PRZEJAWY DENUDACJI WE WSCHODNIEJ CZĘŚCI DORZECZA

Przejawy denudacji we wschodniej części dorzecza górnej Odry od schyłku epoki brązu
143
Prace i Studia Geograficzne
2012, T. 50, ss. 143-158
Krzysztof J. Wójcicki
Katedra Paleogeografii i Paleoekologii Czwartorzędu
Wydział Nauk o Ziemi, Uniwersytet Śląski
PRZEJAWY DENUDACJI WE WSCHODNIEJ CZĘŚCI DORZECZA
GÓRNEJ ODRY OD SCHYŁKU EPOKI BRĄZU
Symptoms of denudation in the eastern part of the Upper Odra River basin
from the decline of the Bronze Age
Abstract: The goal of studies in the Ruda and Kłodnica valleys was to establish denudation intensity corresponding to phases of farming and breeding economy. Research was
aimed at defining chronology of sedimentation of overbank, proluvial fan and sheetwash
deposits. It was affirmed that (1) denudation at the end of the Bronze Age and during the
Hallstatt and Roman Periods of the Iron Age reached relatively low intensity in comparison to population density at that time, (2) strong increase of denudation occurred in the
older part of the Early Middle Ages in spite of demographic regress at that time, (3) the
highest denudational rate was noticed throughout historical times. Additionally, studies
show that proluvial fan and sheetwash deposits can be treated as indicators of the close
neighborhood of a settlement. Overbank deposits can record shifts occurring in a larger
distance from deposition zone, though their extension and thickness decrease along with
distance growth from the area transformed under influence of human activity.
Słowa kluczowe: geoarcheologia, historia osadnictwa, datowania radiowęglowe, denudacja, sedymentacja
Key words: geoarchaeology, history of settlement, radiocarbon dating, denudation,
sedimantation
WPROWADZENIE
Do zasadniczych zadań geoarcheologii (archeologii środowiskowej) należy
badanie środowiskowych uwarunkowań osadnictwa oraz wpływu procesów osadniczych na kierunki przekształceń środowiska przyrodniczego. W drugim nurcie
mieszczą się studia nad oddziaływaniem osadnictwa na rozwój procesów denuda-
144
Krzysztof J. Wójcicki
cyjnych w obszarach zasiedlonych. Wieloletnie studia wskazują, że procesy zagospodarowania zlewni prowadzą pośrednio do ożywienia erozji i sedymentacji na
stokach i w dnach dolin. Znajduje to swój zapis sedymentacyjny przede wszystkim w postaci nasilenia depozycji utworów powodziowych, deluwiów, koluwiów
lub proluwiów u wylotu dolin odwadnianych epizodycznie (m.in. Starkel 1989,
Śnieszko 1995, Klimek 1996, 2003, Twardy i in. 2004). Wyrazistość tego zapisu
zależy zarówno od stopnia antropogenicznych przekształceń środowiska (jako
funkcji gęstości zaludnienia i systemu gospodarczego), jak i przebiegu procesów
naturalnych sterowanych przez zmienne klimatyczne. Oddzielenie uwarunkowań
naturalnych i antropogenicznych napotyka na trudność, stąd w niniejszym opracowaniu osady, których depozycja może być wiązana pośrednio z działalnością
człowieka nazywane są osadami korelatywnymi do poszczególnych faz osadnictwa.
Ostatnie lata przyniosły znaczący postęp zarówno w badaniach nad historią
osadnictwa jak i przebiegiem sedymentacji w prawobrzeżnej części zlewni górnej
Odry (m.in. Klimek 1996, 2003, Abłamowicz, Śnieszko 2001, Abłamowicz 2004,
Foltyn i in. 2004, Wójcicki, Nita 2004). Stanowią one materiał do głębszej analizy antropogenicznych uwarunkowań procesów depozycyjnych. Celem niniejszej
publikacji jest rozpatrzenie wpływu osadnictwa na zapis sedymentacyjny zarejestrowany w wypełnieniu dolnych odcinków dolin Rudy i Kłodnicy. Wydaje się, że
zlewnie obu rzek są obszarami dogodnymi do przeprowadzenia analizy porównawczej z uwagi na: (1) podobną historię osadnictwa, (2) odmienność krajobrazową i związane z tym różnice w przestrzennym układzie centrów osadniczych
w badanych dorzeczach.
TEREN BADAŃ
Rzeka Ruda o długości 51,5 km odwadnia północną część Płaskowyżu Rybnickiego i południowo-wschodni fragment Kotliny Raciborskiej. Badania w dolinie Rudy koncentrowały się na 12 km odcinku poniżej Zbiornika Rybnickiego.
Zlewnia Rudy po Kuźnię Raciborską obejmuje obszar blisko 410 km2, co stanowi
około 80% powierzchni jej dorzecza (bez odcinka ujściowego i zlewni Suminy).
