- Hereditas Monasteriorum

Transkrypt

Redakcja • Editorial Board
Marek Derwich (Wrocław, redaktor naczelny • Editor in Chief ), Ludovic Viallet
(Clermont-Ferrand, zastępca redaktora naczelnego • Deputy Editor), Marek L. Wójcik
(Wrocław, sekretarz • Secretary), Dom Aidan Bellenger OSB (Stratton-on-the-Fosse,
redaktor językowy tekstów angielskich • Language Editor of English Texts), Glauco
Maria Cantarella (Bologna, redaktor językowy tekstów włoskich • Language Editor of
Italian Texts), Ołeh Duch (Lviv), Marie-Élisabeth Henneau (Liège, redaktor językowy
tekstów francuskich • Language Editor of French Texts), Waldemar Könighaus
(Göttingen, redaktor językowy tekstów niemieckich • Language Editor of German
Texts), Pavel Krafl (Brno), Zofia Smyk (Wrocław, redaktor językowy • Language Editor)
Rada Naukowa • Scientific Council
Marie-Madeleine de Cevins (Rennes), Artūras Grickevičius (Vilnius), Krzysztof
Kaczmarek (Poznań), Arkadij Komissarienko (Moscow), Fiorenzo Landi (Bologna),
József Laszlovszky (Budapest), Jean-Marie Le Gall (Paris), Gert Melville (Dresden),
Javier Antón Pelayo (Barcelona), Richard Sharpe (Oxford), Petr Sommer (Praha)
Recenzenci tekstów publikowanych w tym tomie • Reviewers of the texts
published in this volume
Sébastien Barret (Paris), Paul Chopelin (Lyon), Waldemar Chorążyczewski (Toruń),
Tomasz Ciesielski (Opole), Bogusław Czechowicz (Opole / Hradec Kralove), Cristina
Dondi (Oxford), Marek Inglot (Roma), Cezary Jastrzębski (Kielce), Vasyl Kmet (Lviv),
Janusz Królikowski (Tarnów), Ryszard Mączyński (Toruń), Frédéric Meyer (Nancy),
Dariusz Nawrot (Katowice), Krzysztof Ożóg (Kraków), Maria Pidłypczak-Majerowicz
(Kraków), Marta Pieniążek-Samek (Kielce), Tomasz Przerwa (Wrocław), Marian Radwan
(Lublin), Stanisław Wiech (Kielce), Wanda Wojtkiewicz-Rok (Wrocław)
VOL. 4
2014
Wrocław 2014
Hereditas Monasteriorum
półrocznik wydawany przez Pracownię Badań
nad Dziejami Zakonów i Kongregacji Kościelnych
(LARHCOR) w Instytucie Historycznym Uniwersytetu
Wrocławskiego.
half-yearbook published by Laboratoire de Recherches
sur l’Histoire des Congrégations et Ordres Religieux
(LARHCOR) in Institute of History at University of
Wrocław.
Publikacja tekstów oznaczonych asteryskiem (*), przygotowanych w ramach projektu Dziedzictwo kulturowe po klasztorach skasowanych na ziemiach dawnej
Rzeczypospolitej oraz na Śląsku w XVIII i XIX w.: losy, znaczenie, inwentaryzacja, została sfinansowana w ramach
programu Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego pod
nazwą „Narodowy Program Rozwoju Humanistyki”
w latach 2012–2016.
Publication of texts marked with an asterisk (*), prepared within the project Cultural heritage of dissolved
monasteries on the territory of former Poland and in
Silesia in 18th and 19th c.: fate, significance, cataloguing, was financed by the Ministry of Science and
Higher Education under the name of the “National
Programme for the Development of Humanities” in
the years 2012–2016.
Adres Redakcji • Editorial Office
ul. Szewska 49, 50-139 Wrocław, Poland
[email protected]
www.hm.kasaty.pl
Otwarty dostęp • Open access: www.hm.kasaty.pl
Teksty publikowane w „Hereditas Monasteriorum” są
recenzowane.
