.
Zioło Z., 2006a, Firmy informatyczne w województwach Polski, [w:] Idee i praktyczny uniwersalizm geografii. Geografia społeczno-ekonomiczna, red. T. Komornicki,
Z. Podgórski, Dokumentacja Geograficzna, nr 33, PAN, Warszawa, s. 282–290.
Zioło Z., 2006b, Problematyka badawcza efektów restrukturyzacji polskiej przestrzeni
przemysłowej, [w:] Efekty restrukturyzacji polskiej przestrzeni przemysłowej, red.
Z. Zioło, T. Rachwał, Prace Komisji Geografii Przemysłu PTG, nr 9, Warszawa–Kraków 2006, s. 11–19.
Zioło Z., 2006c, Zróżnicowanie światowej przestrzeni przemysłowej w świetle siedzib
zarządów wiodących korporacji, [w:] Międzynarodowe uwarunkowania rozwoju
polskiego przemysłu, red. Z. Zioło, T. Rachwał, Prace Komisji Geografii Przemysłu
PTG, nr 8, Warszawa–Kraków, s. 9–26.
Zioło Z., 2007, Uwarunkowania rozwoju polskiej przestrzeni w integrującej się Europie, [w:] Rola polskiej przestrzeni w integrującej się Europie, red. T. Markowski,
A. Stasiak, Biuletyn KPZK PAN, z. 233, Warszawa, s. 205–230.
Zioło Z., 2008, Procesy transformacji przemysłowych układów przestrzennych na tle
zmieniającego się otoczenia, [w:] Procesy transformacji układów przestrzennych
przemysłu na tle zmieniającego się otoczenia, red. Z. Zioło, T. Rachwał, Prace Komisji Geografii Przemysłu PTG, nr 10, Warszawa–Kraków, s. 11–22.
Zioło Z. 2009, Procesy kształtowania się światowych korporacji i ich wpływ na otoczenie, [w:] Wpływ globalizacji i integracji europejskiej na transformację struktur
przemysłowych, Prace Komisji Geografii Przemysłu PTG, nr 12, Kraków, s. 12–31.
Zioło Z., Kamińska W., 1997a, Małe przedsiębiorstwa prywatne – 1991 r., [w:] Atlas
Rzeczypospolitej Polski – plansza nr 111.3, tekst polski i angielski, Instytut Geografii
i Przestrzennego Zagospodarowania PAN, Warszawa.
Zioło Z., Kamińska W., 1997b, Małe przedsiębiorstwa prywatne – 1994 r., [w:] Atlas
Zioło Z., Kusak M., 1990, Zanieczyszczenie powietrza atmosferycznego przez emitory
położone na terenie województwa tarnobrzeskiego, Zeszyty Badań Regionu Tarnobrzeskiego, z. 2, Kraków–Tarnobrzeg, s. 6–12.
158
12. Geografia transportu
Problemy transportowe, podejmowane w obecnym Instytucie Geografii,
w znacznym stopniu nawiązywały do zmian zachowań pozostałych elementów
przestrzeni społeczno-gospodarczej. Zmierzano w nich do ujęć holistycznych,
które uwzględniały wzajemne relacje pomiędzy badanymi elementami transportowymi a zmieniającymi się warunkami gospodarczymi, demograficznymi,
osadniczymi i przyrodniczymi: miast, powiatów, województw, Polski oraz wybranych krajów i regionów świata. Rozwijały one metody badań terenowych,
kameralnych, statystycznych, odnoszące się zarówno do analizy zmienności
układów sieci, jak i funkcjonowania transportu w strukturach regionalnych,
które umożliwiały wyjaśnianie złożonych procesów kształtujących powiązania
przestrzenno-transportowe.
Początkowe prace obejmowały problematykę kształtowania się sieci kolejowej, drogowej oraz przewozu ładunków transportem kolejowym (Kozanecka
1958, 1964a, 1964b). Pewnym podsumowaniem tego okresu badań była praca M. Kozaneckiej (1967), dotycząca transportu województwa rzeszowskiego.
Określała ona zróżnicowanie stanu sieci transportowej i pracy przewozowej
oraz nakreślała nowe kierunki badań. Za ważne osiągnięcie należy uznać przeprowadzenie klasyfikacji stacji kolejowych w 1930 i 1963 r., odtworzenie sieci
dróg oraz zmieniających się ich funkcji w ujęciu historycznym.
Funkcjonalno-strukturalne podejście do procesów transportowych prezentują opracowania poświęcone wybranym obszarom: Krosna, Krakowa, rejonu
Strzyżowa oraz województwa katowickiego, kieleckiego, tarnowskiego, chełmskiego, przemyskiego i krakowskiego (Kozanecka 1970b, 1971a, 1973, 1980c,
1987, 1996a; Kozanecka, Warszyńska 1979a, 1979b, Kozanecka, Troc 1984,
1988).
Do ważnych z punktu widzenia rozwoju metodologicznego badań należą
studia nad węzłami transportowymi oraz ich typologią. Problematyka ta przewija się w różnych publikacjach poświęconych m.in. Skarżysku-Kamiennej,
Bielsku-Białej, Sandomierzowi, Krakowowi i Dębicy. Znaczącą rolę odgrywały
w tym zakresie procedury typologii węzłów komunikacyjnych (Kozanecka
1977, 1987, 1989, 2000; Kozanecka, Chorąży, Troc 1984; Kozanecka, Troc
1995). Jako kryteria oceny znaczenia węzłów przyjmowano: stopień złożoności, rodzaje zbiegających się szlaków transportowych, wielkość obrotów ładunków, bezpośrednie zasięgi ruchu pasażerskiego oraz liczbę zatrudnionych.
W tym nurcie badawczym znajdują się także prace związane z określaniem
stopnia identyfikacji systemu osadniczego w Polsce o znaczeniu krajowym
z węzłami transportu zlokalizowanymi w centrach miejskich (Kozanecka 1978a,
1982a). Problematykę tę rozpatrzono w powiązaniu z układami hierarchicznymi ośrodków osadniczych i dróg transportowych. Stwierdzono, iż ośrodki wzrostu o znaczeniu krajowym generalnie tworzą z siecią transportową względnie
159
spójną całość, tylko na pewnych obszarach środkowo-wschodniej Polski zauważono brak tej zgodności między obu systemami (Kozanecka 1994).
Ważną pozycję zajmują opracowania poświęcone analizie funkcji transportu
w życiu gospodarczym i społecznym struktur regionalnych. Służyły one celom
aplikacyjnym i wykonywane były na zlecenie różnorodnych instytucji, w tym
dla Rady Naukowej Babiogórskiego Parku Narodowego, dotyczące przemian
sieci komunikacyjnej w dorzeczu Górnej Wisły (Kozanecka, Warszyńska 1969;
Kozanecka, Troc 1992).
W pracach Komitetu Badań Rejonów Uprzemysławianych PAN, które dotyczyły wpływu inwestycji związanych z przemysłem siarkowym na zmiany
struktury regionalnej, określono poziomu zagospodarowania w zakresie infrastruktury transportowej, jakości urządzeń transportowych i ich wielofunkcyjnej
roli w stosunkach gospodarczych i społecznych z pozostałymi elementami gospodarki. Uzasadniono tezę o nienadążaniu rozwoju infrastruktury transportu
w stosunku do potrzeb i tempa uprzemysłowienia, wskazano także na konieczność zmian w organizacji transportu oraz celowości wykorzystania dróg wodnych dla transportowych powiązań regionalnych (Kozanecka 1970a, 1970b,
1971b, 1976a 1976b, 1978b; Górz, Kozanecka 1969). Stwierdzono także,
że w fazie industrialnego rozwoju nowo rozwijający się przemysł siarkowy wpłynął w zasadniczym stopniu na rozwój infrastruktury energetycznej, komunalnej,
co w zasadniczym stopniu zmieniało układy regionalne, wpływając na rozwój
infrastruktury niezbędnej dla działalności produkcyjnej i usługowej przedsiębiorstw kształtującego się ośrodka przemysłowego (Górz, Zioło 1978).
Wiele miejsca w badaniach zajmowała problematyka komunikacji samochodowej w Polsce, a zwłaszcza jej dynamika, funkcje w obsłudze ludności oraz
w procesie integracji różnej skali układów przestrzennych (Kozanecka 1980b,
1984, 1994, 1995b). Określono natężenia ruchu na liniach autobusowych
oraz zasięg linii w relacji do funkcji i hierarchii ośrodków osadniczych w strukturze przestrzennej województwa nowosądeckiego (Kozanecka 1992b). Wyniki
tych badań wykazały wysoki poziom spójności między centrum administracyjnym województwa a siedzibami gmin, a także z ośrodkami osadniczymi innych
województw.
Pewnym podsumowaniem tej problematyki badawczej jest pierwsza w polskiej literaturze monografia geograficzna komunikacji autobusowej, obejmująca obszar całego kraju (Kozanecka 1980b). Jej wartość metodologiczna polega na określeniu związków sieci komunikacji samochodowej z jej otoczeniem,
z fazami wykształcenia układów przestrzennych oraz jej rolą w przestrzeni społeczno-gospodarczej. Sformułowano w niej nowe prawidłowości, rządzące układami przestrzennymi sieci transportowych w odniesieniu do poszczególnych
typów hierarchicznych sieci osadniczej.
Badaniami z tego zakresu objęto także państwa i regiony europejskie. Wskazuje na to szereg prac dotyczących wybranych krajów lub grup państw europejskich (Kozanecka 1958, 1971c, 1982b, 1983a, 1983b, 1983c, 1996) oraz świata
160
(Kozanecka 1985). Na podkreślenie zasługuje także praca syntetyzująca wiedzę
na temat dorobku geografii transportu w krakowskim ośrodku akademickim
w latach 1945–1985 (Kozanecka 1987).
Problemy transformacji gospodarki narodowej zmieniły rolę funkcji transportowych w przestrzeni geograficznej. Nawiązywały do tego prace, dotyczące
zmian struktur własnościowych środków transportu, organizacji usług przewozowych oraz rozwoju motoryzacji w Polsce (Kozanecka 1992b, 1993a, 1993b,
1993c; Zioło 1999). W warunkach zmian systemu gospodarowania i otwartości
granic politycznych dla handlu oraz rozwoju na terenie kraju produkcji samochodów następuje bardzo intensywny wzrost i zróżnicowanie nasycenia samochodami osobowymi przestrzeni krajowej. Samochód w coraz większym stopniu staje się narzędziem pracy i wygrywa konkurencję z dotychczasowymi środkami transportu publicznego (Zioło 1999). W wyniku tego wskazano na regres
w przewozach osób i spadek częstotliwości połączeń PKS. W tych warunkach
szybko dostosował się do nowej sytuacji węzeł w Przemyślu, który poprzez rozwinięcie połączeń z wieloma miastami Ukrainy zmienił się z typu węzła przygranicznego w węzeł transgraniczny (Kozanecka 1995a, 1999). Zagadnieniem
integralnie związanym z reorganizacją usług przewozowych była analiza zmian
sieci transportowej Polski Południowo-Wschodniej (Kozanecka 1994). Na podstawie wielu badań wyrażono pogląd, iż ze względu na tranzytowe położenie
Polski oraz dynamiczny wzrost liczby pojazdów poważnej rozbudowie winny
być poddane ciągi transportowe o funkcjach krajowych i międzynarodowych,
jak również zwiększona winna być drożność na obszarach transgranicznych poprzez budowę nowych przejść granicznych.
Stwierdzono, że współczesny układ linii kolejowych na obszarze Polski
Południowo-Wschodniej bardzo ściśle nawiązuje do przebiegu dawnej granicy
zaborów, co obecnie stwarza duże trudności w zakresie integracji tego obszaru
z przestrzenią krajową (Zioło 1993). Sieć kolejowa stanowiła ważny element
integracji układów przestrzennych i była jednym z głównych czynników kształtowania miejskich układów osadniczych. Wychodząc z powyższego założenia,
określono wpływ szlaku transportowego na odcinku Kraków–Lwów oraz nasilające się procesy konkurencyjności przestrzennej na kształtowanie się potencjału demograficznego centrów miejskich. Stwierdzono, że w okresie 120
lat, przy ogólnych tendencjach rozwoju, następował w miarę proporcjonalny
wzrost demograficzny miast położonych wzdłuż tego odcinka linii kolejowej
(Zioło 2000).
Zbigniew Długosz, Zbigniew Zioło
161
Literatura
Górz B., Kozanecka M., 1969. Zagospodarowanie transportowe Tarnobrzeskiego Rejonu Siarkowego, Zeszyty Badań Rejonów Uprzemysławianych, KBRU PAN, nr 37,
s. 204–233.
Górz B., Zioło Z., 1978, Rozwój infrastruktury energetycznej i komunalnej, [w:] Przemiany społeczno-ekonomiczne Tarnobrzeskiego Rejonu Uprzemysławianego, red.
Z. Zioło, PWN, Warszawa, s. 131–140.
Kozanecka M., 1958, Kolejnictwo polskie na tle komunikacji kolejowej w niektórych
krajach europejskich, Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie, z. 8, Geografia s. 207–220.
Kozanecka M., 1964a, Rozwój sieci drogowej na terenie województwa rzeszowskiego
i polityka drogowa do 1945 r. [w:] Konferencja Naukowo-Techniczna nt. „Rzeszowskie Dni Drogowe”, Rzeszów, s. 1–21.
Kozanecka M., 1964b, Struktura i kierunki przewozów towarowych kolejami PKP województwa rzeszowskiego, Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie, z. 22,
Prace Geograficzne III, ss. 25.
Kozanecka M., 1967, Przewozy towarowe i osobowe w województwie rzeszowskim
w latach 1930–1963, Wydawnictwo Naukowe WSP, Kraków, ss. 133 oraz aneks z
rycinami.
Kozanecka M., 1968 [wyd. 1969], Transport i aktywizacja turystyczna obrzeżenia Babiej Góry, Wierchy, R. 37, s. 182–188.
Kozanecka M., 1970a, Żelaznodarożnyj i avtomobilnyj transport w tarnobrzeskim rejonie, Industrializirujemyyje Rajony, Problematyka i Issledovanije, Komitet i Otdielennje Issledovanija Industrializirujemy Rajonov Akademii Nauk, Warszawa,
s. 351–360.
Kozanecka M., 1970b, Wybrane zagadnienia transportu uspołecznionego w województwie katowickim na tle krajowym, Przegląd Komunikacyjny, nr 5, s. 176–179.
Kozanecka M., 1971a, Tendencje rozwojowe transportu autobusowego w województwie kieleckim, Przegląd Komunikacyjny, nr 5, s. 72–75.
Kozanecka M., 1971b, Komunikacja kolejowa i kołowa w rejonie tarnobrzeskim, [w:]
Rejony Uprzemysławiane: problematyka i badania, Problemy Rejonów Uprzemysławianych KiZBRU PAN, s. 315–324.
Kozanecka M., 1971c, Zagadnienia komunikacji autobusowej w niektórych europejskich krajach socjalistycznych, Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie,
z. 40, Prace Geograficzne V, s. 303–311.
Kozanecka M., 1973, Zagadnienia transportu, [w:] Krosno. Studia z dziejów miasta
i regionu, pod red. J. Garbacika, t. 2, PWN, Kraków, s. 285–299.
Kozanecka M., 1976a, Struktura i kierunki przepływów ładunków w Tarnobrzeskim
Rejonie Uprzemysławianym, Zeszyty Badań Rejonów Uprzemysławianych, KBRU
PAN, nr 64, Warszawa, s. 209–228.
Kozanecka M., 1976b, Transport jako czynnik integrujący i aktywizujący siły wytwórcze. Na przykładzie powiatu staszowskiego, ze szczególnym uwzględnieniem Kopalni Siarki „Siarkopol” w Grzybowie, Zeszyty Badań Rejonów Uprzemysławianych,
KBRU PAN, nr 64, Warszawa, s. 96–139.
162
Kozanecka M., 1977, Skarżysko-Kamienna jako węzeł transportu, [w:] Skarżysko-Kamienna: studia i materiały, red. M. Dobrowolska, J. Rajman, T. Ziętara, Wydawnictwo Naukowe WSP, Kraków, s. 147–169.
Kozanecka M., 1978a, Niektóre metody badań węzłów komunikacji autobusowej, Folia
Geogr. Ser. Geogr.-Oecon., XI, s. 125–134.
Kozanecka M., 1978b, Zmiany w rozmieszczeniu i funkcjonowaniu transportu w Tarnobrzeskim Rejonie Uprzemysławianym, [w:] Przemiany społeczno-ekonomiczne
Tarnobrzeskiego Rejonu Uprzemysławianego, pod red. Z. Zioło, KBRU PAN, Warszawa, s. 121–130.
Kozanecka M., 1980a, Bus communication in Poland and its correlation connections
with elements of the economic-geographical space, Folia Geogr. Ser. Geogr.-Oecon.,
XIII, s. 27–37.
Kozanecka M., 1980b, Tendencje rozwojowe komunikacji autobusowej w Polsce. Studium geograficzno-ekonomiczne, Wydawnictwo Naukowe WSP, Kraków, ss. 240
oraz oddzielny aneks kartograficzny.
Kozanecka M., 1980c, Rozwój komunikacji w rejonie strzyżowskim w okresie po
II wojnie światowej, [w:] Studia nad dziejami Strzyżowa i okolic, pod red. S. Cynarskiego, Wydawnictwo Naukowe, Rzeszów, s. 371–381.
Kozanecka M., 1982a, Ośrodki wzrostu społeczno-gospodarczego o znaczeniu krajowym na tle sieci transportowej w Polsce, Przegląd Komunikacyjny, nr 1, s. 10–14.
Kozanecka M., 1982b, Pasażerski transport kolejowy w Wielkiej Brytanii, Przegląd Komunikacyjny, nr 8, s. 242–246.
Kozanecka M., 1983b, Znaczenie żeglugi śródlądowej w systemie transportowym RFN,
Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie, z. 88, Prace Geograficzne X,
s. 231–246.
Kozanecka M., 1983c, Moskwa – największy pasażerski węzeł kolejowy ZSRR, Przegląd Komunikacyjny, nr 2, s. 58–59.
Kozanecka M., 1985, Główne szlaki transportu światowego w powiązaniu z handlem
międzynarodowym, Geografia w Szkole, R. 38, z. 3, s. 123–135.
Kozanecka M., 1987, Problematyka badawcza geografii transportu w ośrodku krakowskim w okresie 1945–1985, Folia Geogr. Ser. Geogr.-Oecon., XX, s. 83–94.
Kozanecka M., 1987, Sandomierz jako centrum komunikacyjne, Rocznik NaukowoDydaktyczny WSP w Krakowie, z. 112, Prace Geograficzne XI, s. 121–132.
Kozanecka M., 1989, Studia geograficzne nad węzłami komunikacyjnymi w Polsce,
red. W. Rakowski, Monografie i Opracowania, nr 249, SGPiS, Warszawa, s. 219.
Kozanecka M., 1992a, Innowacje w transporcie polskim i ich wpływ na powiązania
przestrzenne aglomeracji krakowskiej, [w:] Współczesne problemy geografii komunikacji, red. K. Warakomska, UMCS, Lublin, s. 85–92.
Kozanecka M., 1992b, Transport autobusowy jako czynnik integrujący przestrzeń województwa nowosądeckiego, [w:] Księga Pamiątkowa Instytutu Geografii WSP
w Krakowie, vol. I, Kraków, s. 35–46.
Kozanecka M., 1993a, Kierunki przemian w komunikacji miejskiej aglomeracji krakowskiej, Folia Geogr. Ser. Geogr.-Oecon., XXV–XXVI, s. 53–64.
Kozanecka M., 1993b, Aktualne tendencje w transporcie pasażerskim województwa
krakowskiego, Przegląd Komunikacyjny, nr 1–2, s. 25–29.
163
Kozanecka M., 1993c, Zróżnicowanie przestrzenne sieci transportowej w województwie
nowosądeckim, Rocznik Sądecki, t. XXI, s. 65–70.
Kozanecka M., 1994, Funkcje sieci transportowej południowo-wschodnich regionów
przygranicznych Polski, [w:] Problemy transformacji struktur regionalnych w procesie przechodzenia do gospodarki rynkowej, pod red. J. Kitowskiego i Z. Zioło,
Rozprawy i Monografie Wydziału Ekonomicznego Filii UMCS w Rzeszowie, nr 5,
Warszawa–Kraków–Rzeszów, s. 383–392.
Kozanecka M., 1995a, Komunikacja autobusowa jako miernik powiązań przestrzennych województwa przemyskiego, [w:] Przemiany struktur społeczno-gospodarczych obszarów przygranicznych, pod red. J. Kitowskiego i Z. Zioło, Rozprawy
i Monografie Wydziału Ekonomicznego Filii UMCS w Rzeszowie, nr 7, Warszawa–
Kraków–Rzeszów, s. 253–269.
Kozanecka M., 1995b, Międzynarodowe powiązania transportowe Krakowa, ze szczególnym uwzględnieniem 1992 roku, Folia Geogr. Ser. Geogr.-Oecon., XXVII–XXVIII,
s. 225–237.
Kozanecka M., 1996a, Komunikacja autobusowa jako miernik powiązań przestrzennych województwa przemyskiego, Prace Komisji Geografii Komunikacji PTG, t. I,
pod red. T. Lijewskiego i J. Kitowskiego, Warszawa–Rzeszów, s. 109–124.
Kozanecka M., 1996b, Zróżnicowanie gałęziowe i przestrzenne przewozów ładunków w Wielkiej Brytanii, Prace Komisji Geografii Komunikacji PTG, t. II, pod red.
T. Lijewskiego i J. Kitowskiego, Warszawa–Rzeszów, s. 125–138.
Kozanecka M., 1999, Zróżnicowanie nasycenia wybranymi elementami komunikacji polskiej części Euroregionu Karpackiego, Prace Komisji Geografii Komunikacji
PTG, t. V, pod red. J. Kitowskiego, Warszawa–Rzeszów, s. 137–156.
Kozanecka M., 2000, Rzeszów jako centrum publicznej komunikacji pasażerskiej, jego
rozwój i powiązania przestrzenne, Prace Komisji Geografii Komunikacji PTG, t. VI,
pod red. T. Lijewskiego i J. Kitowskiego, Warszawa–Rzeszów, s. 73–95.
Kozanecka M., Troc M., Chorąży G., 1984, Powiązania transportowe węzła BielskoBiała, Folia Geogr. Ser. Geogr.-Oecon., XVI, s. 103–119.
Kozanecka M., Troc M., 1984, Zmiany układu przestrzennego komunikacji autobusowej w województwie chełmskim w 40-leciu PRL, Przegląd Komunikacyjny, nr 9,
s. 257–260.
Kozanecka M., Troc M., 1988, Komunikacja województwa tarnowskiego, [w:] Monografia województwa tarnowskiego, red. J. Warszyńska, PWN, Warszawa, s. 271–
288.
Kozanecka M., Troc M., 1992b, Zmiany w zagospodarowaniu siecią transportową obszaru górnej Wisły w latach 1946–1984, [w:] Studia nad gospodarką i siecią osadniczą regionu górnej Wisły, pod red. nauk. J. Rajmana i J. Hampla, Wydawnictwo
Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa, s. 185–226.
Kozanecka M., Troc M., 1995, Węzeł komunikacyjny, [w:] Dębica. Zarys dziejów miasta i regionu, pod red. J. Buszko i F. Kiryka, Wyd. „Secesja”, Kraków, s. 626–645.
Kozanecka M., Warszyńska J., 1979a, Komunikacja, Telekomunikacja, [w:] Atlas miejskiego województwa krakowskiego, PAN Oddz. w Krakowie, Urząd m. Krakowa,
Kozanecka M., Warszyńska J., 1979b, Układ przestrzenny i funkcje komunikacji, Folia
Geogr. Ser. Geogr.-Oecon., XII, s. 93–104.
164
Zioło Z., 1993, Wpływ politycznej granicy zaborów na sieć kolejową Polski PołudniowoWschodniej, Zeszyty Naukowe AE w Katowicach, nr 128, Katowice, s. 221–232.
Zioło Z., 1994, Model funkcjonowania transportu w układach przestrzennych, Zeszyty
Naukowe AE w Katowicach, nr 135, Katowice, s. 189–209.
Zioło Z., 1999, Zmiany stopnia nasycenia polskiej przestrzeni krajowej samochodami osobowymi w okresie przebudowy gospodarczej, [w:] Komunikacja a otoczenie,
red. S. Dziadek, Studia Ekonomiczne, AE, Katowice, s. 29–40.
Zioło Z., 2000, Problematyka kształtowania się centrów miejskich wzdłuż szlaku
transportowego na odcinku Kraków – Lwów, [w:] Liberalizacja i konkurencja na
rynku transportowym w Europie, red. S. Dziadek, M. Michałowska, AE, Katowice,
s. 247–266.
13. Geografia turyzmu
Kierunek studiów turystyka i rekreacja powstał w 2009 r., jednak specjalizacja w zakresie geografii turyzmu prowadzona była w Instytucie od wielu lat,
a badania naukowe z zakresu geografii turystycznej mają w Instytucie Geografii
Uniwersytetu Pedagogicznego w Krakowie wieloletnią tradycję. Już w okresie
międzywojennym niektórzy z późniejszych profesorów tej uczelni publikowali doniesienia o charakterze turystyczno-krajoznawczym. Należy tu wymienić
m.in. opracowanie Rodiona Mochnackiego – Tarnów i okolica jako teren wycieczek geograficznych. Krajoznawstwo i wycieczki szkolne z racji charakteru
uczelni były dość częstym tematem pierwszych publikacji pracowników Katedry Geografii WSP w Krakowie. W tym miejscu wspomnieć należy prace Marii
Dobrowolskiej (1947), Jana Flisa (1952, 1953), a nieco później Jana Rajmana
(1959a, 1959b, 1970), Lecha Pakuły (1960), Tadeusza Ziętary (Pakuła, Ziętara 1962a, 1962b), a także Wacława Cabaja i Sławomira Piskorza (1985, 1987,
1988, 1989). W końcu lat 50., z inicjatywy M. Dobrowolskiej, Walerego Goetla
i Władysława Szafera został reaktywowany szkolny ruch krajoznawczy, którego zarząd zbierał się w Katedrze Geografii Ekonomicznej krakowskiej WSP.
Częściowy dorobek tej Komisji był publikowany na łamach Biuletynu Krajoznawczego wydawanego przy subwencji Krakowskiego Kuratorium Oświaty.
Z czasem, wraz z dynamicznie rozwijającą się turystyką, na rynku wydawniczym zaczęło pojawiać się coraz więcej publikacji, co wiązało się nie tylko z popularyzacją tego sektora usług, ale także z podejmowaniem badań naukowych
przez m.in. pracowników Instytutu Geografii.
W latach 90. ubiegłego wieku w Instytucie powstawały liczne opracowania
z zakresu turystyki krajowej i zagranicznej. W tym okresie pojawiły się publikacje dotyczące szeroko rozumianej turystyki w Polsce (Malarz, Piskorz 1986;
Malarz 1996, Kwiatek-Sołtys 1996, Rettinger 1997, Zioło 1997, Zioło I., Zioło Z.
165
2009) oraz na świecie (Rettinger, Mróz 1992, Uliszak 1996). Na szczególną
uwagę zasługuje opracowanie monograficzne słowacko-polskich Tatr, przygotowane przez R. Malarza oraz pracowników Słowackiej Akademii Nauk (Kollar, Lacika, Malarz 1998a, 1998b, 1998c, 1998d, 1998e). Zawiera ono szereg
ważnych turystycznych informacji i zostało opublikowane w pięciu wersjach
językowych.
Począwszy od 2000 r. rozpoczęła się współpraca pracowników Instytutu
Geografii z Wydawnictwem R. Kluszczyński w Krakowie. Zaowocowała ona
publikacją kilku encyklopedii i wydawnictw albumowych. Jednym z najważniejszych opracowań jest Encyklopedia. Geografia turystyczna świata (2001)
przygotowana przez zespół pracowników Instytutu Geografii pod kierunkiem R. Malarza. W skład zespołu weszli: M. Bajgier-Kowalska, E. Brzeźniak,
W. Cabaj, Z. Długosz, A. Kwiatek-Sołtys, B. Pydziński, J. Rajman, L. Róg,
M. Szelińska-Kukulak, M. Szubert i W. Warcholik. Encyklopedia ta została
wyróżniona nagrodą Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego. Ten sam zespół
redakcyjny przygotował kolejne popularnonaukowe publikacje: Cuda świata
(2001), Cuda natury (2002) i Parki narodowe świata (2003). Bardzo duży
wkład w popularyzację wiedzy o regionach turystycznych Polski i świata miały opracowania encyklopedyczne i albumowe przygotowane przez R. Malarza
(2003b), W. Warcholika (2004, 2006, 2006a, 2007; Warcholik, Cała 2005a,
2005b; Warcholik, Gaweł 2005; Warcholik, Wójtowicz, Słowiak 2005) oraz
R. Rettinger (2002a). Kierunek badań regionalnych reprezentują opracowania
pracowników zajmujących się warunkami i skutkami rozwoju turystyki na obszarze Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej (Partyka, Gradziński, KwiatekSołtys 2002, Rettinger 2000, 2002b) czy – szerzej – Małopolski (Kwiatek-Sołtys
2005b).
W 2005 r. zespół geografów pod kierunkiem prof. Z. Długosza, jako autora
koncepcji i redaktora, rozpoczął pracę nad Encyklopedią geograficzno-turystyczną świata. W trzech tomach, które się dotychczas ukazały, hasła przygotowali: W. Cabaj, J. Kukulak, S. Kurek, A. Kwiatek-Sołtys, R. Malarz, W. Nowak,
J. Rajman, R. Rettinger, M. Szelińska-Kukulak i Z. Szot. Ta problematyka
o charakterze poznawczym w dalszym ciągu kontynuowana była przez Z. Długosza w opracowaniach o charakterze regionalnym (2006a, 2006b). Dorobek
Z. Długosza w ostatnim okresie uzupełniły publikacje z zakresu wielkości i przestrzennego zróżnicowania międzynarodowego ruchu turystycznego (2008,
2009c) oraz ekonomicznej funkcji turystyki (2009b). Jest on także autorem
bibliografii polskiego piśmiennictwa ogólnotematycznego z zakresu turystyki
(2009a). W tym okresie prowadzone były prace przez W. Cabaja i Tadeusza Leśniaka, geologa z AGH, nad inwentaryzacją stanowisk geologicznych dla turystów w Niecce Nidziańskiej i na Pomorzu Gdańskim (Cabaj, Leśniak 2005, 2006).
Istotny udział w badaniach z zakresu geografii turystyki od początku lat 90.
XX w. miał Janusz Ustupski. Podjął on badania nad problematyką rozwoju tu-
166
rystyki na Podhalu. Jest on autorem i współautorem opracowań z zakresu historycznego i współczesnego krajobrazu kulturowego Podhala (1990, 1994, 2002,
2007a) oraz turystyki jako czynnika aktywizującego rozwój przedsiębiorczości
w regionie (Górz, Ustupski 1996; Ustupski 1999, 2007b, 2007c).
W 2008 r. w Instytucie Geografii została zatrudniona Bożena Wójtowicz,
której głównym kierunkiem badawczym jest wykorzystanie walorów środowiska przyrodniczego dla celów edukacyjnych (Wójtowicz, Wójtowicz 1993a,
1993b, Wójtowicz, Wójtowicz, Kościak 1994, Wójtowicz, Wójtowicz, Zalewski 1994a, 1994b). Ta problematyka jest uzupełniana zagadnieniami rozwoju
i wpływu turystyki na środowisko przyrodnicze, a w szczególności na obszary chronione (Wójtowicz, Stachurski, Sidło 2000; Wójtowicz, Dybska 2002;
Jastrzębski, Wójtowicz 2009; Wójtowicz 2009a, 2009c). W opracowaniach
B. Wójtowicz pojawia się także problematyka wieloaspektowego wymiaru produktu turystycznego, zarówno w ujęciu regionalnym, jak i problemowym (2002,
2007, 2009b; Wójtowicz, Wójtowicz 2009). W tym nurcie mieszczą się studia
nad słabą percepcją obiektów przyrodniczych (Banaśkiewicz-Cabaj, Cabaj,
Leśniak 2005; Banaśkiewicz-Cabaj, Cabaj 2006).
Zaprezentowane kierunki badawcze są nadal realizowane i uzupełniane
przez nową problematykę, np. rozwój turystyki na obszarach wiejskich czy też
turystyka edukacyjna. Zagadnienia te zostały podjęte zarówno przez geografów
fizycznych, jak i społeczno-ekonomicznych (Bajgier-Kowalska, Malarz, Rettinger 2007; Bajgier-Kowalska, Rettinger 2008; Lach 2005, 2006, 2007, 2008).
Dla potrzeb dydaktycznych w zakresie turystyki W. Cabaj, jako współautor,
opracował podręcznik Podstawy geografii turystycznej (2007). Powstały też
opracowania na zamówienie (Cabaj 1993; Banaśkiewicz-Cabaj, Cabaj 2007),
opracowanie będące rezultatem wyjazdów zagranicznych (Brzeźniak, Cabaj,
Lewik, Nowak 2005), a także pomoce o charakterze dydaktycznym (Cabaj,
Jaśkowski 2009).
W związku z przygotowaniami do uruchomienia w 2009 r. studiów na kierunku turystyka i rekreacja, w 2008 r. został utworzony w Instytucie Geografii
Zakład Turystyki i Badań Regionalnych (TiBR), którego kierownikiem został
dr hab. Roman Malarz, profesor Akademii Pedagogicznej (obecnie UP). Spośród nauczycieli akademickich w skład Zakładu weszli: dr hab. Bożena Wójtowicz, prof. AP (UP), oraz doktorzy: Grażyna Mróz, Renata Rettinger, Mariusz
Szubert, Janusz Ustupski, Witold Warcholik, a od 2009 r. dr hab. Wacław Cabaj
i dr hab. Janusz Feczko – profesorowie UP.
Roman Malarz, Renata Rettinger
167
Literatura
Bajgier-Kowalska M., 2001a, Hasła, [w:] Encyklopedia. Geografia turystyczna świata,
Wyd. R. Kluszczyński, Kraków.
Bajgier-Kowalska M., 2001b, Hasła, [w:] Cuda świata, Wyd. R. Kluszczyński, Kraków,
ss. 112.
Bajgier-Kowalska M., 2002, Hasła, [w:] Cuda natury, Wyd. R. Kluszczyński, Kraków,
ss. 112.
Bajgier-Kowalska M., 2003, Hasła, [w:] Parki narodowe świata, Wyd. R. Kluszczyński,
Kraków, ss. 112.
Bajgier-Kowalska M., Malarz R., Rettinger R., 2007, Turystyka edukacyjna w TPN na
przykładzie ćwiczeń terenowych studentów geografii AP w Krakowie, Studia i Monografie nr 46, AWF w Krakowie, TPN, Kraków–Zakopane, s. 143–149.
Bajgier-Kowalska M., Rettinger R., 2008, Gospodarstwa agroturystyczne powiatu bieszczadzkiego i leskiego jako forma aktywizacji pogranicza polsko-ukraińsko-słowackiego, [w:] Przyrodniczo-ekonomiczny potencjał regionów na pograniczu polsko-ukraińskim, red. R. Fedan, Z. Makieła, PWSZ, Jarosław, s. 13–26.
Banaśkiewicz-Cabaj K., Cabaj W., 2006, Percepcja współwystępujących obiektów kulturowych i przyrodniczych, [w:] Funkcje turystyki i krajoznawstwa w strategii rozwoju regionów w Polsce, red. B. Wójtowicz, Instytut Geografii Akademii Świętokrzyskiej w Kielcach, Kielce, s. 17–23.
Banaśkiewicz-Cabaj K., Cabaj W., 2007, Materiały pielgrzyma. Ziemia Święta, Synaj,
Jordania, Wyd. Katolickie Biuro Pielgrzymkowe, Warszawa, ss. 32.
Banaśkiewicz-Cabaj K., Cabaj W., Leśniak T., 2005, Rola obiektów przyrodniczych
w tworzeniu oferty turystycznej miejscowości uzdrowiskowych, [w:] Kształtowanie
funkcji turystycznych w miejscowościach uzdrowiskowych, red. E. Rydz, Pomorska
Akademia Pedagogiczna w Słupsku, s. 182–191.
Brzeźniak E., 2001, Hasła, [w:] Encyklopedia. Geografia turystyczna świata, Wyd.
R. Kluszczyński, Kraków.
Brzeźniak E., 2001, Hasła, [w:] Cuda świata, Wyd. R. Kluszczyński, Kraków, ss. 112.
Brzeźniak E., 2002, Hasła, [w:] Cuda natury, Wyd. R. Kluszczyński, Kraków, ss. 112.
Brzeźniak E., 2003, Hasła, [w:] Parki narodowe świata, Wyd. R. Kluszczyński, Kraków,
ss. 112.
Brzeźniak E., Cabaj W., Lewik P., Nowak W.A. 2005, Osobliwości przyrodnicze, [w:]
Kamieniec Podolski. Studia z dziejów miasta i regionu, t. 2, red. F. Kiryk, Wydawnictwo Naukowe AP, Kraków, s. 62–87.
Cabaj W., 2001a, Hasła, [w:] Encyklopedia. Geografia turystyczna świata, Wyd.
Cabaj W., 2001b, Hasła, [w:] Cuda świata, Wyd. R. Kluszczyński, Kraków, ss. 112.
Cabaj W., 2002, Hasła, [w:] Cuda natury, Wyd. R. Kluszczyński, Kraków, ss. 112.
Cabaj W., 2003, Hasła, [w:] Parki narodowe świata, Wyd. R. Kluszczyński, Kraków,
ss. 112.
Cabaj W., 2004a, Hasła, [w:] Encyklopedia geograficzno-turystyczna świata, T. I. Europa Zachodnia, Wyd. SMS, Bochnia–Kraków.
168
Cabaj W., 2004b, Hasła, [w:] Encyklopedia geograficzno-turystyczna świata, T. II.
Europa Wschodnia i Rosja, Wyd. SMS, Bochnia–Kraków.
Cabaj W., 1993, Mapa Białki Tatrzańskiej, [w:] Białka Tatrzańska zaprasza, Oficyna
Artystów „Sztuka”, Kraków.
Cabaj W., Jaśkowski B., 2009, Nowo powstałe atrakcje turystyczne, [w:] Rozwój turystyki w warunkach Unii Europejskiej, red. J. Feczko, W. Cabaj, Wyd. WSEiP
w Kielcach, Kielce, s. 101–109.
Cabaj W., Kruczek Z., 2009, Podstawy geografii turystycznej, Wyd. Proksenia, Kraków.
Cabaj W., Leśniak T., 2005, Valuation of abiotic nature objects, [w:] Geoturism – new
dimension in XXI century tourism and chances for future development, Wydawnictwo AGH, Kraków, s. 13–15.
Cabaj W., Leśniak T. 2006. Geoturystyka w południowej części Niecki Nidziańskiej,
Problemy Ekologii Krajobrazu, 16, Warszawa, s. 305–308.
Cabaj W., Piskorz S., 1985, Obserwacje z okien autobusu na trasie Kraków–Zakopane,
Geografia w Szkole, z. 5, s. 260–266.
Cabaj W., Piskorz S., 1987, Obserwacje z okien autobusu na trasie Kraków–Kielce,
Cabaj W., Piskorz S., 1988, Obserwacje z okien autobusu na trasie Kraków–Sandomierz, Geografia w Szkole, z. 5, s. 279–283.
Cabaj W., Piskorz S., 1989, Obserwacje z okien autobusu na trasie Kraków–OlkuszZawiercie–Częstochowa, Geografia w Szkole, z. 4, s. 272–277.
Długosz Z., 2001a, Hasła, [w:] Cuda świata, Wyd. R. Kluszczyński, Kraków, ss. 112.
Długosz Z., 2001b, Hasła, [w:] Encyklopedia. Geografia turystyczna świata, Wyd.
Długosz Z., 2002, Hasła, [w:] Cuda natury, Wyd. R. Kluszczyński, Kraków, ss. 112.
Długosz Z., 2003, Hasła, [w:] Parki narodowe świata, Wyd. R. Kluszczyński, Kraków,
ss. 112.
Długosz Z., 2004a, Hasła, [w:] Encyklopedia geograficzno-turystyczna świata, T. I.
Europa Zachodnia, Wyd. SMS, Bochnia–Kraków.
Długosz Z., 2004b, Hasła, [w:] Encyklopedia geograficzno-turystyczna świata, T. II.
Długosz Z., 2005, Hasła, [w:] Encyklopedia geograficzno-turystyczna świata, T. III.
Ameryka Północna i Środkowa, Wyd. SMS, Bochnia–Kraków.
Długosz Z., 2006a, Zarys geograficzno-regionalny walorów i atrakcji turystycznych
krajów europejskich, WSU – Kielce, Wyd. SMS, Kraków, ss. 183.
Długosz Z., 2006b, Zarys geograficzno-regionalny walorów i atrakcji turystycznych
krajów pozaeuropejskich, WSU – Kielce, Wyd. SMS, Kraków, ss. 246.
Długosz Z., 2008, Wybrane aspekty międzynarodowego ruchu turystycznego w krajach
Europy na przełomie XX i XXI w., [w:] Przyrodniczo-ekonomiczny potencjał ekonomiczny regionów na pograniczu polsko-ukraińskim, red. R. Fedan, Z. Makieła,
PWSZ, Jarosław, s. 13–26.
Długosz Z., 2009a, Bibliografia polskiego piśmiennictwa turystycznego 2000–2008,
Krakowska Akademia im. F. Modrzewskiego, Kraków, ss. 1–62
169
Długosz Z., 2009b, Wpływy finansowe z turystyki zagranicznej na świecie na przełomie XX i XXI wieku, [w:] Turystyka i ekologia – rozbudzanie potrzeb poznawczych
i świadomości społeczeństwa, red. B. Wójtowicz, Wyd. WSU, Kielce, s. 51–58.
Długosz Z., 2009c, Zagraniczny ruch turystyczny na świecie na przełomie XX i XXI
wieku, [w:] Turystyka i ekologia – rozbudzanie potrzeb poznawczych i świadomości
społeczeństwa, red. B. Wójtowicz, Wyd. WSU, Kielce, s. 41–50.
Dobrowolska M., 1947, Wycieczki krajoznawcze, Dziennik Urzędowy Kuratorium
Okręgu Szkolnego Krakowskiego, nr 4, s. 16–20.
Flis J., 1952, Z biegiem Dunajca, Turystyka, R. 3, nr 4, s. 8–9.
Flis J., 1953, Głos geografa w sprawie regulaminu GOT (Górska Odznaka Turystyczna), Turystyka, nr 1, s. 10.
Górz B., Ustupski J., 1996, Uwarunkowania rozwoju przedsiębiorczości w dziedzinie
gospodarki na Podhalu, [w:] Regionalne uwarunkowania rozwoju przedsiębiorczości, red. J. Targalski, Wydawnictwo AE, Kraków, s. 177–187.
Jastrzębski C., Wójtowicz B., 2009, Zmiany środowiska przyrodniczego Niecki Nidziańskiej pod wpływem działalności człowieka związanej z funkcją turystyczno-rekreacyjną, [w:] Turystyka i ekologia – rozbudzanie potrzeb poznawczych i świadomości społeczeństwa, red. B. Wójtowicz, Wyd. WSU, Kielce, s. 181–192.
Kollar D., Lacika J., Malarz R., 1998a, A Szlovák ės a Lengyel Tátra (wersja węgierska),
Wyd. Dajama, Bratysława, ss. 354.
Kollar D., Lacika J., Malarz R., 1998b, Die Slowakisch-Polnische Tatra (wersja niemiecka), Wyd. Dajama, Bratysława, ss. 354.
Kollar D., Lacika J., Malarz R., 1998c Slovensko-polskė Tatry (wersja słowacka), Wyd.
Dajama, Bratysława, ss. 354.
Kollar D., Lacika J., Malarz R., 199d, Słowacko-polskie Tatry, Wyd. Dajama, Bratysława, ss. 354.
Kollar D., Lacika J., Malarz R., 1998e, The Slovak-Polish Tatras (wersja angielska),
Wyd. Dajama, Bratysława, ss. 354.
Kukulak J., 2005, Hasła, [w:] Encyklopedia geograficzno-turystyczna świata, T. III.
Kurek S., 2004a, Hasła, [w:] Encyklopedia geograficzno-turystyczna świata, T. I. Europa Zachodnia, Wyd. SMS, Bochnia–Kraków.
Kurek S., 2004b, Hasła, [w:] Encyklopedia geograficzno-turystyczna świata, T. II.
Kurek S., 2005, Hasła, [w:] Encyklopedia geograficzno-turystyczna świata, T. III. Ameryka Północna i Środkowa, Wyd. SMS, Bochnia–Kraków.
Kwiatek-Sołtys A., 1996, Miejsce ośrodków turystyczno-wypoczynkowych w systemie
miast karpackich, [w:] Polska w Europie Bałtyckiej, red. E. Rydz, Słupsk, s. 217–218.
Kwiatek-Sołtys A., 2001a, Hasła, [w:] Encyklopedia. Geografia turystyczna świata,
Kwiatek-Sołtys A., 2001b, Hasła, [w:] Cuda świata, Wyd. R. Kluszczyński, Kraków,
ss. 112.
Kwiatek-Sołtys A., 2002, Hasła, [w:] Cuda natury, Wyd. R. Kluszczyński, Kraków,
ss. 112.
170
Kwiatek-Sołtys A., 2003, Hasła, [w:] Parki narodowe świata, Wyd. R. Kluszczyński,
Kraków, ss. 112.
Kwiatek-Sołtys A., 2004a, Hasła, [w:] Encyklopedia geograficzno-turystyczna świata,
T. I. Europa Zachodnia, Wyd. SMS, Bochnia–Kraków.
Kwiatek-Sołtys A., 2004b, Hasła, [w:] Encyklopedia geograficzno-turystyczna świata,
T. II. Europa Wschodnia i Rosja, Wyd. SMS, Bochnia–Kraków.
Kwiatek-Sołtys A., 2005a, Hasła, [w:] Encyklopedia geograficzno-turystyczna świata,
T. III. Ameryka Północna i Środkowa, Wyd. SMS, Bochnia–Kraków.
Kwiatek-Sołtys A., 2005b, Funkcje turystyczne w mieście uzdrowiskowym na przykładzie Szczawnicy, [w:] Kształtowanie funkcji turystycznych w miejscowościach
uzdrowiskowych, red. E. Rydz, Wyd. Pomorska Akademia Pedagogiczna, Słupsk,
s. 88–95.
Lach J., 2005, Waloryzacja warunków przyrodniczych dla celów turystycznych ziemi
sądeckiej, Rocznik Sądecki, t. XXXIII, Prezydent Miasta Nowego Sącza i Polskie
Towarzystwo Historyczne w Nowym Sączu, s. 140–157.
Lach J., 2006, Osobliwości przyrody nieożywionej w dolinie Sanu między Załużem
a Mrzygłodem, Rocznik Sanocki, nr 9, Towarzystwo Przyjaciół Sanoka i Ziemi
Sanockiej, Sanok, s. 35–46.
Lach J., 2007, Atrakcyjność turystyczna województwa podkarpackiego, [w:] Turystyka
w obszarach Natura 2000, red. Z. Wnuk, M. Ziaja, Zakład Ekologii i Ochrony Przyrody w Turystyce, Uniwersytet Rzeszowski, Rzeszów, s. 215–227.
Lach J., 2008, Ekologiczne uwarunkowania rozwoju turystyki w powiecie przeworskim, [w:] Współczesne problemy rozwoju społeczno-ekonomicznego Podkarpacia
ze szczególnym uwzględnieniem turystyki, red. L. Kisiel, Urząd Miasta Przeworska,
Przeworsk, s. 23–33.
Malarz R., 1996, Krakowskie – z cyklu „Regiony Polski”, WSiP, Warszawa, ss. 111.
Malarz R., 2001a, Hasła, [w:] Encyklopedia. Geografia turystyczna świata, Wyd.
Malarz R., 2001b, Hasła, [w:] Cuda świata, Wyd. R. Kluszczyński, Kraków, ss. 112.
Malarz R., 2002, Hasła, [w:] Cuda natury, Wyd. R. Kluszczyński, Kraków, ss. 112.
Malarz R., 2003a, Hasła, [w:] Parki narodowe świata, Wyd. R. Kluszczyński, Kraków,
ss. 112.
Malarz R., 2003b, Polskie góry, Wyd. R. Kluszczyński, Kraków, ss. 112.
Malarz R., 2004, Hasła, [w:] Encyklopedia geograficzno-turystyczna świata, T. II. Europa Wschodnia i Rosja, Wyd. SMS, Bochnia–Kraków.
Malarz R., Piskorz S., 1986, Wycieczka autobusowa na trasie Kraków – Wadowice –
Bielsko Biała – Cieszyn, Geografia w Szkole, z. 3, s. 178–184.
Malarz R., Rettinger R., Warcholik W., (w druku), Preferencje młodzieży wiejskiej
w wyborze kierunku studiów (np. Uniwersytetu Pedagogicznego w Krakowie), [w:]
Perspektywy rozwoju i promocji turystyki wiejskiej i agroturystyki w Polsce, Kielce.
Nowak W., 2004a, Hasła, [w:] Encyklopedia geograficzno-turystyczna świata, T. I.
Nowak W., 2004b, Hasła, [w:] Encyklopedia geograficzno-turystyczna świata, T. II.
171
Nowak W., 2005, Hasła, [w:] Encyklopedia geograficzno-turystyczna świata, T. III.
Pakuła L., 1960, Okolice Krzeszowic jako teren wycieczek szkolnych, Biuletyn Krajoznawczy, 6, s. 16–19.