W górnej części zlewni na obszarze Płaskowyżu Rybnickiego i przyległych wysoczyznach (ryc. 1A) odsłaniają się gliny, piaski gliniaste i piaski fluwioglacjalne
zlodowacenia odry (Kotlicka, Kotlicki 1977). Jedynie w strefie południowego wododziału występują utwory lessowe. W dolnej części zlewni na obszarze Niecki
Kozielskiej dominują piaski eoliczne wykształcone na osadach wodnolodowcowych. Przewaga ubogich w składniki pokarmowe gleb bielicoziemnych rozwiniętych na utworach piaszczystych decyduje o relatywnie niskim stopniu rolniczego
Przejawy denudacji we wschodniej części dorzecza górnej Odry od schyłku epoki brązu
145
Ryc. 1. Lokalizacja obszaru badań na tle jednostek geomorfologicznych południowej Polski [A] oraz powierzchnie leśne w dorzeczach Rudy i Kłodnicy u schyłku XVIII w. (wg
Kaczmarskiego i in. 1984) [B]:
Typy rzeźby: 1 - działy wyżynne i garby wykształcone na skałach zwięzłych, 2 - płaskowyże lessowe, 3 - wysoczyzny piaszczysto-gliniaste, lodowcowe, 4 - wysoczyzny piaszczyste,
wodnolodowcowe, 5 - równiny piaszczyste, miejscami zwydmione, 6 - doliny rzeczne.
Fig. 1. Location of the study area with respect to the geomorphological units of southern
Poland [A] and forest areas occupying the Ruda and Kłodnica River basins at the decline
of 18th century (according to Kaczmarski et al. 1984) [B].
Types of relief: 1 - upland and hummock composed of hard rocks, 2 - loess plateau, 3 - glacial plain, 4 - outwash plain, 5 - sandy plain, locally with dunes , 6 - river valley.
zagospodarowania dorzecza Rudy. Wskaźnik zalesienia obliczony na podstawie
mapy szaty roślinnej Górnego Śląska w XVIII w. (Kaczmarski i in. 1984) wynosił
dla dorzecza Rudy 48%. Obecnie lasy zajmują 41% powierzchni dorzecza. Zwarte
kompleksy leśne utrzymały się zwłaszcza w dolnej części zlewni (ryc. 1B). Bardziej rozległe obszary wylesione występują natomiast w górnej części dorzecza
w rejonie Rydułtów, Rybnika i Żor.
Kłodnica o długości 75,3 km odwadnia zachodnią część Wyżyny Śląskiej
i wschodni fragment Kotliny Raciborskiej. W dolinie Kłodnicy prace prowadzono na 15 km odcinku poniżej Zbiornika Pławniowice. Zlewnia Kłodnicy po wodowskaz w Lenartowicach obejmuje obszar 1054,6 km2, co stanowi ponad 97%
powierzchni dorzecza. W górnej i środkowej części zlewni, na obszarze zaliczanym do Wyżyny Śląskiej i Wysoczyzny Rachowickiej (Kotlina Raciborska), wśród
146
Krzysztof J. Wójcicki
utworów powierzchniowych dominują gliny i ich zwietrzeliny oraz piaski gliniaste i wodnolodowcowe zlodowacenia odry (Kotlicka, Kotlicki 1977). Bardziej
zróżnicowana krajobrazowo jest dolna część zlewni. W obrębie Wysoczyzny Proboszczowickiej utwory gliniasto-wodnolodowcowe pokryte są w części zachodniej płatem lessu. Na obszarze Niecki Kozielskiej dominują natomiast utwory
piaszczysto-żwirowe, głównie wodnolodowcowe. W dorzeczu Kłodnicy znaczące
powierzchnie zajmują relatywnie żyzne gleby brunatnoziemne rozwinięte na glinach i lessach (Abłamowicz, Śnieszko 2001). Decydowało to zapewne o bardziej
intensywnym użytkowaniu rolniczym tego terenu. Wskaźnik zalesienia obliczony
na podstawie mapy szaty roślinnej Górnego Śląska w XVIII wieku (Kaczmarski
i in. 1984) wynosił dla dorzecza Kłodnicy 30%. Obecnie lasy zajmują 24% powierzchni dorzecza. Zachowały się w postaci izolowanych płatów i jedynie na obszarze Niecki Kozielskiej i zachodniej części Wysoczyzny Rachowickiej stanowią
część bardziej zwartego kompleksu leśnego.
W świetle badań archeologicznych górna Odra stanowiła przez długi czas barierę osadniczą. Oddzielała gęsto zaludniony Płaskowyż Głubczycki od słabo zaludnionej prawobrzeżnej części dorzecza (m.in. Kulczycka-Leciejewiczowa 1993,
Gedl 1997). W dorzeczach Rudy i Kłodnicy neolit reprezentowany jest jedynie
przez rozproszone stanowiska osadnicze KPL (kultury pucharów lejkowatych)
i KCS (kultury ceramiki sznurowej). W większości miały one zapewne charakter
sezonowy (Abłamowicz, Śnieszko 2001, Foltyn i in. 2004). Większa i bardziej stała
presja osadnicza datuje się na czasy KŁ (kultury łużyckiej) u schyłku epoki brązu
i w okresie halsztackim. Pozostałości osadnictwa tej kultury odkryto na całym
obszarze dorzeczy Rudy i Kłodnicy. Do istotnego rozrzedzenia osadnictwa doszło
w starszym i środkowym okresie lateńskim, późnym podokresie przedrzymskim
i okresie wczesnorzymskim (Abłamowicz 2004). Dość liczne ślady osadnictwa
KP (kultury przeworskiej) odnotowujemy natomiast w okresie późnorzymskim
(Foltyn i in. 2004, Abłamowicz 2004). Po ponownym regresie osadnictwa utrzymującym się jeszcze w starszych fazach wczesnego średniowiecza doszło do jego
intensyfikacji w XI?, XII, a przede wszystkim w XIII i na przełomie XIII/XIV
wieku (Panic 1992). Dalsze zmiany demograficzne związane były z urbanizacją
i industrializacją w czasach nowożytnych. W efekcie tych procesów w dorzeczu
Rudy ludność koncentruje się obecnie w górnej części zlewni w rejonie Rybnika
i Żor. Osadnictwo w dolnej części zlewni uległo stabilizacji już od średniowiecza.
