docBezpieczeństwo i higiena pracy w rolnictwie ( )
download 
Reklamacja Transkrypt
Bezpieczeństwo i higiena pracy w rolnictwie ( )
“PAKIET EDUKACYJNY DLA MŁODYCH ROLNIKÓW W KRAJACH NOWOPRZYJĘTYCH DO UNII EUROPEJSKIEJ” BEZPIECZEŃSTWO I HIGIENA PRACY W ROLNICTWIE CYPR, Nikozja, 2005 Przedmowa, podziękowania i zastrzeżenia Przedmowa Celem tej części pakietu edukacyjnego jest: • • • Umożliwienie młodym rolnikom rozpoznania zagrożeń i niebezpieczeństw, z którymi spotykają się każdego dnia podczas pracy w gospodarstwie rolnym, Przekazanie wiedzy, w jaki sposób można zmniejszać lub wyeliminować te zagrożenia i niebezpieczeństwa, Zachęcenie młodych rolników do profesjonalnego podejścia do zarządzania bezpieczeństwem w gospodarstwie rolnym. Możesz wykorzystać dostarczone informacje do stawiania właściwych pytań i otrzymywania sensownych odpowiedzi od miejscowych ekspertów i tych organów władzy w twoim kraju, które zajmują się zagadnieniami bezpieczeństwa i higieny pracy w gospodarstwach rolnych. W niniejszym poradniku nie znajdziesz informacji w jaki sposób pracować w gospodarstwie. To jest to co czego sam musisz się nauczyć. Ale pomożemy Tobie zauważyć i zapobiec możliwym wypadkom przy pracy oraz długoterminowym zagrożeniom zdrowia. Pomożemy również zaplanować codzienne pracę i życie w gospodarstwie w taki sposób, aby ich uniknąć. Podziękowania Materiały zawarte w niniejszym przewodniku zostały opracowane na podstawie ogólnie dostępnych informacji kierowanych do rolników i zawartych na stronach internetowych następujących organizacji: • • • • • The Health and Safety Executive (Komitet Wykonawczy d/s Zdrowia i Bezpieczeństwa HSE) , Wielka Brytania (http://www.hse.gov.uk) The Health and Safety Laboratories (laboratoria HSE) w Wielkiej Brytanii (http://www.hsl.gov.uk) WorkSafe (Bezpieczna Praca) Zach. Australia, (http://www.saftekinc.com/worksafe) , strona opracowana przez Safetek Inc of Australia (http://www.saftekinc.com). The International Labour Organisation (Międzynarodowa Organizacja Pracy ILO) zrzeszająca członków związków zawodowych reprezentujących pracowników rolnych na całym świecie. Informacje zawarte w niniejszym pakiecie uzyskano z: (http://www.ilo.org/public/english/protection/safework/agriculture/intro.htm). Skorzystano również z pewnej liczby informacji zawartych na innych stronach internetowych. Wszędzie tam gdzie wykorzystano fragmenty stron internetowych, podano o tym informacje oraz adresy internetowe stron, które je zawierają. Informacje zawarte w tej części pakietu edukacyjnego nie wyczerpują wszystkich zagadnień dostępnych na wymienionych stronach internetowych. Z drugiej strony dużo wiadomości zawartych w niniejszym przewodniku zostało rozbudowanych lub powstało z połączenia różnych informacji zawartych na poszczególnych stronach internetowych. Informacja o adresach stron internetowych (zawierających oryginalne wiadomości), oraz wykaz pozycji książkowych, prospektów i czasopism (które można kupić lub otrzymać bezpłatnie) została przedstawiona w ostatnim rozdziale (bibliografia) niniejszej części pakietu edukacyjnego oraz na dołączonej płycie CD. 1 Zastrzeżenia Informacje zawarte w niniejszej części pakietu edukacyjnego zostały opracowane na podstawie materiałów zawartych w uznanych i wiarygodnych źródłach międzynarodowych i obejmują kluczowe problemy zdrowia i bezpieczeństwa rolników, ich rodzin oraz pracowników rolnych. Opracowując niniejsza część pakietu edukacyjnego podjęliśmy wszelkie możliwe starania, aby informacje w nim zawarte były prawdziwe, nie możemy jednak gwarantować, że tak jest. Należy również zauważyć, że jakkolwiek przedstawione materiały są z pewnością zgodne z obecną międzynarodową „najlepszą dostępną praktyką”, nie możemy zagwarantować, że przedstawione informacje będą możliwe do wykorzystania w warunkach uregulowań prawnych w twoim kraju. Niektóre z przedstawionych metod postępowania mogą też być niewłaściwe dla twojego położenia geograficznego. Z tego powodu opracowujący „Pakiet edukacyjny dla młodych rolników” nie będą zgadzać się na żadne płatności za straty lub uszkodzenia wynikłe z zastosowania podanych informacji w warunkach twojego gospodarstwa rolnego. Informacje dostarczone zostały na zasadzie ich wykorzystania „na własne ryzyko”. 2 Spis treści ***** Przedmowa, podziękowania i zastrzeżenia ....................................................... 1 Spis treści ................................................................................................ 3 Słownik ................................................................................................ 5 CZĘŚĆ I. WPROWADZENIE............................................................................ 8 A. B. C. D. E. F. G. H. I. CZEŚĆ II. Kontekst............................................................................. 8 Wypadki w gospodarstwach ..................................................... 9 Zagrożenie zdrowia ............................................................... 9 Nie potrafisz zachować nadmiernej ostrożności ..........................10 Zapewnij na fermie bezpieczeństwo dzieciom ............................13 Bezpieczne prowadzenie gospodarstwa .....................................13 Twój prawny obowiązek ........................................................16 Codzienne zagrożenia w gospodarstwie i ich długoterminowe skutki dla zdrowia ...............................................................19 W jaki sposób spełnić te wszystkie wymagania? ...........................24 WYBÓR WYPOSAŻENIA I MASZYN......................................................26 A. B. C. D. E. F. G. H. Zasady ogólne .....................................................................26 Eksploatacja ciągnika............................................................26 Użytkowanie wózków motocyklowych (traktorków)......................28 Przeglądy i naprawy ciągników................................................30 Osłony części maszyn w ruchu ................................................32 Bezpieczeństwo w warsztacie .................................................33 Bezpieczne korzystanie z prądu elektrycznego ...........................35 Bezpieczeństwo przy spawaniu i innych pokrewnych pracach naprawczych......................................................................37 CZĘŚĆ III. WYBÓR STRATEGII OCHRONY CHEMICZNEJ ROŚLIN ................................40 A. B. C. Informacje podstawowe ........................................................40 Substancje chemiczne w gospodarstwie: przechowywanie i usuwanie .........................................................................40 Bezpieczne użycie substancji chemicznych na fermie: oprysk pestycydami.......................................................................42 CZĘŚĆ IV. WYBÓR STRATEGI UTRZYMYWANIA I LECZENIA ZWIERZĄT .......................45 A. B. C. D. E. F. G. H. I. Wstęp ...............................................................................45 Ogólna strategia zapewnienia bezpieczeństwa na fermach bydła mlecznego. ........................................................................47 Ogólne kryteria bezpiecznego załadunku bydła ...........................48 Ogólne kryteria bezpieczeństwa przy obsłudze owiec ...................50 Ogólne zasady bezpieczeństwa podczas strzyżenia owiec ..............52 Ogólne kryteria bezpieczeństwa dla koni wierzchowych................54 Ogólne kryteria bezpieczeństwa przy obsłudze trzody chlewnej .....55 Ogólne zasady unikania zagrożenia chorobami odzwierzęcymi ........57 Bezpieczne stosowanie lekarstw oraz środków do odrobaczywiania dla zwierząt.......................................................................59 3 CZĘŚĆ V. NAWOŻENIE I UPRAWA GLEBY ..........................................................64 A. B. C. D. Podstawowe zasady..............................................................64 Wytyczne obowiązujące w Wielkiej Brytanii dotyczące zarządzania nawozami naturalnymi w gospodarstwie rolnym w celu zapewnienia bezpieczeństwa żywności......................................................64 Bezpieczne przechowywanie i stosowanie bezwodnego amoniaku ...69 Bezpieczne magazynowanie i stosowanie saletry amonowej ...........71 CZĘŚĆ VI. UNIKANIE WYPADKÓW I ZAGROŻEŃ PODCZAS CODZIENNEJ PRACY W GOSPODARSTWIE ROLNYM ..............................................................79 A. B. C. D. E. F. G. H. I. J. K. Kontekst............................................................................79 Rak skóry...........................................................................79 Stres cieplny ......................................................................81 Unikanie wypadków przez dzieci .............................................82 Unikanie wypadków podczas ręcznego podnoszenia i przeładunku ..84 Skutki długotrwałego oddziaływania hałasu w gospodarstwie ..........86 Bezpieczna praca przy silosach ...............................................87 Niebezpieczeństwo przy pracach z belami siana..........................89 Ochrona osobista podczas walki z pożarem ................................91 Skutki długotrwałej wibracji całego ciała ...................................93 Napowietrzne linie energetyczne ............................................95 Wybrane pozycje bibliograficzne i strony internetowe........................................98 4 Słownik Absorpcja – przenikanie ciał stałych do płynów przez naczynia włoskowate, na drodze osmozy, w procesie rozpuszczania lub reakcji chemicznej. Związki chemiczne są silnie absorbowane przez krew w miejscu przecięcia skóry lub przez oczy. Awaryjne rozlanie/rozsypanie (ang. Emergency Spills) - przypadkowe rozsypanie/rozlanie substancji chemicznej powodujące natychmiastowe zagrożenie personelu i/lub środowiska. W tej sytuacji opuść szybko miejsce zdarzenia i wezwij pomoc. Za usunięcie skutków rozsypania/rozlania substancji chemicznej jest odpowiedzialny specjalnie wyszkolony i wyposażony personel. Czynnik uczulający - substancja chemiczna, która w konkretnych dawkach po powtórzonej ekspozycji powoduje rozwój reakcji alergicznych u ludzi i zwierząt. Czynniki rakotwórcze (kancerogeny) – wszystkie substancje które przyczyniają się do wzrostu nowotworu w żywych tkankach, albo te które są znane jako wywołujące raka ludzi lub zwierząt, lub doświadczalnie zbadane czynniki rakotwórcze wywołujące nowotwory zwierząt w warunkach laboratoryjnych. Duszność - krótki oddech, oddychanie z trudnością. DWA - Time Weighted Average - koncentracja jakiegoś czynnika szkodliwego odniesiona do 8-mio godzinnego dnia pracy (40 godzin / tydzień) na który pracownik może być wystawiony bez szkodliwego wpływu na jego zdrowie. EPA (The Environmental Protection Agency) – Agencja Ochrony Środowiska – kontroluje i wprowadza w życie przepisy ochrony środowiska. Higiena∗ - dział medycyny, badający wpływ środowiska na zdrowie fizyczne i psychiczne człowieka. Celem tych badań jest zapewnienie poszczególnym osobom oraz społeczeństwu jak najlepszych warunków rozwoju fizycznego i psychicznego. Praktycznymi wynikami higieny są wskazania dotyczące usuwania z życia ludzkiego wpływów ujemnych, w różny sposób zagrażających zdrowiu, i wprowadzania czynników dodatnich. IDLH - (Immediately Dangerous to Life and Health). Bezpośrednio niebezpieczna dla życia i zdrowia - maksymalne stężenie substancji występujące w przedziale czasu o długości do 30 minut nie powoduje objawów jakiś uszkodzeń i nieodwracalnych skutków zdrowotnych. Kwas – związek organiczny lub nieorganiczny o pH <7. Żrące działanie kwasu powoduje zniszczenie tkanki ludzkiej. Łatwopalność - łatwość z jaką ciecz, ciało stałe lub gaz zapali się, albo samorzutnie albo na skutek działania iskry lub otwartego płomienia. Materiał wybuchowy - substancja chemiczna, która powoduje nagły, prawie natychmiastowy wzrost ciśnienia gazu i ciepła, gdy została poddana gwałtownemu wstrząsowi, ciśnieniu lub wysokiej temperaturze. Mutageny - związki chemiczne, które wywołują mutacje DNA i żywych komórek. ∗ Przyp.tłum. (http://pl.wikipedia.org/wiki/Higiena 5 Narkoza - otępienie albo nieprzytomność spowodowana podaniem substancji chemicznej. Niebezpieczny związek chemiczny - substancja chemiczna, dla której statystycznie istotny materiał dowodowy oparty na co najmniej jednym badaniu przeprowadzonym zgodnie z zasadami naukowymi, wskazuje, że wystąpił ostry lub przewlekły stan chorobowy u pracowników poddanych jej oddziaływaniu. Termin "zagrożenie zdrowia" obejmuje związki chemiczne, które są rakotwórcze, toksyczne, wysoko toksyczne odczynniki chemiczne, toksyny, środki drażniące, substancje żrące, środki uczulające, trucizny wątrobowe, neurotoksyny, środki które oddziaływają na system krwiotwórczy oraz środki które uszkadzają płuca, skórę, oczy lub śluzówkę. NIOSH (ang. National Institute of Occupational Safety and Health) – Narodowy Instytut Bezpieczeństwa Zawodowego i Zdrowia. Wydzielona część Centrum Kontroli Chorób Publicznej Służby Zdrowia w Wydziale Zdrowia i Służby Człowiekowi . NIOSH prowadzi badanie i prace wdrożeniowe w zakresie bhp oraz promuje szkolenia z tego zakresu. Odpadki chorobotwórcze - odpadki, które mogą wywoływać choroby. Odpadki traktowane jako chorobotwórcze zawierają wirusy lub inne patogenne organizmy dostatecznie złośliwe i w odpowiedniej ilości, żeby ich oddziaływanie mogło spowodować wystąpienie choroby zakaźnej. Odpady biologiczne – materiały zbyteczne „które są biologicznymi próbkami lub otoczeniem (jak zainfekowany organizm lub niezabezpieczone laboratorium) , stwarzające zagrożenie dla człowieka i jego środowiska. Definicja ta zawiera w sobie „wszystkie materiały, które mogą spowodować chorobę człowieka i nie są sklasyfikowane jako kontrolowane odpady przemysłowe”. OSHA (ang. Occupational Safety and Health Administration) - jednostka administracj i państwowej w Wielkiej Brytanii, której powierzono zagadnienia bezpieczeństwa i higieny pracy. Osobiste wyposażenie ochronne – wyposażenie lub odzież noszona przez pracowników w celu zabezpieczenia ich przed zagrożeniami w środowisku pracy, np. respirator, rękawice i okulary ochronne. Plan higieny chemicznej - program napisany i wprowadzony do stosowania przez pracodawcę, zawierający procedury, opis wyposażenia, osobistego wyposażenia ochronnego i opis wykonywanych prac, mający na celu zabezpieczenie pracownika przed zagrożeniem utraty zdrowia przez oddziaływanie używanych na poszczególnych stanowiskach pracy niebezpiecznych substancji chemicznych. Plan ten w języku angielskim dostępny jest w internecie pod adresem: http://www.ecu.edu/oehs/labsafetymain Reaktywność chemiczna – zdolność materiału do przemiany chemicznej, skutkującej zagrożeniem wybuchem lub uwolnieniem trujących gazów. REL (Recommended Level Exposure) - Zalecany poziom ekspozycji. Wytyczne publikowane przez NIOSH. Substancja żrąca - substancja chemiczna, która powoduje widoczne zniszczenie, albo nieodwracalne zmiany w żywej tkance, przez jej oddziaływanie w miejscu kontaktu. Substancje drażniące - związki chemiczne, które po absorpcji, inhalacji (wdychaniu) lub spożyciu powodują zapalenie tkanek lub bolesność 6 Temperatura wrzenia – temperatura przy której ciśnienie pary cieczy jest równe ciśnieniu otaczającego powietrza atmosferycznego i przy której ciecz gwałtownie zamienia się w parę. Łatwopalne ciecze posiadające niskie temperatury wrzenia są traktowane jako stwarzające zagrożenie pożarowe. Teratogen - czynnik lub substancja chemiczna, która może spowodować fizyczne wady w rozwijającym się embrionie albo płodzie, gdy kobieta w ciąży wystawiona jest na jego działanie. Trucizna - każda substancja stosowana w małych dawkach, szkodliwa dla żywych tkanek . Utleniacz - substancja chemiczna, która inicjuje albo przyczynia się do zapłonu w materiałach, przez co wywołuje ogień. Wysoce toksyczny – odnosi się szkodliwego wpływu jaki wywiera krótka, jednorazowa ekspozycja na substancję toksyczną. Występuje on w stosunkowo krótkim czasie. Ekspozycja jest określona w sekundach, minutach lub godzinach w zależności od absorpcji substancji toksycznej przez drogi oddechowe lub skórę. Zagrożenia materialne - gazy sprężone, materiały wybuchowe, łatwopalne, utleniacze, substancje niestabilne lub reagujące z wodą. Zagrożenie - możliwość, że ekspozycja na jakiś czynnik może spowodować wypadek, gdy czynnik ten jest wykorzystywany poza ustalonym stanem. Zagrożenie oddechowe - spowodowane szczególną koncentracją zanieczyszczenia gazowego przedostającego się do ciała przez układ oddechowy i powodującego jakąś dysfunkcję organizmu. Zasady – związki chemiczne o pH>7. Zasady albo inaczej substancje kaustyczne mogą wywierać efekt żrący na tkanki ludzkie. Zatrucie chroniczne – utrata zdrowia w wyniku powtarzającej się lub długotrwałej ekspozycji człowieka na materiały toksyczne. Związek organiczny - każdy związek chemiczny zawierający węgiel. 7 CZĘŚĆ I. A. WPROWADZENIE Kontekst Powszechnie wiadomo, że praca w gospodarstwie rolnym jest niebezpieczna. Rolnicy są zagrożeni chorobami zawodowymi takimi jak pylica płuc, artretyzm, utrata słuchu i nowotwór skóry. Są również narażeni na wypadki związane z niewłaściwym użyciem substancji chemicznych i niewłaściwą obsługą maszyn. Ryzyko to przypisane jest również do rodziny rolnika, jego sąsiadów a w niektórych przypadkach, do innych ludzi przebywających w okolicy w celach rekreacyjnych. Na przykład, w Wielkiej Brytanii i Irlandii rolnictwo jest traktowane jako rodzaj zajęcia które ma jedną z najgorszych reputacji odnośnie relatywnej ilości wypadków i zgonów. Według statystyk za rok 2001/2002 w Wielkiej Brytanii liczba wypadków śmiertelnych wynosiła 9 na 100 tys. ludzi zatrudnionych w rolnictwie, a w dziesięcioleciu 1992-2002 zarejestrowano 497 wypadków śmiertelnych. Inaczej ujmując, 50 ludzi w roku, albo jedna osoba na tydzień traci życie w wypadkach związanych z pracą lub pobytem na terenie gospodarstwa rolnego. Przy czym zgony spowodowane wypadkami związanymi z obsługą maszyn stanowią prawie połowę z tej liczby. Rolnicy ciągle podejmują ryzykowne działania. I tak np. 11 czerwca 2001 roku farmer w hrabstwie Clare w Irlandii, został oskarżony o niewłaściwe zabezpieczenie wałka odbioru mocy (WOM) w swoim ciągniku. W poprzednim roku w Irlandii, w wyniku urazów z nieosłoniętym wałkiem odbioru mocy, zginęło 16 ludzi. Rolnikowi jest trudno wyobrazić sobie, że wieś stała się atrakcyjna dla ludzi z miasta, którzy nie znają zagrożeń występujące na fermie. Przybysze ci są często nieświadomi faktu, że uprawy są opryskane, a zachowania zwierząt gospodarskich mogą być dla nich niebezpieczne. Turyści rozbijający namioty albo nocujący w przyczepach campingowych na terenach wiejskich mogą być narażeni na kontakt z bakteriami E-coli 0157:H7, które występują na powierzchni ziemi zabrudzonej ochodami zwierząt. Teren gospodarstwa rolnego jest zawsze atrakcyjny dla dzieci, które podczas przebywania na jego obszarze nie zawsze zdają sobie sprawę z niebezpieczeństwa . Trzeba sobie powiedzieć, że nie jesteśmy w stanie przewidzieć zachowań głupców, ale możemy dużo zrobić, aby ochronić siebie od wypadków mogących występować w naszym gospodarstwie oraz uprzedzić osoby przebywające na naszym terenie o istniejących zagrożeniach. W następnych rozdziałach naszego poradnika adresowanego przede wszystkim do młodych rolników przedstawimy praktyczne wskazówki i porady oraz niezbędne informacje techniczne konieczne dla uczynienia naszego gospodarstwa bezpiecznym. 8 B. Wypadki w gospodarstwach Wcześniej wspomnieliśmy o statystyce wypadków śmiertelnych w gospodarstwach rolnych w Wielkiej Brytanii*. Z pośród 497 śmiertelnych wypadków w ciągu 10 lat, ich ofiarami padło: • 173 robotników rolnych, • 253 rolników pracujących we własnych gospodarstwach, • 71 osób nie związanych z pracą w gospodarstwie. Przerażającym jest, że 49 śmiertelnych wypadków dotyczyło dzieci w wieku poniżej 16 lat. Zgony występowały w następstwie wypadków związanych z : • środkami transportu (wywrócenie pojazdu, wypadniecie ludzi z pojazdu) – 33% • upadkiem z wysokości (praca na dachu itp.) – 18% • uderzeniem przez spadający obiekt (belka, drzewo, gałąź itp.) – 14% • kontaktem z poruszającą się maszyną lub niezabezpieczoną częścią maszyny – 10% • kontaktem ze zwierzętami – 8% • porażeniem prądem elektrycznym – 7%. C. Zagrożenie zdrowia Jednym z najpoważniejszych zagrożeń dla zdrowia rolnika w długim okresie czasu stanowi kontakt z pestycydami i aerozolami powstającymi podczas oprysków. Ryzyko utraty zdrowia w dłuższym okresie czasu występuję również na skutek: • wdychania pyłu pochodzenia roślinnego i mineralnego (pylica płuc) • wdychania toksycznych gazów, które mogą być przyczyną stałych problemów ze zdrowiem lub nagłej śmierci. Toksyczne gazy w gospodarstwie wytwarzane są podczas fermentacji odchodów i przechowywania plonów. ________________________________ * Przyp. tłum. W Polsce, przyczyny śmiertelnych wypadków w rolnictwie przedstawiono w poniższej tabeli (z opracowania KRUS z kwietnia 2005 „Wypadki przy pracy i choroby zawodowe rolników...” dostępnego na stronie internetowej http://www.krus.gov.pl/pliki_do_pobrania/wypadki1.pdf) 9 • • • • • • D. Wdychanie tych gazów może skutkować nieodwracalnym uszkodzeniem płuc i przewlekłymi problemami z oddychaniem. Badania naukowe wykazały zwiększoną zapadalność na raka skóry tych rolników, którzy pracują podczas słonecznej pogody bez odzieży ochronnej lub nie używają, tam gdzie to możliwe, daszków przeciwsłonecznych. Badania naukowe wykazały, że praca w gospodarstwie pociąga za sobą kontuzje stawów i wiązadeł. Te uszkodzenia wytwarzają u rolnika skłonność do zapalenia stawów (artretyzm), co może prowadzić do zmniejszenia ich ruchliwość podczas wykonywania prac. Grupa zawodowa rolników, w miarę upływu lat, charakteryzują się większą utratą słuchu niż przedstawiciele innych zawodów. Utrata słuchu jest powszechna u tych rolników, którzy narażeni są na głośny i ciągły hałas pochodzący od niewłaściwie utrzymanych maszyn i sprzętu oraz u tych, którzy nie stosują odpowiednich ochronników słuchu. Rolnicy prowadzący chów zwierząt w budynkach inwentarskich często cierpią na chorobę nazwaną „Syndromem Toksycznego Organicznego Kurzu. Te dolegliwości są wywołane przez toksyny i kurz występujący w budynkach inwentarskich. Pestycydy stosowane w rolnictwie i bezwodny amoniak należą do substancji chemicznych, które mogą powodować ostre lub chroniczne problemy zdrowotne. Wielu rolników zaniedbuje stosowania osobistego wyposażenia ochronnego podczas manipulowania chemikaliami. E coli 0157 jest szczególną bakterią, która występuje w jelitach takich zwierząt jak bydło, owce, jelenie, kozły i dzikie ptaki. Toksyny, które ona wytwarza powodują u ludzi poważne skutki zdrowotne nie tylko w postaci biegunki, ale również uszkodzenie nerek, a nawet zgon. Nie potrafisz zachować nadmiernej ostrożności Wyobrażenia ludzi mieszkających w mieście o pracy rolnika jest często takie, że jest to zdrowe zajęcie, wykonywane na świeżym powietrzu daleko od zaludnionych i zanieczyszczonych miast, zapewniające zdrową dawkę ruchu. W jakimś sensie jest to prawda. Na przykład statystyki umieralności w Stanach Zjednoczonych wskazują, że dla farmerów wskaźnik umieralności na zawał serca i raka jest niższy w porównaniu z innymi grupami zawodowymi. Jednakże, praca w gospodarstwie rolnym jest połączona z innymi problemami zdrowotnymi. Przegląd różnych zagrożeń zdrowotnych jest przedstawiony dalszych częściach niniejszego opracowania. Przy okazji zasygnalizujmy, jak ważnym jest zachowanie ostrożności podczas wykonywania rutynowych czynności w gospodarstwie i myślenie o następstwach wykonywanej czynności. Przykładowo, gdy przeprowadzasz opryski pestycydami musisz pamiętać, że jest wysoce prawdopodobne pozostanie resztek pestycydów w opryskiwaczu. Bez solidnego oczyszczenia opryskiwacza po pracy, ten kto później będzie go używał, będzie nieświadomie narażony na skutki oddziaływania resztek pestycydów. Tak więc najbardziej narażony będzie późniejszy użytkownik opryskiwacza, możesz Ty nim być lub Twoja rodzina, lub pracownik dokonujący jego przeglądu lub naprawy. Ostatnio w Wielkiej Brytanii rządowy Komitet Wykonawczy d/s Zdrowia i Bezpieczeństwa zdecydował się na określenie rzeczywistego zagrożenia dla pracowników poprzez ocenienie ilości pozostałości pestycydów w typowych urządzeniach będących na wyposażeniu farm. Współpracujące laboratoria badawcze wykonały odpowiednie badania dla zwykle stosowa- 10 nych pestycydów i różnych rodzajów opryskiwaczy. Określenie ilości pozostałości powiązano ze sposobem opryskiwania oraz ze stosowanym sposobem czyszczenia opryskiwacza. Początkowe badania przeprowadzone w 250 fermach pozwoliły na określenie typów stosowanych opryskiwaczy oraz rodzajów stosowanych pestycydów. W następnym etapie badań czternastu właścicieli ferm wyraziło zgodę na przeprowadzenie badań polowych, po dwa na każdą fermę. Badania te przeprowadzono w głównych okresach oprysku w roku, tzn. późną wiosną i jesienią/zimą. Pobierano próbki rozpylonej cieczy z takich miejsc jak dysze i belka opryskiwacza, zbiornik pestycydów oraz z innych miejsc na ciągniku, w tym z przedniej szyby i drzwi. Łącznie z 7 miejsc podczas każdych badań. Dodatkowo – z bawełnianych rękawiczek noszonych przez rolnika. Podczas wykonywania typowych czynności takich jak wchodzenie/wychodzenie z kabiny ciągnika, jazda , montowanie wyposażenia, wymiana filtra oleju – na rękawiczkach tych gromadziły się zanieczyszczenia, co pozwoliło określić narażenie rolnika na pestycydy. Każdą zebraną próbkę badano na obecność 13 najbardziej popularnych pestycydów. Wyniki przeprowadzonych badań wykazały, że resztki pestycydów na wyposażeniu wykorzystywanym do oprysków mają znaczenie dla zdrowia. Stwierdzono przy tym, że gospodarstwa na terenie których wykonywano badania nie były prowadzone przez złych rolników. Wszyscy oni czyścili wyposażenie używane do oprysków. Nie mniej jednak, każdy pracownik który obsługiwał podczas badań urządzenia do oprysków, jeżeli posiałby w tym czasie otwartą ranę lub skaleczenie, mógł wchłonąć niebezpieczną dawkę chemikaliów, nie zdając sobie z tego sprawy. Zawodowe narażenie na niebezpieczną substancję przenoszoną drogą powietrzną jest zwykle rozpatrywane w kategoriach wdychania. Generalnie, dopuszczalna dawka takiej substancji chemicznej odnosi się do ilości danego związku, który może człowiek wdychać bez szkodliwych następstw. Nie mniej jednak, obecnie powszechnie przyjmuje się, że niektóre toksyczne substancje mogą przedostawać się do ciała człowieka również przez skórę, zwiększając szkodliwy efekt oddziaływania danego związku na człowieka (chociaż właściwość przenikania przez skórę jest bardzo różna dla różnych substancji chemicznych ). W Wielkiej Brytanii, Komitet Wykonawczy d/s Zdrowia i Bezpieczeństwa przeprowadził badania mające na celu określenie stopnia pochłaniania przez skórę oparów wielu substancji różniących się parametrami fizyczno-chemicznymi. Badania były przeprowadzone na małej grupie ochotników w pomieszczeniu o kontrolowanym składzie powietrza zawierającym 4 związki chemiczne o których wiadomo, że przenikają przez skórę człowieka (toluen, ksylen, 1 - metoksy-2 - propanol i 2 – butanon). Są to „składniki aktywne” zawarte w szerokiej gamie produktów używanych w rolnictwie, gospodarstwie rolnym i przy konserwacji/remontach maszyn. Pochłanianie par tych substancji chemicznych przez ciało człowieka było oceniane poprzez kontrolowanie poziomu związków chemicznych wydalanych przez człowieka w procesie usuwania toksyn. Ochotnicy byli ubrani w koszulki z krótkim rękawem i dżinsy a oddychali czystym powietrzem poprzez maski. Przebywali w pomieszczeniu skażonym parami związków chemicznych przez 4 godziny, w ciągu których ich ciało wchłonęło przypuszczalną dopuszczalną dawkę tych związków. Przeprowadzone badania wykazały, że dla niektórych związków chemicznych ich pary pochłaniane przez skórę mogą znacząco podnieść stężenie substancji toksycznych w ciele człowieka. Dalsze badania przeprowadzone przy wykorzystaniu rozpuszczalnika - 2-butoxyethanolu wykazały, że jeżeli temperatura i wilgotność powietrza zwiększa się, przenikanie jego przez skórę jest znacząco silniejsze (a więc, jeżeli pracujesz ciężko w upale to zwiększasz swoje zagrożenie!). Jest ważne również uświadomienie 11 sobie, że noszenie kombinezonu powoduje tylko małą różnicę w pochłanianiu par tego rozpuszczalnika. Nie znaczy to jednak, że używanie produktów zawierających wymienione wyżej związki chemiczne nie jest bezpieczne. Tylko twoje ciało potrzebuje czasu do „wyzdrowienia” i wypłukania wszystkich wchłoniętych substancji toksycznych. Jest bardzo ważne, aby pracować w wentylowanym pomieszczeniu i stosować wyposażenie zabezpieczające oraz stosować się do zaleceń zawartych w ulotkach informacyjnych i instrukcjach dostarczanych przez sprzedawcę Najwięcej wypadków w gospodarstwie rolnym i związanych z nimi kontuzji i zranień powstaje wówczas, gdy ludzie nie postępują z właściwą ostrożnością. Spieszą się, nie sięgają po właściwe narzędzia i wyposażenie lub zbyt ufają sobie i myślą, że nie muszą nosić właściwej odzieży ochronnej. W poniższej tabeli przedstawiono przykłady typowych wypadków na fermach na Cyprze – kraju nowo przyjętym wraz z Polską do Unii Europejskiej. Wszystkich tych wypadków można było uniknąć! Wydarzenie / Wypadek opis Przyczyna Prawdopodobne skutki Co należy robić Czego nie wolno robić 2 3 4 5 6 Wywrotka ciągnika podczas zjazdu ze stoku Awaria hamulców lub hamulce użyte w niewłaściwy sposób Farmer może ulec kontuzji lub zabić cię podczas wywrotki ciągnika. - Prowadź ciągnik uważnie - Sprawdź stan techniczny ciągnika przed jazdą (w tym np.poziom płynu hamulcowego Nie kieruj ciągnikiem z dodatkowym, niepotrzebnym ładunkiem na niebezpiecznym podłożu Upadek pracownika z poruszającej się maszyny Niewłaściwa pozycja na maszynie Niewłaściwe wykorzystanie maszyny Zranienie Przewóz osoby zgodnie z zaleceniami producenta. Przewóz pasażera bez odpowiedniego siedziska i zapewnienia bezpieczeństwa jest zabroniony Upadek z wysokości Niewystarczające zabezpieczenie przewidziane przez przepisy, gdy praca odbywa się na wysokości ponad 2 m Kontuzja , zranienie ciała. Zapewnij wszelkie środki ostrożności będące w dyspozycji Praca na wysokości bez środków zabezpieczający ch jest zabroniona. Upadek z drabiny. - Niewłaściwe zabezpieczenie drabiny. - Uszkodzona drabina w użytkowaniu. Kontuzja , zranienie ciała Zapewnij właściwe posadowienie i umocowanie drabiny Nie używaj drabiny źle posadowionej i umocowanej. Uszkodzenie ręki przez pas napędowy w ruchu Nieodpowiednia osłona przekładni napędowej Kontuzja , zranienie ciała Zapewnij dobre zabezpieczenie części maszyn w ruchu i odpowiednią odzież Praca z urządzeniami w ruchu nie posiadającymi odpowiednich zabezpieczeń jest niedopuszczalna 12 Eksplozja akumulatora. Wadliwa instalacja elektryczna. Uszkodzenie oczu. Ukąszenie przez węża Niewłaściwe obuwie ochronne Uszkodzenie ciała Ogień wypalanie traw, ścierniska Niekontrolowany ogień. E. Obchodź się z akumulatorem ostrożnie Nie wypalaj pól. Zapewnij na fermie bezpieczeństwo dzieciom W Europie obserwuje się wzrost troski o zapewnienie bezpieczeństwa dzieciom i młodym ludziom na fermie. Gospodarstwo rolne jest obszarem, dla którego zagrożenia muszą być rozpatrywane osobno, ponieważ wiele wypadków dotyczy osób spoza gospodarstwa, w tym osób przyjezdnych. I tak na przykład w Wielkiej Brytanii podejmuje się od wielu lat działania adresowane do dzieci poprzez zapoznawanie ich z zagrożeniami występującymi na wsi. Dostępne są książki i kasety wideo, które można zamawiać przez internet. Organizowane są również specjalne szkolenia dla dzieci. Więcej o problemie zapewnienia bezpieczeństwa dzieciom znajdziesz w internecie na stronie∗: http://www.northernrural.co.uk/farmesefety.htm F. Bezpieczne prowadzenie gospodarstwa Bezpieczeństwo na fermie można najlepiej zapewnić poprzez przyjęcie przez pracowników roli zarządzających bezpieczeństwem i zdrowiem. Długoletnie doświadczenia wskazują, że dobre zarządzanie bezpieczeństwem prowadzi do wzrostu produktywności gospodarstwa rolnego. Przez realizację dobrego programu zarządzania bezpieczeństwem możesz uniknąć nie tylko kontuzji i zranień, ale niezaplanowanych zdarzeń, które są kosztowne, zabierają mnóstwo czasu i powodują stres. Takie podejście do zagadnienia bezpieczeństwa ma duże znaczenie ekonomiczne. Jak zacząć ? W celu oceny zarządzania bezpieczeństwem w twoim gospodarstwie rolnym, sprawdź czy dysponujesz: • spisem typowych zagrożeń związanych z: uprawami, obsługą maszyn i urządzeń, stosowaniem nawozów i chemikaliów oraz wykonywaną na fermie pracą, • systemem rejestracji wypadków(kontuzji, zranień), systemem rejestracji wypadków, których konsekwencji uniknąłeś o „mały włos” oraz systemem identyfikacji zagrożeń, z którymi się spotkałeś, w związku z wykonywana pracą, • instrukcjami bezpieczeństwa prac w gospodarstwie rolnym, • systemem szkolenia i nadzoru dla nowych i młodych pracowników, • odzieżą i wyposażeniem ochronnym, • systemem szkoleń praktycznych przy wprowadzeniu do gospodarstwa nowego wyposażenia lub nowej produkcji, • systemem wymiany doświadczeń na temat bezpieczeństwa pracy pomiędzy pracodawcą, dostawcami sprzętu i pracownikami • łatwo dostępnymi informacjami na temat bezpieczeństwa związanego z urządzeniami mechanicznymi, innego wyposażenia fermy oraz substancjami niebezpiecznymi, • przepisami prawnymi dotyczącymi bezpieczeństwa pracy i zdrowia. ∗ Przyp.tłum: w języku angielskim 13 Jak kontynuować ? Nakreśl plan zarządzania bezpieczeństwem pracy na fermie obejmujący punkty wymienione wyżej. Sporządź ten plan w formie pisemnej i umieść go w teczce lub segregatorze, w którym przechowujesz inne dokumenty związane z bezpieczeństwem urządzeń mechanicznych, wyposażenia i chemikaliów. Dyskutuj o nim z innymi podczas wykonywania różnych czynności w gospodarstwie i spróbuj zaszczepić innym zainteresowanie ich bezpieczeństwem. Bądź pewien, że twój plan poprzez ciągłą dyskusję z innymi spowoduje powstanie systemu identyfikacji ryzyka, oszacowania i kontroli niebezpieczeństwa Bądź pewien, że po tych dyskusjach pracownicy i inne osoby w gospodarstwie będą przyjaźnie ustosunkowani do twojego planu i będą wykonywać swoją pracę bezpieczniej, zgodnie z prawnymi wymogami dotyczącymi zachowania bezpieczeństwa i zdrowia. Twój plan powinien dostarczyć pracownikom fermy informacji na temat bezpieczeństwa pracy, wprowadzić w zagadnienia bhp nowo zatrudnionych pracowników i przewidywać prowadzenie szkoleń przy wprowadzaniu nowej produkcji, powinien szczególnie zabezpieczać młodych pracowników oraz wprowadzić rejestrację wypadków skutkujących uszkodzeniami ciała oraz wypadków, które przez szczęśliwy zbieg okoliczności nie skończyły się zranieniami . A także rejestrację prawdopodobnych zagrożeń. Konsultacje Konsultacje, inaczej dyskusja - są to rozmowy prowadzone z osobami pracującymi na fermie, które mają na celu osiągniecie porozumienia w temacie bezpieczeństwa i ochrony zdrowia. Mogą tutaj mieć zastosowanie następujące wskazówki: • Pozwól innym dyskutować i przyczyniać się w ten sposób do powstania ostatecznej wersji twojego planu zarządzania bezpieczeństwem na fermie • Staraj się zrobić tak, aby każdy na fermie znał i rozumiał zasady bhp, które wspólnie ustaliliście i był świadomy zasad prawnych dotyczących bezpieczeństwa, obowiązujących na stanowiskach pracy, • Włącz innych w proces planowania bezpieczeństwa użytkowania nowego wyposażenia technicznego, przed jego nabyciem, • Przedyskutuj zawczasu nieznane lub potencjale zagrożenia bhp związane z nową produkcją i sporządź uzgodnioną procedurę bezpiecznego postępowania, • Podczas wykonywania wspólnych przedsięwzięć, wymieniajcie nieustannie informacje w celu uniknięcia ryzykownych sytuacji, • O ile to możliwe, trzymaj się ustalonych uzgodnień dotyczących bhp dla każdego zadania, • Jeżeli wystąpi wypadek przy pracy, nawet najmniejsze skaleczenie, przedyskutuj i uzgodnij sposób postępowania, aby zapewnić bezpieczne kontynuowanie pracy, • Bądź gotowy zatrzymać wykonywanie pracy aż do odpowiedniego polepszenia warunków bezpieczeństwa jej wykonywania. Rozeznaj zagrożenia Najlepszy rezultat zapobiegnięcia nieszczęśliwemu wypadkowi na fermie jest osiągalny w ciągu 24 godzin od zauważenia i rozprawienia się z zagrożeniem. Zagrożeniem jest jakaś praca, działalność, procedura postępowania, maszyna, wyposażenie lub zwierzęta, które mogą spowodować uszkodzenie ciała człowieka. Zagrożenie może być rozpoznane w: • środowisku (światło, hałas, opady, upał, słońce), • substancjach (pestycydy, paliwo, pył), 14 • • • • • • układzie miejsca pracy (przestrzeni pracy, wysokości miejsca pracy, wysokość składowania), organizacji pracy (zbędna praca fizyczna), wyposażeniu (drabiny, silosy, piły łańcuchowe, szlifierki kątowe), zwierzętach gospodarskich (ugryzienia, kopnięcia, uderzenia, przygniecenia, infekcje), pracy na wysokości (dachy, silosy), elektryczności (przełączniki, kable, maszyny elektryczne, połączenia). Jak zauważyć zagrożenie • Obserwując - patrz, słuchaj, wąchaj, dotykaj – kieruj się zdrowym rozsądkiem, wiedzą i doświadczeniem. • Karty katalogowe wyrobu – otrzymane od producenta lub sprzedawcy. Czytaj je uważnie, aby określić możliwe zagrożenie pochodzące od niebezpiecznej substancji i podjąć konieczne środki ostrożności. • Przeglądy zagrożeń – przeprowadź przegląd zagrożeń w głównych obszarach pracy na fermie. Rozmawiaj z innymi o swoich obawach dotyczących bezpieczeństwa, sprawdź zapisy dotyczące wypadków i zranień. • Dzieci i osoby obce – włącz do przeglądu obszary i rodzaje aktywności na fermie, w których dzieci i osoby obce mogą być narażone na ryzyko wypadku. • Grupy dyskusyjne – są bardzo pożyteczne przy identyfikacji zagrożeń i zalecaniu rozwiązań. • Audit bezpieczeństwa – rozważ wynajęcie doradcy do zbadania bezpieczeństwa na fermie i pomocy w sporządzeniu planu zarządzania bezpieczeństwem. • Informacje – zapewnij sobie bieżący dostęp do informacji na temat zagrożeń występujących w rolnictwie. • Analiza zapisów – przechowuj zapisy zidentyfikowanych zagrożeń, wypadków, zranień, żądań pracowników o odszkodowanie, które pomogą w określeniu trendu dotyczącego bhp w twoim gospodarstwie • Instrukcje obsługi – uważnie czytaj i stosuj się do informacji dotyczących wyposażenia i materiałów. • Regulacje prawne – zapoznaj się z nimi. Oszacuj ryzyko Jeżeli jakieś zagrożenie zostanie zidentyfikowane, prawdopodobieństwo i możliwość wystąpienia dotkliwej szkody może być ocenione przed określeniem metody najskuteczniejszego zmniejszenia ryzyka. W poważniejsze przypadkach zagrożenia – działania zapobiegawcze będą musiały być podjęte w pierwszej kolejności. Może zdarzyć się, że określony przypadek zagrożenia może powodować kilka różniących się skutków. Dla każdego zagrożenia przeanalizuj każdy możliwy skutek wypadku i zanotuj najgorszy. Lista zamieszczona poniżej będzie pomocna w podjęciu decyzji. Wprowadź zmiany Wykorzystaj poniższy spis, uszeregowany według ważności podejmowanych kroków: a) Usuń zagrożenie u źródła – np. pozbądź się danego urządzenia lub materiału (substancji). b) Zastąp je mniej niebezpiecznym (urządzeniem lub materiałem). c) Odizoluj niebezpieczny proces, urządzenie lub materiał od ludzi. d) Wprowadź zabezpieczenia mechaniczne takie jak np. osłony. e) Zastosuj procedury bezpiecznej pracy, szkolenie i dozór w celu ograniczenia ryzyka. 