Pakuła L., Ziętara T. 1962a, Zaplecze Krakowa jako teren wycieczek szkolnych, cz. 1,
Pakuła L., Ziętara T., 1962b. Zaplecze Krakowa jako teren wycieczek szkolnych, cz. 2,
Partyka J., Gradziński M., Kwiatek-Sołtys A., 2002, Uwarunkowania przyrodnicze
i kulturowe rozwoju turystyki na Wyżynie Krakowskiej, Instytut Ochrony Przyrody
PAN, Ojcowski Park Narodowy, Ojców, ss. 44.
Pydziński B., 2001, Hasła, [w:] Encyklopedia. Geografia turystyczna świata, Kraków
Pydziński B., 2003, Hasła, [w:] Parki narodowe świata, Wyd. R. Kluszczyński, Kraków.
Rajman J., 1959a, Jak prowadzić wycieczkę do Grot Wierzchowskich, Biuletyn Krajoznawczy, 7, s. 18–21.
Rajman J., 1959b, Poznajemy środowisko geograficzne swojej okolicy. Kwestionariusz
dla szkolnych kół krajoznawczych, Biuletyn Krajoznawczy, 7, Kraków, s. 8–14.
Rajman J., 1970, Osiągnięcia 25-lecia Polski Ludowej na trasach turystycznych Ziemi
Krakowskiej (na przykładzie trasy Śląsk-Tarnów), Informator Krajoznawczy, Kraków, s. 9–15.
Rajman J., 2001a, Hasła, [w:] Encyklopedia. Geografia turystyczna świata, Wyd.
Rajman J., 2001b, Hasła, [w:] Cuda świata, Wyd. R. Kluszczyński, Kraków, ss. 112.
Rajman J., 2002, Hasła, [w:] Cuda natury, Wyd. R. Kluszczyński, Kraków, ss. 112.
Rajman J., 2003, Hasła, [w:] Parki narodowe świata, Wyd. R. Kluszczyński, Kraków,
ss. 112.
Rajman R., 2004a, Hasła, [w:] Encyklopedia geograficzno-turystyczna świata, T. I.
Rajman J., 2004b, Hasła, [w:] Encyklopedia geograficzno-turystyczna świata, T. II.
Rajman J., 2005, Hasła, [w:] Encyklopedia geograficzno-turystyczna świata, T. III.
Rettinger R., 1997, Stan sanitarny Sanu w Górach Słonnych a jego wykorzystanie
rekreacyjno-turystyczne, Folia Turistica nr 7, AWF, Kraków, s. 81–91.
Rettinger R., 2000, Rajdy rowerowe jako sposób realizacji ścieżki edukacyjnej – dziedzictwo kulturowe w regionie, [w:] Turystyka na obszarach jurajskich województwa małopolskiego – kierunki rozwoju, Wyd. Urząd Miasta Trzebinia, s. 13–19.
Rettinger R. 2002a, Australia i Oceania, [w:] Kraje pozaeuropejskie – zarys geografii
turystycznej, red. Z. Kruczek, Wyd. Proksenia, Kraków, s. 261–287.
Rettinger R., 2002b, Gmina Trzyciąż jako alternatywa wypoczynku weekendowego dla
mieszkańców Krakowa, Folia Turistica, nr 11, AWF, Kraków, s. 55–59.
Rettinger R., 2005, Hasła, [w:] Encyklopedia geograficzno-turystyczna, T. II. Europa
Wschodnia i Rosja, Wyd. SMS, Bochnia–Kraków.
172
Rettinger R., Mróz G., 1992, Baza turystyczno-wypoczynkowa Jugosławii i jej wpływ
na zróżnicowanie społeczno-ekonomiczne i osadnicze kraju, Folia Turistica, nr 3,
AWF, Kraków, s. 47–62.
Róg L., 2001a, Hasła, [w:] Encyklopedia. Geografia turystyczna świata, Wyd. R. Kluszczyński, Kraków, ss. 112.
Róg L., 2001b, Hasła, [w:] Cuda świata, Wyd. R. Kluszczyński, Kraków, ss. 112.
Róg L., 2002, Hasła, [w:] Cuda natury, Wyd. R. Kluszczyński, Kraków, ss. 112.
Róg L., 2003, Hasła, [w:] Parki narodowe świata, Wyd. R. Kluszczyński, Kraków,
ss. 112.
Szelińska-Kukulak M., 2001a, Hasła, [w:] Encyklopedia. Geografia turystyczna świata,
Szelińska-Kukulak M., 2001b, Hasła, [w:] Cuda świata, Wyd. R. Kluszczyński, Kraków,
ss. 112.
Szelińska-Kukulak M. 2002, Hasła, [w:] Cuda natury, Wyd. Kluszczyński, Kraków,
ss. 112.
Szelińska-Kukulak M., 2003, Hasła, [w:] Parki narodowe świata, Wyd. R. Kluszczyński,
Kraków, ss. 112.
Szelińska-Kukulak M., 2004a, Hasła, [w:] Encyklopedia geograficzno-turystyczna
świata, T. I. Europa Zachodnia, Wyd. SMS, Bochnia–Kraków.
Szelinska-Kukulak M., 2004b, Hasła, [w:] Encyklopedia geograficzno-turystyczna
świata, T. II. Europa Wschodnia i Rosja, Wyd. SMS, Bochnia–Kraków.
Szelińska-Kukulak M., 2005, Hasła, [w:] Encyklopedia geograficzno-turystyczna świata, T. III. Ameryka Północna i Środkowa, Wyd. SMS, Bochnia–Kraków.
Szot Z., 2005, Hasła, [w:] Encyklopedia geograficzno-turystyczna świata, T. III. Ameryka Północna i Środkowa, Wyd. SMS, Bochnia–Kraków.
Szubert M., 2001a, Hasła, [w:] Encyklopedia. Geografia turystyczna świata, Wyd.
Szubert M., 2001b, Hasła, [w:] Cuda świata, Wyd. R. Kluszczyński, Kraków, ss. 112.
Szubert M., 2002, Hasła, [w:] Cuda natury, Wyd. R. Kluszczyński, Kraków, ss. 112.
Szubert M., 2003, Hasła, [w:] Parki narodowe świata, Wyd. R. Kluszczyński, Kraków,
ss. 112.
Uliszak R., 1996, Aruba – od rafinerii do turystyki, [w:] Polska w Europie Bałtyckiej,
red. E. Rydz, Wyższa Szkoła Pedagogiczna w Słupsku, Słupsk, s. 348–349.
Ustupski J. 1990, Stosunki etnograficzno-kulturalno-gospodarcze Podhala okresu międzywojennego wg ankiety K. Stryjeńskiego, [w:] Stanisław Leszczycki: Osadnictwo
Podhala w okresie międzywojennym, Wydawnictwa Muzeum Tatrzańskiego, vol.
XVIII, Zakopane, s. 163–190.
Ustupski J. 1994, Rozwój przestrzenno-funkcjonalny Zakopanego po II wojnie światowej, [w:] Studia nad przemianami Podhala, red. B. Górz, Wydawnictwo Naukowe
WSP, Kraków, s. 245–264.
Ustupski J., 1999, Wpływ turystyki na kształtowanie się „szarej strefy gospodarczej”
Podhala, [w:] Przedsiębiorczość a lokalny i regionalny rozwój gospodarczy, red.
J. Targalski, Wydawnictwo AE, Kraków, s. 417–424.
173
Ustupski J., 2002, Wybrane zagadnienia rozwoju krajobrazu kulturowego Podhala, Zeszyty Naukowe UJ, MCCLX, Prace Wydziału Zarządzania i Komunikacji Społecznej
z. 5, Zarządzanie w Kulturze, t. 3, s. 149–158.
Ustupski J. 2007a, Niektóre elementy krajobrazu kulturowego Podhala na tle warunków przyrodniczych, [w:] Stan i perspektywy rozwoju turystyki w Tatrzańskim
Parku Narodowym, red. J. Pociask-Karteczka, A. Matuszyk, P. Skawiński, Studia
i Monografie nr 46, AWF, Kraków, s. 71–80.
Ustupski J., 2007b, Przemiany w turystyce na Podhalu w warunkach gospodarki wolnorynkowej, [w:] Studia nad turystyką. Prace ekonomiczne i społeczne. Geograficzne, społeczne i ekonomiczne aspekty turystyki, red. W. Kurek, R. Pawlusiński,
IGiGP UJ, Kraków, s. 243–251.
Ustupski J., 2007, Turystyka na Podhalu w świetle badań S. Leszczyckiego i współczesne problemy jej rozwoju, [w:] Studia nad turystyką. Tradycje, stan obecny
i perspektywy badawcze. Geograficzne, społeczne i ekonomiczne aspekty turystyki,
red. W. Kurek, M. Mika, IGiGP UJ, Kraków, s. 49–57.
Warcholik W., 2001, Hasła, [w:] Encyklopedia. Geografia turystyczna świata, Wyd.
Warcholik W., 2002, Hasła, [w:] Cuda natury, Wyd. R. Kluszczyński, Kraków, ss. 112.
Warcholik W., 2003, Hasła, [w:] Parki narodowe świata, Wyd. R. Kluszczyński, Kraków, ss. 112.
Warcholik W., 2004, Grecja, Wyd. R. Kluszczyński, Kraków, ss. 112.
Warcholik W., Cała M., 2005a, Karkonosze, Wyd. R. Kluszczyński, Kraków, ss. 64.
Warcholik W., Cała M., 2005b, Riesengebirge, Wyd. R. Kluszczyński, Kraków, ss. 64.
Warcholik W., Gaweł Ł., 2005, Cuda świata 2, Wyd. R. Kluszczyński, Kraków, ss. 112.
Warcholik W., Wójtowicz M., Słowiak P., 2005, Cuda natury 2, Wyd. R. Kluszczyński,
Kraków, ss. 112.
Warcholik W., 2006a, Sudety, [w:] Góry Polski, Wyd. R. Kluszczyński, Kraków, ss. 112.
Warcholik W., 2006b, Hasła, [w:] Encyklopedia. Atrakcje turystyczne Polski, Wyd.
Warcholik W., 2007, Hasła, [w:] Najpiękniejsze zabytki UNESCO, Wyd. R. Kluszczyński, Kraków, ss. 112.
Wójtowicz B., 2002, Środowisko geograficzne i gospodarka, [w:] Mała Ojczyzna Świętokrzyskie – Dziedzictwo kulturowe, red. G. Okła, Zakład Wyd. Full Scan, Kielce,
s. 12–38, 246–254.
Wójtowicz B., 2007, The functions of the tourism and sightseeing in the regional awareness of the Polish people, [w:] Geography science in the regional studies, Vol. V,
Part 1, red. M. Strzyż, Institute of Geography J. Kochanowski University, Kielce,
s. 285–291.
Wójtowicz B., 2009a, Działania nowoczesnych przedsiębiorstw turystycznych na rzcz
poprawy stanu środowiska na przykładzie TUI, [w:] Turystyka i ekologia – rozbudzanie potrzeb poznawczych i świadomości społeczeństwa, red. B. Wójtowicz, Wyd.
Wyższa Szkoła Umiejętności, Kielce, s. 67–71.
Wójtowicz B., 2009b, Obiekty kulturowe światowego dziedzictwa UNESCO Francji
jako produkt turystyczny kraju, [w:] Turystyka i ekologia – rozbudzanie potrzeb po-
174
znawczych i świadomości społeczeństwa, red. B. Wójtowicz, Wyższa Szkoła Umiejętności, Kielce, s. 85–92.
Wójtowicz B., 2009c, Part of didactic paths in education the students on area of Geological Park in Kielce, [w:] Geology and Civilzation, Herzen State Pedagogical University of Russia, Sankt Peterburg, Russia, s. 388- 395.
Wójtowicz B., 2009d, Rola ścieżek dydaktycznych w edukacji i geoturystyce na terenie
rezerwatów przyrody miasta Kielc, [w:] Perspektywy rozwoju geoparków w regionie
świętokrzyskim, red. W. Trela, Z. Złonkiewicz, Wyd. KTN, Kielce s. 145.
Wójtowicz B., 2009e, Rozwój turystyki na obszarach chronionych regionu świętokrzyskiego w świetle badań sondażowych społeczności lokalnej, 2009, [w:] Rozwój
turystyki w warunkach Unii Europejskiej, red. W. Cabaj, J. Feczko, Wyższa Szkoła
Ekonomii i Prawa, Kielce, s. 111–122.
Wójtowicz B., 2009f, The conditions of the agro-tourism development and the services
in the rural areas of the chosen regions of Poland, [w:] Geology and Civilzation, Herzen State Pedagogical University of Russia, Sankt Peterburg, Russia, s. 488–496.
Wójtowicz B., Dybska I., 2002, Edukacyjne zajęcia terenowe w Świętokrzyskim Parku
Narodowym, Świętokrzyski Park Narodowy, Bodzentyn–Kielce, s. 3–93.
Wójtowicz B., Stachurski M., Sidło P.O., 2000, Charakterystyka środowiska geograficznego. Przegląd i fizyczno-geograficzna charakterystyka regionów geograficznych.
Formy ochrony przyrody w województwie świętokrzyskim, [w:] Przyroda województwa świętokrzyskiego, Wydział Ochrony Środowiska Urzędu Wojewódzkiego, Kielce,
s. 7–28, 29–32, 33–152.
Wójtowicz B., Wójtowicz J., 1993a, Ścieżka dydaktyczna geologiczno-przyrodnicza i zabytków kultury materialnej Ciosowa – Miedziana Góra – Tumlin, ZŚiNPK Kielce,
ss. 37.
Wójtowicz B., Wójtowicz J., 1993b, Ścieżka dydaktyczna obiektów geologicznych i krajobrazu kulturowego Łagów – Dolina Łagowicy – Wąwóz Dule – Jaskinia Zbójecka,
ZŚiNPK, Kielce, ss. 46.
Wójtowicz B., Wójtowicz J., Kościak J., 1994, Przyrodniczo-geologiczna ścieżka dydaktyczna w Suchedniowsko-Oblęgorskim PK na trasie: Hucisko – Perzowa Góra –
Kuźniacka Góra – Kuźniaki, ZŚiNPK, Kielce, s. 1–28.
Wójtowicz B., Wójtowicz J., Zalewski Z., 1994a, Sozologiczna ścieżka dydaktyczna
Zagnańsk – Bartków – Janaszów, ZŚiNPK, Kielce, ss. 24.
Wójtowicz B., Wójtowicz J., Zalewski Z., 1994b, Przyrodnicza ścieżka dydaktyczna
Ścięgna – Zagnańsk, ZŚiNPK, Kielce, s. 24–48.
Wójtowicz B., Wójtowicz M., 2009, Strategia marketingowa w projektowaniu rozwoju
produktu turystycznego na przykładzie Buska-Zdroju, 2009, [w:] Rozwój turystyki
w warunkach Unii Europejskiej, red. W. Cabaj, J. Feczko, Wyższa Szkoła Ekonomii
i Prawa, Kielce, s. 93–109.
Zioło Z., 1997, Miejsce agroturystyki w rozwoju samorządowych układów lokalnych,
[w:] Agroturystyka jako szansa aktywizacji gospodarczej wiejskich regionów turystycznych Małopolski Wschodniej, red. A. Jarosz, Oficyna Wydawnicza Politechniki
Rzeszowskiej, Rzeszów, s. 45–51.
Zioło I., Zioło Z., 2009, Znaczenie agroturystyki dla aktywizacji gospodarczej układów
lokalnych, Zeszyty Naukowe nr 5, Podkarpacka Szkoła Wyższa im. Bł. ks. W. Findysza w Jaśle, Jasło, s. 42–49.
14. Geografia regionalna
175
Szczególną rolę w rozwoju naukowym i popularyzatorskim geografii w całym
okresie funkcjonowania Instytutu Geografii krakowskiej uczelni pedagogicznej
odegrali pracownicy skupieni w swej twórczej działalności nad zagadnieniami,
które identyfikowano z szeroko rozumianą geografią regionalną. Zainteresowania i prace badawcze odnosiły się do różnej skali krajowych układów przestrzennych oraz regionów i krajów położonych na poszczególnych kontynentach.
W tym pojęciu dyscypliny, geografia regionalna przetrwała (w nazwie Zakładu)
w strukturze organizacyjnej Instytutu do 2008 r.
Na początku funkcjonowania uczelni geografia regionalna kształtowała się
w ramach Sekcji Geografii. Inspiratorem działań w tym zakresie był od 1948 r.
(późniejszy profesor) Rodion Mochnacki, wspierany w początkowym okresie
przez profesora UJ Antoniego Wrzoska (do 1965 r.), a po utworzeniu Katedry
Geografii Regionalnej (od 1951 r.) także przez Andrzeja Maryańskiego, Mariannę Kozanecką (od 1956 r.), a w kolejnych latach – przez Janinę Piasecką, Janinę Kozłowską i Zygmunta Szota. Podział geografii na dwie subdyscypliny – geografię fizyczną i geografię ekonomiczną, oraz podjęte w Osiecznej
w 1955 r. ustalenia sprawiły, że geografia regionalna nabrała nowego charakteru, mimo iż ścierały się koncepcje co do jedności tej dziedziny wiedzy.
Rozwój nowej kadry i indywidualne zainteresowania geografów sprawiły, że
i w krakowskiej uczelni pedagogicznej rozwój geografii poszedł dwoma drogami,
ukierunkowanymi bądź to na dualny podział, bądź też na ujęcie kompleksowe,
łączące w sobie geografię fizyczną i ekonomiczną. Zwolennikiem tego drugiego
nurtu był Jan Flis, który podobnie jak wielu innych pracowników pozostałych
katedr, a później zakładów, włączył się aktywnie w publikowanie prac z zakresu
geografii regionalnej. To właśnie jego publikacje na łamach czasopism „Poznaj
świat”, „Wszechświat” i in. od 1948 r. popularyzowały wiedzę geograficzną
w Polsce. Można rzec, że był on jedną z wiodących osobowości w środowisku
krakowskim, a jego opracowania cechowała wszechstronna znajomość problematyki geograficznej. Pierwsze jego zwarte prace ukazały się w 2 poł. lat 40.
XX w. (1949a, 1949b, 1949c) i dotyczyły zagadnień z zakresu geografii fizycznej. W następnych wykazał się także szeroką wiedzą z geografii ekonomicznej.
Popularyzatorskie początkowo piśmiennictwo stworzyło podwaliny pod
większe, dwuczęściowe opracowanie monograficzne z zakresu geografii fizycznej autorstwa późniejszego profesora UJ Zdzisława Czeppe oraz profesorów
WSP – J. Flisa i R. Mochnackiego (1956, 1959). W 1966 r. ukazało się ono jako
poprawiony, jednotomowy podręcznik dla studentów (popularne „kontynenty”), który jako jedyny z zakresu geografii fizycznej regionalnej w skali kraju
przetrwał do końca stulecia. Świadectwem aktywnej pracy pisarskiej geografów
krakowskiej WSP w tym okresie były także inne opracowania, m.in. J. Flisa
encyklopedia Przyroda i technika (1963) oraz sztandarowe dzieło geograficzne
176
– Geografia powszechna (1965, 1977), a także R. Mochnackiego, zajmującego
się kompleksowo ówczesnymi krajami socjalistycznymi (1963, 1967).
Pod koniec lat 60. oraz w kolejnych dekadach minionego stulecia geograficzne zapotrzebowanie na wiedzę o różnych regionach dynamicznie zmieniającego
się świata, jak i liczne podróże zagraniczne pracowników Instytutu sprawiły,
że dorobek z tego zakresu szybko uległ zwielokrotnieniu. Przyczyniła się do
tego także reorganizacja Instytutu, ukierunkowująca prace badawcze, a także
poszerzenie grona pracowników parających się problematyką geografii regionalnej. Do starszych stażem i doświadczonych dołączyła Grażyna Mróz, później
– Wiesław Domin i Renata Rettinger. To w wyniku szerokich zainteresowań
głównie pracowników Zakładu Geografii Regionalnej (od 1971 r.) pod kierunkiem A. Maryańskiego powstało wiele opracowań. Szczególny udział mieli
pracownicy Instytutu w opracowaniu encyklopedycznym Europy pod redakcją
A. Wrzoska. W tym zbiorowym dziele (1976) brali udział: J. Flis, M. Kozanecka, J. Kozłowska, A. Maryański, W. Nowak, L. Pakuła, J. Rajman i Z. Szot.
Zaczęły się także wówczas pojawiać opracowania regionalne, głównie z zakresu problematyki szeroko rozumianej geografii ekonomicznej (Maryański 1968,
1970, 1978; Kozanecka 1989, 1999; Szot 1970, 1983, 1994, 2000). Szczególne
miejsce ze względu na częstotliwość poruszanych problemów zyskały zagadnienia ludnościowe (Maryański 1969, 1971, 1973a, 1981, 1993; Kozanecka 1986,
1994, 1997; Szot 1968, 1992, 1998, 1999; Domin 1988b, 1994; Kozanecka,
Domin 1992) i związane z szeroko pojętą geografią komunikacji (Kozanecka
1970, 1982, 1983a, 1983b, 1996; Domin 1988a).
Największy splendor Instytutowi i pracownikom w latach 70. i 80. przyniosły
jednak opracowania książkowe o charakterze podręcznikowym. Były to pozycje
monograficzne, odnoszące się do państw lub regionów, prezentujące zagadnienia kompleksowo bądź ujmujące problematykę branżowo. Należy do nich zaliczyć przede wszystkim prace Maryańskiego (1973c, 1974, 1987), Kozaneckiej
(1972), Maryańskiego i Szota (1977), Maryańskiego i Czajkowskiego (1984),
Maryańskiego i Halimarskiego (1989) oraz prace odnoszące się do konkretnych państw: Europy – Maryańskiego (1973b, 1975, 1993), Rosji – Maryańskiego, Mróz, Szota i Troca (1996, po śmierci A. Mariańskiego redagowana przez
Z. Szota), Szwecji – W. Nowaka (1975), Azji – Maryańskiego (1980), Maryańskiego i Halimarskiego (1980), Maryańskiego, Klausinga i Schultze (1989),
Ameryki – Z. Szota (1981, 1992b). Wśród wydawnictw profilowanych dominowały opracowania z zakresu problematyki ludności, ujmujące zagadnienia kompleksowo bądź problemowo (Maryański 1974, 1977, 1984, 1988, 1995, Rajman
1971, 1975, 1985).
Publikowano też dużo artykułów. Obszarem byłej Jugosławii zajmowała się
G. Mróz (1988; Mróz, Spasovski 1988). Wieloaspektowy charakter naukowy
miały publikacje R. Rettinger, współpracującej z ośrodkami naukowymi Ukrainy. Zajmowała się ona zarówno zagadnieniami przyrodniczymi (1993, 1994),
jak i gospodarczymi, ukierunkowanymi na sprawy rolnictwa (1992, 1998, 2007a,
177
2007b, 2009). Podobnie szeroko traktował zagadnienia geograficzne Lech Haydukiewicz, zajmujący się terenami byłych nadbałtyckich republik radzieckich.
Dotyczyły one zarówno zagadnień depopulacyjnych (2000), jak i przemian
etnicznych (2000a, 2001, 2004, 2006), ze szczególnym uwzględnieniem ludności polskiej.
Kolejny etap rozwoju badań z zakresu geografii regionalnej przypada na lata
po 1995 r., kiedy to po śmierci A. Maryańskiego kierownictwo Zakładu Geografii Regionalnej przejęła M. Kozanecka, a do Instytutu został przyjęty Zbigniew
Długosz, dotychczasowy pracownik UJ, oraz młody asystent Sławomir Kurek.
Ich zainteresowania naukowe od początku ukierunkowane były na problematykę demograficzną, w tym w szczególności na procesy starzenia się ludności. Do
istotnych z tego zakresu prac należą wcześniejsze artykuły Z. Długosza, odnoszące się do Litwy (1980, 1983), Macedonii (1984a, 1984b), oraz porównawcze
polskich Karpat i Masywu Centralnego (Długosz, Soja 1984), a także S. Kurka
o przemianach demograficznych w Indiach (1998, 2002a). Z. Długosz i S. Kurek wiele prac o charakterze demograficznym poświęcili Europie5.
Od lat 90. ubiegłego wieku znaczący dorobek w zakresie opracowań z geografii regionalnej mieli także pracownicy Instytutu współpracujący z różnego
typu wydawnictwami popularnonaukowymi. W opracowywaniu haseł do 31-tomowej Encyklopedii PWN brali udział: M. Kozanecka, S. Kurek, G. Mróz;
w powstawaniu podręcznej Encyklopedii powszechnej Kluszczyńskiego (1999),
podobnie jak rozbudowanej 8-tomowej (2002), uczestniczyli: Krzysztof Bąk,
Eligiusz Brzeźniak, Wacław Cabaj, Z. Długosz, Grzegorz Haczewski, Lech Haydukiewicz, S. Kurek, Agnieszka Kwiatek-Sołtys, Piotr Lewik, Zbigniew Makieła, Roman Malarz, Jan Mądry, G. Mróz, Bronisław Pydziński, Jan Rajman, Lidia
Róg, Paweł Słowiak, Małgorzata Szelińska-Kukulak, Z. Szot, Mariusz Szubert,
Marek Troc, Witold Warcholik i Marek Żółkiewski. W przygotowaniu, także
przez R. Kluszczyńskiego, 3-tomowej Ilustrowanej encyklopedii dla dzieci
i młodzieży (1997) uczestniczyli: W. Cabaj, Z. Długosz, M. Kozanecka, S. Kurek, A. Kwiatek-Sołtys, R. Malarz, G. Mróz, B. Pydziński, J. Rajman, R. Rettinger, Z. Szot, M. Szubert i M. Żółkiewski.
Dużym wyzwaniem dla pracowników Instytutu stał się udział w opracowaniu 11-tomowej Encyklopedii geograficznej świata krakowskiego wydawnictwa
Opres, której poszczególne tomy ukazywały się w latach 1995–2002. Szczególnie tom poświęcony Europie (1996d) zdominowali pracownicy Instytutu: Małgorzata Bajgier-Kowalska, Z. Długosz, Bronisław Górz, G. Haczewski, L. Haydukiewicz, M. Kozanecka, S. Kurek, J. Lach, P. Lewik, Z. Makieła, G. Mróz,
W. Nowak, Amalia Prochownik, R. Rettinger, Z. Szot, M. Troc, Tadeusz Ziętara, M. Żółkiewski. W innych tomach znacząco swój udział zaznaczyli: Z. Długosz (1995, 1996a, 1996b, 1996c, 1997a, 1997b, 1997c, 1997d), B. Górz (1997),
S. Kurek (1998) i T. Ziętara (1997a, 1997b), natomiast w opracowaniu Suple5
Por. rozdział Geografia ludności.
178
mentu (2001), koncepcji Z. Długosza, uczestniczyli m.in. S. Kurek, Mariola
Tracz i T. Ziętara. Należy także pokreślić, że w przygotowywaniu dokumentacji
geograficznej do wszystkich tomów brał udział Radosław Uliszak.
Dorobek najmłodszej stażem kadry Instytutu w ostatnim okresie został zdominowany opracowaniami dotyczącymi Ameryki Łacińskiej. Zatrudniony po
studiach doktoranckich na UJ absolwent Instytutu Geografii AP – Mirosław
Wójtowicz kontynuował badania nad wcześniej rozpoczętą problematyką miejską w Japonii (2003) i Niemczech (2005, 2008), natomiast w ostatnim czasie
podjął także szereg zagadnień badawczych w odniesieniu do regionu Brazylii,
związanych z obszarami metropolitalnymi (2007a, 2007b, 2007c, 2008a, 2008b,
2008c, 2009). W tym samym kręgu zainteresowań geograficznych pozostaje
Anna Winiarczyk-Raźniak. Jej problematyka badawcza obejmuje nie tylko zagadnienia społeczne metropolii Meksyku (Winiarczyk-Raźniak, Raźniak 2008),
ale także ukierunkowana jest na obszary sąsiednie pod kątem przemian funkcjonalnych (Winiarczyk-Raźniak 2008) i gospodarki rolnej (Winiarczyk-Raźniak
2009). Ciekawe opracowanie z zakresu tematyki geografii regionalnej zaprezentował także Sławomir Dorocki (2007), w którym prześledził wieloaspektowo
spójność regionów Francji.
Do prac o charakterze geograficzno-regionalnym, które w tym miejscu należy wymienić, należą także pozycje książkowe Z. Długosza z zakresu odkryć
geograficznych (1999, 2001), gdzie chronologicznie, w układzie regionalnym,
przybliżył on historię poznania Ziemi. Inną, równie znaczącą pozycją książkową Z. Długosza (2000) było opracowanie z zakresu geografii politycznej.
I w tym przypadku autor, dokonując szczegółowej analizy przemian politycznych na mapie świata, podjętą problematykę zaprezentował w układzie regionalnym.
Prowadzone badania czy analizy nie były osadzone w jakimś szczególnym
nurcie badawczym Instytutu, ale wynikały głównie z potrzeb dydaktyki bądź
praktyki. W opracowania nad podziałami administracyjnymi kraju włączył się
Zbigniew Zioło (1995, 1997), m.in. w ramach prac Instytutu Organizacji Zarządzania i Doskonalenia Kadr w Warszawie (Kruczała, Zioło 1985), gdzie
zaproponowano metodę oceny funkcjonowania podziałów specjalnych w dwustopniowym podziale administracyjnym, w zakresie dostępności społeczeństwa
do instytucji publicznych.
Większość pracowników Instytutu publikowała także swoje prace w formie
popularyzatorskich doniesień, notatek czy wiadomości w „Geografii w Szkole”,
„Czasopiśmie Geograficznym” czy „Przeglądzie Geograficznym”. Ze względu
na ich mnogość, a jednocześnie ograniczenia redakcyjne, pominięto je w niniejszym tekście, choć i one świadczą o znaczącym dorobku z zakresu geografii
regionalnej.
Zbigniew Długosz, Mirosław Wójtowicz
179
Literatura
Bajgier-Kowalska M., 1996, Ukształtowanie poziome, [w:] Encyklopedia geograficzna
świata, T. V. Europa, Wyd. Opres, Kraków.
Bąk K., 2002, Hasła, [w:] Encyklopedia powszechna, Wyd. R. Kluszczyński, Kraków.
Brzeźniak E., 2002, Hasła, [w:] Encyklopedia powszechna, Wyd. R. Kluszczyński, Kraków.
Cabaj W., 2002, Hasła, [w:] Encyklopedia powszechna, Wyd. R. Kluszczyński, Kraków.
Czeppe Z., Flis J., Mochnacki R., 1956, Geografia fizyczna części świata, Cz. 1, Europa,
PWN, Kraków, ss. 215.
Czeppe Z., Flis J., Mochnacki R., 1959, Geografia fizyczna części świata, Cz. 2, Kraje
i morza pozaeuropejskie, PWN, Kraków, ss. 358.
Czeppe Z., Flis J., Mochnacki R., 1966, Geografia fizyczna świata, PWN, Warszawa,
ss. 810.
Długosz Z., 1980, Przestrzenne zróżnicowanie przyrostu naturalnego i migracji ludności w Litewskiej SRR w latach 1951–1975, Zeszyty Naukowe UJ, Prace Geograficzne, z. 52, s. 27–37.
Długosz Z., 1981, Rola migracji w planowaniu przestrzennym zmian rozmieszczenia
ludności, [w:] Problemy rozwitia systemy nasielenia i rajonoj planirowki w respublice. Referaty Naucznogo Seminara – sowieszczanija, Wilnius, s. 1947–1952.
Długosz Z., 1983, Typologia miast Litewskiej SRR w świetle ruchu naturalnego i wędrówkowego ludności, Zeszyty Naukowe UJ, Prace Geograficzne, z. 56, s. 137–150.
Długosz Z., 1984a, Obid za primiena na graficzki metody wo tipologijata na prirodipriom prirost na nasielenieto na SR Makiedonija, Sojuz na Geografskite Zadrużenia
na SR Makedonija, Skopje, s. 77–89.
Długosz Z., 1984b, Urbanizacja SR Macedonii w świetle niektórych aspektów demograficznych, Czasopismo Geograficzne, 55, Wrocław, s. 519–528.
Długosz Z., 1995, Hasła – odkrycia geograficzne i kraje: Melanezji, Mikronezji, Polinezji, [w:] Encyklopedia geograficzna świata, T. I. Australia, Oceania, Antarktyda,
Wyd. Opres, Kraków.
Długosz Z., 1996a, Hasła – odkrycia geograficzne i wyspy, [w:] Encyklopedia geograficzna świata, T. II. Afryka, Wyd. Opres, Kraków.
Długosz Z., 1996b, Hasła – odkrycia geograficzne i wyspy, [w:] Encyklopedia geograficzna świata, T. III. Ameryka Południowa, Wyd. Opres, Kraków.
Długosz Z., 1996c, Hasła – odkrycia geograficzne i wyspy, [w:] Encyklopedia geograficzna świata, T. IV. Ameryka Północna, Wyd. Opres, Kraków.
Długosz Z., 1996d, Hasła – odkrycia geograficzne i wyspy; Ludność, Estonia, Liechtenstein, Litwa, Łotwa, Malta, Watykan, W. Owcze, Man, W. Normandzkie, [w:]
Encyklopedia geograficzna świata, T. V. Europa, Wyd. Opres, Kraków.
Długosz Z., 1997a, Hasła – odkrycia geograficzne i wyspy, [w:] Encyklopedia geograficzna świata, T. VI. Azja, Wyd. Opres, Kraków.
Długosz Z., 1997b, Hasła – odkrycia geograficzne i wyspy, [w:] Encyklopedia geograficzna świata, T. VI. Azja, Wyd. Opres, Kraków.
Długosz Z., 1997c, Ludność, Hasła – odkrycia geograficzne i wyspy, [w:] Encyklopedia
geograficzna świata, T. IX. Ziemia, Wyd. Opres, Kraków.
180
Długosz Z., 1997d, Terytorium państwa i jego zmiany, ewolucja polityczna; Wiadomości ogólne; Ukształtowanie poziome, ustrój i podział administracyjny; Ludność,
[w:] Encyklopedia geograficzna świata, T. IX. Polska, Wyd. Opres, Kraków.
Długosz Z., 1999, Historia odkryć geograficznych i poznania świata w zarysie, WSZiA,
Zamość, ss. 267.
Długosz Z., 2000, Przemiany na mapie politycznej świata, WSZiA w Zamościu, GAUDIUM, Lublin, ss. 207.
Długosz Z., 2001, Historia odkryć geograficznych i poznania Ziemi, PWN, Warszawa,
ss. 287.
Długosz Z., 2002, Hasła, [w:] Encyklopedia powszechna, Wyd. R. Kluszczyński, Kraków.
Długosz Z., 2003, Mapa polityczna na przełomie XX i XXI w., [w:] Badania i podróże
naukowe krakowskich geografów, PTG – Oddział w Krakowie, Kraków, s. 125–128.
Długosz Z., Kurek S., Tracz M., Ziętara T. i in., 2001, Encyklopedia geograficzna świata, Suplement, Wyd. Opres, Kraków.
Długosz Z., Soja M., 1991, Demographical changes caused by natural increase and
migrations in Carpatians and Massif Central, Zeszyty Naukowe UJ, Prace Geograficzne, z. 87, s. 23–30.
Domin W., 1988a, Funkcje i rejonizacja portów morskich w handlu zagranicznym
Japonii, Czasopismo Geograficzne, 59 (4), s. 429–435.
Domin W., 1988b, Próba określenia „wpływu” warunków naturalnych na rozmieszczenie ludności w Japonii, Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie, z. 124,
Prace Geograficzne XII, s. 93–99.
Domin W., 1994, Przesunięcia ludności Korei Południowej na tle intensywnego uprzemysłowienia w latach 1960–1990, Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie, z. 170, Prace Geograficzne XV, s. 37–47.
Dorocki S., 2007, Interdyscyplinarność badań regionalnych w analizie struktur
regionalnych Francji, [w:] Badania regionalne – wybrane problemy, red. M. Strzyż,
A. Świercz, Nauki Geograficzne w Badaniach Regionalnych, t. III, Kielce, s. 167–173.
Flis J., 1949a, Krajobraz wulkaniczny, Czytelnik, Warszawa, ss. 43.
Flis J., 1949b, Krajobraz wybrzeży morskich, Czytelnik, Warszawa, ss. 79.
Flis J., 1949c, Pustynie, Krajobraz Geograficzny, Wiedza Powszechna, Warszawa, ss. 42.
Flis J., 1963, Azja, Pustynie, [w:] Encyklopedia. Przyroda i technika, Warszawa.
Flis J., 1965, San Marino, Watykan, Włochy, [w:] Geografia powszechna, T. 3, Warszawa.
Flis J., 1967, Cypr, Egipt, Etiopia, Himalaje, Irak, Iran, Izrael, Jordania, Kraje himalajskie (Nepal, Sikkim, Bhutan), Libia, Liban, Mauretania, Sahara, Sahara hiszpańska, Syria, Turcja, Żyzny Półksiężyc Lewantu, [w:] Geografia powszechna, T. 4,
PWN, Warszawa.
Flis J., 1976, Albania, Malta, San Marino, Watykan, Włochy, [w:] Słownik geografii
Europy, red. A. Wrzosek, Wiedza Powszechna, Warszawa.
Górz B., 1996, Rolnictwo, Rosja, [w:] Encyklopedia geograficzna świata, T. V. Europa,
Górz B., 1997, Rolnictwo, leśnictwo i rybołówstwo, [w:] Encyklopedia geograficzna
świata, T. IX. Ziemia, Wyd. Opres, Kraków.
181
Haczewski G., 1996, Budowa geologiczna, [w:] Encyklopedia geograficzna świata,
T. V. Europa, Wyd. Opres, Kraków.
Haczewski G., 2002, Hasła, [w:] Encyklopedia powszechna, Wyd. R. Kluszczyński, Kraków.
Haydukiewicz L., 1996d, Litwa, [w:] Encyklopedia geograficzna świata, T. V. Europa,
Haydukiewicz L. 2000, Obszary depopulacyjne na Litwie, [w:] Działalność człowieka
i jego środowisko, red. Z. Zioło, Wydawnictwo Naukowe AP, Kraków.
Haydukiewicz L. 2000a, Przemiany etniczne ludności Polskiej na Kowieńszczyźnie,
Rocznik Naukowo-Dydaktyczny AP w Krakowie, z. 209, Prace Geograficzne XVIII,
s. 91–108.
Haydukiewicz L., 2001, Wybrane problemy demograficzne Łotwy w okresie transformacji gospodarczej, [w:] Polska – Europa. Gospodarka, przemysł, red. J. Rajman,
Haydukiewicz L., 2004 Problemy starzenia się wybranych grup ludności polskiej na
Litwie, [w:] Proces starzenia się ludności – potrzeby i wyzwania, red. J.T. Kowaleski, P. Szukalski, Wydawnictwo UŁ, Łódź, s. 71–82.
Haydukiewicz L., 2004, Hasła, [w:] Nowa encyklopedia szkolna, Wyd. Zielona Sowa,
Kraków.
Haydukiewicz L. 2006, Aktywność wyborcza mniejszości polskiej na Litwie w latach
1990–2005, Rocznik Stowarzyszenia Naukowców Polaków Litwy, T. 5, Wilno.
Haydukiewicz L., 2002, Hasła, [w:] Encyklopedia powszechna, Wyd. R. Kluszczyński,
Kraków.
Kozanecka M., 1970, Zagadnienia komunikacji autobusowej w niektórych europejskich krajach socjalistycznych, Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie,
Kozanecka M., 1972, Geografia Azji (bez azjatyckiej części ZSRR i ChRL), Wydawnictwo Naukowe WSP, Kraków, ss. 179.
Kozanecka M., 1982, Pasażerski transport kolejowy w Wielkiej Brytanii, Przegląd Komunikacyjny, R. 21, nr 8, s. 242–246.
Kozanecka M., 1983, Moskwa – największy pasażerski węzeł kolejowy ZSRR, Przegląd
Komunikacyjny, R. 22, nr 2, s. 58–59.
Kozanecka M., 1983, Znaczenie żeglugi śródlądowej w systemie transportowym RFN,
Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie, z. 88, Prace Geograficzne X,
s. 231–246.
Kozanecka M., 1986, Tendencje rozwoju ludności Azji, Czasopismo Geograficzne,
57 (1), s. 102–117.
Kozanecka M., 1989, Uwarunkowania zmian przestrzenno-gospodarczych w Azji Zachodniej, Geografia w Szkole, z. 3, s. 161–171.
Kozanecka M., 1994, Rozwój ludności Tajlandii i jej regionalne przemieszczenia,
Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie, z. 170, Prace Geograficzne XV,
s. 25–36.
Kozanecka M., 1996, Komunikacja, Albania, Czechy, Słowacja, [w:] Encyklopedia
geograficzna świata, T. V. Europa, Wyd. Opres, Kraków.
Kozanecka M., 1996, Zróżnicowanie gałęziowe i przestrzenne przewozów ładunków
w Wielkiej Brytanii, Prace Komisji Geografii Komunikacji, T. 1, s. 125–138.
182
Kozanecka M., 1997, Zróżnicowanie regionalne ludności czynnej zawodowo i typów
gospodarki w Chinach, Czasopismo Geograficzne, 2, s. 207–218.
Kozanecka M., 1999, Regionalne zróżnicowanie społeczno-gospodarcze świata w końcu XX wieku, Czasopismo Geograficzne, 3–4, s. 263–281.
Kozanecka M., 2001–2005, Hasła, [w:] Wielka encyklopedia, PWN, Warszawa.
Kozanecka M., Domin W., 1992, Ludność czynna zawodowo jako kryterium zmian
struktur gospodarczych krajów Azji, Czasopismo Geograficzne, 63 (3–4), s. 312–
327.
Kruczała J., Zioło Z., 1985, Podziały specjalne województwa tarnobrzeskiego, [w:]
Terytorialne podziały specjalne, red. M. Elżanowski, Materiały i Studia Instytutu
Organizacji Zarządzania i Doskonalenia Kadr, Warszawa, s. 26–36.
Kukulak J., 2002, Hasła, [w:] Encyklopedia powszechna, Wyd. R. Kluszczyński, Kraków.
Kurek S., 1996, Estonia, Łotwa, [w:] Encyklopedia geograficzna świata, T. V. Europa,
Kurek S., 1998, Przemiany demograficzne w Indiach, Rocznik Naukowo-Dydaktyczny
WSP w Krakowie, z. 198, Prace Geograficzne XVII, ss. 99–109.
Kurek S., 2001–2005, Hasła, [w:] Wielka encyklopedia, PWN, Warszawa.
Kurek S., 2002, Hasła, [w:] Encyklopedia powszechna, Wyd. R. Kluszczyński, Kraków.
Kurek S., 2002a, Przestrzenne zróżnicowanie zaludnienia i wybranych struktur ludnościowych Indii w świetle wstępnych wyników spisu powszechnego z 2001 r., [w:]
Geograficzne uwarunkowania rozwoju Małopolski, red. Z. Górka, IGiGP UJ, Kraków, s. 375–384.
Kwiatek-Sołtys A., 2002, Hasła, [w:] Encyklopedia powszechna, Wyd. R. Kluszczyński,
Kraków.
Lach J., Maciejewski W., 1996, Ochrona przyrody i parki narodowe, [w:] Encyklopedia
geograficzna świata, T. V. Europa, Wyd. Opres, Kraków.
Lewik P., 1996, Klimat, [w:] Encyklopedia geograficzna świata, T. V. Europa, Wyd.
Opres, Kraków.
Lewik P., 2002, Hasła, [w:] Encyklopedia powszechna, Wyd. R. Kluszczyński, Kraków.
Makieła Z., 1996, Holandia, Luksemburg, [w:] Encyklopedia geograficzna świata, T. V.
Europa, Wyd. Opres, Kraków.
Makieła Z., 2002, Hasła, [w:] Encyklopedia powszechna, Wyd. R. Kluszczyński, Kraków.
Malarz R., 2002, Hasła, [w:] Encyklopedia powszechna, Wyd. R. Kluszczyński, Kraków.
Maryański A., 1968, Niektóre aktualne zagadnienia geograficzne Gruzińskiej SSR,
Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP Kraków, z. 30, Prace Geograficzne IV,
s. 185–189.
Maryański A., 1969, Rozwój migracji ludności w ZSRR w latach 1939–1966, Studia
Demograficzne, 18, s. 39–51.
Maryański A., 1970, Niektóre problemy rozwoju radzieckiej Azji Środkowej na przykładzie regionu zerawszańskiego, Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie,
Maryański A., 1971, Rozmieszczenie ludności w ZSRR i jego zmiany w świetle spisu
z 1970 r., Przegląd Geograficzny, 1/2, s. 93–100.
183
Maryański A., 1973a, Międzynarodowa migracja zarobkowa w Europie, Sprawy Międzynarodowe, nr 3, s. 27–42.
Maryański A., 1973b, Rumunia, PWN, Warszawa, ss. 229.
Maryański A., 1973c, Wstęp do geografii ekonomicznej, Wyższa Szkoła Ekonomiczna,
Kraków, ss. 148.
Maryański A., 1974, Problemy ludnościowe krajów socjalistycznych, PWE, Warszawa,
ss. 249.
Maryański A., 1975, Związek Radziecki. Zarys geografii ekonomicznej regionów, PWE,
Warszawa, ss. 458.
Maryański A., 1976, Rumunia, ZSRR, [w:] Słownik geografii Europy, red. A. Wrzosek,
Wiedza Powszechna, Warszawa.
Maryański A., 1977, Ludność świata, PWN, Warszawa, ss. 392.
Maryański A., 1978, Stan informacji geofizyczno-ekonomicznej w Chińskiej Republice
Ludowej, Folia Geogr. Ser. Geogr.-Oecon., 11, s. 69–75.
Maryański A., 1980, Wietnam, PWN, Warszawa, ss. 123.
Maryański A., 1981, Główne tendencje rozwoju ludności Wietnamu, [w:] Geographia:
studia et dissertationes, red. J. Trembaczowski, Prace Naukowe Uniwersytetu Śląskiego, nr 410, Katowice, s. 58–68.
Maryański A., 1984, Migracje w świecie, PWN, Warszawa, ss. 205.
Maryański A., 1987, Geografia ekonomiczna Azji Południowej, PWE, Warszawa, ss. 186.
Maryański A., 1988, Narodowości świata, PWN, Warszawa, ss. 169.
Maryański A., 1993a, Ewolucja struktur narodowościowych w ZSRR, Polityka Wschodnia, nr 1, s. 125–156.
Maryański A., 1993b, Litwa, Łotwa, Estonia, PWN, Warszawa, ss. 99.
Maryański A., 1995, Przemiany ludnościowe w ZSRR, Centrum Badań Wschodnich
UW, Warszawa, ss. 222.
Maryański A., Czajkowski P., 1984, Geografia ekonomiczna Azji Południowo-Wschodniej, PWE, Warszawa, s. 304.
Maryański A., Halimarski A., 1980, Chiny, PWN, Warszawa, ss. 334.
Maryański A., Halimarski A., 1989, Geografia ekonomiczna Azji Wschodniej, PWE,
Warszawa, ss. 300.
Maryański A., Klausing H., Schultze E., 1989, China – ökonomische und sociale Geographie, WEB Herman Haack, Gotha, ss. 350.
Maryański A., Modrzewski P., Szot Z., 1989, Geografia ekonomiczna Ameryki Łacińskiej, PWE, Warszawa, ss. 351.
Maryański A., Mróz G., Szot Z., Troc M., 1996, Geografia gospodarcza Rosji, PWE,
Warszawa, ss. 245.
Maryański A., Szot Z., 1977, Geografia ekonomiczna Ameryki Łacińskiej, PWE, Warszawa, ss. 336.
Mądry J., 2002, Hasła, [w:] Encyklopedia powszechna, Wyd. R. Kluszczyński, Kraków.
Mochnacki R., 1963, Europejskie kraje socjalistyczne, Wydawnictwo Naukowe WSP,
Kraków, ss. 90.
Mochnacki R., 1967, Geografia gospodarcza europejskich krajów socjalistycznych (bez
ZSRR i Polski), PWN, Kraków, ss. 132.
184
Mróz G., 1988, Uwarunkowania nierównomiernego rozwoju społeczno-gospodarczego
Jugosławii, Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie, z. 124, Prace Geograficzne XII, s. 161–182.
Mróz G., 1996, Bośnia i Hercegowina, Bułgaria, Chorwacja, Jugosławia, Macedonia,
Rosja, Słowenia, [w:] Encyklopedia geograficzna świata, T. V. Europa, Wyd. Opres,
Kraków.
Mróz G., 1988, Uwarunkowania nierównomiernego rozwoju społeczno-gospodarczego
Jugosławii, Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie, z. 124, Prace Geograficzne XII, s. 161–182.
Mróz G., 2001–2005, Hasła, [w:] Wielka encyklopedia, PWN, Warszawa.
Mróz G., 2002, Hasła, [w:] Encyklopedia powszechna, Wyd. R. Kluszczyński, Kraków.
Mróz G., Spasovski M., 1988, Prostorna diferenciranost brojnog kretanja stanovnistva
u Jugoslaviji 1948–1981 godine, Glasnik Srpskogo Geogr. Drustva, Sv. 68, Br. 2,
s. 17–26.
Nowak W., 1975, Szwecja, PWN, Warszawa, s. 354.
Nowak W., 1996, Dania, Finlandia, Norwegia, Szwecja, [w:] Encyklopedia geograficzna świata, T. V. Europa, Wyd. Opres, Kraków.
Nowak W., 2002, Hasła, [w:] Encyklopedia powszechna, Wyd. R. Kluszczyński, Kraków.