Jeszcze wyraźniejsze przesunięcie „środka ciężkości” osadnictwa do górnej części
zlewni zaszło w ostatnich stuleciach w dorzeczu Kłodnicy.
Przejawy denudacji we wschodniej części dorzecza górnej Odry od schyłku epoki brązu
147
OSADY KORELATYWNE DO FAZ OSADNICZYCH W DOLINACH RUDY
I KŁODNICY
Badaniami objęto korelatywne do faz osadniczych utwory: (1) powodziowe,
(2) stożków napływowych u wylotu dolin odwadnianych epizodycznie, (3) spłukiwania pokrywowego u podnóża stoków dolin lub krawędzi teras plejstoceńskich.
Osady powodziowe pełnią istotną rolę w budowie badanych odcinków dolin.
W dolinie Rudy w starszych okresach holocenu sedymentacja pozakorytowa
przebiegała na ograniczoną skalę i zapisała się w postaci epizodycznej dostawy
drobnoziarnistych osadów do obniżeń starorzeczy. W profilu Podbiała Druga jedna z takich warstw była akumulowana przed 1015±70 lat BP (ryc. 2). Pokrywy
osadów pozakorytowych o dużej miąższości notowane są jednak dopiero w obrębie najmłodszych generacji włożeń aluwialnych w osi doliny. Poznanie budowy
wewnętrznej tych serii aluwialnych zawdzięczamy pracom Klimka (1996, 1999).
W stanowisku Stodoły około 1,7 m seria laminowanych osadów powodziowych
jest młodsza od szczątków drewna tkwiących w stropie osadów korytowych i datowanych na 1050±60 i 900±60 lat BP. Od około 0,8 m zalega górny kompleks
osadów pozakorytowych z węglami drzewnymi młodszymi niż 300 lat. Charakteryzuje się on dwu-, trzykrotnym wzrostem zawartości cynku, którego uruchomienie interpretowane jest jako rezultat wylesienia i zwiększonej erozji gleb
(Klimek 1996). Podobny skokowy wzrost zawartości cynku zanotowano w osadach piaszczysto-mułkowych przykrywających kopalne starorzecze w stanowisku
Stodoły/Zakole. W odciętym starorzeczu były początkowo gromadzone mułki
organiczne datowane w spągu na 2970±120 lat BP, których akumulacja została
z biegiem czasu zastąpiona przez depozycję osadów pozakorytowych o miąższości dochodzącej do około 1,7 m (Klimek 1999). W odsłonięciu Stodoły/Las datowaniu poddano szczątki drobnych korzonków pogrzebanych in situ na głębokości
około 1,2 m. Rezultat datowania wskazuje, że występująca w górnej części profilu seria osadów pozakorytowych jest młodsza niż 890±50 lat BP (Klimek 1999).
W odsłonięciu w Rudzie Kozielskiej w spągu 1,8 m serii osadów pozakorytowych
występują żwiry z fragmentami drewna. Datowanie jednego z pni wykazało wiek
350±60 lat BP. Na żwirach zalega seria osadów mułkowych z fragmentami drewna
datowanymi na 130±60 lat BP, a wyżej utwory mułkowo-piaszczyste w stropowej
części z miałem węglowym (Klimek 1996). Miał węglowy występuje powszechnie
w osadach najniższego stopnia terasowego, reprezentowanych przez odsłonięcie
Stodoły/Granica (Klimek 1996), jak również w szeregu wypełnień starorzeczy
najmłodszej generacji (np. stanowisko Stany). Pozwala to datować analizowane
osady pozakorytowe na okres eksploatacji węgla kamiennego zapoczątkowany
około 200 lat temu.
W dolinie Kłodnicy depozycja osadów pozakorytowych zachodziła na większą skalę niż miało to miejsce w dolinie Rudy. U podnóża stoków Wysoczyzny
148
Krzysztof J. Wójcicki
Ryc. 2. Profile litologiczne i interpretacja genetyczna osadów w dolinie Rudy (stanowiska Stodoły, Stodoły/Las i Stodoły/Zakole wg Klimka
(1996, 1999)):
1 - torf, 2 - torf zamulony, 3 - torf zapiaszczony, 4 - mułek z substancją organiczną, 5 - piasek z substancją organiczną, 6 - mułek, 7 - mułek
piaszczysty, 8 - piasek mułowy, 9 - piasek, 10 - piasek ze żwirem, 11 - żwir piaszczysty, 12 - drewno, węgle drzewne, korzenie, 13 - miał
węglowy, 14 - data radiowęglowa, 15 - chronozony ustalone metodą pyłkową, 16 - Facje: [ch] - korytowa, [ob] - pozakorytowa, [bc] - biochemiczna, [s] - stokowa.