Texts published in “Hereditas Monasteriorum” are peer
reviewed.
„Hereditas Monasteriorum” jest indeksowane w nastę“Hereditas Monasteriorum” is indexed in the following
database:
pującej bazie:
IC Journals Master List (www.indexcopernicus.com)
„Hereditas Monasteriorum” jest streszczane w nastę“Hereditas Monasteriorum” is abstracted in the following
databases:
pujących bazach:
The Central and Eastern European Online Library (www.ceeol.com), The Central European Journal of Social
Sciences and Humanities (www.cejs.icm.edu.pl), Bazhum. Baza Czasopism Humanistycznych i Społecznych •
Bazhum. Database of Humanities and Social Sciences Journals (www.bazhum.icm.edu.pl)
Deklaracja o wersji pierwotnej:
W związku z równoległym publikowaniem czasopisma
w wersji papierowej i elektronicznej Redakcja informuje, że wersją pierwotną „Hereditas Monasteriorum” jest
wersja drukowana.
Declaration on the original version:
Because journal is published simultaneously in both
print and online versions, the Editorial Board informs
that the original version of “Hereditas Monasteriorum”
is the paper version.
Projekt okładki • Cover design Andrzej Sznejweis
Layout Marek J. Battek, Andrzej Sznejweis
Redakcja i korekta • Technical editing and proofreading Maria Derwich
Tłumaczenie • Translation Anna Kijak, Szymon Paleczek, Marek L. Wójcik
Skład • Typesetting Jarosław Danielak
Druk i oprawa • Printing and binding Drukarnia SOWA – Druk na życzenie, www.sowadruk.pl, tel. +48-22-431-81-40
ISSN 2299-5609 (print), 2299-9078 (online)
© Pracownia Badań nad Dziejami Zakonów i Kongregacji Kościelnych (LARHCOR) w Instytucie Historycznym
Uniwersytetu Wrocławskiego
Nakład • Number of copies 250
Hereditas Monasteriorum, vol. 4
Spis treści • Contents
Od Redakcji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
13
Editor’s Note . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
14
ROZPRAWY • DISSERTATIONS
Loïc CHOLLET
Écrire l’histoire de la conquête : l’utilisation de l’histoire dans la polémique contre l’Ordre
Teutonique au sujet des droits des infidèles (1386–1418). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Pisząc historię podboju: wykorzystanie historii w polemikach przeciwko zakonowi krzyżackiemu
dotyczących praw niewierzących (1386–1418) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Writing the history of the conquest: the use of history in the polemics against the Teutonic Knights
on the rights of unbelievers (1386–1418) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Anna KURSKA
O przeobrażeniach wizerunku Świętego Krzyża w XIX-wiecznych relacjach
z podróży po Polsce . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
On the metamorphoses of the image of Święty Krzyż in 19th century accounts of tours of Poland . . . . . . . .
Anita STAROŃ
« À rebours » et « L’oblat » de Joris-Karl Huysmans : entre décadence et spiritualité . . . . . . . . . . . . .
„Na wspak” i „Oblat” Jorisa-Karla Huysmansa: między dekadencją i duchowością . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Joris-Karl Huysmans’ “À rebours” and “L’oblat”: between decadence and spirituality . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
17
46
47
49
106
107
122
123
MATERIAŁY • MATERIALS
Vincenzo TROMBETTA
Libri e biblioteche della Compagnia di Gesù a Napoli dalle origini all’Unità d’Italia . . . . . . . . . . . .
Książki i biblioteki Towarzystwa Jezusowego w Królestwie Neapolu (od początku działalności
zakonu do zjednoczenia Włoch) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Books and libraries of the Society of Jesus in the Kingdom of Naples (from the beginning
of the Order’s activity to the unification of Italy) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Irena O. CIBOROWSKA-RYMAROWICZ
Druki medyczne i botaniczne w księgozbiorze kolegium jezuitów w Ostrogu . . . . . . . . . . . . . . . . . .