Prochownik A., 1996, San Marino, Włochy, [w:] Encyklopedia geograficzna świata,
Pydzinski B., 2002, Hasła, [w:] Encyklopedia powszechna, Wyd. R. Kluszczyński,
Kraków.
Rajman J., 1971, Wielkie miasta Afryki, Nauka dla wszystkich, nr 149, PAN, Kraków,
ss. 29.
Rajman J., 1975, Osadnictwo Wielkiej Niziny Węgierskiej, Nauka dla wszystkich,
nr 245, PAN, Kraków, ss. 29.
Rajman J., 1976, Austria, Liechtenstein, Szwajcaria, [w:] Słownik geografii Europy,
red. A. Wrzosek, Wiedza Powszechna, Warszawa.
Rajman J., 1985, Probleme der demographischen Entwicklung der Städte im Oberschlesischen Ballungsgebiet, Territoriale Struktureffekte der Ballungsgebiete, nr 12, Dresden, s. 107–115.
Rajman J., 2002, Hasła, [w:] Encyklopedia powszechna, Wyd. R. Kluszczyński, Kraków.
Rettinger R., 1993, Stan zanieczyszczenia środowiska przyrodniczego Ukrainy, Czasopismo Geograficzne, 1, s. 85–88.
Rettinger R., 1994, Wielkość emisji wybranych zanieczyszczeń powietrza na terytorium
Ukrainy, Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie, z. 170, Prace Geograficzne XV, s. 451–459.
Rettinger R., 1996, Białoruś, Mołdawia, Ukraina, [w:] Encyklopedia geograficzna
Rettinger R., 1998, Rola sektora prywatnego w rolnictwie Ukrainy, Rocznik NaukowoDydaktyczny WSP w Krakowie, z. 198, Prace Geograficzne XVII, s. 63–77.
Rettinger R., 2002, Hasła, [w:] Encyklopedia powszechna, Wyd. R. Kluszczyński, Kraków.
185
Rettinger R. 2002a, Australia i Oceania [w:] Kraje pozaeuropejskie – zarys geografii
turystycznej, Wyd. Proksenia, Kraków.
Rettinger R., 2007, Zmiany w użytkowaniu ziemi na obszarach górskich obwodu lwowskiego, Problemy Zagospodarowania Ziem Górskich, z. 54, s. 121–130.
Rettinger R., 2007, Gospodarstwa farmerskie jako forma aktywizacji gospodarczej
obwodu lwowskiego, Przedsiębiorczość – Edukacja, nr 3, Warszawa–Kraków,
s. 133–141.
Rettinger R., 2009, Rola gospodarstw przyzagrodowych w potencjale produkcyjnym
rolnictwa Ukrainy, [w:] Przekształcenia regionalnych struktur funkcjonalno-przestrzennych. Europa bez granic – nowe wyzwania – nowa jakość przestrzeni, Instytut Geografii i Rozwoju Regionalnego, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego,
s. 269–276.
Róg L., 2002, Hasła, [w:] Encyklopedia powszechna, Wyd. R. Kluszczyński, Kraków.
Słowiak P., 2002, Hasła, [w:] Encyklopedia powszechna, Wyd. R. Kluszczyński, Kraków.
Szelińska-Kukulak M., 2002, Hasła, [w:] Encyklopedia powszechna, Wyd. R. Kluszczyński, Kraków.
Szot Z., 1968, Przemiany demograficzne w Wenezueli ze szczególnym uwzględnieniem
okresu 1936–1961, Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie, z. 30, Prace
Geograficzne IV, s. 165–183.
Szot Z., 1970, Regiony geograficzno-fizyczne Wenezueli i ich znaczenie gospodarcze,
Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie, z. 40, Prace Geograficzne V,
s. 329–342.
Szot Z., 1976, Gibraltar, Hiszpania, Portugalia, [w:] Słownik geografii Europy, red.
A. Wrzosek, Wiedza Powszechna, Warszawa.
Szot Z., 1981, Meksyk, PWN, Warszawa, ss. 319.
Szot Z., 1983, Zasoby wodne i sztuczne nawadnianie Meksyku, Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie, z. 88, Prace Geograficzne X, s. 275–300.
Szot Z., 1992a, Amerykańscy imigranci: Stany Zjednoczone Ameryki: naród narodów,
naród imigrantów, [w:] Księga pamiątkowa ofiarowana Profesorowi Janowi Flisowi w 80 rocznicę Jego urodzin, red. R. Malarz, Wydawnictwo Naukowe WSP, Kraków, s. 57–68.
Szot Z., 1992b, Argentyna, PWN, Warszawa, ss. 271.
Szot Z., 1994, Integracja gospodarcza i kryzys zadłużeniowy w Ameryce Łacińskiej,
Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie, z. 170, Prace Geograficzne XV,
s. 97–109.
Szot Z., 1996, Gibraltar, Hiszpania, Portugalia, Rosja, [w:] Encyklopedia geograficzna
Szot Z., 1998, Migraciones internas en Chile entre 1950–1970, [w:] Migraciones de
la población latinoamericana y sus efectos socio-economicos: estudios regionales
comparativos, red. G. Mertins, M. Skoczek, Warszawa, s. 15–28.
Szot Z., 1999, Przymusowe migracje wewnętrzne w Rosji, Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie, z. 198, Prace Geograficzne XVII, s. 55–61.
Szot Z., 2000, Regionalne zróżnicowanie przemian społeczno-gospodarczych Hiszpanii
w drugiej połowie XX w. jako wyraz rozwoju gospodarczego, Rocznik Naukowo-Dydaktyczny AP Kraków, z. 209, Prace Geograficzne XVIII, s. 73–80.
Szot Z., 2002, Hasła, [w:] Encyklopedia powszechna, Wyd. R. Kluszczyński, Kraków.
186
Szubert M., 2002, Hasła, [w:] Encyklopedia powszechna, Wyd. R. Kluszczyński, Kraków.
Troc M., 1996, Komunikacja, Białoruś, Finlandia, Jan Mayen, Mołdawia, Rosja, Svalbard, Ukraina, [w:] Encyklopedia geograficzna świata, T. V. Europa, Wyd. Opres,
Kraków.
Troc M., 2002, Hasła, [w:] Encyklopedia powszechna, Wyd. R. Kluszczyński, Kraków.
Warcholik W., 2002, Hasła, [w:] Encyklopedia powszechna, Wyd. R. Kluszczyński,
Kraków.
Winiarczyk-Raźniak A., 2008, Przemiany funkcjonalne Caye Caulker (Belize) – od rybactwa do turystyki, [w:] Funkcje turystyczne miast, Wydawnictwo Uniwersytetu
Łódzkiego, Łódź, s. 145–152.
Winiarczyk-Raźniak A., 2009, Rolnictwo Gwatemali, [w:] Człowiek i rolnictwo, red.
Z. Górka, A. Zborowski, Wyd. IGiGP UJ, Kraków, s. 89–98.
Winiarczyk-Raźniak A., Raźniak P., 2008, Struktury społeczne Obszaru Metropolitalnego Doliny Meksyku (La Zona Metropolitana del Valle de México), [w:] Współczesne
kierunki i wymiary procesów urbanizacji, red. J. Słodczyk, M. Śmigielska, Wydawnictwo Uniwersytetu Opolskiego, Opole, s. 141–150.
Wójtowicz M., 2003, Urbanization processes and regional changes of population distribution in Japan (1898–1995), Prace Geograficzne, nr 112, IGiGP UJ, Kraków,
s. 137–148
Wójtowicz M., 2005b, Międzynarodowe uwarunkowania segregacji etniczno-narodowościowej w miastach europejskich na przykładzie Kolonii, [w:] Gospodarka i Polityka, Wyzwania XXI wieku, red. B. Bednarczyk, M. Lasoń, Krakowska Szkoła
Wyższa im. F. Modrzewskiego, Kraków, s. 157–167.
Wójtowicz M., 2007a, Zmiany poziomu segregacji ekonomicznej w Rio de Janeiro
w latach 1991–2000, [w:] Polska geografia osadnictwa dotychczasowy dorobek
program badań, red. I. Jażdżewska, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź,
s. 211–220.
Wójtowicz M., 2007b, Transformacja gospodarcza a przekształcenia rynku pracy wybranych regionów metropolitalnych Brazylii w latach 1995–2005, [w:] Przekształcenia regionalnych struktur funkcjonalno-przestrzennych, red. P. Brezdeń, S. Grykień, IGiRR, UW, Wrocław, s. 359–369.
Wójtowicz M., 2007c, Zmiany wielkości i struktury zatrudnienia w Regionie Metropolitalnym São Paulo w latach 1991–2003 jako wyraz transformacji gospodarczej Brazylii, [w:] Procesy transformacji społeczno-ekonomicznych i przyrodniczych struktur przestrzennych, red. J. Lach, M. Borowiec, T. Rachwał, Wydawnictwo Naukowe
AP, Kraków, s. 584–597.
Wójtowicz M., 2008a, Zmiany poziomu segregacji ekonomicznej w São Paulo w latach
1991–2000, [w:] Współczesne kierunki i wymiary procesów urbanizacji, red. J. Słodczyk, M. Śmigielska, Wydawnictwo Uniwersytetu Opolskiego, Opole, s. 151–160.
Wójtowicz M., 2008b, Rozwój przemysłu samochodowego w Brazylii w latach 1957–
2005, [w:] Procesy transformacji układów przestrzennych przemysłu na tle zmieniającego się otoczenia, red. Z. Zioło, T. Rachwał, Prace Komisji Geografii Przemysłu PTG, nr 10, Warszawa–Kraków, s. 140–153.
Wójtowicz M., 2008c, Diversification of the socio-spatial structure of the São Paulo
Metropolitan Region, [w:] On the Social, Economic and Spatial Transformations
15. Dydaktyka geografii
187
of the Regions, red. J. Makowski, Faculty of Geography and Regional Studies, University of Warsaw, Warsaw, s. 39–56.
Wójtowicz M., 2008d, Obcokrajowcy w strukturze przestrzenno-funkcjonalnej wybranych miast niemieckich, [w:] Przekształcenia regionalnych struktur funkcjonalno-przestrzennych. Europa bez granic – nowe wyzwania, red. D. Ilnicki, K. Janc, Rozprawy Naukowe IGiRR Uniwersytetu Wrocławskiego, nr 3, s. 231–239.
Wójtowicz M., 2009, Wpływ globalizacji i integracji w ramach MERCOSUR na wymianę handlową produktów przemysłu samochodowego Brazylii w latach 1990–2006,
[w:] Wpływ procesów globalizacji i integracji europejskiej na transformację struktur przemysłowych, red. Z. Zioło, T. Rachwał, Prace Komisji Geografii Przemysłu
PTG, nr 12, Warszawa–Kraków, s. 63–77.
Zbiorowe, 1997, Ilustrowana encyklopedia dla dzieci i młodzieży (T. I–III), Wyd.
Zbiorowe, 1999, Encyklopedia powszechna, Wyd. R. Kluszczyński, Kraków.
Zbiorowe, 2000, Encyklopedia powszechna (t. I–VIII), Wyd. R. Kluszczyński, Kraków.
Zbiorowe, 2002, Encyklopedia podręczna, Wyd. R. Kluszczyński, Kraków.
Ziętara T., 1996, Rzeźba, [w:] Encyklopedia geograficzna świata, T. V. Europa, Wyd.
Opres, Kraków.
Ziętara T., 1997a, Hasła, [w:] Encyklopedia geograficzna Świata, T. IX. Polska, Wyd.
Opres, Kraków.
Ziętara T., 1997b, Rzeźba, [w:] Encyklopedia geograficzna świata, T. IX. Ziemia, Wyd.
Opres, Kraków.
Zioło Z., 1995, Próba delimitacji Regionu Rzeszowskiego, [w:] Przemiany struktur społeczno-gospodarczych obszarów przygranicznych, red. J. Kitowski, Z. Zioło, Warszawa–Kraków–Rzeszów, s. 163–176.
Zioło Z., 1997, Opinia, [w:] Reforma administracji publicznej „Państwo sprawne,
przyjazne, bezpieczne”. Wybór opinii i ekspertyz, Warszawa, s. 206–209.
Żółkiewski M., 1996, Wody, Rybołówstwo, [w:] Encyklopedia geograficzna świata,
Żółkiewski M., 2002, Hasła, [w:] Encyklopedia powszechna, Wyd. R. Kluszczyński,
Kraków.
Dydaktyka geografii jako samodzielna dyscyplina naukowa została usankcjonowana na przełomie lat 80. i 90. ubiegłego stulecia. Istotną rolę w tym zakresie odegrały osoby związane z Zakładem Dydaktyki Geografii Uniwersytetu
Pedagogicznego w Krakowie (dawnej WSP w Krakowie). Ich wysiłek i zaangażowanie w badania naukowe wniosły znaczący wkład w rozwój tej dyscypliny
naukowej, o czym świadczy bogaty dorobek naukowy pracowników Zakładu,
zamieszczony m.in. w Bibliografii dydaktyki geografii (1976, 1985, 1995),
188
kilkanaście dysertacji doktorskich i kilkaset prac magisterskich z dydaktyki
geografii. Również rozwój naukowy poszczególnych pracowników, zapoczątkowany przez prof. R. Mochnackiego i kontynuowany przez prof. J. Flisa, prof.
S. Piskorza, dr. S. Zająca, dr. A. Żołnierza, dr M. Tracz, dr. W. Osucha, dr
D. Piróg i dr hab. B. Wójtowicz, stworzył podstawy do tego, że Zakład
Dydaktyki Geografii UP w Krakowie stał się ważnym ośrodkiem badawczym
w zakresie dydaktyki geografii w kraju, rozpoznawanym także za granicą, poprzez wielokierunkowe kontakty pracowników ZDG z uniwersytetami i akademiami pedagogicznymi za granicą.
Początki Zakładu Dydaktyki Geografii wiążą się powstaniem w 1946 r.
Państwowej Wyższej Szkoły Pedagogicznej. W pierwszym okresie jej istnienia
(1946–1956) nie funkcjonowała żadna jednostka organizacyjna zajmująca się
przygotowaniem metodycznym studentów geografii do wykonywania zawodu
nauczycielskiego. Oparciem dla kształcenia przyszłych nauczycieli w ramach
istniejącej Pracowni Geograficznej były wykłady i ćwiczenia z metodyki geografii prowadzone przez doświadczonych geografów – nauczycieli przedwojennych
szkół średnich – doktorów: Mariana Gotkiewicza i Rodiona Mochnackiego.
Wzrost zapotrzebowania oświaty na wykwalifikowanych nauczycieli geografii
różnych poziomów nauczania spowodował powołanie w 1957 r. w krakowskiej
uczelni pedagogicznej Zakładu Metodyki Nauczania Geografii, organizacyjnie
związanego z Katedrą Geografii Regionalnej, którą kierował doc. R. Mochnacki.
Wyodrębnienie samodzielnej jednostki, zajmującej się badaniem procesu
nauczania geografii, torowało drogę do rozwoju nowej dyscypliny naukowej –
dydaktyki geografii. Wymagało to jednak rozwoju i stabilizacji własnej kadry.
W Zakładzie pracowali wówczas asystenci: Janina Piasecka, Janina Noga, Stanisław Zając oraz, doraźnie, Bernardeta Cywińska.
Następna zmiana jakościowa związana była z przyznaniem w 1959 r.
Wydziałowi Geograficzno-Biologicznemu WSP uprawnień doktorskich, w tym
także z dydaktyki geografii. Pod koniec lat 60. powstały w Zakładzie pierwsze
w Polsce prace doktorskie z dydaktyki geografii, których promotorem był prof.
R. Mochnacki. Przewody doktorskie z geografii w zakresie dydaktyki geografii
zamknęli wówczas Sławomir Piskorz (1968) i Stanisław Zając (1969), późniejsi
długoletni pracownicy tej placówki. W związku z odejściem na emeryturę prof.
R. Mochnackiego w 1968 r. Zakładem przejściowo kierował doc. dr Andrzej
Maryański, po czym Zakład organizacyjnie przypisano do Katedry Geografii
Fizycznej, kierowanej przez doc. dr. Jana Flisa.
Kolejnej zmiany organizacyjnej dokonano w 1971 r. Powstał wtedy samodzielny Zakład Dydaktyki Geografii, kierowany przez prof. dr. J. Flisa, w którym
pracowało trzech doktorów: S. Piskorz, S. Zając i Alfred Żołnierz oraz asystent
Wacław Cabaj. Przy Zakładzie w latach 1970–1987 funkcjonowała Pracownia
Kartografii. Ustabilizowanie kadry pozwoliło na uruchomienie w 1974 r. jedynego w Polsce zaocznego studium doktoranckiego, którego absolwenci wzmocnili kadrowo inne placówki zajmujące się dydaktyką geografii.
189
W 1979 r. S. Piskorz – jako jedyny w Polsce – uzyskał stopień doktora habilitowanego nauk humanistycznych w zakresie dydaktyki geografii. Po przejściu na emeryturę prof. J. Flisa (1982) objął on kierownictwo Zakładu, którego etatowymi pracownikami byli w tym czasie Jerzy Desperak, a następnie
Mariola Tracz z d. Skwarcan. W ramach godzin zleconych zajęcia prowadzili
także doświadczeni nauczyciele szkół krakowskich. Po przejściu na emeryturę
doświadczonych nauczycieli akademickich: A. Żołnierza i S. Zająca (1999),
ich miejsce zajęli nowi pracownicy: Wiktor Osuch, Danuta Piróg z d. Butryn
i Mirosław Soczówka. W 1999 r. S. Piskorz uzyskał tytuł profesora nauk
o Ziemi za osiągnięcia w zakresie dydaktyki geografii, tym samym przyczyniając
się do usankcjonowania dydaktyki geografii jako dyscypliny naukowej (Tracz,
Osuch 2008). Po jego przejściu na emeryturę w 2004 r. kierownictwo Zakładu
powierzono dr M. Tracz, a w latach 2006–2009 dr. hab. Józefowi Kukulakowi.
Od 2009 r. Zakładem kieruje dr hab. Bożena Wójtowicz.
Zakład Dydaktyki Geografii UP w Krakowie odgrywa znaczącą rolę nie tylko
w kształceniu nauczycieli geografii. Z inicjatywy profesorów J. Flisa i A. Dylikowej powołana została w roku szkolnym 1974/75 Olimpiada Geograficzna
dla uczniów szkół średnich, organizowana przez MOiW i PTG. Prof. J. Flis
w latach 1974–1993 był wiceprzewodniczącym Komitetu Głównego Olimpiady
Geograficznej oraz przewodniczącym Komisji Zadań, która pod jego kierownictwem przygotowała koncepcję 3 etapowych zawodów oraz opracowywała
corocznie zadania dla poszczególnych etapów. Ponadto pozostali pracownicy
Zakładu, jak i całego Instytutu aktywnie włączyli się w prace Komitetu Okręgowego Olimpiady w Krakowie, pełniąc funkcje jurorów oraz przewodniczących:
prof. S. Piskorz – 21 edycji, dr S. Zając – 3 edycje, prof. Zbigniew Długosz – od
1998 do dziś (Olimpiada Geograficzna... 2009).
W okresie funkcjonowania Pracowni Geograficznej (1946–1956) nie prowadzono prac badawczych z zakresu dydaktyki geografii. Ukazały się w tym
czasie głównie prace zaspokajające ogromne potrzeby szkolnictwa, w tym także
nauczania geografii. Należały do nich przede wszystkim podręczniki szkolne
do nauczania geografii dla nowych typów szkół głównie zawodowych (Gotkiewicz 1947, 1948a), mapy i atlasy dla potrzeb szkoły (Gotkiewicz 1946; Mochnacki, Premik 1948; Mochnacki, Milata 1950; Mochnacki, Dobrowolska 1951),
a także artykuły propagujące idę krajoznawstwa (Dobrowolska 1947) i wykorzystania wybranych środków dydaktycznych (Flis 1951; Gawlik 1955). Istotną rolę z punktu widzenia rozwoju metodyki nauczania geografii spełniły dwie
prace będące poradnikami dla nauczycieli geografii: M. Gotkiewicza (1948b)
i R. Mochnackiego (1949).
Z chwilą uruchomienia Zakładu Metodyki Nauczania Geografii podjęto prace badawcze z dydaktyki geografii. Dotyczyły one m.in. metodologii dydaktyki
geografii, przydatności wybranych pomocy w nauczaniu geografii, programów
nauczania geografii, kształtowania pojęć w nauczaniu geografii i metod nauczania. Rezultatem podjętych badań było opracowanie podstaw metodologii dy-
190
daktyki geografii przez R. Mochnackiego (1958, 1965), co sprawiło, że Zakład
Dydaktyki Geografii WSP w Krakowie stał się ważnym ośrodkiem myśli dydaktyczno-geograficznej w Polsce.
Od 1970 r. prace badawcze uległy zdynamizowaniu w wyniku rozwoju i ustabilizowania się kadry naukowej Zakładu. Pod kierunkiem J. Flisa prowadzono
wówczas badania nad celami i treściami nauczania, szkolnym podręcznikiem
geografii, kształceniem formalnym poprzez treści geograficzne, strukturyzacją
materiału nauczania, geograficzną lekturą uzupełniającą, zajęciami terenowymi
w nauczaniu geografii, krajoznawstwem i turystyką szkolną, kształtowaniem
pojęć geograficznych i kontrolą osiągnięć uczniów. Do ważniejszych publikacji
z tego okresu należą prace J. Flisa (wyd. I – 1977, 1982), S. Piskorza (1979),
S. Zająca (1980), S. Zająca i B. Prokopek (wyd. I – 1972) oraz podręcznik
geografii i zeszyt ćwiczeń dla kl. V (S. Piskorz i S. Zając). Na uwagę zasługuje
także opracowanie pierwszego tomu Bibliografii dydaktyki geografii za okres
1918–1974 (1975).
W tematyce badawczej Zakładu dało się zauważyć podejmowanie nowych
zagadnień, wynikających z aktualnych potrzeb oświaty oraz kontynuowanie
dawnych tematów w nowym ujęciu. Zadania badawcze Zakładu kierowanego
przez prof. S. Piskorza w latach 80. i 90. XX w. ukierunkowane były na: dobór i układ treści w nauczaniu geografii; szkolne podręczniki geografii wraz
z obudową dla szkoły podstawowej, gimnazjum i liceum; dydaktykę geografii
szkoły wyższej; programy nauczania geografii, historii geografii jako przedmiotu nauczania i jej dydaktyki; zastosowanie modeli i technik komputerowych
w nauczaniu geografii, nowe formy i metody kształcenia; wybrane środki dydaktyczne, optymalizujące proces kształcenia geograficznego; praktyczne przygotowanie studentów geografii do zawodu nauczycielskiego. Na podkreślenie zasługują prace zespołowe wykonane w Zakładzie: Bibliografia dydaktyki geografii
(1985, 1995, 2009), synteza dorobku dydaktyki geografii (1985, 1996, 2001),
podręczniki: Geografia świata i Polski dla szkoły średniej (1992, i kolejnych
8 wydań, a także wersje anglojęzyczne: World Geography, 1996; An outline of
World Geography, 2003) oraz istotne dla edukacji geograficznej opracowanie
monograficzne S. Zająca (1991a, 1991b).
Zakład Dydaktyki Geografii w latach 1975–1995 realizował także tematy
badawcze w ramach Centralnego Ośrodka Metodycznego Studiów Nauczycielskich6. Wśród ważnych osiągnięć naukowych Zakładu były badania empiryczne
6
W strukturze byłej Wyższej Szkoły Pedagogicznej im. Komisji Edukacji Narodowej w Krakowie funkcjonował Centralny Ośrodek Metodyczny Studiów Nauczycielskich (COMSN), podlegający Ministerstwu Szkolnictwa Wyższego. Głównym celem pracy ośrodka było prowadzenie
prac badawczych i aplikacyjnych, dotyczących kształcenia, dokształcenia i doskonalenia zawodowego nauczycieli. Inicjatorem powołania ośrodka był prof. dr Rodion Mochnacki, pełniący funkcję
prorektora WSP, a zarazem kierownika Zakładu Geografii Regionalnej i Dydaktyki. W strukturze
ośrodka funkcjonowało 17 zespołów kierunkowych, związanych z poszczególnymi specjalnościami kształcenia nauczycieli, m.in. Zespół Geografii, którym kierował przez długi czas prof. dr hab.
Adam Jelonek z Uniwersytetu Jagiellońskiego. W skład zespołu wchodzili przedstawiciele okre-
191
nad modelem szkolnego podręcznika geografii i jego obudowy w postaci zeszytów ćwiczeń i poradników dla nauczyciela oraz kryteriów ich wyboru: dla szkoły
podstawowej – S. Piskorza i S. Zająca (1982, i kolejnych 13 wydań), S. Zająca
(1994); dla gimnazjum – S. Zająca (1999); dla szkoły średniej – W. Osucha,
F. Plita, M. Sielatyckiego, J. Wrony (2003); dla szkoły zasadniczej zawodowej –
W. Osucha, E. Osuch i A. Kassenberga (2003); dla szkoły wyższej – S. Piskorza
(red. i współautor 1992, 1995, 1997).
Od 2000 r. prace badawcze Zakładu Dydaktyki Geografii zostały poszerzone o nowe zagadnienia, dotyczące m.in. głównych nurtów badań w polskiej dydaktyce na tle wybranych krajów UE, efektów edukacji geograficznej
na poszczególnych poziomach gimnazjum i ponadgimnazjalnym, kształcenia
geograficznego i podstaw metodologicznych edukacji kulturowej; nauczania
przyrody; edukacji regionalnej, ekologicznej i europejskiej; kompetencji zawodowych nauczycieli geografii; programów nauczania geografii i przyrody.
Wśród ważnych osiągnięć z tego zakresu należy wymienić publikacje S. Piskorza i M. Tracz (1999, 2000), opracowania pod red. M. Tracz, Z. Zioło (2004),
W. Osucha i D. Piróg (2004), prace M. Tracz i W. Osucha (2008), D. Piróg
(2008) oraz B. Wójtowicz (2008a, 2008e).
W procesie kształcenia nauczycieli na poziomie akademickim ciągle ważnym problemem jest koordynacja treści kształcenia w zakresie poszczególnych
przedmiotów kierunkowych i ogólnych. W wyniku postępu prac badawczych
wyspecjalizowanych kierunków badawczych oraz osiągnięć nauk pedagogicznych i psychologicznych zarówno treści, jak i relacje między nimi ulegają ciągłej
ewolucji. Problematyka ta była przedmiotem wielu dyskusji w ramach prac badawczych i aplikacyjnych Zespołów Kierunkowych funkcjonujących w strukturze byłego Centralnego Ośrodka Metodycznego Studiów Nauczycielskich. Do
tej idei nawiązywały prace prowadzone przez pracowników Instytutu Geografii
naszej Uczelni.
Ogólny charakter miała współautorska propozycja modelu zintegrowanego kształcenia nauczycieli. Oryginalność koncepcji polegała na wykorzystaniu
relacji macierzowych, przy pomocy których określono możliwości koordynacji
doboru treści kształcenia oraz konieczność zwracania uwagi na relacje zachodzące między nimi w procesie dydaktycznym na przedmiotach kierunkowych,
ogólnych i psychologiczno-pedagogicznych.
W opracowanym modelu wyróżniono szereg kategorii wiedzy (potencjalną,
którą w przyszłości będziemy odkrywać; wiedzę tworzoną aktualnie oraz wiedzę przekazywaną na poziomie akademickim, szkoły średniej i podstawowej).
Wykorzystując ideę filtrów, wskazali na możliwości modernizacji treści kształcenia, przy równoczesnym eliminowaniu wiedzy zdezaktualizowanej.
ślonych kierunków studiów z wszystkich uniwersytetów i wyższych szkół pedagogicznych Polsce.
W latach 1985–1994 dyrektorem COMSN był prof. dr hab. Zbigniew Zioło, który przejął tę funkcję
po prof. dr. hab. Bogdanie Noweckim, kierowniku Zakładu Dydaktyki Matematyki. Po upływie Jego
kadencji dyrektorem został prof. dr hab. Jerzy Jarowiecki, dyrektor Instytutu Bibliotekoznawstwa
naszej uczelni.
192
Odnosząc zaproponowane koncepcje teoretyczne do kształcenia nauczycieli geografii, przyjęto założenie, że trzeba je wiązać z zasobami wiedzy, która
będzie przydatna w dalszej pracy zawodowej, możliwościami włączenia się absolwentów geografii do struktur władz lokalnych oraz budowaniem własnego
warsztatu w drodze dokształcenia i doskonalenia zawodowego. Jako podstawową przesłankę kształtowania zaproponowano nową sylwetkę nauczyciela geografii – absolwenta wyższej szkoły pedagogicznej, która została przyjęta także
w przygotowywanych raportach edukacyjnych.
Przyjmując założenie, że geografia spełnia ważne funkcje wykształcenia
ogólnego oraz musi nawiązać do konkurencji z innymi przedmiotami, określono
jej nowe miejsce i znaczenie w fazie kształtowania społeczeństwa informacyjnego i budowania gospodarki opartej na wiedzy. Prace w tym zakresie w naszym
Instytucie były wykonywane w ramach Resortowego Programu Badań Podstawowych (RPBR nr III.30.IX), na temat „Unowocześnienie kształcenia nauczycieli geografii na poziomie akademickim”, którego koordynatorem II stopnia
był Z. Zioło. W wyniku ich realizacji, jak i wcześniej podejmowanych inicjatyw
powstało szereg publikacji (Zioło 1988, 1989, 1991, 2000, 2002; Zioło, Zioło
1987a, 1987b; Zając 1988, 1991), które na trwałe weszły do kanonów dydaktyki geografii szkoły wyższej.
Mariola Tracz, Bożena Wójtowicz
Literatura
Bibliografia dydaktyki geografii 1918–1974, 1976, T. I, oprac. S. Piskorz, S. Zając, Wydawnictwo Naukowe WSP, Kraków, s. 227.
Bibliografia dydaktyki geografii 1974–1984, 1985, T. II, oprac. S. Piskorz, S. Zając,
Wydawnictwo Naukowe WSP, Kraków, s. 124.
Bibliografia dydaktyki geografii 1985–1994, 1996, T. III, oprac. S. Piskorz, S. Zając,
Wydawnictwo Naukowe WSP, Kraków, s. 143.
Bibliografia dydaktyki geografii 1995–2004, 2009, T. IV, oprac. S. Piskorz, M. Tracz,
Wydawnictwo Naukowe WSP, Kraków.
Butryn D., Piskorz S., 2000, Klucze dydaktyczne do pracy na ścieżkach edukacyjnych:
edukacja regionalna dziedzictwo kulturowe w regionie i edukacja ekologiczna, [w:]
Środowisko przyrodnicze i gospodarcze Dolnego Śląska u progu trzeciego tysiąclecia, red. J. Tomaszewski, Wydawnictwo Naukowe UW, Wrocław, s. 364–368.
Cabaj W., 1982, Metoda oznaczania w nauczaniu geografii, Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie, z. 77, Prace Geograficzne IX, s. 25–33.
Dobrowolska M., Mochnacki R., 1951, Mapa gospodarcza świata 1: 20 000 000, Spół.
„Pomoce i Urządzenia Dydaktyczne”, Kraków.
Flis J., 1975, O szkolnych kłopotach z rachubą czasu, Geografia w Szkole, R. 28, z. 2,
s. 25–29.
Flis J., 1977, Szkolny słownik geograficzny, wyd. 1, WSiP, Warszawa, ss. 287.
193
Flis J., 1978, Paradygmaty w strukturze geologicznej wiedzy ucznia, Geografia w Szkole, R. 31, z. 5, s. 212–217.
Flis J. 1982a, Pojęcia i ich kształtowanie w toku nauczania geografii w szkole ogólnokształcącej, Wydawnictwo Naukowe WSP, Kraków, s. 125.
Flis J., 1982b, Siła Ciriolisa i jej następstwa jako temat lekcji geografii w szkole ogólnokształcącej, Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie, z. 77, Prace Geograficzne IX, s. 35–50.
Flis J., 1984, Pedagogizacja nauczycielskiego kierunku studiów geograficznych, [w:]
Dydaktyki przedmiotowe na kierunkach nauczycielskich w uniwersytetach i wyższych szkołach pedagogicznych, Materiały i Sprawozdania nr 7, Wydawnictwo Naukowe WSP, Kraków, s. 51–56.
Gotkiewicz M., 1947, Geografia dla I klasy szkół przemysłowych, Wyd. Szkół Hut.
CZPH w Katowicach, Kraków, ss. 140.
Gotkiewicz M., 1948, Nauczanie geografii w szkole podstawowej, Nasza Księgarnia,
Warszawa, ss. 110.
Lubelska M., Tracz M., 1999, Program nauczania geografii dla klas I–III gimnazjum,
Kleks, Bielsko-Biała, ss. 36.
Malarz R., 2003, Puls Ziemi. Podręcznik do geografii dla klasy pierwszej gimnazjum,
Wyd. M. Rożak, Gdańsk, ss. 183.
Makieła Z., Żołnierz A., 1993, Projekty wykorzystania danych statystycznych w nauczaniu geografii gospodarczej, Geografia w Szkole, R. 46, z. 5, s. 249–251.
Mochnacki R., Milata W., 1950, Polska mapa klimatyczna – ścienna 1: 000 000, Spółdz.
„Pomoce i Urządzenia Dydaktyczne”, Kraków.
Mochnacki R., Premik J., 1948, Mapa geologiczna 1: 000 000, Spółdz. „Pomoce i Urządzenia Dydaktyczne”, Kraków.
Mochnacki R., 1957, Kształcenie nauczycieli geografii dla szkół ogólnokształcących
i zawodowych, [w:] Zagadnienia kształcenia nauczycieli w szkołach wyższych, red.
W. Gałecki, Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie, z. 6, s. 25–33.
Mochnacki R., 1958, Problematyka naukowo-badawcza w zakresie metodyki geografii,
Geografia w Szkole, R. 11, z. 6, s. 306–314.
Mochnacki R., 1964, Kilka uwag o metodzie i treści zajęć seminaryjnych z zakresu
metodyki nauczania geografii, Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie,
z. 22/3, Prace Geograficzne III, s. 439–454.
Mochnacki R., 1965, Metodyka nauczania geografii, [w:] Wyższa Szkoła Pedagogiczna
w Krakowie w pierwszym 15-leciu rozwoju 1946–1961, Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie, Kraków, s. 253–264.
Olimpiada Geograficzna i Olimpiada Nautologiczna w Okręgu Krakowskim w latach
1974–2009, red. M. Tracz, P. Kramarz, 2009, Oddział Krakowski i Oddział Rzeszowski PTG, Kraków, ss. 103.
Osuch W., 2002, Kształcenie nauczycieli geografii o różnych specjalnościach w świetle reformy systemu edukacji a kompetencje nauczyciela geografii, [w:] Czynniki
i bariery regionalnej współpracy transgranicznej – bilans dokonań, red. J. Kitowski,
Rzeszów, s. 567–580.
Osuch W., 2004a, Kształcenie nauczycieli geografii w wybranych krajach europejskich
a kompetencje nauczyciela geografii, [w:] Polska dydaktyka geografii jako nauka
i sztuka, red. M. Tracz, Z. Zioło, Instytut Geografii AP, Kraków, s. 99–107.
194
Osuch W., 2004b, Możliwości kształtowania kompetencji przedmiotowych i dydaktycznych studentów geografii w praktycznym kształceniu nauczycieli geografii, [w:]
Student jako ważne ogniwo jakości kształcenia, red. K. Jankowski, B. Sitarska,
C. Tkaczuk, Wyd. Akademii Podlaskiej, Siedlce, s. 250–259.
Osuch W., 2006, Formation Geography Professional competences-candidates for teachers in selected universities in Poland, Germany, Slovakia and Czech Republic, Geographic Reviev, nr 2/2, s. 558–565.
Osuch W., 2007, Transformacja systemu kształcenia nauczycieli w realizacji wizji
Europy Wiedzy a kształtowanie kompetencji przyszłych nauczycieli geografii, [w:]
Procesy transformacji społeczno-ekonomicznych i przyrodniczych struktur przestrzennych, red. J. Lach, M. Borowiec, T. Rachwał, Wydawnictwo Naukowe AP,
Kraków, s. 624–630.
Osuch W. (red.), 2007, Wybrane problemy edukacyjne i kulturowe niektórych mniejszości narodowych i etnicznych w Polsce i Europie, Wyd. Geoinfo, Kraków, ss. 203.
Osuch W., 2008, Entwicklungen und Herausforderungen des Geographieunterrichts
am allgemein bildenden Lyzeum in Polen, GW Unterricht, nr 109, s. 33–37.
Osuch W., 2009, Select Aspects of Teaching of Geography in Poland Against Geographical Education at School, Geodays Liberec 2008, Book of Proceedings, Technical
University of Liberec, s. 242–249.
Osuch W., Piróg D. (red.), 2004, Kształcenie i dokształcanie nauczycieli geografii
w Polsce i w krajach Unii Europejskiej w drodze do jednoczącej się Europy, Wydawnictwo Naukowe AP, Kraków, ss. 230.
Piróg D., 2003, Stan wiedzy i postawy uczniów polskich, brytyjskich i niemieckich wobec procesów integracyjnych w Europie, [w:] Edukacja geograficzno-przyrodnicza
w dobie globalizacji i integracji europejskiej, Wyd. PTG Oddział w Opolu, s. 59–65.
Piróg D. Tracz M., 2003, The status of geography in the Polish education system,
International Research in Geographical and Environmental Education, vol. 12, nr 2,
s. 164–171.
Piróg D., 2004, Możliwości wykorzystania schematów czynnikowych do badań eksperymentalnych z zakresu dydaktyki geografii, [w:] Polska dydaktyka geografii
jako nauka i sztuka, red. M. Tracz, Z. Zioło, Wydawnictwo Naukowe AP, Kraków,
s. 112–118.
Piróg D., 2005, Geographical education vs. cultural education and education of culture in Polish schools – theoretical reflection, [w:] Changing horizons in geography education, red. P. Charzyński, K. Donert, Herodot Network, Liverpool–Toruń,
s. 263–268.
Piróg D., 2007a, Edukacja międzykulturowa w polskiej szkole – stan, potrzeby oraz
wyzwania (rozważania teoretyczne oraz wyniki badań), [w:] Wybrane problemy
edukacyjne i kulturowe niektórych mniejszości narodowych i etnicznych w Polsce
i Europie, red. W. Osuch, Wyd. Geoinfo, Kraków, s. 32–40.
Piróg D., 2007b, Innovations in geographical education in Poland – cultural and intercurtural education (in the light of the National Curriculum, needs and challengers
of the contemporary word), [w:] Changing Geographies – Innovative Curricula, red.
S. Catling, L. Taylor, IGU, London, s. 236–244.
Piróg D., 2007c, Koncepcja edukacji międzykulturowej ogniwem kształcenia w XXI
wieku, [w:] Region w edukacji przyrodniczo-gospodarczej, red. M. Strzyż, A. Zieliń-
195
ski, Nauki geograficzne w badaniach regionalnych, t. IV, IG Akademii Świętokrzyskiej, Oddział Kielecki PTG, Kielce, s. 61–72.
Piróg D., 2007d, The role of intercultural education in preparing Polish pupils to functioning in the United Europe – results of research in Norther Ireland, [w:] Teaching
in and about Europe, red. K. Donert, P. Charzyński, Z. Podgórski, SOP, Toruń,
s. 58–67.
Piróg D., Zapała M., 2007, Strategie motywowania w procesie edukacji regionalnej,
[w:] Region w edukacji przyrodniczo-gospodarczej, red. M. Strzyż, A. Zieliński,
Nauki geograficzne w badaniach regionalnych, t. IV, IG Akademii Świętokrzyskiej,
Oddział Kielecki PTG, Kielce, s. 97–104.
Piróg D., 2008a, Pomiar przekonań i postaw w procesie realizacji edukacji międzykulturowej – propozycja metodologiczna, [w:] Polska dydaktyka geografii. Idee – tradycje – wyzwania, red. A. Hibszer, Wydział Nauk o Ziemi Uniwersytetu Śląskiego,
Sosnowiec.
Piróg D., 2008b, Main factors affection the lovel of an openness of geography students
towards Europen selected nations – a Polish perspective, [w:] Future prospects in
geography, red. K. Dornet, G. Wall, Liverpool Hope University, Liverpool.
Piskorz S., 1968, Główne tendencje i kierunki rozwoju metod nauczania geografii
w Polsce, Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie, z. 30, Prace Geograficzne IV, s. 225–238.
Piskorz S., 1971, Nauczanie problemowe w grupach na lekcjach geografii, PZWS, Warszawa, ss. 154.
Piskorz S. 1972, Jak realizować zadania dydaktyczno-wychowawcze podczas wycieczek geograficznych, biologicznych i krajoznawczych, [w:] Materiały metodyczne
do nauczania geografii i pracy krajoznawczej w szkole, Okręgowy Ośrodek Metodyczny, Kraków, s. 32–41.
Piskorz S., 1979, Dobór i układ treści w szkolnym podręczniku geografii, Wydawnictwo
Piskorz S., Zając S., 1982, Geografia 5. Krajobrazy Ziemi, wyd. I, WSIP, Warszawa, ss. 176.
Piskorz S., 1985, O niektórych ustaleniach dotyczących polskiego piśmiennictwa
w zakresie dydaktyki geografii, [w:] O nauczaniu geografii, Prace Naukowe Uniwersytetu Śląskiego, nr 761, Katowice, s. 106–115.
Piskorz S., Zając S., 1987, Przegląd i ocena dorobku dydaktyki geografii w ośrodku
krakowskim, Folia Geogr. Ser. Geogr.-Oecon., 20, s. 115–128.
Piskorz S., Siwulska M., Wilk R., Zając S., 1988, Nauczanie geografii w klasie V. Poradnik dydaktyczny dla nauczyciela geografii, WSiP, Warszawa, ss. 147.
Piskorz S., 1991a, Główne kierunki badań i prac utylitarnych we współczesnej polskiej
dydaktyce geografii, Geografia w Szkole, R. 44, z. 5, s. 283–285.
Piskorz S., Zając S., 1991b, Geografia świata i Polski. Podręcznik dla technikum,
wyd. I, wyd. X – 2000, WSiP, Warszawa, ss. 242.
Piskorz S., 1994, Propozycje tematyczne badań podstawowych i stosowanych w zakresie dydaktyki geografii, Czasopismo Geograficzne, 3–4, s. 351–356.
Piskorz S., 1996a, Główne nurty piśmiennictwa z zakresu dydaktyki geografii w przekroju czasowym 1985–1994, Geografia w Szkole, R. 49, z. 5, s. 270–272.
196
Piskorz S., 1996b, Rola i zadania polskiego nauczyciela geografii na przełomie XX
i XXI, [w:] Różne drogi kształcenia i dokształcenia nauczycieli geografii. Materiały na konferencję 23 i 24 kwietnia 1996, pod red. J. Jaworskiego. Instytut Geografii WSP, COMSN w Krakowie, Komisja Dydaktyki Geografii PTG w Krakowie,
s. 144–152.
Piskorz S., Zając S., 1996c, World Geography, Wyd. VI LO im. A. Mickiewicza, Kraków,
ss. 306.
Piskorz S., Tracz M., 1999, Słownik biograficzny polskich dydaktyków geografii, Wydawnictwo Edukacyjne, Kraków, ss. 143, Suplement, Wydawnictwo Naukowe AP,
Kraków, ss. 50.
Piskorz S., 2001, Wyniki analizy piśmiennictwa z zakresu dydaktyki geografii za lata
1918–1999, Czasopismo Geograficzne, 72 (3–4), s. 401–409.
Piskorz S., Zając S., 2003, An outline of World Geography. A secondary school coursbook, Firma Wydawnicza Wawel, Kraków, ss. 301.
Piskorz S., 2004, Od dydaktyki geografii poprzez metodykę geografii do dydaktyki geografii, [w:] Polska dydaktyka geografii jako nauka i sztuka, red. M. Tracz, Z. Zioło,
Piskorz S., 2008, Polskie piśmiennictwo z zakresu dydaktyki geografii w latach 1995–
2004, [w:] Polska dydaktyka geografii. Idee – tradycje – wyzwania, red. A. Hibszer,
Wydział Nauk o Ziemi Uniwersytetu Śląskiego, Sosnowiec, s. 121–130.
Poręba M., Żołnierz A., 1985, Lekcja w klasie VIII na temat: Związek rzeźby Beskidów
z budowa geologiczną, Geografia w Szkole, R. 38, z. 5.
Prokopek B., Zając S., 1972, Geografia, klasa VIII, wyd. I, PZWS, Warszawa, s. 278.
Pydziński B., Zając S., 1980, Klimatologia w szkole. Materiały dla nauczyciela, WSiP,
Warszawa, ss. 162.
Rachwał T., Zając S., 2001, Obudowa internetowa podręcznika do geografii S. Zająca
do gimnazjum, WSiP, Warszawa, ss. 160 (publikacja w wersji elektronicznej).
Rachwał T., 2007, Ocena projektu i propozycje zmian standardów kształcenia na kierunku geografia, [w:] Studia trzystopniowe a jakość kształcenia w szkole wyższej,
red. B. Sitarska, R. Droba, K. Jankowski, Wydawnictwo Akademii Podlaskiej w Siedlcach, Siedlce, s. 103–112.
Skwarcan M., 1990, Mikrokomputery jako środek aktywizujący uczniów w nauczaniu
geografii krajów Europy Północnej, [w:] Aktywizacja uczniów w nauczaniu geografii, red. E. Świtalski, IG UMK, CDN, Toruń, s. 155–156.
Skwarcan M., 1991a, Rozwijanie umiejętności szukania zależności między rzeczami
i zjawiskami za pomocą modeli korelacyjnych, [w:] Kształcenie umiejętności
w procesie nauczania geografii, Wyd. Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź, s. 30–33.
Skwarcan M., 1991b, Wykorzystanie mikrokomputerów w nauczaniu geografii w Wielkiej Brytanii, [w:] Dydaktyka geografii w procesie kształcenia nauczycieli na poziomie akademickim, red. S. Piskorz, Z. Zioło, Wydawnictwo Naukowe WSP, Kraków,
s. 150–157.
Szubert M., 2002, Planeta 3. Podręcznik do geografii dla gimnazjum, Wyd. M. Rożak,
Gdańsk, ss. 186.
Soczówka M., 2004, Dobór treści i formy ich prezentacji w wybranych programach
komputerowych o tematyce geograficznej, [w:] Badania geograficzne w poznawa-
197
niu środowiska, red. Z. Michalczyk, PTG Oddział Lubelski, Wyd. UMCS, Lublin
s. 794–796.
Soczówka M., 2004, Wyposażenie gimnazjów w zakresie technologii informacyjnej i jego
wykorzystanie a kształcenie nauczycieli geografii, [w:] Kształcenie i dokształcanie
nauczycieli geografii w Polsce i w krajach Unii Europejskiej w drodze do jednoczącej się Europy, pod red. W. Osucha i D. Piróg, Wydawnictwo Naukowe AP, Kraków,
s. 219–225.
Tracz M., 2007, Edukacja regionalna w polskim piśmiennictwie z dydaktyki geografii w latach 1995–2004, [w:] Region w edukacji przyrodniczo-gospodarczej, red.
M. Strzyż, A. Zieliński, Nauki geograficzne w badaniach regionalnych, t. IV, IG Akademii Świętokrzyskiej, PTG, Kielce, s. 183–189.
Tracz M., 2007, Nauczanie geografii w Niemczech – założenia, cele i treści nauczania,
[w:] Kształcenie geograficzne we współczesnym świecie. Różnorodność koncepcji
kształcenia geograficznego, red. B. Wójtowicz, Akademia Świętokrzyska, Kielce,
s. 129–141.
Tracz M., 2008a, Rola i znaczenie dydaktyki geografii w przygotowaniu zawodowym
nauczycieli geografii, [w:] Kształcenie nauczycieli w szkole wyższej. Wybrane zagadnienia, red. K. Sujak-Lesz, Centrum Edukacji Nauczycielskiej Uniwersytetu
Wrocławskiego, Wrocław, s. 217–222.
Tracz M., 2008b, Znaczenie geografii jako przedmiotu ogólnokształcącego na przełomie
XX i XXI wieku – studium przypadku, Dokumentacja Geograficzna, nr 38, PAN
IGiPZ i PTG, Warszawa, s. 72–79.
Tracz M., Osuch W., 2008, Instytucjonalny rozwój polskiej dydaktyki geografii, [w:]
Polska dydaktyka geografii. Idee – tradycje – wyzwania, red. A. Hibszer, Wydział
Nauk o Ziemi Uniwersytetu Śląskiego, Sosnowiec, s. 111–120.
Tracz M., Zioło Z. (red.), 2004, Polska dydaktyka geografii jako nauka i sztuka, Instytut Geografii AP, Kraków, ss. 201.
Uliszak R. 2004, Puls Ziemi 2. Podręcznik do geografii dla gimnazjum, Wyd. M. Rożak,
Gdańsk, s. 184.
Wójtowicz B., 2007a, Contemporary model of changes in the educational system on the
level of the average and higher, primary school in Poland, [w:] Geology and Civilization, Herzen State Pedagogical University of Russia, Sankt Petersburg, s. 256–268.
Wójtowicz B., 2007b, Educating geography on lessons as the form regulated socially of
the culture transfer, [w:] Geography: Science and Education in the „Society-SchoolUniversit” System, red. V.P. Solomin, Herzen State Pedagogical University of Russia, Sankt Petersburg, s. 203–226.