Fig. 2. Stratigraphy and genetic interpretation of deposits from the Ruda valley (localities Stodoły, Stodoły/Las and Stodoły/Zakole according to Klimek (1996, 1999)):
1 - peat, 2 - silty peat, 3 - sandy peat, 4 - silt with organic remains, 5 - sand with organic remains, 6 - silt, 7 - sandy silt, 8 - silty sand, 9 sand, 10 - sand with gravel, 11 - sandy gravel, 12 - wood, charcoal, roots, 13 - coal dust, 14 - radiocarbon date, 15 - pollen chronozones, 16
- Facies: [ch] - channel f., [ob] - overbank f., [bc] - biochemical f., [s] - slope f.
Przejawy denudacji we wschodniej części dorzecza górnej Odry od schyłku epoki brązu
149
150
Krzysztof J. Wójcicki
Proboszczowickiej drobnoziarnista pokrywa powodziowa o miąższości przekraczającej lokalnie 1,5 m zajmuje całą szerokość dna doliny, ale na obszarze Niecki
Kozielskiej jej zasięg ogranicza się już tylko do strefy najmłodszych teras włożonych. Intensywna nadbudowa tej pokrywy zachodziła w ostatnich kilkunastu stuleciach (Wójcicki, Nita 2004). Profile osadów wypełniających starorzecza wskazują, że w starszych okresach holocenu jedynie z rzadka dochodziło do przerwania
akumulacji biogenicznej na skutek dostawy utworów powodziowych (ryc. 3).
Również torfowisko zajmujące rozległą strefę najbliższego sąsiedztwa wielokulturowej osady w Łanach Małych rozwijało się w holocenie w warunkach niewielkiej
dostawy składników alogenicznych. Według datowania radiowęglowego dostawa
drobnoziarnistych aluwiów przykrywających torfy została zapoczątkowana nie
wcześniej niż 1720±80 lat BP. Budowę wewnętrzną najmłodszych włożeń aluwialnych Kłodnicy rozpoznano w stanowisku Huta Piła. W profilu tym na średnioziarnistych piaskach korytowych na głębokości 2,75 m znajduje się spąg silnie
zapiaszczonych osadów organicznych, wydatowanych na 1930±70 lat BP. Akumulacja biogeniczna została ostatecznie przerwana około 1215±70 lat BP, a datowane osady zostały przykryte około 1,5 m serią piaszczysto-mułkowych osadów
pozakorytowych o odwróconej sekwencji frakcjonalnej. W profilu Las Turbina,
na żwirowo-piaszczystych osadach korytowych gromadzone były od środkowego
subboreału osady wypełniające starorzecze. Kres akumulacji górnej serii mułków
organicznych i torfów został wydatowany w tym stanowisku na około 520±60 lat
BP. Powyżej występuje aluwialna seria mułków piaszczystych przechodzących
ku górze w piaski drobnoziarniste o łącznej miąższości około 85 cm. Również
starorzecza najmłodszej generacji (m.in. stanowiska Łany Małe 2, Blachownia)
wypełniane były w warunkach intensywnej dostawy osadów pozakorytowych.
W stanowiskach Wydzierów i Folwark Kobylec aluwia zawierają miał węglowy,
świadczący o utrzymywaniu się dużego natężenia sedymentacji pozakorytowej
w okresie ostatnich dwóch stuleci.
Utwory piaszczyste budujące stoki w dolnej części dorzecza Rudy nie sprzyjają rozwojowi erozji wąwozowej i akumulacji proluwiów. W badanym odcinku
doliny występują stożki aluwialne związane z działalnością cieków stałych. W dolinie Kłodnicy stożki napływowe cieków epizodycznych rozwinęły się u podnóży
Wysoczyzny Proboszczowickiej w prawobrzeżnej części doliny. Do największych
form tej grupy zaliczyć można stożek pokrywający osady wypełniające starorzecze w stanowisku Ujazd/Zandrzyny. W starorzeczu tym od młodszego dryasu
deponowane były osady torfowo-węglanowe świadczące o wysokiej stabilności
pobliskich stoków (Wójcicki, Nita 2004). Według datowań wykonanych przez
Klimka (2003) zapoczątkowanie dostawy proluwiów lessowych i przykrycie torfów u wylotu wąwozu nastąpiło około 2240±100 lat BP. Kolejne daty 1090±90,
835±80 i 780±120 lat BP otrzymano z próbek położonych w większej odległości
od nasady stożka (Klimek 2003, Wójcicki, Nita 2004). Wskazują one, że prograda-
Przejawy denudacji we wschodniej części dorzecza górnej Odry od schyłku epoki brązu
151
cja osadów mogła ulec nasileniu w średniowieczu. Nieco mniejszy stożek napływowy rozwinął się u wylotu wąwozu w stanowisku Gaj. Wiek przerwania akumulacji organicznej przez pylaste utwory dystalnej części stożka został tam ustalony
na mniej niż 1010±70 lat BP. Obserwacje z rejonu Łanów Małych wskazują na
kontynuację procesów erozji wąwozowej i współczesnego rozwoju stożków proluwialnych (Wójcicki, Nita 2004).