15 f) g) Jeżeli powyższe działania nie są wystarczające lub wykonalne – zapewnij indywidualne środki ochronne. Wprowadź w życie kontrole w ustalonym przez ciebie zakresie. Zalecane jest przeprowadzenie jednej lub więcej czynności oszacowania ryzyka i wprowadzenie zmian, tak szybko jak to jest możliwe, aby zagrożenie nie spowodowało wystąpienia wypadku. Kontrola zmian Aby być pewnym, że niebezpieczeństwo zostało zminimalizowane i w przyszłości nie pojawi się zagrożenie, należy ponownie przeprowadzić ocenę ryzyka przed powrotem ludzi na stanowisko pracy lub ponownym rozpoczęciem pracy. Rozmowa pomiędzy pracodawcą i innymi pracownikami w miejscu pracy pomoże osiągnąć trafną decyzję dotyczącą warunków bezpieczeństwa. W niektórych przypadkach, będzie potrzebne ustanowienie nowej procedury bezpiecznej pracy. Być może również przeprowadzenie dodatkowego szkolenia i kontroli aż do uzyskania zadawalających rezultatów. Postępy w zakresie poprawy bezpieczeństwa powinny być okresowo kontrolowane. Wtedy tylko można mieć pewność, że będą one efektywne. G. Twój prawny obowiązek Właściciele pracujący na zasadzie samo zatrudnienia, pracodawcy i pracownicy maja ustawową odpowiedzialność za zachowanie bezpieczeństwa w gospodarstwie rolnym. Producenci, importerzy i sprzedawcy materiałów, wyposażenia technicznego oraz inne osoby przeprowadzające kontrolę różnych aspektów działalności gospodarstwa mogą ponosić również odpowiedzialność prawną odnośnie bezpieczeństwa pracy na farmie. Akty prawne i zarządzenia Każdy pracodawca powinien dysponować odpowiednimi w twoim kraju zbiorem przepisów prawnych.∗ Ludzie zamieszkali w gospodarstwie rolnym lub je odwiedzający, niezależnie czy w nim pracują czy też nie, są objęci uregulowaniami prawnymi zawartymi w obowiązujących aktach prawnych. Pracodawcy Pracodawcy są zobowiązani podjąć wszelkie środki zaradcze, aby zatrudnieni w ich gospodarstwach nie byli narażeni na niebezpieczeństwo. Zakres ich odpowiedzialności obejmuje: • Takie utrzymanie obejścia, maszyn i wyposażenia, aby nie stanowiły one zagrożenia bezpieczeństwa • Organizację systemu bezpiecznej pracy. ∗ Przyp. tłum. Podstawowe zestawienie polskich przepisów z zakresu bhp znajdziesz w internecie pod adresem http://www.ciop.pl/9638.html . Wszystkie przepisy prawne obowiązujące w Polsce, w tym np. Kodeks Pracy i Kodeks Cywilny lub Karny, są dostępne w witrynie internetowej Sejmu RP i można je przeczytać lub pobrać rozpoczynając poszukiwania pod adresem: http://www.bp.edu.pl/legislation/branrol.stm 16 • • • • • • Dostarczenie pracownikom informacji, instrukcji, przeprowadzenie szkoleń i kontroli mających na celu zapewnienie bezpieczeństwa pracy. Zapoznanie pracowników z potencjalnymi zagrożeniami. Dostarczenie odpowiedniej odzieży i wyposażenia ochronnego (np. ochronniki słuchu, okulary ochronne, maski przeciw-pyłowe) w tych przypadkach, w których wyeliminowanie zagrożenia nie jest możliwe. Prowadzenie rozmów z pracownikami w zakresie zabezpieczenia przed nieszczęśliwymi wypadkami i utratą zdrowia. Zapewnienie, że wyposażenie i materiały które są stosowane, przechowywane i transportowane są bezpieczne. Określenie zagrożeń, oszacowanie ryzyka oraz kontrole bezpieczeństwa na fermie. Pracownicy Pracownicy powinni troszczyć się o własne bezpieczeństwo i zdrowie, a także o bezpieczeństwo innych. Są oni odpowiedzialni za: • Stosowanie się do instrukcji bezpieczeństwa. • Używanie, zgodnie z instrukcjami, wyposażenia ochronnego. • Informowanie pracodawcę o zagrożeniach. • Współpracę z pracodawcą w sprawach bezpieczeństwa i ochrony zdrowia. Pracodawcy i pracujący we własnej firmie Pracodawcy i osoby samozatrudniajace się są zobowiązane do troszczenia się o własne bezpieczeństwo i zdrowie. Osoby te muszą także zapewnić w praktyce, że przez ich działalność nie będzie narażone bezpieczeństwo i zdrowie innych osób Kontrahenci (wykonawcy) Gdy najmujesz wykonawców lub podwykonawców, np. do strzyżenia owiec, ponosisz za nich taką samą odpowiedzialność, jak gdybyś sam był ich pracodawcą. Odpowiedzialność ta dotyczy tych spraw, które są lub powinny być pod twoją kontrolą. Niezależnie od tego, wykonawcy (kontrahenci) ponoszą odpowiedzialność jako pracodawcy w odniesieniu do swoich pracowników. Producenci Jeżeli maszyna jest użytkowana zgodnie z przeznaczenie, ci którzy ją zaprojektowali, wytworzyli, zaimportowali, dostarczyli, zainstalowali u użytkownika muszą być pewni, że operator maszyny nie będzie narażony na niebezpieczeństwo, gdy będzie użytkował maszynę we właściwy sposób. Razem z maszyną musi być dostarczona instrukcja obsługi zawierająca informację dotyczące bezpiecznego użytkowania maszyny i jej utrzymania, a także informacje o potencjalnych zagrożeniach. Również w terminie późniejszym użytkownik ma prawo żądać od dostawcy dodatkowych informacji na temat bezpieczeństwa. Substancje niebezpieczne Osoby wytwarzające, importujące lub dostarczające wszelkiego rodzaju materiały do stosowania na stanowisku pracy muszą zapewnić dostarczenie odpowiednich informacji na temat toksyczności tych materiałów, zasad bezpiecznego stosowania, magazynowania transportu i usuwania: a) w momencie dostawy tych materiałów, b) później, kiedykolwiek pojawi się takie żądanie. 17 Te informacje muszą być dostępne w formie napisów (etykiet), spisu substancji niebezpiecznych, oceny bezpieczeństwa, świadectw kontroli lub „Kart Charakterystyk Substancji Niebezpiecznych”. Zakłady pracy Wszystkie osoby które zarządzają miejscami pracy są zobowiązane do zapewnienia bezpieczeństwa. Ludzie muszą być w stanie dojść, pracować i opuścić stanowisko pracy w sposób bezpieczny. Projektanci budynków i miejsc pracy w budynkach są odpowiedzialni za takie rozwiązania, które zapewnią, że osoby które w nich będą pracować nie będą narażone na zagrożenia. Konsultacja i współpraca Współpraca i dyskusje są podstawowymi kluczami do zapewnienia bezpieczeństwa i zdrowia w pracy. Zatrudniający i zatrudnieni powinni wzajemnie rozwiązywać problemy związane z bezpieczeństwem i higieną pracy. Tam gdzie jest zatrudniona duża liczba osób, pracownicy powinni wybrać swoich przedstawicieli, którzy utworzą zespół d/s bhp. Rola przedstawicieli i zespołu d/s bhp Praca zespołu ds. bhp polega na: a) inspekcji miejsc pracy, w porozumieniu z zatrudniającym. (Jeżeli kontrola miejsc pracy nie była prowadzona w ciągu ostatnich 30 dni, może być ona wykonana w każdym czasie, po uprzednim zawiadomieniu pracodawcy.), b) bezzwłocznym badaniu wypadków, niebezpiecznych zdarzeń lub poważnych zagrożeń, c) zapoznawaniu się z bieżącymi informacjami na temat bhp, d) zgłaszaniu zagrożeń pracodawcy, e) omawianiu spraw w ramach zespołu, f) konsultacjach i współpracy z pracodawcą w zakresie zapewnienia bhp, g) utrzymywaniu kontaktu z pracownikami w zakresie bhp. Praca zespołu ds. bhp polega również na: a) szkoleniu członków zespołu w zakresie zagadnień bhp, b) konsultacjach dotyczących zmian wprowadzanych na stanowiskach pracy, c) zapewnieniu członkom zespołu możliwości wykonywania swoich zadań. Zagadnienia sporne Uregulowania dotyczące bezpieczeństwa pracy postanawiają, że zagadnienia bhp powinny być ustanowione na drodze konsultacji pomiędzy pracodawcami i zatrudnionymi, lub wybranymi przez nich przedstawicielami. Obie strony powinny uzgodnić sposób rozwiązywania kwestii spornych. Jeżeli próby rozwiązania kwestii spornych nie powiodą się, należy zawiadomić Państwową Inspekcją Pracy. Odmowa pracy w niebezpiecznej sytuacji Zatrudnieni maja prawo odmówić świadczenia pracy, jeżeli sądzą, że są narażeni lub narażają innych na poważne niebezpieczeństwo, bezpośrednie zranienie lub chorobę. Pracownik odmawiający pracy musi zawiadomić o tym pracodawcę i członka zespołu ds. bhp, o ile taki jest powołany. Pracownik musi pozostawać w dyspozycji pracodawcy aby móc podjąć inne obowiązki. Powinna mieć miejsce dyskusja nad rozwiązaniem problemu. Kiedy problem zostanie przez pracownika zgłoszony, pracownik powinien otrzymać możliwą do akceptacji pracę zastępczą, za którą powinien otrzymywać taką samą płacę i inne dodatki. 18 Wypadki Wypadki przy pracy powodujące uszkodzenie ciała i niezdolność do pracy muszą być zgłaszane. Zaniedbanie zgłoszenia wypadku przy pracy jest wykroczeniem. Także niektóre choroby związane z wykonywaną pracą podlegają obowiązkowemu zgłoszeniu. H. Codzienne zagrożenia w gospodarstwie i ich długoterminowe skutki dla zdrowia Pracujący w rolnictwie podlegają wysokiemu zagrożeniu chorobami nowotworowym, chorobami płuc i wszelkiego rodzaju uszkodzeniami ciała. Ze względu na odlegle położenie ich miejsc pracy, możliwość zapewnienia natychmiastowej opieki lekarskiej jest niedostateczna. Środowisko pracy na fermie sprzyja zagrożeniom związanym z warunkami pogodowymi i pracą terenową oraz użytkowaniem maszyn. Występują zagrożenia toksykologiczne związane ze stosowaniem pestycydów, nawozów i paliw a także wynikające ze wdychania pyłów. Zagrożenia układu oddechowego. Pracujący w rolnictwie są zagrożeni różnymi chorobami układu oddechowego, w zależności od rodzaju wdychanych substancji, co przedstawiono poniżej w tabeli 1. Tabela 1. Zagrożenia układu oddechowego Ekspozycja Pyłki zbóż, antygeny grzybów w kurzu pochodzącym ze zbiorów, roztocza, organiczny fosfor w środkach owadobójczych Skutki zdrowotne Astma i nieżyt nosa pochodzenia alergicznego Pył organiczny Astma Niektóre rozsady roślin, endotoksyny bakteryjne , mitotoksyny Zapalenie błony śluzowej Środki owadobójcze, arsen, gryzący kurz i dym, amoniak, pyłki ziaren (pszenica, jęczmień) Skurcz oskrzeli, ostre chroniczne zapalenie oskrzeli Zarodniki grzybów lub ciepłolubne grzyby (actinomycetes) ze spleśniałego ziarna lub siana, antygeny o średnicy poniżej 5 Zapalenie płuc mm Ciepłolubne grzyby (actinomycetes): spleśniała trzcina cukrowa Pylica płuc związana z pracą przy trzcinie cukrowej Zarodniki grzybów (podczas opróżniania podłoża) Grzybica płuc Spleśniałe siano, kompost „Płuco rolnika” Grzyby: spleśniała kora klonu Choroba pracowników „odkorujcych” drzewa (klony) Małpy człekokształtne: buszujące w pszenicy „Choroba ryjkowca pszenicy” Pozostałości roślin, ziarnka skrobi, pleśń, endotoksyny, mikotoksyny, zarodniki, grzyby, gram- bakterie, enzymy, alergeny, części owadów, zabrudzenia glebą, osady substancji chemicznych „Zespół organicznego, toksycznego kurzu” Kurz od magazynowanego ziarna Podwyższona temperatura („grączka zbożowa”) Spleśniała kiszonka (w górnej warstwie w silosie) „Zespół wyładowywacza silosu” Gazy: amoniak, siarkowodór, tlenek węgla, metan, fosgen, chlor, dwutlenek siarki, ozon, parakwat (środek chwastobójczy), bezwodny amoniak (nawóz), tlenki azotu Ostre choroby płuc 19 Dwutlenek azotu pochodzący z fermentującej kiszonki „Choroba pracujących przy obsłudze silosu” Gazy wydzielające się przy pracach spawalniczych „Gorączka spawacza” Deficyt tlenu w przestrzeni zamkniętej Duszenie się, zaduszenie Kurz z ziemi w regionach suchych „Gorączka dolinna” (coccidiomycosis). Występuje endemicznie w USA i Ameryce Południowej. Prątki gruźlicy Gruźlica (większe natężenie pracownicy imigranci) Rozwój astmy spowodowany jest poprzez określone alergeny i niespecyficzne czynniki zawarte w zakurzonym powietrzu. Poszczególne alergeny występujące w gospodarstwie takie jak pyłki, roztocza i kurz pochodzenia roślinnego mogą wywoływać astmę. Zapalenie błony śluzowej jest normalną reakcja na kurz zawarty w powietrzu. U niektórych osób może mu towarzyszyć nadwrażliwość i alergiczny nieżyt nosa. Kurz pochodzenia roślinnego może powodować mechaniczne podrażnienie oczu, ale endotoksyny i mykotoksyny mogą powodować zapalenie oczu i problemy z gardłem i nosem. Chroniczne zapalenie gardła (bronchit) występuje częściej u rolników niż u innych grup pracowniczych. Większość rolników chorujących na tę chorobę było w przeszłości narażonych na kontakt z kurzem pochodzenia roślinnego lub pracowało w zamkniętych pomieszczeniach chlewni. Zostało naukowo udowodnione, że dodatkowym czynnikiem sprzyjającym rozwojowi tej choroby jest dym papierosowy. Nadwrażliwość na zapalenie płuc jest spowodowana przez wielokrotną ekspozycję organizmu na szereg substancji. Antygeny (substancje wywołująca odpowiedź układu odpornościowego) zawierające mikroorganizmy można znaleźć w zepsutym sianie, ziarnach i kiszonce Ten problem dotyczy również pracowników usuwających zużyte podłoże w pieczarkarniach. Choroba nazywana „zespołem toksycznego kurzu organicznego” pierwotnie była wiązana ze skutkami przebywania w pobliżu spleśniałej kiszonki i dlatego była też nazywano ją „zespołem wyładowywacza silosu”. Podobna choroba, nazywana „gorączką zbożową” jest związana z ekspozycja człowieka na kurz występujący przy magazynowaniu ziarna. Ta jednostka chorobowa nie jest poprzedzona wcześniejszymi reakcjami uczuleniowymi organizmu, jak to ma miejsce w przypadku nadwrażliwości na zapalenie płuc. Rolnicy mogą być narażeni na kontakt z różnymi substancjami, które mogą powodować ostre reakcje w postaci chorób płuc. Dwutlenek azotu wytwarzany w silosach może być przyczyną zgonów pracowników pracujących przy silosach. Tlenek węgla wytwarzany podczas spalania paliwa , np. w ogrzewaczach gazowych lub olejowych czy w silnikach, może być przyczyną śmierci, w przypadku jego dużej koncentracji w pomieszczeniach zamkniętych. Dodatkowo, poza toksycznym oddziaływanie wymienionych gazów, dużym problemem w przestrzeniach zamkniętych może być niedobór tlenu. Czynniki towarzyszące zbiorom, magazynowaniu i przetwarzaniu plonów mogą przyczyniać się do powstawania chorób płuc. Należą do nich np. spleśniały słód (od jęczmienia), pył powstający przy operacjach związanych ze zbiorem papryki, czy pył związany z przetwarzaniem ziaren kawy, powodujące nadwrażliwość na zapalenia płuc. Choroba nazywana „pylicą bawełnianą” spowodowana jest nie tylko przez pył towarzyszący zbiorom i przetwarzaniu bawełny, ale również lnu i konopi. Zbiór i przetwarzanie szeregu innych produktów przyczynia się do powstawania i rozwoju astmy. Należą do nich siemie lniane, 20 ziarna fasoli, ziarna soi, ziarna zbóż, mąka i pył tytoniowy (Merchant i inni, 1986; Meridian Research, Inc. 1994; Sullivan i inni, 1992). Zagrożenia dermatologiczne. Rolnicy są narażeni na powstawanie schorzeń skóry, co przedstawiono w tabeli 2. Najbardziej powszechnym w rolnictwie schorzeniem skóry są jej stany zapalne. Alergiczna choroba skóry jest reakcją na narażenie jej czynniki uczulające zawarte w pewnych roślinach i pestycydach. Inne choroby skóry są wywołane przez nasłonecznienie, kontakt z wysoką temperaturą lub z owadami. Oparzenia mogą występować na skutek oddziaływania wielu czynników, nie tylko ognia czy wysokiej temperatury. Oparzenie może być skutkiem kontaktu z suchym nawozem, który jest higroskopijny i silnie pochłania wilgoć z powietrza. Kiedy nawóz ten znajdzie się na skórze i pochłonie wilgoć, to wystąpi efekt poparzenia (Deere & Co. 1994). Płynny bezwodny amoniak może być stosowany do nawożenia. Gdy przekształca się w amoniak gazowy to z łatwością łączy się z wodą. Jeżeli w formie płynnej lub gazowej wejdzie w kontakt z ciałem, a szczególnie z oczami, powoduje on niszczenie komórek i efekt poparzenia. Jeżeli nie podejmie się natychmiastowego przeciwdziałania skutkom tego kontaktu, to wystąpi trwałe uszkodzenie skóry lub oczu. Rolnicy uprawiający tytoń mogą podczas zbiorów zachorować na „chorobę zielonego tytoniu”, gdy tytoń jest wilgotny. Deszcz lub rosa prawdopodobnie powoduje uwalnianie nikotyny i ułatwia jej pochłanianie przez skórę. Choroba zielonego tytoniu objawia się bólami głowy, bladością, nudnościami, wymiotami i skrajnym wyczerpaniem. Innego rodzaju urazy skóry powodują owady, które poprzez użądlenie lub ugryzienie mogą przenosić choroby. Tabela 2. Zagrożenia dermatologiczne Ekspozycja Skutki zdrowotne Amoniak i sztuczne nawozy, pył ze słomy owca i jęczmienia, pasza dla zwierząt, plony, fumiganty, pestycydy, produkty petrochemiczne, Podrażnienia skóry rozpuszczalniki, mydła, podchloryny, fenole, furazolidyna, hydrochinon Roztocza, saprofity Świerzb, swędzenie skóry Rośliny powodujące uczulenia (np. trujący bluszcz, dąb), niektóre pestycydy (dithiocarbaAlergiczne zapalenie skóry mates, pyrethrins, thioates, thiurams, paration i malathion) Manipulowanie tulipanami i cebulkami tulipanów Choroba „palec tulipanowy” Kreozot, rośliny zawierające furocoumarins Zapalenie skóry pod wpływem ekspozycji na światło Światło słoneczne, promieniowanie ultrafiolePoparzenia słoneczne, czerniak, rak wargi towe Wilgotne i gorące środowisko Zapalenie skóry wywołane wysoką temperaturą Kontakt z wilgotnymi liśćmi tytoniu Zatrucie nikotyną (choroba zielonego tytoniu) Ogień, elektryczność, kwasy lub inne substancje żrące, suchy (higroskopijny) nawóz, tarcie, Poparzenia płynny amoniak Ukąszenia i użądlenia (osy, pchły, pszczoły, roz- Zapalenia skóry, zatrucie, Borelioza – choroba z tocza ziarna, szerszenie, ogniste mrówki, pająki, Lyme (krętkowica kleszczowa) raki, stonogi, inne stawonogi, węże) malaria Uszkodzenia skóry przez ciernie Tężec 21 Zagrożenia substancjami toksycznymi i wywołującymi zmiany nowotworowe: Możliwości narażenia człowieka pracującego w rolnictwie na oddziaływanie substancji toksycznych i stwarzających zagrożenia nowotworowe są ogromne, co przedstawiono poniżej w tabeli 3. Do substancji chemicznych stosowanych w rolnictwie należą nawozy, pestycydy (środki owadobójcze i chwastobójcze) oraz paliwa. Narażenie na oddziaływanie pestycydów jest powszechne zarówno w krajach rozwijających się jak i w krajach rozwiniętych. Tabela 3. Zagrożenia substancjami toksycznymi i wywołującymi zmiany nowotworowe Ekspozycja Skutki zdrowotne Rozpuszczalniki, benzen, spaliny, fumiganty, środki owadobójcze, środki chwastobójcze (herbicydy), środki grzybobójcze Chroniczne zatrucie, choroba Parkinsona, zapalenie nerwów obwodowych, choroba Alzheimera, ostra i przewlekła encefalopatia (uszkodzenie mózgu) , chłoniaki, różnorakie szpiczaki , mięsaki tkanek miękkich, białaczki, raki mózgu, prostaty, żołądka, trzustki i jąder, glejaki Promieniowanie słoneczne Rak skóry Dwubromochloropropan (DBCP), dwubromek etylenu Sterylizacja (mężczyźni) W Stanach Zjednoczonych wpisano do rejestru ponad 900 różnych pestycydów występujących pod ponad 25 000 nazwami handlowymi. Około 65 % z nich ma zastosowanie w rolnictwie. Są one używane przede wszystkim do zwalczania insektów i zmniejszania strat w plonach. Dwie trzecie masy pestycydów stanowią herbicydy. Pestycydy mogą być stosowane do zaprawiania nasion, ziemi, plonów, w magazynowaniu. Po rozpyleniu, pewna ilość pestycydów może przeniknąć do powietrza, zostać rozproszona przez wiatr lub dotrzeć do człowieka przez kontakt roślin z skórą lub ubraniem. Najczęściej narażenie zawodowe występuje poprzez kontakt ze skórą. Niekorzystne skutki zdrowotne kontaktu z pestycydami zależą od wielkości dawki pochłoniętej przez człowieka. Przejawiają się one stanami ciężkimi lub chronicznymi, skutkują rakiem, brakiem odporności i utratą zdolności posiadania własnych dzieci. Rolnicy są szczególnie narażeni na ryzyko chorób nowotworowych mózgu, żołądka, układu limfatycznego i krwiotwórczego, wargi, prostaty i skóry. Wystawienie na słońce i pestycydy (a szczególnie herbicydy) jest przyczyną wyższego zagrożenia rolników chorobami nowotworowymi, niż innych ludzi (Meridian Research, Inc. 1994; Popendorf and Donham 1991; Sullivan et al. 1992). Zagrożenia wypadkami. Badania naukowe wskazują, że zatrudnieni w rolnictwie są narażeni na większe ryzyko śmierci w wyniku wypadku. I tak np. w Stanach Zjednoczonych, w latach 1980-1989 występowało 22,9 śmiertelnych wypadków osób pracujących w rolnictwie na 100 tys. pracowników, w porównaniu z 7,0 śmiertelnymi wypadkami robotników na 100 tys. pracowników ogółem. Główną przyczyną śmierci w sektorze produkcji rolnej był kontakt z maszynami i pojazdami. Wiele przykładów wskazuje, że największa liczba śmiertelnych wypadków zachodzi przez kontakt z ciągnikiem. Inne przyczyny to porażenie prądem elektrycznym, wciągnięcie przez maszynę, uderzenie oderwanym elementem maszyny, uwarunkowania środowiskowe oraz utonięcia. Innym czynnikiem ryzyka śmiertelnego wypadku jest wiek mężczyzn. Przykładowo, w USA wskaźnik śmiertelnych wypadków wśród pracowników rolnych powyżej 65 roku życia wynosi ponad 50 na 100 tys. i jest dwukrotnie większy w porównaniu ze średnią ogólną (zob. rys.1.). Z badań przeprowadzonych w USA w roku 1993 wynika, że głównymi przyczynami wypadków nie zakończonych zgonem były: inwentarz (18%), maszyny (17%), narzędzia ręczne (11%). Najczęstszymi skutkami wypadków były zwichnięcia (26%), skaleczenia (18%) i złamania (15%). Wypadki dotyczyły w 95 % mężczyzn, przy czym największe ich nasilenie zaobserwowano w grupie wiekowej 30-39 lat. 22 W tabeli 4 przedstawiono przyczyny i rodzaje wypadków oraz rodzaj aktywności poprzedzającej wypadek dla czterech głównych działów produkcji. W Stanach Zjednoczonych, w rolnictwie, wskaźnik wypadków i chorób zawodowych w roku1992 wynosił 13,2 na 100 tysięcy pracujących. Ponad połowa wypadków skutkowała niezdolnością do pracy przez średnio 39 dni. Dla porównania, w sektorach przemysłowym i budowlanym podobny wskaźnik wypadków i chorób zawodowych wynosił odpowiednio 10,8 i 5,4 na 100 tys. pracujących. W tabeli 4 przedstawiono przyczyny i rodzaje wypadków oraz rodzaj aktywności poprzedzającej wypadek, dla czterech głównych działów produkcji. W Stanach Zjednoczonych w rolnictwie wskaźnik wypadków i chorób. zawodowych w roku 1992 wynosił 13,2 na 100 pracujących. Ponad połowa wypadków skutkowała Rys.1. Liczba śmiertelnych wypadków w niezdolnością do pracy przez średnio rolnictwie USA, w zależności od wieku pracowników, średnia z lat 1980-89 39 dni. Dla porównania, w sektorach przemysłowym i budowlanym podobny wskaźnik wypadków i chorób zawodowych wynosił odpowiednio 10,8 i 5,4 na 100 pracujących. W Stanach Zjednoczonych 65 % wypadków w rolnictwie powodowało konieczność udzielenia pomocy medycznej poszkodowanym, a skutki wypadków z różnego rodzaju maszynami powodowały trwałą niezdolność do pracy u blisko 50 % pracowników im ulegających. (Meridian Research, Inc. 1994; Boxer, Burnett and Swanson 1995). Tabela 4. Zagrożenia wypadkami Ekspozycja Skutki zdrowotne Wypadki drogowe, maszyny i pojazdy, uderzenia przez przedmioty, upadki, niedostateczna ilość tlenu w powietrzu, ogień Gwałtowna śmierć Ciągniki Zgniecenie klatki piersiowej, wylew (utrata płynów - np. krwi i okolicznych tkanek), uduszenie/zamartwica, utonięcie Przenośniki ślimakowe Utrata krwi, zakażenie i zamartwica Prąd elektryczny Porażenie prądem elektrycznym Maszyny i pojazdy, kopnięcia i pokąsania przez zwierzęta, upadki Uszkodzenia ciała: infekcje (np. tężec) Prasy do siana Przytarcia, zmiażdżenia, uszkodzenia naczyń i nerwów, oderwania, złamania, obcięcie (amputacja) Niespodziewane, samoczynne uruchomienie się maszyny Zerwanie skóry, skalpu, amputacja, mnogie otwarte zranienia Młockarnie Kontuzje ręki (przytarcia, zmiażdżenia, wyrwania, amputacja palców) Ogień i eksplozje Znaczne lub śmiertelne oparzenia, zaczadzenia 23 Zagrożenia mechaniczne i termiczne: Zwichnięcia i naciągnięcia są znaczącym problemem dla osób pracujących w rolnictwie, i jak to przedstawiono w tabeli 5, są one narażone na zagrożenia mechaniczne i termiczne, które mogą być przyczyną kontuzji. Wiele tych zagrożeń powstaje przy manipulowaniu ciężkimi ładunkami, przy powtarzających się ruchach, przy przyjmowaniu niewłaściwej pozycji ciała przy pracy i gwałtownych ruchach. Dodatkowo, obsługujący środki transportowe narażeni są na wibracje całego ciała. Problemem jest też ból pleców na który skarży się ponad 10 % osób pracujących na ciągniku. Utrata słuchu spowodowana hałasem występuje powszechnie u osób pracujących w rolnictwie. Jedno z przeprowadzonych badań wskazuje, że farmerzy po 50-tce mają średnio 55% ubytki słuchu. W badaniach tych także stwierdzono, że studenci pochodzący z obszarów wiejskich mają ponad dwukrotnie większy ubytek słuchu, niż studenci mieszkający od urodzenia w miastach. Osoby pracujące w rolnictwie narażone są na skrajne temperatury powietrza. Mogą one pracować w gorącym i wilgotnym środowisku w pracy nie tylko w strefie tropikalnej i podzwrotnikowej ale również latem w strefie umiarkowanej. Z tymi warunkami pracy związane jest zagrożenie stresem cieplnym i porażeniem słonecznym. W strefie umiarkowanej podczas zimy narażone są one na bardzo niskie temperatury i możliwość odmrożenia lub śmierci z wyziębienia organizmu (Meridian Research, Inc. 1994). Tabela 5. Zagrożenia mechaniczne i termiczne Ekspozycja Nadwerężenia przeciążenia Powtarzające się niedogodny kierunek (przeguby) Skutki zdrowotne Zapobieganie ścięgien, Zapalenie ścięgna, ruchy, pochewki ścięgna ruchu zapalenie Projektować rozwiązania zgodne z zasadami ergonomii, Syndrom Raynaud’sa (słabo wytłumić drgania, stosować Wibracje rąk ciepłą odzież, wypoczywać ukrwione białe palce) odpowiednio długo Zmiany zwyrodnieniowe, ból Powtarzająca się, wysilona pleców, wypadnięcie dysku, praca w niedogodnej pozycji uszkodzenia układu trawiennego ciała, wibracje całego ciała i nerwowego Hałas pochodzący od silników Utrata słuchu i maszyn Zwiększony metabolizm, wysoka Skurcze, temperatura i wilgotność, ogracieplny niczona ilość wody i soli Kontrolować poziom hałasu, stosować ochronniki słuchu przemęczenie, udar Pić wodę, odpoczywać, chronić się od światła słonecznego Używać suchej, ciepłej odzieży, Niska temperatura, brak suchej Odmrożenia, spadek temperawytwarzać własne ciepło przez odzieży tury ciała (hipotermia) aktywność fizyczną I. W jaki sposób spełnić te wszystkie wymagania? W kraju są dostępne broszurki, ulotki i podręczniki wydane przez organizacje zainteresowane bezpieczeństwem i higieną pracy w rolnictwie. Materiały te często są dostępne na stronach internetowych. Przykłady takich materiałów zamieszczone są w bibliografii Poszczególne rozdziały niniejszego opracowana zawierają również przydatne wskazówki zebrane z materiałów opracowanych dla rolników w różnych krajach świata. Co prawda przedstawione dalej informacje są całkowicie zgodne z „najlepszą praktyką”, nie mniej 24 jednak nie można zagwarantować, że przedstawione wskazówki są zgodne z wymogami krajowego prawa. Niektóre z przedstawionych mogą być niewłaściwe w Polsce. . Możesz wykorzystać dostarczone informacje do stawiania właściwych pytań i otrzymywania sensownych odpowiedzi od miejscowych ekspertów i tych organów władzy w twoim kraju, które zajmują się zagadnieniami bezpieczeństwa i higieny pracy w gospodarstwach rolnych. Na koniec, my nie powiemy Tobie jak prowadzić gospodarstwo rolne. To jest to, co Ty musisz zrobić. Ale możemy Tobie pomóc w zauważeniu i zapobiegnięciu możliwym wypadkom i zagrożeniu pogorszenia zdrowia i pomóc Tobie ich uniknąć. 25 CZEŚĆ II. A. WYBÓR WYPOSAŻENIA I MASZYN Zasady ogólne Jest powszechnie wiadomo, że w przeważającej liczbie przypadków u podłoża nieszczęśliwych wypadków znajduje się wyposażenie, a wypadki mogą następować w wyniku: • upadku, • przewrócenia, • kontaktu z poruszająca się/niezabezpieczoną maszyną. Znaczącym powodem występowania wypadków przy pracy z maszynami lub podczas kierowania pojazdami jest stan odurzenia (albo alkoholowego, albo po zażyciu określonych lekarstw lub narkotyków). Przyjmując prostą rygorystyczną zasadę postępowania w tej sprawie, możesz polepszyć znacząco swoje bezpieczeństwo. Ale zrobiwszy to, to co możesz więcej zrobić, aby żyć długo i szczęśliwie? Przez rozważny wybór sprzętu i maszyn, które kupujesz i dopasowanie kryteriów wydajności do potrzeb twojego gospodarstwa rolnego wejdziesz na dalekosiężną drogę umożliwiającą zapewnienie tobie bezpieczeństwa. Istnieją użyteczne wskazówki ułatwiające realizację tego zamierzenia, które zostaną dalej przedstawione. Kiedy już nabędziesz twoją maszynę lub wyposażenie, musisz szkolić siebie i każdego, kto będzie ją obsługiwał, jak używać ją bezpiecznie. Powinieneś uświadomić sobie i innym: • Co może powodować wystąpienie szkody (błędu)? • Jak uniknąć tej szkody? • I co zrobić jeżeli pomimo tego nadal występuje szkoda? Na następnych stronach omówimy te zagadnienia w odniesieniu do najbardziej rozpowszechnionych na fermach maszyn i elementów wyposażenia. B. Eksploatacja ciągnika Ciągniki są główną przyczyną śmiertelnych wypadków na fermach. Na przestrzeni lat, wielu rolników i innych ludzi mieszkających lub przyjeżdżających na wieś, zostało zabitych albo poważnie rannych, przy upadkach z ciągnika podczas jazdy, przy kolizji z ciągnikiem, albo zostało zmiażdżonych podczas jego wywrotki. Rozeznaj zagrożenia Regularnie sprawdzaj zagrożenia odniesione do ciągnika, dołączonych do niego narzędzi i warunków polowych. Obszary zagrożeń mogą dotyczyć części ciągnika, wyszkolenia kierowcy, innych ludzi, zasad pracy, niebezpiecznego ubioru, warunków klimatycznych, stosowanych chemikaliów, nierówności terenu oraz wszystkich innych potencjalnych przypadków zranień i niebezpiecznych wypadków. Prowadź notatki, aby dysponować wszystkimi rozpoznanymi zagrożeniami. 26 Oszacuj niebezpieczeństwo Skoro możliwe zagrożenie zostało określone, określ prawdopodobieństwo zranienia albo wystąpienia wypadku. Na przykład, zagrożenie dzieci bawiących się w pobliżu ciągnika będzie zmieniało się, w zależności od tego co traktorzysta wykonuje, jak daleko znajdują się one od ciągnika i czy wie on, gdzie dzieci się znajdują. Rozważ sposób postępowania, aby zminimalizować zagrożenie. Wprowadź zmiany Poniżej przedstawiono szereg wskazówek których realizacja zwiększy bezpieczeństwo traktorzysty i osób postronnych: • Czytaj i stosuj się do procedur bezpieczeństwa zawartych w fabrycznej instrukcji obsługi. • Wyposaż ciągnik w zatwierdzonego typu kabinę lub ramę bezpieczeństwa zabezpieczającą przed skutkami wywrotki (ang. roll-over protective structure ROPS) • Wyposaż ciągnik z ramą bezpieczeństwa w pasy bezpieczeństwa i używaj ich. • Jeżeli występuje ryzyka upadku obiektów, zastosuj osłonę zabezpieczającą (ang. fall-on protective structure FOPS). • Aby zmniejszyć zagrożenie bólem kręgosłupa stosuj siedzisko (fotel) traktorzysty z podparciami bocznymi i podparciem tylnim. • Używaj ochronników słuchu i pamiętaj, że nie wszystkie kabiny traktorów są dźwiękoszczelne. • Utrzymuj dzieci z dala od ciągników i innych maszyn. • Wyjmuj kluczyki ze stacyjki ciągnika, kiedy go nie używasz. • Miej aktualny plan przeglądów i napraw ciągnika. • Przestrzegaj zasad bezpiecznego utrzymania ciągnika, • Zapewnij, żeby traktorzysta był właściwie przeszkolony do wykonywania każdego rodzaju pracy • Ureguluj położenie siedziska w taki sposób aby dostęp do elementów sterowniczych ciągnika był wygodny i bezpieczny • Utrzymuj wszystkie osłony zabezpieczające na swoich miejscach, także osłonę startera silnika (ang. the power take-off - PTO). • Uruchamiaj silnik siedząc tylko na miejscu kierowcy. • Nigdy nie przewoź pasażerów. Kiedy • • • • • • • • • obsługujesz ciągnik Prowadź dostatecznie wolno, aby w porę zareagować na niespodziewane zdarzenia. Zmniejszaj prędkość przed skrętem albo zamierzonym hamowaniem. Uważaj na rowy, kloce drewna, kamienie, doły i nasypy. Na strome zbocza, gdy nie masz dołączonego wyposażenia, dla większego bezpieczeństwa wjeżdżaj tyłem. Używaj zawsze sprzęgła delikatnie, zwłaszcza gdy jedziesz pod górę lub holujesz. Pracując na stokach i pochyłym terenie stosuj tak szeroki rozstaw kół, jak to tylko możliwe. Nigdy nie wskakuj ani wyskakuj podczas ruchu ciągnika. Upewnij się przed opuszczeniem ciągnika, że hamulec postojowy działa skutecznie. Rób regularnie krótkie przerwy, gdy pracujesz przez wiele godzin. Gdy ciągniesz za sobą narzędzia • Dobierz wyposażenie zgodnie z instrukcją fabryczną. • Zawsze dołączaj narzędzia do zaczepu trójpunktowego i lub miejsc przewidzianych przez producenta. 