Przysłowia żydowskie

Przysłowia żydowskie
Krystyna Podgórska rozmawia z Rabinem Boazem Pashem:
Mówi się, że przysłowia są mądrością narodu, ponieważ w skrótowej, przeważnie
jednozdaniowej formie przekazują z pokolenia na pokolenie jakieś uniwersalne prawdy
czy zasady, zweryfikowane przez doświadczenie ludzi w różnych warunkach
historycznych i społecznych.
Jak rabin określiłby przysłowia wygenerowane przez naród żydowski?
Przysłowie to rzeczywiście jest mądrość narodu. Aby starsze pokolenie mogło je przekazać
nowszemu pokoleniu trzeba to ująć w takie zdania, które można krótko, jasno przekazać.
Musi to też być w jakiś sposób dowcipne, żeby ludzie to pamiętali i używali. Szczególnie jeśli
chodzi o żydowskie przysłowia w języku jidysz, bo Żydzi zawsze doświadczali dyskryminacji
i różnych ograniczeń - co mogli a czego nie mogli robić, więc musieli walczyć z tym poprzez
przysłowia i humor. Dlatego przysłowia w jidysz są zawsze bardzo skondensowane w temacie
i humorystyczne.
Czyli charakterystyczną cechą przysłowia żydowskiego jest to, że zawsze jest
zabarwione humorem?
Tak, ale często to jest „czarny humor”. Tworzono przysłowia, które ukazują, co ze złej
sytuacji możemy wydobyć dobrego. Na przykład przysłowie bardzo mocne, które moja
babcia zawsze mówiła : Jeżeli dwóch gojów bije się, to zawsze ucierpi Żyd. I jako
uzupełnienie do niego: Jeśli dwa koty biją się, nie wchodź między nich abyś nie został
podrapany.
A jak to się przekłada na rolę rabina, bo zawsze jeśli są jakieś spory to rabin musi wejść
pomiędzy obie strony.
W takiej sytuacji rabin używa najlepszej broni, która jest na tym świecie - humoru.
A jeśli są jakieś poważne sprawy?
Nie ma takich spraw, których nie można by rozwiązać, jeżeli wprowadzimy w nie trochę
żartu. Jeśli spór zostanie częściowo złagodzony przez humor, wtedy można przejść do tematu.
Bo naprawdę nie istnieją takie problemy, których nie można rozwiązać. Istnieją tylko ludzie,
z którymi trudno pracować. W momencie, gdy się ich trochę „zmiękczy”, robią się bardziej
elastyczni i można z nimi pracować nad problemem.
I to właśnie humor jest tym narzędziem?
Tak, ale nie zapominajmy jeszcze o jednej rzeczy – jeśli człowiek czuje się atakowany,
reaguje strachem i ostro się broni. Ale jeśli nie ma w nim strachu, robi się bardziej otwarty.
Jakie przysłowie rabin przywołuje najczęściej?
Mencz tracht – Got lacht. - Człowiek planuje a Bóg się śmieje. Czyli, że człowiek zawsze ma
plany - zrobię to, czy tamto, a Bóg śmieje się i myśli – ale ja mam mój plan dla niego.
Czy to przysłowie znaczy też, że człowiek ma ograniczony wpływ na swój los?
Tak, nasze plany są naszymi planami, ale w życiu bywa inaczej. Jest polskie przysłowie –
Człowiek strzela a Pan Bóg kule nosi. To przykład na analogie w przysłowiach po polsku i w
jidysz. Bo przysłowia dotyczą zazwyczaj natury człowieka. Jest takie przysłowie znane we
wszystkich językach Kejner zet niszt zajn ejgenem hojkier – Człowiek nie może zobaczyć
swojego własnego garbu. Czyli jeśli mam wady to ja ich nie widzę, ale inni widzą. I podobne:
Jeśli ci wszyscy mówią że jesteś pijany to idź spać.
Są też bardzo głębokie przysłowia Wos Lenger a blinder lebt, alc mer zet er - Im dłużej
ślepiec żyje, tym więcej on widzi. Bardziej dosłownie to Az men lebt derlebt men – Im dłużej
żyjesz tym masz więcej doświadczenia.
Jakie są przysłowia o miłości, małżeństwie?
Na przykład: Kusz niszt kejn miuse mojd un bor niszt kejn gelt fun oremen - Nie całuj
brzydkiej dziewczyny, i nie proś biedaka pieniądze. To znaczy, że będziesz później drogo
płacić za to – dziewczyna będzie chciała wziąć ślub a biedak zażąda pieniędzy z powrotem.
A dla kobiet – A froj iz szajn wen zi hot a farkemtn kop un ojfgepucte szich. –Kobieta jest
piękna gdy ma dobrą fryzurę i ładne buty.
Jeśli obserwujemy kłócące się często małżeństwo mówimy – Adam hojch host a lib cum Ewe.