Osady spłukiwania pokrywowego odgrywają niewielką rolę w budowie dna
doliny Rudy. Charakterystyczny jest przykład wypełnienia starorzecza z Rudy Kozielskiej. W diagramie pyłkowym z tego profilu zaznaczają się wyraźnie dwa okresy działalności człowieka (Nita, informacja ustna). Wylesienia związane z uprawą
zbóż w sąsiedztwie stanowiska nie doprowadziły jednak do zmian typu sedymentacji i w okresie subatlantyckim akumulowane były w analizowanym profilu torfy. Utwory spłukiwania pokrywowego zidentyfikowano jedynie w wypełnieniu
starorzecza w Paproci. Wspomniana forma należy do grupy największych i zapewne najstarszych (pochodzących zapewne z późnego vistulianu lub początków
holocenu) paleomeandrów Rudy. Tym niemniej w analizowanym profilu, osady
pierwotnego wypełnienia uległy degradacji, o czym świadczą ślady poziomu pożarowego na głębokości 75-89 cm. Powyżej tego poziomu datowanego w spągu
na 1010±14 lat BP występuje kilkucentymetrowa warstwa piaszczystych utworów
stokowych. Powyżej ponownie rozwijały się torfy, świadcząc o stabilizacji pobliskiego stoku w ostatnich stuleciach.
W przeciwieństwie do doliny Rudy, w dolinie dolnej Kłodnicy zapis aktywności procesów stokowych jest powszechny. W starorzeczu w Sławięcicach począwszy od okresu preborealnego gromadzone były torfy. Na głębokości około
33-38 cm w warstwie datowanej na 1305±70 lat BP pojawiają się pierwsze ślady zapiaszczenia. Dostawa utworów stokowych została w analizowanym profilu
poprzedzona pojawieniem się w profilu pyłkowym ziarna Cerealia typ (Wójcicki, Nita 2004).W stanowisku Las Czajka strop torfów wypełniających starorzecze
i następnie przykrytych przez piaski w strefie przyzboczowej został wydatowany
na 720±60 lat BP. W stanowisku Bany wykonano odsłonięcie 164 cm kompleksu osadów stokowych, złożonego z ogniw piaszczysto-żwirowych z nielicznymi
przewarstwieniami mułkowymi. Kompleks ten zalega na biogenicznych osadach
wypełniających kopalne starorzecze datowanych w stropie na 540±60 lat BP.
W profilu Sławięcice/DOS osady biogeniczne wypełniające starorzecze i datowane na głębokości 28-32 cm na 200±60 lat BP zostały przykryte przez piaszczysto-mułkowe deluwia.
152
Krzysztof J. Wójcicki
Ryc. 3. Profile litologiczne i interpretacja genetyczna osadów w dolinie Kłodnicy:
1 - gytia węglanowa, 2 - torf, 3 - torf zamulony, 4 - torf zapiaszczony, 5 - mułek z substancją organiczną, 6 - piasek z substancją organiczną,
7 - mułek, 8 - mułek piaszczysty, 9 - piasek mułowy, 10 - piasek, 11 - piasek ze żwirem, 12 - żwir piaszczysty, 13 - miał węglowy, 14 - data
radiowęglowa, 15 - chronozony ustalone metodą pyłkową, 16 - Facje: [ch] - korytowa, [ob] - pozakorytowa, [bc] - biochemiczna, [s] - stokowa, [pf] - stożków proluwialnych.
Fig. 3. Stratigraphy and genetic interpretation of deposits from the Kłodnica valley:
1 - carbonate gyttja, 2 - peat, 3 -silty peat, 4 - sandy peat, 5 - silt with organic remains, 6 - sand with organic remains, 7 - silt, 8 - sandy silt,
9 - silty sand, 10 - sand, 11 - sand with gravel, 12 - sandy gravel, 13 - coal dust, 14 - radiocarbon date, 15 - pollen chronozones, 16 - Facies:
[ch] - channel f., [ob] - overbank f., [bc] - biochemical f., [s] - slope f., [pf] - proluvial fan f.
Przejawy denudacji we wschodniej części dorzecza górnej Odry od schyłku epoki brązu
153
154
Krzysztof J. Wójcicki
UWARUNKOWANIA DENUDACJI W ZLEWNIACH RUDY I KŁODNICY
W PÓŹNYM HOLOCENIE
W świetle dotychczasowych badań archeologicznych osadnictwo neolityczne
w dorzeczach Rudy i Kłodnicy nie było intensywne, a lokalny model gospodarki
grup KPL i KCS nastawiony na hodowlę (wypasy leśne), łowiectwo, zbieractwo
i rybołówstwo nie doprowadził zapewne do znaczniejszych przekształceń środowiska (Foltyn i in. 2004). Obecny stan rozpoznania zapisu sedymentacyjnego z tego okresu wydaje się potwierdzać ten obraz.