27 • • • • • • Nigdy nie zmieniaj, modyfikuj lub zwiększaj wysokości trójpunktowego układu zawieszenia, chyba, że nowy został dostarczony przez producenta. Regularnie sprawdzaj stan zawleczek zabezpieczających elementy ruchome podnośnika, aby upewnić się czy nie są one uszkodzone. Sprawdź przed rozpoczęciem pracy, czy wszystkie zabezpieczenia maszyn ciągnionych są na swoim miejscu. Nigdy nie reguluj lub pracuj na maszynie pozostającej w ruchu Nigdy nie łącz ciągnika z inną maszyną, dopóki dostęp do przycisku startera silnika nie jest chroniony osłoną . Gdy parkujesz, pozostaw trójpunktowy układ zawieszenia w najniższym położeniu. Aby uniknąć przemęczenia • Dopasuj położenie siedzenia ciągnika, aby było zapewnione wygodne oparcie plecom. • Gdy kupujesz ciągnik, upewnij się że siedzisko jest komfortowe i bezpieczne. Sprawdź wysokość siedziska, jego głębokość, kąt i wysokość podparcia pleców, zakres przesuwania do przodu i do tyłu oraz nachylenie siedziska, rodzaj firmowego pokrycia, możliwość częściowego obrotu (jeżeli będziesz spędzać dużo czasu patrząc do tyłu) oraz zawieszenie tłumiące drgania. • Wychodź z ciągnika na zewnątrz mniej więcej co godzinę i przez 5 lub 10 minut wykonuj coś aktywnie. • Wysiadaj schodząc po stopniach, a nie zeskakując, korzystaj z każdego zamontowanego stopnia i poręczy. C. Użytkowanie wózków motocyklowych (traktorków) Nazwa „wózki motocyklowe” odnosi się do wózków używanych do prac w gospodarstwie, niezależnie od tego czy jeżdżą na dwóch, trzech czy czterech kołach. Trójkołowce i czterokołowce są często nazywane pojazdami terenowymi (ang. all terrain vehicles' – ATVs). Rozeznaj zagrożenia Większość uszkodzeń ciała będących skutkiem wypadków z wózkami motocyklowymi wynika z braku treningu i doświadczenia, szybkości, nierównego albo nieznanego terenu, przeszkód na drodze, pagórków, przewożenia pasażera lub wadliwie rozlokowanego ładunku, nieodpowiedniej odzieży ochronnej i niebezpiecznej jazdy. Znacząco bardziej zagrożeni są młodzi ludzie pomiędzy 10 a 24 rokiem życia. Oszacuj niebezpieczeństwo Uszkodzenia ciała będące skutkiem wypadków z wózkami motocyklowymi dotyczą przede wszystkim nóg, a następnie ramion i głowy. Trójkołowce i czterokołowce przewracają się często na kierowcę przypiętego pasami lub rolują po drodze. Oceń prawdopodobieństwo wystąpienia ciężkich kontuzji. Opracuj zasady bezpiecznego użycia wózka, dopasowane do wielkości zagrożenia. Wprowadź zmiany Następujące sugestie mogą być pomocne zmniejszeniu zagrożenia: • Nigdy nie jeźdź wózkiem bez kasku. • Długie rękawy i spodnie, solidne buty i rękawiczki będą chronić twoje ciało, gdy wypadniesz z pojazdu. 28 • Okulary ochronne lub szybka w kasku ochroni przed poważnym zranieniem twoich oczu przez owady, kamienie lub gałęzie. Utrzymanie • Sprawdź wózek przed jego użyciem. • Zwróć uwagę na wskazówki zawarte w instrukcji obsługi. • Sprawdzaj regularnie hamulce i ogumienie. • Stosuj oryginalne części zamienne lub równoważne oryginalnym do twojego typu wózka Urządzenia dodatkowe • Zachowaj szczególną uwagę, gdy obciążasz wózek urządzeniami dodatkowymi jak np. zbiornikiem opryskiwacza. Zmieni się wtedy położenie środka ciężkości, a w rezultacie stateczność pojazdu. • Upewnij się, czy urządzenia dodatkowe są przeznaczone do współpracy z twoim wózkiem Jazda terenowa • Uważaj na potencjalne zagrożenia podczas jazdy. Kamienie, wyboje, melioracyjne oraz cała przyroda mają możliwość przyczynić się do powinieneś zachować ostrożność • Zachowaj szczególną uwagę na terenie nieznanym lub nierównym. • Zawsze tam gdzie to możliwe, korzystaj z dróg które znasz. • Bądź szczególnie ostrożny, gdy zawracasz, zbliżasz się do wyniosłości pokonujesz przeszkodę. Jeżeli nie jesteś pewny swoich możliwości przeszkody, znajdź inną drogę lub zawróć. urządzenia wypadku i terenu lub pokonania Powierzchnie utwardzone i drogi publiczne • Nie jeźdź wózkami terenowymi po powierzchniach utwardzonych i drogach publicznych. Nie są one przeznaczone do jazdy na drogach o gładkich nawierzchniach i mogą na nich być trudne do opanowania. • Nigdy nie jeźdź wózkami terenowymi na drogach publicznych. Możesz mieć trudności w uniknięciu kolizji z innymi użytkownikami dróg. Pasażerowie i dzieci • Wózki terenowe nie zostały zaprojektowane do przewozu pasażerów. Jazda na nich wymaga balansowania ciałem kierowcy. Pasażer na wózku ogranicza możliwości kierowcy w tym zakresie. • Nigdy nie pozwalaj dzieciom kierować wózkiem bez odpowiedniego uprzedniego treningu oraz odpowiedniego nadzoru. • Dzieci nie zawsze maja odpowiednią wagę, długość kończyn, umiejętności i rozum aby bezpiecznie panować nad pojazdem. Popisy i jazda z nadmierną prędkością • Nigdy nie próbuj skakać wózkiem, zawracać w miejscu lub popisywać się innymi sztuczkami. • Prowadź z prędkością odpowiednią do ukształtowania terenu, twoich umiejętności i warunków widoczności. Leki, alkohol i zmęczenie • Nigdy nie prowadź po spożyciu alkoholu i niektórych leków (czytaj ulotkę dołączoną do leku informujące cię o tym, czy ma on wpływ na twoją sprawność jako kierowcy). 29 • • Alkohol, a także niektóre leki mają wpływ na twoje zrównoważenie, spostrzeganie, osąd i koncentrację. Zmęczenie może również ograniczać twoją zdolność do bezpiecznego panowania nad pojazdem. Prowadzenie wózka terenowego jest bardziej wyczerpujące fizycznie niż prowadzenie samochodu. Zapewnij sobie wygodny i stosowny ubiór – niewygodne ubranie spowoduje, że szybciej ulegniesz zmęczeniu. Znaj instrukcję obsługi • Bądź obeznany z właściwościami twojego pojazdu • Przeczytaj ze zrozumieniem instrukcje obsługi, w tym szczególne informacje dotyczące bezpieczeństwa. • Znaj znaczenie naklejek ostrzegawczych umieszczonych przez producenta na pojeździe. Odpowiedzialność właściciela • Jako właściciel wózka terenowego musisz w pełni zdawać sobie sprawę z zagrożeń, z jakimi związana jest jego eksploatacja i posiadać wiedzę dotyczącą zapewnienia środków ostrożności. Musisz zapewnić, że każdy kto prowadzi twój wózek posiada potrzebne umiejętności i rozumie jak kierować nim bezpiecznie i odpowiedzialnie. • Jeżeli jesteś pracodawcą, masz obowiązek wynikający z uregulowań prawnych zapewnić, aby stan techniczny wózka był właściwy, aby był on użytkowany zgodnie z przeznaczeniem podanym przez producenta, a pracownicy byli właściwie przeszkoleni i używali wyposażenia ochronnego. D. Przeglądy i naprawy ciągników Podczas przeglądów i napraw ciągników rolniczych ludzie giną lub ulegają poważnym kontuzjom. Główne zagrożenia występują wówczas, gdy nie są stosowane właściwe procedury bezpieczeństwa podczas zdejmowaniu kół z ciągnika na podnośniku. Zagrożenie zwiększa się, gdy czynność ta jest wykonywana w polu lub na nieutwardzonym podłożu. Regularnie wykonywane przeglądy ciągnika oraz maszyn współpracujących mogą zapobiegać występowaniu niebezpiecznych sytuacji na polu. Rozeznaj zagrożenia Planując przegląd ciągnika sprawdź, czy wyposażenie służące do podnoszenia ciągnika, zdejmowania kół i innych zadań jest sprawne. Osoba wykonująca te czynności powinna być doświadczona i postępować zgodnie z ustalona procedurą bezpiecznego wykonywania tych czynności. Podnoszenie i przenoszenie ciężarów może powodować nadwyrężenia. Dzieci powinny być utrzymywane z dala od warsztatów. Specyfika napraw ciągników niesie za sobą ryzyko charakterystycznych zranień i kontuzji. Oszacuj zagrożenia Im ryzyko zranień lub niebezpiecznych sytuacji jest większe, tym pilniejsza jest potrzeba wprowadzenia zmian je zmniejszających lub eliminujących. Wprowadź zmiany Poniżej przedstawiono kilka wskazówek umożliwiających podniesienie bezpieczeństwa wykonywania czynności obsługowych: • Dokonuj rutynowych przeglądów hamulców, sprzęgła, i napędu zgodnie z zaleceniami instrukcji obsługi. • Zadbaj, aby układ kierowniczy i wydechowy oraz hamulce były zawsze sprawne 30 • • • Wyłącz silnik przed tankowaniem, naprawami lub smarowaniem, jeżeli to możliwe, tankuj przy zimnym silniku. Nigdy nie zdejmuj lub wymieniaj pasków klinowych, gdy koło pasowe jest napędzane. Utrzymuj stopnie i platformy robocze w stanie niezabrudzonym smarami lub olejem, aby uniknąć poślizgnięcia się i upadku. Gdy podnosisz ciągnik • Podnoś ciągnik na płaskim podłożu, najlepiej na posadzce betonowej • Unikaj pracy bez asysty. Poproś kogoś z doświadczeniem o pomoc. • Postępuj zgodnie z zasadami zawartymi w fabrycznej instrukcji obsługi lub zapewnij sobie profesjonalną pomoc. • Używaj podnośników o odpowiednim standardzie technicznym Jeżeli używasz stojaków do podparcia podnoszonego ciągnika, powinny one spełniać odpowiednie wymagania i mieć odpowiednią nośność. Klocki i kliny • Przy podnoszeniu ciągnika na miękkim podłożu używaj klocków wykonanych z twardego drzewa. • Podłóż klocki pod wszystkie koła, które przy podnoszeniu ciągnika pozostaną na gruncie, z przodu i z tyłu każdego koła. Nie używaj kamieni – skutek ich działania jest niepewny. • Zaklinuj wszystkie koła pojazdu przegubowego w celu uniemożliwienia skręcania się ich podczas podnoszenia • Przed podniesieniem maszyny zaciągnij hamulec, wrzuć bieg i wyłącz zapłon. • Podczas podnoszenia nie wchodź pod ciągnik. Gdy wymieniasz koła • Poluzuj śruby mocujące koło przed podniesieniem ciągnika, aby uniknąć jego osunięcia, gdy zostanie on podniesiony • Wypuść powietrze przed zdjęciem opony z felgi • Użyj właściwych narzędzi i zastosuj bezpieczną metodę rozdzielenia obręczy w celu uniknięcia poważnych obrażeń ciała. • Nigdy nie podnoś jednocześnie więcej niż jedno koło, gdy ciągnik znajduje się na polu. • Jeżeli oba tylnie koła muszą zostać zdemontowane, wykonaj tą czynność na płaskim, poziomym podłożu betonowym, w warsztacie. • Gdy demontujesz koła tylnie, unieruchom koła przednie przez kliny umieszczone pomiędzy osią a nadwoziem. 31 E. Osłony części maszyn w ruchu Wytwórcy maszyn i urządzeń są obecnie zobowiązani przez odpowiednie przepisy do zabezpieczenia niebezpiecznych części maszyn tak, aby użytkownik lub osoby postronne nie były narażone na zranienia lub kontuzje. Z drugiej strony, niektóre stare maszyny w gospodarstwie mogą nie być wyposażone w konieczne zabezpieczenia. Wirujące części maszyn takie jak bębny i koła pasowe mogą mieć wielorakie zastosowanie. Oryginalne zabezpieczenia fabryczne mogą zostać zdemontowane podczas przeglądu maszyny i nie założone ponownie. Zdarza się, że użytkownik maszyny podczas jej pracy może zechcieć sięgnąć do miejsc położonych ponad, pod, wokół lub w maszynie. W takim razie wszystkie poruszające się części lub stanowiące inne zagrożenie muszą być właściwie chronione przed możliwością kontaktu z ciałem człowieka. Rozeznaj zagrożenia Niektóre z zagrożeń związanych z maszynami, skutkujące możliwością wystąpienia uszkodzeń ciała to: • obracający się wałek odbioru mocy (WOM) i inne wały; • przekładnie zębate (wraz z przekładniami ciernymi), liny stalowe, koła łańcuchowe, sprzęgła, krzywki lub łopatki wentylatora; • miejsce „ wyjścia” paska napędowego, liny lub łańcucha. Wszystkie paski napędowe są niebezpieczne, zwłaszcza jeżeli ich połączenie nie jest „gładkie”; • każde koło pasowe lub zamachowe wokół którego nie ma graniczenia dostępu; • miejsca w których mogą występować złamania lub oderwania materiału, np. przenośniki ślimakowe, przenośniki rolkowe, przenośniki taśmowe; • koła lub układ gąsienicowy, osłonięty występami, szczeblami itp., w pobliżu miejsca przebywania pracownika (platforma, siedzenie, podnóżek); • obracające się noże, ostrza, zęby albo podobne części maszyn polowych; • każde elementy maszyn które tną, mielą, rozcierają, rozdrabniają itp. produkty wytworzone w gospodarstwie rolnym; • gorące części każdej maszyny i urządzenia, których powierzchniowa temperatura przekracza 1200C podczas normalnej pracy. Oszacuj zagrożenia Kiedy rodzaj zagrożenia zostanie rozpoznany - oceń prawdopodobieństwo wystąpienia niebezpiecznych skutków wypadku pracownika i osób postronnych oraz prawdopodobieństwo poważnego uszkodzenia ciała lub wystąpienia poważnej szkody. Więcej informacji uzyskasz zaglądając do∗ "Plant in the Workplace: A Guide to Managing Risks from Plant in the Workplace for Employers and Employees" (National Occupational Health and Safety Commission). ∗ Przyp. tłum. Polski czytelnik może zapoznać się z Wyciągiem z opracowania KRUS pt.: „Ocena bezpieczeństwa i higieny pracy w rolnictwie indywidualnym” dostępnym w internecie pod adresem: http://www.bp.edu.pl/statistics/pdf/osb.pdf lub innymi opracowaniami dostępnymi w witrynie KRUS pod adresem http://www.krus.gov.pl 32 Wprowadź zmiany Zapewnij stosowanie osłon: • wykonanych w taki sposób, aby chronić dostęp do niebezpiecznego miejsca ale umożliwić wykonywanie pracy i potrzebnych czynności związanych z utrzymaniem i konserwacją maszyny, • chroniących zawsze przed niebezpiecznymi częściami maszyn, chyba, że są one umiejscowione tak, że są zawsze poza miejscem dostępu użytkowników i osób postronnych, • tak zamocowanych, aby prawdopodobieństwo ich trwałego usunięcia przez użytkowników i serwisantów było małe, • wystarczająco odpornych mechanicznie i trwałych, • chroniących użytkowników i osoby postronne przed oparzeniami od gorących części maszyny, • umożliwiających wentylowanie urządzenia, tam gdzie to konieczne aby uniknąć jego przegrzania, • niemożliwych do usunięcia przed zatrzymaniem maszyny i oznakowaniem/ zabezpieczeniem wyłącznika (umożliwiającego uruchomienie maszyny bez osłony), oraz zneutralizowaniem wszystkich innych istotnych mediów mogących stwarzać zagrożenie np. ciśnienia w instalacji hydraulicznej. Dzieci i maszyny Dzieci oraz osoby odwiedzające gospodarstwo rolne są często zagrożone wypadkami spowodowanymi przez maszyny. Możesz zmniejszyć to zagrożenie ucząc dzieci ostrożności i powodując, aby przekazywały informację o potrzebie zachowania bezpieczeństwa swoim rówieśnikom. • Maszyny rolnicze nie są miejscem zabaw dla dzieci. Dopilnuj, aby maszyny były wyposażone w osłony bezpieczeństwa, zwłaszcza gdy dzieci mogą znaleźć się w pobliżu. • Pamiętaj, że dziecko może wsadzić palec lub rękę w osłonę i penetrować obszary niebezpieczne, ponieważ wymiary osłon są dostosowane do wymiarów osób dorosłych i tylko wobec nich osłony pełnią funkcje ochronne. Procedura bezpieczeństwa. Wprowadź procedurę bezpieczeństwa zabezpieczającą ciebie przed zagrożeniami od maszyn. • Przy przeglądach/naprawach maszyn wprowadź listy kontrolne czynności, która będą zawierały również punkty dotyczące sprawdzania, czy wszystkie osłony bezpieczeństwa są na swoim miejscu i są właściwie zamocowane. • Stosuj odpowiednie wyłączniki bezpieczeństwa i wywieszki przeznaczone do zamocowania na nich, w celu zapobieżenia przypadkowemu włączeniu urządzeń podczas przeglądu. • Wprowadź zmiany do trybu pracy z maszyną w celu ograniczenia zagrożenia wywołanego ruchem jej części. • Pozbądź się maszyn i wyeliminuj procesy, które nie mogą być wykonywane bezpiecznie. • Zastąp maszyny niebezpieczne bezpieczniejszymi. • Stosuj przemyślane i dopasowane osłony do urządzeń przez ciebie wykonanych. F. Bezpieczeństwo w warsztacie Być może rolnictwo, bardziej niż jakiekolwiek inne zajęcie, wymaga posiadania szeregu rożnych umiejętności. Rolnicy i pracownicy najemni pracujący w gospodarstwach rolnych 33 podejmują się zadań, które w przemyśle byłyby wykonywane przez ludzi o różnych zawodach. Naprawy i czynności obsługowe przy maszynach oraz związana z nimi praca warsztatowa są często związane z wypadkami w gospodarstwie rolnym. Zidentyfikuj potencjalne zagrożenia i wprowadź procedury bezpiecznego postępowania przy wykonywaniu wszelkiego rodzaju prac, w szczególności prowadź szkolenia i nadzór dla młodych i niedoświadczonych pracowników. Rozpoznaj zagrożenia Rozpoznaj potencjalne zagrożenia wynikające z układu budynków, instalacji elektrycznej, narzędzi elektrycznych i wyposażenia, stosowanych drabin i kozłów, aparatów spawalniczych i procedur spawania, sposobu bezpiecznego przechowywania niebezpiecznych materiałów i wyposażenia, dostępności dla dzieci oraz zagrożenia wynikające ze sposobu podnoszenia i przenoszenia ciężkich i nieporęcznych przedmiotów. Oszacuj zagrożenie Określ każde potencjalne zagrożenie i prawdopodobieństwo wystąpienia uszkodzenia ciała lub innej szkody. Podejmij w pierwszej kolejności działania w celu wyeliminowania największego zagrożenia. Oszacuj zagrożenia przy przyjęciu różnych środków bezpieczeństwa. Wprowadź zmiany • Zapewnij odpowiednią ilość miejsca do każdego zajęcia. • Wprowadź i używaj osobiste wyposażenie ochronne w sytuacjach, gdy jest ono potrzebne. • Sprawdź czy masz wystarczającą wentylację i oświetlenie. • Nie zastawiaj przejść i wyjść. • Utrzymuj sprzęt przeciwpożarowy i apteczkę pierwszej pomocy z aktualnym terminem ważności • Zapewnij właściwą instalację oraz serwisowanie urządzeń dostarczających sprzężone powietrze, parę, prąd, paliwo i inne media. Narzędzia i wyposażenie • Zapoznaj się z instrukcją obsługi nowych elektronarzędzi i wyposażenia przed ich użyciem. • Postępuj zgodnie z wskazówkami bezpieczeństwa zawartymi w instrukcji obsługi. • Upewnij się, czy elektronarzędzi i wyposażenie mają odpowiednie zabezpieczenia. • Używaj szlifierki kątowej tylko do szlifowania a nie do cięcia. Na rynku są dostępne bezpieczne narzędzia do cięcia. • Upewnij się, czy wszystkie zabezpieczenia i osłony podczas używania narzędzia są na swoim miejscu. • Używaj imadła i zacisków, jeżeli występuje konieczność utrzymania w miejscu obrabianego materiału. 34 • Przechowuj narzędzia w bezpiecznym miejscu tak, aby zapobiec ich uszkodzeniu lub użyciu bez pozwolenia. Drabiny i kozły • Przed wejściem a drabinę, postaw ją na podłożu w odległości ¼ długości drabiny od ściany albo górnego punktu podparcia. • Przed pracą na drabinie - zabezpiecz ją przed możliwością ześlizgnięcia się • Nigdy nie stawiaj drabiny przed drzwiami dopóki ich nie zakluczysz lub w inny sposób nie zabezpieczysz przed niespodziewanym otwarciem. • Unikaj stawiania drabiny na belkach, skrzynkach lub klockach. Elektryczność • Zastąp skrzynkę ze starymi bezpiecznikami skrzynką zawierającą nowoczesny wyłącznik różnicowo-prądowy. • Lub używaj przenośnego układu z wyłącznikiem różnicowo-prądowym tych miejscach gdzie podłączasz elektronarzędzia. • Pamiętaj, że gdy ktoś ulegnie porażeniu prądem elektrycznym, prąd musi być odłączony przed dotykaniem osoby porażonej i udzielaniem jej pomocy. • Sprawdzaj regularnie stan kabli elektrycznych w celu stwierdzenia czy zewnętrzna izolacja nie jest naruszona i przewody elektryczne nie wystają na zewnątrz izolacji. • Pozbądź się starych, zniszczonych lub uszkodzonych kabli elektrycznych. Spawanie • W celu ochrony oczu noś ochronne okulary z osłonami bocznymi jak również używaj osłony spawalniczej. • Zabezpiecz skórę przed gorącymi odpryskami, używaj odzieży płóciennej, odpornej na zapalenie lub wełnianej. • Kiedy spawasz, nie noś sandałów lub „otwartego” obuwia. Buty powinny mieć podeszwę z gumy, która chroni przed poślizgiem i stanowi izolację elektryczną. • Stosuj się do wskazówek dotyczących bezpieczeństwa przy spawaniu. • Przeczytaj odpowiedni rozdział w tej książce, dotyczący spawania. G. Bezpieczne korzystanie z prądu elektrycznego Najlepszym zabezpieczeniem przed porażeniem prądem w gospodarstwach rolnych jest zainstalowanie wyłącznika różnicowo-prądowego. Stały wyłącznik różnicowo-prądowy może być zamontowany w skrzynce bezpiecznikowej w twoim domu, szopie lub warsztacie, lub możesz używać przenośnego wyłącznika różnicowo-prądowego przy pracy z elektronarzędziami. Rozpoznaj zagrożenia Oceń stan instalacji elektrycznej, przewody, izolację, wyłączniki, gniazdka, wtyczki, uziemienie i zabezpieczenie. Szukaj zwarć albo iskrzenia. Unikaj używania sprzętu elektrycznego w wilgoci. Nie naprawiaj instalacji elektrycznej sam, wezwij elektryka. Oszacuj zagrożenia Jeżeli występuje zagrożenie porażeniem prądem elektrycznym powinieneś mieć procedurę postępowania która zapewni, że niebezpieczne urządzenie zostanie wycofane z użytku i schowane w bezpiecznym miejscu dopóki nie zostanie naprawione lub usunięte z gospodarstwa. 35 Wprowadź zmiany Przedstawione poniżej wskazówki mogą być pomocne w zmniejszeniu lub wyeliminowaniu zagrożenia porażeniem prądem elektrycznym. • Zapewnij, aby wszystkie elektronarzędzia trzymane w rękach były podłączone do sieci elektroenergetycznej zabezpieczonej wyłącznikiem różnicowo-prądowym. • Zawsze zatrudniaj elektryka do napraw i modernizacji instalacji. • Zapewnij dobry stan instalacji , przewodów, gniazd i wtyczek. • Nie przeciążaj twojej instalacji elektrycznej. • Nie usuwaj pokryw lub drzwiczek skrzynek elektrycznych • W miejscach narażonych na wiatr i deszcz zawsze używaj gniazdek i wyposażenia odpornego na warunki atmosferyczne. • Unikaj używania na zewnątrz budynku wyposażenia elektrycznego przy deszczowej pogodzie. • Wszystkie lampy narażone na stłuczenia powinny być zabezpieczone przez osłony druciane. • Stara instalacja elektryczna w izolacji gumowej jest obecnie niebezpieczna i powinna zostać zastąpiona nową. Przewody uziemiające • Przewód uziemiający stanowi niezbędny element zabezpieczenia. Służy on do odprowadzania do ziemi prądu rażenia i powoduje, że ewentualne przebicie w instalacji omija potencjalną ofiarę. • Przewód uziemiający jest zwykle nie izolowanym przewodem miedzianym lub przewodem w izolacji o barwie żółtozielonej, połączonym z ziemią poprzez specjalnie umieszczony w ziemi pręt lub instalację wodną wykonaną z rur stalowych. Przewód ten nigdy nie powinien być usuwany lub rozłączany. Zewnętrzne przewody elektryczne • Zaplanuj rozkład dróg w gospodarstwie w taki sposób, aby nie krzyżowały się one z napowietrznymi przewodami elektrycznymi. • Zawsze sprawdzaj przed rozpoczęciem pracy, czy przewody napowietrznych linii energetycznych są na „swoim miejscu”. • Zawsze sprawdź na planie położenie kabli podziemnych przed rozpoczęciem robót ziemnych. • Nigdy pod liniami energetycznymi nie parkuj maszyn lub układaj (magazynuj) rur. • Nigdy nie ponoś pionowo rur, przed spojrzeniem w górę. Podnoś rury w położeniu poziomym. • Pamiętaj, ze ocena wysokości położenia napowietrznych przewodów linii energetycznej jest zwodnicza. Znaj normalną i maksymalną wysokość twojej maszyny. • Jeżeli masz wątpliwości, skontaktuj się z zakładem energetycznym w celu ich wyjaśnienia. • Kontroluj ciągle swoje położenie, jeżeli pracujesz w pobliżu linii energetycznych. • Gdy widzisz uszkodzenie linii energetycznej , zerwane przewody, nie podchodź w pobliże i zawiadom policje, która zabezpieczy teren i powiadomi odpowiednie służby energetyczne. • Jeżeli prowadzisz opryski lub nawożenie z wykorzystaniem samolotu, poinformuj pilota o rozkładzie wszystkich linii napowietrznych na twoim i przylegającym terenie. Bezpieczniki i wyłączniki różnicowo-prądowe • Jeżeli bezpieczniki przepalą się lub „wyskoczą” – przed ich wymianą lub ponownym załączeniem wyłącz i sprawdź używane urządzenia elektryczne. Jeżeli bezpieczniki ponownie wyłączą prąd – wezwij elektryka. 36 • • • Kiedy wymieniasz bezpiecznik, zwróć uwagę na jego „amperaż”, który powinien być odpowiedni do twojej instalacji elektrycznej Jeżeli zadziała wyłącznik różnicowo-prądowy, sprawdź czy nie ma widocznego zwarcia. Jeżeli wyłącznik nadal odłącza zasilanie elektryczne – wezwij elektryka. Pamiętaj, że wyłącznik różnicowo-prądowy zapobiega śmiertelnemu porażeniu prądem elektrycznym, ale nie chroni cię od „kopnięcia” prądem. Weź to pod uwagę jeżeli pracujesz na wysokości lub obsługujesz niebezpieczne urządzenie. Elektronarzędzia • Jeżeli kupujesz elektronarzędzia, pamiętaj że narzędzia posiadające podwójną izolację elektryczną są bezpieczniejsze w użyciu(II klasa ochronności urządzeń elektrycznych). • Nie używaj narzędzi z uszkodzoną obudową. Uszkodzony przewód zasilający lub wtyczka powinny zostać wymienione. • Kontroluj stan elektronarzędzi pod względem ich uszkodzeń zewnętrznych i prowizorycznych napraw. Dotyczy to również przewodu zasilającego i wtyczki. • Nie nastawiaj i reguluj narzędzia włączonego do prądu. Przed podjęciem tych czynności przestaw wyłącznik w pozycje „OFF” i wyjmij wtyczkę z gniazdka. • Wszystkie elektronarzędzia zamontowane na stałe w warsztacie, takie jak piły mechaniczne lub szlifierki, powinny być skutecznie uziemione, chyba , że są wykonane w podwójnej izolacji. • Nie używaj prowizorycznego oświetlenia. Lampy, którymi oświetlasz pole pracy powinny mieć osłonę wokół klosza i rączki z materiału elektroizolacyjnego. Sprzęt spawalniczy • Wyłącz zasilanie przed włożeniem elektrody spawalniczej w uchwyt. • Sprawdź, czy przewody spawalnicze są poprawnie dołączone do zacisków w aparacie spawalniczym. • Upewnij się, czy zasilacz i żywotne części aparatu są właściwie osłonięte i zabezpieczone. • Sprawdź, czy obudowa aparatu spawalniczego jest skutecznie uziemiona. • Nie używaj przewodów spawalniczych jeżeli są one odcinkami pozbawione izolacji. Wymień je. • Nigdy nie chwytaj gołymi rękoma metalowych części uchwytu na elektrodę lub elektrody przy włączonym aparacie spawalniczym. Nigdy nie opieraj elektrody o swoje ciało. • Utrzymuj aparat spawalniczy i jego otoczenie w czystości. Czy : • Masz pewność, że wszystkie urządzenia i elektronarzędzia są przyłączone do prądu poprzez wyłączniki bezpieczeństwa albo wyłącznik różnicowoprądowy? • Masz pewność, że zmiany i lub naprawy urządzeń elektrycznych wykonywane są przez fachowca – elektryka? • Sprawdzasz regularnie stan przewodów zasilających i wtyczek? H. Bezpieczeństwo przy spawaniu i innych pokrewnych pracach naprawczych Zagrożenia występujące przy spawaniu, cięciu i szlifowaniu nie powinny być niedoceniane. Każdy, kto wykonuje te czynności powinien być należycie przygotowany do bezpiecznego korzystania z odpowiednich urządzeń i mieć rozpoznanie dotyczące istniejących zagrożeń. 37 Rozpoznaj zagrożenia Zagrożenia związane z pracami spawalniczymi są następujące: • Łuk elektryczny. Temperatura łuku osiąga 6000C. Intensywne promieniowanie ultrafioletowe i podczerwone może być szkodliwe zarówno dla spawającego jak i osób znajdujących się w pobliżu. Uszkodzenia nieosłoniętej skóry mogą być podobne do oparzenia słonecznego, a niezabezpieczone oczy mogą stać się skrajnie czerwone i bolesne, a w skrajnych przypadkach może nastąpić trwałe uszkodzenie wzroku. • Gazy spawalnicze. Ulatnianie się tlenu może wzbogacić powietrze tak znacznie, że byle iskra, papieros lub zwarcie elektryczne może być niebezpieczne. • Gryzące opary. Powinno się unikać spawania w zamkniętej i nie wentylowanej przestrzeni, ponieważ wdychanie powietrza zanieczyszczonego wytwarzanymi oparami może prowadzić do śmierci. Gdy nie jest możliwe zapewnienie skutecznej wentylacji, może być potrzebne używanie maski gazowej zasilanej czystym powietrzem. • Opary a eksplozja. Unikaj spawania, cięcia lub podgrzewania pustych beczek. Ludzie ulegali śmiertelnym wypadkom, gdy śladowe resztki paliwa w beczkach wyparowywały i wybuchały. Zawsze sprawdzaj co znajduje się w pojemniku, i jeżeli to konieczne, wyczyść go przed pocięciem, spawaniem lub podgrzewaniem. Podczas spawania są wytwarzane także toksyczne gazy na skutek przemian chemicznych. Unikaj spawania metalu pokrytego jakąś warstwą ochronną np. galwaniczną. • Ciepło. Gorąca powierzchnia metalu, opiłki i iskry mogą spowodować dotkliwe oparzenie nieosłoniętej skóry. • Porażenie prądem elektrycznym. Występuje duże zagrożenie porażeniem prądem elektrycznym. Wszystkie zagrożenia prądem powinny zostać rozpoznane. Sprawdź informacje zawarte w instrukcji fabrycznej. Oszacuj zagrożenia Przeanalizuj możliwość wystąpienia wypadku w każdym z wyżej wymienionych obszarów zagrożeń. Odnieś się do informacji o wypadkach, zasad bezpiecznej pracy, wiedzy i doświadczenia pracowników wykonujących niebezpieczne prace. Jeżeli rozpoznasz ryzyko wystąpienia wypadku, podejmij kroki aby je zmniejszyć lub wyeliminować. Wprowadź zmiany Poniżej przedstawiono kilka zaleceń dotyczących bezpieczniejszego prowadzenia prac spawalniczych. Odpowiedni strój ochronny powinien składać się z: • osłony spawalniczej lub hełmu z szybką z filtrem ochronnym, • czapki lub beretu filcowego, • rękawic ognioodpornych i fartucha ze skóry, • skórzanych butów ze sprzączkami, • ochrony ręki – długich rękawów, najlepiej skórzanych, • ognioodpornego kombinezonu. Aby nie dopuścić do utraty funkcji zabezpieczającej, cały ubiór ochronny powinien być przechowywany w odpowiedni sposób, w stanie gotowości do pracy. Aparat spawalniczy • Nigdy nie próbuj podłączyć lub zmienić podłączenia kabli spawalniczych przed wyłączeniem aparatu przy pomocy głównego wyłącznika. 38 • • • • • • • Zawsze instaluj aparat spawalniczy jak najbliżej punktu zasilania. Używaj tylko przewodów spawalniczych, które posiadają izolację na pełnej ich długości, zapewnij dobry kontakt elektryczny ich połączenia z aparatem. Pracuj na podkładce elektroizolacyjnej wszędzie tam, gdzie jest to możliwe. Noś obuwie na podeszwie gumowej. Zawsze używaj suchych rękawiczek, gdy manipulujesz wyposażeniem pod napięciem, np. kiedy zakładasz elektrodę do uchwytu, Zawsze korzystaj z usług wykwalifikowanego elektryka do jakichkolwiek napraw sprzętu elektrycznego. Nie zamykaj obwodu spawalniczego przez rury gazowe lub wodociągowe- unikniesz wybuchu lub porażenia kogoś prądem elektrycznym. Spawanie gazowe Podstawowym zagrożeniem w spawaniu gazowym jest ulatnianie się gazów. Podczas gdy wyciek gazu używanego w gospodarstwie domowym jest łatwy do zauważenia ze względu na jego zapach, tlen używany do spawania gazowego jest bezwonny, a przez to jego ulatnianie może być niezauważone. Ulatniający się tlen wzbogaca jego zawartość w powietrzu atmosferycznym i otwarty ogień, papieros lub iskra elektryczna grożą niebezpieczeństwem. Równocześnie w obecności czystego tlenu oleje i tłuszcze mogą zapalić się samoczynnie. • Nie dopuść w żadnych okolicznościach do zanieczyszczenia żadnej części aparatu acetyleno-tlenowego olejem lub smarem. • Nie smaruj złączy, manometrów ani żadnych innych części składowych. • Zlecaj regularnie wykonywanie przeglądów zaworów kompetentnym fachowcom. • Regulatory mogą zawieść w dwóch sytuacjach – przy kontrolowanym wypływie gazu, lub powrotnym przepływem innego gazu do przewodu gazowego. Regularne przeglądy pozwalają uniknąć wadliwego działania regulatorów. • Niesprawność działania zaworów można rozpoznać poprzez odczyt ciśnienia na manometrze, jeżeli wskazówka manometru wskazuje ciśnienie wyższe niż faktycznie ustawione do spawania lub cięcia. Jeżeli taka sytuacja występuje, należy przerwać pracę, zakręcić zawory butli gazowych i oddać aparat gazowy do naprawy. • Zadbaj, aby nie rzucać i nie uszkodzić palnika z zaworami i manometrami. • Nadmierne ciśnienie lub obecność innego gazu w regulatorze może spowodować ogień i eksplozję o różnym natężeniu, powodującą zniszczenie wyposażenia i obrażenia spawacza. • Używaj węży do gazów zalecanych przez producenta, o odpowiednim kolorze i typie. Pamiętaj, ze miedź nie może być nigdy stosowana w instalacji acetylenowej, jako materiał niestabilny, który może samorzutnie detonować. • Aparaty tlenowo-acetylenowe lub na tlen z gazem propan-butan nie powinny być pozostawiane w pobliżu gorących elementów. Wycieki gazu można zlokalizować używając wody i mydła. • Właściwa konserwacja sprzętu jest niezbędna dla zapobieżenia wypadkom. • Nie zapalaj palnika przy pomocy zapalniczki do papierosów lub zapałek, stosuj przeznaczoną specjalnie do tego celu zapalniczkę piezoelektryczną lub „krzemieniową”. • Nie pal tytoniu podczas spawania lub w pobliżu miejsca w którym spawa ktoś inny. Nie trzymaj zapalniczki do papierosów w kieszeni, gdy spawasz – może ona wybuchnąć. Prosta prewencja może uchronić od groźnych następstw. • Miej w pogotowiu gaśnicę, gdy spawasz, tniesz, podgrzewasz lub szlifujesz. • Zapoznaj się z danymi katalogowymi elektrod i topików i zwróć uwagę na zagrożenia związane z ich używaniem. 