Wójtowicz B., 2007c, Ocena oddziaływań samorządowych i pozarządowych w zakresie
edukacji ekologicznej społeczności lokalnej miasta Kielc, [w:] Region w edukacji
przyrodniczo-geograficznej, red. M. Strzyż, A. Zieliński, Nauki geograficzne w badaniach regionalnych, t. IV, IG Akademii Świętokrzyskiej, PTG, Kielce.
Wójtowicz B., Żeber-Dzikowska I., 2007, The programme and principles of creating
the regional didactic path At the 4th stage of education, [w:] Geologiâ, geoèkologiâ
i èvolûcionnaâ geografiâ, red. E.M. Nesterov, RGPU im. A.I. Gercena, Sankt Petersburg, s. 182–184.
198
Wójtowicz B., 2008a, Concept of geographical educating in Poland in favour of information society, [w:] Geoekologiczne problemy współczesności, Wyd. Władymirskij
Państwowy Humanistyczny Uniwersytet.
Wójtowicz B., 2008b, Oczekiwania i postawy nauczycieli w zakresie kształcenia na
studiach podyplomowych z przyrody, Edukacja biologiczna i środowiskowa, Kwartalnik dla nauczycieli, nr 1–2, s. 87–95.
Wójtowicz B., 2008c, Postawy i oczekiwania uczniów gimnazjum wobec realizacji ścieżek dydaktycznych, [w:] Polska dydaktyka geografii idee – tradycje – wyzwania,
red. A. Hibszer, Wydział Nauk o Ziemi Uniw. Śląskiego, Sosnowiec, s. 147–158.
Wójtowicz B., 2008d, Regional education as the example of creating the right students’
attitudes and behaviours, [w:] Geologia, geoekologia, geografia ewolucyjna, T. 8,
red. E.M. Nestorov, Wyd. Nauk. Uniw. Pedagog., Sankt-Petersburg.
Wójtowicz B., 2008e, The role of geography as the scientific discipline and the school
subject in ecological education of the Polish society, [w:] Geologia, geoekologia,
geografia ewolucyjna, T. 8, red. E.M. Nestorov, Wyd. Nauk. Uniw. Pedagog., SanktPetersburg.
Wójtowicz B., 2008f, Treści wychowawcze w nauczaniu geografii Polski, Prace i Studia
Geograficzne Uniwersytetu Warszawskiego, Wydział Geografii i Studiów Regionalnych, T. 39, s. 129–134.
Wójtowicz B., 2009, Part of didactic paths in education the students on area of Geological Park in Kielce, [w:] Geology and Civilzation, Herzen State Pedagogical University of Russia, Sankt Petersburg, s. 388–395.
Wójtowicz B., Barwinek G., 2008, Problemy i trudności w nauczaniu geografii Polski
w świetle wypowiedzi nauczycieli tego przedmiotu z województwa świętokrzyskiego, Prace i Studia Geograficzne Uniwersytetu Warszawskiego, Wydział Geografii
i Studiów Regionalnych, T. 39, s. 135–141.
Zając S., 1978, O ustalaniu celu poznawczego w nauczaniu geografii, Geografia
w Szkole, R. 31, z. 5, s. 218–220.
Zając S., 1982, Geografia V – zeszyt ćwiczeń, wyd. I, wyd. XIX – 1999, WSiP, Warszawa,
ss. 80.
Zając S., 1985, Zastosowanie studiów przykładowych w nauczaniu geografii Polski,
Geografia w Szkole, R. 38, z. 3, s. 239–241.
Zając S., 1988, Cele nauczania geografii, studium metodologiczne, [w:] Resortowy Program Badań Podstawowych RP III 30. Unowocześnienie procesu dydaktycznego
– model dydaktyk szczegółowych, t. II, cz. I, Materiały i opracowania, red. B. Niemierko, Wyd. WSP w Bydgoszczy, s. 263–282.
Zając S., 1990, Czym jest, a czym powinna być geografia w szkole, Geografia w Szkole,
R. 43, z. 5, s. 252–263.
Zając S., 1991a, Cele nauczania geografii, Wydawnictwo Naukowe WSP, Kraków, s. 147.
Zając S., 1991b, Cele, treści i sprawdzanie osiągnięć uczniów w nauczaniu geografii,
Materiały i Sprawozdania, z. 22, Wydawnictwo Naukowe WSP, Kraków, s. 72–82.
Zając S., 1991c, Motywowanie uczniów na lekcjach geografii, Geografia w Szkole,
R. 44, z. 1, s. 39–42.
Zając S., 1991d, Cele nauczania geografii, Wydawnictwo Naukowe WSP, Kraków, ss. 148.
199
Zając S., Kwiecień I., 1993, Polskie pejzaże. Antologia poezji, WSiP, Warszawa, ss. 90.
Zając S., 1994a, Geografia Polski. Podręcznik dla VIII klas, WSiP, Warszawa, ss. 152.
Zając S., 1994b, Geografia Polski. Zeszyt ćwiczeń dla VIII klasy, wyd. I, WSiP, Warszawa, ss. 112.
Zając S., 1997, Krainy geograficzne Polski, suplement do podręcznika Geografia Polski
dla klasy ósmej, WSiP, Warszawa, s. 78.
Zając S., 1988, Sprawdziany z geografii dla uczniów szkoły podstawowej, WSIP, Warszawa, ss. 144.
Zając S. 2000, Geografia Polski. Podręcznik dla gimnazjum, WSiP, Warszawa, s. 223.
Zbiorowe (red. i współautor. S. Piskorz) 1992, Zarys dydaktyki geografii, Wydawnictwo
Zbiorowe (red. i współautor. S. Piskorz), 1995, Zarys dydaktyki geografii, PWN, Warszawa, ss. 244.
Zbiorowe (red. S. Piskorz), 1997, Zarys dydaktyki geografii, wyd. 2 zm., PWN, Warszawa, ss. 248.
Zioło Z., 1988, Funkcje geografii regionalnej świata w zintegrowanym modelu kształcenia nauczycieli geografii, Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie,
z. 127, Prace Geograficzne XII, s. 41–50.
Zioło Z., 1989, Modernizacja treści kształcenia nauczycieli, Życie Szkoły Wyższej, nr 11,
s. 39–45.
Zioło Z., 1991, Rola dydaktyki w kształceniu nauczycieli geografii, [w:] Dydaktyka
geografii w procesie kształcenia nauczycieli na poziomie akademickim, red. S. Piskorz, Z. Zioło, Wydawnictwo Naukowe WSP, Kraków, s. 19–32.
Zioło Z., 2000, Rola wiedzy geograficznej w informacyjnej fazie rozwoju, [w:] Znaczenie geografii w systemie edukacyjnym, red. Z. Zioło, Problemy Studiów Nauczycielskich, nr 25, Wydawnictwo Naukowe AP, Kraków, s. 9–18.
Zioło Z., 2002, Model aktualizacji treści kształcenia geograficznego, [w:] Edukacja
geograficzna w szkole. Teoria i praktyka, red. Z. Zioło, Nowoczesna Szkoła, nr 8,
Wydawnictwo Naukowe AP, Kraków 2002, s. 33–44.
Zioło I., Zioło Z., 1987a, Propozycja modelu zintegrowanego kształcenia nauczycieli,
Życie Szkoły Wyższej, nr 9, s. 25–32.
Zioło I., Zioło Z., 1987b, Zarys koncepcji zintegrowanego kształcenia nauczycieli geografii, Problemy Studiów Nauczycielskich, nr 3, red. S. Zając, Z. Zioło, Wydawnictwo Naukowe WSP, Kraków, s. 9–20.
Żołnierz A., 1992a, Funkcje pomocy dydaktycznych do nauczania geografii w świetle
psychologii J. Piageta i trójwymiarowego modelu intelektu J.P. Guiforda, [w:] Geografia i aktualne problemy miasta Krakowa i regionu, PTG, IGiPZ PAN, IG UJ,
IG WSP w Krakowie, Kraków, s. 128–129.
Żołnierz A., 1992b, Kształtowanie wyobrażeń jednostek miar i ich wielkości w nauczaniu geografii, Geografia w Szkole, R. 45, z. 3, s. 155–159.
Żołnierz A., 1992 c, Model rzeźby z nadrukiem treści mapy „Mapy plastyczne”, Geografia w Szkole, R. 45, z. 1, s. 41–44.
Żołnierz A., 1994, Wykresy, diagramy i ich funkcje w nauczaniu geografii, Geografia
w Szkole, R. 47, z. 2, s. 94–101.
200
16. Dydaktyka przyrody
W wyniku reformy systemu oświaty z 1999 r. do szkoły podstawowej (klasy
IV–VI) wprowadzono nowy przedmiot o nazwie przyroda. Zgodnie z Podstawą
programową kształcenia ogólnego, przedmiot ten powinien integrować treści
z biologii, geografii, chemii i fizyki wokół wybranych zagadnień przyrodniczych.
Przyjęta przez MEN koncepcja edukacji przyrodniczej na poziomie szkoły podstawowej nawiązała do istniejących rozwiązań w innych krajach europejskich,
gdzie od lat występuje przedmiot o nazwie science lub nature (Podstawa…
1999; 2002).
Wraz z pojawieniem się nowego przedmiotu szkolnego, powoli zaczęła się
rodzić jego metodyka, która zajęła się poszukiwaniem nowych rozwiązań organizacyjnych, dydaktycznych i merytorycznych w celu zbudowania wizji procesu kształcenia przyrodniczego i strategii przygotowania kadry nauczycieli
przyrody. Zadanie to było niełatwe, bowiem choć treści nauczania przyrody
zawarte w Podstawie programowej są częściami poszczególnych przedmiotów
przyrodniczych, to jednak ich integracja w jeden przedmiot stworzyła całość
odmienną, skutkującą potrzebą wypracowania nowego podejścia do nauczania.
Stworzenie nowej i efektywnej koncepcji kształcenia przyrodniczego wymagało
szeregu działań o charakterze organizacyjnym oraz rozpoczęcia intensywnych
badań naukowych w tym zakresie. Zakład Dydaktyki Geografii UP w Krakowie dynamicznie podjął oba te wyzwania. Z perspektywy dziesięciu lat można
stwierdzić, iż badania te były i są wielowątkowe oraz w znaczny sposób przyczyniły się najpierw do zbudowania podstaw metodyki przyrody, a następnie
do wykreowania innowacyjnej wizji nauczania przyrody oraz przygotowywania
nauczycieli do jej nauczania.
Jednym z podstawowych działań w procesie budowania koncepcji kształcenia jest opracowanie programów nauczania. Ważnym osiągnięciem w tym
aspekcie był program nauczania przyrody współautorstwa M. Tracz. Opracowanie to ukazuje nowoczesną i śmiałą propozycję interpretacji Podstawy programowej, ze szczególnym uwzględnieniem założeń holizmu (Lubelska, Tracz,
Wysocka, Ziemicki 1999).
Istotnym wkładem pracowników ZDG w nurt badań teoretycznych i projektów praktycznych było przygotowanie w 2004 r. pod redakcją S. Piskorza
zbiorowego opracowania pt. Klucze dydaktyczne do oznaczania wybranych
elementów środowiska przyrodniczo-kulturowego Polski. Jest to zbiór pomocy dydaktycznych, które w pełni wpisują się w filozofię nauczania przedmiotu
przyroda, bowiem przygotowane przez autorów klucze charakteryzują się holistycznym spojrzeniem na środowisko. Ponadto dużą zaletą tej publikacji jest
jej utylitarny charakter i uniwersalne możliwości zastosowania przez użytkownika. Rozważania nad fundamentalnymi zagadnieniami teoretycznymi w budowaniu podwalin pod dydaktykę przyrody podjęła także Danuta Piróg (2004).
201
W swoich badaniach, dotyczących kryteriów doboru i układu treści, podkreślała konieczność zmiany stylu kształcenia przyrodniczego i wypracowania syntetycznego, poznawczo-przeżyciowego modelu nauczania przyrody. Szerokim
zainteresowaniem badawczym objęto także kwestie tworzenia nowoczesnych
metod nauczania (Piróg 2000, 2002, 2004) oraz trudności w nauczaniu przyrody, np. uczniów dyslektycznych (Butryn 1999). Cenną analizę innowacji pedagogicznych w nauczaniu i kształceniu przyrodniczym zaprezentowała także
B. Wójtowicz (Wójtowicz, Barwinek 2007).
Mając na uwadze fakt, iż jakość nauczania każdego przedmiotu, w tym przyrody, jest funkcją osobowości i poziomu kompetencji nauczyciela oraz umiejętnie dobranego materiału kształcenia, Wiktor Osuch zajął się m.in. poszukiwaniem koncepcji modelu efektywnego kształcenia nauczycieli przyrody (Osuch,
Zioło 1999) oraz badaniem wychowawczych funkcji edukacji przyrodniczej
(Lach, Osuch 2009). Nurt badań pedeutologicznych dopełnia opracowanie
B. Wójtowicz, która w trosce o efektywne organizowanie dokształcania nauczycieli przyrody przeprowadziła badania dotyczące oczekiwań i postaw nauczycieli w zakresie kształcenia na studiach podyplomowych z przyrody (Wójtowicz
2008).
W toku nauczania przedmiotu przyroda nauczyciele byli zobligowani do
realizowania założeń ścieżek międzyprzedmiotowych. Było to zadanie trudne,
bowiem wymagało od nich zarówno szerokiej wiedzy merytorycznej oraz metodycznej, jak i intensywnej współpracy z nauczycielami innych przedmiotów
w celu ustalenia korelacji międzyprzedmiotowej. Stąd zasadne było podjęcie badań naukowych w celu wypracowania efektywnej strategii realizowania ścieżek
edukacyjnych. W tym zakresie dydaktycy IG UP szczególną uwagę zwrócili na
edukację regionalną (Piróg 2000, 2003, 2007; Tracz 2004).
Cennym opracowaniem podsumowującym osiągnięcia dydaktyki przyrody
z perspektywy 10 lat są publikacje M. Tracz, w których dokonano próby bilansu
efektów nauczania przedmiotu przyroda i kształcenia nauczycieli w tym okresie. Bilans ten został wzbogacony o wskazanie niezbędnych zmian w dotychczasowym spojrzeniu na metodykę przyrody (Hibszer, Tracz 2009a, 2009b). Nadto, w tym okresie powstało wiele prac magisterskich, dotyczących wyłącznie
zagadnień metodyki przyrody, m.in. projektowania pomocy dydaktycznych do
nauczania przyrody w postaci zeszytów ćwiczeń, wypisów przyrodniczych, innowacyjnych strategii doboru i układu treści w procesie edukacji przyrodniczej
oraz aktywizujących metod nauczania. Niektóre z nich pośrednio przyczyniły się
do usprawniania procesu edukacji przyrodniczej, zajmując się badaniem przygotowania studentów do realizowania zadań ścieżek międzyprzedmiotowych
i opracowywaniem propozycji metodycznych w zakresie przeprowadzania zajęć
międzyprzedmiotowych.
Danuta Piróg
202
Literatura
Butryn D., 1999, Uczniowie dyslektyczni a proces nauczania–uczenia się geografii
i treści geograficznych w bloku przyrodniczym, Geografia w Szkole, z. 5, s. 272–
275.
Butryn D., Piskorz S., 2000, Klucze dydaktyczne do pracy na ścieżkach edukacyjnych:
edukacja regionalna dziedzictwo kulturowe w regionie i edukacja ekologiczna, [w:]
Środowisko przyrodnicze i gospodarka Dolnego Śląska u progu trzeciego tysiąclecia,
red. J. Tomaszewski, 49 Zjazd PTG, Szklarska Poręba, s. 364–369.
Hibszer A., Tracz M, 2009, Training and Additional Schooling of the Science Teachers
in Poland After Changes in Educational System, [w:] Development of Science and
Technology Education in Central and Eastern Europe, ed by. V. Lamanauskas, 7th
IOSTE Symposium for Central and Eastern Europe, Siaulia, Lithuania, s. 61–67.
Hibszer A., Tracz M., 2010, Nowy przedmiot Przyroda a kształcenie nauczycieli – refleksje po dziesięciu latach, [w:] Rola i zadania dydaktyk szczegółowych w kształceniu nauczycieli, Kraków (w druku).
Piskorz S. (red.) 2004, Klucze dydaktyczne do oznaczania wybranych elementów
środowiska przyrodniczo-kulturowego Polski, Wydawnictwo Naukowe AP, Kraków,
ss. 191.
Lach J., Osuch W., 2009, Environmental Education – Important Factor of Corporate
Environmental Responsibility on Selected Examples, [w:] Proceedings of the 5th International Conference „EMAN 2009: Environmental Accounting Sustainable Development Indicators”, Prague, Czech Republic, Usti nad Labem: J.E. Purkyne in
Usti nad Labem, I 11, s. 1–7.
Lubelska M., Tracz M., Wysocka J., Ziemicki S., 1999, Program nauczania. Przyroda.
Szkoła podstawowa klasy IV–VI, Wyd. Kleks, Bielsko-Biała, ss. 30.
Osuch W., Zioło Z., 1999, The Idea of Integrated Education Model for Science Teachers
[w:] Symposium „Education of Science Teachers” Proceeding of Symposium, Wyd.
L-Print, Lublin, s. 116–118.
Piróg D., 2002, Oznaczanie przy pomocy kluczy dydaktycznych jako aktywna metoda
poznawania środowiska przyrodniczo-kulturowego Polski, [w:] Interdyscyplinarne
nauczanie przedmiotów przyrodniczych, red. J. Turlo, UMK, Toruń, s. 113–117.
Piróg D., 2003. Poznawcze, estetyczne i symboliczne wartości krajobrazu kulturowego
Krakowa i województwa małopolskiego istotą edukacji kulturowej i regionalnej,
[w:] Kulturowy aspekt badań geograficznych. Studia teoretyczne i regionalne, t. III,
Uniwersytet Wrocławski, Wrocław, s. 101–109.
Piróg D., 2004, Świat przeżywany – świat poznawany: o kryteriach doboru treści do
wychowującej edukacji przyrodniczej i geograficznej, [w:] Badania geograficzne
w poznawaniu środowiska, red. Z. Michalczyk, PTG Oddział Lubelski, Wyd. UMCS,
Lublin, s. 764–776.
Piróg D, Zapała M., 2007, Strategie motywowania do edukacji regionalnej, [w:] Region w edukacji przyrodniczo-geograficznej, red. M. Strzyż, A. Zieliński, Nauki geograficzne w badaniach regionalnych, t. IV, Wyd. Akademii Świętokrzyskiej, Kielce,
s. 97–104.
Podstawa programowa kształcenia ogólnego dla szkół podstawowych i gimnazjów,
Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z dnia 23 lutego 1999, Dz. U.
nr 1 z 1999 r.
203
Podstawa programowa kształcenia ogólnego, Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z dnia 26 lutego 2002 r., Dz. U. nr 51 z 2002 r., poz. 458.
Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z dn. 10.09.2002 r. w sprawie
standardów kształcenia nauczycieli, Dz. U. nr 155 z 2002 r., poz. 1288.
Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z dn. 7.09.2004 sprawie standardów kształcenia nauczycieli, Dz. U. nr 207 z roku 2004, poz. 2110.
Tracz M., 2004, Kształcenie nauczycieli geografii i przyrody w zakresie realizacji ścieżek
edukacyjnych na zajęciach w Ojcowskim Parku Narodowym, [w:] Zróżnicowanie
i przemiany środowiska przyrodniczo-kulturowego Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej, T. 2 – Kultura, red. J. Partyka, Wyd. OPN, Zespół Parków Krajobrazowych Województwa Śląskiego, Wydział Nauk o Ziemi Uniwersytetu Śląskiego, Instytut Systematyki i Ewolucji Zwierząt PAN, Komitet Ochrony Przyrody PAN, Ojców,
s. 357–362.
Wójtowicz B., Barwinek G., 2007, Innowacje pedagogiczne w nauczaniu i kształceniu
przyrodniczym, [w:] Uczeń i nauczyciel w procesie uczenia się przyrody, biologii
i ekologii, red. T. Janicka-Panek, A. Dąbrowska, Wyd. Wojewódzki ODN, Skierniewice,
s. 87–93.
Wójtowicz B., 2008, Oczekiwania i postawy nauczycieli w zakresie kształcenia na studiach podyplomowych z przyrody, Edukacja Biologiczna i Środowiskowa. Kwartalnik dla Nauczycieli, nr 1–2 (25–26), Instytut Technologii Eksploatacji-PIB, Warszawa, s. 87–95.
III. Rozwój naukowo-dydaktyczny i problematyka badań
w zakresie dyscyplin towarzyszących
1. Geologia
Nauczanie geologii w ramach studiów przyrodniczych na Wydziale Geograficzno-Biologicznym i jednocześnie prowadzone badania geologiczne w Instytucie
Geografii UP mają swoją długą historię, począwszy od pierwszych lat istnienia
uczelni. Do czasu powołania Zakładu Geologii w grudniu 1958 r. geologia była
nauczana przez osoby zatrudnione w Pracowni Geograficznej Sekcji Przyrodniczo-Geograficznej – od roku akademickiego 1947/48, następnie w Zakładzie
Geografii Wydziału Przyrodniczo-Geograficznego – od roku akademickiego
1949/50 i w Katedrze Geografii Fizycznej Wydziału Geograficzno-Biologicznego – od 1 stycznia 1953 r. Pracownię Geograficzną utworzono staraniem
geologów Uniwersytetu Jagiellońskiego: Franciszka Biedy i Józefa Premika. Na
trzyletnich studiach dwuprzedmiotowych geologia była wykładana przez F. Biedę. Na wprowadzonych w 1949 r. 3-letnich jednokierunkowych studiach geograficznych geologia była jednym z dominujących przedmiotów. Obok F. Biedy
zajęcia prowadził wtedy J. Premik (od 1953 r. – kierownik Katedry Geografii
Fizycznej) i nauczyciele–praktycy, m.in. Antoni Gawlik. J. Premik miał już wcześniejsze doświadczenia dydaktyczne. Jako doktor, tuż po II wojnie światowej
prowadził wykłady z geologii historycznej w Zakładzie Geologii UJ. Znaczące
zmiany w nauczaniu geologii miały miejsce w 1954 r., kiedy to studia stacjonarne przedłużono do czterech lat, a studia zaoczne do lat pięciu. W tym czasie
zajęcia z geologii były prowadzone przez kilku innych geologów, wywodzących
się z Zakładu Geologii UJ, późniejszych profesorów: Krzysztofa Birkenmajera, Stanisława Bukowego, Stanisława Gerocha, Wilhelma Kracha i Andrzeja
Radomskiego. Ich praca dydaktyczna na tej uczelni obejmowała okres lat 50.,
a w przypadku S. Bukowego trwała do końca lat 60. Przygotowali oni liczne
materiały dydaktyczne dla studentów, m.in. skrypty do ćwiczeń z geologii dynamicznej i paleontologii autorstwa K. Birkenmajera i S. Gerocha. Dzięki okazom
skamieniałości zebranym przez F. Biedę, J. Premika, W. Kracha i A. Gawlika
powstała bardzo bogata kolekcja bezkręgowców, służąca do chwili obecnej jako
pomoc dydaktyczna. W latach 1958–1971 zajęcia dydaktyczne i prace naukowe
były prowadzone w ramach Zakładu Geologii, którego kierownikiem był pracownik Państwowego Instytutu Geologicznego w Krakowie – Andrzej Michalik.
Powstanie Instytutu Geografii w 1971 r. i reorganizacja istniejących zakładów
spowodowały likwidację Zakładu Geologii, ale zajęcia dydaktyczne z geologii
odbywały się w dotychczasowym wymiarze godzin i były prowadzone w ramach
Zakładu Geografii Fizycznej. Obok A. Michalika i A. Gawlika prowadził je
1. Geologia
205
w latach 70. i 80. Marek Otfinowski, geolog (mikropaleontolog) wywodzący
się z AGH. Na przełomie lat 80. i 90. zmienił się skład pracowników prowadzących ćwiczenia i wykłady z geologii. Po śmierci A. Michalika (1988) i odejściu na emeryturę A. Gawlika, ćwiczenia z geologii prowadzili Józef Kukulak
(geomorfolog, geolog czwartorzędu) i Krzysztof Bąk (geomorfolog i geolog),
a wykłady z geologii Maciej Pawlikowski, geolog z AGH. W 1995 r. reaktywowano Zakład Geologii w ramach Instytutu. Stało się to z inicjatywy geologa, Grzegorza Haczewskiego, pracującego wcześniej w Instytucie Nauk Geologicznych
PAN. Kiedy w 2004 r. odszedł on do innej placówki, jego miejsce zajął geolog
Radosław Tarkowski, do tej pory pracujący w Instytucie Gospodarki Surowcami
Mineralnymi i Energią PAN, który został kierownikiem Zakładu. Po powrocie
G. Haczewskiego, przejściu do innego zakładu J. Kukulaka i usamodzielnieniu się
K. Bąka, który w 2007 r. został kierownikiem, skład personalny Zakładu Geologii ustabilizował się i do dziś jest niezmieniony (3 samodzielnych pracowników).
Wszyscy pracownicy prowadzący zajęcia dydaktyczne z geologii prowadzili
równolegle (albo przede wszystkim) liczne badania naukowe. Ich efektem był
bardzo szybki rozwój naukowy, zakończony zdobyciem stopni i tytułów naukowych. Można pokusić się o zdanie, że ta uczelnia miała szczęście do bardzo
dobrych naukowców geologów; większość z nich została profesorami, z dorobkiem uznanym za granicą i w kraju.
Franciszek Bieda, organizator zajęć z geologii w czasie tworzenia się zrębów tej uczelni, był uznanym paleontologiem. Pracując w PWSP (potem WSP)
i równolegle w Zakładzie Geologii UJ (a potem na Wydziale Geologii AGH), już
jako profesor, rozpoczynał badania nad dużymi otwornicami eoceńskimi w Tatrach. Jego dorobek w tej dziedzinie (m.in. Bieda 1948c) jest do dzisiaj zrębem
dla wiedzy na temat stratygrafii i ekologii tej grupy bezkręgowców. W czasach
ubóstwa polskojęzycznych podręczników geologicznych na uwagę zasługują popularnonaukowe broszury jego autorstwa, poświęcone różnym aspektom geologii historycznej, wydane przez wydawnictwo „Czytelnik” w serii „Biblioteczka
Muzeum Ziemi” (Bieda 1947a, 1947b, 1947c, 1948a, 1948b). Był to również
dla F. Biedy okres prac nad przygotowaniem podręcznika akademickiego z paleozoologii (Bieda 1966), który przez kilka dziesięcioleci był uznawany za najlepszy podręcznik w tej dyscyplinie, a dzisiaj jest poszukiwanym „białym krukiem”
na rynku wydawniczym.
Badania Józefa Premika, który przed II wojną pracował w Państwowym
Instytucie Geologicznym oraz w Zakładzie Geologii UJ, obejmowały szerokie
spektrum zagadnień geologicznych. Większość swoich prac naukowych wykonał on jeszcze w czasie I wojny światowej (jako żołnierz w Albanii) oraz
w okresie międzywojennym, już jako doktor Uniwersytetu Jagiellońskiego
i pracownik Państwowego Instytutu Geologicznego. Z czasów tułaczki wojennej na Półwyspie Bałkańskim pochodzą jego prace na temat budowy geologicznej centralnej Albanii oraz fauny fliszowej paleogenu i neogenu tego obszaru.
W okresie międzywojennym jego badania naukowe były związane z budową
206 III. Rozwój naukowo-dydaktyczny i problematyka badań w zakresie dyscyplin towarzyszących
geologiczną monokliny śląsko-krakowskiej, niecki miechowskiej i północnej
części zapadliska przedkarpackiego. Rozwiązywał on również problemy geologiczne związane z akumulacją i denudacją osadów plejstoceńskich na tym obszarze. Jego autorstwa są liczne mapy geologiczne tego obszaru, w tym materiały kartograficzne i dokumentacyjne obszarów rudonośnych w okolicy Wielunia.
W czasie jego pracy w PWSP (WSP) ukazała się drukiem, pierwsza po II wojnie,
mapa geologiczna Polski, opracowana razem z R. Mochnackim (Premik, Mochnacki 1945, 1951).
Jak wspomniano wcześniej, zajęcia ze studentami geografii prowadzili –
w ramach prac zleconych – geolodzy, wywodzący się z Zakładu Geologii i Zakładu Paleontologii Uniwersytetu Jagiellońskiego: K. Birkenmajer, S. Geroch,
W. Krach, A. Radomski i S. Bukowy. Było to związane m.in. z zaprzestaniem
przyjmowania studentów na studia podstawowe z geologii w UJ, w związku
z zarządzeniem Ministra Szkolnictwa Wyższego, które zlikwidowało Zakłady
Geologii, Mineralogii i Paleontologii UJ, przyłączając je do AGH. W latach 50.
wymienieni powyżej geolodzy prowadzili liczne i bardzo różnorodne badania
naukowe, głównie w swoich nowych (różnych) podstawowych miejscach pracy.
K. Birkenmajer, obecnie profesor zwyczajny, członek rzeczywisty PAN, w czasie
swojej pracy w PWSP (WSP) (jako magister, a potem doktor) prowadził badania nad geologią pienińskiego pasa skałkowego, uwieńczone m.in. monografią
o sedymentacji górnokredowych margli puchowskich (Birkenmajer 1953b) oraz
dyskusjami na temat tektoniki tego obszaru (Birkenmajer 1953a). Był to również
początek jego prac geologicznych na Spitsbergenie. Dla potrzeb dydaktyki napisał on również skrypt do ćwiczeń z geologii dynamicznej (Birkenmajer 1951).
Stanisław Geroch, nieżyjący już profesor UJ (1920–1995), znany i ceniony
w środowisku międzynarodowym mikropaleontolog, rozpoczynał w latach 50.
swoje badania nad otwornicami aglutynującymi w Karpatach. Z okresu jego
pracy dydaktycznej w PWSP pochodzą jego pierwsze publikacje na ten temat,
w tym duża monograficzna praca na temat stratygrafii żywieckiego okna tektonicznego (współautorstwo z R. Gradzińskim) oraz praca o wieku zlepieńców
egzotykowych w Kruhelu k. Przemyśla (współautorstwo z S. Bukowym). Były one
afiliowane przy pierwszym miejscu pracy S. Gerocha, tj. Zakładzie Geologii UJ.
Bogaty dorobek naukowy z okresu pracy dydaktycznej w WSP posiadał nieżyjący już Stanisław Bukowy (1920–2002), geolog wywodzący się z Zakładu
Geologii UJ, który po włączeniu tegoż Zakładu do AGH pracował tam przez
rok w Zakładzie Hydrogeologii, następnie wrócił do Zakładu Geologii Fizycznej UJ, aby przenieść się do Stacji Terenowej Centralnego Urzędu Geologii
w Czeladzi (jako mgr), a potem do Oddziału Górnośląskiego Instytutu Geologicznego (jako doktor i docent). W czasie jego prawie 20-letniej pracy dydaktycznej w WSP (1955–1972) powstały publikacje dotyczące stratygrafii i sedymentacji jury i kredy regionu krakowskiego oraz prace związane z paleozoikiem
NE obrzeżenia Górnośląskiego Zagłębia Węglowego. Początek jego badań geologicznych obejmował zagadnienia sedymentologiczne utworów węglanowych
1. Geologia
207
rejonu krakowskiego i południowej części niecki miechowskiej. Potem dotyczyły one zagadnień związanych z węglem kamiennym, bituminów, mineralizacji
polimetalicznych i tektoniki NE otoczenia Górnośląskiego Zagłębia Węglowego.
Inne było spektrum badań naukowych, prowadzonych przez nieżyjącego już
prof. A. Michalika (1917–1988), kolejnego geologa wywodzącego się z Zakładu
Geologii UJ, skąd po uzyskaniu stopnia doktora (1951) przeniósł się do Pracowni Geologiczno-Inżynierskiej i Hydrogeologii Karpackiego Oddziału Instytutu
Geologicznego. Badania geologiczne z okresu jego pracy dydaktycznej w WSP
dotyczyły początkowo budowy geologicznej Tatr (np. Michalik 1959a, 1959b;
Michalik, Guzik 1959a, 1959b, 1959c), a potem koncentrowały się na zagadnieniach hydrogeologicznych i geologiczno-inżynierskich różnych części Karpat.
A. Michalik jest autorem wielu geologicznych, hydrogeologicznych i geologiczno-inżynierskich map obszaru Karpat Wewnętrznych i Karpat Zewnętrznych
(np. Michalik 1963a, 1963b, 1963c; Michalik, Guzik 1963; Michalik, Oszczypko 1968). Jego prace naukowe były afiliowane przy Karpackim Oddziale Instytutu Geologicznego, który był jego pierwszym miejscem pracy. Tylko nieliczne
z prac, dotyczące zagadnień hydrologicznych i czwartorzędowych, były afiliowane przy Instytucie Geograficznym WSP (Michalik 1964; Michalik i in. 1981).
W czasie swojej długoletniej pracy dydaktycznej w Instytucie Geografii WSP
badania naukowe prowadził również A. Gawlik. Zajmował się on w latach 60.
procesami akumulacji materiału okruchowego na obszarze Tatr (Gawlik 1962).
M. Otfinowski, geolog, absolwent Wydziału Geologii, Geodezji i Ochrony
Środowiska AGH, był mikropaleontologiem. Jego prace naukowe prowadzone w latach 70. dotyczyły sedymentacji i biostratygrafii miocenu południowej
części zapadliska przedkarpackiego, na podstawie analizy zespołów otwornic
(Otfinowski 1971, 1973, 1977, 1979) oraz zagadnień sedymentologicznych
z rejonu Karpat Zewnętrznych (Bromowicz, Otfinowski 1975). Był to jednocześnie pierwszy geolog, który wszystkie swoje pracy sygnował nazwą i adresem
Instytutu Geografii WSP.
Kolejni geolodzy, prowadzący swoje badania geologiczne, zatrudnieni byli
na pierwszym etacie w Instytucie Geografii WSP (AP, UP), pracując w reaktywowanym Zakładzie Geologii (Grzegorz Haczewski, Krzysztof Bąk, Radosław
Tarkowski). W ciągu ostatnich dwudziestu lat ich zainteresowania naukowo-badawcze skupiały się wokół różnych zagadnień i obejmowały:
– badania mikropaleontologiczne, oparte na zespołach otwornic, mikrofacjach i skamieniałościach śladowych, dotyczących kredy i paleogenu obszaru
Karpat (Bąk 1992b, 1993, 1995; Bąk i in. 1995; Bąk 1998, 1999; Bąk K., Bąk M.
1999; Bąk, Oszczypko 2000; Bąk 2000, 2005; Bąk i in. 2005; Bąk M. i in. 2005).
– badania paleośrodowisk basenów karpackich w kredzie i paleogenie (Bąk
i in. 1997; Bąk i in. 2001; Bąk 2002; Bąk, Wolska 2005; Haczewski, Bąk 2004;
Hu i in. 2005; Oszczypko i in. 2005),
– badania globalnych zdarzeń oceanicznych na obszarze basenów karpackich na granicy cenomanu i turonu oraz paleocenu i eocenu (Bąk i in. 2001; Bąk
2003, 2006, 2007a, 2007b, 2007c, 2007d; Uchman i in. 2007, 2008),
– badania sedymentologiczne horyzontów oligoceńskich wapieni kokolitowych w Karpatach (Haczewski 1992a, 1992b, 1996, 2001, 2008a),
– badania procesów fluwialnych i limnicznych (Haczewski 1992c, 2007a,
2007c; Martowicz, Haczewski 1995), a w szczególności zapisu skutków osadnictwa i gospodarki rolnej w osadach rzek górskich (Kukulak 2000, 2001, 2002,
2003a, 2003b, 2003c, 2003d, 2004b), a także akumulacji w kopalnych jeziorach
osuwiskowych Bieszczadów (Haczewski, Kukulak 2003, 2004, 2006; Haczewski 2007a) i współczesnych jeziorach tatrzańskich (Bąk 1991/1992; Bąk, Drygaś 1992),
– badania rozwoju rzeźby Karpat w neogenie w obszarze Kotliny Orawskiej
(Kukulak 1985, 1994, 1997, 1997/1998, 1998a, 1998b, 1998c), polskiej części
Bieszczadów (Kukulak 2004a, 2007a, 2007b) oraz Tatr Wysokich (Bąk 1989).
W latach 1995–2001 G. Haczewski, K. Bąk i J. Kukulak we współpracy
z pracownikami Wydziału Geologii Uniwersytetu Warszawskiego (L. Mastella
i J. Rubinkiewicz) wykonali na zlecenie Państwowego Instytutu Geologicznego dwa arkusze Szczegółowej Mapy Geologicznej Polski 1:50 000 – arkusz
Dźwiniacz Górny (Haczewski i in. 1997a, 1997b) i arkusz Ustrzyki Górne
(Haczewski i in. 2000). Kilkuletnie prace kartograficzne i geologiczne prace dokumentacyjne, prowadzone na obszarze Bieszczadów Wysokich (Bieszczadzkiego
Parku Narodowego), dały podstawę do podjęcia licznych tematów badawczych
w zakresie geologii podłoża i utworów pokrywowych tego obszaru. Zaowocowały
one m.in. pracą habilitacyjną J. Kukulaka. Podsumowanie badań geologicznych
i geomorfologicznych obszaru Bieszczadów Wysokich zostało przedstawione
w monograficznej pracy G. Haczewskiego, J. Kukulaka i K. Bąka (2007).
Nowym kierunkiem zainteresowań geologów pracujących w Zakładzie Geologii staje się geoturystyka (Haczewski 2007) i rola treści geologicznych w nauczaniu geografii (Haczewski 2008b), a także rzeźba obszarów wysokogórskich
w Andach Peruwiańskich. Ten ostatni temat jest przedmiotem zainteresowań
J. Kukulaka, który uczestniczył w dwóch wyprawach do doliny rzeki Colca (Kalicki, Kukulak 2007a, 2007b; 2008a, 2008b). Zainteresowania R. Tarkowskiego,
wywodzącego się z Wydziału Geologii i Ochrony Środowiska AGH, skupiały się
wcześniej wokół biostratygrafii jury i kredy opartej na amonitach, taksonomii
amonitów jurajskich oraz metodologii badań w paleontologii. Obecnie (prace
afiliowane przy IG UP) poświęcone są w dużej mierze historii nauk przyrodniczych (Daszkiewicz, Tarkowski 2006a–2006i, 2007a–2007i, 2008a–2008f; Daszkiewicz i in. 2006; Hoquet i in., 2006a, 2006b; Tarkowski 2004a, 2004b, 2004c,
2005; Tarkowski, Marchand 2004; Tarkowski, Daszkiewicz 2006, 2007).
Krzysztof Bąk
1. Geologia
209
Literatura
Bąk K.,1989, W sprawie poziomów zrównań w dorzeczu Białki, w Tatrach Wysokich,
Bąk K., 1991/1992, Petrographic composition and conditions of sedimentation of the
lacustrine sediments in the High Tatra Mountains, Studia Geomorph. Carp.-Balc.,
21/22, s. 151–161.
Bąk K., 1992a, Albian and Cenomanian biostratigraphy and palaeoecology in the
Branisko Succession at Stare Bystre, Pieniny Klippen Belt, Carpathians, Bul. Pol.
Ac. Sci., Earth Sci., 40 (2), s. 107–113.
Bąk K., 1992b, Możliwości zastosowania metody Scheiblera w badaniach zawartości
węglanu wapnia w litych skałach węglanowych, Rocznik Naukowo-Dydaktyczny
WSP w Krakowie, z. 151, Prace Geograficzne XIV, s. 131–139.
Bąk K., 1993, Albian to Early Turonian flysch – flyschoid deposits in the Branisko Succession et Kietowy Stream, Pieniny Klippen Belt, Carpathians, Bul. Pol. Ac. Sci.,
Earth Sci., 41 (1), s. 1–11.
Bąk K., 1995, Trace fossils and ichnofabrics in the Upper Cretaceous red deep-water
marly deposits of the Pieniny Klippen Belt, Polish Carpathians, Ann. Soc. Geol.
Polon., 64 (1–4), s. 81–97.
Bąk K., 1998, Planktonic foraminiferal biostratigraphy of the Upper Cretaceous red
deep-water deposits in the Pieniny Klippen Belt, Carpathians, Poland, Studia Geol.
Polon., 111, s. 7–92.
Bąk K., 1999, Late Oligocene Foraminifera from the Krosno Beds in the San valley
section (Bieszczady Mountains), Silesian Unit, Polish Outer Carpathians, Ann. Soc.
Geol. Polon., 69 (3–4), s. 195–217.
Bąk K., 2000, Biostratigraphy of deep-water agglutinated Foraminifera in Scaglia Rossa-type deposits of the Pieniny Klippen Belt, Carpathians, Poland, [w:] Proceedings
of the Fifth International Workshop on Agglutinated Foraminifera, ed. M. Hart,
M. Kaminski, C.W. Smart, Grzybowski Foundation Special Publication, Plymouth,
England, v. 7, s. 15–40.
Bąk K., 2002, Cretaceous Oceanic Red Beds in southern Poland, [w:] Cretaceous Oceanic Red Beds (CORB) in an Apennines – Alps – Carpathians transect, eds. X.
Hu & M. Sarti, Field Guidebook, Inaugural Meeting of IGCP Project 463, Ancona,
s. 74–115.
Bąk K., 2003. Zmiany w zespołach otwornic aglutynujących wokół granicy paleocenu
i eocenu: studium głębokowodnych osadów fliszowych w Karpatach Wschodnich,
[w:] IV Ogólnopolskie Warsztaty Mikropaleontologiczne MIKRO, red. J. Smoleń,
E. Gaździcka, J. Paruch-Kulczycka, Kazimierz Dolny, s. 8–10.
Bąk K., 2004, Deep-water agglutinated foraminiferal changes across the Cretaceous/
Tertiary and Paleocene/Eocene transitions in the deep flysch environment; eastern
part of Outer Carpathians (Bieszczady Mts, Poland), [w:] Proceedings of the Six
International Workshop on Agglutinated Foraminifera, eds. M. Bubik, M.A. Kaminski, Grzybowski Foundation Special Publication, 8, s. 1–56.
Bąk K., 2005, Foraminiferal biostratigraphy of the Egerian flysch sediments in the Silesian Nappe, Outer Carpathians, Polish part of the Bieszczady Mountains, Ann. Soc.
Geol. Polon., 75 (1), s. 71–93.
Bąk K., 2006, Sedimentological, geochemical and microfaunal responses to environmental changes around the Cenomanian-Turonian boundary in the Outer Carpathian Basin; a record from the Subsilesian Nappe, Poland, Palaeogeogr., Palaeoclim., Palaeoecol., 23, s. 335–358.
Bąk K., 2007a, Deep-water facies succession around the Cenomanian-Turonian boundary in the Outer Carpathian Basin: Sedimentary, biotic and chemical records in the
Silesian Nappe, Poland, Palaeogeogr., Palaeoclim., Palaeoecol., 248, s. 255–290.
Bąk K., 2007b, Environmental changes around the Cenomanian-Turonian boundary in
a marginal part of the Outer Carpathian Basin expressed by microfacies, microfossils and chemical records in the Skole Nappe (Poland), Ann. Soc. Geol. Polon., 77,
s. 39–67.
Bąk K., 2007c, Environmental changes during the Cenomanian-Turonian boundary
event in the Outer Carpathian basins: a synthesis of data from various tectonicfacies units, Ann. Soc. Geol. Polon., 77, s. 171–191.
Bąk K., 2007d, Organic-rich and manganese sedimentation during the CenomanianTuronian boundary event in the Outer Carpathian basins; a new record from the
Skole Nappe, Poland, Palaeogeogr., Palaeoclim., Palaeoecol., 256, s. 21–46.
Bąk K., Barski M., Bąk M., 2005, High resolution microfossil, microfacies and palynofacies studiem as the only metod in recognition of the Jurassic and Cretaceous „black
shales” in a strongly tectonised section of the Czorsztyn Succession, Pieniny Klippen Belt, Poland, Studia Geol. Polon., 124, s. 171–198.
Bąk M., Bąk K., 1999, Correlation of the early Albian–late Turonian radiolarian biozonation with planktonic and agglutinated foraminifera zonations in the Pieniny
Klippen Belt, Polish Carpathians, Geodiversitas, 21 (4), s. 525–536.
Bąk M., Bąk K., Ciurej A., 2005, Mid-Cretaceous spicule-rich flysch deposits in the
Silesian Nappe of the Polish Outer Carpathians; radiolarian and foraminiferal biostratigraphy, Geol. Quart., 49, s. 275–290.
Bąk K., Bąk M., Gasiński M.A., Jamiński J., 1995, Biostratigraphy of Albian to Turonian
deep-water agglutinated Foraminifera calibrated by planktonic Foraminifera, Radiolaria and Dinoflagellata cysts in the Pieniny Klippen Belt, Polish Carpathians,
[w:] Proceedings of the Fourth International Workshop on Agglutinated Foraminifera, eds. S. Geroch, M.A. Gasiński, Grzybowski Foundation Special Publication, 3,
s. 13–27.
Bąk K., Bąk M., Geroch S., Manecki M., 1997, Biostratigraphy and paleoenvironmental
analysis of benthic foraminifera and radiolarians in Paleogene variegated shales
in the Skole Unit, Polish flysch Carpathians, Ann. Soc. Geol. Polon., 67 (2–3),
s. 135–154.
Bąk K., Bąk M., Paul Z., 2001, Barnasiówka Radiolarian Shale Formation – a new
lithostratigraphic unit in the Upper Cenomanian-lowermost Turonian of the Polish
Outer Carpathians, Ann. Soc. Geol. Polon., 71 (3), s. 75–103.
Bąk K., Cabaj W., Haczewski G., 1995, Geomorfologiczno-geologiczna charakterystyka
skutków tajemniczego zjawiska geofizycznego w Jerzmanowicach, Przegląd Geofizyczny, 60 (4), s. 377–390.
Bąk K., Drygaś W., 1992, Skład petrograficzny utworów zwietrzelinowych, osadów deluwialnych i aluwialnych w otoczeniu Czarnego Stawu Gąsienicowego, w Tatrach
Wysokich, Wydawnictwo Naukowe WSP, Kraków, s. 147–162.
1. Geologia
211
Bąk K., Oszczypko N., 2000, Late Albian and Cenomanian redeposited foraminifera
from Late Cretaceous-Paleocene deposits of the Rača subunit (Magura Nappe, Polish Western Carpathians) and their paleogeographical significance, Geol. Carp.,
51 (6), s. 371–382.
Bąk K., Rubinkiewicz J., Garecka M., Machaniec E., Dziubińska B., 2001, Exotics-bearing layer in the Oligocene flysch of the Krosno Beds in the Fore-Dukla Zone (Silesian Nappe, Outer Carpathians), Poland, Geol. Carp., 52 (3), s. 159–171.
Bąk K., Uchman A., Bąk M., 2000, Agglutinated foraminifera, radiolaria and trace fossils from Upper Cretaceous deep-water Variegated Shales at Trawne Stream, Grajcarek Unit, Pieniny Klippen Belt, Carpathians, Poland, Bul. Pol. Ac. Sci., Earth Sci.,
48 (1), s. 1–32.
Bąk K., Wolska A., 2005, Exotic orthogneiss pebbles from Paleocene flysch of the Dukla
Nappe (Outer Eastern Carpathians, Poland), Geol. Carp., 56, s. 205–221.
Bieda F., 1947a, Co wiemy o początkach życia na Ziemi, Biblioteczka Muzeum Ziemi,
Cykl: Ziemia i jej Dzieje, z. 13, Czytelnik, Warszawa, ss. 18.
Bieda F., 1947b, Kto zapisywał kronikę dziejów Ziemi, Biblioteczka Muzeum Ziemi,
Bieda F., 1947c, Dzieje starożytne skorupy ziemskiej, Biblioteczka Muzeum Ziemi,
Bieda F., 1948a, Średniowiecze dziejów Ziemi, Biblioteczka Muzeum Ziemi, Cykl: Ziemia i jej Dzieje, z. 17, Czytelnik, Warszawa, ss. 44.
Bieda F., 1948b, Pierwszy okres ery nowożytnej Ziemi, Biblioteczka Muzeum Ziemi,
Bieda F., 1948c, Przyczynek do znajomości otwornic fliszu karpackiego, Rocznik Polskiego Towarzystwa Geologicznego, t. 17, s. 195–222.
Bieda F., 1966, Paleozoologia, T. 1, 2, Wyd. Geol., Warszawa.
Birkenmajer K., 1953 b, Tektonika pienińskiego pasa skałkowego, [w:] Regionalna
geologia Polski, t. 1, Karpaty, z. 2, Tektonika, Wyd. Geol., Warszawa, s. 246–305.
Birkenmajer K., 1953a, „Ćwiczenia w oznaczaniu skał i minerałów skałotwórczych”,
maszynopis, PWN, Kraków ss. 143.
Birkenmajer K., 1954, O wieku tak zwanych margli puchowskich w Pieninach na tle
stratygrafii osłony pasa skałkowego, Wyd. Geol., Warszawa, ss. 79.
Bojkowski K., Bukowy S., 1966, Strefy facjalne dolnego karonu antyklinorium śląsko-krakowskiego, Acta Geol. Polon., t. 16, z. 2, 201–228.
Brochwicz-Lewiński W., Melendez G., Tarkowski R., 2008, Korespondencja pomiędzy
J. Siemiradzkim i S.S. Buckmanem, Przegląd Geologiczny, 1, s. 47–48.
Bromowicz J., Otfinowski M., 1975, Skały węglanowe i bentonit z fliszowych utworów
górnej kredy w okolicy Rybotycz (Karpaty przemyskie), Zeszyty Naukowe AGH,
Geologia, t. 3, s. 33–39.