127
159
160
Medical and botanic books in the collection of the Ostroh Jesuit college . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
161
171
Piotr RUMANOWSKI
O malowidle „Chrystus jako »Fons Vitae«” z pocysterskiego kościoła parafialnego
św. św. Jakuba Starszego i Mikołaja Biskupa w Mechowie koło Pucka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
173
On the painting “Christ as ‘Fons Vitae’” from the former Cistercian parish church of St. James
the Greater and St. Nicholas in Mechowo near Puck . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
196
Spis treści
6
Jacek PARTYKA
„Disiectarum bibliothecarum membra”. Pozostałości polskich księgozbiorów
kamedulskich z klasztoru w Bieniszewie: droga do Biblioteki Jagiellońskiej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
197
“Disiectarum bibliothecarum membra”. The remains of the Polish Camaldolese book collections
from the Bieniszew monastery: the path to the Jagiellonian Library . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
204
Andrzej BUCZYŁO
Inwentarz materiałów archiwalnych dotyczących klasztorów i zakonów
w zesp. „Generalne Dyrektorium. Departament Prus Nowowschodnich”
w Archiwum Głównym Akt Dawnych w Warszawie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
205
An inventory of archive material relating to monasteries and religious orders
in the “Directorate General. Department of New East Prussia” fonds kept
in the Central Archives of Historical Records in Warsaw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
219
Mirosława SOBCZYŃSKA-SZCZEPAŃSKA
Wybrane źródła do dziejów skasowanych klasztorów trynitarzy w zasobie Rosyjskiego
Państwowego Archiwum Historycznego w Sankt Petersburgu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
221
Selected sources for the study of the history of Trinitarian monasteries in the Russian State Historical
Archive in Saint Petersburg . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
234
Tomasz CIESIELSKI
Książki poddane w 1841 r. cenzurze prewencyjnej. Przyczynek źródłowy do dziejów
bibliotek klasztorów skasowanych na mocy ukazu z 1832 r. w guberniach zachodnich
Imperium Rosyjskiego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
235
Books subject to preventive censorship in 1841. A source contribution to the history of the libraries
of monasteries dissolved under a ukase of 1832 in the western guberniyas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
259
Maksymilian KUŚKA
Archiwalia obcej proweniencji oraz starodruki i książki dawne oznaczone obcymi
znakami pieczętnymi w zbiorach Archiwum i Biblioteki OO. Bonifratrów w Cieszynie . . . . . . . . .
261
Archival records of external provenance, early printed books, and antique books marked with foreign
seal imprints in the collection of the Archive and Library of the Brothers Hospitallers in Cieszyn . . . . . . . . . .
292
EDYCJE ŹRÓDŁOWE • SOURCE EDITIONS
Urszula BOŃCZUK-DAWIDZIUK, Anna JEZIERSKA, Arkadiusz WOJTYŁA
Zbiory biblioteczne, archiwalne i artystyczne znajdujące się w 1811 r. w opactwie
norbertanów we Wrocławiu w świetle inwentarza i sprawozdania z postępowania
kasacyjnego z „Akt Büschinga” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
295
Library, archive and art collections from the Norbertine Abbey in Wrocław in the light
of the inventory and dissolution report included in the “Büsching Papers” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
329
Małgorzata KOŚKA
Sumariusz wpisów dotyczących majątku pojezuickiego z protokołów posiedzeń
Rady Administracyjnej Królestwa Polskiego w latach 1815–1830 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
331
Summarium of entries concerning the former Jesuit property from the minutes of the Administrative
Council of the Kingdom of Poland meetings in 1815–1830 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
350
Anna ROGOWSKA
Zabudowania opactwa cystersów w Jędrzejowie w świetle szacunków szczegółowych
Dyrekcji Ubezpieczeń w Warszawie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
351
The buildings of the Cistercian Abbey in Jędrzejów in the light of detailed estimates of the Insurance
Directorate in Warsaw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
397
Contents
7
POLEMIKI • POLEMICS
Anna BOCHNAKOWA
Kilka uwag po lekturze artykułu Ryszarda Mączyńskiego „Jak pijarzy dykcjonarz Daneta
wydawali (czyli o pożytku sięgania do źródeł)” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
401
[Some remarks on Ryszard Mączyński’s article “How the Piarists issued the dictionary of Danet
(about the benefit of using sources)”]
Ryszard MĄCZYŃSKI
W odpowiedzi Pani Profesor Annie Bochnakowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
405
[A reply to Professor Anna Bochnakowa]
ARTYKUŁY RECENZYJNE I RECENZJE • REVIEW ARTICLES AND REVIEWS
Kamila KŁUDKIEWICZ • Kilka uwag o obecności książek ze skasowanych bibliotek klasztornych
na aukcjach książek. Na marginesie monografii Iwony IMAŃSKIEJ, „Per medium auctionis.