Większa i bardziej stała presja na środowisko przypada na czasy KŁ datowane
w stanowisku Łany Małe w dolinie Kłodnicy na okres od 2740±55 do 2170±55 lat
BP (Abłamowicz 2004). Jak podają Foltyn i in. (2004) dla KŁ charakterystyczny
był stosunkowo mało intensywny model gospodarki odroślowej w lasach lub rotacji leśno-polnej. Tym niemniej gospodarka rolno-hodowlana KŁ mogła doprowadzić do widocznych przekształceń w pierwotnych zbiorowiskach roślinnych, a u
schyłku KŁ krajobraz mógł już nosić piętno działalności ludzkiej (tzw. „krajobraz
naruszony”). Zapis procesów sedymentacyjnych korelowanych z osadnictwem
KŁ jest w świetle dotychczasowych badań bardzo skąpy. W dorzeczu Kłodnicy
z okresem tym możemy wiązać zapoczątkowanie progradacji stożka proluwialnego w stanowisku Ujazd/Zandrzyny datowane na około 2240±100 lat BP (Klimek
2003). W profilu Łany Małe na zapleczu strefy intensywnie zasiedlonej doszło jedynie do zailenia torfów (Wójcicki, Nita 2004). W dolnym odcinku doliny Rudy
nie udokumentowano dotychczas przejawów nasilenia erozji gleb korelatywnych
z tą fazą osadnictwa. W kopalnym starorzeczu w stanowisku Stodoły/Zakole pomiędzy 2970±120 a 2380±140 lat BP (i później) dominowała akumulacja biogeniczna. Działo się tak mimo obecności człowieka w bliskim sąsiedztwie stanowiska poświadczonej przez sporadyczne występowanie pyłku zbóż (Klimek 1999)
oraz fragmentów naczyń znalezionych w Rybniku/Stodołach (Foltyn i in. 1995).
Niewykluczone, że wątły zapis sedymentacyjny jest częściowo uwarunkowany
przez czynniki naturalne. Wieloletnie studia prowadzone na sąsiednim obszarze
dorzecza górnej Wisły wskazują na osłabienie aktywności fluwialnej pomiędzy
2900-2200 lat BP (Starkel 2001).
Okres pomiędzy IV w. p.n.e. a II w. n.e. jawi się na prawobrzeżu górnej Odry
jako faza istotnego regresu osadnictwa (Abłamowicz 2004). W analizowanych
dolinach nie udokumentowano dotychczas przypadającej w tym czasie sedymentacji produktów erozji gleb, mimo że warunki klimatyczne mogły sprzyjać powstaniu takiego zapisu. W dorzeczu górnej Wisły na okres pomiędzy 2,2-1,7 ka
lat BP przypada faza powodziowa (Starkel 2001). Ponowny wzrost zaludnienia
związany jest z osadnictwem KP datowanym w Łanach Małych na okres pomiędzy 1710±50 a 1565±60 lat BP (Abłamowicz 2004). W ramach modelu gospodarki wielotorowej, punkt ciężkości przesuwa się na bardziej intensywne techniki
Przejawy denudacji we wschodniej części dorzecza górnej Odry od schyłku epoki brązu
155
uprawy w systemie zaroślowo-odłogowym czy trawiasto-odłogowym. Dodając
do tego działalność wydobywczą i przetwórczą żelaza, Foltyn i in. (2004) zakładają możliwość znacznej degradacji środowiska w tym czasie, przejawiającą się
przede wszystkim ubytkiem lasów. Tym niemniej zapis sedymentacyjny tych procesów jest wciąż skąpy. Jedynie w profilu Łany Małe zanotowano wyraźną zmianę litologiczną datowaną na około 1720±80 lat BP. Przykrycie równiny torfowej
przez drobnoziarniste osady powodziowe można zapewne wiązać z nasileniem
degradacji użytkowanych rolniczo gleb. W dorzeczu Rudy brak jest jak na razie
datowań, które pozwoliłyby na korelację nasilenia sedymentacji z działalnością
człowieka okresu wpływów rzymskich. Należy jednak podkreślić, że osadnictwo
KP w górnej i środkowej części dorzecza było prawdopodobnie słabo rozwinięte,
a punkt osadniczy w Kuźni Raciborskiej (Foltyn i in. 2004) leży poniżej objętego
badaniami odcinka doliny. Dodatkowo od połowy III do V wieku zanotowano
w dorzeczu Wisły fazę osłabienia aktywności fluwialnej (Starkel 2001).
Po kryzysie okresu wędrówek ludów do odrodzenia osadnictwa doszło w starszych fazach wczesnego średniowiecza. W dorzeczu Kłodnicy rozpoznano nieliczne stanowiska osadnicze tego wieku położone w dolnej części zlewni, wśród
nich osadę o luźnej zabudowie w Łanach Małych datowaną na 2 poł. VII-IX wieku
(Abłamowicz 2004). Skromne ślady osadnictwa w dorzeczu Rudy koncentrują się
w okolicach Rybnika (Foltyn i in. 2004). W starszych fazach wczesnego średniowiecza mamy do czynienia ze zwrotem ku uprawom zbożowym systemem przemienno-odłogowym. W obszarach intensywniej zasiedlonych mogło to skutkować znacznym przekształceniem środowiska przyrodniczego (Foltyn i in. 2004).