Daszkiewicz P., J.-Ch. de Massary, Tarkowski R., 2007c, Konstanty Jelski, Les histoires naturalistes populaires d’un séjour en Guyane française et en partie au Pérou (1865–1871). Choix, Traduction et élaboration scientifique par P. Daszkiewicz,
J.-Ch. de Masary, R. Tarkowski, Wydawnictwo Naukowe AP, Kraków, ss. 201.
Daszkiewicz P., Tarkowski R., 2006a. Francuskie badania fauny i kopalni soli w Wieliczce na przełomie XVIII i XIX wieku, Przegląd Zoologiczny, 3–4, s. 129–138.
Daszkiewicz P., Tarkowski R., 2006b, Korespondencja Ignacego Horodeckiego z Aleksandrem Brogniartem w zbiorach rękopisów Biblioteki Głównej Narodowego Muzeum Historii Naturalnej w Paryżu, Kwartalnik Historii Nauki i Techniki, 51, 3,
s. 45–171.
Daszkiewicz P., Tarkowski R., 2006c, La recherche de traces de Stanisław Staszic à Paris – les élèves polonaises de R. J. Haüy, Annales Centre Scientifique de l’Académie
Polonaise des Sciences à Paris, 8, s. 186–197.
Daszkiewicz P., Tarkowski R., 2006d, Les météorites de Vilnius, ces pierres qui on
changé l’histoire des sciences, Cahiers Lituaniens, 7, s. 15–22.
Daszkiewicz P., Tarkowski R., 2006e, Nieznany dokument dotyczący zdobycia Araratu
przez ekspedycję Józefa Chodźki (1800–1881), Konspekt, 4, s. 71–73.
Daszkiewicz P., Tarkowski R., 2006f, Nieznany rękopis Kursu Mineralogii Jerzego Aleksandrowicza (1819–1894) w zbiorach Biblioteki Polskiej w Paryżu, Kwartalnik
Historii Nauki, 51, 3–4, s. 239–241.
Daszkiewicz P., Tarkowski R., 2006g, Nowe dane o badaniach Williama Bucklanda
(1784–1856) w Polsce, Przegląd Geologiczny, 54, 8, s. 685–688.
Daszkiewicz P., Tarkowski R., 2006h, Polacy – słuchacze wykładów mineralogii
R. J. Haüy w Narodowym Muzeum Historii Naturalnej w Paryżu w latach 1802–
1821, Przegląd Geologiczny, 54, PIG, s. 215–218.
Daszkiewicz P., Tarkowski R., 2006i, Zasoby mineralne i kopalnie Galicji w opisie
Marcela de Serres z początków XIX wieku, Prace Naukowe Instytutu Górnictwa
Politechniki Wrocławskiej, vol. 117, Studia i Materiały, nr 32, s. 32–38.
Daszkiewicz P., Tarkowski R., 2007a, Antonio Raimondi (1824–1890) w korespondencji polskich przyrodników Konstantego Jelskiego, Władysława Taczanowskiego
i Jana Sztolcmana, [w:] Polskie badania środowiska przyrodniczo-kulturowego
w Ameryce Łacińskiej, Instytut Botaniki im. W. Szafera PAN, Kraków, s. 69–70.
Daszkiewicz P., Tarkowski R., 2007b, Działalność Jakuba Malinowskiego (1808–1897)
w zakresie geologii, Przegląd Geologiczny, 55, 9, s. 770–778.
Daszkiewicz P., Tarkowski R., 2007c, Francuskie opisy złoża i kopalni soli w Wieliczce
z przełomu XVIII i XIX wieku, Studia i Materiały z Dziejów Żup Solnych w Polsce,
25, s. 231–358.
Daszkiewicz P., Tarkowski R., 2007d, George-Louis Leclerc Buffon i jego wpływ na
badania przyrodnicze w Polsce, Przegląd Geologiczny, 55, 2, s. 33–37.
Daszkiewicz P., Tarkowski R., 2007e, Implications polonaises dans Description géologique des environs de Paris de Georges Cuvier (1769–1832) et Alexandre Brongniart
(1770–1847), Organon, 35, s. 115–128.
Daszkiewicz P., Tarkowski R., 2007f, Kontuary mineralogiczne. Działalność Jakuba
Malinowskiego (1808–1897) w zakresie nauczania nauk przyrodniczych, Konspekt, 28, 1, s. 98–102.
Daszkiewicz P., Tarkowski R., 2007g, Listy Edwarda Habicha (1835–1909) do Ignacego Domeyki (1802–1899) ze zbiorów Biblioteki Polskiej w Paryżu, Kwartalnik
Historii Nauki i Techniki, 52, 2, s. 203–212.
Daszkiewicz P., Tarkowski R., 2007h, Mało znana rozprawa Jean-Emmanuela Giliberta (1741–1814) – interesujący dokument historii polskiej geologii, Przegląd Geologiczny, 55, 12, s. 1123–1129.
1. Geologia
213
Daszkiewicz P., Tarkowski R., 2007i, Nowe dane dotyczące historii polskiej geologii,
przedstawione po raz pierwszy na konferencji „Buffon i Polska” w Stacji Naukowej
PAN w Paryżu, Przegląd Geologiczny, 55, 10, s. 845–848.
Daszkiewicz P., Tarkowski R., 2007j, XVIII-wieczna kolekcja wielickich okazów solnych przekazana przez Jean-Étienne Guettarda ambasadorowi króla Francji, Przegląd Geologiczny, 55, 2, 121–124.
Daszkiewicz P., Tarkowski R., 2007k, Nowe dane dotyczące związków Antonio Raimondiego (1824–1890) z polskimi uczonymi i inżynierami oraz udziału Polaków
w geologicznym opisie Peru, Czasopismo Geograficzne, 1–2, s. 121–130.
Daszkiewicz P., Tarkowski R., 2007l, Osiemnastowieczna lista skamieniałych koralowców z zamku w Nieświeżu – interesujący dokument historii polskich kolekcji
przyrodniczych ze zbiorów Biblioteki Centralnej Narodowego Muzeum Historii Naturalnej w Paryżu, Kwartalnik Historii Nauki i Techniki, 52, 3–4, s. 225–240.
Daszkiewicz P., Tarkowski R., 2008a, Biblioteka i bibliograficzne źródła Jean-Etienne
Guettarda – nowe dane na temat historii badań przyrodniczych w Polsce, Przegląd
Geologiczny, 4, s. 308–312.
Daszkiewicz P., Tarkowski R., 2008b, Działalność Konstantego Jelskiego (1837–1896)
w zakresie geologii, Przegląd Geologiczny, 5, Warszawa, s. 373–377.
Daszkiewicz P., Tarkowski R., 2008c, List Ludwika Zejsznera (1805–1871) do Aleksandra Brongniarta (1770–1847) w zbiorach Biblioteki Głównej Narodowego Muzeum
Historii Naturalnej (MNHN) w Paryżu, Kwartalnik Historii Nauki i Techniki, 53/1,
s. 91–95.
Daszkiewicz P., Tarkowski R., 2008d, Polonika we francuskim „Journal de géologie”
(1830–1832), Kwartalnik Historii Nauki i Techniki, 53/1, s. 83–89.
Daszkiewicz P., Tarkowski R., 2008e, Rękopis inauguracyjnego wykładu mineralogii
René Just Haüy (1743–1822) – cenny dokument dla historii polskich nauk przyrodniczych, Przegląd Geologiczny, 2, s. 118–121.
Daszkiewicz P., Tarkowski R., 2008f, Zaginiona rozprawa Jean-Etienne’a Guettarda (1715–1786) o Polsce – analiza nowych danych o pracy francuskiego geologa
w Rzeczypospolitej, Przegląd Geologiczny, 11, s. 977–980.
Daszkiewicz P., Tarkowski R., de Massary J-Ch., 2007a, A few observations concerning
the notes of Konstanty Jelski (1837–1896) in the context of the history of dendrology
in French Guiana, Rocznik Dendrochronologiczny, 55, s. 17–24.
Daszkiewicz P., Tarkowski R., de Massary J-Ch., 2007b, Nowe dane na temat eksploracji przyrodniczej Gujany Francuskiej w świetle zachowanej korespondencji Konstantego Jelskiego (1837–1896), [w:] Polskie badania środowiska przyrodniczo-kulturowego w Ameryce Łacińskiej, Instytut Botaniki im. W. Szafera PAN, Kraków,
s. 44–45.
Daszkiewicz P., Tarkowski R., Kuc W., 2006, XIX-wieczny odczyt w Paryskim Towarzystwie Historyczno-Literackim dotyczący Kopalni Soli w Wieliczce, [w:] Górnictwo
w Małopolsce, IGSMiE PAN, Kraków, s. 83–90.
Gawlik A., 1962, Stożki usypiskowe w Tatrach, Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP
w Krakowie, z. 10, Prace Geograficzne, s. 35–47.
Haczewski G., 1992a, Korelacja lamin sezonowych w wapieniach kokolitowych oligocenu Karpat, [w:] Osady i procesy sedymentacji w środowiskach i systemach
depozycyjnych w zapisie współczesnym i kopalnym, red. J. Wojewoda, Z. Zwolinski,
Instytut Geologii Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza, Poznań, s. 115.
Haczewski G., 1992b, Warstwy osadów kokolitowych jako zapis zdarzeń w odciętych
basenach, [w:] Osady i procesy sedymentacji w środowiskach i systemach depozycyjnych w zapisie współczesnym i kopalnym, red. J. Wojewoda, Z. Zwolinski,
Instytut Geologii Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza, Poznań, s. 64.
Haczewski G., 1992c, Kotły wirowe w potokach bieszczadzkich, [w:] Osady i procesy
sedymentacji w środowiskach i systemach depozycyjnych w zapisie współczesnym
i kopalnym, red. J. Wojewoda, Z. Zwolinski, Instytut Geologii Uniwersytetu im.
Adama Mickiewicza, Poznań, s. 116.
Haczewski G. 1996, Oligocene laminated limestones as a high-resolution correlator of
Oligocene palaeoseismicity, Polish Carpathians, [w:] Palaeoclimatology and palaeoceanography from laminated sediments, ed. A.E.S. Kemp, Geol. Soc. Spec. Public., 116, The Geological Society, London, s. 209–220.
Haczewski, G., 2001, Weryfikacja sejsmicznej genezy struktur deformacyjnych przez
korelację lamin na duże odległości, [w:] Deformacje osadów nieskonsolidowanych.
Reologia i struktury, red. B. Gruszka, T. Loon, Ślesin k. Konina, s. 7–8.
Haczewski, G., 2007, Walory geoturystyczne Bieszczadów Wysokich, [w:] Terenowe Warsztaty Geomorfologiczne Środowisko i Człowiek w Górach Średnich, red.
G. Haczewski, J. Zawiejska, Wydawnictwo Naukowe AP w Krakowie, Stowarzyszenie Geomorfologów Polskich, Kraków, s. 18–20.
Haczewski, G., 2007a, Potok Czerwony – naturalny wypływ metanu, [w:] Terenowe Warsztaty Geomorfologiczne Środowisko i Człowiek w Górach Średnich, red.
G. Haczewski, J. Zawiejska, Wydawnictwo Naukowe AP w Krakowie, Stowarzyszenie Geomorfologów Polskich, Kraków, s. 50.
Haczewski, G., 2007b, Stuposiany – naturalny wypływ ropy, Pszczeliny – formy erozyjne koryt skalnych, Wetlina-Stare Sioło – budowa geologiczna strefy przeddukielskiej, [w:] Terenowe Warsztaty Geomorfologiczne Środowisko i Człowiek w Górach
Średnich, red. G. Haczewski, J. Zawiejska, Wydawnictwo Naukowe AP w Krakowie,
Stowarzyszenie Geomorfologów Polskich, Kraków, s. 67–68.
Haczewski, G., 2007c. Trasa A – Muczne. Kopalne jezioro osuwiskowe, [w:] Terenowe Warsztaty Geomorfologiczne Środowisko i Człowiek w Górach Średnich, red.
G. Haczewski, J. Zawiejska, Wydawnictwo Naukowe AP w Krakowie, Stowarzyszenie Geomorfologów Polskich, Kraków, s. 43–44.
Haczewski, G., 2007d, Walory geoturystyczne Bieszczadów Wysokich, [w:] Terenowe Warsztaty Geomorfologiczne Środowisko i Człowiek w Górach Średnich, red.
G. Haczewski, J. Zawiejska, Wydawnictwo Naukowe w Krakowie, Stowarzyszenie
Geomorfologów Polskich, Kraków, s. 18–20.
Haczewski G., 2008a, Zdarzenia sedymentacji kokolitowej w oligoceńskiej Paratetydzie, [w:] Pierwszy Polski Kongres Geologiczny. Abstrakty, Polskie Towarzystwo
Geologiczne, Kraków, s. 35.
Haczewski G., 2008b, Po co uczyć geologii? Potencjalne walory dydaktyczno-wychowawcze treści geologicznych w nauczaniu geografii, [w:] Pierwszy Polski Kongres
Geologiczny, Kraków 26–28 czerwca 2008, Abstrakty, red. G. Haczewski, Polskie
Towarzystwo Geologiczne, Kraków, s. 34–35.
Haczewski, G., Bąk, K., 2004. Nowe dane o egzotykach z warstw krośnieńskich jednostki śląskiej w Bieszczadach, [w:] Egzotyki karpackie – znaczenie w rekonstrukcjach
budowy geologicznej obszarów źródłowych i w rekonstrukcjach paleogeograficzno-geotektonicznych, red. M. Krobicki, Wyd. AGH, Kraków, s. 57.
1. Geologia
215
Haczewski G., Bąk K., Kukulak J. (oddane do druku: 1997), Objaśnienia do Szczegółowej Mapy Geologicznej Polski w skali 1:50 000; arkusz Dźwiniacz Górny; 1069
(Explanations to Detailed Geological Map of Poland, scale 1:50,000 Dźwiniacz Górny Sheet: 1069), Państwowy Instytut Geologiczny, Warszawa.
Haczewski G., Bąk K., Kukulak J. (oddane do druku: 1997), Szczegółowa Mapa Geologiczna Polski w skali 1:50 000; arkusz Dźwiniacz Górny; 1069 (Detailed Geological
Map of Poland, scale 1:50,000; Dźwiniacz Górny Sheet: 1069), Państwowy Instytut
Geologiczny, Warszawa.
Haczewski G., Bąk K., Mastella L., Rubinkiewicz J., Kukulak, J. (oddane do druku
2000), Objaśnienia do Szczegółowej Mapy Geologicznej Polski w skali 1:50 000;
arkusz Ustrzyki Górne; 1068 (Explanations to Detailed Geological Map of Poland,
scale 1:50,000; Ustrzyki Górne Sheet: 1068), Państwowy Instytut Geologiczny, Warszawa.
Haczewski G., Bąk K., Mastella L., Rubinkiewicz J., Kukulak J., (oddane do druku:
2000), Szczegółowa Mapa Geologiczna Polski w skali 1:50 000; arkusz Ustrzyki Górne; 1068 (Detailed Geological Map of Poland, scale 1:50,000; Ustrzyki Górne
Sheet: 1068), Państwowy Instytut Geologiczny, Warszawa.
Haczewski G., Kukulak J., 2003, Early Holocene Landslide-Dammed Lake in the
Bieszczady Mountains (Polish East Carpatians) and its Evolution, Geomorfologia
Slovaca, roč. 3, čislo 1. Asociácia slovenských geomorfológov pri SAV, Bratislava,
s. 34–35.
Haczewski G., Kukulak J., 2004. Early Holocene landslide-dammed lake in the Bieszczady Mountains (Polish East Carpatians) and its evolution, Studia Geomorph.
Carp.- Balc., 38, s. 83–96.
Haczewski G., Kukulak J., Bąk K., 2007, Budowa geologiczna i rzeźba Bieszczadzkiego
Parku Narodowego, Wydawnictwo Naukowe AP, Kraków, ss. 156.
Haczewski, G., Kukulak, J., 2006, Rola zapór osuwiskowych w ewolucji dolin górskich
na przykładzie doliny potoku Mucznego w Bieszczadach, [w:] Regionalne aspekty
funkcjonowania systemów dolinnych, red. R. Sołtysik. Kielce, s. 39–41.
Hoquet T., Daszkiewicz P., Tarkowski R., 2006a, Commentaire à l’Introduction à l’édition polonaise des „Epoques de la nature” de Buffon, Organon, 34, s. 45–50.
Hoquet T., Daszkiewicz P., Tarkowski R., 2006b, Stanisław Staszic (Pologne) – L’introduction à l’édition polonaise des „Epoques de la nature” de Buffon (1876),
Organon, 34, s. 31–44.
Hu X., Jansa L, Wang C, Sarti M., Bąk K., Wagreich M., Michalik J., Soták J., 2005,
Upper Cretaceous oceanic red beds (CORB) in the Tethys: occurrences, lithofacies,
age and environments, Cret. Res., 26, s. 3–20.
Kalicki T., Kukulak J., 2007a, Badania geomorfologiczne nad rozwojem Doliny i Kanionu Colca (Andy Peruwiańskie) w czwartorzędzie, [w:] Polskie badania środowiska
przyrodniczo-kulturowego w Ameryce Łacińskiej, red. Z. Mirek, A. Flakus, Wydawnictwo Instytutu Botaniki PAN, Kraków, s. 52–53.
Kalicki T., Kukulak J., 2007b, Formowanie sieci rzecznej zachodniego skłonu Andów
Peruwiańskich na przykładzie doliny Rio Colca, [w:] Rekonstrukcja dynamiki procesów geomorfologicznych – formy rzeźby i osady, red. E. Smolska, D. Giriat, Oficyna Wydawnicza Łośgraf, Warszawa, s. 245–257.
Kalicki, T., Kukulak J., 2008a, Czwartorzędowa ewolucja Doliny i Kanionu Colca – raport z badań geomorfologicznych wykonanych w roku 2006, [w:] Polskie badania
w Kanionie Colca i Dolinie Wulkanów, red. A. Paulo, A. Gałaś, Geologia. Kwartalnik AGH, t. 34, z. 2/1, Kraków, s. 55–81.
Kalicki T., Kukulak J., 2008b, Zapis procesów ekstremalnych w osadach i rzeźbie doliny
Rio Colca (Andy Środkowe), [w:] Rola procesów ekstremalnych w kształtowaniu
rzeźby, red. W. Florek, Landform Analysis, vol. 8, s. 33–35.
Kukulak J., 1985, Tektoniczne założenia form zboczowych na Pogórzu Gubałowskim,
Kukulak J., 1988, Powiązania morfostrukturalne w rozwoju osuwisk zachodniego Podhala, Folia Geogr. Ser. Geogr.-Phys., 20, s. 33–49.
Kukulak J., 1993, Przejawy aktywności ruchów pionowych w rzeźbie zachodniego Podhala, Folia Quart., 64, s. 151–164.
Kukulak J., 1994, Antropogeniczne przemiany w środowisku przyrodniczym Podhala
w latach 1931–1988, [w:] Studia nad przemianami Podhala, red. B. Górz, Wydawnictwo Naukowe WSP, Kraków, s. 265–285.
Kukulak J., 1997, Środowisko przyrodnicze, [w:] Czarny Dunajec i okolice, red. F. Kiryk, Secesja, Kraków, s. 13–56.
Kukulak J., 1997/1998, Ewolucja stożka Domańskiego Wierchu na Podhalu w jego
etapie denudacyjnym, Studia Ośrodka Dokumentacji Fizjograficznej, 25, Kraków,
s. 23–40.
Kukulak J., 1998a, Charakterystyka sedymentacyjna stropowych osadów stożka Domańskiego Wierchu (neogen/plejstocen) w Kotlinie Orawskiej, Studia Geol. Polon.,
111, s. 83–111.
Kukulak J., 1998b, Dojrzałość podłużnych profilów dopływów górnej Raby i Skawy
w świetle analizy ich spadków, Czasopismo Geograficzne, 49, s. 25–42.
Kukulak J., 1999, Orientacja spękań i uskoków w południowo-wschodniej części zapadliska orawskiego, Przegląd Geologiczny, 47, s. 1021–1026.
Kukulak J., 2000, Origin of laminated sediments in alluvium of the upper San valley in the Bieszczady Mountains, Eastern Carpathians, Geochronometria, Journal on
methods and applications of absolute chronology, 18, Gliwice, s. 47–52.
Kukulak J., 2000a, Sedimentary record of early wood burning in alluvia of mountain
streams in the Bieszczady range, Polish Carpathians, Palaeogeogr., Palaeoclimat.,
Palaeoecol., 164, s. 167–175.
Kukulak J., 2001, Weathering of gravels in the Czarny Dunajec alluvial cone in Podhale, Polish Carpathians, Quastiones Geographicae, 21, Poznań, s. 69–78.
Kukulak J., 2002, Wysortowanie materiału roślinnego w aluwiach górnego Sanu
w Bieszczadach, [w:] Roślinność a procesy erozji, transportu i depozycji, Kom. Bad.
Czwartorz. PAN, Stow. Geomorf. Pol., Uniw. Śl. – Wydz. Nauk o Ziemi, Sosnowiec,
s. 85–90.
Kukulak J., 2003a, Aluwialny zapis wylesiania doliny Sanu i Wołosatego (Bieszczady
Wysokie), [w:] Człowiek w środowisku przyrodniczym – zapis działalności, red.
M. Waga, K. Kocel, PTG – Oddz. Katowicki, Sosnowiec, s. 109–112.
Kukulak J., 2003b, Ewolucja koryta Sanu w Bieszczadach Wysokich w drugiej połowie
minionego 1000-lecia, [w:] Dynamika zmian środowiska geograficznego pod wpływem antropopresji, red. J. Lach, Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej, Akademia Pedagogiczna, Kraków s. 134–140.
1. Geologia
217
Kukulak J., 2003c, Impact of mediaeval agriculture on the alluvium in the San River
headwaters (Polish Eastern Carpathians), [w:] Geomorphic responses to land use
changes, eds. G. Brierley, M. Stankoviansky, Catena, 51, s. 255–266.
Kukulak J., 2003d, Znaczenie zapisu geologicznego dla poznania działalności człowieka
w Bieszczadach Wysokich, Problemy Zagospodarowania Ziem Górskich, PAN, Komitet Zagospodarowania Ziem Górskich, Kraków, 49, s. 77–90.
Kukulak J., 2004a, Neotectonics and planation surfaces in the High Bieszczady Mountains (Outer Carpathians, Poland), Ann. Soc. Geol. Polon., 74, s. 339–350.
Kukulak J., 2004b, Zapis skutków osadnictwa i gospodarki rolnej w osadach rzeki górskiej (np. aluwiów dorzecza górnego Sanu w Bieszczadach Wysokich), Wydawnictwo Naukowe AP, Kraków, ss. 125.
Kukulak J., 2005a, Antropogeniczne węgle w aluwiach Sanu w Bieszczadach, [w:] Antropopresja w środowisku górskim – zapis zmian w formach terenu i osadach, red.
A. Łajczak, Korbielów–Pilsko (Beskid Żywiecki), s. 141–147.
Kukulak J., 2005b, Materiał pożarowy w aluwiach Sanu jako ślad dawnej działalności
człowieka, [w:] Współczesna ewolucja rzeźby Polski, red. A. Kotarba, K. Krzemień,
J. Święchowicz, Wydawnictwo UJ, s. 247–252.
Kukulak J., 2007a, Evolution of the water divide between the Vistula and Danube rivers in the Polish Carpathians, [w:] Landform evolution in mountain areas, red.
A. Kotarba, Studia Geomorph. Carp.-Balc., 41, Kraków, s. 29–44.
Kukulak J., 2007b, Rzeźba Bieszczadów Wysokich i zapis działalności człowieka
w osadach czwartorzędowych, [w:] Środowisko i człowiek w górach średnich, red.
G. Haczewski, J. Zawiejska, IG AP w Krakowie, Stowarzyszenie Geomorfologów
Polskich, Kraków, s. 10–14.
Kukulak J., 2007c, Zapis początków kolonizacji Bieszczadów w osadach górnego Sanu,
[w:] Późne średniowiecze w Karpatach polskich, red. J. Gancarski, Muzeum Podkarpackie w Krośnie, s. 107–121.
Kukulak J., Lach J., 2006, Środowisko przyrodnicze, [w:] Brzesko, dzieje miasta i regionu, red. F. Kiryk, J. Lach, Brzesko, s. 9–43.
Kukulak J., Pazdur A., Kuc T., 2002, Radiocarbon dated wood debris in floodplain deposits of the San in the Bieszczady Mountains, Geochronometria, Journal on methods and applications of absolute chronology, Gliwice, 21, s. 129–136.
Kukulak J., 1999b, Środowisko przyrodnicze, [w:] U podnóża Gorców: wczoraj i dziś
wsi podhalańskich gminy Nowy Targ, red. F. Kiryk, B. Górz, Podhalańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk w Nowym Targu, s. 9–46.
Martowicz M., Haczewski G., 1995, Kotły eworsyjne to formy erozji wstecznej czy
wgłębnej – tradycja a rzeczywistość, [w:] Tradycja a nowoczesność w interpretacjach sedymentologicznych, Materiały IV Krajowego Spotkania Sedymentologów,
s. 101.
Michalik A., 1959a, Mapa geologiczna Tatr, skala 1:10 000, arkusz Wołoszyn, Wyd.
Geol., Warszawa.
Michalik A., 1959b, Mapa geologiczna Tatr, skala 1:10 000, arkusz Kościelec, Wyd.
Geol., Warszawa.
Michalik A., 1963a, Hydrologische Usbersichtskarte der Karpaten – Ausgabe A in Mastab 1:300 000, Kraków–Warszawa.
Michalik A., 1963b, Przeglądowa mapa hydrogeologiczna Polski 1:300 000, arkusz Cieszyn. Wyd. A – stosunki hydrogeologiczne w pokrywowych utworach czwartorzędu.
Wyd. B – Stosunki hydrogeologiczne w utworach podłoża. Objaśnienia do arkusza
mapy, Państwowy Instytut Geologiczny, Warszawa, ss. 30.
Michalik A., 1963c, Wybrane zagadnienia z hydrochemii Tatr, Kwartalnik Geologiczny,
t. 7, z. 4, s. 707–708.
Michalik A., 1964, Piaski ilmenitowe nad Dunajcem koło Czorsztyna, Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie, z. 22, Prace Geograficzne III, s. 3–11.
Michalik A., Guzik K., 1959a, Mapa geologiczna Tatr, skala 1:10 000, arkusz C1 Wołowiec, Wyd. Geol., Warszawa.
Michalik A., Guzik K., 1959b, Mapa geologiczna Tatr, skala 1:10 000, arkusz C2 Kamienista, Wyd. Geol., Warszawa.
Michalik A., Guzik K., 1959c, Mapa geologiczna Tatr, skala 1:10 000, arkusz C4 Miedziane, Wyd. Geol., Warszawa.
Michalik A., Guzik K., 1963, Przeglądowa mapa hydrogeologiczna Polski 1:300 000,
arkusz Nowy Sącz, Wyd. A – stosunki hydrogeologiczne w pokrywowych utworach
czwartorzędu, Wyd. B – Stosunki hydrogeologiczne w utworach podłoża, Państwowy Instytut Geologiczny, Warszawa.
Michalik A., Lach J., Pulit F., 1981, Warunki hydrogeologiczne województwa tarnowskiego, Wydawnictwo Naukowe WSP, Kraków, ss. 100.
Michalik, A., Oszczypko, N., 1966, Przeglądowa mapa geologiczno-inżynierska 1:200 000,
arkusz Bielsko, Instytut Geologiczny, Kraków.
Oszczypko N., Malata E., Bąk K., Kędzierski M., Oszczypko-Clowes M., 2005, Lithostratigraphy, biostratigraphy and palaeoenvironment of the Upper Albian–Lower/
Middle Eocene flysch deposits in the Beskid Wyspowy and Gorce Ranges; Polish
Outer Carpathians, Magura Nappe, Bystrica and Rača subunits, Ann. Soc. Geol.
Polon., 75 (1), s. 27–69.
Otfinowski, M., 1971, Profil litologiczny i mikrofauna osadów miocenu w Niepołomicach k. Krakowa, Zeszyty Naukowe AGH, Geologia, z. 14, s. 117–127.
Otfinowski M., 1973, A sarmatian sea side at Hebdów near Nowe Brzesko, Bull. Acad.
Pol. Sc., ser. Terre, vol. 21, nr 2, s. 125–137.
Otfinowski M., 1977, Mikrofauna osadów górnego badenu w Brzeźnicy k. Bochni,
Sprawozdania z Posiedzenia Komisji Naukowych PAN, t. 20/1, s. 186–187.
Otfinowski M., 1979, Mikrofauna i wykształcenie piasków bogucickich, Zeszyty Naukowe AGH, Geologia, z. 2, s. 43–63.
Tarkowski R., 2004a, Kopalnie olkuskie w zapiskach francuskiego przyrodnika
J.-E. Guettarda z drugiej połowy XVIII wieku, Przegląd Górniczy, 12, s. 56–61.
Tarkowski R., 2004b, Możliwości redukcji emisji CO2 z procesów przemysłowych
w Polsce poprzez podziemne składowanie, Polit. Energ., 7, z. spec., s. 532–539.
Tarkowski R., 2004c, New data on J.-É. Guettard’s journey to Poland in the years 1760–
1762, Compt. Rend. Geosci., 336, s. 1227–1232.
Tarkowski R., 2005, Nowe materiały dotyczące podróży przyrodnika francuskiego
J.-É. Guettarda do Polski (1760–1762), Przegląd Geologiczny, 53, s. 41–46.
Tarkowski R., Daszkiewicz P., 2006, Les auditeurs polonais des cours de minéralogie
de René Just Haüy au Museum national d’Histoire naturelle, Paris, Compt. Rend.
Geosci., 338, 11, s. 809–814.
1. Geologia
219
Tarkowski R., Daszkiewicz P., 2007, Buffon et Guettard: quelques remarques sur la
France et les sciences naturelles en Pologne au XVIIIe siècle, [w:] Buffon (1707–
1788) et la Pologne, Actes du Colloques franco-polonais a l’occasion du 300e anniversaires de la naissance tenu à Paris, Varsovie–Paris, s. 10–23.
Tarkowski R., Marchand D., 2004, Le dimorphisme chez Perisphinctes (Properisphinctes) cf. bernensis de Loriol (Oxfordien inférieur, région de Cracovie, Pologne),
Compt. Rend. Palevol, 3, s. 191–198.
Uchman A., Bąk K., Rodríguez-Tovar F. J., 2008, Ichnological record of deep-sea palaeoenvironmental changes around the Oceanic Anoxic Event 2 (Cenomanian-Turonian boundary): An example from the Barnasiówka section, Polish Outer Carpathians, Palaeogeogr., Palaeoclimat., Palaeoecol., 262, s. 61–71.
Uchman A., Rodríguez-Tovar F., Bąk K., 2007, Ichnofabrics of the Cenomanian-Turonian boundary event deep-sea sediments: A record from the Polish Outer Carpathians,
IX International Ichnofabric Workshop, Calgary, Alberta, Canada, August 12–19,
2007, Abstracts with Program, eds. J.-P. Zonneveld & M.K. Gingras, Calgary, s. 69–70.
2. Kartografia i topografia
Początki badań z zakresu kartografii i topografii, prowadzonych w Instytucie Geografii UP w Krakowie głównie w ramach Zakładu Geografii Fizycznej,
nierozerwalnie związane są z postacią profesora Jana Flisa. Jeden z twórców
polskiej kartografii szkolnej, który w 1960 r. na własną prośbę został przeniesiony z Uniwersytetu Jagiellońskiego do Wyższej Szkoły Pedagogicznej, gdzie
pracował do 1982 r., w zakresie prac naukowych związanych z kartografią
i topografią, znacznie wykraczał poza ramy ośrodka krakowskiego. W dorobku
naukowym wieloletniego kierownika Katedry Geografii Fizycznej i dyrektora
Instytutu Geografii WSP w zakresie kartografii na plan pierwszy wysuwają się
treści podręcznika Kartografia w zarysie (1966) i zespół pojęć kartograficznych
zawartych w Szkolnym słowniku geograficznym (Flis 1977).
Warto wspomnieć o pionierskich pracach z czasów asystentury na Uniwersytecie Jagiellońskim, gdzie prowadzenie zajęć z kartografii i topografii pozwoliło autorowi na opracowanie dwuczęściowego skryptu do tych przedmiotów
(Flis 1951, 1952), uzupełniającego lukę w podręcznikach akademickich z tego
zakresu. Listę publikacji J. Flisa uzupełniają, obok licznych recenzji na łamach
„Przeglądu Geodezyjnego”, prace dotyczące kartometrii, dostosowania zagadnień osnowy matematycznej mapy do specyfiki zajęć szkolnych i możliwości
percepcji treści kartograficznych u uczniów na różnych poziomach kształcenia
(Flis 1973). Problemy te znalazły odzwierciedlenie w późniejszych opracowaniach powstałych w Instytucie Geografii UP (Lach, Cabaj, Ziętara 1982, 1983;
Cabaj 2000; Żołnierz 1991b; Szubert 2001; Warcholik 2004; Jodłowska 2008).
Należy pamiętać, że to właśnie J. Flis, jako dziekan Wydziału Geograficzno-
Biologicznego w latach 1960–1967, był inicjatorem wprowadzenia do programu
studiów geograficznych w krakowskiej WSP pierwszych w Polsce wakacyjnych
praktyk terenowych, w tym zajęć z topografii (Flis 1955). Zasadność prowadzenia tego typu zajęć oraz korzyści płynące z prac kameralnych i topograficznych,
prowadzonych przez studentów geografii, znalazły potwierdzenie w późniejszych pracach metodycznych pracowników IG UP (Żołnierz 1996, Warcholik
2002c, 2002e).
W pierwszym okresie rozwoju Katedry Geografii Fizycznej, której kierownikami byli J. Premik, a później J. Flis, wspomnianą wyżej lukę w zakresie treści kartograficznych w polskich podręcznikach akademickich wypełniły prace
Stanisławy Jadwigi Czeppe z domu Policht (Czeppe 1972), która szczegółowo
zajmowała się także zagadnieniami oceny kształcenia studentów w zakresie
kartografii (Ormicka, Czeppe 1956). W Instytucie Geografii WSP w Krakowie
od 1952 roku prowadziła ona wykłady i ćwiczenia z kartografii i topografii,
współpracując z Janiną (Joanną, Marią) Policht, od 1954 r. zatrudnioną jako
asystent w Katedrze Geografii Fizycznej do prowadzenia ćwiczeń oraz zleconych wykładów z zakresu zasad kartografii i topografii.
Kontynuatorem prac w zakresie kartografii szkolnej był Alfred Żołnierz –
adiunkt prowadzący wykłady i ćwiczenia z kartografii i topografii w latach 1975–
1998. Szerokie spektrum jego autorskich opracowań dotyczy m.in. interpretacji
przez uczniów i studentów rysunku poziomicowego i warstwicowo-barwnego
(Żołnierz 1982), kształtowania wyobrażeń jednostek miar i ich wielkości (Żołnierz 1992a), interpretacji map plastycznych (1992b), efektywności i zalet nauczania czytania rysunku poziomicowego przy pomocy stereoskopu (Żołnierz
1982, 1991a), kształtowania umiejętności czytania map tematycznych (Żołnierz
1991c) i orientowania map (Żołnierz 1991b). A. Żołnierz zajmował się także
funkcjonalnością kartografii społeczno-gospodarczej, w tym głównie wykresów
i diagramów w nauczaniu geografii (Żołnierz 1994). W zakresie ilościowych
metod prezentacji danych statystycznych, powszechnie stosowanych przez pracowników IG UP w pracach z zakresu geografii ekonomicznej (m.in. Rachwał
2000), istotne metodycznie są prace Z. Zioło, zwłaszcza dotyczące konstrukcji
syntetycznych wielomiernikowych map przemysłu (Zioło 1971, 1972, 1976).
Z końcem lat 90. XX w. w Instytucie Geografii w szerszym zakresie zaczęto stosować narzędzia kartografii cyfrowej. Przykładami takich opracowań są
prace M. Szuberta, wykorzystującego bazy danych cyfrowych, numeryczne
modele rzeźby terenu i komputerowe techniki prezentacji do wizualizacji rzeźby terenu, między innymi rejonu Rabki i Wielunia, z adaptacją tych metod dla
potrzeb dydaktyki szkolnej, głównie lekcji przyrody i geografii (Szubert 2000,
2001; Szubert, Osika 2004). W ten nurt badań wpisują się prace W. Warcholika, w tym – obok geodezyjnych wydawnictw encyklopedycznych (Warcholik
2001, 2002a) – opracowania, w których skupił się na wykorzystaniu zdobyczy
współczesnej geoinformacji jako środków dydaktycznych w nauczaniu geografii i turystyki (Warcholik 2004, 2008e), unowocześniając w ten sposób prace
221
A. Żołnierza (1987, 1995). Są to materiały szkoleniowe dla nauczycieli (Warcholik 2000, Warcholik, Kramarz 2005), metodyków geografii (Warcholik
2002d) i geografów przedsiębiorczości (Warcholik 2008d). W wymienionych
pracach poruszono między innymi problem wykorzystania nawigacyjnego trybu
pracy odbiorników GPS, metody znacznie tańszej w badaniach geograficznych
niż metoda pomiarów różnicowych – szeroko rozpowszechniona w pracach
geodezyjnych, a wymagająca wykorzystania precyzyjnego, drogiego sprzętu
i pozyskania poprawek. Szerszą uwagę poświęcił także zwiększeniu efektywności edukacji kartograficznej poprzez gry i zabawy geoinformacyjne (Warcholik
2008a, 2008b, 2008c), w tym roli tego typu technologii informacyjnych w warsztacie nauczyciela (Warcholik 2008e). Odrębną grupę badań tego autora dokumentują prace dotyczące wykorzystania nawigacji satelitarnej w pracach z zakresu geomorfologii i hydrologii (Warcholik 2002b; Warcholik, Kramarz 2003).
Grupę efektywnych narzędzi w badaniach przestrzennych stanowią metody geostatystyczne, umożliwiające przetwarzanie danych zgromadzonych
w bazach danych, ich analizowanie, szacowanie parametrów z prognozowaniem i przestrzenną wizualizacją rezultatów obliczeń w postaci przykładowo
map rastrowych, map izolinii i blokdiagramów. Odzwierciedleniem tego nowego nurtu badań prowadzonych w Instytucie Geografii UP w Krakowie są prace M. Szuberta (2005, 2007, 2008), wykorzystującego metody geostatystyczne
i Systemy Informacji Geograficznej, bazujące na mapach cyfrowych, w badaniach geomorfologicznych. Wynikiem tych badań jest między innymi rekonstrukcja ukształtowania powierzchni kopalnych na Wyżynie Woźnicko-Wieluńskiej
i Częstochowskiej. W tej grupie badań znajdują się także prace W. Warcholika
dotyczące wykorzystania autorskich map cyfrowych w analizach zmian granicy
rolno-leśnej w Beskidzie Niskim na obszarze Polski i Słowacji (Warcholik 2005)
oraz wygenerowanych na podstawie tego typu map modeli potencjalnego zróżnicowania morfodynamiki w zlewniach (Warcholik 2006). Wspomniane mapy
cyfrowe stanowią podstawowy materiał analityczny do generowania cyfrowych
modeli zmian środowiska dla potrzeb planowania przestrzennego (Warcholik,
Dygoń 2007).
Należy wyraźnie nadmienić, iż kartografię w wymiarze generowania map tematycznych i ich wykorzystywania w badaniach naukowych uprawiano od początków funkcjonowania większości zakładów Instytutu Geografii, we współpracy z kartografami lub niezależnie od ich działania. Przykładowo, problemem
technicznych ograniczeń badań przestrzennych, związanych z trudnościami pomiaru powierzchni na mapach, zajmował się Józef Żychowski wraz z Grzegorzem Kawką z Instytutu Techniki (Żychowski, Kawka 1984), uzyskując patent
na urządzenie pozwalające mierzyć nieregularne areały.
Potencjał kadrowy oraz wyposażenie Instytutu Geografii w sprzęt pomiarowy umożliwia prowadzenie szerokiego zakresu zajęć dydaktycznych dla studentów kierunków: geografia oraz turystyka i rekreacja.
Nurt badań w zakresie kartografii szkolnej, zapoczątkowany przez profesora Jana Flisa, znajduje odzwierciedlenie w najmłodszym „narybku” Instytutu,
czego dowodem są artykuły studentów geografii (Jodłowska 2008) czy też opracowania Studenckiego Koła Naukowego Geografów UP w Krakowie. A dokąd
zmierza kartografia szkolna? Pytanie zawarte w artykule pracowników Instytutu Geografii UP (Szubert, Warcholik 2005) pozostaje dziś bez prostej odpowiedzi, ponieważ w najnowszych atlasach na półkach księgarskich można odnaleźć
mapy o różnym stopniu poprawności metodycznej, gdzie autorzy nie zawsze
pamiętają o wyrazistości rysunku, jasności farb, unikaniu nadmiaru szczegółów
mogących zmącić ogólne tło – a więc podstawach metodycznych map szkolnych, wypracowanych w przeszłości, między innymi, w budynku Wyższej Szkoły Pedagogicznej.
Witold Warcholik, Mariusz Szubert
Literatura
Cabaj W., Urbańska A., 2000, Jeszcze raz o podziałce, zwłaszcza o podziałce liniowej,
Czeppe S., 1972, Kartografia z topografią, [w:] Geografia. Instrukcje przedmiotowe dla
studiujących zaocznie geografię na poziomie WSN, Kraków, s. 90–94.
Flis J., 1951, Kartografia i topografia, Cz. 1. Kartografia matematyczna i opisowa, PWN,
Kraków, ss. 209.
Flis J., 1952, Kartografia i topografia, Cz. 2. Kartometria i topografia, PWN, Kraków,
ss. 138.
Flis J., 1955, Wakacyjne prace polowe w programie studiów geograficznych WSP, Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie, z. 4, s. 3–28.
Flis J., 1966, Kartografia w zarysie. Podręcznik dla studentów studiów nauczycielskich,
PZWS, Warszawa, ss. 203.
Flis J., 1973, O podziałce kartograficznej, Geografia w Szkole, z. 5, s. 269–271.
Flis J., 1977, Szkolny słownik geograficzny, WSiP, Warszawa, ss. 287.
Jodłowska M., 2008, Percepcja treści kartograficznych na różnych etapach nauczania –
wybrane obserwacje, Dokumentacja Geograficzna, 38, s. 41–46.
Lach J., Cabaj W., Ziętara T., 1982, Próba oceny przydatności zdjęć lotniczych do kartowania krajobrazowego, Zeszyty Naukowe AGH, Geologia, t. 8, z. 3, s. 123–133.
Lach J., Cabaj W., Ziętara T., 1983, Ocena przydatności zdjęć lotniczych do kartowania krajobrazowego, Prace Naukowe Uniwersytetu Śląskiego, nr 575, Dokumentacja
Teledetekcyjna, Katowice, s. 189–199.
Ormicka I., Czeppe S., 1956, Problematyka prac kontrolnych w nauczaniu kartografii
i topografii, Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie, z. 5, s. 150–157.
Rachwał T., 2000, Mapy i wykresy, [w:] Atlas Polski. Encyklopedia geograficzna świata, Opres, Kraków 2000.
Szubert M., 2000, Zastosowanie programu komputerowego „Surfer” do wizualizacji
rzeźby terenu na lekcjach przyrody i geografii, Geografia w Szkole, z. 4, s. 197–203.
223
Szubert M., 2001, Wizualizacja ukształtowania terenu w praktyce szkolnej na przykładzie okolic Rabki i Wielunia, [w:] Mapa w systemach komputerowych, red.
K. Furmańczyk, Materiały Ogólnopolskich Konferencji Kartograficznych, t. 23,
Szczecin, s. 207.
Szubert M., 2005, Geostatystyczne metody rekonstrukcji rzeźby podczwartorzędowej na
przykładzie Wyżyny Woźnicko-Wieluńskiej, [w:] Współczesna ewolucja rzeźby Polski, red. A. Kotarba, K. Krzemień, J. Święchowicz, IGiGP UJ, Kraków, s. 439–442.
Szubert M., 2007, Metody geostatystyczne i cyfrowy model wysokości (DEM) w badaniach geomorfologicznych, [w:] Rola geografii fizycznej w badaniach regionalnych,
red. R. Sołtysik, R. Suligowski, IG Akademii Świętokrzyskiej, Kielce, s. 247–254.
Szubert M., 2008, Rekonstrukcja ukształtowania powierzchni kopalnych metodami
geostatystycznymi np. Wyżyny Wieluńskiej i Częstochowskiej, Archiwum Fotogrametrii, Kartografii i Teledetekcji, nr 17, s. 327–338.
Szubert M., Osika S., 2004, Internet oraz komputerowe techniki prezentacji na lekcjach przyrody i geografii, [w:] Polska dydaktyka geografii jako nauka i sztuka, red.
M. Tracz, Z. Zioło, Wydawnictwo Naukowe AP, Kraków, s. 174–182.
Szubert M. Warcholik W., 2005, Atlas geograficzny na różnych poziomach kształcenia
czyli dokąd zmierza kartografia szkolna?, [w:] Społeczna i edukacyjna rola kartografii w Polsce, red. J. Pasławski, J. Ostrowski, Materiały Ogólnopolskich Konferencji Kartograficznych, t. 26, s. 214–217.
Warcholik W., 2000, GPS – nowe zainteresowanie ucznia, Geografia w Szkole, z. 4,
s. 192–197.
Warcholik W., 2001, Kartografia, [w:] Encyklopedia gimnazjalisty, Wyd. R. Kluszczyński, Kraków, s. 369.
Warcholik W., 2002a, Hasła, [w:] Encyklopedia powszechna, Wyd. Fogra, Kraków.
Warcholik W., 2002b, Nawigacyjny pomiar GPS w kartowaniu antropogenicznych form
rzeźby terenu na przykładzie doliny Białej Dunajcowej, [w:] Środowiska górskie –
ewolucja rzeźby, red. A. Traczyk, A. Latocha, Wyd. IG UW, Wrocław, s. 132–133.
Warcholik W., 2002c, Geoinformatyczne kształcenie studentów geografii w trakcie
praktyk terenowych z topografii, [w:] Informatyczne przygotowanie nauczycieli
w okresie zmian i transformacji, red. J. Migdałek, B. Kędzierska, KIiMK AP, Kraków,
s. 277–282.
Warcholik W., 2002d, Nawigacyjny odbiornik GPS w szkole?, [w:] Geograficzne uwarunkowania rozwoju Małopolski, red. Z. Górka, A. Jelonek, IGiGP UJ, Kraków,
s. 589–590.
Warcholik W., 2002e, Mapa cyfrowa jako wynik praktyk terenowych z topografii?,
[w:] Geograficzne uwarunkowania rozwoju Małopolski, red. Z. Górka, A. Jelonek,
IGiGP UJ, Kraków, s. 591–592.
Warcholik W., Kramarz P., 2003, Mała retencja w zlewni Dłubni w XX wieku. Rejestracja przestrzenna zespołów młyńskich z wykorzystaniem pomiarów GPS, [w:] Dynamika zmian środowiska geograficznego pod wpływem antropopresji, red. J. Lach,
NFOŚiGW, Kraków, s. 58–60.
Warcholik W., 2004, Współczesna geoinformacja a środki dydaktyczne w nauczaniu
geografii, [w:] Polska dydaktyka geografii jako nauka i sztuka, red. M. Tracz,
Z. Zioło, Wydawnictwo Naukowe AP, Kraków, s. 183–190.
Warcholik W., 2005, Rejestracja różnic w przebiegu granicy rolno-leśnej w Beskidzie
Niskim na obszarze Polski i Słowacji (1933–1975) z wykorzystaniem GIS, Problemy Zagospodarowania Ziem Górskich PAN, z. 51, s. 59–69.
Warcholik W., Kramarz P., 2005, Od GPS do Galileo, Konspekt, nr 2 (23), s. 37–41.
Warcholik W., 2006, Zmiany lesistości jako element cyfrowego modelu potencjalnego
zróżnicowania morfodynamiki w zlewniach Beskidu Niskiego, Dokumentacja Geograficzna, 32, IGiPZ PAN, s. 291–294.
Warcholik W., Dygoń M., 2007, Cyfrowe modele zmian środowiska w planowaniu wybranych form zagospodarowania przestrzennego polskiej i słowackiej części Beskidu
Niskiego, [w:] Waloryzacja środowiska przyrodniczego w planowaniu przestrzennym, red. M. Kistowski, B. Korwel-Lejkowska, Gdańsk–Warszawa, s. 287–296.
Warcholik W., 2008a, Gry GPS w edukacji szkolnej, Dokumentacja Geograficzna, 38,
s. 47–53.
Warcholik W., 2008b, Zabawa – geoinformacją, Edukacja i Dialog, nr 9 (200), s. 71–77.
Warcholik W., 2008c, Gry GPS – od zdrowej rywalizacji do efektywnej nauki, Lider, nr
12 (215), s. 25–28.
Warcholik W., 2008d, Europejskie programy GNSS na rynku globalnych systemów
nawigacyjnych, Prace Komisji Geografii Przemysłu, nr 12, Warszawa–Kraków,
s. 123–131.
Warcholik W., 2008e, Gry geoinformacyjne w warsztacie nauczyciela, [w:] Technologie
informacyjne w warsztacie nauczyciela, red. J. Migdałek, M. Zając, Oficyna Wyd.
Impuls, Kraków, s. 165–177.
Zioło Z., 1971, Wielomiernikowe mapy przemysłu, Polski Przegląd Kartograficzny,
t. 3, nr 2, s. 58–61.
Zioło Z., 1972, Próba konstrukcji syntetycznej wielomiernikowej mapy przemysłu, Polski Przegląd Kartograficzny, t. 4, nr 3, s. 127–133.