39 CZĘŚĆ III. A. WYBÓR STRATEGII OCHRONY CHEMICZNEJ ROŚLIN Informacje podstawowe Wybierając strategię opryskiwania i czyszczenia sprzętu do oprysków, powinieneś wziąć pod uwagę: • W jaki sposób chemikalia przeznaczone do oprysku będą składowane i usuwane. • W jaki sposób będzie czyszczony sprzęt do oprysków i magazyn chemikaliów. • Co będzie się działo z popłuczynami po procesie czyszczenia. Niektóre środki ochrony roślin wymagają stosowania większych zabezpieczeń niż inne, ale podstawowe informacje odnoszą się do nich wszystkich. Przydatne w praktyce wskazówki są zawarte w rozdziale dotyczącym stosowania pestycydów. Pamiętaj, że tylko dokładne czyszczenie opryskiwaczy i usuwanie resztek środków ochrony roślin z ich zbiorników oraz stosowanie odzieży ochronnej podczas oprysków umożliwia zachowanie zdrowia. Jest ważne zapoznanie się z informacjami zawartymi w Kartach Charakterystyk Substancji Niebezpiecznych obejmujących rozpylane środki w celu stwierdzenia, które środki są bezpieczne przy stosowaniu w pobliżu budynków inwentarskich (lub przebywających w pobliżu zwierząt) oraz jakie czynności należy przedsięwziąć, aby je ochronić. Pamiętaj także, że oprysk może być przenoszony z wiatrem na znaczną odległość. To są podstawowe informacje, które powinieneś posiadać przed rozpoczęciem oprysków. Powinieneś wziąć również pod uwagę skutki przechowywania substancji chemicznych w gospodarstwie rolnym i jak należy to robić, aby zachować bezpieczeństwo. B. Substancje chemiczne w gospodarstwie: przechowywanie i usuwanie Przechowywane w gospodarstwie środki chemiczne mogą być przyczyna nieszczęścia, jeżeli są rozsypane, pojemniki przeciekają a nieuświadomione osoby, zwłaszcza dzieci, mają dostęp do miejsc ich składowania. Ich transport i późniejszy wywóz środków nie zużytych oraz odpadów może, w poszczególnych przypadkach oddziaływać negatywnie na środowisko. Oszacuj zagrożenie Wykorzystaj informacje zawarte w Kartach Charakterystyk Substancji Niebezpiecznych dla każdego rodzaju środka chemicznego, dotyczące zagrożeń, osobistego wyposażenia ochronnego, bezpiecznego użycia, transportu, przechowywania i usuwania. Zapewnij, aby środki te były przechowywane pod zamknięciem, w dobrze oświetlonym i wentylowanym magazynie, oddzielone od innych chemikaliów, które mogły by z nimi niebezpiecznie oddziaływać. Bądź świadom, że rozpuszczalniki w niektórych koncentratach chemicznych mogą się ulatniać w postaci szkodliwych oparów, jeżeli pojemniki z nimi nie są szczelnie zamknięte. Oceń ryzyko Dla każdego zidentyfikowanego zagrożenia chemicznego oceń prawdopodobieństwo wystąpienia zagrożenia zdrowia, szkodliwej reakcji lub niebezpiecznego zdarzenia. Oceń 40 również kiedy zagrożenie zdrowia lub wyrządzenia szkody jest poważne i bezpośrednie oraz jakie kroki należy natychmiast podjąć w celu wyeliminowania lub ograniczenia ryzyka. Rozważ w jaki sposób możesz skontrolować skuteczność podjętych działań. Wprowadź zmiany Poniżej podano kilka wskazówek dotyczących poprawy bezpieczeństwa składowania i usuwania związków chemicznych w gospodarstwie. • Magazyn związków chemicznych powinien być zamykany, posiadać dobrą wentylację i oświetlenie, nieprzepuszczalną podłogę i półki magazynowe. • Magazyn nie powinien być zlokalizowany na obszarze, na którym może wystąpić powódź. • Sprawdź etykietę na opakowaniu, czy nie zawiera wskazówek dotyczących magazynowania. • Nie trzymaj chemikaliów razem z maskami oddechowymi i innym wyposażeniem ochronnym. • Nie przechowuj pestycydów razem z innymi chemikaliami, nawozami, nasionami i paszą dla zwierząt. • Zapewnij w osobnym miejscu dostęp do materiałów umożliwiających czyszczenie powierzchni na które rozsypały się lub wylały chemikalia. Może to być ziemia, woda, materiały absorbujące, wapno palone albo piasek. • Przechowuj chemikalia w oryginalnych pojemnikach z nienaruszonymi etykietami. Jeżeli etykiety odkleiły się, zawsze przyklej je ponownie do pojemników. • Nigdy nie przechowuj chemikaliów w pojemnikach używanych zwykle do żywności i napojów. • Trzymaj reagujące z sobą substancje chemiczne oddzielnie. Usuwanie • Sprawdź informacje na etykiecie dotyczące sposobu pozbywania się resztek chemikaliów i opakowań. • Pojemniki po chemikaliach płucz trzykrotnie, aby usunąć wszystkie ślady substancji chemicznych. • Zniszcz (przedziuraw, zgnieć) wszystkie wypłukane pojemniki tak, aby nie mogły one być ponownie użyte. • Jeżeli to możliwe, zwróć pojemniki do fabryki lub do dostawcy lub, • spytaj w gminie o jej wymagania dotyczące usuwania opakowań po chemikaliach. Transport • Unikaj transportowania chemikaliów z żywnością i wodą, paszą dla zwierząt lub innymi materiałami niebezpiecznymi . • Zabezpiecz transportowane chemikalia tak, aby nie mogły one się przemieszczać lub wypaść. • Zanotuj sobie, jakie chemikalia przewoziłeś. • Miej z sobą podczas transportu odpowiednie wyposażenie ochronne, na wypadek jakiegoś nieprzewidzianego zdarzenia. 41 Ochrona środowiska • Zapoznaj się z ostrzeżeniami zawartymi na etykiecie związku chemicznego dotyczącymi jego oddziaływania na środowisko (zwierzęta, roślinność). • Kontaktuj się z gminą w celu uzyskania informacji na temat metod bezpiecznego pozbywania się pojemników albo pozostałości substancji chemicznych. C. Bezpieczne użycie substancji chemicznych na fermie: oprysk pestycydami Większość oprysków pestycydami stwarza duże zagrożenie, jeżeli nie będzie prowadzona w sposób poprawny. Prowadź opryski zgodnie z informacjami zawartymi na etykietach opakowań, a jeżeli informacje te wydają ci się niedostateczne, zapoznaj się z danymi zawartymi w Kartach Charakterystyk Substancji Niebezpiecznych, które muszą być dostępne u dostawcy pestycydów. Oszacuj ryzyko Przeczytaj uważnie etykietę i Kartę Charakterystyki Substancji Niebezpiecznej. Sprawdź sprzęt do oprysków, instrukcję bezpiecznego wykonywania oprysków, oceń doświadczenie i świadomość osoby wykonującej opryski, zwłaszcza jeżeli ona jest młodym pracownikiem. Przypomnij sobie, że pestycydy mogą przedostawać się do ciała przez: • wchłanianie przez skórę, a szczególnie przez oczy, • wdychanie oparów i kurzu, • przypadkowe przełknięcie podczas jedzenia, picia lub palenia. Oceń zagrożenia Oceń skuteczność posiadanego wyposażenia ochronnego, oceń sposób oprysków i sposób czyszczenia sprzętu, doświadczenie osoby wykonującej opryski. Oszacuj też prawdopodobieństwo wystąpienia zatrucia u osoby wykonującej opryski lub innego dotkliwego następstwa. Na końcu oceń skuteczność zaproponowanych nowych środków poprawiających bezpieczeństwo. Wprowadź zmiany Poniżej przedstawiono kilka wskazówek umożliwiających poprawę bezpieczeństwa związanego ze stosowanie pestycydów: • stosuj najmniej toksyczny dostępny środek dla efektywnego zwalczania insektów, grzybów albo chwastów, zależnie od okoliczności, • upewnij się, że stosujesz tylko zalecany rodzaj pestycydu, • Noś odzież ochronną i wyposażenie takie jakie jest opisane na etykiecie lub w Kartach Charakterystyk Substancji Niebezpiecznych, • przygotuj tylko taką ilość środka, jaką jesteś w stanie bezpośrednio zużyć, • sporządzaj i przechowuj notatki o każdym zastosowaniu pestycydu i jego skuteczności. • zapewnij, aby opryskiwacz działał właściwie i nie przeciekał, • zabezpiecz pojemniki z wodą i żywnością w okolicy, gdzie pasą się zwierzęta, • nie nalewaj skoncentrowanego pestycydu do pojemnika unosząc go powyżej barku, • jeżeli używasz wysoce toksycznego środka - unikaj pracy bez możliwości pomocy innych lub zapewnij sobie możliwość kontaktu np. przez telefon komórkowy lub radiotelefon. 42 Opryski • Zapewnij minimalne znoszenie rozpylanej cieczy, pracuj przy słabym wietrze. • Nigdy nie prowadź oprysków, gdy wiatr wieje z dużą siłą, • Napełniaj pojemnik opryskiwacza posługując się ssakiem/ pompką, • Używaj mechanicznych mieszadeł przy mieszaniu skoncentrowanego pestycydu z wodą, przed napełnieniem zbiornika rozpryskiwacza. • Zapobiegaj zatykaniu dysz rozpylacza używając odpowiednich filtrów. Używaj nie zanieczyszczonej wody i utrzymuj elementy wyposażenia w czystości. • Przetykaj zanieczyszczone dysze sprzężonym powietrzem lub szczotką o miękkim włosiu. Nigdy nie przedmuchuj dysz ustami. Czyszczenie • Dokładnie czyść wszystkie opryskiwacze i wyposażenie ochronne, aby pozostałości nie stworzyły zagrożenia lub nie spowodowały zanieczyszczenia środowiska. • Pierz ubrania ochronne oddzielnie od innej odzieży lub używaj odzieży jednorazowej. • Starannie umyj się po przeprowadzeniu oprysków. • Po pracy z pestycydami umyj ręce mydłem przed jedzeniem, piciem, udaniem się do toalety albo paleniem tytoniu. Podejmij środki zabezpieczające • Zaopatrz się w ekwipunek pierwszej pomocy zawierający ręcznik, odzież na zmianę, maseczkę (aparat) do sztucznego oddychania, krople do przemywania oczu, mydło, szczoteczkę do rąk i instrukcję, jak wykorzystywać to wyposażenie. • Myj się pod bieżącą wodą. • Powiadom kogoś ci życzliwego, gdzie i jak długo będziesz pracował. W innym razie zapewnij sobie dwukierunkową łączność radiową (komórka, radiotelefon) umożliwiającą wezwanie pomocy. • Zrób tak, aby członek rodziny lub inna osoba w gospodarstwie posiadała umiejętności udzielania pierwszej pomocy. • Sprawdź na etykiecie lub w Kartach Charakterystyk Substancji Niebezpiecznych, lub w jakimś informatorze dotyczącym bezpiecznego stosowania pestycydów i zapewnij sobie posiadanie właściwej odtrutki (antidotum) oraz wyposażenia ratowniczego i środków opisanych na etykiecie opakowania danego rodzaju pestycydu lub w Kartach Charakterystyk Substancji Niebezpiecznych. • Przestań natychmiast pracować i poszukaj pomocy medycznej jeżeli wystąpią u ciebie, nawet w niewielkim nasileniu, drgawki mięśniowe, zaburzenia widzenia, ślinotok albo trudności w oddychaniu. Przy wystąpieniu takich objawów podejrzewaj zatrucie pestycydem. • Przy regularnym stosowaniu pestycydów zalecane są okresowe badania lekarskie przed i po okresie ich stosowania, częstsze przy stosowaniu niektórych chemikaliów. Kontakt przez skórę: Umyj się używając wody z mydłem i spłucz czystą wodą. Zmień zabrudzoną odzież i poszukaj pomocy lekarskiej. Kontakt przez oczy: pomocy lekarskiej. Płucz otwarte oczy pod bieżącą wodą przez 15 minut. Poszukaj 43 Połknięcie: zadzwoń do∗ Krajowego Centrum Informacji Toksykologicznej, tel.: (0 42) 631 47 24, (0 42) 631 47 25, e-mail: [email protected] ∗ Przyp. tłum. Do zadań Krajowego Centrum Informacji Toksykologicznej (KCIT) mieszczącego się w Łodzi należy, m.innymi: • udzielanie telefonicznych konsultacji toksykologicznych pracownikom służby zdrowia, służbom związanym z bezpieczeństwem i higieną pracy, ratownictwem chemicznym oraz osobom prywatnym Komputerowa baza danych tworzona w Centrum zawiera, m.innymi: • karty związków chemicznych (w tym leków). Zawierają takie dane jak: synonimy, własności fizykochemiczne, postać handlowa, zastosowanie, normatywy higieniczne, działanie toksyczne i objawy zatrucia, pomoc przedlekarska i postępowanie lekarskie w ostrych zatruciach u dorosłych i dzieci, • karty preparatów chemicznych. Zawierają takie dane jak: nazwę handlowa preparatu, nazwę i adres producenta, skład chemiczny, własności fizykochemiczne w tym postać, barwę preparatu, informacje dotyczące zastosowania, opakowania, klasy toksyczności (w przypadku pestycydów). 44 CZĘŚĆ IV. A. WYBÓR STRATEGI UTRZYMYWANIA I LECZENIA ZWIERZĄT Wstęp Sposób utrzymania zwierząt zależy od wielu czynników wśród nich pewną rolę odgrywają warunki środowiskowe wokół gospodarstwa. Mogą one wpływać na wybór sposobu gospodarowania od ekstensywnego do intensywnego lub np. przyczynić się do utworzenia gospodarstwa ekologicznego. W innych działach kursu „Youth Farm” dla młodych rolników, opracowanych w ramach programu Unii Europejskiej Leonardo da Vinci, zostały przedstawione informacje, które przybliżają problem wyboru sposobu gospodarowania. Dysponując nimi będziesz wiedział, jak obchodzić się ze zwierzętami w twoim gospodarstwie. Jak wiesz, w twoim kraju tak samo jak w innych państwach Unii Europejskiej obowiązuje prawo, które wymaga od rolnika takiego utrzymania zwierząt, aby nie były one narażone na choroby i pasożyty. Zaniedbania w tym zakresie mogą być powodem dochodzenia prokuratorskiego. Ale wiemy, że choroby i pasożyty mają znaczący wpływ na jakość i możliwość zbytu produktów, a niektóre choroby stwarzają poważne zagrożenie dla ludzi. Dlatego większość rolników nie potrzebuje być motywowana przepisami prawnymi do utrzymania swoich zwierząt w dobrym zdrowiu. Ponieważ produkcja zwierzęca ma na celu dostarczenie pożywienia człowiekowi, jest oczywiste, że stosowane w tej produkcji lekarstwa i środki chemiczne muszą podlegać ograniczeniom. W Unii Europejskiej istnieje tendencja do licencjonowania uznanych lekarstw zarówno dla ludzi i zwierząt. Jednakże są także dostępne lekarstwa nie licencjonowane i czasami hodowcy prowadzą swoje własne leczenie zwierząt bazujące na tzw. „medycynie alternatywnej”. Nie jest możliwe przedstawienie ogólnych zaleceń dotyczących sposobu leczenia zwierząt. Zamiast tego przedstawimy kilka akceptowalnych faktów dotyczących leków dla zwierząt i ich leczenia. • Farmer, weterynarz, firmy farmaceutyczne, a w końcu władze nadzorujące są stawiane przed problemem różnego metabolizmu i różnej wrażliwości na leki poszczególnych gatunków zwierząt. Na przykład: koty są szczególnie wrażliwe na aspirynę, a powiedzmy paracetamol nawet w bardzo małych dawkach jest śmiertelny dla borsuków. Dlatego zarejestrowane leki musiały przejść oddzielne próby kliniczne wykonane dla każdego gatunku zwierząt, który mają leczyć. • Zagadnienie to komplikuje się jeszcze bardziej w praktyce, ponieważ farmer może posługiwać się wyższymi dawkami leku lub preparatu farmaceutycznego, szczególnie jeżeli wymiesza go z paszą albo wszystkim zwierzętom podaje paszę z lekami profilaktycznymi lub szczepionkami. Dlatego bezpieczeństwo użycia leków w opisany sposób musi być uwzględniane w procesie ich rejestracji i dopuszczenia do sprzedaży. • Bezpieczeństwo środowiska jest brane pod uwagę na samym końcu przy leczeniu zwierząt gospodarskich. Każdy produkt dopuszczony rynku3 powinien być poddany ocenie jego wpływu na środowisko. przyczyną pewnych napięć w przemyśle, ponieważ każdy zgadza 3 i to nie tylko do obrotu na Fakt ten jest się , że jest Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 31 marca 2004 r WE nr 726/2004. ustano wiło wspólnotowe procedury wydawania pozwoleń dla produktów leczniczych stosowanych u ludzi i do celów weterynaryjnych i nadzoru nad nimi oraz ustanowiło Europejską Agencję Leków (EMEA) 45 potrzeba badań dużej liczby produktów używanych w gospodarstwach (jak w skrajnych przypadkach np. środków do kąpieli owiec czy odrobaczywiania), ale na przykład potrzeba określenia wpływu na środowisko obroży przeciwko pchłom dla kotów (także wynikająca z istniejących przepisów) wydaje się irracjonalna. • Ochrona konsumentów jest także bardzo ważnym czynnikiem rozpatrywanym przed dopuszczeniem produktu na rynek, szczególnie jeżeli produkt pochodzenia zwierzęcego jest przeznaczony do jedzenia. Zgodnie z przepisami prawnymi Unii dla każdej „farmakologicznie aktywnej” substancji stosowanej w leczeniu weterynaryjnym musi zostać określony „maksymalny poziom pozostałości” (MRL), jak również dla każdego specyfiku i rodzaju zwierząt musi być ustalony okres jego zaniku (WP). Jest sprzeczne z prawem podawanie zwierzętom lekarstw lub preparatów farmaceutycznych, których MLR i WP nie jest znany. Ten przepis powoduje konflikty, ponieważ takie zwierzęta jak np. konie wyścigowe i tym podobne zwierzęta nie przeznaczone do spożycia muszą być leczone też tylko zarejestrowanymi specyfikami o określonym MRL. Z przedstawionych uwag wynika, że w wielu przypadkach jest więcej przepisów regulujących stosowanie leków dla zwierząt niż dla ludzi. I należy stwierdzić ze smutkiem, że niezamierzonym skutkiem tej rozbudowanej i kosztownej regulacji prawnej jest zmniejszanie się liczby dopuszczonych do sprzedaży preparatów leczniczych i wzrost liczby ich producentów, którzy unikają stosowania lub obchodzą obowiązujące przepisy. Z drugiej strony weterynarz może zgodnie z prawem stosować niezatwierdzone preparaty do leczenia zwierząt (nawet te które przenoszą się na produkty spożywcze), zwłaszcza jeżeli rolnik lub weterynarz przeciwdziała epidemii w nowej , nierozpoznanej sytuacji. Czasami uprawnienia te stanowią wentyl bezpieczeństwa, w innym przypadku jest to niebezpieczna luka prawna. Chociaż przepisy prawne Unii Europejskiej (a za nimi przepisy prawne państw członkowskich) stwierdzają, że „żadna osoba nie może podawać środków medycznych zwierzętom dopóki nie zostaną one zatwierdzone do dopuszczenia do obrotu” pozostaje moralnym i etycznym obowiązkiem rolników i weterynarzy leczenie chorych zwierząt. Tak jak w przypadku ludzi, brak zarejestrowanego lekarstwa nie zwalnia z obowiązku pomocy i leczenia. W Unii przyjmuje się, że posiadacze zwierząt i weterynarze muszą wypełnić swój obowiązek wobec chorych zwierząt. W przepisach unijnych egzystuje pojęcie drzewa decyzyjnego zwanego powszechnie "układem kaskadowy" które pozwala weterynarzowi podjąć szereg decyzji, z których każda oddala się coraz bardziej od idealnych rozwiązań określonych przepisami, pod warunkiem, że żaden zatwierdzony środek farmakologiczny nie jest dostępny dla leczenia określonego zwierzęcia. Zgodnie z tym weterynarz może przepisać: 1. Środek farmakologiczny zatwierdzony do leczenie określonego schorzenia, ale przeznaczony dla innego gatunku zwierząt lub środek zatwierdzony dla określonego gatunku zwierząt ale użyty do leczenia innego schorzenia.(tzw. użycie niezgodne z opisem na etykiecie). 2. Odpowiednie dopuszczone do stosowania przez ludzi lekarstwo, jeżeli brak jest jego odpowiednika dla zwierząt. 3. Lekarstwo przygotowane w aptece zgodnie z receptą weterynarza, jeżeli nie ma na rynku gotowego, dopuszczonego do sprzedaży specyfiku. Nie mniej jednak w przypadku zwierząt przeznaczonych do konsumpcji pozostaje nadrzędne wymaganie dotyczące znajomości poziomu MRL dla składnika aktywnego leku. Odgórnym zarządzeniom polega wiele lekarstw podawanych doustnie, przez wstrzyknięcia, lub podawanych zewnętrznie w postaci maści. Równocześnie nie podlega tym 46 zarządzeniom wiele środków przeciwko robakom i fosforo-organiczne. szkodnikom takich jak preparaty Informacje na temat chorób, dobrostanu zwierząt, i wiele innych znajdziesz na stronie internetowej Głównego Inspektoratu Weterynaryjnego http://www.wetgiw.gov.pl/index.html∗ B. Ogólna strategia zapewnienia bezpieczeństwa na fermach bydła mlecznego. Producenci mleka są narażeni na zagrożenia wynikające z zachowań bydła, zagrożenia wynikające wykorzystywania urządzeń technicznymi oraz zagrożenia wynikające z pośpiesznie wykonywanej pracy która musi być wykonywana w nieprzekraczalnym terminie. Zauważ zagrożenia Poszukaj zagrożeń związanych z elektrycznością, poślizgnięciem się i upadkiem, szkoleniem i kontrolą nowych i młodych pracowników, zachowaniami zwierząt, osłonami urządzeń, podnoszenia i przenoszenia ciężkich przedmiotów. Oszacuj ryzyko Oceń prawdopodobieństwo wystąpienia wypadku dla każdego zidentyfikowanego zagrożenia. Im większe prawdopodobieństwo, tym pilniejsza potrzeba zmniejszenia lub wyeliminowania zagrożenia. Przemyśl jakie zmiany powinieneś wprowadzić i upewnij się, ze nie będą one stwarzały nowego zagrożenia. Wprowadź zmiany Poniższe wskazówki pomogą w zmniejszeniu zagrożenia na fermie bydła mlecznego • Używaj odpowiedniego oświetlenia podczas doju we wczesnych godzinach porannych i wieczornych. • Powierzchnie betonowe powinny być szorstkie w celu zapewniania dobrej przyczepności zarówno dla ludzi i zwierząt. • Zaprojektuj dojarnię tak, aby zminimalizować wysiłek fizyczny. • Zapewnij, aby części urządzeń w ruchu miały zawsze osłony na swoim miejscu. • Sprawdź osłony agregatów podciśnieniowych, pomp, silników elektrycznych i przenośników ślimakowych. • Zamontuj dodatkowy, łatwo dostępny wyłącznik bezpieczeństwa. • Wyposaż tablice elektryczną w wyłącznik różnicowo-prądowy. • Stosuj skrzynki elektryczne o odpowiednim stopniu ochrony w miejscach narażonych na kontakt z wodą. • Zapewnij odpowiednią wytrzymałość mocowania rurociągów mlecznych. • Zapewnij, aby przewody wentylacyjne nie przebiegały w pobliżu przejść. • Utrzymuj system wentylacyjny w dobrym stanie, aby zmniejszyć hałas i wyziewy. • Oznacz jednoznacznie wszystkie miejsca poboru wody nie przydatnej do spożycia przez ludzi. • Zapewnij, aby zawory gorącej wody nie były dostępne dla dzieci. ∗ Przyp. tłum. 47 Bóle kręgosłupa Prace, które mogą prowadzić do nadwerężenia mięśni pleców to: • długotrwała praca na ciągniku, • karmienie bydła, • ścielenie, • koszenie siana i formowanie stogów. W celu zmniejszenia zagrożenia schorzeniami kręgosłupa: • wykorzystuj urządzenia mechaniczne takie jak wyciągi, wózki, taczki i wielokrążki, • przy podnoszeniu ciężarów pracuj zespołowo i planuj na przyszłość jak wykonać każde zadanie, • przenoś, podnoś małe partie materiałów, • nie tarasuj przejść zbędnymi przedmiotami, • ogranicz pole pracy tak, aby zmniejszyć potrzebę zginania się, podnoszenia, pchania, upuszczania i przenoszenia, • wykonuj powtarzające się czynności przyjmując wygodną dla ciebie postawę, bez nadmiernej liczby zgięć tułowia, prostowania się i wychylania, • opanuj technikę bezpiecznego podnoszenia ciężarów używając kończyn a nie pleców. Gorąca woda • Zapewnij osłony zabezpieczające przed kontaktem z gorącą wodą. • Ustal procedurę umożliwiającą bezpieczne wykorzystywanie gorącej wody. • Uczyń tak, aby krany z gorącą wodą były jednoznacznie rozpoznawalne. • Jeżeli uznasz to za właściwe, wywieś znaki ostrzegawcze w pobliżu miejsc w których występuje zagrożenie pochodzące od gorącej wody Pamiętaj • Zapewnij odpowiednie oświetlenie przy doju. • Używaj specjalistycznego sprzętu wszędzie tam, gdzie jest to możliwe. • Planuj zadania i unowocześniaj wyposażenie w celu zmniejszenia zagrożenia związanego z ręcznym przeładunkiem. C. Ogólne kryteria bezpiecznego załadunku bydła Kontuzje spowodowane przez bydło zależą od wielu czynników – nieodpowiednio zaprojektowanego obejścia, braku wyszkolenia, niebezpiecznych nawyków oraz masy ciała, płci, stresu i temperamentu zwierząt. Zauważ zagrożenia • Przeglądaj zapisy dotyczące wypadków w celu określenia czynności przy których występuje największe prawdopodobieństwo kontuzji. • Przeanalizuj sytuacje, które były przyczyną stresu i zranień podczas załadunku bydła. 48 • • • Weź pod uwagę płeć, masę ciała oraz temperament zwierząt. Przeanalizuj potencjalne zagrożenia i korzyści korzystania ze sprzętu pomocniczego, w tym sprzętu mechanicznego. Rozważ, jakiego rodzaju szkolenie byłoby pożądane dla uzyskania pewności i biegłości w prowadzeniu operacji załadunku bydła. Oszacuj niebezpieczeństwo • Posługując się notatkami dotyczącymi wypadków, sprawdź jakie zadania i sytuacje prowadzą najczęściej do kontuzji. • Omów zagadnienia bezpieczeństwa z pracownikami zajmującymi się załadunkiem w odniesieniu do różnych zadań. • Sprawdź każde rozpoznane zagrożenie z punktu widzenia prawdopodobieństwa wystąpienia i dotkliwości zranień. • Oceń proponowane zabezpieczenia i procedury postępowania, czy nie wprowadzają one innych zagrożeń. Urządzenia i stanowiska • Wygrodzenia powinny być dostatecznie wytrzymałe i takich rozmiarów, aby pomieścić wszystkie zwierzęta oczekujące na załadunek. • Dobre wygrodzenia umożliwiają płynny ruch zwierząt. Unikaj ostrych, niewidocznych zakrętów i zapewnij dobre rozmieszczenie bramek. • Utrzymuj wygrodzenia w dobrym stanie, bez wystających części, śrub itp. • W tych sytuacjach, w których bydło musi być krępowane, stosuj poskromy, i tym podobne wyposażenie. • Staraj się, aby podłoże przez które przechodzi bydło i ludzie nie były śliskie. • Zachowanie zwierząt jest bardziej nieprzewidywalne podczas zimnej, wietrznej pogody. Bydło • Zagrożenia, które stwarzają zwierzęta zależą od ich wieku, płci, rasy, masy ciała, pozycji w stadzie, temperamentu i obycia z sytuacją w jakiej się znalazły. • Zbliżaj się do zwierząt spokojnie tak, aby one cię widziały. • Byki są agresywniejsze podczas krycia i skrajnie niebezpieczne podczas walki. Utrzymuj je w oddzielnych wygrodzeniach, gdy to konieczne. • Krowy będą najprawdopodobniej atakować, gdy mają przy sobie cielaki. • Jałówki mogą być także niebezpieczne w okresie odstawiania. • Odizolowane zwierzęta często ulegają stresowi i mogą cię zaatakować, gdy do nich podejdziesz. • Bydło z ostrymi rogami jest niebezpieczne – zalecane jest obcinanie rogów. Zwierzęta z obciętymi rogami nadal stwarzają zagrożenie. 49 Zagrody dla bydła • Unikaj pracy w przepełnionych zagrodach, gdzie ryzykujesz przygniecenie i podepta nie. • Kiedy przepędzasz bydło przez bramki, przebywaj z drugiej och strony aby uniknąć uderzenia przez zwierzęta próbujące przejść. • Uważaj, kiedy pracujesz ze zwierzęciem unieruchomionym w poskromie, np. podczas robienia zastrzyku, itp. Nagły ruch zwierzęcia może spowodować przygniecenie twojej ręki do barierki lub słupka. • Gdy zamykasz bramkę za zwierzętami w ciasnej lub małej zagrodzie stań z boku lub jedną nogą na bramce w przypadku, gdy napór zwierząt może spowodować jej nagłe otwarcie. Kopanie i bodzenie • Unikaj skutków kopnięcia wykonując swoje czynności poza zasięgiem kopyt albo bezpośrednio przed zwierzęciem, gdzie skutki uderzenia kopytem są najmniejsze. • Podczas doju występuje duże ryzyko pokopania. Spróbuj za każdym razem postępować tak samo, to przyzwyczaisz krowę i twoje czynności nie będą jej niepokoić. • Uważaj szczególnie kiedy używasz niebezpiecznego narzędzia, np. do kastracji lub ucinania ogona. Stado bydła • Przyzwyczajaj stopniowo zwierzęta do czynności wykonywanych wokół nich. • Kiedy prowadzisz zwierzę na postronku, nigdy nie owijaj postronka wokół ramienia lub dłoni. Jeżeli stracisz nad nim kontrolę ryzykujesz, że pociągnie cię za sobą. • Byk powinien być zaopatrzony w pierścień nosowy. Higiena • Kiedy pracujesz ze zwierzętami powinieneś być świadomy takich chorób jak leptospiroza (leptospirosis) lub gorączka Q (Q Fever). Choroby te są przenoszone przez kontakt z krwią, śliną i moczem. • Higiena jest bardzo ważna. Rozważ szczepienie zwierząt przeciwko wymienionego rodzaju chorobom. D. Ogólne kryteria bezpieczeństwa przy obsłudze owiec Poranione ręce, bóle kręgosłupa, szyi, ramion, nóg i złość z tego powodu – to główne problemy podczas obsługi owiec. Niewygodna postawa ciała, praca na granicy utraty równowagi, wytężone, powtarzające się i nagłe ruchy mogą powodować natychmiastowe lub stopniowe nadwyrężenia. Zauważ zagrożenia • Notuj sobie rodzaje prac przy owcach, które spowodowały nadwyrężenie jakiejś części ciała. • Pracownicy o słabej kondycji fizycznej, nie wytrenowani, są bardziej narażeni na kontuzje. • Oceń, z punktu widzenia zagrożeń wypadkami, pomieszczenia dla owiec, sposób obsługi i strzyżenia. 50 • • Przeglądnij zapisy wypadków, aby ocenić najbardziej zagrażające czynności i sytuacje. Przedyskutuj zagrożenia z innymi pracującymi przy owcach. Oszacuj ryzyko Oszacuj każde rozpoznane zagrożenie w celu określenia prawdopodobieństwa zranień lub wyrządzenia innej szkody. Im większe prawdopodobieństwo możliwości wystąpienia ciężkiego urazu, tym pilniejsza potrzeba zmniejszenia zagrożenia. Wprowadź zmiany Następujące wskazówki mogą być pomocne rolnikom i pracownikom zajmującym się owcami w celu uczynienia pracy bardziej bezpiecznej: • Miej kojce tak urządzone, aby owce czuły się w nich swobodnie. • Umieszczaj kojce na pochyłym podłożu w celu lepszego drenarzu. • Unikaj trzymania owiec w ciemności. • Unikaj śliskich powierzchni. • Zapewnij jak najmniejsze zapylenie powietrza. Kondycja i zdrowie Osoby pracujące z owcami powinny: • Uprawiać regularnie gimnastykę i stosować zrównoważoną dietę w celu utrzymania kondycji oraz odpowiedniego poziomu energii. • Uważnie zapoznawać się z informacjami zawartymi na etykietach opakowań chemikaliów i stosować się do instrukcji fabrycznych oraz wskazówek bezpieczeństwa. • Przestrzegać zalecanych okresów ochronnych w stosowania leków i środków chemicznych dla owiec przed terminem ich uboju. Praca z jagniętami • Gdy oznakowujesz jagnięta używaj, jeżeli to możliwe, kołyski. • Osoby „łapiące” jagnięta powinny nosić rękawice ochronne. • Stosuj system pracy z wykorzystaniem kołyski do unieruchamiania jagniąt, zmniejszysz zagrożenia skaleczeniami, opryskiem chemikaliami i ukłuciami. • Sterylizuj noże, nożyce i zaciski do uszu i zapewnij przestrzeganie higieny. Kąpiele owiec w środkach chemicznych • Wybieraj zawsze środki chemiczne, które są najskuteczniejsze i najbardziej bezpieczne dla ludzi. Zawsze noś ubranie i okulary ochronne oraz używaj sprzętu do oddychania, jeżeli takie wskazanie wynika z lektury etykiety na opakowaniu. • Pracuj w dobrze wentylowanym miejscu. Jeżeli pojawi się ból głowy lub złe samopoczucie po pracy ze środkami chemicznymi poszukaj porady lekarskiej i poddaj się zaleconym badaniom. W przyszłości unikaj pracy z tymi środkami chemicznymi. • Zwróć uwagę na dobre wymieszanie i właściwe proporcje stosowanych środków. • Utrzymuj sprzęt w dobrym stanie i sprawdzaj go pod względem szczelności i możliwości wycieków. Przepędy • Opracuj plan przepędów. Na przemieszczanie się owiec ma wpływ kierunek wiatru, umiejscowienie wody, itp. • Nie spiesz się, nie poganiaj stada. • Wykorzystaj psy do przepędzania stada. Szybkie przepędzanie podczas jazdy na rowerach lub koniach może być przyczyną wypadków. 51 Przenoszenie owiec • Gdy zajdzie potrzeba przeniesienia owcy, jeżeli to możliwe, zapewnij sobie pomoc drugiej osoby. • Kiedy musisz przenieść ją sam, usiądź kucając na jej zadzie i unieruchom mocno jej tylne nogi podczas przytrzymywania jej głowy do góry, i podnieść używając nóg, nie pleców. • Jeżeli przenosisz owcę przez ogrodzenie nie usiłuj podciągnąć owcy ponad jego wysokość. Zrób to inaczej, wykorzystując bramki w ogrodzeniu. Barany • Barany mogą być agresywne i nieprzewidywalne. Traktuj je z ostrożnością. • Kiedy barany biegają w stadzie, zapewnij sobie ochronę od tych, które są za tobą. To dotyczy szczególnie przypadków sprawdzania jąder itp. Dobrze umieszczona bramka przenośna jest użyteczna do zmniejszenia zagrożenia Choroby zakaźne • Zwierzęta chorują na choroby, którymi mogą zarazić się ludzie. Zaznajom się z symptomami tych chorób, a będziesz mógł określić, czy występują one w stadzie. • Jeżeli pojawią się objawy choroby, staraj się potwierdzić jej wystąpienie. • Jeżeli zwierzęta chorują, traktuj zarażone zwierzęta właściwie i zaszczep je, aby zapobiec dalszym przypadkom zakażenia. • Choroby rozprzestrzeniają się poprzez kontakt z moczem, krwią i śliną oraz przez otwarte rany (np. pokryte strupami wargi). • Opatrz otwarte rany i zabezpiecz je. Myj się starannie woda z mydłem i środkami septycznymi jeżeli miałeś kontakt z moczem, krwią lub śliną chorujących zwierząt. • Osobista higiena jest ważna w każdym czasie. E. Ogólne zasady bezpieczeństwa podczas strzyżenia owiec Zagrożenia podczas strzyżenia owiec są ogólnie związane z maszynkami, instalacją elektryczną, rozkładem zagrody, śliskim podłożem, ostrymi i wystającymi narzędziami, substancjami chemicznymi, szokiem termicznym i kontuzjami wynikającymi z męczącej, prowadzonej w niewygodnej pozycji pracy. Zauważ zagrożenia Sprawdź, z punktu widzenia możliwości wystąpienia zagrożeń, miejsce przeznaczone do strzyżenia owiec, wygrodzenia, podłoże, urządzenia - w tym do prasę do runa, instalację 52 elektryczną, kontakty i kable, oświetlenie, wentylację oraz doświadczenie i wyszkolenie w zakresie bezpieczeństwa osób zaangażowanych w tą pracę, szczególnie młodych pracowników. Oceń ryzyko Oceń każde zauważone niebezpieczeństwo pod względem możliwości wystąpienia zranień lub wypadku. Oceń możliwość wystąpienia poważnych skutków wypadku. Zastanów się nad możliwością wprowadzenia różnych rozwiązań zapobiegających niebezpieczeństwu w tym procedur bezpiecznej pracy oraz zastanów się, czy wymyślone rozwiązania nie stwarzają nowych zagrożeń. Wprowadź zmiany Opracowano i wprowadzono w życie wiele rozwiązań poprawiających bezpieczeństwo podczas strzyżenia owiec. Przedstawione poniżej wskazówki mogą być pomocne do zmniejszenia zagrożeń: • Odpowiednio zaprojektowane stopnie, rampy, wygrodzenia, bramki, zamknięcia i podłoża powodują zmniejszenie zagrożenia kontuzją wynikającą z przemęczenia i pomyłek osób strzygących owce i ich pomocników. • Zapewnij, aby stanowiska do strzyżenia owiec były dobrze oświetlone i wentylowane, zimne w lecie i zabezpieczone przed przeciągami w zimie. • Miej odpowiednio zaopatrzoną apteczkę pierwszej pomocy w pobliżu stanowisk do strzyżenia owiec. • Posiadaj dogodny w stosowaniu sprzęt przeciwpożarowy na stanowiskach do strzyżenia owiec i w pomieszczeniach dla owiec. Sprzęt • Używaj maszynki do strzyżenia z osłoną bezpieczeństwa, w celu ochrony przed pochwyceniem kończyn, odzieży lub runa. • Umieść wyłącznik bezpieczeństwa w miejscu umożliwiającym natychmiastowy dostęp, w przypadku zaistnienia zagrożenia. • Zapewnij bezpieczną odległość pomiędzy stanowiskami do strzyżenia, aby zapobiec ryzyku upadku urządzenia i stworzenia zagrożenia przycięciem. • Trzymaj pewnie rękojeść maszynki w celu uniknięcia skutków wibracji. • Wykorzystuj urządzenie emitujące mały hałas a unikniesz uszkodzenia słuchu. • Wybierz taki rodzaj prasy do wełny, który nie zagraża pochwyceniem ręki pracownika. • Rozważ zastosowanie silnika elektrycznego do napędu do prasy do wełny aby zmniejszyć hałas i zanieczyszczenie powietrza. • Rozważ dostarczenie strzygaczom uprzęży podtrzymującej plecy i sprzęt. Obsługa ręczna • Utrzymuj czystość podłóg na stanowiskach do strzyżenia i w gankach przepędowych oraz spraw, aby były one wolne od jakichkolwiek przeszkód. • Zapewnij, aby podłoga w zagrodach, w których trzymasz owce przed strzyżeniem, była czysta i sucha tak aby zmniejszyć ryzyko poślizgnięcia. • Po opuszczeniu stanowiska do strzyżenia pozwól owcy zatrzymać się przed powrotem do stada • Nie pomagaj spontanicznie postrzygaczom dopóki nie poproszą o wsparcie. • Utrzymuj psy poza obszarem strzyżenia i nie przywiązuj ich w takich miejscach, gdzie ludzie mogą się o nich potykać. 53 Kondycja i zdrowie • Postrzygacze i pracownicy fermowi powinni regularnie wykonywać ćwiczenia fizyczne i stosować zrównoważoną dietę w celu chronienia się przed kontuzjami i utrzymywania wymaganego poziomu energii. • Podczas upałów, aby uniknąć udaru cieplnego, pracownicy powinni pić regularnie wodę i płyny bezalkoholowe. • Podczas pracy fizycznej wykonujący ją powinni starać się utrzymywać wyprostowaną pozycje ciała, a ciężary podnosić posługując się mięśniami rąk, a nie pleców. F. Ogólne kryteria bezpieczeństwa dla koni wierzchowych Konie są szybkie, silne i zdolne do powodowania u ludzi kontuzji. Od jeźdźców wymagany jest trening i umiejętności jazdy oraz koncentracji i zdolności do reagowania na niespodziewane sytuacje. Właściwy ubiór i wyposażenie jest ważne dla bezpiecznej jazdy i pracy z końmi. Zauważ zagrożenia Szukaj zagrożeń biorąc pod uwagę wytrenowanie i doświadczenie jeźdźca., stopień ujeżdżenie konia i jego temperament oraz zagrożeń związanych z ukształtowaniem terenu i warunkami pogodowymi i z trudnościami związanymi z „łapaniem” konia. Uwzględnij również ubiór jeźdźca i wyposażenie do konnej jazdy. Oceń ryzyko Oceń każde zauważone niebezpieczeństwo pod względem możliwości wystąpienia zranień lub wypadku. Weź pod uwagę tło, stopień wytrenowania i doświadczenie zarówno jeźdźca jak i konia. Tam gdzie występuje prawdopodobieństwo zranienia lub wypadku, zaplanuj odpowiednią procedurę bezpieczeństwa. Wprowadź zmiany Poniżej przedstawiono sugestie dotyczące sposobów zmieszenia zagrożenia: • Po pierwsze – zastanów się jaka powinna być bezpieczna praktyka. Weź kogoś do pomocy, jeżeli masz wątpliwości. • Noś odpowiedni strój – polecane są buty o podeszwie skórzanej, ponieważ w razie wypadku łatwo wyślizgują się ze strzemion. Nie noś butów naprawianych, zaopatrzonych w półzelówki. • Dżinsy, specjalne spodnie do konnej jazdy albo długie spodnie zapobiegają otarciom i stanowią ochronę od słońca. • Odpowiedni kask do konnej jazdy (dżokejka) powinien być noszony zawsze, gdy zagrożenie jest większe od średniego, np. przez niedoświadczonego jeźdźca, gdy koń ma tendencję do płoszenia itp. • Znaj swoje ograniczenia i unikaj koni, które są zdolne do wykorzystania twoich słabości. 