Aukcje książek w Rzeczypospolitej XVII–XVIII w.” [Some remarks on the presence
of books from dissolved monastic libraries at book auctions. On Iwona IMAŃSKA’S book
“Per Medium Auctionis. Book Auctions in the Polish-Lithuanian Commonwealth
in the 17th–18th Centuries”] . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
411
Marcin JEWDOKIMOW • Kulturowe a turystyczne badania obiektów historycznych. Uwagi
na marginesie książki Łukasza MUSIAKI, „Funkcja turystyczna średniowiecznych zamków
i jej wpływ na miasta Pomorza, Warmii i Mazur” [The cultural and tourist research into
historic sites. Some remarks on Łukasz MUSIAKA’S book, “The Tourist Function of Medieval
Castles and Its Influence on towns of Pomerania, Warmia and Masuria”] . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
417
Gert MELVILLE, Die Welt der mittelalterlichen Klöster, Geschichte und Lebensformen
• Rafał KUBICKI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
423
Jörg VOIGT, Beginen im Spätmittelalter. Frauenfrömmigkeit in Thüringen und im Reich
• Rafał KUBICKI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
424
NOTKI RECENZYJNE • BOOK NOTICES
Stanisław A. BOGACZEWICZ, Sylwia KRZYŻANOWSKA (eds), Represje wobec Kościoła katolickiego
na Dolnym Śląsku i Opolszczyźnie 1945–1989 [Repressions Against the Catholic Church
in Lower Silesia and the Opole Region 1945–1989] • Marek DERWICH . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
431
„Collectanea franciscana”, 83, 2013, 1–2 • Marek DERWICH . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
432
Jean-François COTTIER, Daniel-Odon HUREL, Benoît-Michel TOCK (red.), Les personnes d’autorité
en milieu régulier. Des origines de la vie régulière au XVIIIe siècle. Actes du septième
colloque international du CERCOR, Strasbourg, 18-20 juin 2009 • Marek DERWICH . . . . . . . . . . . .
433
Radosław DOBROWOLSKI, Mariusz ZEMŁO (eds), Dziedzictwo unii brzeskiej [The Legacy
of the Union of Brest] • Marek DERWICH . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
434
Sylvain EXCOFFON (red.), Les chartreux et les élites XIIe-XVIIIe siècles. Colloque international
du CERCOR (30-31 août 2012) • Marek DERWICH . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
435
Barbara KALINOWSKA, Bernardyni w Ostrołęce 1664–1864 [Franciscan Observants (Bernardines)
in Ostrołęka 1664–1864] • Marek DERWICH . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
436
Mariusz KARPOWICZ, Książę Stanisław Herakliusz Lubomirski i artyści [Prince Stanisław Herakliusz
Lubomirski and artists] • Patrycja ZIOMEK . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
437
Spis treści
8
Bruno MAES, Daniel MOULINET, Catherine VINCENT (red.), Jubilé et culte marial (Moyen Âge –
époque contemporaine). Actes du colloque international organisé au Puy-en-Velay
par le Centre culturel départemental de la Haute-Loire avec le concours du groupe
« Inventaire des sanctuaires et lieux de pèlerinage français » du GDR 2513 du CNRS SALVÉ
(Sources, Acteurs et Lieux de la Vie religieuse à l’Époque médiévale), Mercredi 8 juin –
Vendredi 10 juin 2005 • Marek DERWICH . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
437
Fr. Tomasz MOSKAL, Książka w kulturze sandomierskiego środowiska kolegiackiego do 1818 roku
[The Book in the Sandomierz Collegiate Church Circles until 1818] • Marek DERWICH . . . . . . . . .