Czyli Adam też kochał Ewę. W podtekście – Adam nie miał innej możliwości, bo Ewa była
jedyną kobietą…
A coś ogólnego o relacjach międzyludzkich?
A klap forgejt, a wort basztejt - Ból od uderzenia minie, a ból od słowa zostanie. Jest
powiedzenie Ojch mir a mencz cum tisz – Jeszcze jeden gość do stołu. Mówimy tak, gdy ktoś
nie poproszony wygłasza swoją opinię. Mówią też A nechtiker tog – Wczorajszy dzień jeśli
człowiek mówi o czymś co nie jest już aktualne.
A worem In chrajn iz zicher az dos iz cuker zis – Dla robaka żyjącego w chrzanie, chrzan jest
najsłodszym miejscem na świecie. To o ludziach nie otwartych na żadne zmiany,
uważających, że są najlepsi i są zadowoleni z siebie i swojej sytuacji. A sztiler worm un grawt
tif –Jeżeli robak jest cichy, to wejdzie bardzo głęboko. Po hebrajsku – Cicha woda dopłynie
daleko.
Bywa tak, że przysłowie ma różnorakie interpretacje.
Tak, np. Jeder sztekn hot cwej ekn - Każdy kij ma dwa końce, to znaczy, że każdy temat ma
dwa aspekty, ale też że jeśli chcesz uderzyć kogoś - to możesz przy tym uderzyć siebie. Di
kale iz cu szajn - Panna młoda jest za piękna, to jakby przestroga przed zaślubieniem
wyjątkowo pięknej kobiety, która może potem dominować, ale też jeśli proponowany jest
jakiś biznes nazbyt dobry, wtedy to jest podejrzane. Powiedzenie Alajn iz a neszume rajn Sam jak dusza sama, mówi o dokuczliwej samotności, ale też może znaczyć, że lepiej
prowadzić swój biznes samemu, bez partnerów.
A coś więcej o biznesie?
To jest we wszystkich językach : A geszonken ferd kukt men niszt di cajn – Darowanemu
koniowi nie zagląda się w zęby. Miłujmy się jak bracia, handlujmy jak Żydzi. Ajns geholtn un
cwej baholten - Pokaż jeden, ukryj dwa. Jeżeli poduszka rozsypała się na wietrze, to nie
biegnij za tymi piórkami. Albo Jeżeli konie uciekły już ze stajni, to nie warto teraz zamykać
drzwi. Nawet ślepy kogut też trafi na ziarnko. Wszyscy szewcy chodzą bez butów a po
hebrajsku – Krawiec chodzi bez ubrania.
Może coś o przyjaźni.
Nie zrobiłem ci tyle dobrego żebyś musiał zrobić mi aż tyle złego. Bo ludzie mają czasem taki
charakter, że odpłacają złem za dobro. Lepszy przyjaciel blisko niż brat daleko.
Twój przyjaciel powinien być blisko, ale twój wróg nawet bliżej - żeby widzieć czy nie robi
jakiejś szkody. Powiedz mi kim są twoi przyjaciele a powiem ci kim ty jesteś. Człowiek nie
wie w którym miejscu buty cisną jego przyjaciela.
Z tego widać, że wiele przysłów ma swoje odpowiedniki w powiedzeniach polskich, np.
żydowskie - Jak trzeba to miotła też strzela, po polsku - Jak Pan Bóg dopuści to i z kija
wypuści.
Jest tak, bo Polacy żyjąc na wspólnej ziemi z Żydami zaczerpnęli od nich wiele przysłów, ale
być może działa to też w drugą stronę. Np. Ojfn ganew brent dos hitl. Na głowie złodzieja pali
się kapelusz, po polsku - Na złodzieju czapka gore. Jabłko nie spada daleko od drzewa Niedaleko pada jabłko od jabłoni. A Żydzi dodają dalej Jeżeli jabłko jest zepsute pada nawet
bliżej drzewa - tzn, że słabsze dzieci są zawsze bliżej rodziców.
Az me brit zich op hajsn blozt men blozt ojfn kaltn – to jest z Talmudu – jeśli człowiek sparzy
się gorącą wodą, on potem boi się nawet chłodnej wody. Po polsku Kto się sparzył gorącym
ten na zimne dmucha.
Czy przysłowia pomagają w życiu?
Bardzo, szczególnie w trudnych sytuacjach: Mówi się Jeśli nie wpuszczą cię przez drzwi to
wejdź przez okno, lub Az s’iz niszto kejn fisz iz an hering ojch a fisz. Kiedy nie masz karpia
to i śledź nim jest. Dla pocieszenia powtarzamy często przysłowie Der Got gibt di kelt noch
di klejder - Bóg daje zimę według ilości koców. To znaczy, że Bóg nie stwarza takich
sytuacji, których nie możesz przetrwać. Zawsze daje szansę.