Zioło Z., 1976, Wielomiernikowe mapy specjalizacji przemysłu, Polski Przegląd Kartograficzny, nr 4, s. 183–187.
Żołnierz A., 1982, Nauczanie czytania rysunku poziomicowego i warstwicowo-barwnego za pomocą stereoskopu, Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie, z. 77,
Prace Geograficzne IX, s. 197–202.
Żołnierz A., 1987, Uwagi o „Szkolnym zestawie mierniczym”, Geografia w Szkole, z. 1,
s. 53–54.
Żołnierz A., 1991a, Efektywność zastosowania izarytmicznych rysunków stereoskopowych w nauczaniu czytania map na lekcjach geografii, [w:] Próby doskonalenia
pracy dydaktyczno-wychowawczej szkoły podstawowej: prace badawcze w szkolnych laboratoriach WSP w Krakowie w latach 1984–1987, red. H. Barycz, Wydawnictwo Naukowe WSP, Kraków, s. 95–109.
Żołnierz A., 1991b, Kształtowanie się u uczniów umiejętności orientowania planu
i mapy oraz ich unowocześniania w nauczaniu geografii, [w:] Kształcenie umiejętności w procesie nauczania geografii, cz. 2, Wydawnictwo UŁ, Łódź, s. 14–17.
Żołnierz A., 1991c, Kształtowanie umiejętności czytania map tematycznych w nauczaniu geografii, [w:] Metody badań kartograficznych: XX Ogólnopolska Konferencja
Kartograficzna, t. 16, UMCS, Lublin, s. 113–118.
Żołnierz A., 1992a, Kształtowanie wyobrażeń jednostek miar i ich wielkości w nauczaniu geografii, Geografia w Szkole, z. 3, s. 155–159.
Żołnierz A., 1992b, Modele rzeźby z nadrukiem treści mapy („Mapy plastyczne”), Geografia w Szkole, z. 1, s. 41–44.
225
Żołnierz A., 1994, Wykresy-diagramy i ich funkcje w nauczaniu geografii, Geografia
w Szkole, z. 2, s. 94–101.
Żołnierz A., 1995, Przyrządy pomiarowe, [w:] Zarys dydaktyki geografii, red. S. Piskorz, PWN, Warszawa, s. 130–134.
Żołnierz A., 1996, Kształtowanie umiejętności nauczycielskich studentów geografii
w ramach przedmiotu „podstawy kartografii i topografii”, [w:] Różne drogi kształcenia i dokształcania nauczycieli geografii, red. J. Jarowiecki, S. Piskorz, Kraków,
s. 200–201.
Żychowski J., Kawka G., 1984, Układ pomiarowy powierzchni plam barwnych tworzących obraz, Patent PRL, OPIS nr 193379.
3. Przedsiębiorczość
Procesy transformacji gospodarki narodowej, związane z przechodzeniem
od centralnego systemu gospodarowania do gospodarki rynkowej, obok zmian
reguł ekonomicznych zarządzania gospodarką narodową wymagały także odpowiedniego przygotowania społeczeństwa do zachowania się w nowych warunkach. Sprzyjały temu nowe instrumenty zarządzania gospodarką narodową,
np. Ustawa o działalności gospodarczej z dnia 23 grudnia 1988 r. (Dz. U. nr 41,
1989), która stwarzała dogodne warunki do zakładania i rozwoju indywidualnych podmiotów gospodarczych przez osoby fizyczne. W wyniku jej funkcjonowania pojawiały się nowe podmioty gospodarcze, wpływające bardzo szybko
na zmianę struktur własności jednostek gospodarczych i powstawanie sektora
prywatnego.
Nowe podmioty znajdowały różne uwarunkowania i możliwości rozwoju
w określonych układach przestrzennych. W nawiązaniu do tych założeń podjęte zostały pilotażowe badania tej problematyki na seminarium Z. Zioło.
W nawiązaniu do dorobku badawczego prowadzonego na terenie Zagłębia
Siarkowego wykonana została pierwsza praca magisterska D. Sochy (1990),
dotycząca analizy kształtowania się indywidualnej działalności gospodarczej
na terenie województwa tarnobrzeskiego w pierwszych dwóch latach funkcjonowania ustawy i rozwoju indywidualnych podmiotów gospodarczych. Określono w niej strukturę branżowo-przestrzenną podmiotów gospodarczych oraz
zarysowujące się prawidłowości przestrzenne w zakresie ich koncentracji,
w nawiązaniu do zróżnicowanego poziomu rozwoju społeczno-gospodarczego
obszaru województwa. Wskazano na dynamiczny rozwój wielu usług, zwłaszcza
związanych z handlem, które nie miały sprzyjających warunków rozwoju w latach gospodarki centralnie sterowanej. Znaczne w tym czasie dochody ludności
z pracy pozarolniczej oraz intensywnie rozwijający się okręg siarkowy stwarzały chłonne rynki oraz umożliwiały wykorzystanie kwalifikacji zawodowych do
podejmowania działalności gospodarczej.
226
III. Rozwój naukowo-dydaktyczny i problematyka badań...
W wyniku wielu badań przyjęto założenie, że indywidualną działalność gospodarczą należy traktować jako ważny czynnik aktywizacji zawodowej ludności oraz rozwoju gospodarczego układów przestrzennych. Jej rozwój wiązano
jednak z określoną chłonnością rynku, który określały dochody ludności z pracy
pozarolniczej i w rolnictwie. Wyniki badań empirycznych i rozwijane koncepcje metodologiczne były prezentowane i dyskutowane na wielu konferencjach
naukowych i posiedzeniach komisji naukowych PAN, co dawało nowe impulsy
do dalszych prac.
W wyniku pozytywnych rezultatów podjętych badań problematyka ta była
rozwijana i pogłębiana we współautorskich pracach badawczych, prowadzonych w różnej skali układach przestrzennych. Wskazały one na nowe i odmienne prawidłowości kształtowania się indywidualnej działalności gospodarczej na
terenie byłych województw przygranicznych Polski Południowo-Wschodniej,
wskazywały na zróżnicowane możliwości rozwoju działalności gospodarczej
w przestrzeni aglomeracji krakowskiej, a także zróżnicowanie przestrzenne
w zakresie struktur branżowych nowo powstających podmiotów gospodarczych
(Zioło, Kamińska 1993, 1995, 1996a, 1996b). W wyniku zdobytych doświadczeń i nowych interesujących wyników badawczych przygotowana została rozprawa doktorska W. Kamińskiej (1994), dotycząca kształtowania się procesów
rozwoju indywidualnej działalności gospodarczej rejonu kieleckiego oraz opracowane zostały dwie mapy do Atlasu Rzeczypospolitej Polski, wykonywane
w ramach prac Instytutu Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania PAN
w Warszawie, dotyczące struktury przestrzenno-branżowej małych przedsiębiorstw w 1991 r. i w 1994 r. (Kamińska, Zioło 1997a, 1997b). Problematyka
była dalej rozwijana przez W. Kamińską, a książka Pozarolnicza indywidualna
działalność gospodarcza w Polsce w latach 1988–2003 (Kamińska 2006) była
podstawą habilitacji autorki w Instytucie Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania PAN w Warszawie.
W kolejnych badaniach zwrócono uwagę na wpływ ciągów transportowych
(E–4) na potencjał i strukturę branżową indywidualnych podmiotów gospodarczych w przekroju gmin (Zioło, Piróg 1999, 2000). Stwierdzono znaczącą rolę
układu transportowego na przyciąganie nowych lokalizacji oraz na pojawianie
się nowych podmiotów usługowych, związanych z pracą transportową (stacje
paliw, warsztaty remontowe, bary i restauracje, hotele itp.) oraz lokalizację ich
w określonych od siebie odległościach. Osiągnięte wyniki badawcze oraz zdobyte doświadczenia warsztatowe wykorzystane zostały w rozprawie doktorskiej
S. Piróga (2005), dotyczącej wpływu sieci transportowej województwa podkarpackiego na rozwój indywidualnej działalności gospodarczej.
W wyniku badań stwierdzono, że nasilającym się procesom wdrażania reguł
rynkowych i rozwojowi indywidualnych podmiotów gospodarczych towarzyszą
liczne niepowodzenia wielu przedsiębiorców, które wynikają z reguły z braku
odpowiedniego przygotowania merytorycznego do prowadzenia działalności gospodarczej. Stwierdzono, że istnieje pilna potrzeba odpowiedniego przygotowa-
227
nia merytorycznego społeczeństwa do prowadzenia indywidualnej działalności
gospodarczej. Najlepszą drogą w uczelni pedagogicznej wydawało się stworzenia w strukturze Instytutu Geografii nowej jednostki, jaką jest Zakład Przedsiębiorczości i Gospodarki Przestrzennej oraz nowej specjalności: geografia
z przedsiębiorczością i gospodarką przestrzenną1, dzięki której przygotowuje się
nauczycieli do nauczania podstaw przedsiębiorczości. Pod kierunkiem Z. Zioło
opracowane zostały programy kształcenia nowej specjalności, w ramach której
kursy są prowadzone przy współpracy pracowników naukowo-dydaktycznych
Instytutu Politologii naszej Uczelni, a także pracowników Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie i Politechniki Krakowskiej oraz przedstawicieli praktyki
gospodarczej, głównie w zakresie praktyk zawodowych. Podstawą utworzenia
nowego zakładu były dotychczasowe wyniki badawcze oraz przygotowanie
przez Z. Makiełę i T. Rachwała, a później także przez innych autorów, nowych
podręczników i materiałów dydaktycznych do nauczania przedsiębiorczości na
poziomie szkoły ponadpodstawowej (Makieła, Rachwał 2002a, 2002b, 2002c,
2002d2; Borowiec i in. 2003; Rachwał 2004). W wyniku współpracy z instytucjami centralnymi w zakresie przygotowywania krajowej strategii rozwoju
kształcenie w zakresie przedsiębiorczości i rozwijania postaw przedsiębiorczych
uczniów w toku edukacji wpisane zostało jako jedno z działań dotyczących rozwoju przedsiębiorczości i kształtowania konkurencyjnej gospodarki3.
Obecnie nadal jest rozwijana i rozszerzana problematyka badawcza, dotycząca rozwoju przedsiębiorczości, doskonalenia metod kształcenia na poziomie
wyższym i edukacji ponadpodstawowej oraz powiązań problematyki przedsiębiorczości z różnymi sektorami gospodarki, a także rozwijania ujęć metodologicznych i modelowych.
Podejmowane prace badawcze pracowników Instytutu Geografii w tym zakresie dotyczyły:
– roli przedsiębiorczości w podnoszeniu konkurencyjności społeczeństwa
i gospodarki oraz kształtowaniu społeczeństwa informacyjnego (Zioło 2006a,
Zioło 2009);
– przywództwa i zasad etycznych w zarządzaniu (Rachwał 2006f, 2007; Rachwał M., Rachwał T. 2006);
– – wpływu edukacji w zakresie przedsiębiorczości na rozwój firm, ze szczególnym uwzględnieniem firm rodzinnych i z sektora MŚP (Kurek, Rachwał
2009; Rachwał 2010);
1
Od 2008 r. funkcjonują dwie specjalności: geografia z przedsiębiorczością i gospodarką
przestrzenną (nienauczycielska) oraz geografia z podstawami przedsiębiorczości (nauczycielska).
2
W następnych latach ukazały się kolejne wydania, tj. łącznie 8 zmienionych wydań podręcznika i zeszytu ćwiczeń do „podstaw przedsiębiorczości”, 5 wydań poradnika metodycznego dla nauczycieli, 3 wydania słownika i po 2 wydania programu nauczania i scenariuszy zajęć edukacyjnych.
3
Ministerstwo Gospodarki i Pracy, Aspekty konkurencyjności gospodarki, Materiał przygotowany na konferencję nad NPR na lata 2007–2013, Warszawa, wrzesień 2004, s. 17.
228
– kształtowania postaw przedsiębiorczych uczniów (Borowiec, Rachwał 2005;
Kilar, Rachwał 2006; Rachwał 2004b, 2005b, 2005c, 2005d, 2006b, 2007,
2010);
– nauczania i realizacji przedmiotu podstawy przedsiębiorczości w szkołach
ponadgimnazjalnych (Makieła M., Makieła B. 2005; Tracz, Rachwał 2007),
w tym opinii uczniów i rodziców o przedmiocie (Osuch E., Osuch W. 2005)
oraz jego rangi w edukacji szkolnej i miejsca w wykształceniu ogólnym
(Tracz 2006);
– kryteriów doboru treści nauczania do podstawy programowej i programu
nauczania z podstaw przedsiębiorczości (Rachwał 2004c; Tracz 2005) oraz
metod nauczania (Tracz, Rachwał 2008), w tym wykorzystania multimediów
(Soczówka 2007) i wybranych projektów edukacyjnych (Osuch E., Osuch W.
2007);
– proponowanych zmian w podstawie programowej z zakresu przedsiębiorczości (Górz, Rachwał 2006; Rachwał 2009);
– matury z podstaw przedsiębiorczości (Tracz, Rachwał 2007) i projektu podstawy programowej kształcenia ogólnego w zakresie rozszerzonym z podstaw przedsiębiorczości, umożliwiającej wprowadzenie tego przedmiotu do
kanonu przedmiotów maturalnych (Rachwał, Kudełko, Tracz, Wach, Kilar
2008);
– realizacji konkretnych treści programowych i propozycji scenariuszy lekcji
z zakresu: edukacji europejskiej (Piróg D. 2005), globalizacji i korporacji
transnarodowych (Kilar 2007), budżetu gospodarstw domowych (Rachwał
2006c), ubezpieczeń (Rachwał 2006d), motywów aktywności społecznej
i zawodowej człowieka (Rachwał 2006e), obsługi klienta (Rachwał M., Rachwał T. 2005);
– przygotowania nauczycieli do nauczania przedsiębiorczości (Zioło 2004,
2005; Borowiec 2005; Tracz, Rachwał 2007) i kształcenia kadr dla gospodarki przestrzennej (Zioło 2006b).
Osiągnięte efekty badań empirycznych pozwoliły na tworzenie i doskonalenie wielu nowych ujęć metodologicznych i budowę teoretycznych ujęć modelowych, dotyczących m.in.: określenia roli indywidualnej działalności gospodarczej w zakresie rozwoju struktur regionalnych, określenia światowych uwarunkowań rozwoju przedsiębiorczości w nawiązaniu do procesów globalizacji, roli
przedsiębiorczości w zakresie podnoszenia konkurencyjności społeczeństwa
i gospodarki, znaczenia przedsiębiorczości w aktywizacji gospodarczej różnej
skali układów przestrzennych, a także roli przedsiębiorczości w kształtowaniu
społeczeństwa informacyjnego (Zioło 2000, 2005, 2006a, 2007, 2009).
W odpowiedzi na współczesną potrzebę kształtowania postaw przedsiębiorczych i edukacji ekonomicznej społeczeństwa Zakład Przedsiębiorczości
i Gospodarki Przestrzennej Instytutu Geografii Uniwersytetu Pedagogicznego
im. KEN w Krakowie stworzył krajowe forum dla prezentacji wyników badań
dotyczących m.in.: kształtowania się przedsiębiorczości w układach krajowych,
229
regionalnych i lokalnych, rozwoju przedsiębiorstw (ze szczególnym uwzględnieniem sektora MŚP), wymiany doświadczeń w zakresie edukacji przedsiębiorczości. Umożliwia to kontynuowany cykl metodycznych konferencji naukowych z udziałem instytucji edukacyjnych, biznesowych, doradców metodycznych i nauczycieli (głównie przedsiębiorczości, geografii i przedmiotów ekonomicznych). Łącznie w latach 2003–2009 odbyło się 6 konferencji, poświęconych przedsiębiorczości w kontekście współczesnych wyzwań cywilizacyjnych
(2004), roli przedsiębiorczości w podnoszeniu konkurencyjności społeczeństwa
i gospodarki (2005), aktywizacji gospodarczej (2006), gospodarce opartej na
wiedzy (2007) oraz kształtowaniu społeczeństwa informacyjnego (2008). Kolejna konferencja nt. „Przedsiębiorczość w warunkach globalizacji” planowana
jest w październiku 2010 r.4
Zgodnie z przyjętą formułą i jej metodycznym charakterem, druga część
każdej z konferencji (od 2008 r. funkcjonująca jako obrady Ogólnopolskiego
Zjazdu Nauczycieli Przedsiębiorczości) jest poświęcona wymianie wiedzy i doświadczeń na temat metodyki nauczania przedsiębiorczości i innych przedmiotów ekonomicznych na wszystkich poziomach edukacji, konfrontacji poglądów
pracowników szkół wyższych, doradców metodycznych i nauczycieli na temat
celów, treści i metod nauczania przedsiębiorczości. Obrady zmierzają do odpowiedzi na pytanie, w jakim stopniu zasoby wiedzy naukowej z zakresu przedsiębiorczości powinny być przekazywane na wszystkich etapach edukacji szkolnej
– od szkoły podstawowej do kształcenia na poziomie akademickim. W obradach
każdej konferencji przewidziana jest dyskusja specjalna o problemach edukacji
w zakresie przedsiębiorczości (w tym nt. kształtu aktualnie obowiązującej podstawy programowej i projektów jej zmian), w której udział biorą nauczyciele
i doradcy metodyczni, dzielący się swoimi przemyśleniami opartymi na bogatym
doświadczeniu w pracy z uczniami w różnego typu szkołach. W tym zakresie
rozwija się współpraca z wieloma instytucjami gospodarczymi i edukacyjnymi.
Rolę współorganizatora i patrona merytorycznego konferencji, obok Fundacji
„Edukacja dla Społeczeństwa” i Wydawnictwa „Nowa Era”, przyjęła także od
2007 r. Komisja Nadzoru Finansowego w ramach realizacji swoich statutowych
celów w zakresie edukacji ekonomicznej społeczeństwa, związanej z funkcjonowaniem rynków finansowych.
Wymianie myśli w ramach tej problematyki badawczej służy także uruchomiona przez Zakład Przedsiębiorczości i Gospodarki Przestrzennej seria wydawnicza „Przedsiębiorczość–Edukacja”, której wydawanie kontynuowane jest
przy współpracy z Wydawnictwem „Nowa Era”. Dotychczas ukazało się pięć
tomów o charakterze monograficznym (Zioło, Rachwał, red., 2005, 2006, 2007,
2008, 2009), zawierających łącznie ponad 200 prac autorów z różnych ośrodków akademickich w kraju, praktyków życia gospodarczego oraz nauczycieli
i doradców metodycznych.
Wykaz konferencji na końcu niniejszego rozdziału.
4
230
Analizując podejmowaną i rozwijaną w Instytucie Geografii problematykę
przedsiębiorczości, warto podkreślić jej ścisłe związki z przedmiotem badań
geograficznych. W latach zmian systemu gospodarowania zmieniają się koncepcje gospodarowania i zarządzania w strukturze przestrzeni geograficznej
układami przestrzennymi (lokalnymi, regionalnymi i krajowymi). Działania te
wyeliminowały centralne zarządzanie gospodarką na rzecz wdrażania reguł gospodarki rynkowej. W procesie tym coraz większą rolę odgrywa przedsiębiorczy
człowiek, który jest inicjatorem i motorem wyzwalania nowych impulsów wpływających na kształtowanie się określonych procesów przemian uwarunkowań
przyrodniczych, społecznych, gospodarczych i kulturowych. W nowych warunkach szczególnie ważną rzeczą jest precyzyjne poznanie roli przedsiębiorczej
jednostki w kształtowaniu złożonych procesów rozwojowych układów lokalnych, regionalnych czy krajowych, a także europejskich i światowych. Ważną
rolę w tym zakresie odgrywają umiejętności podejmowania racjonalnych decyzji
przez przedsiębiorcze jednostki, przedstawicieli władz samorządowych, a także
kompetentnych władz ustawodawczych.
W tych nowych uwarunkowaniach zmienia się także przedmiot, cel i metody badań geograficznych, w których coraz większą rolę przypisuje się przedsiębiorcy, jako właścicielowi i menedżerowi firmy. Musi on, na podstawie odpowiednio przygotowanych prac diagnostycznych, których dostarczają studia
geograficzne, przewidywać nowe sytuacje i podejmować określone decyzje
o kierunkach rozwoju firmy czy też samorządowego układu lokalnego, regionalnego czy krajowego. Do tego niezbędna jest znajomość kształtowania postaw
przedsiębiorczych i nowych reguł zachowań przedsiębiorcy w zmieniających
uwarunkowaniach, związanych z przebudową gospodarki lokalnej, regionalnej
czy krajowej, a także rozumienia procesów integracji europejskiej i przemian
gospodarki światowej.
Współczesna definicja geografii zmierza w kierunku traktowania jej jako
„nauki o zarządzaniu przestrzenią geograficzną”, w której przedsiębiorczość
będzie odgrywać coraz poważniejszą rolę. W proponowanym obecnie paradygmacie geografii przyjmuje się, że procesy kształtowania przemian społeczno-gospodarczych, kulturowych, a także zmiany warunków przyrodniczych wynikają
z podejmowania określonych decyzji, u podstaw których leży przedsiębiorczość
określonych osób, zespołów czy przedstawicieli władz samorządowych i centralnych. Podejście to nawiązuje do nowych koncepcji badań, które stopniowo
wdrażane są na polu badań empirycznych. W ten sposób obok walorów poznawczych realizujemy także cele aplikacyjne, ważne zwłaszcza dla rozwoju
układów lokalnych i regionalnych.
Dlatego współczesna geografia obejmuje swoim przedmiotem badań działalność przedsiębiorczą, która w warunkach gospodarki rynkowej jest podstawą
przemian i podnoszenia jakości życia społeczno-gospodarczego i kulturowego
różnej skali układów przestrzennych. Przedsiębiorczość jest podstawowym
czynnikiem przemian, w zasadniczym stopniu wpływa na rozwój przestrzeni
231
i przyczynia się do podnoszenia jej pozycji konkurencyjnej. Należy nadmienić,
że na polu badań geograficznych wyprzedziliśmy ideę strategii lizbońskiej, która
poprzez edukację i przedsiębiorczość zakłada możliwości podnoszenia pozycji
konkurencyjnej struktur regionalnych w przestrzeni europejskiej.
To nowe podejście metodologiczne w badaniach geograficznych sprawia, że
przedsiębiorczość i związana z nią działalność staje się integralną częścią nauk
geograficznych, a jej rola w najbliższych latach będzie systematycznie rosła.
Tomasz Rachwał, Zbigniew Zioło
5
Wykaz ogólnopolskich metodycznych konferencji naukowych z cyklu poświęconego problematyce kształtowania się i dydaktyki przedsiębiorczości*
I Ogólnopolska Metodyczna Konferencja Naukowa „Przedsiębiorczość a współczesne
wyzwania cywilizacyjne”, Kraków, 27–28 września 2004 r.
II Ogólnopolska Metodyczna Konferencja Naukowa „Rola przedsiębiorczości w podnoszeniu konkurencyjności społeczeństwa i gospodarki” ze specjalną sesją nt. „Rola
etyki w przedsiębiorczości”, Kraków, 10–11 października 2005 r.
III Ogólnopolska Metodyczna Konferencja Naukowa „Rola przedsiębiorczości w aktywizacji gospodarczej”, Kraków, 9–10 października 2006 r.
IV Ogólnopolska Metodyczna Konferencja Naukowa „Rola przedsiębiorczości w gospodarce opartej na wiedzy” ze specjalną sesją nt. „Rola etyki w przedsiębiorczości”,
Kraków, 8–9 października 2007 r.
V Ogólnopolska Metodyczna Konferencja Naukowa „Rola przedsiębiorczości w kształtowaniu społeczeństwa informacyjnego”, połączona z I Ogólnopolskim Zjazdem Nauczycieli Przedsiębiorczości, Kraków, 6–7 października 2008 r.
VI Ogólnopolska Metodyczna Konferencja Naukowa „Przedsiębiorczość w warunkach
integracji europejskiej”, połączona z II Ogólnopolskim Zjazdem Nauczycieli Przedsiębiorczości, Kraków, 5–6 października 2009 r.
VII Ogólnopolska Metodyczna Konferencja Naukowa „Przedsiębiorczość w warunkach
globalizacji” połączona z III Ogólnopolskim Zjazdem Nauczycieli Przedsiębiorczości, Kraków, 4–5 października 2010 r. (planowana)
Literatura
Borowiec M. i in., 2003, Podstawy przedsiębiorczości. Scenariusze zajęć edukacyjnych
dla liceum ogólnokształcącego, liceum profilowanego i technikum, Wydawnictwo
„Nowa Era”, Warszawa, ss. 244.
Borowiec M., Rachwał T., 2005, O potrzebie kształtowania postaw przedsiębiorczych,
„Konspekt”, nr 3 (23), Kraków, s. 62–67.
Konferencje organizowane przez Zakład Przedsiębiorczości i Gospodarki Przestrzennej
Instytutu Geografii Uniwersytetu Pedagogicznego w Krakowie przy współpracy: Komisji Geografii
Przemysłu Polskiego Towarzystwa Geograficznego, Komisji Nadzoru Finansowego, Fundacji
„Edukacja dla Społeczeństwa” i Wydawnictwa „Nowa Era”
*
232
Górz B., Rachwał T., 2006, Uwagi do propozycji zmian podstawy programowej podstaw
przedsiębiorczości, [w:] Rola przedsiębiorczości w podnoszeniu konkurencyjności
społeczeństwa i gospodarki, red. Z. Zioło, T. Rachwał, Przedsiębiorczość–Edukacja,
nr 2, Zakład Przedsiębiorczości i Gospodarki Przestrzennej IG AP w Krakowie, Wydawnictwo „Nowa Era”, Warszawa–Kraków, s. 226–235.
Kamińska W., 1994, „Rozwój i struktura przestrzenna indywidualnej działalności gospodarczej w rejonie kieleckim na tle województwa”, rozprawa doktorska wykonana pod
kierunkiem Z. Zioło, Kraków 1994.
Kamińska W., 2006, Pozarolnicza indywidualna działalność gospodarcza w Polsce
w latach 1988–2003, Prace Geograficzne nr 203, PAN, Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania im. S. Leszczyckiego, Warszawa.
Kamińska W., Zioło Z., 1997a, Małe przedsiębiorstwa prywatne – 1991 r., [w:] Atlas
Kamińska W., Zioło Z., 1997b, Małe przedsiębiorstwa prywatne – 1994 r., [w:] Atlas
Kilar W., Rachwał T., 2006, Budowa gospodarki opartej na wiedzy wyzwaniem dla
edukacji, [w:] Współdziałanie warunkiem osiągnięcia sukcesu, red. J. Boczoń,
T. Rachwał, Krakowski Kalifornijczyk nr 1/37, Kraków, ss. 9–15.
Kilar W., 2007, Zagadnienia globalizacji i korporacji ponadnarodowych w edukacji
przedsiębiorczości, [w:] Rola przedsiębiorczości w aktywizacji gospodarczej, red.
Z. Zioło, T. Rachwał, Przedsiębiorczość–Edukacja, nr 3, Zakład Przedsiębiorczości
i Gospodarki Przestrzennej IG AP w Krakowie, Wydawnictwo „Nowa Era”, Warszawa–Kraków, s. 297–304.
Kurek S., Rachwał T., 2009, The Role of Business Education in the Development of
Entrepreneurship in the Member States of the European Union, [w:] Proceedings.
Warsaw Regional Forum 2009 „Networking in the European, regional and local
space”, Institute of Geography and Spatial Organization, Polish Academy of Sciences, Academic Division, Polish Geographical Society, Warsaw.
Makieła M., Makieła B., 2005, Nauczanie podstaw przedsiębiorczości w LO i LP, [w:]
Przedsiębiorczość a współczesne wyzwania edukacyjne, red. Z. Zioło, T. Rachwał,
Przedsiębiorczość–Edukacja, nr 1, Zakład Przedsiębiorczości i Gospodarki Przestrzennej IG AP w Krakowie, Wydawnictwo „MiWa”, Kraków, s. 177–188.
Makieła Z., Rachwał T., 2002a, Podstawy przedsiębiorczości – podręcznik dla liceum
ogólnokształcącego, liceum profilowanego i technikum, Wydawnictwo „Nowa Era”,
Warszawa, ss. 208.
Makieła Z., Rachwał T., 2002b, Podstawy przedsiębiorczości – poradnik metodyczny dla
nauczycieli liceum ogólnokształcącego, liceum profilowanego i technikum, Wydawnictwo „Nowa Era”, Warszawa, ss. 78.
Makieła Z., Rachwał T., 2002c, Podstawy przedsiębiorczości – program nauczania
dla liceum ogólnokształcącego, liceum profilowanego i technikum, Wydawnictwo
Makieła Z., Rachwał T., 2002d, Podstawy przedsiębiorczości – zeszyt ćwiczeń dla liceum ogólnokształcącego, liceum profilowanego i technikum, Wydawnictwo „Nowa
Era”, Warszawa, ss. 112.
233
Makieła Z., Rachwał T., 2003, Podstawy przedsiębiorczości – podręcznik dla liceum
ogólnokształcącego, liceum profilowanego i technikum, wydanie drugie zmienione,
Wydawnictwo „Nowa Era”, Warszawa, ss. 208.
Makieła Z., Rachwał T., 2003a, Podstawy przedsiębiorczości – poradnik metodyczny dla
nauczycieli liceum ogólnokształcącego, liceum profilowanego i technikum, wydanie
drugie zmienione, Wydawnictwo „Nowa Era”, Warszawa, ss. 78.
Makieła Z., Rachwał T., 2003b, Podstawy przedsiębiorczości – zeszyt ćwiczeń dla liceum
ogólnokształcącego, liceum profilowanego i technikum, wydanie drugie zmienione,
ogólnokształcącego, liceum profilowanego i technikum, wydanie trzecie zmienione,
Makieła Z., Rachwał T., 2004b, Podstawy przedsiębiorczości – zeszyt ćwiczeń dla liceum
ogólnokształcącego, liceum profilowanego i technikum, wydanie trzecie zmienione,
ogólnokształcącego, liceum profilowanego i technikum, wydanie czwarte zmienione
(z CD-ROM), Wydawnictwo „Nowa Era”, Warszawa, ss. 242.
trzecie zmienione, Wydawnictwo „Nowa Era”, Warszawa 2005, ss. 78.
Makieła Z., Rachwał T., 2005c, Podstawy przedsiębiorczości – program nauczania dla
liceum ogólnokształcącego, liceum profilowanego i technikum, wydanie drugie, Wydawnictwo „Nowa Era”, Warszawa, ss. 16.
Makieła Z., Rachwał T., 2005d, Podstawy przedsiębiorczości – zeszyt ćwiczeń dla liceum ogólnokształcącego, liceum profilowanego i technikum, wydanie czwarte rozszerzone, Wydawnictwo „Nowa Era”, Warszawa, ss. 128.
ogólnokształcącego, liceum profilowanego i technikum, wydanie piąte zmienione
czwarte zmienione (z CD-ROM), Wydawnictwo „Nowa Era”, Warszawa, ss. 78.
Makieła Z., Rachwał T., 2006c, Podstawy przedsiębiorczości – zeszyt ćwiczeń dla liceum ogólnokształcącego, liceum profilowanego i technikum, wydanie piąte zmienione, Wydawnictwo „Nowa Era”, Warszawa, ss. 128.
ogólnokształcącego, liceum profilowanego i technikum, wydanie szóste zmienione
czwarte zmienione (z CD-ROM), Wydawnictwo „Nowa Era”, Warszawa, ss. 78.
Makieła Z., Rachwał T., 2007c, Podstawy przedsiębiorczości – zeszyt ćwiczeń dla liceum
ogólnokształcącego, liceum profilowanego i technikum, wydanie szóste zmienione,
234
ogólnokształcącego, liceum profilowanego i technikum, wydanie siódme zmienione
piąte (z CD-ROM), Wydawnictwo „Nowa Era”, Warszawa, ss. 78.
Makieła Z., Rachwał T., 2008c, Podstawy przedsiębiorczości – zeszyt ćwiczeń dla liceum
ogólnokształcącego, liceum profilowanego i technikum, wydanie siódme zmienione,
ogólnokształcącego, liceum profilowanego i technikum, wydanie ósme zmienione
Makieła Z., Rachwał T., 2009b, Podstawy przedsiębiorczości – zeszyt ćwiczeń dla liceum ogólnokształcącego, liceum profilowanego i technikum, wydanie ósme zmienione, Wydawnictwo „Nowa Era”, Warszawa, ss. 128.
Osuch E., Osuch W., 2005, Przedmiot podstawy przedsiębiorczości w opinii uczniów
i rodziców, [w:] Przedsiębiorczość a współczesne wyzwania cywilizacyjne, red.
Z. Zioło, T. Rachwał, Przedsiębiorczość–Edukacja nr 1, Zakład Przedsiębiorczości
i Gospodarki Przestrzennej IG AP w Krakowie, Wydawnictwo „MiWa”, Kraków,
s. 195–202.
Osuch E., Osuch W., 2007, Wybrane projekty edukacyjne w aktywizacji uczniów na
lekcjach podstaw przedsiębiorczości, [w:] Rola przedsiębiorczości w aktywizacji
gospodarczej, red. Z. Zioło, T. Rachwał, Przedsiębiorczość–Edukacja nr 3, Zakład
Przedsiębiorczości i Gospodarki Przestrzennej IG AP w Krakowie, Wydawnictwo
„Nowa Era”, Warszawa–Kraków, s. 305–307.
Piróg D., 2005, Miejsce i rola edukacji europejskiej w nauczaniu podstaw przedsiębiorczości w kontekście współczesnych wyzwań cywilizacyjnych, [w:] Przedsiębiorczość a współczesne wyzwania cywilizacyjne, red. Z. Zioło, T. Rachwał, Przedsiębiorczość–Edukacja, nr 1, Zakład Przedsiębiorczości i Gospodarki Przestrzennej
IG AP w Krakowie, Wydawnictwo „MiWa”, Kraków, s. 213–220.
Piróg S., 2005, „Rozwój indywidualnej działalności gospodarczej wzdłuż głównych ciągów transportowych Polski południowo-wschodniej”, rozprawa doktorska przygotowana pod kierunkiem Z. Makieły, Kraków.
Rachwał M., Rachwał T., 2005, Rola kształcenia umiejętności obsługi klienta na lekcjach podstaw przedsiębiorczości, [w:] Przedsiębiorczość a współczesne wyzwania
cywilizacyjne, red. Z. Zioło, T. Rachwał, Przedsiębiorczość–Edukacja, nr 1, Zakład
„MiWa”, Kraków, s. 221–227.
Rachwał M., Rachwał T., 2006, Wartości moralne podstawą prawdziwego sukcesu
menedżera, [w:] Rola przedsiębiorczości w podnoszeniu konkurencyjności społeczeństwa i gospodarki, red. Z. Zioło, T. Rachwał, Przedsiębiorczość–Edukacja, nr 2,
Zakład Przedsiębiorczości i Gospodarki Przestrzennej IG AP w Krakowie, Wydawnictwo „Nowa Era”, Warszawa–Kraków, s. 193–198.
Rachwał T., 2004a, Podstawy przedsiębiorczości – słownik dla liceum ogólnokształcącego, liceum profilowanego i technikum, Wydawnictwo „Nowa Era”, Warszawa,
ss. 264.
Rachwał T., 2004b, Kształtowanie postaw przedsiębiorczości u uczniów – wyzwaniem
dla nauczycieli geografii, [w:] Kształcenie i dokształcanie nauczycieli geografii
235
w Polsce i w krajach Unii Europejskiej w drodze do jednoczącej się Europy, red.
W. Osuch, D. Piróg, Wydawnictwo Naukowe AP, Kraków, s. 184–192.
Rachwał T., 2004c, Cele i treści kształcenia przedsiębiorczości w szkołach ponadgimnazjalnych, [w:] Przedsiębiorczość stymulatorem rozwoju gospodarczego, red. J. Brdulak, M. Kulikowski, Instytut Wiedzy SGH, Warszawa, s. 263–270.
Rachwał T., 2005a, Podstawy przedsiębiorczości – słownik dla liceum ogólnokształcącego, liceum profilowanego i technikum, wydanie drugie, Wydawnictwo „Nowa
Era”, Warszawa, ss. 264.
Rachwał T., 2005b, Rola kształcenia młodzieży w zakresie przedsiębiorczości, Krakowski Kalifornijczyk, nr 4/36, rok IV, Kraków, s. 5–6.
Rachwał T., 2005c, Kształtowanie postaw uczniów na lekcjach podstaw przedsiębiorczości, [w:] Przedsiębiorczość a współczesne wyzwania cywilizacyjne, red.
i Gospodarki Przestrzennej IG AP w Krakowie, Wydawnictwo „MiWa”, Kraków,
s. 137–144.
Rachwał T., 2005d, Przedsiębiorczość w Polsce (wywiad), Nasz Rynek Kapitałowy –
Miesięcznik Analiz Polskiego Rynku Kapitałowego, nr 6 (174), Penetrator, Kraków.
Rachwał T., 2006a, Podstawy przedsiębiorczości – słownik dla liceum ogólnokształcącego, liceum profilowanego i technikum, wydanie trzecie zmienione, Wydawnictwo
Rachwał T., 2006b, Kształtowanie postaw przedsiębiorczych w edukacji szkolnej, [w:]
Szkoła w nauce i praktyce edukacyjnej, t. II, red. B. Muchacka, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Akademia Pedagogiczna im. KEN w Krakowie, Kraków, s. 427–434.
Rachwał T., 2006c, Scenariusz lekcji „Co zrobić z nadwyżką w budżecie gospodarstwa
domowego?”, [w:] Scenariusze lekcji dla szkoły ponadgimnazjalnej, Portal Edukacji Ekonomicznej NBPortal.pl (publikacja elektroniczna), Warszawa, ss. 13.
Rachwał T., 2006d, Scenariusz lekcji „Jak uchronić swoją rodzinę przed przykrymi życiowymi niespodziankami?”, [w:] Scenariusze lekcji dla szkoły ponadgimnazjalnej, Portal Edukacji Ekonomicznej NBPortal.pl (publikacja elektroniczna), Warszawa, ss.13.
Rachwał T., 2006e, Scenariusz lekcji „Motywy aktywności społecznej i zawodowej człowieka”, [w:] Scenariusze lekcji dla szkoły ponadgimnazjalnej, Portal Edukacji Ekonomicznej NBPortal.pl (publikacja elektroniczna), Warszawa, ss. 9.
Rachwał T., 2006f, Zasady przywództwa w organizacjach społecznych, [w:] Współdziałanie warunkiem osiągnięcia sukcesu, red. J. Boczoń, T. Rachwał, Krakowski Kalifornijczyk, nr 1/37, Kraków, ss. 28–33.
Rachwał T., 2007, Seria artykułów w ramach projektu e-learningowego POP-1 – Poradnia Odważnej Pracy nt. 1) Ciągłe doskonalenie się jako przejaw przedsiębiorczości,
2) Co to znaczy być „przedsiębiorczym”? 3) Umiejętność zarządzania kluczem do
sukcesu w biznesie, 4) Zasady skutecznego zarządzania ludźmi, 5) Źródła finansowania działalności gospodarczej, Stowarzyszenie Galicyjska Szkoła Zdrowia,
Grodzki Urząd Pracy w Krakowie, www.pop.gszz.eu (publikacja elektroniczna), ss. 5.
Rachwał T., 2009, Ocena projektu zmian podstawy programowej podstaw przedsiębiorczości (przedstawionej przez MEN w 2008 r. w ramach reformy systemu edukacji),
[w:] Rola przedsiębiorczości w kształtowaniu społeczeństwa informacyjnego, red.
236
i Gospodarki Przestrzennej IG AP im. Komisji Edukacji Narodowej w Krakowie,
Wydawnictwo „Nowa Era”, Warszawa–Kraków, s. 349–372.
Rachwał T., 2010, Entrepreneurship Education as a Growth Stimulus for Family Firms,
[w:] Exploring the Dynamics of Entrepreneurship, eds. A. Surdej, K. Wach, Adam
Marszałek Publishing House, Toruń, s. 139–157.
Rachwał T., Kudełko J., Tracz M., Wach K., Kilar W., 2008, Projekt podstawy programowej podstaw przedsiębiorczości w zakresie rozszerzonym dla liceum ogólnokształcącego, liceum profilowanego i technikum, [w:] Rola przedsiębiorczości w gospodarce opartej na wiedzy, Przedsiębiorczość–Edukacja, nr 4, red. Z. Zioło, T. Rachwał,
Zakład Przedsiębiorczości i Gospodarki Przestrzennej IG UP w Krakowie, Wydawnictwo „Nowa Era”, Warszawa–Kraków, s. 312–324.
Socha D., 1990, „Indywidualna działalność gospodarcza na terenie województwa tarnobrzeskiego”, praca magisterska wykonana pod kierunkiem Z. Zioło, Kraków.
Tracz M., 2005, O niektórych kryteriach doboru treści nauczania do podstawy programowej i programu nauczania z podstaw przedsiębiorczości, [w:] Przedsiębiorczość
a współczesne wyzwania cywilizacyjne, red. Z. Zioło, T. Rachwał, Przedsiębiorczość–Edukacja, nr 1, Zakład Przedsiębiorczości i Gospodarki Przestrzennej IG AP
w Krakowie, Wydawnictwo „MiWa”, Kraków, s. 207–212.
Tracz M., 2006, Rola i znaczenie podstaw przedsiębiorczości w kształceniu ogólnym,
[w:] Rola przedsiębiorczości w podnoszeniu konkurencyjności społeczeństwa
i gospodarki, red. Z. Zioło, T. Rachwał, Przedsiębiorczość–Edukacja, nr 2, Zakład
„Nowa Era”, Warszawa–Kraków, s. 222–225.
Tracz M., Rachwał T., 2007, Przedmiot podstawy przedsiębiorczości – założenia realizacji a przygotowanie nauczycieli, [w:] Rola przedsiębiorczości w aktywizacji gospodarczej, red. Z. Zioło, T. Rachwał, Przedsiębiorczość–Edukacja, nr 3, Zakład Przedsiębiorczości i Gospodarki Przestrzennej IG AP w Krakowie, Wydawnictwo „Nowa
Era”, Warszawa–Kraków, s. 286–296.
Tracz M., Rachwał T., 2008, Metody nauczania i środki dydaktyczne stosowane przez
nauczycieli podstaw przedsiębiorczości – wyniki badań, [w:] Rola przedsiębiorczości w gospodarce opartej na wiedzy, Przedsiębiorczość–Edukacja, nr 4, red. Z. Zioło,
T. Rachwał, Zakład Przedsiębiorczości i Gospodarki Przestrzennej IG AP w Krakowie, Wydawnictwo „Nowa Era”, Warszawa–Kraków, s. 325–330.
Zioło Z., 2000, Miejsce indywidualnej działalności gospodarczej w strukturze regionalnej, [w:] Turystyka oraz mała przedsiębiorczość jako formy aktywizacji obszarów
przygranicznych, red. A. Jarosz, R. Fedan, PWSZ w Jarosławiu, Jarosław, s. 37–43.
Zioło Z., 2004, Problematyka kształcenia nauczycieli do nauczania „Przedsiębiorczości” w Akademii Pedagogicznej im. Komisji Edukacji Narodowej w Krakowie, [w:]
Przedsiębiorczość stymulatorem rozwoju gospodarczego, red. J. Brdulak, M. Kulikowski, Instytut Wiedzy, Warszawa, s. 257–262.
Zioło Z., 2005, Światowe uwarunkowania rozwoju przedsiębiorczości, [w:] Przedsiębiorczość a współczesne wyzwania cywilizacyjne, red. Z. Zioło, T. Rachwał, Przedsiębiorczość–Edukacja, nr 1, Zakład Przedsiębiorczości i Gospodarki Przestrzennej,
IG AP w Krakowie, Kraków, s. 9–15.
Zioło Z., 2006a, Rola przedsiębiorczości w podnoszeniu konkurencyjności społeczeństwa i gospodarki, [w:] Rola przedsiębiorczości w podnoszeniu konkurencyjności
237
społeczeństwa i gospodarki, red. Z. Zioło, T. Rachwał, Przedsiębiorczość–Edukacja,
nr 2, Zakład Przedsiębiorczości i Gospodarki Przestrzennej IG AP w Krakowie, Wydawnictwo „Nowa Era”, Warszawa–Kraków, s. 10–17.
Zioło Z., 2006b, Zarys teoretycznych przesłanek kształcenia w zakresie gospodarki
przestrzennej, [w:] Teoria i praktyka w zakresie edukacji kadr dla gospodarki przestrzennej, red. T. Kudłacz, Biuletyn KPZK PAN, z. 224, Warszawa, s. 65–80.
Zioło Z., 2007, Rola przedsiębiorczości w aktywizacji gospodarczej – zarys modelu,
[w:] Rola przedsiębiorczości w aktywizacji gospodarczej, red. Z. Zioło, T. Rachwał,
Przedsiębiorczość–Edukacja, nr 3, Zakład Przedsiębiorczości i Gospodarki Przestrzennej, IG AP w Krakowie, Warszawa–Kraków, s. 10–17.
Zioło Z., 2009, Rola przedsiębiorczości w kształtowaniu społeczeństwa informacyjnego, [w:] Rola przedsiębiorczości w kształtowaniu społeczeństwa informacyjnego,
red. Z. Zioło, T. Rachwał, Przedsiębiorczość–Edukacja, nr 5, Zakład Przedsiębiorczości i Gospodarki Przestrzennej IG AP w Krakowie, Wydawnictwo „Nowa Era”,
Warszawa–Kraków, s. 10–18.
Zioło Z., Kamińska W., 1993, Rozwój indywidualnej działalności gospodarczej w województwach przygranicznych Polski Południowo-Wschodniej, [w:] Czynniki i bariery rozwoju rejonów przygranicznych, red. J. Kitowski, Z. Zioło, Sekcja Gospodarki
Przestrzennej Komisji Nauk Ekonomicznych Oddz. PAN w Krakowie, Wydział Ekonomiczny Filii UMCS w Rzeszowie, Instytut Gospodarki Przestrzennej i Komunalnej
w Warszawie, Kraków–Rzeszów–Warszawa, s. 99–116.
Zioło Z., Kamińska W., 1995, Development of Individual Economic Activity in the
Cracow Agglomeration during Transformation of National Economy, [w:] SocioEconomic Transformation of Old Urban and Industrial Agglomerations in Poland
Against the Background of Other East-Central European Countries, red. A. Werwicki, Studia i Materiały nr 3/1995, Uniwersytet Łódzki, Łódź, s. 36–39.
Zioło Z., Kamińska W., 1996a, Rozwój pozarolniczej indywidualnej działalności gospodarczej na obszarze przygranicznym Polski i Ukrainy, [w:] Gospodarka, przestrzeń,
środowisko, red. U. Wich, UMCS w Lublinie, pod patronatem Komitetu Przestrzennego Zagospodarowania Kraju PAN, Lublin, s. 239–250.
Zioło Z., Kamińska W., 1996b, Struktura branżowa indywidualnej działalności gospodarczej w Polsce Południowo-Wschodniej, [w:] Wpływ procesów transformacji
gospodarki narodowej na funkcjonowanie jednostek gospodarczych i układów przestrzennych, red. Z. Zioło, Komisja Geografii Przemysłu PTG, IG WSP w Krakowie,
Warszawa–Kraków s. 69–87.
Zioło Z., Piróg S., 1999, Problematyka rozwoju indywidualnej działalności gospodarczej wzdłuż drogi od Krakowa do Przemyśla, [w:] Turystyka oraz mała przedsiębiorczość jako forma aktywizacji obszarów przygranicznych, red. A. Jarosz, t. I,
Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa w Jarosławiu, Stowarzyszenie na rzecz utworzenia Uczelni w Jarosławiu, Jarosław, s. 135–143.
Zioło Z., Piróg S., 2000, Potencjał i struktura indywidualnych podmiotów gospodarczych zlokalizowanych wzdłuż drogi E–4 na odcinku Kraków–Przemyśl, [w:] Działalność człowieka i jego środowisko. Księga ku czci Profesor Marianny Kozaneckiej w 70. rocznicę urodzin, red. Z. Zioło, Wydawnictwo Naukowe AP, Kraków,
s. 355–373.
IV. Inne jednostki instytutowe
1. Biblioteka
W 1951 r., kiedy powstał Zakład Geografii, jedno pomieszczenie przeznaczono
na pracownię. I właśnie w tej pracowni, wśród innych materiałów i pomocy
dydaktycznych, zgromadzono książki tematycznie związane z geografią, które
Biblioteka Główna uczelni wydzieliła ze swoich zasobów i przekazała w depozyt Zakładowi. Taki był początek tworzenia biblioteki dziedzinowej. W 1952 r.
zagospodarowano kolejne pomieszczenie, a rok później, w jednej z sal wykładowych, utworzono lektorium czynne w godzinach wolnych od zajęć. Na przełomie lat 1956/57 zdecydowanie poprawiły się warunki lokalowe biblioteki,
gdyż otrzymała ona oddzielną salę na lektorium, a studenci uzyskali dostęp do
zbiorów oraz możliwość korzystania z nich na miejscu. W tym czasie biblioteka
liczyła już około 3 tys. pozycji oraz 59 tytułów czasopism krajowych i zagranicznych. Do 1965 r. biblioteka funkcjonowała jako jednostka niesamodzielna.
Organizatorką i opiekunem naukowym biblioteki była prof. Maria Dobrowolska (jej imieniem nazwano obecną czytelnię). Dyżury w bibliotece pełnili
wówczas asystenci w ramach swoich obowiązków. Praca ta miała zbliżyć młodych pracowników nauki do literatury przedmiotu, a także ułatwiać korzystanie
z księgozbioru biblioteki studentom.