439
Michel PARISSE (red.), Les Chanoines réguliers. Émergence et expansion (XIe-XIIIe siècles). Actes
du sixième colloque international du CERCOR, Le Puy en Velay, 29 juin-1er juillet 2006
• Marek DERWICH . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
439
Gerard SIWEK CSsR, Misje ludowe. Historia – teologia – praktyka [Popular Missions. History –
Theology – Practice] • Marek DERWICH . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
440
Jarosław WENTA, Magdalena KOPCZYŃSKA (red.), Sacred Space in the State of the Teutonic Order
in Prussia • Marek DERWICH . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
441
TU WARTO ZAJRZEĆ • RECOMMENDED READINGS
Marek DERWICH, Aleksander Krzysztof SITNIK OFM
„Przegląd Kalwaryjski” [“Kalwaria Review”] . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
445
KRONIKA PROJEKTU
Dziedzictwo kulturowe po klasztorach skasowanych na ziemiach dawnej
Rzeczypospolitej oraz na Śląsku w XVIII i XIX w.: losy, znaczenie, inwentaryzacja.
Program Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego pod nazwą
„Narodowy Program Rozwoju Humanistyki” w latach 2012–2016
CHRONICLE OF PROJECT
Cultural heritage of dissolved monasteries on the territory of former Poland
and in Silesia in 18th and 19th c.: fate, significance, cataloguing.
Programme of the Ministry of Science and Higher Education
under the name of the “National Programme for the Development
of Humanities” in the years 2012–2016
Sprawozdanie półroczne • Semi-annual report
Marek DERWICH
Sprawozdanie z realizacji Projektu, 1 XI 2013–31 V 2014 r. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
457
[Report on the progress of the Project, 1 November 2013–31 May 2014]
Sprawozdania z konferencji organizowanych w ramach Projektu •
Reports on conferences organised under the Project
Michał SKOCZYŃSKI
Sprawozdanie z konferencji „Losy i znaczenie dziedzictwa kulturowego po klasztorach
skasowanych w Płocku oraz na Mazowszu i ziemi dobrzyńskiej” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
[Report on the conference “The fate and significance of cultural heritage of dissolved
monasteries in Płock, Mazovia and the Dobrzyń region”]
473
Contents
9
Sprawozdania zespołów i ich członków • Reports by teams and their members
Zespół II • Team II
Piotr OLIŃSKI
Sprawozdanie z prac w dniach 1 XI 2013–30 V 2014 r. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
476
[Report on the research work from 1 November 2013–30 May 2014]
Zespół IV • Team IV
Małgorzata MILECKA, Ewelina WIDELSKA
Sprawozdanie z prac nad losami założeń ogrodowych po skasowanych klasztorach
w dniach 1 XI 2013–30 V 2014 r. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
477
[Report on the research work on the fortunes of gardens of dissolved monasteries conducted between
1 November 2013 and 30 May 2014]
Zespół V • Team V
Marcin JEWDOKIMOW
479
Zespół VI • Team VI
Małgorzata KOŚKA
480
Zespół X • Team X
Urszula BOŃCZUK-DAWIDZIUK
Sprawozdanie z postępu prac nad wydaniem „Akt Büschinga” w dniach
1 XI 2013–30 V 2014 r. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
481
[Report on the progress of work on the publication of “Büsching Papers” carried out between
1 November 2013 and 30 May 2014]
Zespół XI • Team XI
Alina MĄDRY
Sprawozdanie z działalności w dniach 1 XI 2013–30 V 2014 r. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
482
[Report on the work carried out between 1 November 2013 and 30 May 2014]
Zespół XII • Team XII
Ewa HAUPTMAN-FISCHER, Katarzyna SPURGJASZ
Sprawozdanie z inwentaryzacji muzykaliów poklasztornych w Gabinecie Zbiorów
Muzycznych Biblioteki Uniwersyteckiej w Warszawie w dniach 1 XI 2013–30 IV 2014 r. . . . . . . .