Na tle skromnych śladów osadnictwa zapis sedymentacyjny wydaje się w dorzeczu
Kłodnicy wyraźny, mimo że VIII i IX wiek to okres osłabienia sedymentacji w dorzeczu górnej Wisły (Starkel 2001). W profilu Huta Piła odnotowano intensywną
sedymentację pozakorytową zainicjowaną około 1215±70 lat BP. Data 1305±70
lat BP z profilu Sławięcice poświadcza aktywację procesów zmywu pokrywowego.
Niewykluczone, że sedymentację pozakorytową zarejestrowaną w profilu Podbiała Druga w dolinie Rudy można również odnieść do rozpatrywanego okresu.
W czasach historycznych nastąpiła bardzo wyraźna intensyfikacja osadnictwa. Według Panica (1992) liczba ujawnionych w źródłach pisanych miejscowości
w dorzeczu Rudy, wzrosła z kilkunastu w XII wieku do blisko pięćdziesięciu na
przełomie XIII/XIV wieku, a w dorzeczu Kłodnicy odpowiednio z kilkunastu do
blisko stu. W dorzeczu Rudy akcja kolonizacyjna objęła przede wszystkim górną część zlewni. Na mniejszą skalę procesy osadnicze zachodziły w dolnej części zlewni, której zagospodarowanie od lat 50-tych XIII wieku po XIX stulecie
leżało w gestii zakonu cystersów (Jankowski 2003). W dorzeczu Kłodnicy akcja
osadnicza przebiegała bardziej równomiernie. Tym niemniej, większość osad średniowiecznych była zgrupowana w środkowej części zlewni. Szeroko zakrojona
kolonizacja rolnicza i postępujące z nią wylesienia oraz intensyfikacja technik
156
Krzysztof J. Wójcicki
uprawy w systemie trójpolówki, a w XVIII-XIX wieku trójpolówki bezugorowej
z wprowadzeniem upraw roślin okopowych musiały doprowadzić do istotnych
przekształceń środowiska.
Skokowy wzrost natężenia denudacji można zapewne wiązać z młodszymi
fazami średniowiecza. W tym okresie następuje wyraźne nasilenie akumulacji utworów powodziowych zarejestrowane w dolinie Rudy w profilach Stodoły i Stodoły/Las (Klimek 1996) czy osadów stożków proluwialnych w profilach
Ujazd/Zandrzyny (Klimek 2003, Wójcicki, Nita 2004), czy Gaj w dolinie Kłodnicy. Niewykluczone, że impuls do nasilenia denudacji miał uwarunkowania przyrodnicze. W dorzeczu górnej Wisły zarejestrowano fazę powodziową przypadającą na X-XI wiek (Starkel 2001). Procesy denudacyjne rozwijały się intensywnie
również u schyłku średniowiecza i w okresie nowożytnym. Świadczą o tym daty
zainicjowania procesów stokowych w dolinie Kłodnicy. Zapoczątkowanie depozycji aluwiów w profilu Las Turbina w dolinie Kłodnicy można korelować z fazą
powodziową pokrywającą się w przybliżeniu z okresem tzw. małej epoki lodowej
(Starkel 2001). Datowania osadów w stanowiskach Stodoły, Ruda Kozielska (Klimek 1996) i Stany w dolinie Rudy wskazują na kontynuację silnej sedymentacji
również w ostatnich dwóch stuleciach. Analogiczny zapis zarejestrowano w profilach Wydzierów i Folwark Kobylec w dolinie Kłodnicy.
WNIOSKI
Badania w dorzeczach Rudy i Kłodnicy wskazują na: (1) lokalny zasięg
i niewielkie natężenie denudacji w okresie osadnictwa kultury łużyckiej i kultury przeworskiej – niewielka aktywność procesów sedymentacyjnych wydaje się
nieadekwatna do stopnia antropogenizacji środowiska w tym okresie, (2) wyraźny wzrost denudacji w fazie plemiennej wczesnego średniowiecza – wzrost ten
wydaje się być wyraźniejszy niż uzasadniałaby to intensywność osadnictwa, (3)
wysokie tempo denudacji w czasach historycznych. Studia wykazały ponadto, że
osady stożków napływowych i spłukiwania pokrywowego mogą być traktowane
jako wskaźnikowe dla bliskiego sąsiedztwa stanowisk osadniczych. Utwory powodziowe mogą dokumentować przekształcenia zachodzące w większej odległości
od strefy depozycji, choć ich rozciągłość i miąższość spada wraz z oddalaniem się
od obszaru poddanego antropopresji.