54 Wyposażenie • Utrzymuj ogłowia z wodzami w dobrym stanie i dopasowane tak, aby koniowi było wygodnie • Zapewnij dobry stan siodeł i popręgów – rzemienie puślisków, popręgi powinny być dobrze konserwowane i regularnie kontrolowane. • Metalowe strzemiona powinny być takich rozmiarów, aby stopa wsuwała się w nie bez problemów, ale nie „przelatywała” na zewnątrz. • Utrzymuj powierzchnię siodła wolną od zadziorów i innych obcych materiałów. • Konie różnią się ułożeniem, temperamentem i zdolnością do wytrenowania. Niektóre wymagają używania dodatkowej uprzęży do utrzymywania siodła na swoim miejscu i kontroli jazdy. • Napierśnik jest dobrym zabezpieczeniem w przypadku zerwania lub poluźnienia popręgu Koń • • • • • • Podczas galopu blisko innego zwierzęcia wymagana jest duża uwaga. Jest skrajnie niebezpiecznie pozwolić koniowi zetknąć się z grzbietem biegnącego zwierzęcia. Koń może się przewrócić, podcięty przez jego tylne nogi lub po jego zawróceniu. Podczas jazdy przez obejście, należy ostrożnie przejeżdżać pod bramami ze zwieńczeniem u góry. W niektórych przypadkach wysokość przejazdu jest zbyt niska, aby koń z jeźdźcem mógł się zmieścić bezpiecznie. Zaganianie zwierząt na koniu może skutkować wypadkami, dlatego tam gdzie to możliwe wykorzystuj psy do panowania nad stadem. Zachowaj szczególną ostrożność, gdy jedziesz konno po bagnistym lub śliskim terenie. Jeździec powinien dosiadać konia, którym jest w stanie kierować. Nie dopuszczaj niedoświadczonej osoby do nieułożonego, kapryśnego konia. Jeżeli nie posiadasz specjalnego wybiegu, nowe nieujeżdżone konie powinny być dosiadane na terenie piaszczystym lub na płytkiej wodzie. Skutki upadku jeźdźca będą wówczas mniej niebezpieczne. Konie trudne • Jest niewskazane, aby upierać się w ujeżdżaniu zwierząt, które ponoszą, zrzucają jeźdźca i nie można nad nimi zapanować. Jednak pewna tolerancja jest dopuszczalna podczas początkowego okresu treningu. • Jeżeli koń jest narowisty, najlepiej osiodłać go i przed próbą jazdy na nim dać mu jakieś ćwiczenia do wykonania np. na lonży (długa, 5-8 metrowa lina, na której prowadzony jest koń podczas lekcji jazdy). Potem można próbować go dosiąść i ujeżdżać na małej przestrzeni, przed jazdą na otwartym terenie. • Jeżeli koń ma tendencje do zrywu, powinien na początku być ujeżdżany na małej przestrzeni. Jeżeli koń zerwie się w otwartym terenie, jeździec powinien zachować spokój i stopniowo zacieśniać zataczanie kółek aż do momentu odzyskania kontroli nad koniem. • Jeździec powinien zachować czujność podczas regulacji ekwipunku zwłaszcza, gdy nie wykonuje tych czynności z ziemi. G. Ogólne kryteria bezpieczeństwa przy obsłudze trzody chlewnej Obsługujący świnie ulegają zagrożeniom zależnym od wielkości, siły i temperamentu zwierząt. Wielkość szkód może zależeć od doświadczenia osobistego, uwzględnienia elementów bezpieczeństwa przy urządzenia kojców, przejść i obejścia oraz zarządzania lekami i sub- 55 stancjami chemicznymi. Hałas w chlewni może osiągać takie poziomy, że pożądane jest stosowanie ochroników słuchu. Zauważ zagrożenia Sprawdź: bezpieczeństwo w chlewni, podłogi i korytarze, obsługę i metody odseparowywania zwierząt, wyszkolenie bhp młodych pracowników, stosowane metody przenoszenia zwierząt, sposób stosowania środków chemicznych i środków przeciwko chorobom. Przeanalizuj zapisy dotyczące wypadków w celu określenia prac i sytuacji niebezpiecznych. Oszacuj ryzyko Oceń, czy jakieś ze zidentyfikowanych zagrożeń może być przyczyną szkody i oprzyj swoje postępowanie dotyczące poprawy bezpieczeństwa na prawdopodobieństwie wstąpienia ciężkiego zranienia lub innego wypadku. Wprowadź zmiany Następujące wskazówki mogą być pomocne przy zmniejszenia lub wyeliminowaniu zagrożeń wypadkami podczas obsługi świń: • Sprawdź, czy kojce i ganki są odpowiednio duże i wytrzymałe dla określonej grupy świń. • Spraw, aby układ technologiczny w chlewni zapewniał płynny ruch zwierząt, unikaj ostrych, ślepych zakrętów i upewnij się, że bramki przepędowe są dobrze rozmieszczone. • Utrzymuj kojce w dobrym stanie, bez wystających barierek, śrub, drutów itp. • Próbuj utrzymać podłoże w takim stanie, aby było one jak najmniej śliskie, szczególnie na korytarzach przepędowych i miejscach załadunku. Produkcja trzody chlewnej • Bezpieczeństwo w produkcji trzody chlewnej zależy od kilku rożnych czynników – wieku, płci, rasy, masy ciała, temperamentu i wyuczonych zachowań. • Knury mogą być agresywne i nieprzewidywalne. Traktuj je z ostrożnością. • Knury są bardziej agresywne podczas krycia i maksymalnie niebezpieczne, gdy walczą. • Nigdy nie dopuszczaj knurów do kontaktu z sobą. • Kiedy przemieszczasz knury używaj demontowalnych przegrodzeń Przenoszenie świń • Kiedy przenosisz świnie, zapewnij sobie pomoc, o ile to możliwe. • Kiedy przenosisz sam, siądź na zadzie świni, ukucnij, chwyć mocno tylne nogi, odsuń je daleko od siebie i podnieś używając kończyn, nie pleców. • Pamiętaj, że po podniesieniu świni, jej pysk nie może znaleźć się naprzeciwko twojej twarzy. Substancje chemiczne, szczepionki i zastrzyki • Czytaj uważnie informacje zawarte na etykietach opakowań substancji chemicznych i antybiotyków – stosuj się do instrukcji fabrycznych i wskazówek dotyczących bezpieczeństwa. • Sterylizuj igły, szczypce do zębów i szczypce do zakładania kolczyków oraz upewnij się, czy osoba pracująca tymi narzędziami przestrzega zasad higieny. • Przestrzegaj przed ubojem zwierząt zalecanych okresów ochronnych dotyczących stosowania leków i substancji chemicznych. • Noś odpowiednią odzież ochronną a tam, gdzie jest możliwe pylenie substancji chemicznej, używaj maski – filtru powietrza. 56 • • • Jeżeli po stosowaniu substancji chemicznej boli cię głowa lub źle się czujesz - udaj się do lekarza i poddaj się badaniu. Unikaj w przyszłości, jeżeli to możliwe, stosowania tej substancji chemicznej. Zapewnij poprawne dozowanie dawek substancji chemicznych i leków. Choroby zakaźne • Choroby zwierząt mogą przenosić się na ludzi. Powinieneś znać symptomy wskazujące na występowanie chorób w stadzie. • Jeżeli zauważysz sygnały świadczące o wystąpieniu jakiejś choroby, powinieneś dążyć do zbadania zwierząt i uzyskania pewności, czy choroba występuje. Jeżeli choroba zostanie stwierdzona, traktuj chore zwierzęta odpowiednio i lecz je. • Choroby takie jak leptospiroza (leptospirosis ) są przenoszone przez mocz, krew, ślinę i otwarte rany. Opatruj otwarte rany i myj się wodą z mydłem i środkiem antyseptycznym, jeżeli miałeś kontakt z krwią, moczem lub śliną chorych zwierząt. • Zawsze utrzymuj higienę osobistą. H. Ogólne zasady unikania zagrożenia chorobami odzwierzęcymi Termin „choroby odzwierzęce” dotyczy tych chorób zwierząt, którymi mogą zarazić się ludzie. Często zwierzęta – nosiciele danej choroby, nie wydają się chore, jednak ludzie przez kontakt z nimi mogą ulec zarażeniu. Zwykle źródłem zarażenia w gospodarstwie jest żywy inwentarz, a najbardziej narażeni na choroby odzwierzęce są pracownicy rzeźni, rolnicy, weterynarze, pracownicy skupu zwierząt i pracownicy laboratoriów. W świecie największa koncentracja takich chorób jak leptospiroza, gorączka Q, zakażenie bąblowcem, i niesztownica (ektyma, orf) występuje w Zachodniej Australii. Rozpoznaj zagrożenia • Dokonuj przeglądu zwierząt podczas ich obsługiwania, z punktu widzenia występowania symptomów choroby, • Bądź świadom jakie mogą być przyczyny zarażenia. • Sprawdź dostępność i stosowanie środków odkażających • Sprawdź sposób przenoszenia i pozbywania się materiałów zakażonych. • Sprawdź, czy psy w gospodarstwie mogą jeść odpadki z uboju gospodarczego lub mięso dzikich zwierząt. Oszacuj ryzyko Rozważ prawdopodobieństwo występowania choroby odzwierzęcej w gospodarstwie. Zastanów się, czy z punktu widzenia możliwości zarażenia, istniejący w gospodarstwie styl pracy jest dobry, czy należy coś zmienić. Ustal, czy osoby pracujące w gospodarstwie mają naturalną odporność na różnego rodzaju choroby odzwierzęce, ponieważ chorowali już na te choroby, czy wskazane byłoby je zaszczepić. Wprowadź zmiany Poniżej podane informacje są pomocne w rozeznaniu zagrożenia chorobami odzwierzęcymi, co może się przyczynić do zmniejszenia lub wyeliminowania ryzyka zarażenia. Leptospiroza (krętkowica) Objawy choroby podobne do grypy – bóle głowy, bóle mięśni, wysoka temperatura, dreszcze, nadwrażliwość na światło i „sztywny kark”. Niektóre osoby mają problemy z nerkami albo wątrobą. • Unikaj bezpośredniego kontaktu z moczem, zanieczyszczoną wodą, płynami porodowymi, szczególnie od świń. 57 • • • Infekcja przedostaje się do twojego organizmu przez uszkodzony naskórek, oczy, nos i gardło. Leptospiroza może być leczona antybiotykami. Jeżeli sądzisz, że zostałeś zarażony, udaj się szybko do lekarza. Czyść podłogi detergentami albo środkami dezynfekującymi. Wypleń myszy i szczury. Zapewnij dobry drenaż obszaru na którym przebywają zwierzęta i higieniczne usuwanie ścieków. Gorączka Q Objawy gorączki Q podobne są do objawów występujących przy grypie – bóle głowy, mięśni, wysoka temperatura- z tym, że w wyniku rozwoju choroby może wywiązać się zapalenie płuc. Niektórzy ludzie mają problemy z wątrobą i z sercem. • Unikaj oddychania zapylonym powietrzem, zanieczyszczonym zarazkami przedostającymi podczas akcji porodowej oraz skażenia środowiska płynami porodowymi. Unikaj picia nie pasteryzowanego mleka, kontaktu z zanieczyszczoną ściółką, wełną, włosami i skórą. • Choroba obejmuje szeroki krąg zwierząt domowych i dzikich, jak np. owce, kozły, dzikie kaczki. • Zdezynfekuj, spal albo zakop zakażoną ściółkę i inne materiały. • Opatrz i szybko załóż opatrunek na wszystkie skaleczenia. • Zawsze pasteryzuj albo przegotuj mleko. • Gorączka Q może być leczona u ludzi antybiotykami. Jeżeli podejrzewasz, że jesteś chory, nie zwlekaj ze skorzystania z pomocy lekarskiej. Zakażenie bąblowcem (Hydatid disease) We wczesnych stadiach zakażenia bąblowcem nie odczuwa się symptomów choroby. W późniejszych – symptomy zależą od umiejscowienia pasożytniczej cysty, która jest przyczyną choroby. Najczęściej lokalizuje się ona w wątrobie. • Objawami pojawienia się dużej torbieli wątroby są według ważności: wymioty, uczucie nadmiernego objedzenia się po posiłku, ból, niestrawność i żółtaczka (nienormalnie żółte zabarwienie ciała). • Torbiel może również występować w płucach. Wczesnym objawem jest kaszel, ból w klatce piersiowej lub krew w wydzielinie po kasłaniu. Pierwszym objawem może być słonawa wydzielina towarzysząca kasłaniu występująca po urwaniu się lub rozerwaniu torbieli. Może to doprowadzić do wstrząsu alergicznego, świerzbu skóry lub infekcji płuc. • Torbiele występujące w innych częściach ciała mogą być przyczyną napadów ślepoty, głuchoty, bólu nerek lub problemów z sercem. Wszystkie te formy zakażenia są potencjalnie śmiertelne i rozerwanie torbieli może powodować zgon na skutek wstrząsu alergicznego. • Zakażenie bąblowcem przenosi się na ludzi poprzez psy, które zjadły surowe mięso albo odpadki z uboju owiec, bydła, dzików i innych zwierząt zakażonych cystami bąblowca. • Jedzenie brudnymi palcami, którymi codziennie poklepujesz psa, jest wystarczające, aby jajeczka bąblowca zostały połknięte i zapoczątkowały zakażenie. • Połknięte jajeczka bąblowca są transportowane przez krew do różnych części ciała. • U psów znajdują się w jelitach postacie rozwojowe bąblowca, ale u nich nie występują objawy zakażenia – psy nie chorują na tę chorobę. Leczenie zakażenia bąblowcem Torbiele bąblowca mogą spowodować poważną chorobę u człowieka. Jedyne efektywne leczenie polega na chirurgicznym usunięciu torbieli, czasami w powiązaniu z lekami prze- 58 ciwpasożytniczymi. Torbiele występujące w ważnych organach człowieka nie mogą być jednak usunięte chirurgicznie. Zmniejszenie zagrożenia infekcją • Nie pozwalaj psom jeść surowego mięsa ani odpadków poubojowych owiec, bydła i świń oraz zwierząt dzikich (dziki, sarny). • Dbaj o regularne odrobaczanie psów, poradź się weterynarza jak to efektywnie wykonywać. • Zapobiegaj możliwości jedzenia przez psy padliny w gospodarstwie i poza nim. Padlina powinna być usunięta tak szybko, jak to możliwe. • Nie pozwalaj się bawić dzieciom z zabłąkanymi psami. Orf (niesztownica lub ektyma) Choroba owiec lub kóz znana jako Orf przenosi się na ludzi na innej drodze. • W miejscu zadrapania lub przecięcia skóry pojawiają się zaczerwienione miejsca lub krostki. Wytwarza się pęcherz otoczony czerwoną obrzmiałą skórą, który może zamienić się we wrzód, który zniknie po czterech do sześciu tygodniach. Okoliczne węzły chłonne ulegają powiększeniu. • Przyczyną infekcji ludzi jest zwykle kontakt z owcami lub produktami pochodzącymi od owiec, czasami może to być kontakt z kozami. • Wirus Orf przedostaje się do organizmu człowieka przez uszkodzenia lub otarcia naskórka. • Rany zainfekowane wirusem Orf powinny być zaopatrzone aseptycznym opatrunkiem, w celu zapobieżenia infekcji bakteryjnej. Zwykle choroba ta ustępuje bez leczenia i daje odporność na powtórne zakażenie. Zmniejszenia zagrożenia infekcją Rany i otarcia naskórka przy obsłudze owiec powinny być poddane dezynfekcji i przykryte opatrunkiem uniemożliwiającym wtórną infekcję. Naucz się rozpoznać chorujące zwierzęta (grube strupy albo wrzody na nosie, wargach, oczach albo innych bezwłosych obszarach ciała) i uniknij kontaktu z nimi. I. Bezpieczne stosowanie lekarstw oraz środków do odrobaczywiania dla zwierząt Kąpiele Ta czynność odnosi się do owiec i jest wykonywana głównie w Wielkiej Brytanii z powodu obowiązujących tam przepisów. Kąpiel owiec traktowana jest bardziej jako zabieg weterynaryjny niż użycie pestycydów i co jakiś czas jest wykonywana przez farmera w celu zabezpieczenie owiec przeciwko pasożytom. Roztwór kąpielowy zawiera w większości przypadków aktywne składniki związków fosforo-organicznych, które jak to odkryto niedawno, mogą prowadzić do krótko i długo terminowego niekorzystnego oddziaływania na człowieka. Jest wiele przesłanek, że farmerzy brytyjscy nie są dostatecznie chronieni przed skutkami kąpieli owiec przez obowiązując regulacje prawne. Owca cierpi na skutek żerowania pasożytów takich jak muchy, kleszcze, wszy oraz choruje na świerzb. Brytyjskie Ministerstwo Rolnictwa, Rybołówstwa i Żywności (w skrócie DEFRA) opublikowało porady dla hodowców owiec, w których można przeczytać, że „ Świerzb u owiec jest chorobą wywołaną przez pasożytnicze roztocza żyjące na powierzchni skóry. Aktywność roztoczy powoduje drażnienie i cierpienie zwierząt. To może być przyczyną zahamowania wzrostu lub poważną utratą kondycji owiec, utratą runa i zdrowia – 59 szczególnie u jagniąt ...”. Zanurzanie przechodzących owiec w wannie z odpowiednim roztworem ma na celu uwolnienia ich od takich pasożytów. W Wielkiej Brytanii w roku 1988 ok. 40 milionów owiec w 18 765 gospodarstwach rolnych było poddanych zabiegowi kąpieli. Stowarzyszenia producentów oraz Narodowe Biuro Zdrowia Zwierząt (NOAH) przedłożyło sprawozdanie, w którym można przeczytać, że: „95 tys. brytyjskich hodowców owiec wraz pracownikami dwukrotnie w ciągu roku kąpało owce” ( w latach 80-tych). Do roku 1989 istniejące w Wielkiej Brytanii prawo nakazywało dwukrotne w ciągu roku kapanie owiec w celu wyeliminowania świerzbu – choroby zakaźnej podlegającej zgłoszeniu. W latach 1989-90 tylko jednokrotna kąpiel w ciągu roku była wymagana, a od roku 1992 roku przestała być obowiązkowa, a występowanie choroby nie wymagało zgłoszenia. Jakie koszty i korzyści oraz jakie ryzyko niesie za sobą stosowanie poszczególnych pestycydów. Wybitny znawca problemu zwalczania świerzbu przez zanurzanie owiec, dr Jack Done z Centrum Strategii Rolnictwa, Reading University, uważa, że przymusowe kąpanie owiec nie przybliżyło nas do wyeliminowania świerzbu bardziej, niż to miało miejsce w roku 1973, w którym je wprowadzono. Radykalne zmniejszenie liczby zwierząt chorujących na świerzb wystąpiło w latach 1952 – 1972. Od roku 1973, analiza statystyczna pokazuje, że średnia roczna liczba przypadków choroby w 5 latach (1984-88), w których istniał obowiązek przeprowadzania dwukrotnych kąpieli owiec w ciągu roku, w sposób statystycznie istotny nie różni się od podobnie ustalonej liczby zwierząt dla innych okresów pięcioletnich i całego okresu obowiązywania przymusowych regulacji prawnych, które zostały wprowadzone w 1972 roku. Przy 95 owcach, które chorowały w 1990 roku, przymusowej kąpieli w odpowiednich roztworach środków chemicznych poddanych było 35 milionów owiec. Skutki stosowania omawianej metody zapobiegania świerzbowi owiec w odniesieniu do ludzi są negatywne ze względu na narażenie ich na aktywne składniki związków fosforoorganicznych stosowanych w kąpielach, których szkodliwość jest dopiero teraz rozpoznawana. Rolnicy są zaniepokojeni niewielką możliwością chronienia się przed niebezpiecznymi związkami chemicznymi. Odzież ochronna praktycznie nie chroni przed wpływem związków zawartych w kąpieli, ponieważ podczas wychodzenia owiec z basenu zwierzęta otrząsają się, a czynność ta w połączeniu z wysychaniem powierzchni ciała powoduje powstanie tzw. „efektu aerozolowego”. Oznacza to że powietrze, którym oddycha również człowiek jest przesycone związkami chemicznymi. Dotychczas nie określono jednoznacznie, czy osoby cierpiące z powodu przedostania się do ich organizmu tych związków chemicznych, przyjęły je poprzez skórę, wdychanie lub spożycie. W Wielkiej Brytanii, kierownictwo Komitetu Wykonawczego d/s Zdrowia i Bezpieczeństwa stwierdziło, że badania wykonane w latach 80-tych wykazały brak śladów oparów w strefach oddychania ludzi, ale brano pod uwagę możliwość wdychania rozpuszczalników i fenoli oraz szkodliwego ich oddziaływania na człowieka. Fenole, jako związki wykorzystywane w kąpielach owiec mają zostać wycofane z użycia. Obecnie Komitet nie zaleca stosowania masek ochronnych przy czynnościach związanych z kąpielą owiec. Inspekcja weterynaryjna przyjęła inny punkt widzenia. Opublikowała zalecenia dla farmerów, w których podkreśliła, że „koncentraty przeznaczone do kąpieli owiec zawierają albo fosfor organiczny albo środek owadobójczy pyrethroid. Niektóre mogą zawierać również fenol. Te substancje są łatwo wchłaniane do ciała człowieka poprzez skórę, nos i usta. Nieostrożne obchodzenie się z nimi może spowodować zagrożenie zdrowia”. Przekazanie tych faktów farmerom całkowicie uzasadnia żądanie czytelnych wskazówek na temat, kiedy należy stosować maski osłaniające twarz. Wykładnia w Wielkiej Brytanii nie 60 jest jasna - „koncentraty do kąpieli owiec muszą być zawsze używane z dużą ostrożnością – niektóre związki jeżeli będą wdychane lub pochłaniane przez skórę mogą powodować zatrucie”. Noszenie odzieży ochronnej jest zalecane przez poradniki omawiające wykonywanie kąpieli owiec. Obecne zalecenie Komitetu przewidują noszenie odzieży ochronnej, która powinna składać się z gumowych rękawic i osłony twarzy podczas manipulacji z koncentratem oraz gumowych butów, nieprzemakalnego okrycia podczas pracy z rozcieńczonymi roztworami i przy „kąpaniu” owiec. Podawanie lekarstw w paszy Najbardziej rozpowszechnionym dodatkiem do paszy dla zwierząt są antybiotyki, które służą nie tylko do leczenia zwierząt, ale również w krajach poza Unią Europejską, do stymulowania ich rozwoju. Dlatego, przy mieszaniu ich z paszą, tak samo jak przy dodawaniu innych lekarstw – niezbędne jest noszenie wyposażenia ochronnego (określonego w Kartach charakterystyk Substancji Niebezpiecznych). Należy przy tym pamiętać, że sposób funkcjonowania systemu trawiennego przeżuwaczy sprawia, że przeżuwacze słabo wchłaniają lekarstwa podane w paszy i najlepszym sposobem ich podawania są zastrzyki. Podawanie lekarstw w zastrzykach Najczęściej wykonuje się zastrzyki w celu zaszczepienia zwierząt przeciwko różnego rodzaju chorobom. Podczas wykonywania zastrzyków jest ważne, abyś zabezpieczył się nie tylko przed wierzganiem, kąsaniem i odsunięciem zwierzęcia ale również przed złamaniem igły tkwiącej w jego ciele. To nie jest proste, ponieważ nie możesz przewidzieć z góry jak się ono zachowa. Najbardziej wiarygodne wskazówki dotyczące sposobu wykonywania zastrzyków powinieneś otrzymać od twojego weterynarza. Porady w tym zakresie zostały przygotowane przez organizacje reprezentujące specyficzną społeczność rolników. Na przykład Ministerstwo Rolnictwa i Żywności rządu kanadyjskiego opracowało przewodnik robienia zastrzyków trzodzie chlewnej, w którym zawarło między innymi informacje, jak uniknąć pozostawienia w ciele świni ułamanej igły od strzykawki. Te informacje można znaleźć w internecie pod adresem: http://www.gov.on.ca/OMAFRA/english/livestock/swine/news/julaug04a9.htm >. W naszym opracowaniu przedstawiamy podsumowanie tych informacji, mających zastosowanie w prawie w każdej sytuacji, z którą możesz się spotkać. Zapobieganie złamaniom igły – wykonuj iniekcje właściwie: • Nigdy nie prostuj zgiętej igły w celu ponownego jej użycia. Odwrotne postępowanie jest podstawową przyczyną złamania igły podczas zastrzyku. • Nigdy nie wykonuj zastrzyku, gdy zwierzę porusza się. Przytrzymaj je przed i w trakcie wykonywania zastrzyku przy pomocy rąk, bramki przepędowej lub wnyków – w zależności od wielkości zwierzęcia. • Zmieniaj często igły. Wymień igłę po zaczepieniu 10 świń lub jednego miotu prosiąt. • Używaj igieł o odpowiedniej długości i średnicy, w zależności od masy ciała świń. • Wkłuwaj igłę w skórę pod właściwym kątem (poradź się weterynarza). • Zawsze po wykonaniu zastrzyku sprawdź igłę czy nie uległa uszkodzeniu. Zastosuj zasady dobrej praktyki • Szczepić zwierzęta powinny osoby wyszkolone. • Wykonuj zastrzyk w szyję świni, nigdy w szynkę z powodu utraty jakości mięsa. • Zarządzaj stanem posiadania igieł na fermie, zapisuj ile i kiedy je nabyłeś i ile ich się pozbywasz. 61 Wprowadź nowe technologie i produkty • Łatwo wykrywalne igły do zastrzyków – stosuj igły, które są łatwo wykrywalne przez szybkie detektory metalu stosowane przy przetwórstwie mięsa. Tego rodzaju igły są obecnie produkowane w Kanadzie i Stanach Zjednoczonych i wyniki przeprowadzonych testów wskazują, ze są one łatwiej wykrywane niż standardowe igły. Zwróć uwagę na to, że stosowanie łatwo wykrywalnych igieł do zastrzyków nie zastąpi właściwej organizacji i techniki wykonywania zastrzyków. Tak jak w przypadku złamania zwykłej igły fakt ten powinien być zgłoszony przy sprzedaży żywca, ponieważ wykrywacze metalu mogą nie zawsze wykryć w mięsie obcy materiał. • Aparaty do zastrzyków – W ostatnich czasach nastąpił rozwój aparatów do wykonywania zastrzyków nie wyposażonych w igły iniekcyjne. Aparaty te mają zastosowanie do wykonywania iniekcji dużej liczbie świń w krótkim czasie, niezależnie od ich wielkości. Ich stosowanie, oprócz wyeliminowania problemu pozostawiania w ciele zwierząt złamanych igieł, przynosi następujące korzyści: - zapobiegają zarażeniom krzyżowym w stadzie przez czynniki biologiczne takie jak wirus PRRS (Syndrom Rozrodczy i Oddechowy u Świń), - zwiększają bezpieczeństwo ludzi, - eliminują problem zużytych igieł do zastrzyków. Sporządzanie protokołu złamanych igieł do zastrzyków Igły mogą ulec złamaniu podczas wykonywania iniekcji. Gdy igły ulegną złamaniu, postępuj następująco, aby zapewnić odpowiednie udokumentowanie tego wydarzenia: Krok1. Oznacz natychmiast zwierzę • Oznacz świnie trwałym znakiem. • Zapisz zdarzenie zaznaczając umiejscowienie złamanej igły w ciele i numer kolczyka świni. Krok2. Usuń złamaną igłę • Spróbuj usunąć natychmiast złamaną igłę, o ile to możliwe. • Wezwij swojego weterynarza do pomocy, jeżeli igła nie da się usunąć. • Upewnij się, że wszystkie kawałki złamanej igły zostały usunięte. Zauważ, że koszt usunięcia złamanej igły może być o wiele niższy niż koszty związane z jej pozostawieniem, które wiązać się będą prawdopodobnie z chorobą i śmiercią zwierzęcia. Dodatkowo, pozostawienie złamanej igły w ciele zwierzęcia naraża je na cierpienia. Krok3. Ubój gospodarczy • Jeżeli nie powodzie się usunięcie złamanej igły z ciała zwierzęcia, rozważ dokonanie uboju zwierzęcia na fermie. Krok4. Zawiadom twojego odbiorcę żywca Jeżeli kroki 2,3 i 3 nie są możliwe do zrealizowania, podejmij następujące działania: • Oznacz kolczyk zwierzęcia • Najpóźniej w ciągu tygodnia skontaktuj się z twoim odbiorcą żywca w celu odbioru z gospodarstwa zwierzęcia ze złamaną igłą lub podejrzewanego, ze nosi w sobie złamaną igłę. Pamiętaj, ze różni odbiorcy mogą mieć różne wymagania dotyczące oznakowania takich zwierząt i dotyczące sposobu ich zgłaszania. Zwróć uwagę, że skontaktowanie się z odbiorcą oznacza telefoniczny kontakt z określoną osobą, a nie pozostawienie wiadomości na automatycznej sekretarce, przesłanie faksem czy wysłanie e-maila. Ekspedycja zwierzęcia ze złamaną igła jest poważnym zadaniem. Każdy zainteresowany w tej sprawie powinien otrzymać odpowiednia informacje co najmniej z siedmiodniowym wyprzedzeniem, co umożliwia podjęcie właściwych przygotowań. Podobne wskazówki dla bydła przedstawione na stronie internetowej http://www.dairyinfo.gc.ca/cdicofqm10.htm zawierają również porady jak uniknąć obrażeń podczas sczepienia. 62 Jakie choroby są powodem do zmartwienia? Informacje na temat powszechnie występujących chorób będących przedmiotem zainteresowania rolników można znaleźć na stronach internetowych, dla: • Drobiu i indyków. Użyteczne informacje na temat identyfikacji i leczenia szeregu chorób i pasożytów drobiu i indyków można znaleźć pod adresem http://vetgate.ac.uk/browse/cabi/e8d18d484bb4b9266f331680b6c59e83.html • Cieląt i bydła: http://minsterleyvets.4mg.com/Cattle%20Page.htm, http://www.dpi.qld.gov.au/dairy/12862.html • Świń: http://www.antwifarms.com/swinediseases.shtml • Koni: http://www.lilbeginnings.com/links/info/vac/ • Owiec: http://www.extension.umn.edu/distribution/livestocksystems/DI5749.html • Drobiu: http://www.safe-poultry.com/controlprogram_onthefarms.asp 63 CZĘŚĆ V. A. NAWOŻENIE I UPRAWA GLEBY Podstawowe zasady Wybierając sposób utrzymania i nawożenia ziemi należy rozważyć kilka czynników. Są one związane ze sposobem nawożenia jak również ze środkami ostrożności, które będziesz podejmował podczas składowania nawozu. Skala stosowanych metod nawożenia sięga od nawożenia wykonywanego z samolotów (wykorzystywanych do nawożenia lasów lub dużych przestrzeni upraw), poprzez nawożenie z wykorzystaniem ciągnika, do nawożenia przy wykorzystaniu tylko siły fizycznej człowieka. Ograniczenia w stosowaniu tych metod wynikają z postanowień przepisów państw członkowskich Unii Europejskiej, które regulują kiedy, gdzie i jak można stosować nawóz, zwłaszcza jeżeli twoje gospodarstwo jest blisko zabudowy mieszkalnej lub szkoły. Podczas magazynowania nawozów należy wziąć pod uwagę, że wiele z nich ma właściwości podsycania pożaru. Oznacza to, że sam nawóz niekoniecznie jest materiałem łatwopalnym, ale jego obecność może zwiększać intensywność spalania różnego rodzaju materiałów jeżeli podczas pożaru zetkną się z nim i powiększa łatwopalność materiałów znajdujących się w jego sąsiedztwie. Niektóre nawozy stają się niestabilne w ekstremalnych temperaturach. Powinieneś o tym pamiętać. Wiele nawozów zawiera amoniak lub sole amonowe. Nawozy te mają zdolność oddziaływania toksycznego i mogą powodować ostre uszkodzenie skóry i oczu. Nawet nawozy naturalne takie jak gnojowica są zdolne do gromadzenia biotoksyn i mikroorganizmów powodujących infekcje. Przepisy i wskazania dotyczące użycia gnojowicy koncentrują się przede wszystkim na zabezpieczeniu produktu „gotowego do spożycia”, który powinien być wolny od zanieczyszczeń przez mikroorganizmy i toksyny zawarte w gnojowicy (zob .rozdz. 5.2). Ale jeżeli ty lub twoi pracownicy zajmujecie się tymi produktami podczas zbiorów i pakowania, wtedy także i ty możesz być zagrożony. W następnych rozdziałach zostaną przedstawione informacje opracowane przez Międzynarodową Organizację Pracy, które pozwolą Tobie być bardziej świadomym zagrożeń związanych z nawożeniem i utrzymaniem gleby. B. Wytyczne obowiązujące w Wielkiej Brytanii dotyczące zarządzania nawozami naturalnymi w gospodarstwie rolnym w celu zapewnienia bezpieczeństwa żywności Nawozy, zarówno stałe jak i płynne, wprowadzane do ziemi przeznaczonej na uprawy dostarczają roślinom składników odżywczych i poprawiają urodzajność gleby. Każdego roku w Wielkiej Brytanii jest rozprowadzanych około 90 milionów ton nawozów naturalnych, na obszarze około 4 milionów hektarów. Nawozy naturalne mogą zawierać mikroorganizmy chorobotwórcze (np. E.coli O157, Salmonella, Listeria, Campylobacter, Cryptosporidium and Giardia), które mogą powodować choroby rozprzestrzeniające się drogą pokarmową. Liczba mikroorganizmów w nawozie naturalnym jest uwarunkowana przez wiek, pasze oraz sposób utrzymania zwierząt, jak również zależy od pory roku i regionu. Sposób zarządzania i gospodarowania nawozami naturalnymi, a szczególnie czas składowania obornika lub gnojowicy, są znaczącymi czynnikami wpływającymi na przeżycie drobnoustrojów. Metoda i termin aplikacji nawozu do gleby mogą mieć wpływ na długość czasu przeżycia czynników chorobotwórczych w ziemi oraz na prawdopodobieństwo ich przejścia do żywności. W celu zmniejszenia narażenia na choroby rozprzestrzeniające się drogą pokarmową, wynikającego ze stosowania w gospodarstwie nawozów naturalnych, potrzebna 64 jest należyta staranność w uprawach, zbiorach i składowaniu produktów przeznaczonych do spożycia. Jaka produkcja stwarza największe ryzyko? Mikrobiologiczne zanieczyszczenie produktów roślinnych, dla których prawdopodobieństwo gotowania przed jedzeniem jest małe, stanowi zagrożenie dla zdrowia człowieka. Takimi produktami są: sałaty, owoce i niektóre warzywa - powszechnie uważane za produkty gotowe do spożycia. Rośliny o krótkim okresie wzrostu takie jak sałata, truskawka są szczególnie podatne na zanieczyszczenia mikrobiologiczne. Do 10 % obszarów obsadzanych tego rodzaju roślinami jest nawożonych obornikiem lub gnojowicą bezpośrednio przed sadzeniem. Mycie produktów bezpośrednio po zbiorze będzie znacząco zmniejszać zagrożenie chorobami przenoszonymi drogą pokarmową. Jednakże, nie wszystkie produkty są poddawane myciu tak, że inne środki ostrożności muszą być zastosowane. Źródła zanieczyszczeń mikrobiologicznych Zanieczyszczenie produktów przez nawóz naturalny może występować na skutek: • Nawożenia pola przed siewem. • Nawożenia pola podczas wzrostu roślin. • Wycieku z obornika składowanego na polu. • Wycieku z płyty gnojowej albo przelewu ze zbiornika na gnojowicę. • Przeniesienia przez zanieczyszczone narzędzia i środki transportu. • Przeniesienia zanieczyszczenia przez wiatr lub przeniesienia w postaci aerozolu. • Zanieczyszczenia gruntu lub wody nawadniającej przez inwentarz lub gnojowicę. • Kontaktu z inwentarzem mającym dostęp do upraw. Co niszczy drobnoustroje chorobotwórcze? Drobnoustroje chorobotwórcze mogą zostać zniszczone albo w samym nawozie albo po jego wprowadzeniu do gleby. Podstawowe czynniki, które prowadzą do redukcji liczby patogenów to: • Temperatura - ogólnie, im wyższa temperatura tym większy poziom redukcji drobnoustrojów, w temperaturze ponad 55 oC niszczenie drobnoustrojów jest szczególnie efektywne. Mróz także przyczynia się do zmniejszenia ich liczby. • Promieniowanie słoneczne – ekspozycja na słońce, w tym szczególnie na promieniowanie ultrafioletowe, znacząco przyczynia się do zniszczenia drobnoustrojów. • pH – drobnoustroje utrzymują się przy życiu najlepiej w środowisku o neutralnym pH. Niski poziom pH (środowisko kwasowe) albo wysoki pH (środowisko zasadowe) przyspiesza tempo redukcji ich liczby. • Schnięcie – ilość drobnoustrojów ulega zmniejszeniu podczas wysychania nawozu i gleby • Czas – drobnoustroje chorobotwórcze ulegają zniszczeniu z upływem czasu. Szybkość ich redukcji zależy od warunków środowiskowych. W szczególnych warunkach mogą utrzymać się przy życiu przez kilka miesięcy FAZA 1 – MINIMALIZOWANIE ZAGROŻENIA PRZED ZASIEWAMI Drobnoustroje chorobotwórcze takie jak coli E. O157 mogą utrzymać się przy życiu w ziemi przez kilka miesięcy od momentu nawożenia gleby lub pobytu zwierząt na pastwisku. Mogą także być obecne brudnej wodzie, na obszarach spływu wody z obejścia oraz w odciekach ze składowanego obornika. Wybór lokalizacji Możesz zmniejszyć zagrożenie skażeniem mikrobiologicznym plonów przez rozważny wybór obszarów zasiewu. Tam, gdzie to możliwe: 65 • • • Unikaj zasiewu roślin na polach, które w ostatnim czasie zostały nawiezione obornikiem lub były używane jako pastwiska. To może być trudne w tych gospodarstwach w których podstawą systemu uprawy jest zasilanie gleby w składniki odżywcze poprzez stosowanie nawozów naturalnych. Zastanów się jednak nad możliwością rotacyjnego nawożenia pól i stosuj obornik przed zasiewem roślin o niskim ryzyku skażenia mikrobiologicznego takich jak zboża. Zmniejsz ryzyko skażenia drogą powietrzną przez wybór pól nie położonych blisko miejsc chowu zwierząt. Unikaj obszarów na które mogą spływać zanieczyszczone wody z obejścia lub wycieki ze miejsc składowanego obornika. Stosowanie „świeżego” obornika Nie powinieneś stosować na pola wykorzystywane do produkcji żywności przeznaczonej do bezpośredniego spożycia „świeżego” obornika, tzn. takiego, dla którego okres czasu pomiędzy składowaniem a zastosowaniem jest krótszy od 6 miesięcy. Pamiętaj, że odchody wydalane przez zwierzęta na pastwisku są również traktowane jako potencjalne źródło drobnoustrojów chorobotwórczych. Powinieneś zrobić co najmniej 4 miesięczną przerwę pomiędzy przebywaniem zwierząt na pastwisku a zbiorem produktów przeznaczonych do bezpośredniego spożycia. Stosowanie “przerobionego” obornika Składowanie porcji gnoju lub gnojowicy przez co najmniej 3 miesiące (tzn. bez dodawania świeżych odchodów przez ten okres czasu) lub „aktywny” jego przerób, jest skuteczną metodą eliminacji drobnoustrojów chorobotwórczych. Przerabianie na kompost jest szczególnie skuteczną metodą redukcji patogenów w stałym nawozie. Przerzucaj składowany nawóz regularnie (co najmniej dwa razy), albo przy pomocy ładowacza czołowego lub lepiej przy użyciu specjalnego obracacza kompostu. To powinno spowodować somoogrzewanie się kompostu przez pewien czas (np. do temperatury powyżej 55oC w ciągu 3 dni), co skutecznie eliminuje drobnoustroje. Inne formy „aktywnego” przerabiania nawozu, które szczególnie dotyczą gnojowicy i mogą znacząco zmniejszyć ilość drobnoustrojów chorobotwórczych, to: • fermentacja beztlenowa (zwykle w temperaturze 30-35 oC, utrzymana przez 12 dni dla gnojowicy świńskiej lub 20 dni dla gnojowicy bydlęcej lub kurzej), • wapnowanie (dodanie wapna niegaszonego lub gaszonego w celu podniesienia pH do wartości 12, przez co najmniej 2 godziny). NIE powinieneś nawozić składowanym lub przerobionym nawozem ziemi pod uprawę roślin przeznaczonych do bezpośredniego spożycia jeżeli czas pomiędzy nawożeniem a zbiorem nie wynosi co najmniej 2 miesiące. Nawożenie W celu najlepszego wykorzystania substancji odżywczych zawartych w nawozie i zmniejszenia zanieczyszczenia powietrza i wody powinieneś kierować się wskazówkami zawartymi w Kodeksie Dobrej Praktyki Rolniczej. Projekt i lokalizacja miejsc składowania obornika powinien zapewnić, że zagrożenie skażenia wody jest minimalne. Rozprowadzaj nawozy równomiernie, mając na uwadze troskę o środowisko. Omijaj strefy nie przeznaczone do nawożenia (np. obok strumieni lub wykopów). To pomniejszy ryzyko 66 spływu zanieczyszczeń i pośredniego zanieczyszczenia pobliskich roślin. Zapisuj szczegółowe informacje o zawożeniu, datę rodzaj i dawkę. Chociaż drobnoustroje chorobotwórcze giną pod wpływem światła słonecznego, powinieneś nawóz przykryć ziemią tak szybko, jak to jest wykonalne, ponieważ zmniejszy to możliwość bezpośredniego zanieczyszczenia roślin, a także zmniejszy emisję odoru i amoniaku. W podsumowaniu: • Powinieneś rozważnie wybierać miejsca składowania obornika tak, aby zminimalizować ryzyko pośredniego skażenia przez spływ zanieczyszczeń po powierzchni gleby. • Nie powinieneś zawozić ziemi „świeżym” obornikiem lub gnojowicą w okresie 6 miesięcy przed zbiorem. • Nie powinieneś stosować „przerobionego” obornika w okresie 2 miesięcy przed zbiorem • Powinieneś zapewnić co najmniej 4-ro miesięczny okres czasu pomiędzy przebywaniem zwierząt na polu a zbiorem. FAZA 2 – ZMNIEJSZANIE ZAGROŻENIA PO ZAPOCZĄTKOWANIU UPRAWY I