Do połowy 1963 r. w bibliotece pracowali m.in.: Stanisław Wojs, Maria Kozanecka, Bronisław Pydziński, Teofila Jarowiecka, Jadwiga Herma, Jan Rajman,
Stanisław Zając. Gdy Zakład Geografii uzyskał etat asystenta technicznego
(1963 r.) odpowiedzialność za księgozbiór spadła na jego barki. Został nim późniejszy profesor Instytutu, Jan Lach. Zbiory biblioteki liczyły już wówczas około
6 tys. jednostek inwentarzowych. W 1965 r. bibliotece przyznano pierwszy etat
biblioteczny. Objęła go absolwentka studiów geograficznych, Alicja Krakowska.
Od tej pory datuje się usamodzielnienie biblioteki. Zmiana statusu biblioteki na
samodzielną jednostkę wiązała się z tym, że wszelkie prace związane z jej funkcjonowaniem wykonywane były na miejscu, a nie w Bibliotece Głównej.
Wiosną 1970 r. rozpoczął się kolejny, ważny etap w rozwoju biblioteki, gdy
Instytut przeniósł się z Rynku Głównego 34 do budynku WSP przy ul. Podchorążych 2. Biblioteka zakładowa otrzymała na swoją siedzibę pomieszczenia na
IV piętrze. Pod koniec 1975 r. bibliotece przyznano drugi etat biblioteczny, co
pozwoliło na wydłużenie czasu pracy biblioteki i czytelni. Kandydatom ubiegającym się o pracę w bibliotece postawiono jednak warunek wykształcenia geograficznego. Przygotowanie merytoryczne oraz znajomość literatury geograficz-
1. Biblioteka
239
nej były niezbędnym warunkiem do prowadzenia samodzielnej biblioteki. Przez
ponad pół wieku w bibliotece zatrudnionych było 18 pracowników, głównie
absolwentów geografii.
Podstawą funkcjonowania każdej biblioteki jest księgozbiór. Istotne przy
tym znaczenie ma jego różnorodność, która wiąże się nierozerwalnie z przyjętą polityką gromadzenia. Zakres tematyczny księgozbioru związany jest ściśle
z kierunkiem geografii i prowadzonymi przedmiotami specjalizacyjnymi (przedsiębiorczość i gospodarka przestrzenna, turystyka, ochrona środowiska i in.),
a także z szerokim wachlarzem nauk pokrewnych i pomocniczych.
Zasoby Biblioteki IG można podzielić na dwa rodzaje. Pierwszy to tzw. stary
księgozbiór, który stał się zaczątkiem jej powstania, drugi to księgozbiór tworzony do chwili obecnej. Należy pamiętać, że moment powstania Uczelni, tuż
po drugiej wojnie światowej, przypadł na okres dużych przemian. Wielu szkół
średnich – gimnazjów, liceów pedagogicznych, seminariów nauczycielskich nie
reaktywowano po wojnie. Znaki własnościowe, które spotykamy w dziełach biblioteki, odzwierciedlają ich „wędrówkę”. Obok książek sygnowanych niemieckimi nazwiskami znajdują się i te z przedwojennych krakowskich szkół średnich
i seminariów nauczycielskich. Niektóre tomy Wielkiej Geografii Powszechnej (z lat 1932–1939), Podręczny słownik geograficzny E. Maliszewskiego
i B. Olszewskiego (z lat 1925–1927) oraz pierwsze wydanie Słownika geograficznego Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich pod red. F. Sulimierskiego, B. Chlebowskiego i W. Walewskiego (z lat 1880–1902) opatrzone
są pieczęcią „Biblioteka Nauczycielska VII Gimnazjum Realnego w Krakowie”
i pochodzą z gimnazjum, którego nauczycielką i dyrektorką była M. Dobrowolska. Służyły one przez całą okupację jako pomoce w tajnym nauczaniu.
Zbiory biblioteki wzbogacają także liczne egzemplarze z księgozbiorów
prywatnych: Hoffmanów, Dyakowskich, Antoniego Gąsiorowskiego, Henryka
Rowida. Szczególnie cenne są książki z autografami pracowników, którzy organizowali i współtworzyli najpierw Zakład Geografii, np. Franciszka Biedy –
pierwszego dziekana Wydziału Przyrodniczo-Geograficznego, Józefa Premika
– kierownika Pracowni Geograficzno-Geologicznej, czy Marii Dobrowolskiej
– kierownika Katedry i Zakładu Geografii Gospodarczej (ryc. 1). W późniejszym okresie stało się zwyczajem ofiarowywanie bibliotece przez pracowników
Instytutu specjalistycznych publikacji. Często były to egzemplarze otrzymywane z racji uczestnictwa w konferencjach, zjazdach, komitetach redakcyjnych
wydawnictw lub prywatne zbiory, przekazywane bibliotece w związku z przejściem na emeryturę. Dzięki tym darom biblioteka posiada wiele bardzo cennych dla geografów publikacji. W licznych widnieją autografy ofiarodawców
lub dedykacje autorskie. Są też prace sygnowane znamienitymi nazwiskami
przedstawicieli nauk historycznych i przyrodniczych. Część książek z księgozbiorów prywatnych znalazła się w bibliotece poprzez zakupy antykwaryczne, czego przykładem jest egzemplarz Powszechnego atlasu geograficznego
240
Ryc. 1. Autografy pracowników Instytutu Geografii
Ryc. 1. Autografy pracowników Instytutu Geografii
Eugeniusza Romera (wyd. w 1934 r.) z odręczną dedykacją autora dla Stanisławy Niemcówny (ryc. 2). Ozdobą księgozbioru jest Dykcyonarzyk Geograficzny
z 1783 roku – najstarsza książka i zarazem jedyny starodruk. Tę niewielką część
starego księgozbioru można uznać za szczególnie cenną, wzbogacającą zbiory, gdyż ukazuje literaturę geograficzną na długo przed powstaniem biblioteki.
Przez lata zgromadzono dużo słowników tematycznych i językowych oraz encyklopedii zarówno powszechnych, jak i branżowych, leksykonów, map, atlasów
i materiałów statystycznych. Do celów dydaktycznych zgromadzono również
zbiór podręczników szkolnych od Krótkiej gieografji dla dzieci A. Nałkowskiej (1907 r.) czy Geografii powszechnej B. Baranowskiego, L. Dziedzickiego,
E. Romera (1908 r.) po współczesne.
1. Biblioteka
241
Ryc. 2. Dedykacje i autografy jako znaki własnościowe
Ryc. 2. Dedykacje i autografy jako znaki własnościowe
Biblioteka IG posiada również pokaźny zbiór czasopism, które można pogrupować w trzy przedziały czasowe. Pierwszy – to czasopisma z przełomu XIX
i XX wieku. Okres ten w naszej bibliotece reprezentowany jest tylko trzema –
i to niekompletnymi – tytułami. Są to: „Sprawozdania Komisyi Fizjograficznej”, lwowski „Kosmos” i warszawski „Pamiętnik Fizjograficzny”. Drugi zbiór
pochodzi z okresu międzywojennego, w którym coraz liczniej zaczęły ukazywać
się zarówno czasopisma, jak i wydawnictwa seryjne, sygnowane przez 5 ośrodków geograficznych: krakowski, lwowski, poznański, warszawski i wileński.
W zbiorach znajdują się m.in.: „Czasopismo Geograficzne”, „Wierchy”, „Polski Przegląd Kartograficzny”, „Przegląd Geograficzny”. Trzecią grupę stanowią
242
czasopisma wydawane po 1945 r. Spośród wcześniej opisanych niektóre doczekały się kontynuacji, inne przeszły do historii.
Trudno nie wspomnieć w tym miejscu o geograficznych czasopismach zagranicznych. Wiele z nich ukazywało się już na przełomie wieków, jednak prenumeratę, zwłaszcza z krajów kapitalistycznych, rozpoczęto dopiero z końcem lat
50. Z czasopism anglojęzycznych posiadamy m.in.: „The Geographical Journal”
i „Economic Geography”; z niemieckojęzycznych: „Petermanns Geographische
Mitteilungen”, „Erdkunde”. Prenumerowano też francuskie czasopismo „Annales de Geographié” i szwedzkie „Geografiska Annaler”. W zbiorach znajduje się
również kilka tytułów w języku rosyjskim, spośród których na uwagę zasługują: „Izvestija Vsesojuznogo Geografičeskogo Obščestva”, „Izvestija Akademii
Nauk SSSR. Ser. Geografičeskaja” czy „Vestnik Leningradskogo Universiteta”,
który po 1992 r. kontynuowany jest pod zmienionym tytułem „Vestnik SanktPeterburgskogo Universiteta”.
W latach 1951–2009 zmieniała się liczba prenumerowanych tytułów. W 2009 r.
subskrypcją objęto 40 tytułów, z których 36 to czasopisma krajowe, a 4 – zagraniczne. Obecnie wiele czasopism, oprócz wersji drukowanej, posiada równoległą wersję elektroniczną. Dzieje się tak zarówno z czasopismami polskimi,
jak i zagranicznymi. Wiele artykułów z czasopism zagranicznych dostępnych
jest bezpłatnie, np. w bazach Wydawnictw Elsevier i Springer czy w bazie firmy
EBSCO. Czytelnicy mają do nich dostęp ze wszystkich komputerów będących
w sieci uczelnianej Uniwersytetu Pedagogicznego.
Wraz z początkami gromadzenia zbiorów rozpoczęto tworzenie katalogu
alfabetycznego, jako podstawowego źródła informacji o księgozbiorze. Rozrastanie się księgozbioru spowodowało konieczność utworzenia dodatkowych
katalogów pomocniczych. Aby ułatwić poszukiwania, stworzony został przez
Krystynę i Wacława Cabajów (w latach 70.) schemat katalogu rzeczowego, klasyfikujący zasoby według treści w obrębie dziedzin nauk geograficzno-przyrodniczych, regionów fizyczno-geograficznych Polski, państw itp. (przewodnik po
nim znajduje się w czytelni). Konsultantem naukowym tego projektu był prof.
Jan Flis. Jest to najczęściej wykorzystywany katalog przez naszych czytelników.
W bibliotece znajdują się również inne katalogi pomocnicze (m.in. czasopism,
wydawnictw naukowych ośrodków uniwersyteckich) oraz kartoteka dla Krakowa i Regionu Krakowskiego (stworzona ze zbiorów BIG). Znajdują się tu też
kartoteki publikacji naukowych pracowników Instytutu i prac magisterskich.
Na przestrzeni 58 lat obserwujemy nierównomierny, ale stały przyrost księgozbioru. Na koniec 2009 r. liczył on 25 660 woluminów, a wewnętrzny obraz
omawianej zbiorowości, ukształtowany w latach 90., zasadniczo nie zmienił się.
Druki zwarte stanowią 73%, czasopisma – 18% , a zbiory kartograficzne – 9%
ogółu zbiorów (ryc. 3). Od 2002 r. zwraca uwagę jeszcze niewielki, ale już obecny w zbiorach, nowy nośnik informacji – płyty CD.
Najważniejszą funkcją biblioteki jest działalność usługowa. Do właściwego jej wykonywania niezbędna jest dobra organizacja obiegu książki, sprawna
0
0
5000 5000
10000 10000
15000 15000
20000 20000
25000 25000
30000 30000
1
3– zbiory kartograficzne
* lata, w których przeprowadzano selekcję księgozbioru
i wydawnictwa1seryjne
2– czasopisma
3
21 32
Ryc. 3. Zmiany w zasobach i strukturze księgozbioru Biblioteki IG w latach 1966–2009
1– druki
2 zwarte
3
1969
1976
* 1977
1970
1971
1978
1972
* 1979
1973
1980
1974
** 1981
1975
1982
1976
1983
1977
* 1966
1984
1978
* 1985
*1967
1979
1986
* 1968
1980
1966
* 1969
1987
* 1988
1981
1967
* 1970
1982
1968
**1971
1989
1983
1969
1990
1972
1984
1970
** 1991
*1973
1985
1971
1992
* 1974
1986
1972
1993
*1975
1987
1973
1994
1988
*1976
1974
1995
*1977
1989
1975
1996
1978
1990
1976
1997
* 1979
1991
1977
**1980
1998
1992
1978
1999
**1981
1993
1979
2000
1982
1994
1980
* 2001
1995
*1983
1981
2002
* 1984
1996
1982
2003
* 1985
1997
1983
2004
*1986
1998
1984
2005
* 1987
1999
*
1985
2006
1988
2000
1986
2007
* 1989
2001
1987
**1990
2008
2002
1988
2009
* 1991
2003
*
1989
1992
2004
1990
2005
*1993
1991
1994
2006
1992
1995
2007
1993
*1996
2008
1994
1997
2009
1995
* 1998
1996
1999
1997
*2000
1998
* 2001
1999
2002
2000
*2003
2001
2004
2002
2005
2003
2006
2004
2007
2005
* 2008
2006
2009
2007
* 2008
2009
1. Biblioteka
243
244
informacja oraz szybka realizacja zamówień czytelników, zarówno w czytelni,
jak i w wypożyczeniach na zewnątrz. Lepszemu zobrazowaniu działalności
usługowej Biblioteki IG służy ryc. 4, przedstawiająca ruch czytelniczy w latach 1966–2009. Zauważalna tendencja spadkowa wypożyczeń i udostępnień
po roku 2000 nie świadczy o zmniejszeniu rangi biblioteki ani nie jest równoznaczna z obniżeniem czytelnictwa wśród studentów. Modne kserowanie
„wszystkiego”, możliwość robienia zdjęć, coraz powszechniejsza dostępność do
zbiorów na nośnikach elektronicznych, a także do materiałów dydaktycznych,
zamieszczanych w Pedagogicznej Bibliotece Cyfrowej, to tylko kilka czynników
kształtujących obraz współczesnego czytelnictwa.
Inną formą działalności Biblioteki IG jest wymiana międzybiblioteczna, która
prowadzana jest od wielu lat z 11 naukowymi bibliotekami geograficznymi w Polsce. Przedmiotem wymiany są przede wszystkim publikacje pracowników Instytutu Geografii, ukazujące się głównie w serii: Prace Monograficzne Uniwersytetu Pedagogicznego, publikowane materiały z konferencji organizowanych przez
pracowników IG oraz kolejne numery Prac Komisji Geografii Przemysłu PTG.
Działalność dydaktyczno-szkoleniowa biblioteki polega na udzielaniu pomocy w wyszukiwaniu literatury (odbiorcy indywidualni), jak i przeprowadzaniu
szkoleń bibliotecznych dla studentów I roku kierunków geograficznych niestacjonarnych oraz praktyk dla studentów bibliotekoznawstwa naszej Uczelni.
Od 2008 r. rozpoczęto katalogowanie elektroniczne w systemie VTLS
(jak w większości bibliotek naukowych). Tym samym wszystkie nowości będzie
można odnaleźć zarówno w kartkowym, jak i elektronicznym katalogu. Równocześnie prowadzona jest retrokonwersja księgozbioru, czyli przenoszenie
opisów księgozbioru wcześniejszego do katalogu komputerowego. W ostatnich
latach, w związku z komputeryzacją biblioteki, szczególny nacisk położono na
opracowanie informacji o pracy biblioteki na stronie internetowej Instytutu
Geografii.
Współczesne czasy niosą nowe wyzwania dla bibliotek takich jak Biblioteka
IG, pamiętać jednak należy, że jej starania wychodzenia naprzeciw oczekiwaniom czytelnika uzależnione będą jednak od możliwości finansowych biblioteki i Instytutu Geografii.
Małgorzata Bieda
0
10
20
30
40
50
60
70
80
90
100
1
2średnie dzienne udostępnienia w czytelni
yc. 4. Ruch czytelniczy Biblioteki IG w latach 1966 –Ryc.
20094. Ruch czytelniczy Biblioteki IG w latach 1966 – 2009
Ryc. 4. Ruch czytelniczy Biblioteki IG w latach 1966–2009
dzienne wypożyczenia na zewnątrz
1średnie
2
1975
1976
1977
1978
1979
1980
1981
1982
1983
1966
1984
1967
1985
1968
1986
1969
1987
1970
1988
1971
1989
1972
1990
1973
1991
1974
1992
1975
1993
1976
1994
1977
1995
1978
1996
1979
1997
1980
1998
1981
1999
1982
2000
1983
2001
1984
2002
1985
2003
1986
2004
1987
2005
1988
2006
1989
2007
1990
2008
1991
2009
1992
1993
1994
1995
1996
1997
1998
1999
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
Wolumeny
* - lata, w których przeprowadzono selekcję księgozbioru
* - lata, w których przeprowadzono selekcję księgozbioru
1. Biblioteka
245
246
Literatura
Banaśkiewicz-Cabaj K., Bieda M., Róg L., 2000, Biblioteka Instytutu Geografii Akademii Pedagogicznej w Krakowie w latach 1951–1999, Wydawnictwo Naukowe AP,
Kraków.
Bieda M., 2009, Biblioteka Instytutu Geografii Uniwersytetu Pedagogicznego w Krakowie, [w:] Działalność naukowo-dydaktyczna Instytutu Geografii Uniwersytetu
Pedagogicznego w Krakowie w 2008 roku, red. T. Rachwał, Instytut Geografii UP,
Sprawozdania GUS z działalności biblioteki za lata 1965–2009.
Roczne sprawozdania z działalności Biblioteki Instytutu Geografii za lata 1965–2009.
2. Zbiory Kartograficzne
Przygotowanie przyszłego nauczyciela do realizacji zadań edukacyjnych
w trudnych powojennych czasach nie mogło odbywać się bez podstawowego
warsztatu pracy. O konieczności jego tworzenia, zarówno dla potrzeb dydaktyki, jak i prac naukowo-badawczych, przekonani z racji doświadczenia w pracy
z młodzieżą byli nauczyciele akademiccy organizującego się Zakładu Geografii
WSP, a szczególnie Maria Dobrowolska i Jan Flis. Od 1955 r. pozyskiwali oni
pierwsze pomoce naukowe, a wśród nich mapy. Pochodziły one z różnych źródeł,
w szczególności z zakupów antykwarycznych, z rozwiązanych w czasie okupacji szkół, często też ze zbiorów własnych.
Od roku akademickiego 1956/1957 Zakład Geografii wszedł w posiadanie
pomieszczenia przy Rynku Głównym 34 na II piętrze. Dla gromadzenia map
wygospodarowano bardzo małe pomieszczenie bez okna, obite blachą. Znajdowały się tam dwie szafy z kilkunastoma szufladami. Pomieszczenie było wydzielone z sali, w której mieścił się gabinet kierownika, sekretariat i pokój asystencki. Opiekę nad mapami sprawowali asystenci: Andrzej Maryański i Lech
Pakuła, późniejsi profesorowie. Pod koniec 1968 r. zbiór przejęła i prowadziła
do końca 2005 roku absolwentka geografii Barbara (Humpich) Michalczyk.
W kolejnych latach opiekę nad Zbiorami sprawowali absolwenci: Piotr Ryncarz
(2005–2007) i Sebastian Warzecha (2007–2008), zaś od września 2008 r. opiekunem Zbiorów Kartograficznych jest Szymon Biały.
Gromadzenie materiałów kartograficznych w całym okresie działalności
Zakładu, a później Instytutu Geografii, przebiegało dwutorowo. Podział taki
wymuszony był różnym charakterem ówczesnych wydawnictw kartograficznych. Wydawnictwa jawne, m.in. mapy turystyczne, krajoznawcze, plany miast
i atlasy, gromadzone były przez bibliotekę Instytutu. Arkusze map topograficznych oraz mapy tematyczne, a także odbitki stykowe zdjęć lotniczych, opatrzo-
247
ne najczęściej klauzulą „poufne” lub „tajne”, które wymagały ściśle określonego przepisami sposobu przechowywania i udostępniania, gromadzone były
w Zbiorach Kartograficznych. Dzięki przekonaniu kolejnych władz instytutowych konieczności gromadzenia ukazujących się nowych serii map obecny
zbiór jest bogaty i wykazuje dużą różnorodność zarówno tematyczną (mapy
geologiczne, hydrograficzne, hydrogeologiczne, geomorfologiczne, glebowe,
sozologiczne), jak i skalową: od 1:5 000 do 1: 500 000.
U progu lat siedemdziesiątych w Zbiorach znajdowały się:
– mapy topograficzne z okresu międzywojennego, wydane przez WIG w latach 1931–1938 dla obszaru w obrębie granic Polski z lat 1922–1939, w skali 1:100 000 (ryc. 1). W zbiorze znajdują się mapy dla niemal całego obszaru
ówczesnej Polski. Mapy w skali 1:25 000 dla obszaru zachodniej części kraju
zakupione zostały w 1955 r.;
– mapy topograficzne w układzie Borowa Góra w skali 1:100 000, wydane
w latach 1948–1953 (407 arkuszy) oraz w skali 1:50 000, wydawane w latach
pięćdziesiątych jako fotomechaniczne dwukrotne powiększenie mapy w skali
1:100 000 (600 arkuszy). Były one opracowane na materiale źródłowym dawnych map polskich i niemieckich. Bogactwo tego wyjątkowo rzadkiego zbioru
zawdzięcza się staraniom J. Flisa, wieloletniego dyrektora Instytutu. W 1957 r.
zabiegał on o wyrażenie zgody na pozostawienie dla celów dydaktycznych map
topograficznych w układzie Borowa Góra, będących w posiadaniu wojska. Na
mocy kolejnych rozporządzeń miały one być poddane kasacji i zniszczeniu. Warunkiem pozostawienia ich w Zbiorach Instytutu była konieczność zamalowania
czarnym tuszem wszystkich wartości współrzędnych geograficznych, na każdym z ponad tysiąca arkuszy (ryc. 1). Dzięki tym właśnie mapom możliwe jest
dzisiaj prowadzenie badań porównawczych zmian elementów przestrzeni geograficznej w czasie, m.in. koryt rzek, zasięgu osadnictwa, granicy rolno-leśnej;
– mapy administracyjne powiatów w skali 1:100 000 opracowane i wydawane w latach 60. i 70. do czasu zmiany granic administracyjnych i likwidacji
powiatów w 1975 r. Stanowiły one najczęściej udostępniany materiał kartograficzny dla seminariów magisterskich z geografii ekonomicznej. Zgromadzono
łącznie 280 arkuszy dla 106 powiatów;
– mapy administracyjne województw w skali 1:300 000, z podziałem z 1963 r.
W posiadaniu Instytutu jest 27 arkuszy takich map;
– mapy powiatów w skali 1:25 000 – obrębowe, przeznaczone dla celów administracyjnych i gospodarczych, opracowane na przełomie lat 50. i 60. Gromadzone były od 1964 r. W latach 60. sprowadzono ich około 600 egzemplarzy.
Obecnie zbiór tych map dotyczy 88 powiatów i liczy ponad 1900 arkuszy. Stanowiły one przez wiele lat podstawowe źródło do odrysów rysunku poziomicowego dla prac terenowych ze studentami oraz do prac seminaryjnych i magisterskich z geografii fizycznej;
– mapy administracyjno-topograficzne powiatów. Zbiór liczy ok. 300 arkuszy.
248
Ryc. 1. Fragment arkusza Kraków mapy w układzie Borowa Góra w skali 1:100 000.
Mapa opracowana na podstawie map WIG z 1934 r., unacześniona w 1949 r.
Z map tematycznych w Zbiorach Kartograficznych znajdowały się wówczas:
– mapy gleb Polski w skali 1:300 000, wydane przez Instytut Nawożenia
i Gleboznawstwa w Puławach dla obszaru całej Polski (około 60 egzemplarzy);
– mapy geologiczne GOP w skali 1:50 000 (10 arkuszy);
– mapy geologiczne regionu częstochowskiego w skali 1:25 000 (35 szt.),
oraz po kilka arkuszy mapy hydrogeologicznej w skali 1:300 000 i mapy geologicznej Polski w skali 1:300 000.
Dostęp do map, które w tym czasie stanowiły tajemnicę państwową,
był jednak bardzo ograniczony ze
względu na cenzurę. Do lat 80. odbywały się regularne kontrole funkcjonariuszy wojska, sprawdzających
prawidłowość procedur gromadzenia, przechowywania i udostępniania
materiałów kartograficznych (ryc. 2).
Dopiero zarządzenie Centralnego
Urzędu Geodezji 26.06.1984 r. zniosło klauzulę „tajne” z wielu map
Ryc. 2. Pieczątki z klauzulą poufności
w książce inwentaryzacyjnej
i przekwalifikowano ją na „poufne”.
map tajnych i poufnych
Zarządzeniem Dyrektora Państwo-
249
wego Instytutu Geologicznego z 28 września 1990 r. wszystkie wydawnictwa
PIG otrzymały klauzulę „jawne”. Korzystający ze Zbiorów Kartograficznych
zobowiązani byli do wystąpienia do dyrektora Instytutu o specjalne pozwolenie. Ostatni taki dokument wystawiono w 1995 r.
Jeszcze do końca lat 90. szafy z mapami zamykane były na kłódkę, a drzwi do
zbiorów codziennie plombowane z odciskiem specjalnej pieczęci (ryc. 3). Najczęściej korzystano wówczas z mapy administracyjno-topograficznej powiatów
w skali 1:100 000 oraz mapy topograficznej powiatów (obrębowej) w skali
1:25 000. Wiosną 1970 r. przeniesiono
Zakład Geografii z kamienicy przy Rynku Głównym 34 do nowego budynku
WSP przy ul. Podchorążych 2. Dla Zbiorów Kartograficznych przeznaczono
pokój 423 na IV piętrze, składający się
z dwóch pomieszczeń. W pierwszym
z nich umieszczono 4-segmentową szafę z 84 szufladami. Tu gromadzone są
mapy i tu odbywa się ich udostępnianie. Ryc. 3. Pieczęcie służące do plombowania
Zbiorów Kartograficznych
Praca z mapą możliwa jest w pomiesz(fot. Szymon Biały)
czeniu instytutowej biblioteki.
Pomieszczenia, w których znajdowały się Zbiory Kartograficzne, były nie
tylko miejscem gromadzenia i udostępniania map. Do późnych lat 80. były ponadto miejscem kreślenia podkładów kartograficznych na coroczne terenowe
praktyki studenckie. Tutaj przygotowywano i przechowywano prace kreślarskie
(kartograficzne) do opracowywanych w ramach badań własnych i statutowych
tematów badawczych pracowników Instytutu Geografii (Lisowska 2001).
Od 1981 r. rozpoczęto gromadzenie map topograficznych w układzie „1968”.
Służby topograficzne przystąpiły do opracowania tego ciągu skalowego dla potrzeb cywilnych z klauzulą „poufne”. Pokaźny zbiór map w tym układzie jest
dotychczas najczęściej udostępniany i nadal gromadzony. Mapy te są wykorzystywane przez studentów pierwszego roku w czasie ćwiczeń z kartografii
i topografii. Zamieszczone na arkuszu mapy konkretne przykłady i objaśnienia
pozwalają na przyswojenie umiejętności w zakresie: pomiarów odległości na
mapie, określania wysokości bezwzględnej, określania kierunku i kąta nachylenia (spadku) stoku, pomiarów kątów (azymutów) na mapie, a także określanie
położenia punktu na mapie względem współrzędnych prostokątnych płaskich
i współrzędnych geograficznych.
Osobną, mniej liczną grupę zbiorów stanowią mapy tematyczne, których
jest około 1200. Należą do nich mapy geologiczne, geomorfologiczne, hydrograficzne, hydrogeologiczne, glebowe, grawimetryczne oraz najmłodsza pod
względem wydania seria map sozologicznych. Wśród map geologicznych (ok.
800 egz.) najliczniej reprezentowana jest Szczegółowa Mapa Geologiczna Pol-
250
ski w skali 1:50 000, wydawana przez Państwowy Instytut Geologiczny od 1955
roku. Zbiór Instytutu Geografii obejmuje 330 arkuszy terenów Polski Południowej, Południowo-Wschodniej i częściowo Środkowej.
Do 1980 r. zgromadzono ponadto 15 arkuszy Przeglądowej Mapy Geologicznej Polski w skali 1: 300 000, obejmujących swym zasięgiem Polskę Południową
i Południowo-Wschodnią. Obecnie jest ich ok. 50 i pokrywają one całą Polskę.
Zainteresowanie tą mapą jest dziś jednak znacznie mniejsze, ponieważ w powszechnym użytku znajdują się kolejno ukazujące się arkusze (78 egz.) Mapy
Geologicznej Polski w skali 1:200 000. W posiadaniu Instytutu jest ponadto
250 egzemplarzy tej mapy w wersji podstawowej w skali 1:50 000. Gromadzenie
arkuszy Mapy Geologicznej Polski w Zbiorach Kartograficznych IG rozpoczęto
w 1985 r.
Wśród map geologicznych często udostępniane są Mapa Geologiczna Karpat
Polskich 1:200 000 H. Świdzińskiego, z przekrojami geologicznymi, oraz arkusze mapy Tatr Polskich 1:10 000. Na uwagę zasługuje ponadto Mapa Geomorfologiczna Polski 1:500 000 w 6 arkuszach.
We wszelkich opracowaniach, np. monograficznych, trudno pominąć przestrzenne rozmieszczenie gleb i ich charakterystykę. Przedstawia je Mapa Gleb
Polski 1:300 000, wydana przez Instytut Nawożenia i Gleboznawstwa w Puławach, której 56 arkuszy (dla całej Polski) udostępniane jest w Zbiorach od 1961
roku, oraz Mapa Gleb Polski 1:500 000, wydana w 1972 r. przez Wydawnictwo
Geologiczne. Po 1990 r. zakupiono ponadto 50 arkuszy Mapy Hydrograficznej
Polski 1:50 000 oraz przykładowe arkusze Mapy Geologiczno-Gospodarczej
Polski.
W programach studiów pojawiają się nowe specjalności, a tym samym
i nowe przedmioty. Dla prawidłowej realizacji procesu dydaktycznego konieczne jest zatem śledzenie i nabywanie pojawiających się na rynku materiałów kartograficznych.
Dla realizacji przedmiotów związanych z ochroną środowiska, gospodarką przestrzenną i planowaniem oraz hydrografią zgromadzono około 100 map
sozologicznych Polski w skali 1: 50 000, wydanych w 2000 r. Obejmują one obszar pomiędzy granicami południowo-wschodniej Polski oraz Wisłą i Sanem.
Nowoczesnym, jeśli chodzi o technikę tworzonego obrazu, uzupełnieniem
map tematycznych jest rozpoczęta seria wydawnicza map przeglądowych województwa małopolskiego w skali 1:200 000. Z tej serii zgromadzono następujące
wydawnictwa:
– satelitarną mapę obrazową – powstałą w wyniku skojarzenia ze sobą kilku
kanałów spektralnych, czyli „zdjęć” zarejestrowanych w określonych zakresach
widma elektromagnetycznego;
– mapę użytkowania ziemi, opracowaną przy wykorzystaniu bazy danych
(ze zdjęć satelitarnych) przygotowanych w ramach programu realizowanego dla
całej Europy w ramach Unii Europejskiej. Zdjęcia obszaru Polski do tej mapy
wykonane były w latach 1989–1992 i w wielu wypadkach wymagały aktualizacji,
dlatego też wykorzystano do tego celu najnowsze zdjęcia satelitarne, wykonane
w 1997 roku przez satelitę LANDSAT oraz indyjskiego satelitę IRS;
251
– mapę drogowo-administracyjną, w której stan granic administracyjnych
sprowadzony jest do poziomu gmin. Mapa aktualna jest na dzień 01.01.2002
roku. W tej serii zapowiadane są kolejne mapy tematyczne.
Duże możliwości głębszej analizy zmian zachodzących w przestrzeni geograficznej, a szczególnie w sposobach użytkowania ziemi, kierunkach i nasileniu
zabudowy, powstaniu nowych form geomorfologicznych, stwarzają wykonywane dzięki zdjęciom lotniczym i satelitarnym odbitki stykowe. Konfrontacja ich
z mapami oraz badaniami terenowymi stwarza duże możliwości poznania uwarunkowań tych zmian.
Gromadzenie odbitek stykowych zdjęć rozpoczęto w 1973 roku. Początkowo pozyskiwane były one dla celów naukowo-badawczych pracowników. Dotyczyły wtedy m.in. Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej, Beskidu Śląskiego,
Żywieckiego, Wyspowego, Sądeckiego oraz Beskidu Niskiego, okolic Rzeszowa, Sanoka, Rymanowa, Gorlic. Wprowadzenie do siatki studiów przedmiotu
fotointerpretacja spowodowało konieczność zakupu większej liczby zdjęć lotniczych, dla bardziej zróżnicowanych fizjograficznie terenów. Tak też w 1983 r.
sprowadzono dla 17 poligonów ponad 1400 odbitek stykowych, dotyczyły
one m.in. Wieliczki, Tyńca, Pustyni Błędowskiej, Nadgoplańskiego Parku Krajobrazowego, Chęcin, Szwajcarii Kaszubskiej, Tatr, Karkonoszy, GdańskaWrzeszcza, Krzeszowic.
Uzupełnieniem nowych możliwości uzyskania obrazu powierzchni Ziemi
było zgromadzenie około 100 zdjęć satelitarnych obszarów innych państw, np.
Austrii, Norwegii, Szwajcarii, Iranu, Iraku, Izraela, Japonii, Kanady, USA, Konga i około 60 z obszaru Polski, a także 15 kolorowych zdjęć spektroskopowych
poligonu Grybów–Szymbark. Wciąż rosnące koszty usług wykonania odbitek
zdjęć lotniczych powodują jednak ograniczenie ich zakupu. Pracownicy zainteresowani badaniami na ich podstawie mają możliwość ich pozyskania ze środków w ramach badań własnych lub statutowych.
Łącznie w Zbiorach Kartograficznych Instytutu znajduje się obecnie około
7 tys. odbitek stykowych zdjęć lotniczych, satelitarnych i spektroskopowych.
Około 50% ich liczby zakupiono w latach 1973–1977, około 40% w latach 80.,
a zaledwie 8% po 1990 roku.
Postęp w badaniach naukowych i metodach analiz przestrzennych w geografii wymusza wykorzystanie nowoczesnych technik informacji o przestrzeni,
jakim jest GIS. Wychodząc naprzeciw tym potrzebom, w roku 2006 rozpoczęto
gromadzenie map cyfrowych w postaci rastrowej, wektorowej, jak i ortofotomap. Zakupiono m.in. Bazę Danych Wektorowych Poziomu 2 dla wybranych
arkuszy woj. podkarpackiego i śląskiego, ortofotomapy Tatr i ujścia Skawy, pliki rastrowe map geologicznych i topograficznych.
Dla potrzeb uruchomionego w 2009 r. kierunku studiów turystyka i rekreacja zakupiono zestawy ortofotomap Krakowa i okolic, Tatr, Pienin i Podhala.
Inicjatorem zakupu był koordynator studiów Witold Warcholik. Zakup był
współfinansowany przez Unię Europejską w ramach Europejskiego Funduszu
Społecznego Kapitał Ludzki.
252
W 2009 r. na Uniwersytecie Pedagogicznym uruchomiono międzywydziałowe studia na kierunku ochrona środowiska. Z pozyskanych na ten cel unijnych
środków zakupiono 176 kompletów Mapy Geośrodowiskowej Polski w skali
1:50 000, składających się z arkuszy A i B w formacie w postaci rastrowej *giff
wraz z objaśnieniami w plikach w formacie *pdf. Zbiór ten obejmuje obszar
województw: małopolskiego, podkarpackiego, śląskiego, południową część woj.
świętokrzyskiego i jest największym zbiorem tych map w Krakowie. Inicjatorem
tego zakupu była Wanda Wilczyńska-Michalik, prowadząca zajęcia z ochrony
i kształtowania środowiska. Mapy te są podstawowym materiałem kartograficznym do wspomagania planów przestrzennego zagospodarowania na poziomie
gmin. W tym samym roku rozpoczęto realizację zakupu Numerycznego Modelu Terenu w skali 1:10 000, pokrywającego całe Karpaty w granicach Polski.
W 2009 roku zakupiono 255 arkuszy map wschodniej części Karpat. Środki na
ten zakup pochodzą z grantu przeznaczonego na badania własne, realizowanego przez Tomasza Bryndala.
W planach jest udostępnienie przynajmniej części zbiorów w ramach Pedagogicznej Biblioteki Cyfrowej, utworzonej w Uniwersytecie Pedagogicznym
w 2007 r. W związku z planowanym w I kwartale 2010 r. przez Urząd Marszałkowski Województwa Małopolskiego otwarciem konkursu w ramach Małopolskiego Regionalnego Programu Operacyjnego Działania 1.2 pn. „Rozwój
społeczeństwa informacyjnego” Uniwersytet Pedagogiczny planuje złożenie
dokumentacji konkursowej. W ramach konkursu Biblioteka Główna podjęła
działania na rzecz digitalizacji zasobów bibliotecznych i archiwalnych poprzez
stworzenie baz danych zasobów cyfrowych. Celem głównym projektu jest powiększenie zasobów Biblioteki Cyfrowej. Jednym z elementów projektu ma
być digitalizacja wybranych zasobów ze Zbiorów Kartograficznych. Egzemplarze map przeznaczonych do digitalizacji zostały starannie wyselekcjonowane
z myślą o najpilniejszych potrzebach kadry naukowej i studentów. Aby zapobiec niszczeniu map, wybrane zostały również arkusze, z których korzysta się
najczęściej oraz egzemplarze archiwalne.
W Zbiorach znaleźć można egzemplarze stanowiące kartograficzne dziedzictwo kultury. Oprócz wspomnianych map topograficznych Polski, wydawanych przez Wojskowy Instytut Geograficzny w latach 1931–1938, są nimi
m.in. przedwojenne atlasy (niemiecki Diercke Schul-Atlas z okresu zaborów,
wydany w 1902 r. w Brunszwiku, ryc. 4, Powszechny Atlas Geograficzny
E. Romera, wydany we Lwowie w 1934 r.), atlasy świata radzieckie, brytyjskie i amerykańskie z lat 50. i 60. XX w. Ciekawym obiektem jest pierwszy
powojenny Globus Fizyczny Świata z 1946 r., wykonany przez Gustawa Wuttke
i Andrzeja Lorentskiego (ryc. 5). W Zbiorach znajduje się również wielobarwna, wykonana ręcznie, nigdzie niepublikowana Mapa rozwoju osadnictwa
i zalesienia w dorzeczu Wisłoki, Białej Dunajcowej i dolnego Sanu od czasów
przedhistorycznych do schyłku XIV w. o wymiarach 93 x 68 cm, autorstwa prof.
Marii Dobrowolskiej. Jest ona częścią jej ostatniej rozprawy Procesy osadnicze
w dorzeczu Wisłoki i Białej Dunajcowej w tysiącleciu, wydanej pośmiertnie
w 1985 r.
253
Ryc. 4. Fragment mapy Austrowęgier z Diercke Schul-Atlas wydanego w 1902 roku
w Brunszwiku
Ryc. 5. Globus Fizyczny Świata (1946 r.)
wykonany w Pracowni Pomocy Naukowych w Warszawie (fot. Szymon Biały)
Aktualnie w Zbiorach Kartograficznych Instytutu Geografii znajduje się
około 20 tys. egzemplarzy map. Bogaty i różnorodny zbiór materiałów kartograficznych, a przede wszystkim jego jawny charakter i swoboda prawna w korzystaniu, przy równoczesnym systematycznym pojawianiu się nowych serii map
254
na rynku wydawniczym, sprawia, że wykorzystanie ich w procesie dydaktycznym uległo w ostatnich latach widocznemu wzrostowi. Wieloletnia obserwacja
zachowań studentów pierwszego roku, korzystających ze Zbiorów Kartograficznych, pozwala przypuszczać, iż nigdy nie mieli oni styczności z mapami topograficznymi czy tematycznymi. Dlatego też, jeżeli mapa znajdzie swoje właściwe miejsce w pracy w trakcie studiów, istnieje duże prawdopodobieństwo, że
przyszli nauczyciele będą ją traktować jako nieodzowne narzędzie w procesie
poznawania przez uczniów otaczającej ich przestrzeni geograficznej już na poziomie podstawowym. Od wielu lat studenci geografii – przyszli nauczyciele
– już od pierwszego roku studiów w ramach zajęć z kartografii i topografii ustalają godła map topograficznych dla obszaru swojego miejsca zamieszkania, aby
zakupić je dla siebie i móc później na nich pracować. Długotrwała praca z mapą
w czasie studiów pozwala mieć nadzieję, że stanie się ona również w przyszłości
narzędziem pracy z uczniami. Pomimo upływu około 20 lat od chwili szerokiego
udostępnienia map topograficznych, proces ich wdrażania do szkoły jest niestety bardzo wolny. Jednym z powodów jest fakt, że w szkołach pracuje jeszcze
wielu nauczycieli, których dystans wobec mało znanej, najczęściej niedostępnej
w czasie ich studiów (z racji utajnienia) mapy topograficznej jest duży. Równie ważnym powodem jest sytuacja, w której nie wszyscy uczniowie mogą korzystać z tak szczegółowych map ze względu na ograniczony dostęp lub cenę.
Nadzieję na poprawę tego stanu budzi udostępnienie części zbioru w ramach
Pedagogicznej Biblioteki Cyfrowej.
Duża liczba zadawanych studentom prac z użyciem materiałów kartograficznych z różnych przedmiotów powoduje, że Zbiory odwiedzane są przez pracowników i studentów nie tylko geografii, ale także historii, biologii czy nawet
polonistyki (nazewnictwo geograficzne). Ze Zbiorów Kartograficznych Instytutu Geografii Uniwersytetu Pedagogicznego korzystają również studenci i pracownicy innych krakowskich uczelni i instytucji badawczych. Stanowi to dobrą
prognozę i pozwala mieć nadzieję, że mapa znajdzie swoje właściwe miejsce
w procesie nauczania i uczenia się oraz w pracy badawczej.
Mapa jest o tyle ciekawsza od książki, że tę drugą da się przeczytać całą.
Mapy nigdy nie da się przeczytać do końca, pomimo że jest ona tworem skończonym. Patrząc na obraz mapy, zawsze odkryjemy coś, czego wcześniej nie
widzieliśmy.
Szymon Biały, Piotr Ryncarz, Barbara Michalczyk
Literatura
Dobrowolska M., 1985, Procesy osadnicze w dorzeczu Wisłoki i Białej Dunajcowej
w tysiącleciu, Wydawnictwo Naukowe WSP, Kraków, ss. 196.
Lisowska U., 2001, Jubileusze: Barbara Michalczyk, Konspekt, nr 7, s. 82.
Wykaz rozpraw doktorskich z zakresu geografii
obronionych na Wydziale Geograficzno-Biologicznym
Uniwersytetu Pedagogicznego w Krakowie
Imię i nazwisko
Jadwiga Herma
Jan Rajman
Lech Pakuła
Teofila
Jarowiecka
Amalia
Prochownik
Maria
Kozanecka
Jerzy
Brzozowski
Bronisław
Maryniuk
Bronisław Górz
Bronisław
Pydziński
Władysław
Adam Nowak
Tytuł rozprawy doktorskiej
Migracje wewnętrzne i codzienne dojazdy do pracy ludności
województwa krakowskiego po
drugiej wojnie światowej
Kształtowanie się i przemiany skupień ludnościowych
województwa opolskiego
pod wpływem industrializacji
(1860–1960)
Kształtowanie się i struktura
Zachodnio-Krakowskiego
Kompleksu Przemysłowego
Przemiany struktury zatrudnienia ludności wiejskiej województwa krakowskiego
Przemiany struktury osadniczo-agrarnej wsi powiatu proszowickiego od połowy XIX wieku
do 1960 r. (na wybranych przykładach)
Transport województwa
rzeszowskiego
Typologiczna klasyfikacja
płatów krajobrazowych
w Gorcach. T. 1–2
Napływ ludności do miast
i osiedli województwa opolskiego w latach 1950–1964
Procesy elektryfikacji wsi Tarnobrzeskiego Okręgu Siarkowego (problemy geograficzno-ekonomiczne) [Cz. 1–2]
Stosunki wodne dorzecza Soły
Studium nad morfogenezą
północno-zachodniej części
Niecki Nidziańskiej
Janina Nożanka Emigracja zagraniczna z województwa krakowskiego
w latach 1900–1966
Promotor
Rok
prof. dr Maria Dobrowolska 1962
prof. dr Antoni Wrzosek
1965
doc. dr Jan Flis
1965
prof. dr Jan Flis
1967
prof. dr Jan Flis
1967
doc. dr Andrzej Maryański
1968
256
Sławomir
Piskorz
Wykaz rozpraw doktorskich z zakresu geografii...