Literatura
Abłamowicz D., 2004, Człowiek i środowisko przyrodnicze w dorzeczu górnej
Odry. Stan, potrzeby i perspektywy badawcze, [w:] Abłamowicz D., Śniesz-
Przejawy denudacji we wschodniej części dorzecza górnej Odry od schyłku epoki brązu
157
ko Z. (red.), Zmiany środowiska geograficznego w dobie gospodarki rolno-hodowlanej. Studia z obszaru Polski, Katowice, 235-252.
Abłamowicz D., Śnieszko Z., 2001, Osadnictwo kultur rolniczych w dorzeczu
środkowej Kłodnicy a atrakcyjność krajobrazu, Sprawozdania Archeologiczne 53, 35-83.
Foltyn E. M., Foltyn E., Wysocka-Grzanka J., 1995, Archeologiczne badania poszukiwawcze nad dolną i środkową Rudą, Scripta Rudensia 4, 7-28.
Foltyn E. M., Foltyn E., Waga M., 2004, Przemiany osadnictwa w dorzeczu Rudy
w dobie gospodarki rolno-hodowlanej (od neolitu po wczesne średniowiecze), [w:] Abłamowicz D., Śnieszko Z. (red.), Zmiany środowiska geograficznego w dobie gospodarki rolno-hodowlanej, Studia z obszaru Polski,
Katowice, 293-314.
Gedl M., 1997, Rola górnej Odry jako bariery osadniczej i kulturowej w epoce brązu i we wczesnej epoce żelaza, [w:] Gediga B., Horwat J., Przybył G., Recław
D. (red.), Rola Odry i Łaby w przemianach kulturowych epoki brązu i epoki
żelaza, Prace Komisji Archeologicznej nr 11, Wrocław-Gliwice, 51-63.
Jankowski G., 2003, Cystersi w Rudach – krótka historia sprowadzenia, osiedlenia
i ich gospodarki, [w:] Waga J.M., Kocel K., (red.), Człowiek w środowisku
przyrodniczym – zapis działalności, PTG o/Katowice, Sosnowiec, 55-59.
Kaczmarski B., Kościk J., Ładogórski T., Wosch J., 1984, Śląsk w końcu XVIII wieku. Skala 1: 500 000, [w:] Janczak J. (red.), Atlas historyczny Polski, Śląsk
w końcu XVIII wieku, t. II, cz. 1-2, Wrocław-Warszawa-Kraków-GdańskŁódź.
Klimek K, 1996, Aluwia Rudy jako wskaźnik 1000-letniej degradacji Płaskowyżu Rybnickiego, [w:] Kostrzewski A. (red.), Geneza, litologia i stratygrafia
utworów czwartorzędowych, tom II. Wyd. UM, Poznań, 155-166.
Klimek K., 1999, A 1000 year alluvial sequence as an indicator of catchment/
floodplain interaction: the Ruda valley, Sub-Carpathians, Poland, [w:]
Brown A.G., Quine (red.), Fluvial Processes and Environmental Change.
John Wiley & Sons Ltd, 329-343.
Klimek K., 2003, Sediment transfer and storage linked to Neolithic and Early Medieval soil erosion in the Upper Odra Basin, southern Poland, [w:] Howard
A.J., Macklin M.G., Passmore D.G. (red.), Alluvial Archaeology in Europe.
Swets & Zeitlinger, Lisse, 251-259.
Kotlicka G. N., Kotlicki S., 1977, Mapa Geologiczna Polski w skali 1:200000. Arkusz
Gliwice. Państwowy Instytut Geologiczny, Warszawa.
Kulczycka-Leciejewiczowa A., 1993, Osadnictwo neolityczne w Polsce południowo-zachodniej. Próba zarysu organizacji przestrzennej, Instytut Archeologii
i Etnologii PAN, Wrocław, 7-223.
Panic I., 1992, Historia osadnictwa w księstwie opolskim we wczesnym średniowieczu, Rozprawy i studia Muzeum Śląskiego, Katowice, 5-196.
158
Krzysztof J. Wójcicki
Starkel L., 1989, Antropogeniczne zmiany denudacji i sedymentacji w holocenie
na obszarze Europy Środkowej. Przegląd Geograficzny 61(1-2), 33-49.
Starkel L., 2001, Historia doliny Wisły od ostatniego zlodowacenia do dziś, IGiPZ
PAN, Warszawa, 263s.
Śnieszko Z., 1995, Ewolucja obszarów lessowych Wyżyn Polskich w czasie ostatnich
15000 lat, Wyd. UŚ, Katowice, 7-123.
Twardy J., Kamiński J., Moszczyński J., 2004, Zapis gospodarczej i osadniczej działalności człowieka z okresu lateńskiego i rzymskiego w formach i osadach
Polski środkowej, [w:] Abłamowicz D., Śnieszko Z. (red.), Zmiany środowiska geograficznego w dobie gospodarki rolno-hodowlanej, Studia z obszaru
Polski, Katowice, 197-221.
Wójcicki K.J., Nita M., 2004, Dolina dolnej Kłodnicy w dobie pradziejowego
i wczesnośredniowiecznego osadnictwa - zapis w formach i osadach, [w:]
Abłamowicz D., Śnieszko Z. (red.), Zmiany środowiska geograficznego w dobie gospodarki rolno-hodowlanej, Studia z obszaru Polski, Katowice, 253-270.