PODCZAS SEZONU WEGETACYJNEGO Nawożenie Podczas sezonu wegetacyjnego obornik nie powinien mieć bezpośredniego kontaktu z produktami przeznaczonymi do bezpośredniego spożycia. Podczas sezonu wegetacyjnego nie stosuj nawożenia obornikiem lub gnojowicą upraw, których plony przeznaczone są do bezpośredniego spożycia. Unikaj rozpylania gnojowicy na sąsiednie pola, jeżeli jej przenoszenie stanowiłoby możliwe źródło zanieczyszczeń zbiorów. Rozpylana gnojowica jest potencjalnym źródłem zanieczyszczeń przenoszonych przez wiatr. Do nawożenia gnojowicą stosuj urządzenia nisko zawieszone nad ziemią i nie rozpylaj gnojowicy podczas wietrznych dni. Kiedy pracujesz w polu na którym rosną produkty przeznaczone do bezpośredniego spożycia, zwróć szczególna uwagę na czystość używanego sprzętu. Podczas dojazdu na pole nie przejeżdżaj przez miejsca zabrudzone obornikiem lub ściekami. Nawadnianie i woda w gospodarstwie Woda wykorzystywana na fermie stanowi potencjalne źródło przenoszenia zanieczyszczeń mikrobiologicznych. Jest bardzo ważne, aby z obszarów składowania odchodów zwierzęcych zanieczyszczenia nie powodowały skażenia strumieni lub innych źródeł wody służącej do nawadniania. Utrzymuj inwentarz z dala od upraw Tak dalece jak to możliwe powinieneś uniemożliwić zwierzętom dostęp do upraw. Tam gdzie to konieczne sprawdź ogrodzenia i żywopłoty, czy dostatecznie zabezpieczają pola przed dostępem zwierząt. Jeżeli pomiędzy twoimi polami biegną ścieżki ogólnie dostępne, wymagaj aby przechodzący nimi ludzie trzymali psy na uwięzi. W podsumowaniu: • Nie nawoź pól z których zbiory służą do bezpośredniego spożycia podczas okresu wegetacyjnego 67 • • • • • Składuj obornik i gnojowicę w odpowiedniej odległości od obszarów uprawowych Unikaj skażenia rosnących roślin np. poprzez zanieczyszczenia niesione z wiatrem wywołane nawożeniem gnojowicą lub spływem zanieczyszczeń z sąsiednich pól Zadbaj o to, aby źródła wody używanej w gospodarstwie nie były zanieczyszczane drobnoustrojami chorobotwórczymi Zadbaj o to, aby wszystkie narzędzia uprawowe (włączając środki transportu) były czyste Utrzymuj zwierzęta gospodarskie z dala od obszarów uprawowych FAZA 3 – ZMNIEJSZANIE ZAGROŻENIA PO ZBIORACH Przedstawione niżej wskazówki powinny być czytane w połączeniu z innymi informacjami dotyczącymi tzw. dobrej higieny pracownika oraz zasad pakowania i przechowywania. Zbiory Zapewnij, aby wszystkie maszyny i sprzęt używany do zbiorów były czyste. Podczas jazdy maszynami na pole i spowrotem nie przejeżdżaj przez obszary zabrudzone obornikiem i gnojowicą. Podczas zbioru produktów przeznaczonych do bezpośredniego spożycia upewnij się, że pojemniki i opakowania są czyste. Szczególną uwagę zwróć na czystość opakowań, jeżeli produkty są pakowane do nich na polu i nie będą dalej płukane. Zapewnij, aby wszystkie zwierzęta i ptaki nie miały dostępu do magazynu produktów i miejsc ich składowania. Płukanie Podstawowe zagrożenie skażeniem produktu po zbiorach wiąże się z możliwym zanieczyszczeniem wody używanej do płukania lub transportu. Do płukania produktu i jego transportu używaj tylko wody zdatnej do picia. W posumowaniu: • Zapewnij aby sprzęt do zbiorów (w tym środki transportu) był czysty. • Do płukania produktów i ich przemieszczania w strumieniu wody stosuj tylko wodę zdatną do picia • Utrzymuj zwierzęta z dala od miejsc pakowania i magazynowania produktów. • Zapewnij aby pracownicy przestrzegali zasad higieny. FAZA 4 – OGÓLNE ZASADY ZARZĄDZANIA Prowadź zapisy dotyczące nawożenia notując dla każdego pola takie szczegóły jak datę nawożenia, wielkość dawki, rodzaj (pochodzenie) nawozu naturalnego i sposób przygotowania (składowania nawozu) przed zastosowaniem. Zawsze postępuj zgodnie z Dobrą Praktyką Rolniczą i informacjami zawartymi w odpowiednim Kodeksie Dobrych Praktyk Rolniczych. Dalsze informacje na temat higieny pracy oraz sposobów postępowania zmniejszających zagrożenia skażeniem mikrobiologicznym możesz otrzymać z innych źródeł, m. innymi od Konsorcjum Producentów Żywności Nieprzetworzonej (ang. the Fresh Produce Consortium). W podsumowaniu: • Uwzględnij w ocenie i kontroli zagrożenia mikrobiologicznego na fermie proces przetwarzania, składowania i użycia obornika lub gnojowicy. • Zapisuj szczegóły dotyczące nawożenia każdego pola. 68 • Prowadź czynności związane z nawożeniem kierując się informacjami zawartymi w Kodeksie Dobrych Praktyk Rolniczych. C. Bezpieczne przechowywanie i stosowanie bezwodnego amoniaku Bezwodny amoniak stosowany jest jako nawóz azotowy (82-0-0). Powstaje z amoniaku gazowego poprzez jego skroplenie pod wysokim ciśnieniem. Kiedy zostanie wprowadzony do gleby, szybko powraca do stanu gazowego i rozpuszcza się w wodzie zawartej w ziemi. Bezwodny amoniak jest bardzo niebezpieczny jeżeli nie obchodzi się z nim właściwie. Wieloletnie statystyki wypadków w rolnictwie podają przypadki ciężkich uszkodzeń organizmu i śmierci rolników podczas stosowania tego rodzaju nawozu. Niebezpieczeństwo: Kontakt z bezwodnym amoniakiem może spowodować odmrożenia. Kontakt z amoniakiem gazowym o wysokim stężeniu (2000-3000 ppm) może spowodować dotkliwe poparzenia w bardzo krótkim czasie. Gazowy amoniak szybko reaguje z wodą zawartą w skórze, oczach i układzie oddechowym. Rozpuszczony w wodzie w odpowiedniej ilości jest bardzo żrący i może spowodować poważne uszkodzenia tych tkanek. Szczególnie wrażliwe są gałki oczne, które zawierają 80% wody. Mała ilość bezwodnego amoniaku w gałkach ocznych jest niezmiernie bolesna i może spowodować ślepotę. Wdychanie większych ilości może spowodować obrzęk płuc, który może prowadzić do śmierci przez uduszenie. Amoniak jest rozpoznawany węchem przez większość ludzi w stężeniu poniżej 25 cząstek na milion (ppm), stężenie do jest dopuszczalne przy narażeniu na oddziaływanie amoniaku w ciągu 8 godzin. Krótkie narażenie na oddziaływanie amoniaku o tym stężeniu nie może być przyczyną obawy o zdrowie, ale powinno być sygnałem ostrzegawczym sygnalizującym możliwość wystąpienia problemów. W wyższych stężeniach (na przykład 400 ppm) amoniak ma ostry zapach, który drażni nos, gardło i oczy. Większość ludzi nie może wytrzymać tego zapachu i ucieka z obszaru występowania amoniaku bez wystąpienia u nich trwałych skutków jego oddziaływania. Bezwodny amoniak jest palny ale nie jest traktowany jako źródło ognia, ponieważ jest trudny do zapalenia w powietrzu. ∗ Ryzyko narażenia: Amoniak jest gazem bezbarwnym, ale kiedy przechowywany w zbiorniku w formie ciekłej gwałtownie wylewa się w dużej ilości, wygląda jak gęsta mgła. Niebezpieczna koncentracja amoniaku w powietrzu zwykle występuje w przypadku przebicia lub nieszczelności zbiornika, węża albo łącznika. Mniejsza koncentracja może wystąpić na przykład przy uszkodzeniu pojedynczej rurki aplikatora. Bezpieczeństwo urządzeń: Jest prawdopodobne, że w każdym kraju członkowskim UE, występuje obowiązek zgłoszenia w odpowiednich urzędach i przeprowadzenia badań zbiorników na bezwodny amoniak, przed ich dopuszczeniem do użytkowania. Urządzenia takie jak zbiorniki, cysterny, instalacje, węże, sprzęgi, łączówki oraz maszyny do wprowadzania bezwodnego amoniaku do gleby muszą spełniać wymagane standardy. ∗ Przyp.tłum. W pomieszczeniach zamkniętych amoniak w mieszaninie z powietrze może być palny/wybuchowy (Karta charakterystyki niebezpiecznej substancji chemicznej – zobacz: http://www.zchpolice.pl/pl/pdf/amoniak.pdf ) 69 Urządzenia do przechowywania, transportu i wydawania amoniaku powinny być oznakowane odpowiednimi znakami bezpieczeństwa. Bezwodny amoniak jest sklasyfikowany przez wspólnotę międzynarodową jako „materiał niebezpieczny” i jego transport w UE podlega przepisom dotyczącym transportu materiałów niebezpiecznych. Jego użycie powinno być starannie dozorowane. Nigdy nie napełniaj zbiornika z amoniakiem powyżej 85 % jego pojemności i nigdy nie dopuszczaj do sytuacji w której przelewanie amoniaku nie jest nadzorowane. Zawsze zredukuj ciśnienie w instalacji przed rozłączeniem węży albo odpowiednich części. Kiedy urządzenia nie są nadzorowane, zawsze zamknij zawory i rozłącz węże. Nigdy nie dodawaj dodatków chemicznych do bezwodnego amoniaku w zbiorniku. Mieszanie substancji chemicznych może spowodować niebezpieczną reakcję chemiczną skutkującą wypadkiem Bezwodny amoniak jest nie tylko bardzo żrący w stosunku do żywych tkanek ale również powoduje korozję mosiądzu, miedzi, cynku i wielu różnych stopów metali. Zbiorniki i wyposażenie do bezwodnego amoniaku nie może być użyte do przechowywania i dystrybucji innych gazów sprężonych dopóki odpowiednia instytucja nie zbada i oznakuje ich do tego celu. Bezpieczne wykorzystywanie • Jeżeli zamierzasz przewozić bezwodny amoniak, skontaktuj się z lokalnym urzędem państwowym odpowiedzialnym za drogi i środki transportu w celu otrzymania miejscowych szczegółowych przepisów według których będziesz postępował. • Zawsze używaj okulary ochronne (gogle) i gumowe rękawice, gdy pracujesz z bezwodnym amoniakiem. • Instrukcja naprawy sprzętu może zakładać wykonanie odpowiednich czynności przy narażeniu człowieka na amoniak o znanym stężeniu Przy tych naprawach odpowiedniej ochrony może dostarczyć maska gazowa. Używaj maski gazowej uznanego typu, zaopatrzonej w filtry odpowiednie dla amoniaku. Zalecane jest używanie maski zakrywającej całą twarz, ale może być równie noszona półmaska wraz z goglami. Nie podejmuj napraw, jeżeli przewidywane stężenie amoniaku może przekroczyć 250 ppm (części na milion). Przy takich stężeniach maska gazowa nie zapewni dostatecznej ochrony. W takim przypadku skontaktuj się z dostawcą naprawianego sprzętu. • Dla celów udzielenia pierwszej pomocy musi być dostępna świeża czysta woda. Jeden pojemnik o pojemności nie mniejszej niż 20 l powinien znajdować się na aplikatorze amoniaku, inny mniejszy – na ciągniku. Pracownik powinien nosić w kieszeni koszuli małą plastikową butelkę z wodą przeznaczoną do natychmiastowego przepłukania oczu jeżeli wystąpi wypadek. • Nie można używać soczewek kontaktowych podczas pracy z amoniakiem. Stanowią one pułapkę dla amoniaku i mogą być przyczyną ślepoty. • Pracuj „pod wiatr”. Staraj się, aby twarz i ciało nie było popryskane. Skoncentruj się na wykonywanych czynnościach. Dzieci, gapie i zwierzęta domowe powinni być utrzymywani na odpowiedni dystans. • Wyposażenie powinno być regularnie sprawdzane i utrzymywane w dobrym stanie. • Należy ściśle stosować się do instrukcji fabrycznych. • Nie używaj bezwodnego amoniaku w pomieszczeniach. • „Trzymaj pod ręką” numer telefoniczny służący do wzywania pomocy i miej jakiś sposób szybkiego jej wezwania. • Nigdy nie próbuj regulować lub naprawiać maszyny na polu bez określenia kierunku wiatru i pozostawania po tej stronie maszyny, na którą wieje wiatr. Dotyczy nagłego wypadku: Bądź wyczulony na zapach amoniaku. Zapach może ostrzec ciebie przed wyciekiem. Gdy zapach jest przenikliwy przyjmij, że wyciek albo rozszczel- 70 nienie jest poważne. W takim wypadku nigdy nie próbuj opanować sytuacji sam. Natychmiast przenieś się „pod wiatr”, załóż maskę gazową, jeżeli jest pod ręką. Natychmiast skontaktuj się z dostawcą sprzętu i Policją. Pierwsza pomoc: W przypadku podejrzenia, że ekspozycja na amoniak może spowodować ujemne skutki zdrowotne natychmiast skorzystaj z pomocy medycznej i poinformuj lekarza, że byłeś wystawiony na działanie amoniaku. Oczy: Woda jest jedynym skutecznym środkiem leczniczym używanym w ramach pierwszej pomocy. Musisz rozpocząć przemywanie oczu natychmiast. Sekundy decydują o tym, czy zachowasz wzrok. Noś zawsze ze sobą mała plastikową butelkę z wodą i użyj ją zanim dotrzesz do większych pojemników z wodą, będących na wyposażeniu twojego sprzętu. Twoje oczy muszą być otwarte i całkowicie przemywane czystą wodą. Płucz zarówno gałki oczne jak i wewnętrzne części powiek. Wykonuj tą czynność przez co najmniej 20 minut. Dopiero potem wezwij pomoc lub natychmiast udaj się do lekarza. Kontynuuj płukanie oczu w drodze do lekarza. Skóra: Amoniak będzie spalał twoją skórę tak długo jak długo będzie na niej pozostawał. Zmywaj go ze skóry przez co najmniej 20 minut. Odzież może zostać przymrożona do skóry. Rozmroź odzież przy pomocy wody przed próbą rozebrania się. Nie nakładaj balsamu lub maści na miejsca spalone amoniakiem. Natychmiast poszukaj pomocy medycznej. Układ oddechowy: Przenieś natychmiast poszkodowanego do miejsca wolnego od amoniaku. Okryj go w celu uniknięcia wychłodzenia organizmu i przetransportuj do szpitala tak szybko jak jest to możliwe. Jeżeli poszkodowany przestanie oddychać rozpocznij sztuczne oddychanie i dostarcz tlen. Obserwuj czy występują symptomy szoku pourazowego i zapewnij poszkodowanemu odpoczynek. Jego aktywność może pogorszyć problemy z oddychaniem. Więcej informacji znajdziesz na stronie internetowej:∗ http://www.labour.gov.sk.ca/safety/pamphlets/anhydrous/caution.htm D. Bezpieczne magazynowanie i stosowanie saletry amonowej Poniżej przedstawione informacje zostały opracowane na podstawie broszury wydanej w Wielkiej Brytanii przez Komitet ds. Zdrowia i Bezpieczeństwa (The Health and Safety Executive), a ich celem jest przedstawienie zagadnień związanych z bezpiecznym składowaniem i wykorzystaniem dużych ilości saletry amonowej, takich, jakie się mogą znaleźć w gospodarstwie rolnym. Pełny tekst tej broszury dostępny jest na stronie internetowej: http://www.hse.gov.uk/pubns/indg230.pdf. Saletra amonowa ma główne zastosowanie jako nawóz sztuczny, dostarczany na rynek w postaci granulatu lub ziarenek. Związek ten ulega stopieniu w temperaturze 170oC i rozkłada się w temperaturze powyżej 210oC. Saletra amonowa nie jest łatwopalna, ale jako utleniacz podsyca palenie się innych materiałów, nawet bez dostępu powietrza. Saletra amonowa nie wybucha pod wpływem wstrząsów i tarcia przy normalnych pracach przeładunkowych itp., ale może detonować pod wpływem ciepła pod zamknięciem albo na skutek gwałtownego wstrząsu. Na przykład podczas pożaru mogą powstać skupiska stopio∗ Przyp.tłum. Polski czytelnik może znaleźć wiele informacji na temat zatruć, w tym amoniakiem, na stronie http://hyperreal.info/drugs/go.to/art/2226 71 nej saletry i jeżeli stopiona masa zostanie zamknięta (w kanałach, rurach, instalacjach lub urządzeniach) to może eksplodować, szczególnie jeżeli została zanieczyszczona. Podczas pożaru wszystkie rodzaje saletry amonowej mogą stopić się i rozłożyć uwalniając toksyczne opary (głównie tlenki azotu) w kolorze żółtym albo brązowym. Większość rodzajów omawianego typu nawozu nie rozkłada się dalej po ugaszeniu pożaru. Istnieją jednak takie rodzaje saletry amonowej, które po ugaszeniu źródła pożaru kontynuują samopodtrzymujący się rozkład wydzielając obfite opary toksyczne. Zagrożenie pożarem albo wybuchem ulega zwiększeniu, jeżeli saletra amonowa jest zmieszana z łatwopalnymi lub specyficznymi substancjami takimi jak sproszkowany metal, metale alkaiczne, mocznik, chrom, sole miedzi, albo substancjami zawierającymi węgiel, siarkę, azotyny, zasady, kwasy, chlorany oraz substancjami redukującymi. Nawozy, które zawierają 28% albo mniej azotu. Nawozy mieszane stanowią główną część tej grupy. Nawozy azotowe są zwykle mieszaniną saletry amonowej z wapieniem albo podobnym wypełniaczem. Ten rodzaj nawozów rzadko stwarza zagrożenie eksplozją. Saletra amonowa i nawozy wytwarzane na bazie saletry amonowej, które zawierają więcej niż 28 % azotu, stwarzają zagrożenie wybuchem jeżeli, rozpatrując łącznie, zostaną: • Ogrzane (np. podczas pożaru). • Zanieczyszczone. • Zamknięte (np. w kanałach lub w zamkniętych częściach urządzeń). W celu ograniczenia zagrożenia wybuchem istotne jest podjęcie środków zapobiegawczych uwzględniających możliwość wystąpienia każdej z wymienionych sytuacji. W Wielkiej Brytanii w Ustawie Nawozowej z 1991 roku, w załączniku podane są wymagania, jakie muszą spełniać nawozy na bazie saletry amonowej o zawartości większej niż 29 % azotu, przeznaczone do sprzedaży i zastosowania na terenie tego kraju. Muszą one być pakowane i spełniać szczegółowe kryteria jakościowe, zmniejszające zagrożenia wynikające zawartości zanieczyszczeń, a przez to zagrożenie wybuchem. Podobne regulacje będą obowiązywać we wszystkich państwach Unii Europejskiej.∗ Magazynowanie: Saletra amonowa powinna być składowana w budynkach parterowych wykonanych z materiałów niepalnych takich jak beton, cegła, stal, w pomieszczeniach dobrze wentylowanych. Przed zmagazynowaniem saletry amonowej pomieszczenia magazynowe należy posprzątać i wyczyścić. Nie mniej jednak, jeżeli pomieszczenia magazynowe znajdują się blisko gęsto zaludnionego terenu, bezpieczniej byłoby zmagazynować saletrę amonowa poza nimi , na obszarze na którym nie występują łatwopalne materiały i potencjalne źródła zanieczyszczenia. Wybór takiego miejsca magazynowania eliminuje lub zmniejsza zagrożenie od, na przykład, pożaru wywołanego usterką instalacji elektrycznej. Z drugiej strony, jeżeli nawóz magazynowany jest na wolnym powietrzu, zachodzi konieczność jego zabezpieczenia przed szkodliwym oddziaływaniem światła słonecznego i wody(np. przykrywając go plandeka lub owijając folią termokurczliwą i zapewniając odpływ wody z obszaru magazynowania. Unikaj składowania saletry amonowej w pobliżu studzienek ściekowych, kanałów lub dziur w ziemi, w których stopiona podczas pożaru mogłaby zostać uwięziona. Jeżeli nie można ∗ Przyp.tłum. W Polsce obowiązuje Ustawa z dnia 26 lipca 2000 r. o nawozach i nawożeniu (Dz.U. 2000 nr 89 poz. 991) wraz z późniejszymi zmianami. Aktualny tekst Ustawy można wyszukać pod adresem http://isip.sejm.gov.pl/prawo/index.html 72 uniknąć takiego usytuowania składowiska - osłoń studzienki itp. w taki sposób, aby stopiona saletra amonowa nie mogła się do nich przedostać. Składuj saletrę amonową możliwie daleko od takich potencjalnych źródeł ognia i eksplozji jak magazyny oleju napędowego, rurociągi gazowy, składy drewna i odpadków drewnianych, magazyny łatwopalnych płynów i materiałów. Podpalenie albo wadliwy sprzęt elektryczny są głównymi przyczynami pożarów w magazynach, zapobiegnij nieupoważnionemu dostępowi do magazynu. Prowadź regularne kontrole i zadbaj o właściwe utrzymanie sprzętu i instalacji elektrycznej. Szkody wywołane przez gryzonie można ograniczyć wprowadzając w życie plan zwalczania szkodników. Pryzmy: „Samozamknięcie się” saletry amonowej zgromadzonej w dużych pryzmach może powiększyć ryzyko detonacji całej pryzmy podczas pożaru, dlatego ogranicza się masę składowanej saletry do 300 ton. Składuj saletrę amonową o stosunkowo małej masie właściwej (np. dla czystej saletry wynosi ona poniżej 900 kg/m3 – porównaj informacje zawarte na etykiecie) w pryzmach o wysokości ok.2 metrów i szerokości 3 m, przy czym te ograniczenia mogą być podwyższone dla składowisk specjalnie przeznaczonych do przechowywania saletry amonowej. Aby powstrzymać oddziaływanie ognia lub innego źródła ciepła na zmagazynowaną saletrę amonową oraz w celu umożliwienia dostępu do stosu w sytuacjach krytycznych, pozostaw 1 metrowy odstęp pomiędzy stosami, stosami a ścianami, dachem, oświetleniem elektrycznym lub gorącymi rurami. Sprawdź wysokość dojścia oraz położenie przewodów i wyposażenia elektrycznego w odniesieniu do wyposażenia służącego do podnoszenia ciężarów. Nie dopuść aby saletra amonowa, włączając w to możliwość jej stopienia podczas pożaru, mogła zetknąć się z takimi materiałami jak: płyny łatwopalne, sproszkowane metale, kwasy, chlorany, azotany, cynk, miedź i jej sole, oleje, tłuszcze, butle gazowe i substancje chemiczne o nieznanych właściwościach. Nie składuj saletry amonowej z wymienionymi materiałami w tym samym budynku. Kiedy nie możesz uniknąć sytuacji magazynowania mocznika oraz nawozów zawierających saletrę amonową w tym samym budynku, przechowuj je w taki sposób, aby w żadnym wypadku nie mogły one zmieszać się z sobą. Możesz to osiągnąć przez przechowywanie tych materiałów w osobnych kwaterach zaopatrzonych w ściany działowe rozciągające się co najmniej 1 m poza obszarem składowania każdego materiału. Nie składuj saletry amonowej o zawartości azotu ponad 28% na tej samej pryzmie, co inne produkty. Zapewnij na fermie odpowiednią, co najmniej 5 metrową, przerwę ogniową pomiędzy saletrą amonową a sianem, słomą, ziarnem, składnikami paszy i innymi łatwopalnymi materiałami lub rozdziel je zaporą z materiału obojętnego o szerokości 1,5 m. Ogólne środki ostrożności: Dla łatwego transportu i wygody podczas magazynowania zaopatruj się w 50 kg worki nawozu ułożonego na paletach. Aby zapobiec rozsypywaniu upewnij się, czy worki podczas napełniania zostały właściwie zamknięte i czy są wykonane z materiału nieprzepuszczającego wodę lub olej oraz czy są wystarczająco mocne, by nie ulec uszkodzeniu podczas normalnych czynności związanych z transportem i przeładunkiem. Z tych powodów worki papierowe są nieodpowiednie. Jest zalecane, aby 50 kg worki posiadały mikrowentylację w celu uniknięcia nadymania się, co mogłoby prowadzić do utraty stabilności worków ułożony jeden na drugim. 73 W wypadku stosowania palet drewnianych sprawdź, czy nie są one uszkodzone lub znacznie zabrudzone. Nie gromadź nieużywanych palet wewnątrz magazynu nawozowego lub przy jego ścianach z powodu powiększenia ryzyka ognia oddziaływującego na saletrę amonową. Jeżeli stwierdzisz, że musisz trzymać nieużywane palety w magazynie nawozowym, oddziel ich składowisko od worków z nawozem poprzez odpowiednią przerwę ogniową albo podział. Zakaż palenia w wszystkich miejscach magazynowania i wywieś tabliczki z napisem PALENIE ZABRONIONE. Utrzymuj środki transportu, wózki widłowe i szufle mechaniczne w czystości i w dobrym stanie, aby zapobiec możliwości kontaktu saletry amonowej z paliwem, olejem lub smarem. Zaleca się, aby wózki widłowe i inne pojazdy były wyposażone w gaśnice o odpowiedniej pojemności do ugaszenia pożaru pojazdu. Nie zostawiaj ich w magazynie z włączonym silnikiem bez nadzoru lub po pracy chyba, że na obszarze oddzielonym od saletry amonowej przez odpowiednią przerwę ogniową, najlepiej specjalnie wydzielonym i oznaczonym. Gospodarowanie: Niezbędna środki ostrożności. • Przechowuj napełnione worki w stertach w taki sposób, aby nie zsuwały się samoczynnie. • Rozsypany nawóz natychmiast sprzątnij. • Nie stosuj do czyszczenia podłóg takich materiałów organicznych jak np. trociny. • Włóż uszkodzone worki do innych worków, które będą zapobiegać dalszemu rozsypywaniu się nawozu. • Bezzwłocznie i bezpiecznie pozbądź się zanieczyszczonego produktu. Małe ilości saletry amonowej mogą zostać rozprowadzone cienką warstwą na otwartym terenie lub wypłukane wodą, która nie może trafić do kanału i studzienki ściekowej. • Nie dopuszczaj aby palety, liny, plandeki i inny sprzęt zostały nasycone saletrą amonową. • Utrzymuj w czystości ściany i podłogę magazynu oraz jego wyposażenie. • Zadbaj o taki przebieg instalacji i osprzętu elektrycznego, aby nie było możliwości zetknięcia się jej ze składowanym materiałem. • Unikaj sprzętu którego budowa ułatwia osadzanie się saletry amonowej w zagłębieniach. Jeżeli to nie jest możliwe, usuwaj regularnie osadzony materiał. • Zapewnij, aby w trakcie wykonywania jakichkolwiek prac w magazynie nawozowym podczas których wytwarzany jest ogień, jak np. przy spawaniu lub cięciu - worki z saletrą amonową zostały usunięte z zagrożonego obszaru, a zanieczyszczone elementy umyte w celu usunięcia saletry amonowej. Pamiętaj, ze niezależnie od ryzyka eksplozji występuje zagrożenie toksycznymi gazami. Ochrona przeciwpożarowa: Poinformuj lokalną straż pożarną o fakcie magazynowania saletry amonowej i uzgodnij z nią sposób wczesnego ostrzegania o powstaniu pożaru, zapewnij odpowiedni dostęp do miejsca składowania oraz zapewnij odpowiedni zapas wody lub możliwość dostępu do wody podczas gaszenia pożaru. Uwaga: Jeżeli w danym miejscu jest składowanych 25 ton i więcej materiałów niebezpiecznych, odpowiednie przepisy obowiązujące w Wielkiej Brytanii od 1990 roku wymagają od osoby odpowiedzialnej za składowanie poinformowanie o tym straży pożarnej i spełnienie wydanych przez nią poleceń. Podobne przepisy obowiązują prawdopodobnie we wszystkich państwach członkowskich Unii Europejskiej. Pracownicy w gospodarstwie powinni być szkoleni teoretycznie i praktycznie w gaszeniu pożaru. Szkolenie powinno dotyczyć użycia podręcznego sprzętu gaśniczego we wczesnym etapie rozwoju ognia. Tam gdzie trzeba gasić ogień w obecności saletry amonowej, odpowiednie są przenośne gaśnice wodne lub węże rozwijane z bębnów. Aby pracownicy mogli przyczynić się do ugaszenia pożaru powinni przejść specjalistyczne szkolenie tak, aby zda- 74 wali sobie sprawę z zagrożenia wynikającego z wdychania oparów rozkładającej się saletry amonowej i umieli go uniknąć. Skutki wchłonięcia tych oparów mogą zostać pomniejszone, jeżeli umieścimy osobę która je wdychała, lub zachodzi podejrzenie, że je wdychała - w bezpiecznym miejscu, przykrytą ciepłym okryciem, nalepiej w pozycji leżącej. Osoba ta wymaga natychmiastowej pomocy medycznej. Produkty masowe: Wszystkie nawozy na bazie saletry amonowej zawierające wagowo więcej niż 28% azotu , sprzedawane w Wielkiej Brytanii jako produkt końcowy, muszą być opakowane. Jednakże, nawozy te jako produkty masowe można by zgromadzić, np. w obejściu, gdzie mogłyby ulec zmieszaniu z innymi składnikami. Jest to główne zagrożenie produktów nieopakowanych, które mogą zostać bardziej zanieczyszczone niż produkty opakowane. Dlatego jest istotne, aby pomniejszyć ryzyko zanieczyszczenia nawozu, szczególnie materiałami łatwopalnymi albo innymi, stwarzającymi określone zagrożenie. Stąd konieczne jest przedstawienie informacji dodatkowych. Składuj duże ilości saletry amonowej wewnątrz tylko takiego budynku, który spełnia wymagania opisane przy omawianiu składowania produktu w workach albo składuj ją w silosach wykonanych z materiałów trudno palnych takich jak włókno szklane lub wzmocnione tworzywo sztuczne. Umieszczaj takie silosy co najmniej w odległości 10 metrów od materiałów łatwopalnych. Z powodu korozyjnego oddziaływania saletry amonowej unikaj w konstrukcjach galwanizowanych pokryć złączy i dźwigarów. Gdy tylko to możliwe, wykorzystuj określony budynek tylko do składowania saletry amonowej i składników używanych w nawozach na bazie saletry amonowej. Kiedy budynek ten nie będzie dalej wykorzystywany do składowania saletry amonowej, przed wprowadzeniem innych produktów, całkowicie opróżnij go z dotychczas składowanego materiału. Budynek może zostać podzielony na wnęki magazynowe o dogodnych wymiarach i kształtach, wykonane z materiału niepalnego, najlepiej betonu. Aby zapobiec wzajemnemu zanieczyszczaniu się składowanych materiałów: • jednoznacznie oznacz wnęki magazynowe w celu wskazania ich przeznaczenia, • nie składuj innych produktów w tej samej wnęce, • czyść regularnie wnęki, • kontroluj wnęki, z punktu widzenia zanieczyszczeń, przed dodaniem nowego ładunku, • czyść wyposażenie służące do przeładunku przed i po wykorzystaniu, gdy jest ono używane do prac z innymi materiałami. Najlepiej, aby nawozy były składowane i wyprowadzane z budynku przy użyciu przenośnika. Wyposażenie stosowane do przeładunku saletry amonowej, takie jak przenośniki taśmowe, powinno być wykonane z materiału trudno zapalnego i trudno palnego. Utrzymuj wyposażenie w dobrym stanie, aby uniknąć potencjalnych źródeł ciepła i zanieczyszczeń. Tam gdzie jest używana koparka do napełniania przenośnika lub inna mobilna maszyna, maszyny te powinny być garażowane w budynku z nawozami, w wyraźnie oznaczonym i wyznaczonym miejscu oddzielonym od obszaru magazynowania przerwą ogniową - za wyjątkiem sytuacji przeglądów i napraw. Tam gdzie stosowanie przenośników nie jest z różnych względów wskazane i zachodzi potrzeba wprowadzenia do magazynu środków transportu, ważne jest aby były one sprawdzone pod kątem wycieków oleju i paliwa oraz szczelności skrzyni ładunkowej, tak aby saletra amonowa nie uległa zanieczyszczeniu. Dobre utrzymanie środków transportu jest rzeczą podstawową przy zapobieganiu zanieczyszczeniom saletry amonowej. 75 Aby pomniejszyć ryzyko zanieczyszczenia, staraj się utrzymywać wrota magazynu zawsze zamknięte tak długo jak to możliwe oraz umożliw dostęp do magazynu tylko osobom upoważnionym. Utrzymuj przejścia obok obszaru magazynowania w stanie czystym i usuwaj rozsypany materiał do obszaru składowania tak szybko jak to tylko możliwe. Nie dopuść aby nawóz przywarł do podłoża w przejściach lub wnękach magazynowych, gdzie mógłby ulec zanieczyszczeniu rozlanym olejem itp. Rozkład saletry amonowej może wystąpić w przypadku umieszczenia grzejników zbyt blisko składowanego materiału lub jeżeli pozwolisz na gromadzenie się warstwy pyłu na rurach z gorącą parą lub innych urządzeniach grzejących. Nie używaj grzejników elektrycznych w magazynach saletry amonowej. W nie ogrzewanych budynkach magazynowych pokryj saletrę amonową wodoszczelną płachtą, aby zmniejszyć wchłanianie wilgoci, która mogłaby powodować zbrylanie materiału i zwiększenie jego podatności na wybuch, w przypadku zaistnienia pożaru. Upewnij się, że osprzęt oświetleniowy jest solidny, wykonany z materiału trudno zapalnego i jest tak zbudowany i umieszczony, że pył z saletry amonowej nie może przeniknąć do jego wnętrza. Umieść główne wyłączniki elektryczne, bezpieczniki, itp. na zewnątrz obszaru składowanie, by pomniejszyć ryzyko ognia. Nie umieszczaj lokalnych wyłączników światła w miejscach, gdzie mogły by one zapoczątkować pożar w magazynie lub stykać się z przechowywaną saletrą amonową. Następujące nazwy są stosowane do opisu różnych typów nawozów na bazie saletry amonowej. Typ nawozu może zostać określony na podstawie informacji zawartych na etykiecie lub na karcie informacyjnej dołączonej do produktu: • Klasyczna saletra amonowa - nawóz zawiera saletrę amonową i może zawierać wypełniacze takie jak wapień, węglan wapnia, węglan magnezu, siarczan wapnia, siarczan magnezu albo kizeryt. • Nawóz wieloskładnikowy - zawiera saletrę amonową zmieszaną z węglanem potasowym i / albo fosforanem. Nazywany niekiedy nawozem NPK. • Nawóz EWG - nawóz spełniający wymagania jakościowe, paczkowany i etykietowany zgodnie z wymaganiami Prawa Nawozowego z 1991 roku (fertiliser Regulations 1991). • • Jakość EWG -klasyczna saletra amonowa - nawóz spełniający pewne jakościowe specyfikacje (oparte na wymaganiach zawartych w Załączniku 1 do Dyrektywy 80/876/ECC) Prawa Nawozowego z 1991 roku. Określenie "nawóz EWG" odróżnia go ze względu na jego właściwości mniej eksplozyjne od nawozu klasycznego. Konsekwencją jest możliwość zgromadzenia większej ilości tego nawozu niż wynika to z regulacji prawnych dotyczących klasycznej saletry amonowej. Wypalacze cygar - są nawozami bazującymi na saletrze amonowej, które podczas pożaru mogą podtrzymywać rozpad nawet po ugaszeniu ognia. Są to nawozy zawierające od 5% do 25% azotu pochodzącego z saletry amonowej, do 20% fosforanu (jako P2O5) i chlorku (którego mogą zawierać tylko niewielki procent). Nawóz o takim składzie niekoniecznie musi mieć własności nawozu typu "wypalacza cygar". Obecnie w Wielkiej Brytanii nie produkuje się tego typu nawozów, ale powinieneś upewnić się u dostawcy, czy oferowany tobie nawóz nie ma opisanych powyżej właściwości. 76 E. Bezpieczne przechowywanie i stosowanie nawozów bazujących na moczniku Poniższe informacje stanowią część bardziej szczegółowego opisu i zostały opracowane na podstawie danych zawartych na stronie internetowej: http://www.extension.umn.edu/distribution/cropsystems/DC0636.html W ostatnim dziesięcioleciu nawozy mocznikowe prawie zupełnie zastąpiły nawozy oparte na saletrze amonowej. Mocznik jest ciałem krystalicznym w kolorze białym zawierającym 46% azotu i mającym szerokie zastosowanie w rolnictwie jako dodatek do paszy i nawóz. Obecnie większość oferowanego do sprzedaży nawozu mocznikowego ma postać granulatu. Korzyści ze stosowania nawozów mocznikowych • Mocznik może być stosowany jako nawóz stały lub płynny lub, do pewnych upraw, w postaci rozpylonej jako zasilanie dolistne. • Stosowanie mocznika nie powoduje zagrożenia eksplozją, lub zagrożenie to jest małe. • Z uwagi na wysoką zawartość czystego azotu (46%), koszty związane z przeładunkiem, transportem i magazynowaniem nawozu, w odniesieniu do czystego azotu, są relatywnie mniejsze niż dla innych nawozów. • Podczas produkcji mocznika występuje niewielkie skażenie środowiska. • Nawozy mocznikowe zastosowane we właściwy sposób przynoszą lepsze efekty w porównaniu rezultatami z nawożenia innymi nawozami azotowymi. Magazynowanie mocznika. Mocznik nie jest ani łatwopalny ani wybuchowy. Może być przechowywany bezpiecznie bez utraty jakości w zwykły sposób. Do jego transportu nie powinno się stosować przenośników ślimakowych, aby nie zmienić struktury jego granul, które są delikatne i ścieralne i mogą zostać rozbite. Dlatego zalecane jest stosowanie przenośników taśmowych. Nie mniej jednak, mocznik nie powinien być magazynowany razem z saletra amonową. Materiały te, kiedy się ze sobą zetkną, szybko pochłaniają wodę z powietrza, jeżeli jego wilgotność względna wynosi powyżej 18 %. Poniższa tabela pokazuje wilgotność względną powietrza, przy której mocznik i saletra potasowa pochłaniają wilgoć z powietrza. Tabela 6. Krytyczna wilgotność względna powietrza dla mocznika, saletry amonowej i obu tych związków w kontakcie ze sobą Wilgotność względna powietrza, % Rodzaj nawozu Mocznik 75.2 Saletra amonowa 59.4 Mocznik + saletra amonowa 18.1 F. Utrzymanie sprzętu: Aplikatory nawozu Poniższe informacje zostały opracowane na podstawie danych zawartych na amerykańskiej stronie internetowej o adresie: http://www.ipm.iastate.edu/ipm/icm/2002/2-18-2002/fertapplicators.html Sprzęt do zadawania nawozów płynnych: Najważniejsze znaczenie przy utrzymaniu w dobrym stanie technicznym urządzenia do aplikacji płynnego nawozu ma stosunkowo 77 duża jego wydajność. Przykładowo, nawiezienie pola płynnym nawozem azotowym w ilości 150 lb/acre (170kg/ha) przy użyciu roztworu powoduje potrzebę wydatkowania cieczy w ilości 50 gal/acre (560 l/ha), co dla pola o powierzchni 40 akrów (16 ha) wymaga przepompowania 2 tysięcy galonów (9 tysięcy litrów) płynnego nawozu.