Nauczanie problemowe w grupach na lekcjach geografii i jego
skuteczność
Stefan Witek
Rola procesów eolicznych
w rozwoju rzeźby Kotliny Sandomierskiej między Wisłoką
a Sanem [T. 1–2]
Stanisław Zając Szkolnictwo średnie w regionie
krakowskim na tle jego potrzeb
społeczno-gospodarczych
Stanisław
Kształtowanie się ośrodków
Dziadek
przemysłowych Rybnickiego
Okręgu Węglowego i struktura
przestrzenna powiązań w zakresie zaopatrzenia i zbytu
[T. 1–2]
Zygmunt Szot
Przemiany demograficzne
w Wenezueli ze szczególnym
uwzględnieniem okresu 1950–
1965 na tle środowiska geograficznego i gospodarki
Zbigniew Zioło Przemiany struktury przestrzennej przemysłu województwa rzeszowskiego w latach
1937–1965 [T. 1–2]
Jan Majewski
Więź szkoły z życiem, a efekty
dydaktyczne w procesie nauczania geografii w szkole średniej [T. 1–2]
Kazimierz
Struktura funkcjonalna miast
Kwiatkowski
niepowiatowych województwa
krakowskiego
Juliusz Jasieński Warunki mieszkaniowe ludności Krakowa (analiza porównawcza)
Czesław
Rola zatrudnienia pozarolniczeSzewczyk
go w kształtowaniu struktury
społeczno-zawodowej ludności
wiejskiej w województwie kieleckim [Cz. 1–2]
Stanisław
Zasoby i gospodarka wodna
Dzierwa
w tarnobrzeskim rejonie siarkowym [T. 1–2]
Danuta Licińska Analiza współczesnych procesów migracji ludności w krajach EWG
prof. dr Rodion Mochnacki
1968
prof. dr Jan Flis
1968
1968
doc. dr Andrzej Maryański
1969
1969
doc. dr hab. Antoni Fajferek 1970
doc. dr Andrzej Michalik
1971
prof. dr Andrzej Maryański
1972
Maria
BaranowskaJanota
Rzeźba progu Pogórza Szydłowskiego oraz Płaskowyżu
Szanieckiego w świetle paleogeografii wybrzeża Morza Sarmackiego [Cz. 1–2]
Jan Lach
Typologia fizjotopów zachodniej części Beskidu Niskiego
Stanisław Janiga Rola okresu zimowego w przekształcaniu rzeźby w Beskidzie
Niskim [T. 1–2]
Eugeniusz
Zawodnienie utworów czwarBilczewski
torzędowych i ich wykształcenie litologiczne w Kotlinie
Oświęcimskiej
Jadwiga Rek
Zróżnicowanie przestrzenne
i struktura migracji ludności
w wybranych europejskich krajach socjalistycznych
Alfred Żołnierz Rozwój wydm wschodniej części Niecki Włoszczowskiej na
tle rzeźby i budowy geologicznej [Cz 1–2]
Alicja
Rola kadr kwalifikowanych
Krakowska
w procesach urbanizacji zawodowej (na przykładzie Rybnickiego Okręgu Węglowego
i Wschodnioopolskiego Okręgu
Przemysłowego)
Marek Troc
Rozwój górnictwa węgla kamiennego i przemysłu towarzyszącego w Górnośląskim Zespole Okręgów Przemysłowych
po drugiej wojnie światowej
Franciszek Pulit Rozwój sieci dolinnej między
Tarnowem a Ropczycami
w czwartorzędzie
Marek
Zespoły otwornic i sedymentaOtfinowski
cja piasków bogucickich
Marek
Ewolucja rzeźby progu BeskiŻółkiewski
du Śląskiego ze szczególnym
uwzględnieniem budowy geologicznej
Jan Mądry
Rola budowy geologicznej
w etapach rozwoju rzeźby środkowej części dorzecza Skawy
Edward Dura
Rola transportu w aktywizacji
gospodarczej Ameryki Łacińskiej na przykładzie Brazylii
257
prof. dr Jan Flis
1972
prof. dr Jan Flis
1972
doc. dr Tadeusz Ziętara
1973
prof. dr Andrzej Michalik
1973
prof. dr hab. Andrzej
Maryański
1973
prof. dr Jan Flis
1976
doc. dr hab. Jan Rajman
1977
doc. dr hab. Lech Pakuła
1977
1977
prof. dr hab. Stefan Witold
Alexandrowicz
1977
1978
1978
doc. dr Maria Kozanecka
1978
258
Maria Jadwiga
Kucharska
Alina WitekNowakowska
Stefan
Kostrzewa
Anna Freliga
Roman Malarz
Wacław Cabaj
Leszek Kołacz
Eryk Deszczka
Helena Bal
Bożena Sanetra
Janusz Chmura
Marek Walczak
Franciszek
Opalski
Strukturyzacja materiału nauczania geografii osadnictwa
w szkole ogólnokształcącej
Strukturyzacja materiału nauczania w zakresie rozwoju
rzeźby terenu [Cz. 1–2]
Przemiany społeczno-zawodowe ludności wiejskiej w
podregionie północnym województwa opolskiego w latach
1960–1975
Strukturyzacja materiału nauczania dotyczącego obiegu
wody w atmosferze w dziesięcioletniej szkole ogólnokształcącej
Związki rzeźby terenu z litologią na przykładzie wybranych
serii fliszowych dorzecza Soły
Deglacjacja lądolodu środkowopolskiego w północnej części
Niecki Nidziańskiej
Degradacja środowiska geograficznego w rejonie Tarnobrzega
i Staszowa na przykładzie wybranych komponentów
Kształtowanie się lokalnych
zespołów osadniczo-produkcyjnych w południowo-zachodnim
podregionie województwa opolskiego
Migracje ludności województwa przemyskiego w latach
1956–1976
Ocena środowiska geograficznego województwa słupskiego
dla rekreacji
Prognozowanie zamulania
zbiorników wodnych przy
zastosowaniu metody fotoelektrycznej na przykładzie zbiornika Dzierżno Duże
Strukturyzacja materiału nauczania geografii komunikacji
w szkole ogólnokształcącej
Funkcje współczesnych i dawnych miast na rolniczych obszarach województwa kieleckiego
prof. dr Jan Flis
1978
prof. dr Jan Flis
1978
doc. dr hab. Robert
Rauziński
1979
prof. dr Jan Flis
1979
1980
1980
1980
1980
Maryański
1980
1980
1980
prof. dr Jan Flis
1980
1981
Janina Pilarska
Grażyna Mróz
Oleksa Jakubska
Eugeniusz Rydz
Michalina
Lubelska
Ignacy Janowski
Zbigniew
Makieła
Elżbieta
Szkurłat
Roman
Kowalski
Józef Kukulak
Józef Żychowski
Roman Fedan
Czesława
Rolewicz
Strukturyzacja materiału nauczania geografii o wodach
lądowych w szkole ogólnokształcącej
Wpływ migracji ludności
Jugosławii na przestrzenne
zróżnicowanie struktur demograficznych i społeczno-ekonomicznych
Rola budowy geologicznej w
rozwoju ruchów masowych
w beskidzkiej części dorzecza
Skawy [Cz. 1–2]
Funkcje Koszalina i Słupska
w regionalnej sieci i systemie
osadniczym [Cz. 1–2]
Kształcenie umiejętności technicznych i sposoby ich sprawdzania w nauczaniu geografii
w klasach IV–VIII [Cz. 1–2]
Studia nad typologią i regionalizacją zasobów rekreacyjnych
województwa kieleckiego
Związek infrastruktury technicznej i społecznej z rozwojem przemysłu w Rybnickim
Okręgu Węglowym po II wojnie
światowej
Kształtowanie wybranych
pojęć fizycznogeograficznych
u uczniów ogólnokształcącej
szkoły podstawowej i średniej
Ocena środowiska przyrodniczego dla turystyki w dorzeczu
Ropy (Beskid Niski)
Udział tektoniki w transformacji rzeźby zachodniego Podhala
Wpływ wybranych elementów
środowiska geograficznego na
odpływy w małych zlewiskach
Beskidu Niskiego
Związek przemysłu spożywczego z rolniczą bazą surowcową
województw przemyskiego i
zamojskiego [Cz. 1–2]
Przestrzenne zróżnicowanie
zmian w stanie środowiska
przyrodniczego w Polsce
w latach 1980–1985 [Cz. 1–2]
259
prof. dr Jan Flis
1981
Maryański
1981
1982
prof. dr hab. Jan Rajman
1983
prof. dr Jan Flis
1983
doc. dr Jan Mityk
1983
prof. dr hab. Lech Pakuła
1984
doc. dr hab. Sławomir
Piskorz
1986
1986
1986
1986
1987
1988
260
Witold
Wilczyński
Wolter
Van der Kooij
Zachowania przestrzenne ludności Stanów Zjednoczonych
Waloryzacja warunków przyrodniczych dla potrzeb przestrzennego rozwoju miasta: na
przykładzie miasta Krakowa
Bożena
Operacjonalizacja celów kształWójtowicz
cenia i ich wpływ na wyniki
nauczania–uczenia się o krajobrazach w klasach czwartych
i piątych szkoły podstawowej
Franciszek
Rozmieszczenie i przestrzenne
Kłosowski
oddziaływanie placówek infrastruktury kultury w Górnośląskim Zespole Miejskim
Małgorzata
Wpływ budowy geologicznej na
Bajgier
etapy ewolucji rzeźby wschodniego skłonu Beskidu Śląskiego
i zachodniej części Kotliny Żywieckiej
Irena Polak
Rola procesów industrializacji
w przemianach społeczno-gospodarczych województwa
krośnieńskiego
Piotr Dąbrowski Pieniński Park Narodowy jako
ośrodek edukacji środowiskowej
Mariusz Szubert Rola budowy geologicznej
w ewolucji rzeźby podczwartorzędowej północnej części Wyżyny Śląsko-Krakowskiej
Wioletta
Rozwój i struktura przestrzenKamińska
na indywidualnej działalności
gospodarczej w rejonie kieleckim na tle województwa
Anna Kozak
Wpływ ośrodków zatrudnienia
pozarolniczego na przemiany
społeczno-ekonomiczne ludności województwa kieleckiego
Wacław
Hydrologiczne skutki antroRettinger
popresji na przykładzie Gór
Słonnych
Mariola
Wykorzystanie wybranych
Skwarcan
modeli statystyczno-matematycznych w procesie nauczania–uczenia się geografii
Piotr Lewik
Termiczne pory roku w regionie
karpackim a cyrkulacja atmosferyczna w latach 1966–1990
[T. 1–2]
1989
Maryański
dr hab. Jan Lach, prof. WSP 1990
doc. dr hab. Sławomir
Piskorz
1991
1991
dr hab. Zbigniew Zioło,
prof. WSP
1993
prof. dr hab. Zofia
1994
Ciesielska
prof. WSP
1994
prof. WSP
1995
prof. dr hab. Sławomir
Piskorz
1996
prof. dr hab. Maria
Horawska
1997
Renata
Rettinger
Stan środowiska przyrodniczego Ukrainy i jego wpływ na
gospodarkę rolną
Sławomir Kurek Przestrzenne zróżnicowanie
starzenia się ludności w Polsce
południowo-wschodniej
Wiktor Osuch
Skuteczność praktycznego
kształcenia nauczycieli geografii w czasie studiów
Iwona Jażewicz Przemiany funkcji małych miast
Pomorza środkowego w okresie
transformacji gospodarczej
Agnieszka
Przemiany ekonomiczno-spoKwiatek-Sołtys łeczne małych miast regionu
krakowskiego w okresie transformacji gospodarczej
Radosław
Problemy przestrzennego
Uliszak
i strukturalnego rozwoju rolnictwa Polski Południowej w świetle doświadczeń krajów Europy
Zachodniej
Barbara Kuraś
Waloryzacja warunków przyrodniczych dla potrzeb przestrzennego zagospodarowania
terenu z wykorzystaniem
systemów GIS na przykładzie
miasta Bielsko-Biała
Maria Krystyna Geografia w nowej formule
Szmigiel
egzaminu dojrzałości [T. 1–2]
Danuta Piróg
Potrzeby i możliwości optymalizacji edukacji europejskiej
w gimnazjum (na przykładzie
badań w wybranych gimnazjach
województwa małopolskiego)
Paulina
Problemy bezrobocia jako wySzmielińska
nik przekształceń lokalnych
rynków pracy Pomorza Środkowego
Paweł
Problemy transformacji przeCzapliński
mysłu regionu słupskiego
w procesie zmian systemu
gospodarowania
Tomasz
Funkcjonowanie przedsięRachwał
biorstw przemysłowych Polski
Południowo-Wschodniej
w procesie transformacji systemu gospodarowania
261
dr hab. Bronisław Górz,
prof. AP
1999
dr hab. Zbigniew Długosz,
prof. AP
2000
Piskorz
2000
dr hab. Eugeniusz Rydz,
prof. WSP
2000
2000
dr hab. Bronisław Górz,
prof. AP
2001
dr hab. Jan Lach, prof. AP
2001
Piskorz
Piskorz
2002
prof. WSP
2003
prof. WSP
2003
2003
prof. dr hab. Zbigniew Zioło 2004
262
Lech
Haydukiewicz
Przemiany etniczne ludności
polskiej na Litwie w aspekcie
przestrzennym
Marek
Kształtowanie się transgraniczWiśniewski
nych powiązań turystycznych
regionu podkarpackiego i
lwowskiego w nowych warunkach społeczno-gospodarczych
Sławomir Piróg Rozwój indywidualnej działalności gospodarczej wzdłuż
głównych ciągów transportowych Polski PołudniowoWschodniej
Monika
Krakowski i rzeszowski ośroBorowiec
dek akademicki w świetle koncepcji układów bipolarnych
Tadeusz Sarna Ocena warunków klimatycznych i bioklimatycznych
w aspekcie uprawiania turystyki narciarskiej w Zakopanem
i na Kasprowym Wierchu
Tomasz Bryndal Przyrodnicze i antropogeniczne
uwarunkowania występowania
lokalnych powodzi w Polsce
Witold
Rola czynnika antropogeniczWarcholik
nego w zmianach krajobrazu
zachodniej części Beskidu Niskiego w obszarze Polski
i Słowacji w XX wieku
Piotr Raźniak
Przestrzenne zróżnicowanie
migracji wewnętrznych ludności w polskich obszarach metropolitalnych
Wioletta
Zróżnicowanie społecznej
Szymańska
przestrzeni miejskiej w miastach średniej wielkości (na
przykładzie Wałcza, Szczecinka
i Lęborka)
Grażyna
Osiągnięcia edukacyjne z geoBarwinek
grafii i ich uwarunkowania
(w świetle wyników egzaminów
zewnętrznych w gimnazjach
województwa świętokrzyskiego)
prof. dr hab. Zbigniew
Długosz
2004
dr hab. Roman Fedan,
prof. AP
2005
dr hab. Zbigniew Makieła,
prof. AP
2005
prof. dr hab. Zbigniew Zioło 2006
prof. dr hab. Jan Lach
2006
dr. hab. Wacław Cabaj,
prof. AP
2006
2006
prof. dr hab. Zbigniew
Długosz
2007
prof. dr hab. Eugeniusz
Rydz
2007
dr hab. Bożena Wójtowicz,
prof. UP
2009
oprac. Tomasz Rachwał
Skład osobowy Instytutu Geografii
Uniwersytetu Pedagogicznego w Krakowie
stan na 31.03.2010 r.
Dyrektor – dr Tomasz Rachwał
Zastępca dyrektora ds. nauki i współpracy zagranicznej – dr hab. Sławomir Kurek,
prof. UP
Zastępca dyrektora ds. dydaktycznych i studenckich – dr Mirosław Wójtowicz
Zakład Dydaktyki Geografii
dr hab. Bożena Wójtowicz, prof. UP – kierownik
dr Wiktor Osuch
dr Danuta Piróg
dr Mariola Tracz
Zakład Geografii Fizycznej
dr hab. Józef Kukulak, prof. UP – kierownik
dr hab. Janusz Chmura, prof. UP
dr hab. Roman Soja, prof. UP
dr Małgorzata Bajgier-Kowalska
dr Tomasz Bryndal
dr Joanna Zawiejska
mgr Piotr Ryncarz
Zakład Geografii Społeczno-Ekonomicznej
prof. dr hab. Zbigniew Długosz – kierownik
dr hab. Sławomir Kurek, prof. UP
dr Lech Haydukiewicz
dr Agnieszka Kwiatek-Sołtys
dr Radosław Uliszak - Kierownik Pracowni GIS i Technik Komputerowych
dr Krzysztof Wiedermann
dr Anna Winiarczyk-Raźniak
dr Mirosław Wójtowicz
Zakład Geologii
dr hab. Krzysztof Bąk, prof. UP – kierownik
dr hab. inż. Grzegorz Haczewski, prof. UP
dr hab. inż. Radosław Tarkowski, prof. UP
264
Skład osobowy Instytutu Geografii Uniwersytetu Pedagogicznego w Krakowie
Zakład Ekorozwoju i Kształtowania Środowiska Geograficznego
dr hab. inż. Wanda Wilczyńska-Michalik, prof. UP – kierownik
dr Eligiusz Brzeźniak
dr Piotr Lewik
dr Józef Żychowski
mgr Paweł Kramarz
Zakład Przedsiębiorczości i Gospodarki Przestrzennej
dr Tomasz Rachwał – kierownik
dr hab. Witold Wilczyński, prof. UP
dr Monika Borowiec
dr Sławomir Dorocki
dr Małgorzata Zdon-Korzeniowska
mgr Wioletta Kilar
Zakład Turystyki i Badań Regionalnych
dr hab. Roman Malarz, prof. UP – kierownik
dr hab. Wacław Cabaj, prof. UP
dr hab. Janusz Feczko, prof. UP
dr Renata Rettinger
dr Mariusz Szubert
dr Janusz Ustupski
dr inż. Witold Warcholik
Sekretariat
mgr Elżbieta Gniadek
Pracownik naukowo-techniczny
mgr inż. Małgorzata Szelińska-Kukulak
Pracownicy inżynieryjno-techniczni
mgr inż. Szymon Biały
mgr Dorota Chmielowska
Izabella Kawula
mgr Teresa Lasocka
Biblioteka Instytutu Geografii
mgr Małgorzata Bieda – kierownik
mgr Tomasz Mrówka
Skład osobowy Instytutu Geografii Uniwersytetu Pedagogicznego w Krakowie
Zbiory Kartograficzne
mgr inż. Szymon Biały
Pracownicy emerytowani
prof. dr hab. Bronisław Górz
prof. dr hab. Marianna Kozanecka
prof. dr hab. Maria Morawska-Horawska
prof. dr hab. Sławomir Piskorz
prof. dr hab. Zbigniew Zioło
dr Władysław Adam Nowak
dr Janina Kozłowska
dr Jan Mądry
dr Grażyna Mróz
dr Amalia Prochownik
dr Bronisław Pydziński
dr Zygmunt Szot
dr Marek Troc
dr Stanisław Zając
dr Marek Żółkiewski
dr Alfred Żołnierz
mgr Krystyna Banaśkiewicz-Cabaj
mgr Magdalena Gmyrek
mgr Barbara Michalczyk
mgr Lidia Róg
Stefania Grabowska
265
Indeks nazwisk
Adamus Jerzy 24, 26, 141, 153
Bieda Franciszek 6, 7, 205, 211, 240
Alexandrowicz Stefan Witold 257
Bieda Małgorzata 244, 246, 264
Alexandrowicz Zofia 74, 75
Bielec-Bąkowska Zuzanna 75
Andrejčuk Viačeslav 64
Bilczewski Eugeniusz 257
Antoszkiewicz Jan Daniel 154
Birkenmajer Krzysztof 204, 206, 211
Bobek Zygmunt 36, 39
Babiński Zygmunt 28
Boczoń Jerzy 232, 235
Bajgier Małgorzata zob. Bajgier-Kowalska
Małgorzata
Bogacki Mirosław 69
Bajgier-Kowalska Małgorzata 9, 25, 26,
54–60, 69, 70, 114, 117, 165–167, 177,
179, 260, 263
Boja Florian 142, 147
Bal Helena 258
Balon Jarosław 99
Balteanu Dan 62
Banaśkiewicz-Cabaj Krystyna 16, 166,
167, 246, 265
Bański Jerzy 135
Baranowska-Janota Maria 257
Baranowski Bolesław 240
Barski Marcin 210
Barwinek Grażyna 198, 201, 203, 262
Barycz Halina 224
Bąk Krzysztof 10, 12, 54, 60, 177, 179,
205, 207–211, 214, 215, 218, 219, 263
Bąk Marta 207, 210, 211
Bąkowa Joanna 17
Bednarczyk Bogusława 186
Bednarczyk Józef 74, 76
Bednorz Ewa 75
Biały Szymon 92, 97, 246, 249, 253, 254,
264, 265
Bogdanowicz Robert 83
Bojkowski Karol 211
Bokwa Anita 75
Bonusiak Włodzimierz 95, 110, 111, 156
Borowiec Monika 16, 34, 47–51, 71, 96,
113, 117, 124, 132, 133, 148, 149, 154,
186, 194, 227, 228, 231, 262, 264
Brdulak Jacek 235, 236
Brezdeń Paweł 186
Brierley Gary 217
Brochwicz-Lewiński Wojciech 211
Bromowicz Jan 207, 211
Bryndal Tomasz 57, 60, 82, 83, 86, 87,
252, 262, 263
Brzeźniak Eligiusz 73–76, 80, 84, 89, 165–
167, 177, 179, 264
Brzozowski Jerzy 255
Bubík Miroslav 209
Bukowy Stanisław 204, 206, 211
Burchard Janusz 85, 99, 100
Burtan Jadwiga 241
Buszko Józef 96, 152, 163
Butryn Danuta zob. Piróg Danuta
Indeks nazwisk
Cabaj Krystyna zob. Banaśkiewicz-Cabaj
Krystyna
Cabaj Wacław 9, 10, 16, 54–56, 60, 82, 83,
86–88, 164, 165–168, 174, 177, 179,
188, 192, 210, 219, 222, 242, 258, 262,
264
Cała Michał 56, 66, 165, 173
Catling Simon 194
Cebula Stanisław 129, 132
Charzyński Przemysław 194, 195
Chełmicki Wojciech 83
Chlebowski Bolesław 239
Chmielowska Dorota 264
Chmura Janusz 9, 62, 258, 263
Chorąży Grażyna 158, 163
Cieluch Monika 144, 149
Ciesielska Zofia 260
Ciszewski Dariusz 61
Ciupa Tadeusz 83
Ciurej Agnieszka 210
Cynarski Stanisław 133, 156, 162
Cywińska Bernadeta 188
Czajkowski Przemysław 176, 183
Czapiewski Konrad 105, 136, 149
Czapliński Paweł 261
Czarkowska Wanda 101, 106
Czarkowski Jan 35
Czemerda Anna 73, 75, 76
Czeppe Stanisława Jadwiga (Policht) 220,
222
Czeppe Zdzisław 87, 88, 175, 179
Dańko Janusz 91, 98
Daszkiewicz Piotr 208, 211–213, 215,
218, 219
Dąbrowska Agnieszka 203
Dąbrowski Piotr 260
Debelle Leo 132, 138
Desperak Jerzy 189
Deszczka Eryk 258
267
Długosz Zbigniew 6, 9, 10, 21, 24–27, 102,
103–105, 114, 115, 117, 118, 160, 165,
168, 169, 177–180, 189, 261–263
Dobrowolska Maria 6–8, 10, 11, 19, 20,
23, 27, 35–37, 39–43, 46, 51, 100, 101,
105, 106, 110–116, 118, 119, 126, 127,
132, 133, 139, 140, 147, 151, 162, 164,
169, 189, 192, 238–241, 246, 252,
254–256
Dobrowolski Kazimierz 35, 119, 241
Domański Ryszard 26, 123
Domin Wiesław 176, 180, 182
Donert Karl 194, 195
Dorocki Sławomir 130, 133, 178, 180,
264
Droba Ryszard 196
Drobisz Zdzisław 84
Drygaś Wiesław 208, 210
Drzazga Dominik 52, 126
Dura Edward 257
Dyakowscy (rodzina) 239
Dybska Irena 166, 174
Dygoń Małgorzata 58, 67, 221, 224
Dylikowa Anna 189
Dynowska Irena 39, 89, 94
Dynowski Jerzy 79, 85
Dziadek Stanisław 125, 164, 256
Dziedzicki Ludwik 240
Dziewoński Kazimierz 114, 119
Dziubińska Beata 211
Elżanowski Marek 182
Fac-Beneda Joanna 83
Fajferek Antoni 21, 23, 27, 34, 38, 40, 114,
115, 119, 256
Falkowski Jan 136
Feczko Janusz 166, 168, 174, 264
Fedan Roman 50, 64, 76, 117, 149, 154,
167, 168, 236, 259, 262
Flakus Adam 215
268
Flis Jan 6, 8–10, 12, 52, 60, 61, 87, 88, 164,
169, 175, 176, 179, 180, 188–190, 192,
193, 219, 220, 222, 240, 242, 246, 247,
255–259
Florczyk Robert 91, 94
Florek Wacław 58, 216
Freliga Anna 258
Fudakowski Józef 87
Furmańczyk Kazimierz 223
Galiniak Janusz 113, 119
Gałaś Andrzej 61, 216
Gałczyńska Bożena 134
Gancarski Jan 217
Garbacik Józef 161
Garecka Małgorzata 211
Gasek Renata 91, 98
Gasiński Marian Adam 210
Gaweł Łukasz 165, 173
Gaweł Maciej 144, 147
Indeks nazwisk
Gradziński Michał 165, 171
Gradziński Ryszard 206
Grela Eugeniusz Ryszard 138
Grochot Jerzy 142, 148
Grykień Stanisław 186
Guzik Czesław 111, 120, 135, 136, 137
Guzik Kazimierz 207, 218
Guzik Marek 87
Haczewski Grzegorz 8, 10, 13, 177, 181,
205, 207, 208, 210, 213–215, 217, 263
Hajdo Stanisław 45
Halimarski Andrzej 176, 183
Hałas Stanisław 91, 99
Hampel Józef 16, 18, 65, 95, 124, 163
Hart Malcolm 209
Haydukiewicz Lech 103, 105, 106, 177,
181, 262, 263
Heffner Krystian 50, 111
Gawlik Antoni 10, 189, 204, 205, 207,
213, 240
Herma Jadwiga 8, 23, 24, 27, 36, 37, 40,
100, 101, 106, 107, 112, 120, 238, 240,
255
Gaździcka Elżbieta 209
Hess Mieczysław 73
Gąsiorowski Antoni 239
Hibszer Adam 195–198, 201, 202
German Krystyna 99
Hillers Elfriede 42, 45
Geroch Stanisław 204, 206, 210
Hoffman (rodzina) 239
Gingras Murray K. 219
Holzer Józef 30
Giriat Dorota 26, 60, 215
Hoquet Thierry 208, 215
Gmyrek Magdalena 265
Horawska Maria zob. Morawska-Horawska Maria
Gniadek Elżbieta 92, 96, 264
Goetel Walery 164
Gołębiowski Jerzy 125
Gotkiewicz Marian 188, 189, 193
Hu Xiumian 207, 209, 215
Ilenicz Michai 62
Górka Zygmunt 66, 71, 75, 99, 104, 117,
121, 124, 125, 182, 186, 223
Ilnicki Dariusz 51, 103, 109, 155
Górski Paweł 81, 83, 89, 93
Jackowski Antoni 17, 114, 120, 124
Górz Bronisław 9, 23, 24, 28, 36, 37, 40,
100, 101, 106–108, 110, 112–114, 116,
119–121, 125, 127–129, 131–137, 152,
159, 161, 166, 169, 172, 177, 180, 216,
217, 228, 232, 255, 261, 265
Jagielski Andrzej 136
Grabowska Stefania 265
Jakubowicz Edyta 105
Jakubska Oleksa 54, 68, 69, 259
Jamiński Jacek 210
Janc Krzysztof 51, 155, 187
Indeks nazwisk
269
Janczyk Alina 142, 155
Kędzierski Mariusz 218
Janicka-Panek Teresa 203
Kicińska Bożena 75
Janiga Stanisław 257
Kilar Wioletta 143, 144, 145, 148, 149,
154, 155, 228, 232, 236, 264
Janikowska-Wilczyńska Eleonora 73, 76
Jankowska-Kłapkowska Anna 35, 40
Jankowski Kazimierz 194, 196
Janowski Ignacy 259
Jansa Luba 215
Jarosz Antoni 174, 236, 237
Jarowiecka Teofila 23, 24, 28, 36, 37, 40,
41, 100, 101, 107, 112, 113, 116, 120,
126, 127, 133, 137, 238, 255
Jarowiecki Jerzy 191, 225
Jasieński Juliusz 21, 28, 101, 107, 114,
120, 142, 148, 256
Jastrzębski Cezary 166, 169
Jaśkowski Bartłomiej 166, 168
Jaworski Andrzej 71, 196
Jażdżewska Iwona 121, 122, 186
Jażewicz Iwona 34, 120, 124, 137, 261
Kiniorska Iwona 34, 50, 148
Kiryk Feliks 16, 18, 60, 65, 68, 76, 87, 95–
97, 109, 110, 123, 135, 148, 152, 156,
163, 167, 216, 217
Kisiel Leszek 170
Kistowski Mariusz 67, 224
Kitowski Jerzy 28, 110, 150, 163, 187,
193, 237
Klasa Anna 76
Klasik Andrzej 157
Klasusing Horst 176, 183
Klimek Kazimierz 59, 66
Klimek Renata 121
Kłosowski Franciszek 117, 124, 260
Kocel Krystyna 59, 66, 216
Kolber Mariusz 93, 99, 100
Jedut Ryszard 136
Kolendowicz Leszek 75
Jelonek Adam 24, 66, 71, 75, 99, 104, 121,
123, 125, 190, 223
Kollár Daniel 165, 169
Kołacz Leszek 258
Jezierska-Thole Aleksandra 34, 138
Kołodziejczyk Ryszard 65
Jodłowska Magdalena 219, 222
Jurek Jarosław 108
Komornicki Tomasz 50, 105, 149, 154,
157
Kaczka Ryszard Jerzy 57, 67
Kooij, Van der Wolter 260
Kajetanowicz Zbigniew 79
Kalicki Tomasz 56, 61, 62, 208, 215, 216
Kallabová Eva 108
Kaminski Michael A. 209
Kamińska Wioletta 137, 145, 157, 226,
232, 237, 260
Karczewski Andrzej 71
Kassenberg Andrzej 191
Kawka Grzegorz 221, 225
Kawula Izabella 264
Kemp Alan E.S. 214
Kemper Franz-Josef 102, 107
Kędzierska Beata 223
Konieczyński Jan 94, 99
Korcelli Piotr 110, 124, 134, 152
Kortus Bronisław 16, 17, 27, 33, 39, 42,
45, 140–142, 145, 149
Korwel-Lejkowska Barbara 67, 224
Korzeniowski Leszek 134
Kostrowicki Jerzy 128
Kostrzewa Stefan 258
Kostrzewski Andrzej 59, 66
Kościak Elżbieta 166, 174
Kotarba Adam 61, 63, 217, 223
Kowalak Adam 30, 96
Kowaleski Jerzy T. 28, 103, 104, 108, 111,
181
Kowalski Roman 259
270
Indeks nazwisk
Kozak Anna 260
Kurys Jacenty 33
Kozak Krzysztof 91, 94
Kusak Mirosław 23, 34, 38, 40, 41, 145,
157
Kozanecka Maria 8, 9, 12, 37, 41, 49, 137,
158–163, 175–177, 181, 182, 237, 238,
240, 255, 257, 265
Kuźnik Florian 34
Kozanecka Marianna zob. Kozanecka
Maria
Kwiatek-Sołtys Agnieszka 103, 106, 109,
114, 116, 117, 120–122, 124, 164, 165,
169–171, 177, 182, 261, 263
Kozela Maria 36, 41, 112, 120
Kwiatkowski Kazimierz 256
Kozik Ryszard 87
Kwiecień Ireneusz 199
Kozłowska Janina 175, 176, 188, 255, 265
Kozłowski Leszek 34, 138
Kozłowski Stefan 31, 38, 44
Krach Wilhelm 204, 206
Krakowiak Rudolf 142, 149
Krakowska Alicja 12, 37, 39, 41, 101, 107,
108, 116, 124, 238, 240, 257
Lach Jan 9, 16, 17, 38, 41, 50, 53, 54, 56,
57, 61–63, 71, 73, 74, 76–78, 80, 83,
84, 87–97, 99, 100, 109, 124, 133, 145,
150, 152, 154, 166, 170, 177, 182, 186,
194, 201, 202, 216–219, 222, 223, 238,
240, 257, 260–262, 264
Lacika Ján 165, 169
Kramarz Paweł 57, 61, 82, 83, 89, 193,
221, 223, 224, 264
Lamanaukas Vincentas 202
Krobicki Michał 214
Lasoń Marcin 186
Kruczała Jerzy 178, 182
Latocha Agnieszka 223
Kruczek Zygmunt 168, 171
Leszczycki Stanisław 125, 128, 172
Krzemień Kazimierz 17, 217, 223
Leśniak Tadeusz 165–168
Kubica Józef 35
Lewik Piotr 25, 28, 54, 63, 73–78, 89, 166,
167, 177, 182, 260, 264
Kuc Tadeusz 217
Kuc Witold 213
Lasocka Teresa 264
Licińska Danuta 256
Kucharska Maria Jadwiga 258
Lijewski Teofil 163
Kudełko Joanna 21, 23, 28, 50, 116, 120,
143, 149, 228, 236
Limanówka Danuta 74, 76, 152
Lis Joanna 54, 55, 68, 69
Kudłacz Tadeusz 237
Lis Michał 110
Kukliński Antoni 23
Lisowska Urszula 249, 254
Kukulak Józef 9, 25, 28, 54–58, 61, 62,
90, 96, 165, 169, 182, 189, 205, 208,
215–217, 259, 263
Liszewski Stanisław 120, 123
Kulak Zbigniew 42, 45
Lorentski Andrzej 252
Lubelska Michalina 193, 200, 202, 259
Kulikowski Marcin 154, 235, 236
Łajczak Adam 59, 217
Kulikowski Roman 136
Łatkiewicz Anna 92, 99
Kuraś Barbara 261
Łoboda Jan 105
Kurek Sławomir 9, 25, 27, 28, 101, 102,
104, 105, 107–110, 165, 169, 177, 178,
180, 182, 227, 232, 261, 263
Machaniec Elżbieta 211
Kurek Włodzimierz 106, 125, 129, 136, 173
Maj Ryszard 132, 137
Kuroś Elżbieta 73, 74, 78
Majewski Jan 256
Maciejewski Wojciech 182
Indeks nazwisk
271
Makarski Sylwester 135
Michalik Josef 215
Makieła Barbara 228, 232
Michalik Marek 91, 92, 94, 97–99
Makieła Magdalena 228, 232
Michalik Stefan 59
Makieła Zbigniew 24, 28, 50, 64, 76, 117,
141, 142, 147–150, 154, 155, 157, 167,
168, 177, 182, 193, 227, 232–234, 259,
262
Michałowska Maria 125, 164
Migdałek Jacek 223, 224
Mika Mirosław 173
Makowski Jerzy 187
Mikołajewicz Zbigniew 33, 34, 149
Malarz Roman 9, 10, 25, 28, 39, 41, 53–57,
63, 64, 73, 76, 164–167, 169, 170, 177,
182, 185, 193, 258, 264
Milata Władysław 7, 73, 189, 193
Mirek Zbigniew 215
Malata Ewa 218
Mityk Jan 259
Malâž Roman, patrz Malarz Roman
Malik Ireneusz 61
Malisiewicz Edward 144, 150
Maliszewski Edward 239
Małoszowski Michał 92, 98
Manecki Maciej 210
Marchand Didier 208, 219
Margielewski Włodzimierz 60
Markowski Tadeusz 52, 117, 125, 126,
132, 138, 157
Marszał Tadeusz 50, 111, 154
Martowicz Marian 208, 217
Maryański Andrzej 6, 8–11, 175–177, 182,
183, 188, 246, 255–260
Maryniuk Bronisław 255
Massary, de Jean-Christophe 211, 213
Mastella Leonard 208, 215
Matuszko Dorota 74, 77
Matuszyk Andrzej 173
Matuzik Zofia 112, 122
Mączyńska Magdalena 93, 97
Mądry Jan 9, 53, 64, 177, 183, 257, 265
Melendez Guillermo 211
Mertins Günter 185
Michalczewski Jerzy 73
Michalczyk Barbara (Humpich) 246, 254,
265
Michalczyk Zygmunt 66, 83, 197, 202
Michalik Andrzej 6, 8–11, 16, 79, 80, 84,
89, 90, 96, 204, 205, 207, 217, 218,
256–259
Misztal Stanisław 149, 156
Mochnacki Rodion 6–8, 10, 11, 87, 88,
164, 175, 176, 179, 183, 188–190, 192,
193, 206, 240, 256
Modrzewski Piotr 183
Mokrzycki Eugeniusz 78
Morawska-Horawska Maria 12, 73, 74,
76–78, 89–91, 93, 94, 96, 98, 265
Mrazkówna Dońka zob. Dobrowolska
Maria 241
Mrówka Tomasz 90, 96, 264
Mróz Grażyna 103, 109, 165, 166, 172,
176, 177, 183, 184, 259, 265
Nałkowska Anna 240
Nesterov Evgenin Michail 197, 198
Ney Roman 38
Niemcówna Stanisława 241
Niemierko Bolesław 198
Niewiarowski Władysław 66
Niezgoda Halina 91, 99
Niżnik Anna 24, 28
Noga Janina zob. Kozłowska Janina
Novák V. zob. Nowak Władysław Adam
Nowak Władysław Adam 9, 12, 52–56, 60,
65, 141, 152, 165–167, 170, 171, 176,
177, 184, 255, 265
Nowecki Bogdan 191
Nowosad Marek 75
Nożanka Janina zob. Kozłowska Janina
Obrębka-Starklowa Barbara 17, 72
Okła Grażyna 173
272
Olecki Zygmunt 74, 78
Olszewski Bolesław 239
Opalski Franciszek 116, 122, 258
Opis Helena 37, 42, 46, 51
Ormicka Irena 220, 222
Ormicki Wiktor 241
Osika Stanisław 220, 223
Osiński Zygmunt 37, 42, 46, 51
Ostrowski Jerzy 223
Osuch Edyta 191, 228, 234
Osuch Wiktor 9, 188, 189, 191, 193, 194,
197, 201, 202, 228, 234, 235, 261, 263
Oszczypko Nestor 207, 211, 218
Oszczypko-Clowes Marta 218
Otfinowski Marek 205, 207, 211, 218,
257
Owczarek Piotr 61
Pająk Witold 142, 148
Pakuła Lech 8, 9, 16, 17, 20, 23, 24, 29,
100, 116, 122, 139–142, 145, 149–153,
164, 171, 176, 246, 255, 257, 259, 265
Papunen Heikki 98
Partyka Józef 75, 76, 165, 171, 203
Paruch-Kulczycka Jolanta 209
Pasławski Jacek 223
Paul Zbigniew 210
Paulo Andrzej 61, 216
Pawlikowski Maciej 93, 97, 100, 205
Pawlusiński Robert 125, 173
Pazdur Anna 217
Pelc Stanisław 60, 87, 88
Pękala Kazimierz 54, 63, 68
Piasecka Janina 175, 188
Pieczara Piotr 92, 99
Pietrzkiewicz Iwona 16, 18
Pilarska Janina 259
Pinczes Zoltan 69
Piotrowicz Katarzyna 76
Piróg Danuta 87, 143, 153, 188, 189, 191,
192, 194, 195, 197, 200–202, 226, 228,
234, 235, 261, 265
Piróg Sławomir 226, 234, 237, 262
Indeks nazwisk
Piskorz Sławomir 9, 12, 17, 24, 29, 87,
164, 168, 170, 188–192, 195, 196, 199,
200, 202, 225, 256, 259–261, 265
Plit Florian 191
Pociask-Karteczka Joanna 173
Podgórski Zbigniew 50, 154, 157, 195
Pol Wincenty 72
Polak Irena 260
Polański Stanisław 47, 52, 117, 125
Policht Janina Joanna Maria 220
Popescu Nicolae 62
Poręba Marcin 196
Powroźnik Marian 73, 78
Premik Józef 6–8, 10, 11, 52, 189, 193,
204, 205, 240
Prochownik Amalia 23, 24, 29, 36, 41,
100, 101, 103, 109, 112, 113, 116, 119,
120, 122, 127, 133, 136, 137, 177, 184,
240, 255, 265
Prochownikowa Amalia zob. Prochownik
Amalia
Prokopek Bronisława 190, 196
Proskurnâk Miroslav 64
Przyboś Adam 17
Pulit Franciszek 80, 84, 218, 257
Pydziński Bronisław 39, 41, 73, 79, 85,
165, 171, 177, 184, 196, 238, 240, 255,
265
Pyrc Robert 57, 71
Rachwał Maria 227, 228, 234
Rachwał Tomasz 9, 10, 12, 15–17, 24, 25,
27, 29, 34, 50, 71, 96, 102, 105, 124,
133, 144–149, 153–155, 157, 186, 187,
194, 196, 220, 222, 227–229, 231–237,
246, 261–264
Raczyk Andrzej 105
Radomski Andrzej 204, 206
Rajchel Dariusz 109, 122
Rajman Jan 9, 12, 17, 21, 23, 24, 27, 29,
33, 46, 51, 72, 73, 78, 100, 101, 103,
106, 109, 110, 113–117, 119, 121–124,
128, 129, 135–137, 140, 147, 151, 153,
155, 157, 162–165, 171, 176, 177, 181,
184, 238, 240, 255, 257–261, 265
Indeks nazwisk
Rakowski Witold 162
Rauziński Robert 258
Raźniak Piotr 102, 105, 262
Rączkowska Zofia 63
273
Słodczyk Janusz 49, 51, 60, 104, 108, 109,
118, 121, 122, 186
Słowiak Paweł 165, 173, 177, 185
Smart Christopher W. 209
Rek Jadwiga 257
Smith Bernard 98, 99
Rettinger Renata 114, 117, 129, 137, 164–
167, 170–172, 176, 177, 184, 185, 261,
264
Smoleń Jolanta 209
Rettinger Wacław 62, 260
Soczówka Mirosław 189, 196, 197, 228
Richling Andrzej 120
Rodríguez-Tovar Francisco J. 219
Rolewicz Czesława 259
Romer Eugeniusz 240, 241, 252
Rowid Henryk 239
Róg Lidia 165, 172, 177, 185, 246, 265
Rubinkiewicz Jacek 208, 211, 215
Ruta Zygmunt 17, 123, 152
Rydz Eugeniusz 30, 34, 51, 96, 120, 121,
124, 136, 167, 169, 170, 172, 259, 261,
262
Smolska Ewa 26, 60, 61, 66, 83, 215
Socha Dariusz 225, 236
Soja Mariusz 177, 180
Soja Roman 56, 65, 263
Solomin Vladimir P. 197
Sołtysik Robert 60, 66, 215, 223
Soták Jan 215
Spasovski Milena 176, 184
Stachurski Marek 166, 174
Stankoviansky Miloš 217
Starkel Leszek 69
Stasiak Andrzej 134, 157
Ryncarz Piotr 246, 254, 263
Stöber Georg 136
Rysz Maria 78
Straszewicz Ludwik 123
Sala Stanisław 34, 50, 148
Strzelecki Zbigniew 117, 125, 132, 138
Sanetra Bożena 258
Strzyż Małgorzata 173, 180, 194, 195,
197, 202
Sárfalvi Béla 133
Stuchlik Leon 92, 97
Sarna Tadeusz 262
Suchecki Tomasz 94, 99
Sarti Massimo 209, 215
Schultze Erich 176 , 183
Semkowicz Władysław 241
Senneset Kaare 59, 70
Sidło Paweł Olaf 166, 174
Sielatycki Mirosław 191
Sitarska Barbara 194, 196
Siwek Janusz 83
Siwulska Maria 195
Skawina Tadeusz 18, 86
Skawinowa Lucyna 86
Skawiński Paweł 173
Sujak-Lesz Krystyna 197
Suligowski Roman 60, 66, 223
Sulimierski Filip 239
Sułkowska Lucyna 90, 96
Surdej Aleksander 236
Szafarczyk Anna 56, 64
Szafer Władysław 164, 241
Szaflarski Józef 7
Szafranek Edyta 51
Szeja Jan 21, 23, 27, 29, 34, 38, 40, 42, 45,
101, 110
Skiba Stefan 86
Szelińska-Kukulak Małgorzata 165, 172,
177, 185, 264
Skoczek Maria 185
Szewczyk Czesław 256
Skwarcan Mariola zob. Tracz Mariola
Szkurłat Elżbieta 259
274
Indeks nazwisk
Szmielińska Paulina 261
Tumidajski Tadeusz 78
Szmigiel Maria Krystyna 261
Turczyn Irmina zob. Turczyn-Zioło Irmina
Szmyd Łukasz 111
Turczyn Jolanta 41
Szot Zygmunt 12, 165, 172, 175–177, 183,
185, 256, 265
Turczyn-Zioło Irmina 23, 27, 30, 34, 36–
42, 46, 51, 52, 101, 110, 111, 164, 174,
199
Szubert Mariusz 10, 54, 55, 57, 58, 65, 66,
165, 166, 172, 177, 186, 196, 219–223,
260, 264
Szukalski Piotr 28, 104, 108, 111, 181
Szupryczyński Jan 28
Szwagrzyk Jerzy 71
Szwarczewski Piotr 66
Szwengrub Lili Maria 106, 133
Szymanowicz Kinga 21, 29
Szymańska Wioletta 262
Szymla Zygmunt 23, 33, 34, 38, 40, 125,
142, 149
Ślęzak Tadeusz 34
Śmigielska Maria 49, 60, 186
Świercz Anna 180
Święchowicz Jolanta 217, 223
Tabaka Zbigniew 17, 18, 87, 125
Tabor Józef 53, 54, 62
Targalski Jan 169, 172
Tarkowski Radosław 10, 13, 205, 207,
208, 211–213, 215, 218, 219, 263
Taylor Liz 194
Teisseire Henryk 241
Tkaczuk Cezary 194
Tomaszewski Jan 192, 202
Tracz Mariola 9, 17, 178, 180, 188, 189,
191–194, 196, 197, 200–203, 223, 228,
236, 260, 263
Traczyk Andrzej 223
Trela Wiesław 174
Trembaczowski Jan 183
Turkington Alice 98, 99
Turnock Dawid 129, 136
Turowski Jan 106, 133
Twardosz Robert 76
Tyszkiewicz Wiesława 134
Uchman Alfred 208, 211, 219
Uliszak Radosław 10, 114, 120, 130–132,
136–138, 165, 172, 178, 197, 261, 263
Urbańska Aleksandra 222
Ustrnul Zbigniew 75
Ustupski Janusz 114, 116, 125, 137, 165,
166, 169, 172, 173, 264
Vaishar Antonin 108
Wach Krzysztof 228, 236
Waga Jan Maciej 59, 216
Wagreich Michael 215
Wahla Arnošt 105
Waksmundzki Krystian 79, 85
Walczak Marek 258
Walewski Władysław 239
Walford Nigel 102, 110
Wall Glenda 195
Wang Chengshan 215
Warakomska Krystyna 162
Warcholik Witold 56–58, 66, 67, 82, 83,
165, 166, 170, 173, 177, 186, 219–224,
251, 262, 264
Warszyńska Jadwiga 158, 159, 163
Warzecha Sebastian 246
Werwicki Andrzej 237
Trepińska Janina 17, 18, 72
Wich Urszula 33, 237
Troc Marek 12, 23, 24, 26, 29, 39, 141,
142, 145, 153, 155, 158, 159, 163, 176,
177, 183, 186, 257, 265
Wiedermann Krzysztof 145, 149, 154,
155, 263
Wicherek Stanisław 141, 153
Indeks nazwisk
275
Więzik Beniamin 70
Zapletalova Jana 108
Wilczyńska-Michalik Wanda 9, 89–92, 94,
96–99, 152, 252, 264
Zawadzki Saturnin 86, 87
Wilczyński Witold 260, 264
Zawistowski Jerzy 65, 152
Wilk Ryszard 195
Winiarczyk-Raźniak Anna 102, 103, 110,
111, 116, 117, 125, 178, 186, 263
Winiarska Agnieszka 17
Wiśniewski Marek 262
Witek Stefan 256
Witek-Nowakowska Alina 258
Witkowski Zbigniew 59
Wnuk Zygmunt 170
Wojewoda Jurand 213, 214
Wojs Stanisław 10, 238
Wolska Anna 207, 211
Wołoszyn Bronisław Wojciech 71
Woźniak Michał 21, 23, 27, 29, 30, 38, 40
Woźniczka Zdzisław 54, 80, 85
Wójtowicz Bożena 9, 166, 167, 169, 173,
174, 188, 189, 191, 192, 197, 198, 201,
203, 260, 262, 263
Zawiejska Joanna 57, 67, 214, 217, 263
Zborowski Andrzej 102, 111, 186
Zdon-Korzeniowska Małgorzata 264
Zelech Jerzy 145, 153
Ziaja Wiesław 170
Zieliński Artur 195, 197, 202
Ziemicki Sławomir 200, 202
Ziętara Tadeusz 8, 9, 17, 25, 30, 52–60,
62, 63, 67–71, 76, 77, 89–93, 96, 97,
145, 151, 153, 162, 164, 171, 177, 178,
180, 187, 219, 222, 240, 257–259, 265
Zioło Irmina zob. Turczyn-Zioło Irmina
Zioło Zbigniew 6, 9, 10, 12, 16, 18, 20–47,
49–52, 64, 75, 77, 85, 89, 92, 93, 96,
97, 99–101, 103, 106, 107, 110, 111,
113–117, 119–121, 124–126, 130, 132,
133, 135, 137–151, 153–157, 159–164,
174, 178, 181, 182, 186, 187, 191–194,
196, 197, 199, 201, 202, 220, 223–229,
231–237, 240, 256, 260–262, 265
Wójtowicz Jerzy 166, 174
Ziułkiewicz Maciej 99, 100
Wójtowicz Mirosław 9, 165, 173, 174, 178,
186, 187, 263
Złonkiewicz Zbigniew 174
Zonneveld John-Paul 219
Wrona Jerzy 191
Zwolińska Emilia 37, 45, 46, 52, 117, 126
Wróbel-Stermińska Wanda 87
Zwoliński Zbigniew 71, 213, 214
Wrzosek Antoni 6, 10, 175, 176, 180, 183–
185, 255
Zwoździak Jerzy 94
Wuttke Gustaw 252
Zygmunt Edyta 61
Wysocka Jadwiga 200, 202
Żeber-Dzikowska Ilona 197
Wyżga Bartłomiej 57, 63, 67, 90, 92, 97, 99
Żelazny Mirosław 75
Zając Kazimierz 21, 30
Żołnierz Alfred 54, 55, 72, 188, 189, 193,
196, 199, 219–221, 224, 225, 257, 265
Zając Maria 224
Zając Stanisław 9, 12, 188–192, 195, 196,
198, 199, 206, 238, 256, 265
Zalewski Zbigniew 166, 174
Zapała Małgorzata 195, 202
Żółkiewski Marek 39, 45, 53, 54, 65, 72,
86, 177, 187, 257, 265
Żychowski Józef 53, 56, 62, 72, 74, 78,
80–82, 85, 89, 90, 92, 93, 97, 99, 100,
221, 225, 259, 264
zestawił Szymon Biały
Spis treści
Wprowadzenie (Zbigniew Długosz, Zbigniew Zioło) ...................................................... 5
I. Zarys kształtowania się Instytutu Geografii (Zbigniew Zioło, Tomasz Rachwał)......7
1. Zagadnienia metodologiczne ...................................................................................... 19
1.1. Metodologia badań regionalnych (Zbigniew Zioło)............................................20
1.2. Zintegrowana koncepcja badań przemian struktur regionalnych
na przykładzie Tarnobrzeskiego Okręgu Siarkowego (Zbigniew Zioło)............35
1.3. Metodologia badań szkolnictwa i jego wpływu
na przemiany układów regionalnych (Monika Borowiec).................................45
2. Geomorfologia (Małgorzata Bajgier-Kowalska)........................................................52
3. Klimatologia i meteorologia (Eligiusz Brzeźniak).....................................................72
4. Hydrografia (Józef Żychowski)..................................................................................79
5. Geografia gleb (Tomasz Bryndal, Wacław Cabaj)....................................................86
6. Biogeografia (Wacław Cabaj)...................................................................................87
7. Ochrona i kształtowanie środowiska (Jan Lach, Wanda Wilczyńska-Michalik)......89
8. Geografia ludności (Zbigniew Długosz, Anna Winiarczyk-Raźniak) ....................100
9. Geografia osadnictwa (Jan Rajman, Agnieszka Kwiatek-Sołtys)...........................111
10. Geografia rolnictwa (Bronisław Górz, Radosław Uliszak)...................................126
11. Geografia przemysłu i usług (Zbigniew Zioło, Tomasz Rachwał).........................138
12. Geografia transportu (Zbigniew Długosz, Zbigniew Zioło)................................... 158
13. Geografia turyzmu (Roman Malarz, Renata Rettinger)......................................... 164
14. Geografia regionalna (Zbigniew Długosz, Mirosław Wójtowicz).......................... 175
15. Dydaktyka geografii (Mariola Tracz, Bożena Wójtowicz)...................................... 187
16. Dydaktyka przyrody (Danuta Piróg)...................................................................... 200
III. Rozwój naukowo-dydaktyczny i problematyka badań
w zakresie dyscyplin towarzyszących
1. Geologia (Krzysztof Bąk).......................................................................................... 204
2. Kartografia i topografia (Witold Warcholik, Mariusz Szubert)................................ 219
3. Przedsiębiorczość (Tomasz Rachwał, Zbigniew Zioło)........................................... 225
1. Biblioteka (Małgorzata Bieda).................................................................................. 238
2. Zbiory Kartograficzne (Szymon Biały, Piotr Ryncarz, Barbara Michalczyk)......... 246
Wykaz rozpraw doktorskich ......................................................................................... 255
Skład osobowy ............................................................................................................. 263
Indeks nazwisk ............................................................................................................. 266

Pobierz plik PDF - Uniwersytet Pedagogiczny w Krakowie

Transkrypt

Podobne dokumenty

Globusik - Koło Geografów

ciało w kulturze i sztuce

opistechniczny

Pobierz plik PDF - Uniwersytet Pedagogiczny w Krakowie

Wydrukuj tekst - Przedsiębiorczość - Edukacja