∗ Starszego typu pompy odśrodkowe lub wirnikowe nie są dostatecznie dobre aby zapewnić wysoką wydajność. Wydajność pompy mniejsza niż 40 galonów (180 litrów) na minutę i półcalowy (ok.2,5 cm) wąż dostarczający roztwór do aplikatora są prawdopodobnie nieodpowiednie dla większych opryskiwaczy. Sprawdź dokładnie pompę, nie zważając na jej wydajność, ponieważ zawiesina substancji tworzących płynny nawóz może przyspieszyć zużycie pompy i jej zniszczenie. Przyjrzyj się opryskiwaczowi, zwracając uwagę na węże i rurki. Powinny one być czyste, nie zatkane, nie poskręcane i nie cieknące. Zwróć uwagę na szczelność zaworów zwrotnych, intensywne używanych, by uniknąć szybkiego pogorszenia ich stanu. I nie zapominaj, że opryskiwacz powinien być płukany i czyszczony na końcu każdego dnia. Rozsiewacze nawozów granulowanych: Tarcze rozsiewające mogą być różne dla różnych modeli, ale lista kontrolna czynności wykonywanych w celu równomiernego wysiewania nawozów sztucznych na ogół zawiera: sprawdzenie wielkości otworów dozujących, pozycji rozdzielacza (między tarczami rozsiewającymi), położenia otworów dozujących względem tarcz rozsiewających, oraz prędkości tarczy rozsiewającej. Przy rozsiewaczach pneumatycznych sprawdź przepływ nawozu przez każdy każdą rurkę rozprowadzającą i właściwe nastawienie położenia klapek i deflektorów na wyjściu z rurek. Sprzęt do nawożenia bezwodnym amoniakiem: Właściwości bezwodnego amoniaku (płyn o wysokim ciśnieniu przechodzący w mieszaninę płynu i gazu podczas wędrówki do wylotu aplikatora) stawiają na pierwszym miejscu potrzebę zapewnienia bezpieczeństwa. Sprawdź położenie aplikatorów (ostrzy) aby upewnić się, że mogą one właściwie zagłębić się w glebę i rozprowadzić bezwodny amoniak równomiernie i pamiętaj, aby przeprowadzić próbę na polu, dostosowując nacisk sprężyny do bieżących warunków takich jak rodzaj gleby, jej wilgotność i ubicie. Upewnij się , że węże i rury są czyste i wolne od zapchań, skrętów i wycieków. Naukowcy z Uniwersytetu Stanowego w Iowa zalecają łączenie węży z sąsiednich uchwytów aplikatora do różnych obszarów wokół pierścienia rury rozgałęźnej, w celu polepszenia rozprowadzania nawozu po drugiej stronie pasa aplikatorów. Równocześnie długość każdego węża od rury rozgałęźnej do każdego ostrza wtryskującego powinna być równa. ∗ Przyp.tłum. 1lb (1 funt) = 0,4535 kg 1 acre (1 akr) = 0,4046 ha 1 gal (1 galon) = 4,546 litra 1 inch (1 cal) = 2,54 cm 78 CZĘŚĆ VI. UNIKANIE WYPADKÓW I ZAGROŻEŃ PODCZAS CODZIENNEJ PRACY W GOSPODARSTWIE ROLNYM A. Kontekst Poza wypadkami związanymi z ciągnikami oraz środkami transportu, większość nieszczęśliwych wypadków w gospodarstwach rolnych związana jest z: • upadkiem ludzi z wysokości (np. z drabiny, poddasza), • upadkiem przedmiotów (takich jak ułożone w stóg bele siana), • porażeniem prądem elektrycznym (podczas obsługi generatorów lub innego sprzętu elektrycznego). Coraz bardziej jednak inne zagrożenia są powodem zaniepokojenia o zdrowie rolników i pracowników rolnych. Należą do nich: rak skóry, oddziaływanie ciepła, długotrwałe oddziaływanie drgań mechanicznych i nadmierny poziom hałasu. W tym rozdziale przedstawimy ogólne informacje i porady w jaki sposób uniknąć zagrożeń potencjalnie zgubnych lub w jaki sposób je zmniejszyć. B. Rak skóry Wystawienie się na promieniowanie ultrafioletowe słońca jest główną przyczyną zapadalności na raka skóry w Australii. Uszkodzenia skóry przez słońce kumulują się – im dłuższa ekspozycja na promieniowanie słoneczne – tym większe ryzyko zachorowania, bez względu na stopień twojej opalenizny lub rodzaj pigmentu. Pracownicy rolni ponoszą największe ryzyko zachorowania na raka skóry, ponieważ charakter ich pracy może powodować długo okresową ekspozycję na promieniowanie ultrafioletowe. Miejsca zagrożenia Pomocne w określeniu sytuacji sprzyjających wystąpieniu raka skóry będzie powiązanie zagrożenia z: • Brakiem osłon od słońca na stanowiskach pracy poza pomieszczeniami. • Przebywaniem w pobliżu powierzchni odbijających promieniowanie słoneczne, takich jak np. woda, błyszczące lub pomalowane na biało powierzchnie metalowe , powierzchnie pokryte cementem. • Rodzajem pracy wykonywanej podczas słonecznej pogody oraz czasem jej trwania. • Ekspozycją na słońce w godzinach występowania największego nasłonecznienia. • Dziennymi prognozami dotyczącymi wielkości promieniowania ultrafioletowego. • Dysponowaniem odzieżą ochronną i jej noszeniem. Oszacuj zagrożenie Aby ocenić wielkość zagrożenia rakiem skóry: • Określ w przybliżeniu ile czasu spędzasz codziennie na otwartym terenie. • Zidentyfikuj rodzaje czynności, które są wykonywane na zewnątrz pomieszczeń podczas godzin największego nasłonecznienia (pomiędzy godzinami 1000 i 1600) • Sprawdź czy są dostępne osłony słoneczne do prac wykonywanych na wolnym powietrzu. 79 • • • Sprawdź czy kapelusze, odzież ochronna i krem ochronny są odpowiednie. Sprawdź czy krem ochronny z filtrem SPF15 jest stosowany na wszystkie powierzchnie ciała wystawione na słońce. Upewnij się, że warstwa ochronna kremu jest uzupełniana podczas zajęć na wolnym powietrzu. Naucz się rozróżniać rodzaje raka skóry i sprawdzaj twoją skórę szukając nietypowych przebarwień i pigmentów. Bądź świadom zagrożeń związanych z krótkookresowym oddziaływaniem słońca: • Zaczerwienienie się skóry, pojawienie się bąbli, opuchlizna a potem łuszczenie się naskórka. • Uczulenie na światło – ostra reakcja skóry na promieniowanie UV towarzysząca zażywaniu niektórych leków, stosowaniu maści, kremów i związków chemicznych, kończąca się oparzeniem słonecznym i uszkodzeniem skóry. • Odsłoneczne zapalenie spojówek lub rogówek oczu - owrzodzone, czerwone i obrzmiałe oczy, wrażliwe na silne światło. Efekty długoterminowego oddziaływania słońca • skóra przedwcześnie podstarzała - pomarszczona, wysuszona, z dużą ilością pigmentu, miejscami widoczną siatką drobnych naczyń krwionośnych. • Zaćma Wprowadź zmiany • Noś przewiewną odzież ochronną, np. kapelusz z rondem, koszule z długimi rękawami i długie spodnie. • Przed wyjściem na słońce zabezpiecz skórę kremem z filtrem przeciwsłonecznym o współczynniku SPF+15. • Zastosuj dodatkowa ochronę nosa, uszu, odkrytych części głowy, szyi, pleców i rąk • Powtarzaj smarowanie ciała kremem ochronnym, zwłaszcza jeżeli się mocno pocisz. • Jeżeli to możliwe, korzystaj z miejsc ocienionych, zwłaszcza w godzinach największego nasłonecznienia. • Używaj ciągnik wyposażony w dopasowany daszek ocieniający. • W celu uniknięcia zaćmy zalecane jest noszenie okularów przeciwsłonecznych o odpowiedniej jakości. Symptomy ostrzegawcze Sprawdzaj wygląd twojej skóry w celu wczesnego wykrycia symptomów raka: • jakiś odbiegający od zwykłego wygląd skóry, nie znikający w ciągu 4 tygodni, • jakaś ranka, wrzód lub łuszczący się skrawek skóry, • biała plamka na wargach, która nie znika, • jakiś pieprzyk szybko powiększający się, • jakiś pieprzyk, który zmienia kształt i kolor, • jakiś pieprzyk, który krwawi lub powoduje powtarzające się swędzenie. Jeżeli zaobserwujesz jeden z powyżej opisanych objawów – udaj się do lekarza. Zapamiętaj. Nadmierne wystawienie się na promieniowanie słoneczne powiększa zagrożenie wystąpienia raka skóry, teraz i w przyszłości. 80 C. Stres cieplny Zjawisko stresu cieplnego przybiera zakres od zwykłego dyskomfortu do udaru cieplnego. Stres cieplny powoduje gwałtowne pocenie, które doprowadza do utraty płynów przez organizm człowieka i przez to zmniejsza jego tolerancję na ciepło. W wyniku tego zostaje zmniejszona zdolność do pracy, zwiększa się niewydolność organizmu i przez to zwiększa się zagrożenie powstania wypadku. Udar cieplny, występujący rzadziej, jest wtedy, gdy człowiek przestaje się pocić i jego temperatura ciała zaczyna wzrastać. Jest to stan zagrażający życiu, wymagający natychmiastowej pomocy medycznej. Zauważ zagrożenia Zagrożenie stresem cieplnym może wystąpić na skutek: • wysokich temperatur, • wysokiej wilgotności powietrza, • braku ruchu powietrza, • nieodpowiedniego ubioru, • braku aklimatyzacji do zastanych warunków, • zbyt ciepłej odzieży lub wyposażenia ochronnego, • fizycznej aktywności. Ostrzeżenia Sygnałami ostrzegawczymi wystąpienia stresu cieplnego są: • zmęczenie, • ból głowy, • mdłości, • utrata koncentracji, • skurcze mięśni, • zawroty głowy. Oszacuj zagrożenia Korzystając z prognozy pogody, uwzględniając dostępność miejsc ocienionych oraz zakres prac do wykonania, wykorzystując doświadczenie na temat indywidualnej tolerancji na ciepło pracowników – oceń czy zadania do wykonania w danym dniu mogą spowodować stres albo udar cieplny. Rozważ sposoby zmniejszenia albo wyeliminowania zagrożenia. Osoby najbardziej zagrożone Praca w środowisku gorącym najprawdopodobniej niekorzystnie oddziałuje na osoby które: • mają nadwagę, • są w nienależytej formie fizycznej, • nie są zaadaptowane do przebywania w wysokich temperaturach, • są niezdrowe, szczególnie jeżeli cierpią na choroby serca, • są odwodnione, w stanie kaca alkoholowego, w stanie niezdolności do uzupełnienia soli i wody utraconej podczas pocenia, przyjmują środki moczopędne. Wprowadź zmiany W pomieszczeniach: • Otwieraj okna i drzwi dla zapewnienia naturalnej wentylacji pomieszczeń albo zainstaluj klimatyzację, o ile to możliwe. • Wyposaż je w wiatraki albo wentylatory w celu obniżenia temperatury i zwiększenia ruchu powietrza. • Wykonaj izolację termiczną dachu, ścian i oraz elementów urządzeń wytwarzających ciepło. 81 • • Instalacja przewodów gorącej pary na zewnątrz pomieszczeń pomoże zmniejszyć wewnątrz nich wilgotność i obniżyć temperaturę. Zainstaluj wentylację wyciągową wokół urządzeń będących źródłem ciepła. Na zewnątrz pomieszczeń • Noś przewiewną bawełnianą odzież umożliwiającą cyrkulację powietrza i parowanie potu. • Stosuj kremy ochronne z filtrem przeciwsłonecznym 15+. • Noś kapelusz z szerokim rondem osłaniającym głowę, szyję, twarz i uszy. • Noś okulary przeciwsłoneczne o odpowiedniej jakości. • Używaj zmoczonych chust. • Zapewnij ocienione miejsca odpoczynku. • Zapewnij duży zapas bezalkoholowych napoi chłodzących i upewnij się , że są one łatwo dostępne. • Często wypijaj małe ilości wody w celu uniknięcia odwodnienia organizmu. • Zmień plan wykonywania ciężkich prac albo na godziny chłodniejsze w danym dniu albo na inne chłodniejsze dni. • Tam gdzie to jest możliwe wprowadź rotację pracowników na stanowiskach wymagających ciężkiej pracy. Udar cieplny Jeśli wystąpi udar cieplny, to: • przemieść osobę poszkodowaną do najchłodniejszego dostępnego miejsca i zapewnij jej spokój, • ochłodź ją przez delikatne spryskanie wodą i wachlowanie, • usuń zbyteczną odzież, • jeżeli jest przytomna, daj jej do picia chłodną ale nie bardzo zimną wodę, • skontaktuj się natychmiast z lekarzem lub pielęgniarką, • nie podawaj soli ani alkoholu. Pamiętaj: Jeżeli pracujesz podczas upałów: • Uzupełniaj tracone z potem płyny – pij często małe ilości chłodnej wody.’ • Zmniejsz swoje wystawienie na słońce podczas najgorętszych godzin w ciągu dnia. • Wypoczywaj często w chłodniejszych miejscach. D. Unikanie wypadków przez dzieci Dzieci zamieszkujące gospodarstwo rolne, czy dzieci je odwiedzające, są często narażone na większe zagrożenia niż dorośli tam pracujący. Aby gospodarstwo było bezpieczne dla dzieci, musisz zauważyć występujące zagrożenia i je ograniczyć lub zlikwidować, zanim dzieci je odkryją. Najbezpieczniejsze dla dzieci są gospodarstwa w których zagadnienia bezpieczeństwa są sprawą priorytetową dla każdego. Zauważ zagrożenia Rozmowa z dziećmi pomoże tobie zauważyć zagrożenia. Ustal miejsca, gdzie dzieci chętnie się bawią, być może są bywają one tam, gdzie nawet nie przypuszczasz, że mogłyby się znaleźć. Weź pod uwagę tamy, rzeczki, zbiorniki wody, silosy, traktory, pomieszczenia magazynowe 82 i budynki pomocnicze, miejsca składowania chemikaliów i materiałów niebezpiecznych, rowery i broń. Oceń zagrożenie Dla każdego ustalonego zagrożenia, oceń prawdopodobieństwo i możliwość wystąpienia wypadku zranienia lub krzywdy. Pomocna będzie w tym rozmowa z dziećmi. Uczyń priorytetem w swojej działalności polepszenie bezpieczeństwa w obszarach największego zagrożenia. Wprowadź zmiany Następujące sugestie pomogą zmniejszyć zagrożenie dzieci wypadkami na terenie gospodarstwa rolnego. Ogrodzenia • Dla małych dzieci - posiadaj skuteczne ogrodzenie wokół budynku i podwórza. • Ogradzaj szamba, doły, zbiorniki z wodą – zwłaszcza jeżeli znajdują się blisko domu • Utrzymuj w dobrym stanie ogrodzenia wybiegów zwierząt i podwórza aby zabezpieczyć małe dzieci od zwierząt, środków transportu, maszyn i ruchu drogowego. • Posiadaj bezpieczne miejsca, poza obszarami ogrodzonymi, gdzie dzieci mogą się bawić. Warsztat • Wyposaż swoje gospodarstwo w furtki, drzwi i system ich blokowania aby uniemożliwić dostęp małych dzieci do warsztatu i niebezpiecznych obszarów magazynowych. • Ustal zasady bezpieczeństwa dla starszych dzieci które w związku z pracą w gospodarstwie mogą znaleźć się w tych miejscach. • Utrzymuj wyposażenie warsztatu w takim stanie, aby nie występowały zagrożenia dla dzieci związane z elektrycznością, elektronarzędziami, pożarem, zatruciem, poślizgnięciem się, upadkiem i innymi niebezpieczeństwami. Pestycydy • Przechowuj pestycydy w taki sposób, aby były one niedostępne dla dzieci. • Miejsce przeznaczone do mieszania pestycydów i mycia sprzętu powinno być tak odgrodzone, aby uniemożliwić dostęp do niego dzieci. • Nie wpuszczaj dzieci do sadu, w którym przeprowadzono opryski. Silosy, magazyny ziarna • Utrzymuj magazyny ziarna, silosy, przenośniki i wozy transportowe odpowiednio zabezpieczone przed dostępem dla dzieci. • Nigdy nie pozwalaj dzieciom bawić się w magazynie ziarna. • Zapewnij aby wejścia na drabiny były zabezpieczone i nieosiągalne przez dzieci. • Przyjmij zasadę niedopuszczania dzieci do miejsc przeładunku i składowania ziarna, chyba, że przebywają one tam pod stałym nadzorem. Maszyny i wyposażenie • Zabezpiecz ciągniki, ciężarówki i inne maszyny natychmiast po pracy i nie pozwól dzieciom na dostęp do nich. 83 • • Urządzenia elektryczne i narzędzia powinny zostać wyłączone i odłączone od prądu po ich użyciu i trzymane w miejscu niedostępnym dla młodszych dzieci. Trzymaj broń palną, amunicję i materiały wybuchowe zamknięte i poza zasięgiem dzieci. Ochrona przed zwierzętami • Wypracuj metody postępowania, w celu ochrony dzieci przed atakiem lub pokąsaniem przez psy. • Zadbaj o to, aby małe dzieci nie miały możliwości wędrowania po zagrodzie z żywym inwentarzem. Drabiny • Przechowuj drabiny tak, aby nie było możliwe wchodzenie dzieci na dachy, silosy, drzewa i inne niebezpieczne, położone wysoko miejsca. • Zapewnij takie zabezpieczenie drabin na stałe przymocowanych do silosów, zbiorników, wiatraków itp., aby uniemożliwić dzieciom wspinanie się na nie. Pierwsza pomoc w nagłych wypadkach • Miej, wcześniej przemyślany, plan działania w sytuacji pojawienia się poważnego wypadku. • Utrzymuj w apteczce pierwszej pomocy wyposażenie odpowiednie dla dzieci i zapewnij sobie możliwość pomocy osoby przeszkolonej w jej udzielaniu. Czy Ty • Posiadasz program zapewnienia bezpieczeństwa przez całą dobę wszystkim osobom w gospodarstwie? • Ustaliłeś dobre wzorce bezpieczeństwa dla dzieci? • Zabezpieczyłeś dzieci przed potencjalnymi niebezpieczeństwami? E. Unikanie wypadków podczas ręcznego podnoszenia i przeładunku Przeforsowanie podczas pracy fizycznej może spowodować niemożność jej wykonywania przez następne tygodnie. Nadwyrężenia mogą się zdarzyć podczas podnoszenia, pchania, szarpania, noszenia, spuszczania, utrzymywania albo powstrzymywania. Kontuzja może wystąpić jako rezultat: • intensywnej, forsownej pracy, • stopniowego nadwyrężenia wynikającego z powtarzających się czynności takich jak np. przenoszenie bel siana lub podnoszenia ciężkich przedmiotów, • nagłego, niespodziewanego ruchu przy podnoszeniu, przenoszeniu ciężaru na nierównym podłożu, przy potknięciu się itp. Rozpoznaj zagrożenia Przeprowadź kontrolę bezpieczeństwa wykonywania wszystkich prac fizycznych w gospodarstwie. Zapisz sobie wszystkie ciężkie, stresujące, trudne lub powtarzające się rodzaje prac. Sprawdź notatki dotyczące tych rodzajów działalności, które najczęściej powodowały 84 najpoważniejsze kontuzje. Poszukaj dla najcięższych prac fizycznych metod działania które prowadziłyby do uczynienia ich łatwiejszymi. Oszacuj ryzyko Oszacuj prawdopodobieństwo każdego zidentyfikowanego zagrożenia kończącego się zranieniem albo szkodą. Sięgnij po zapisy dotyczące wypadków, aby oszacować potencjalne ryzyko związane z wykonywaniem różnych zadań. Jeśli zauważysz, że występuje znaczące ryzyko poważnego obrażenia, szukaj rozwiązań aby je zmniejszyć. Zrób zmiany Poniżej przedstawiono wskazówki pomocne przy wprowadzaniu zmian. • Planuj. Rozważ najbezpieczniejsze sposoby podnoszenia, noszenia, trzymania, spuszczania, popychania, podciągania • Wyeliminuj niepotrzebne zadania. • Stosuj do pomocy urządzenia mechaniczne. • Stawiaj bezpieczeństwo pracy na pierwszym miejscu. Zmniejsz ciężar ładunku • Jeżeli to możliwe, preferuj materiały lżejsze. • Podziel duży ciężar na mniejsze ładunki. • Zakupuj materiały w mniejszych opakowaniach. • Napełniaj pojemniki do połowy. • Zapewnij sobie pomoc przy podziale ładunku Zredukuj czynności zginania się, kręcenia i sięgania • Stawiaj twoje stopy w kierunku, w którym przenosisz ładunek. • Przechowuj narzędzia i sprzęt tak, aby można go było łatwo sięgnąć. • Dopasuj stół warsztatowy tak, aby jego wysokość sięgała do twojego pasa. • Przechowuj często używane rzeczy na wysokości pasa. Postępuj zgodnie z procedurą bezpieczeństwa • Zaplanuj czynności. • Zapewnij wolną strefę działania. • Noś odpowiednią odzież ochronną. Poprawne techniki pracy ciałem • Przy podnoszeniu ładunku z poziomu ziemi, zegnij kolana, trzymaj tułów prosto, trzymaj ładunek blisko twojego ciała, podnieś go siłą mięśni nóg, podeprzyj przedramionami o kolana i podtrzymaj ładunek przyciskając go do ciała. • Kiedy opuszczasz ładunek, opuszczaj go zginając kolana, a nie plecy, Jeżeli to możliwe oprzyj przedramiona na kolanach. Unikaj przemęczenia mięśni • Przed rozpoczęciem pracy "rozgrzej" mięśnie. • Rób częste przerwy pracy. • Zmieniaj rodzaj zajęcia, aby używać różnych mięśni. • Stopniowo przyzwyczaj się do pracy. • Zadbaj o to, aby siedzenie w ciągniku było dobrze amortyzowane. 85 • • Przyjmuj prawidłową pozycję ciała, gdy pracujesz na stojąco lub siedząco. Przy pracach wymagających kucania używaj małego stołka. Pomoce mechaniczne Rozważ stosowanie • wózków dla ciężkich worków, beczek albo innych ciężkich i niezgrabnych rzeczy; • specjalnych wózków dla transportu i przechylania 200 litrowych beczek. • wózków dla palików na ogrodzenia. • małych mobilnych wind albo podnośników widłowych; • mobilnych ramp albo płóz dla ładowania i rozładowania ciężarówek. • łomów , taczek, krążków linowych, haków i lewarków. F. Skutki długotrwałego oddziaływania hałasu w gospodarstwie Hałas pochodzący od narzędzi i maszyn używanych w gospodarstwie rolnym może powodować trwałe uszkodzeniem słuchu. Utrata słuchu może na początku być tymczasowa, ale ciągła ekspozycja na hałas może prowadzić do trwałego zmniejszenia zdolności słyszenia. Utrata słuchu występuje stopniowo, wraz z upływem lat i pozostaje niezauważona aż do momentu gdy jest za późno. Niektóre rodzaje hałasu jak np. wystrzały z broni palnej są tak głośne, ze mogą być przyczyną natychmiastowej utraty słuchu. Dopuszczalna dawka hałasu dla 8-mio godzinnej ekspozycji na hałas wynosi 90 dB(A). Dopuszczalny poziom hałasu impulsowego, na przykład wystrzał z broni palnej,wynosi 140 dB.6 Zauważ zagrożenia Wczesne oznaki utraty słyszenia to: • dzwonienie w uszach po pracy, • trudność w rozumieniu normalnej rozmowy, • zwiększanie siły głosu w radiu lub telewizorze podczas, gdy inni słyszą odbierany dźwięk właściwie, • nie słyszenie takich dźwięków drugoplanowych jak dzwonek telefonu lub dzwonek u drzwi wejściowych. Typowe hałasy na fermie, które mogą uszkodzić słuch to: • traktor (95-100dB()) • opryskiwacz (85-100dB(A)) • szlifierka kątowa (95-105dB(A)) • szlifierka stołowa (90-95dB(A)) • piła łańcuchowa (105-120dB(A)) • świnie w czasie karmienia (95-105dB(A)) • dubeltówka (140 dB(Lin)) Oszacuj ryzyko Jeżeli panuje taki hałas, że musisz krzyczeć by ktoś stojący metr od ciebie mógł cię usłyszeć oznacza to, że twój słuch jest zagrożony. Jeśli hałas nie może zostać zmniejszony lub nie może być stłumiony u jego źródła i nie ma możliwość odseparowania ludzi od ekspozy6 Przyp.tłum.: W Polsce dopuszczalny poziom hałasu dla 8-mio godzinnego dnia pracy jest niższy i wynosi 85 dB(A), a dopuszczalny poziom hałasu impulsowego - 135dB(c). 86 cji na hałasu - konieczne jest noszenie indywidualnych środków ochrony słuchu. Niektóry farmerzy zatrudniają konsultantów d/s hałasu w celu określenia zagrożenia słuchu i zalecenia środków zapobiegawczych. Wprowadź zmiany Możesz zmniejszyć hałas w miejscu jego powstawania przez: • kupno maszyn i urządzeń mniej hałaśliwych, • modyfikację wyposażenia w celu redukcji hałasu, • utrzymanie maszyn w dobrym stanie, • jeżeli to wykonalne - utrzymując niższe obroty urządzenia podczas pracy. Możesz ochronić pracowników przed nadmierną dawką hałasu poprzez: • ograniczanie czasu pracy w hałaśliwym środowisku, • ograniczenie hałasu na stanowisku pracy przez zwiększenie odległości od hałaśliwej maszyny lub zastosowanie izolacji akustycznej, • planowanie wykonywania hałaśliwej pracy w czasie w którym mniej pracowników znajduje się w pobliżu, • stosowanie zasady rotacji pracowników na stanowiskach o nadmiernym hałasie. Wyposażenie ochronne • Tam gdzie nie można zmniejszyć dawki hałasu - np. w ciągniku bez kabiny, przy strzelaniu, podczas użycia piły łańcuchowej - należy używać ochronników słuchu. • Przymierz ochronniki słuchu przed ich zakupem aby upewnić się czy są wygodne i czy można je dopasować do twojej głowy • Wybierz rodzaj ochronników właściwy do poziomu hałasu. Przy niższych poziomach hałasu stosuj ochronniki słuchu, które pozwalają słyszeć dźwięki ostrzegawcze • Cześć farmerów uważa za wygodniejsze w użyciu zatyczki do uszu, ale muszą one być wkładane czystymi rękoma. Zatyczki wielokrotnego użycia muszą być regularnie myte. Wata nie stanowi dostatecznego środka zabezpieczającego. • Ochronniki słuchu należy czyścić, a ich elementy które uległy zużyciu lub uszkodzeniu należy wymienić. Ochronniki powinny znajdować się w pobliżu obszarów narażonych na hałas, np. w kabinie ciągnika. Zapamiętaj : Skoro przestałeś słyszeć, nie będziesz już nigdy słyszał a aparat słuchowy będzie tylko nieco pomocny. Powoduje on, że można słyszeć mowę głośniej, ale nie koniecznie jako bardziej zrozumiałą. G. Bezpieczna praca przy silosach Kiedy tylko ktoś instaluje, wspina się, wchodzi do wewnątrz, dezynfekuje, napełnia albo opróżnia silos, pojawiają się istotne zagrożenia dla tej osoby. Zagrożenia te mogą wynikać z niedostatecznej ilości tlenu w powietrzu wewnątrz silosu, z występowania gazów trujących lub wybuchowych, z niezabezpieczonych urządzeń pomocniczych, elektryczności, z ziarna w którym można się "utopić", możliwości upadku z wysokości, a także z możliwości runięcia konstrukcji. Występują też zagrożenia dla dzieci pozostających bez nadzoru. Zauważ zagrożenia Mając na uwadze możliwe zagrożenia, przeprowadź kontrolę bezpieczeństwa odnoszącą się do twojego systemu składowania ziarna. Obejmij nią urządzenia wewnątrz i na zewnątrz silosu, w tym szczególnie przenośniki ślimakowe które mogą uchwycić twoją odzież lub kończyny, jeżeli nie będą właściwie osłonięte oraz które są podatne na przewrócenie chyba, że są postawione i przemieszczane bezpiecznie. 87 Zwróć uwagę na każdy element urządzeń, który mógłby zranić albo wyrządzić krzywdę osobom na fermie, a szczególnie dzieciom. Sprawdź drabiny na zewnątrz i wewnątrz silosu, barierki ochronne oraz procedury dezynfekcji, przerzucania ziarna oraz uwalniania kogoś, kto został uwięziony w silosie. Oszacuj niebezpieczeństwo Sprawdź, czy rozpoznane zagrożenia skutkują ryzykiem znacznego uszkodzenia ciała i rozważ sposoby pomniejszenia zagrożenia uwięzienia kogokolwiek wewnątrz silosu. Wprowadź zmiany Pomocne przy wprowadzeniu niezbędnych zmian poprawiających bezpieczeństwo mogą być następujące wskazówki: • Pamiętaj, że, ziarno i pył mogą tworzyć mieszankę wybuchową zwłaszcza, gdy wilgotność jest mała. • Nie pal papierosów w pobliżu silosu i unikaj wywoływania iskier poprzez tarcie o metal lub powstających przy załączaniu urządzeń elektrycznych. • Dwutlenek węgla może wyprzeć z silosu tlen i spowodować uduszenie • Wysoka temperatura może spowodować stres cieplny ludzi znajdujących się wewnątrz silosu. • O ile to możliwe w danym przypadku, wykonuj pracę na zewnątrz silosu. • Noś aparat oddechowy kiedy to jest wskazane. Bezpieczna dezynfekcja (gazowanie) • Przewietrz zdezynfekowany silosy przed wejściem. • Zawsze wentyluj silos tak długo, jak zaleca jego producent. • Otwieraj pojemniki z fosforowodorem na świeżym powietrzu, nie w silosie albo pomieszczeniu. • Trzymaj pojemnik daleko od siebie i w kierunku w którym wieje wiatr. • Noś wyposażenie i odzież ochronną. • Prowadź dezynfekcję przy asekuracji innej osoby • Wprowadź tabletki fosforowodoru do silosu z jego dachu przy użyciu odpowiedniej rurki. • Wyraźnie oznacz obszar dezynfekcji tabliczkami z napisem "NIEBEZPIECZEŃSTWO DEZYNFEKCJA". Uniknij utopienia się w ziarnie • Nie wchodź do silosu dopóki nie musisz. • Jeśli wchodzisz do silosu, miej kogoś za sobą, kto pomoże ci w razie kłopotów. • Nigdy wchodź do silosu przed wyłączeniem przenośnika ślimakowego i takiego jego zabezpieczenia, aby nikt nie mógł napełniać silosu gdy ty jesteś wewnątrz. • Usuwając nawisy ziarna pozostawaj na drabinie nad ich poziomem. • Zadbaj o to aby wejścia na zewnętrzne drabiny były na wysokości niedostępnej dla dzieci. Sprawdź urządzenia • Stosuj osłony napędów przenośników (koła pasowe, pasy, wałki napędowe) oraz obracających się ślimaków. 88 • • • Stawiaj przenośnik na utwardzonym, raczej płaskim podłożu pod małym kątem (mniejszym niż 45o) w celu nie dopuszczenia do utraty jego równowagi. Przemieszczaj przenośnik po zmniejszeniu jego wychylenia ku górze. Nigdy nie uruchamiaj przenośnika którego nie masz w zasięgu wzroku przed upewnieniem się, że w obszarze jego działania nie ma ludzi. Uniknij katastrofy budowlanej • Każdy przechowywany w silosie materiał ma różne właściwości strukturalne - silos zaprojektowany do przechowywania jednego produktu może być nieodpowiedni do przechowywania innego. Należy zachować szczególną ostrożność przy napełnianiu silosu nowym produktem. • Stosuj się dokładnie do instrukcji fabrycznej przy wykonywaniu betonowego fundamentu pod silos. • Trzymaj osoby postronne, zwłaszcza dzieci z dala od silosu, gdy go napełniasz lub opróżniasz. • Pozornie proste zmiany w odniesieniu do konstrukcji i wyposażenia silosu mogą drastycznie zmienić jego stabilność. Poradź się inżyniera zanim je wprowadzisz. Ochrona przed upadkiem • Zapewnij zabezpieczenie przed upadkiem z krawędzi dachu instalując barierkę. • Zainstaluj przy zewnętrznej drabinie silosu osłonę przed odpadnięciem z drabiny w postaci odpowiednio wykonanej klatki. • Zaopatrz zewnętrzne otwory rozmieszczone ponad maksymalnym poziomem ziarna w siatki ochronne przymocowane na zawiasach. • Używaj pasów bezpieczeństwa. Postępowanie w nagłych wypadkach • Jeżeli wpadniesz do magazynowanego ziarna nie panikuj - ziarno będzie otaczać cię ciasno. Osłoń twoją twarz i klatkę piersiową rękoma i odzieżą tak, aby wytworzyła się przestrzeń umożliwiająca oddychanie. • Plan twojego wydobycia się. Zawsze miej osobę która obserwuje ciebie z zewnątrz. Obserwator powinien mieć jednoznaczną instrukcję co ma zrobić w nagłym wypadku. Pierwsza instrukcja brzmi: "Nie wchodź za mną do wnętrza silosu". • Jeżeli tylko jedna osoba jest w pogotowiu i nie może tobie pomóc bez wejścia do wnętrza, musi zapewnić sobie pomoc innych. Wtedy ktoś może wejść, używając aparatu tlenowego i zabierając z sobą linę bezpieczeństwa. Dalej jedna lub więcej osób znajdujących się na zewnątrz może pomóc wyciągnąć ciebie. • Jeżeli ktoś inny wpadnie do ziarna zmagazynowanego w silosie, opróżnij silos otwierając wszystkie boczne wyloty i następnie wycinając otwory w stożku lub ścianach dookoła podstawy używając elektronarzędzi. H. Niebezpieczeństwo przy pracach z belami siana Duże bele siana o masie dochodzącej do 800 kg, zabiły i poważnie zraniły wielu rolników w Australii. Bele te, zarówno w kształcie walca albo prostopadłościanu, mogą spaść na kierowcę traktora lub podnośnika widłowego, przewrócić stóg i pojazdy na pracowników lub osoby znajdujące się w pobliżu i przygnieść ich podczas przewracania stogu. Zauważ zagrożenia Szukaj zagrożeń związanych z: Przeładunkiem: • Dzieci bawiące się blisko przewożonych i układanych w stogi bel siana. 89 • • • • • Wyszkolenie kierowcy ciągnika, obsługującego ładowacz czołowy lub podnośnik widłowy. Użycie ciągnika z podwójną ramą ochronną - nie zabezpiecza ona traktorzysty przed przygnieceniem przez spadającą z wideł podnośnika belę siana. Ciągnik z kabiną odporną na zgniecenia lub poczwórna rama ochronna jest rozwiązaniem bezpieczniejszym. Użycie wyposażenia zastępczego, nie przeznaczonego do podnoszenia bel siana. Podnoszenie bel siana na zbyt dużą wysokość ponad poziom terenu. Nieodpowiednia przeciwwaga na ciągniku lub podnośniku widłowym. Operacją belowania: • Prasa do siana właściwie połączona z ciągnikiem. • Odpowiednia osłona połączenia. • Nie przejeżdżanie przez bele. • Zapobieganie, aby nikt nie znalazł się zbyt blisko pracującej prasy. • Belowanie siana zbyt luźne. • Gaśnice właściwie dobrane do urządzenia. • Wyprzęgany WOM i hamulec koła zamachowego - przed regulacją prasy. • Zatrzymaj silnik i zahamuj koło zamachowe przed naprawą prasy. • Szczególna uwaga przy zawracaniu lub cofaniu maszyny. • Praca w nocy. • Ładowanie na platformę lub rozładowywanie. Układaniem stogów: • Ładowanie i układanie stogów na nierównym gruncie. • Stogi pod, albo blisko napowietrznych linii energetycznych. • Stogi z okrągłych bel nieodpowiednio zaklinowanych i rozstawionych na brzegach. • Uszkodzone bele w podstawie stogu – np. przez środki transportu, bydło albo gryzonie. • Niestabilna wysokość stogu i luźne ułożenie bel. • Bele ułożone w stóg wyższy niż bezpieczna wysokość podnoszenia przez narzędzie zamocowane na traktorze lub przez podnośnik widłowy. • Dzieci bawiące się na stogu, szczególnie podczas układania lub pobierania bel. • Brak treningu, doświadczenia i opieki w odniesieniu do pracowników wytwarzających bele siana, budujących stogi i prowadzących operacje załadunkowe. • Załadunek więcej bel siana na przyczepy niż ich dopuszczalna ładowność. Transportowaniem: • Nośność przyczep do transportu ciężkiego ładunku. • Obramowanie przyczepy z przodu i z tyłu. • Dopasowane zaczepy umożliwiające używanie lin do umocowania ładunku. • Drogi transportowe pod, albo w bezpośrednim sąsiedztwie linii energetycznych. • Nierówny teren powodujący niestabilność transportowanych bel siana. • Bezpieczna szybkość. • Osoby jadące na załadowanych przyczepach siana - duże niebezpieczeństwo. Oszacuj zagrożenia • Sprawdź każde zagrożenie, które zostało zauważone, aby określić: • Prawdopodobieństwo - jak prawdopodobne jest, aby dane zagrożenie spowodowało komuś szkodę? • Ciężki stan - jak dotkliwa byłaby ta szkoda? 90 Na początku należy sporządzić listę wszystkich zauważonych zagrożeń związanych z wytwarzaniem bel siana i ich układaniem w stogi, wraz z jej uszeregowaniem w kolejności od najbardziej prawdopodobnych przypadków powodujących duże zagrożenie. Ponieważ największe bele siana mogą zabić albo poważnie kogoś zranić podczas upadku albo toczenia się, każde zagrożenie wystąpienia niebezpiecznego wydarzenia powinno zostać oszacowane, jako wymagające pilnej uwagi. Bezwzględne pierwszeństwo dotyczy zagrożeń dzieci, ponieważ są one najbardziej narażone na kontuzje lub śmierć. Wprowadź zmiany Praca: • Nie pozwól dzieciom przebywać w pobliżu pracującej prasy do siana lub miejsca w którym układany jest stóg. • Miej pewność, że pracownicy są odpowiednio wyszkoleni i zdolni fizycznie do wykonywania swoich zadań. • Rozważ stosowanie zabezpieczeń przed upadkiem przez ludzi pracujących na wysokości. • Stosuj ciągniki z poczwórną ramą lub kabiną zabezpieczającą przed przygnieceniem przez bele siana. • Zastąp niebezpieczne urządzenia przez urządzenia fabryczne przeznaczone do wykonywania danej pracy. • Zadbaj, aby transport bel siana przy pomocy ładowarki lub podnośnika widłowego odbywał się na małej wysokości nad ziemią.. • Uniknij ostrych skrętów i niebezpiecznej szybkości. • Zapewnij, aby zespół sterowania środka transportu był dopasowany do używanego urządzenia dodatkowego. Budowa stogu: • Stogi powinny być budowane na ubitej, równej ziemi, z dala od miejsc zagrożonych pożarem, źródeł zapłonu, napowietrznych linii energetycznych, mieszkań, parkanów i ścieżek. • Wykonaj stabilny stóg i ładuj bele siana do wysokości nie przewyższającej zdolność podnoszenia sprzętu używanego w twoim gospodarstwie, • Duże bele powinny zostać ułożone w stóg do wysokości czterech bel. • Bele o dużej spoistości mogą zostać ułożone w stóg o sześciu warstwach. • Wszędzie gdzie to możliwe, buduj stabilny stóg prostokątny, kwadratowy lub z bel o dużej spoistości zachodzących jedna na drugą. • Nie używaj wyposażenia do podnoszenia bel siana do przenoszenia ludzi na i ze stogu. Transport: • Nie pozwalaj ludziom jechać na przyczepach z sianem. • Bądź świadom występowania ponad twoją głową takich przeszkód jak drzewa, mosty i linie energetyczne. • Unikaj nierównego terenu, który mógłby spowodować wypadnięcie bel z przyczepy. • Zapewnij właściwe zabezpieczenie ładunku. • Nie przeładowuj przyczepy powyżej dopuszczalnej ładowności. I. Ochrona osobista podczas walki z pożarem Praca zespołowa, planowanie i komunikacja są decydujące dla bezpieczeństwa ludzi walczących pożarem lub wykonujących pracę związaną z zapobieganiem rozprzestrzeniania się ognia. 91 Zauważ niebezpieczeństwo Główne zagrożenia stanowią wdychany dym i promieniowanie cieplne. Związane z nimi niebezpieczeństwo zależy od: wyszkolenia i doświadczenia w bezpiecznym gaszeniu ognia, komunikacji między strażakami i innymi osobami walczącymi z pożarem, wiatru i warunków atmosferycznych, terenu i pokrywającej go szaty roślinnej, zagrożenia budynków i ich zawartości, dostępności wody i wyposażenia do gaszenia ognia. Ludzie w gospodarstwach rolnych powinni wiedzieć, jak skontaktować się z oficerem dyżurnym jednostki straży pożarnej właściwej dla ich terenu. Oszacuj niebezpieczeństwo Procedura bezpiecznej walki z pożarem zawiera stałe określenie zagrożenia życia i mienia i jego sprowadzenie do minimum tam, gdzie to możliwe. Wprowadź zmiany Następujące zasady bezpieczeństwa pomagają zmniejszyć zagrożenie osoby walczącej z ogniem: • Nigdy pracuj sam. • Przewiduj zmiany ognia spowodowane wiatrem, topografią i rodzajem płonącego materiału. • Obserwuj "kapryśne" zachowanie ognia. • Strzeż się wypalonych konarów i drzew na obszarze wcześniejszego pożaru - patrz do góry i przeżyj. • Nie zbliżaj się do pojazdów lub maszyn - ich operator może ciebie nie widzieć. • Unikaj stromych zboczy ponad ogniem. • Zaobserwuj i zapamiętaj miejscową topografię: - położenie dróg, polanek, rzeczułek i innych istotnych punktów orientacyjnych - unikaj rejonów zagrożenia, takich jak strome zbocza, gęsta roślinność i głębokie, wąskie wąwozy. • Wybierz drogi ucieczki przed wejściem do strefy ogniowej. • Zaznajom się z najświeższą prognozą pogody, szczególnie w zakresie przewidywanych zmian kierunku wiatru. Indywidualne starania • W sytuacjach zagrożenia utrzymuj samokontrolę. • Panika jest zaraźliwa i powoduje odpływ energii. • Unikaj wyczerpania przez nadmierny lub długotrwały wysiłek. • Unikaj niepotrzebnego krzyku lub gwizdania - to może mylić innych. Ograniczenia twoich możliwości • Brak odpoczynku zmniejsza siłę fizyczną zdolność do jasnego myślenia i refleks - zarządzaj przerwy na odpoczynek dla siebie i twojego zespołu. • Rób przerwy przy każdej sposobności. • Jeśli czujesz się źle, jesteś senny, słaby albo dostajesz mdłości , podejmij działania mające na celu zmniejszenie stresu cieplnego. Picie • • Obywanie się bez wody przez długi czas jest błędem. Odwodnienie organizmu może powodować ospałość, drażliwość, niecierpliwość i zamęt w głowie. Podczas swobodnego pocenia się tracisz płyny i sole. Częste wypijanie małych ilości płynów jest lepsze niż solidne napicie się co godzinę. 92 • • • Uzupełniaj sól w organizmie poprzez jej spożywanie w jedzeniu i płynach np. pijąc lekko osoloną wodę (1 mała łyżeczka soli na litr wody). Napoje gazowane powodują powstawanie gazów w żołądku i sprawiają dyskomfort podczas ciężkiej pracy. Dotyczy to także piwa. Nie pij napojów alkoholowych. Poczekaj na "jednego" z kolegami, aż pożar się skończy. Odzież ochronna • Zabezpiecz się przed spadającymi przedmiotami - noś kask ochronny zatwierdzonego typu. • Upewnij się, że masz kask dopasowany do twojej głowy. W ciężkich warunkach noś rzemyk założony pod brodą. • Noś okulary ochronne, gogle albo osłonę całej twarzy, aby zapobiec urazom od pyłów, iskier i trocin powstających przy pracy piły łańcuchowej. • Buty robocze muszą być w dobrym stanie. Noś buty ochronne zatwierdzonego typu. • Odzież wełniana stanowi jakąś ochronę przed ogniem. Gorąco i dym • Chroń się przed promieniowaniem cieplnym. • Chroń się: - odwracając się plecami do ognia i szukając schronienia w wypalonym terenie, - w dołkach, polanach leśnych lub na drogach, - kładąc się na ziemi - powietrze jest najczystsze i najchłodniejsze na poziomie ziemi. • Wykorzystaj pojazdy jako ochronę przed promieniowaniem cieplnym, gdy temperatura staje się nie do wytrzymania. • Nie chroń się w zbiornikach wody usytuowanych ponad poziomem gruntu. Zanurzenie się w ciepławej wodzie może zabić. • Ograniczaj wdychanie powietrza kiedy jego zadymienie jest duże. Zaczekaj na małe "dziury powietrzne" ze świeżym powietrzem. • Gęsty gorący dym może uszkodzić płuca natomiast gorące suche powietrze może być wdychane przez pewien czas bez szkody dla płuc. • Jeżeli jest konieczne przedostanie się przez ogień: - nie zwlekaj w obliczu płomieni, - użyj ubrania jako tarczy osłonowej, - wejdź w ogień w miejscu, gdzie płomienie są najniższe. - poruszaj się przez płomienie na palącym się obszarze tak szybko jak jest to możliwe, - strzeż się zawsze przed upadkiem konarów i drzew na terenie wypalonym. • Jako ostateczny sposób na ratunek w sytuacji, gdy znalazłeś się w pułapce ogniowej - leżenie na ziemi daje przewagę nad innymi dostępnymi środkami ochrony. Pamiętaj aby: • uważać na spadające konary i drzewa, • znać miejscową topografię, • pić dużo płynów. J. Skutki długotrwałej wibracji całego ciała Wprowadzenie: W badaniach przeprowadzonych w Wielkiej Brytanii na zlecenie rządowego Komitetu ds. Zdrowia i Bezpieczeństwa wykazano, że osoby obsługujące maszyny rolnicze z własnym napędem podlegają, przez okres odpowiadający połowie każdego dnia 93 pracy, drganiom całego ciała o poziomie, który może powodować dotkliwe dolegliwości i bóle pleców. Przedłużona ekspozycja na drgania może powodować znaczny ból i przerwy w pracy oraz może skończyć się trwałym kalectwem powodującym niezdolność do pracy. Uwaga: Jest wiele źródeł bólu pleców wywołanych drganiami całego ciała, które muszą zostać właściwie sprawdzone, jeżeli ryzyko wystąpienia dolegliwości ma zostać zmniejszone. Określenie, kto jest zagrożony: Zagrożone są osoby kierujące ciągnikiem lub samojezdną maszyną rolniczą przez długi okres czasu. Zmniejszenia zagrożenia skutkami ogólnych wibracji ciała. Wymienione poniżej działania mogą pomóc w zmniejszeniu zagrożenia skutkami wibracji ciała: Informacja: Kierowcy mogą zmniejszyć skutki oddziaływania na nich wibracji, jeżeli znają zagrożenia i metody postępowania zmierzające do redukcji drgań. Metody te obejmują: • Pełne wykorzystanie możliwości regulacji fotela kierowcy, w celu dostosowania go do wymiarów i masy ciała osoby prowadzącej maszynę - kierowca powinien łatwo dosięgać pedałów, wiedzieć jak właściwie ustawić podparcie fotela i dostosować mechanizm jego zawieszenia do swojej masy ciała. • Wybór prędkości jazdy odpowiedni do rodzaju i ukształtowania gruntu, po którym jedzie maszyna - kontrola wielkości wibracji powinna być przeprowadzona w celu zmniejszenia zagrożenia ich skutkami, a NIE w celu zwiększenia wydajności maszyny. • Wybór takiego toru jazdy, aby unikać- tak bardzo jak to jest możliwe- wybojów, kolein, uderzeń, itp. Utrzymanie w dobrym stanie: Wielkość wibracji w dużej mierze zależy od układu zawieszenia. Siedzenie, kabina i zawieszenie podwozia powinno być sprawdzane i utrzymywane w stanie zalecanym przez producenta. Fotel kierowcy ma często mniejszą trwałość niż maszyna. Dlatego niezbędna jest wymiana fotela po jego zużyciu. Amortyzatory wchodzące w skład zawieszenia fotela kierowcy ulegają naturalnemu zużyciu i powinny być wymieniane. Drogi dojazdowe powinny być utrzymywane na wysokim standarcie i tak równe, jak to tylko jest możliwe. Wybór maszyn: Producenci mają obowiązek aby produkowane maszyny (ale nie ciągniki rolnicze) charakteryzowały się małym poziomem wibracji oraz dostarczać informacji o poziomie wibracji oddziaływującej na ciało człowieka. Wybieraj maszyny o niskim poziomie drgań oddziaływujących na człowieka, ale porównuj informacje o poziomach tylko, jeżeli badania wibracji różnych maszyn zostały wykonane przy pomocy tej samej metody. Proś dostawcę maszyn o dodatkowe informacje dotyczące wibracji maszyny podczas pracy. Ciągniki rolnicze muszą być sprzedawane z siedzeniami, które przeszły pomyślnie testy tłumienia wibracji, ale nie ma żadnego prawa, które zmuszałoby producenta do dostarczenia informacji uzupełniających. Zawieszenie: Niektóre maszyny polowe mają jako wyposażenie uzupełniające kabiny, które dodatkowo tłumią drgania oddziaływujące na człowieka. Sprawdź z dostawcą maszyny, czy dodatkowe wyposażenie jest dopasowane i czy będzie redukować drgania oddziaływujące na człowieka - niedopasowane do danej maszyny dodatkowe wyposażenie może wzmacniać drgania. Amortyzowane siedziska muszą zostać właściwie nastawione do masy ciała kierowcy, niektóre typy siedzisk nastawiają się samoczynnie. 94 Maszyna nie powinny być prowadzone z taką prędkością, która powodowałaby tak duże wychylenia zawieszenia, że jego ruch kończyłby się na ogranicznikach, powodując gwałtowne szarpnięcia i urazy użytkownika. Rotacja stanowisk pracy: W niektórych okolicznościach może być właściwe podzielenie obowiązków kierowania maszyną pomiędzy różne osoby, lecz w ten sposób zwiększysz liczbę osób zagrożonych skutkami wibracji. Informacja o objawach: Zachęć pracowników aby zgłaszali obrażenia pleców i jakikolwiek ból pleców, abyś mógł podjąć działania mające na celu zatrzymanie tego procesu. K. Napowietrzne linie energetyczne Wprowadzenie W Wielkiej Brytanii co roku pięciu rolników podczas pracy na polu ulega śmiertelnemu porażeniu prądem pochodzącym z napowietrznych linii energetycznych. Do powstawania tych wypadków często przyczyniają się: maszyny (takie jak kombajny, przyczepy-wywrotki, opryskiwacze, ładowacze), wyposażenie (takie jak rury do systemu nawadniającego, drabiny) i działalność (np. układanie stogów). Do zaistnienia wypadku nie koniecznie potrzebny jest kontakt z linią energetyczną. Przeskok prądu do ziemi może nastąpić również wtedy, gdy maszyna lub wyposażenie znajdzie się blisko niej. Większość raportowanych wypadków dotyczy linii wysokiego napięcia rozpiętych na drewnianych słupach, ale niebezpieczeństwo wypadków z liniami wysokiego napięcia rozpostartymi między wieżami i słupami stalowymi i betonowymi nie może być ignorowane. Planowanie środków ostrożności 1. Porozmawiaj w twoim lokalnym zakładzie energetycznym lub przedsiębiorstwie zarządzającym sieciami energetycznymi wysokiego napięcia 275 i 400 kV. ( Napięcie robocze będzie pokazane na tabliczkach przymocowanych do słupów podtrzymujących linie). Uzyskasz informacje o środkach ostrożności dotyczących bezpiecznej pracy w pobliżu linii energetycznych. 2. Określ maksymalną wysokość i maksymalny pionowy zasięg twoich maszyn i maszyn używanych przez twoich kontrahentów. 3. Zlokalizuj trasy wszystkich linii napowietrznych przebiegających nad twoją ziemią i w pobliżu. Zaznacz przebieg linii na mapie obejmującym twoje obejście i grunty. Potrzebne informacje uzyskasz w firmie zarządzającej sieciami elektroenergetycznymi. 4. Upewnij się, że masz pełne informację o wszystkich liniach na twojej ziemi - jeśli nie, skontaktuj się z właścicielem tych linii. 5. Upewnij się, że dysponujesz informacjami na temat dopuszczalnych ,maksymalnych wysokości pracy pod każdą z rozpiętych linii energetycznych i w ich pobliżu. Oznacz te wysokości na mapie gospodarstwa rolnego. Mapa ta może zostać użyta przy planowaniu upraw i zbiorów albo innych prac, przy instruowaniu operatorów maszyn i kontrahentów, oraz przy zakupie nowych maszyn i wyposażenia. W przypadkach, gdzie występuje znaczące ryzyko, jest rozsądne przedyskutowanie z zakładem energetycznym następujących kroków: 6. Dostęp: tworząc alternatywne punkty dostępu i trasy przejazdu - najczęściej jest to najtańsza opcja eliminacji zagrożenia. 95 7. Zmiana przebiegu linii: rozwiązanie problemu zapewnia zastosowanie kabla zakopanego w ziemi albo zmiana trasy linii napowietrznej - opcja ta jest preferowana na obszarze podwórza gospodarstwa. 8. Bramki i barierki: rozwiązanie polega na budowie bramek i barierek pod którymi muszą przejechać maszyny pracujące pod liniami wysokiego napięcia. Nie dopuszczają one do pracy maszyn o niebezpiecznej wysokości. Rozwiązanie to jest szczególnie wskazane do zastosowania przy bramach i drogach. Wybór maszyn Zagrożenie kontaktem albo przeskokiem iskry z linii energetycznej może zostać znacznie zmniejszone przez wybór maszyn, których maksymalny pionowy zasięg nie przekracza 4 m. Sprawdź wysokość twoich maszyn i maksymalną wysokość, którą może osiągnąć jakaś część każdej maszyny. Jeżeli to konieczne, sprawdź to w porozumieniu z producentem lub dostawcą. Praca maszyną Można zapobiec wypadkom, jeżeli prace wykonywane są w odległości poziomej wynoszącej co najmniej 9 m od linii energetycznej prowadzonej na słupach drewnianych i co najmniej 15 m od linii prowadzonej na słupach - wieżach stalowych. Te odległości powinny zostać określone od rzutu pionowego najbliższego przewodnika, prostopadle do kierunku biegu linii. Odległości te umożliwiają bezpieczne wykonywanie takich prac jak: • układanie bel w stogi lub kopcowanie ziemniaków, • rozkładania belek poziomych opryskiwaczy, • przechylanie przyczep lub platform, • ręczny przeładunek, • pracy na górze kombajnu lub innej wysokiej maszyny. Zagrożenie może zostać zmniejszone przez: • stosowanie opryskiwaczy z poziomo składanymi belkami, • nie składanie belek opryskiwaczy podczas ruchu, • uważną jazdę nie powodującą uszkodzenia słupów i podpór linii energetycznej, • upewnienie się, że maszyna może bezpiecznie pracować w pobliżu napowietrznych linii energetycznych, • stosowanie krótkich anten radiowych lub ich wymiana na wysokich maszynach, aby nie powodowały one niebezpieczeństwa, 96 • • przenoszenie poziome rur do nawadniania przez dwie osoby i nie składowanie ich i innych materiałów w pobliżu lub pod liniami oraz przy słupach i podporach, wyznaczenie bezpiecznego obszaru dla wykonywania takich niebezpiecznych czynności jak składanie belek rozpryskiwacza, użycie podnośnika teleskopowego, przechylanie przyczepy i innych. Pracuj bezpiecznie Kluczowe elementy systemu bezpiecznej pracy to: • Szkolenie: Każdy, kto pracuje blisko napowietrznych linii energetycznych z maszyną i z określonym jej wyposażeniem, musi wiedzieć jakie zagrożenie wprowadza linia, jakie środki ostrożności należy przedsięwziąć oraz co zrobić, jeżeli dojdzie do kontaktu z linią energetyczną. • Goście: Kontrahenci są zagrożeni podczas pracy w gospodarstwie przez które przebiegają linie energetyczne. Upewnij się, że pracownicy ci wiedzą, gdzie przebiegają linie i poinformuj ich o potrzebie ostrożności. Trasy przejazdu mogą zostać oznaczone znakami ostrzegawczymi, w celu ostrzeżenia wszystkich przyjezdnych o niebezpieczeństwie. SYTUACJA KRYZYSOWA - JEŻELI WYSTĄPI WYPADEK • • • • Nigdy nie dotykaj napowietrznej linii energetycznej - nawet, jeśli została zerwana przez maszynę lub spadła. Nigdy nie zakładaj, że w linii nie ma napięcia. Kiedy maszyna jest w kontakcie z linią napowietrzną, porażenie prądem elektrycznym jest możliwe jeśli ktoś dotyka zarówno maszynę i ziemię. Pozostań w maszynie i jeżeli możesz - obniż podniesione części pozostające w kontakcie z linią, lub wycofaj maszynę . Jeśli musisz wydostać się z maszyny w celu wezwania pomocy albo z powodu pożaru - wyskocz jak najdalej, o ile możesz, bez dotykania drutów albo maszyny, utrzymując pionową postawę ciała. Wezwij zakład energetyczny do wyłączenia prądu w linii. Nawet jeżeli wydaje się, że w linii nie ma napięcia, nie dotykaj jej - automatyka linii może ponownie załączyć zasilanie. Społeczni inspektorzy pracy Kiedy oceniasz zagrożenia płynące z napowietrznych linii energetycznych, rozmowa z zatrudnionymi przez ciebie pracownikami może być bardzo wartościowa. Wykorzystaj do pomocy przedstawicieli związku zawodowego lub społecznych inspektorów pracy. 97 Wybrane pozycje bibliograficzne i strony internetowe KSIĄŻKI W języku polskim∗ Tytuł: Bezpieczeństwo pracy i ergonomia, t.1,2 ISBN: 83-88703-12-9 Autor: - red. nauk. D. Koradecka Wydawnictwo: CIOP-PIB Miejsce wydania: Warszawa Liczba stron: 1265 Cena: 80 zł Informacja o książce: http://www.ciop.pl/311.html Streszczenie: Monografia jest interdyscyplinarnym opracowaniem ujmującym w sposób kompleksowy stan wiedzy oraz najnowsze wyniki badań w dziedzinie ochrony człowieka w środowisku pracy, metody i kryteria oceny zagrożenia i narażenia w miejscu pracy, a także, co najważniejsze, sposoby ich ograniczania. Przeznaczona jest dla szerokiego kręgu osób profesjonalnie związanych z zagadnieniami bezpieczeństwa i ergonomii, a także dla studentów wyższych uczelni technicznych, rolniczych oraz słuchaczy studiów podyplomowych. Tytuł: Zasady doboru i użytkowania sprzętu ochrony układu oddechowego ISBN: 83-7373-016-8 Autor: K. Bociek, K. Makowski Wydawnictwo: CIOP-PIB Miejsce wydania: Warszawa Liczba stron: 71 Cena: 15 zł Informacja o książce: http://www.ciop.pl/310.html Streszczenie: Pragnąc ułatwić pracodawcom oraz służbom odpowiedzialnym za stosowanie sprzętu ochronnego realizację zadań, opracowano niniejszy poradnik. Zaprezentowano w nim krótką charakterystykę czynników niebezpiecznych i szkodliwych, występujących w środowisku pracy. Omówiono zagrożenia, występujące w postaci pyłu, dymu, mgły oraz par i gazów, niedoboru tlenu, czynników biologicznych i rakotwórczych, a także skutki ich oddziaływania na układ oddechowy. Scharakteryzowano oczyszczający i izolujący sprzęt ochrony układu oddechowego oraz opisano zasady jego prawidłowego doboru, stosowania i nadzorowania. Uzupełnienie podstawowej treści o zawarte w suplemencie do niniejszego poradnika o podtytule "Karty jednostek tematycznych, foliogramy" propozycje foliogramów i komentarze dla wykładowcy, ułatwi prowadzenie szkoleń użytkowników środków ochrony układu oddechowego Tytuł: Zasady użytkowania ochronników słuchu na hałaśliwych stanowiskach pracy ISBN: 83-88703-18-8 Autor: E. Kotarbińska Wydawnictwo: CIOP-PIB Miejsce wydania: Warszawa Liczba stron: 23 Cena: 5 zł Informacja o książce: http://www.ciop.pl/312.html Streszczenie: ∗ Przyp.tłum 98 Tytuł: Zagrożenia biologiczne – wybrane zagadnienie ISBN: 83-88703-12-9 Autor: K. Bociek, K. Makowski Wydawnictwo: CIOP-PIB Miejsce wydania: Warszawa Liczba stron: 64 Cena: 10 zł Informacja o książce: http://www.ciop.pl/310.html Streszczenie: Omówiono organizmy żywe występujące w środowisku życia człowieka, które stanowią zagrożenia biologiczne o różnym stopniu szkodliwości dla zdrowia - bakterie, grzyby, priony, wirusy i pierwotniaki, a także związki drażniące, alergizujące, rakotwórcze i toksyczne pochodzenia biologicznego. Tytuł: Jak zmniejszyć obciążenie kręgosłupa podczas pracy ISBN: J. Kamińska, D. Roman-Liu Autor: - red. nauk. D. Koradecka Wydawnictwo: CIOP-PIB Miejsce wydania: Warszawa Liczba stron: 30 Cena: 5 zł Informacja o książce: http://www.ciop.pl/311.html Streszczenie: Tytuł: Człowiek w warunkach obciążenia termicznego ISBN: 83-88703-32-3 Autor: A. Marszałek, K. Sołtyński Wydawnictwo: CIOP Miejsce wydania: Warszawa Rok:Liczba stron: 33 Cena: 10 zł Informacja o książce: http://www.ciop.pl/317.html Streszczenie: Omówiono możliwości i sposoby poprawy tolerancji wysokiej i niskiej temperatury otoczenia. Przedstawiono zasady termoregulacji człowieka w różnych warunkach mikrośrodowiska pracy i życia, a także w stanie obciążenia termicznego. Tytuł: Elektryczne i spalinowe przenośne pilarki łańcuchowe do drewna. Ograniczanie zagrożeń w pracy ISBN: Autor: A. Dąbrowski, J. Koton, P. Tadzik Wydawnictwo: CIOP Miejsce wydania: Warszawa Liczba stron: 39 Cena: 5 zł Informacja o książce: http://www.ciop.pl/317.html Streszczenie:- 99 W języku angielskim Tytuł: Principles of Health and Safety in Agriculture Podtytuł: ISBN: 0849301602 Autor: Dosman A. J., Michaels G. J. (Contributor) Edytor: Cockcroft W. D. Wydawnictwo: CRC Press Miejsce wydania: USA Rok: 1989 Język: English Słowa kluczowe: health and safety problems in agriculture, health risks, occupational health, farmers Streszczenie: This indispensable new text is a comprehensive treatment of health and safety problems in agriculture and related industries. Respiratory health risks, grain dust exposures, occupational asthma, chronic lung disease, chemical exposures, incidence of cancer in farmers, accidents and injuries, and stress and psychiatric problems are addressed, from basic science to practical clinical aspects. This useful handbook provides a wealth of information for practicing clinicians, researchers, public health workers, those engaged in occupational health, programming, private industry, governmental public health departments, and farmers themselves. Tytuł: Safety and Health in Agriculture, Forestry & Fisheries Podtytuł: ISBN: 0-86587-552-9 Edytors: Ricky L. Langley, M.D., M.P.H., Duke University Medical Center, Robert McLymore, Ed.D., North Carolina State University, William J. Meggs, M.D., Ph.D., East Carolina University, and Gary T. Roberson, Ph.D., North Carolina State University Wydawnictwo: Miejsce wydania: USA Rok: 1997 Język: English Słowa kluczowe: Chemical hazards in farming, fisheries industries, agricultural pesticides, legal concerns and regulations Streszczenie: The four editors of this book, with the assistance of forty-six experts in their respective fields, have compiled the most comprehensive text available on the hazards present in the agriculture, forestry and fisheries industries - one of the SIC's with the highest injury rates in the U.S.. Chapters include: General Issues Impacting Safety and Health in Agriculture, Forestry and Fisheries - Overview, Disability, Ergonomics, Occupational Vibration Exposure; Cancer; Injuries Associated with Cold and Hot Environments; Noise and Hearing Loss; Zoonotic Hazards in Humans; Bite, Sting and Envenomation Hazards; Mental Health Issues; and Safety and Health Programs. Agriculture and Animal Production - Epidemiology of Injuries and Illnesses; Occupational Safety and Health Regulations; EPA Worker Protection Standard for Agricultural Pesticides; Industrial Hygiene Evaluations; Chemical Hazards of Farming; Skin Diseases in Farmers; Respiratory Diseases; Hazard Management and Safety with Agricultural Machines; Safety on the Farmstead; Health and Safety of Migrant and Seasonal Farmworkers; Grain Industry Health and Safety Issues; Indoor Environmental Hazards in Animal Housing; Beef Cattle Handling; and Safety Around Horses. Forestry - Epidemiology of Injuries and Illnesses; Logging and the Law; Wildland Fires and Firefighters; Epidemiology and Prevention of Helicopter Logging Injuries; and Timber Harvesting Safety. Fisheries and Aquaculture - Epidemiology of Fatal Injury in the U.S. Commercial Fishing Industry; Legal Concerns; Federal Regulation of Fishing Vessels; 100 Skin Diseases in Fishermen; Motion Sickness; Diving Hazards; Drowning and Cold Water Survival; Safety at Sea; and Aquacultural Hazards. Tytuł: Safety and Health for Production Agriculture Podtytuł: ISBN: 0929355326 Autor: Murphy J. D. Wydawnictwo: American Society of Agricultural Engineers Miejsce wydania: USA Rok: 1992 Język: English Słowa kluczowe: agriculture, health and safety Streszczenie: This text and reference brings together important elements from the areas of agriculture, social psychology, the safety sciences, and public health. Both students and professionals will benefit from learning how these elements work together to significantly advance production agriculture safety and health. Tytuł: Looking Beneath the Surface of Agricultural Safety and Health Podtytuł: ISBN: 1-892769-28-Y Autor: Murphy J. D. Wydawnictwo: American Society of Agricultural Engineers Miejsce wydania: USA Rok: 2003 Język: English Słowa kluczowe: agriculture, health and safety Streszczenie: Autor Dennis Murphy scrutinizes the past and current approaches to agricultural safety and health and offers some suggestions for the future. Injury trends, history, public health involvements, the nature of farm work, human behavior, learning theories and a look towards the future are some of the topics covered. An extensive reference section on the subject is also included. 112 pages, 2003, 8 1/2 x 11 inches, softbound. Tytuł: Reducing Farm Injuries: Issues and Methods Podtytuł: ISBN: 0-929355-35-0 Autor: Wydawnictwo: American Society of Agricultural Engineers Miejsce wydania: USA Rok: 1992 Język: English Słowa kluczowe: farming, health and safety Streszczenie: This book shows you past and current efforts at injury prevention and control. Also includes theories on modifying farm worker safety behaviors and communicating safety and health information. Tytuł: Practical Solutions to Noise Problems in Agriculture Podtytuł: ISBN: 0717628264 Autor: Evans, J. P., Whyte, R. T., Price, J. S. and others. Silsoe Research Institute. Stayner, R. M. RMS Vibration Test Laboratory for HSE. Wydawnictwo: HSE Books Miejsce wydania: Rok: 2004 Język: English 101 Słowa kluczowe: Research Streszczenie: Trends in farming and a literature review are studied for data on noise exposure on farms. Noise control techniques and legislation are reviewed in relation to recent developments and their applicability to on-farm conditions. The control of noise sources that expose operators to daily personal noise exposures (LEP, d) of 89 - 104 dB(A) is discussed and seven examples are selected. Seven case studies are undertaken to determine if cost effective solutions can be implemented utilising on-farm labour and low cost materials. They demonstrate that a useful reduction in the daily noise exposure values can be achieved, in the range 3 - 16 dB(A), although additional personal hearing protection may still be required. Contents: Acknowledgements; Executive summary; Introduction; Identification of noise problems; Noise reduction techniques; Assessment of example noise problems; Noise reduction case studies; Discussion; Conclusions; References; Appendices. CZASOPISMA W języku polskim∗ Czasopismo: ATEST – ochrona pracy (miesięcznik) Wydawnictwo: Wydawnictwo Książek i Czasopism Technicznych Sigma-NOT sp. z o.o. Dostęp przez internet: wybrane artykuły Adres internetowy: http://www.atest.com.pl Informacja o czasopiśmie: ATEST jest czasopismem o ponad 50 letniej tradycji, adresowanym do specjalistów bhp, pracodawców i osób zainteresowanych doskonaleniem warunków pracy. Pomaga w rozwiązywaniu problemów z zakresu z bezpieczeństwa, higieny i prawa pracy. Zamieszcza omówienia przepisów oraz ich wykazy, informacje o nowościach technicznych oraz orzecznictwo Sądu Najwyższego dotyczącego prawa pracy. Czasopismo: Bezpieczeństwo Pracy - Nauka i Praktyka (miesięcznik) Wydawnictwo: CIOP Dostęp przez internet: numer aktualny – tylko spis treści numery archiwalne – pełne teksty artykułów Adres internetowy: http://www.ciop.pl/412.html Informacja o czasopiśmie: „Bezpieczeństwo Pracy – Nauka i Praktyka” ukazuje się od 1971 r. „Bezpieczeństwo Pracy” jest miesięcznikiem, który prezentuje naukowe podstawy rozwiązań w zakresie bezpieczeństwa i ochrony człowieka w środowisku pracy. Czasopismo ma charakter interdyscyplinarny; popularyzuje dziedziny wiedzy obejmujące nauki techniczne, medyczne, biologiczne, chemiczne i społeczne. Zagadnienia popularyzowane w miesięczniku, to przede wszystkim: możliwości psychofizyczne człowieka w środowisku pracy, podstawowe zagrożenia zdrowia i życia pracowników, skutki zagrożeń, sposoby minimalizowania tych zagrożeń lub zapobiegania im oraz prawne i ekonomiczne aspekty ochrony pracy. „Bezpieczeństwo Pracy” służy upowszechnianiu wyników prac badawczych Centralnego Instytutu Ochrony Pracy – Państwowego Instytutu Badawczego i wiodących ośrodków naukowych krajowych oraz zagranicznych, a także nowych rozwiązań praktycznych. Informuje o krajowych i zagranicznych seminariach, konferencjach i targach poświęconych bezpieczeństwu i ochronie człowieka w środowisku pracy. Czasopismo dociera do instytutów naukowo-badawczych, wyższych uczelni, laboratoriów, biur projektowych i konstrukcyjnych, personelu przemysłowej służby zdrowia oraz do służb bezpieczeństwa i higieny pracy, pracodawców i pracowników. ∗ Przyp.tłum 102 W języku angielskim Tytuł: Handling and Stacking Bales in Agriculture Podtytuł: ISSN: Autor: HSE Books Czasopismo: Leaflet Wydawnictwo: HSE Books Tom: Nr: Rok: Język: English Słowa kluczowe: Guidance; Agriculture; Lifting; Carrying; Accidents; Loading trailers; transporting bales; Stacking and destacking bales; Coventional bales; big square bales; Rectangular bales; High-density bales; Big round bales; Wrapped round, square bales; Inspection of stacks; Health risks Streszczenie: Provides guidance to everyone involved in the handling and transporting of baled fodder and straw. It deals with the collection, loading, transporting stacking of conventional bales, round bales and big/high-density bales. The aim of this publication is to help people at work comply with health and safety law. It identifies the common causes of bale accidents and gives advice, based on good practice, on how to avoid such accidents. Contents: Accident: numbers and costs; Legal duties; Handling and stacking bales safely; Stacks; Other hazards; Further reading. Tytuł: A Guide to Risk Assessment Requirements Podtytuł: ISBN: 0717612112 Autor: HSE Books Czasopismo: Leaflet Wydawnictwo: HSE Books Tom: Nr: Rok: 1996 Język: English Słowa kluczowe: General guidance; Legislation; COSHH; PPE; Risk assessment; Accident prevention Streszczenie: Provide guidance for employers and the self-employed who have duties under health and safety law to assess risks in the workplace. It shows how the risk assessment provisions in different regulations are linked together and what they add up to. Contents: Why this guide? Regulations covered - Management of Health and safety at Work Regulations 1992; Manual Handling Operations Regulations 1992; Personal Protective Equipment at Work Regulations 1992; Health and Safety (Display Screen Equipment) Regulations 1992; Noise at Work Regulations 1989; Control of Substances Hazardous to Health Regulations 1994; Control of Asbestos at Work Regulations 1987; Control of Lead at Work Regulations 1980; Common features; How can this guide help? Further information. Tytuł: Avoidance of Danger from Overhead Electrical Lines Guidance Podtytuł: ISSN: 0 7176 1348 8 Autor: Note GS6 (rev) HSE Books Czasopismo: Leaflet 103 Wydawnictwo: HSE Books Tom: Nr: Rok: 1997 Język: English Słowa kluczowe: Streszczenie: Tytuł: Agriculture Podtytuł: Your health Carry Card ISSN: Autor: HSC, Agriculture Industry Advisory Committee Czasopismo: Wydawnictwo: HSE Books Tom: Nr: Rok: 1997 Język: English Słowa kluczowe: Guidance; Agriculture; Noise; Vibration; Weather; Animals; Hazardous substances; Manual handling; Pesticides; Machines. Streszczenie: Provides information on the health risks associated with work in agriculture, horticulture and forestry. Contents: Health problems in agriculture; Reporting work-related diseases; Further information. Tytuł: Managing Confined Spaces on Farms Podtytuł: ISSN: Autor: HSE Books Czasopismo: Wydawnictwo: HSE Books Tom: Nr: Rok: 1998 Język: English Słowa kluczowe: Guidance; Agriculture; Poisonous gases; Oxygen; Asphyxiation; Drowning; Fire; Explosion; Ventilation; Personal protective equipment; PPE; Carbon dioxide; Ammonia; Methane; Hydrogen sulphide; First aid; Public emergency services; Nitrogen dioxide; Grain reception. Streszczenie: Provides guidance on managing the risks from confined spaces like moist grain silos, slurry pits or silage clamps and will help you to meet the requirements of the Confined Spaces Regulations 1997. Contents: Why is this information sheet necessary? What is a confined space? Managing the risks; Avoid working in confined spaces; Follow a safe system of work; Emergencies; Sealed moist grain tower silos; Safe systems of work; Indoor silage clamps; Slurry storage systems; Forage tower silos. Tytuł: Preventing Falls from Fragile Roofs in Agriculture Podtytuł: ISSN: Autor: HSE Books Czasopismo: Wydawnictwo: HSE Books Tom: Nr: Rok: 1999 104 Język: English Słowa kluczowe: Guidance; Agriculture; Material; Span; Sheet profile; Supporting structures; Purlins; Roof edge; Gaps; Holes; Roof lights; Toe board; Guard rail Streszczenie: Aimed at farmers and their staff who carry out work on fragile roofs, such as inspection, small-scale repairs, maintenance or cleaning, or those who manage or supervise such work. Contents: Which roofs may be fragile? Precautions needed before any work on fragile roofs; Precautions needed during work near fragile material on roofs; Fall arrest equipment (nets and harnesses); Training; Further reading; Further information. 105 STRONY INTERNETOWE W języku polskim∗ Popularyzacja zagadnień bezpieczeństwa i ochrony zdrowia. Promocja bezpiecznych i higienicznych warunków pracy w rolnictwie. Strona Krajowego Punktu Centralnego (Focal Point) Europejskiej Agencji Bezpieczeństwa i Zdrowia w Pracy: http://www.bp.edu.pl/training/dzialpop.stm Strona Kasy Rolniczego Ubezpieczenia Rolniczego (KRUS): http://www.krus.gov.pl ; Prewencja: http://www.krus.gov.pl/document.php?id=137 - kopalnia wiedzy o wypadkach i ich przyczynach w rolnictwie. Ocena bezpieczeństwa i higieny pracy w rolnictwie indywidualnym . Wyciąg z opracowania KRUS: http://www.bp.edu.pl/statistics/pdf/osb.pdf Centralny Instytut Ochrony Pracy (CIOP): http://www.ciop.pl Państwowa Inspekcja Pracy: http://www.pip.gov.pl/; zadania ustawowe http://www.pip.gov.pl/html/pl/html/02070000.htm Komenda Główna Państwowej Straży Pożarnej: http://www.kgpsp.gov.pl/portal/ Biuro do Spraw Substancji i Preparatów Chemicznych - jest urzędem administracji rządowej, który sprawuje określoną ustawowo kontrolę nad wprowadzaniem do obrotu produktów chemicznych.: http://chemikalia.mz.gov.pl/ W językach obcych Eurotext http://eurotext.ulst.ac.uk:8017/ Trans Rural Initiatives http://www.transrural-initiatives.org/ Getting CAP in Hand: BBC Special Report (1999) http://news.bbc.co.uk/2/hi/special_report/1999/02/99/greening_the_cap/284051.stm “CAP Reform: A Long-term Perspective for Sustainable Agriculture” http://europa.eu.int/comm/agriculture/capreform/index.htm Central and Eastern European Sustainable Agriculture (CEESA) http://www.ceesa.de/ European Documentation Centers Homepage http://www.library.law.uu.nl/edc-eu/ ∗ Przyp.tłum 106 Agriculture Directorate-General, European Commission http://europa.eu.int/comm/dgs/agriculture/index_en.htm Agrifor http://agrifor.ac.uk/ Activities of the European Union: Agriculture, Europa website http://europa.eu.int/pol/agr/index_en.htm Activities of the European Union: Summaries of Legislation, Europa website http://europa.eu.int/scadplus/leg/en/s04000.htm Sustain, the Alliance for Better Food and Farming website http://www.sustainweb.org/index.asp European Parliament Fact Sheets www.europarl.eu.int/factsheets “Enlargement and Agriculture: An Integration Strategy for the EU’s New Member States” http://www.evropska-unie.cz/eng/article.asp?id=1134 “Resistance Rises to Altering EU Farm Policy” http://www.iht.com/articles/109692.html Partnership for the accession of Cyprus – Agriculture http://europa.eu.int/scadplus/leg/en/lvb/e40114h.htm Agriculture – Cyprus http://www.cosmosnet.net/cyprus/economy/lefta5.htm European Commission, Enlargement, Candidate Countries, Cyprus http://europa.eu.int/comm/enlargement/cyprus/index.htm European Commission, Enlargement, Candidate Countries, Czech Republic, http://europa.eu.int/comm/enlargement/czech/index.htm Partnership for the accession of Estonia – Agriculture http://europa.eu.int/scadplus/leg/en/lvb/e40102h.htm Commission Report 2002 (Estonia) Chapter 7: Agriculture, Progress Since the Last Regular Report http://www.fifoost.org/estland/EU_Estonia_2002/node42.php Partnership for the accession of Hungary – Agriculture http://europa.eu.int/scadplus/leg/en/lvb/e40103h.htm Commission Report 2002 (Hungary) Chapter 7: Agriculture Progress Since the last regular report http://www.fifoost.org/ungarn/EU_Hungary_2002/node42.php 107 Partnership for the accession of Latvia – Agriculture http://europa.eu.int/scadplus/leg/en/lvb/e04104.htm Assessment of the outcome of negotiations between Latvia and European Union and the Common Agricultural Policy http://www.oefz.at/fr/Budapest03/Interventions_pdf/MartinsRoze1.pdf Lithuanian and EU positions on the Chapter 22 Environment Directive 91/676/EEC on nitrate pollution from agricultural sources http://baap.lt/nitrate/lithuania/lithuania_vul.htm Partnership for the accession of Malta – Agriculture http://europa.eu.int/scadplus/leg/en/lvb/e40112g.htm The Malta Business Weekly Government Ponders over Common Agricultural Policy http://www.business-line.com/business-weekly/archives/276/11.html European Union, “Comprehensive Monitoring Report on Poland’s Preparations for Membership”, November, 2003 http://europa.eu.int/comm/enlargement/report_2003/pdf/cmr_pl_final.pdf Mularczyk, Krystztof, “Poland and the CAP: Snatching Defeat From the Jaws of Victory”, Open Democracy, March 7, 2003. www.opendemocracy.net/debates/article-4-64-1330 Slovakia Agriculture and Enlargement http://europa.eu.int/comm/agriculture/external/enlarge/countries/files/slovakia.pdf Commission Report 2002 (Slovakia) – Agriculture http://www.fifoost.org/slowakei/EU_SLovakia_2002/node78.php “Accession to the European Union, The Common Agriculture Policy of the EU and it’s impact on Food Prices after Slovakia’s Accession” http://www.nbs.sk/BIATEC/BIA07 Partnership for the accession of Slovenia – Agriculture http://europa.eu.int/scadplus/leg/en/lvb/e40110j.htm Slovenia for Full Integration into Common Agricultural Policy until Accession http://www.gzs.si/eng/news/sbw/head.asp?idc=3747 Irish Agriculture and Food Development Authority http://www.teagasc.ie/ 108