[Report on the inventory of musical records of former monasteries from the Department of Music
Collections of the University Library in Warsaw compiled in 1 November 2013–30 April 2014]
483
Spis treści
10
Zespół XIII • Team XIII
Andrzej KOZIEŁ
491
Zespół XIV • Team XIV
Dorota REJMAN, Monika KOPEĆ
Sprawozdanie końcowe z prac inwentaryzacyjnych druków z bibliotek klasztornych
znajdujących się w Bibliotece Diecezjalnej w Sandomierzu. Etapy od czwartego do ósmego:
1 V 2013–31 V 2014 r. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
493
[Final report on the inventory taking of printed holdings from monastic libraries currently kept
in the Diocesan Library in Sandomierz. Stages four to eight: 1 May 2013–31 May 2014]
Zespół XVI • Team XVI
Łukasz GULDON
Sprawozdanie z prac w dniach 1 X 2013–31 V 2014 r. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
505
[Report on the research work from 1 October 2013–31 May 2014]
Zespół XVII • Team XVII
Anna JAROSZEK
510
Sprawozdania z badań indywidualnych • Reports on individual research
Witalij ROSOWSKI
Sprawozdanie z kwerendy w Żytomierzu w dniach 2–13 XII 2013 r. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
511
[Report on the preliminary research in Zhytomyr on 2–13 December 2013]
Sprawozdanie z kwerendy w Rosyjskim Państwowym Archiwum Historycznym
w Sankt Petersburgu w dniach 21 VIII–2 IX 2013 r. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
526
[Report on the preliminary research at the Russian State Historical Archives in Saint Petersburg
on 21 August–2 September 2013]
KSIĄŻKI NADESŁANE • BOOKS RECEIVED
531
INFORMACJE O AUTORACH • INFORMATION ABOUT AUTHORS
Autorzy tego tomu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
547
Authors of this volume . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
551
Contents
11
INFORMACJE DLA AUTORÓW • INFORMATION FOR AUTHORS
Zasady dotyczące przygotowania nadsyłanych tekstów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
557
Zasady recenzowania tekstów ukazujących się w „Hereditas Monasteriorum” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
561
Zapora „ghostwriting” i „guest authorship” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
562
Rules concerning the preparation of texts sent to Editorial . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
563
Peer review rules for papers published in “Hereditas Monasteriorum” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
567
Policy against “ghostwriting” and “guest authorship” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
568
Recenzenci współpracujący z Redakcją • Reviewers cooperating with Editorial Board . . . . . . . . . . . . . .
569
vol. 4, 2014, s. 13
Od Redakcji
W tomie czwartym „Hereditas Monasteriorum” wprowadziliśmy niewielkie zmiany edytorskie i redakcyjne zmierzające do poprawienia czytelności tekstu, przede
wszystkim cytatów i streszczeń. W dziale Kronika Projektu (Dziedzictwo kulturowe po
klasztorach skasowanych na ziemiach dawnej Rzeczypospolitej oraz na Śląsku w XVIII
i XIX w.: losy, znaczenie, inwentaryzacja) wprowadziliśmy czytelniejszy podział na
cztery części: Sprawozdanie półroczne; Sprawozdania z konferencji organizowanych
w ramach Projektu (jeśli odbyły się w danym okresie sprawozdawczym); Sprawozdania zespołów i ich członków; Sprawozdania z badań indywidualnych.
Pojawiła się pierwsza polemika z opublikowanym na naszych łamach tekstem, a wraz
z nią nowy dział, Polemiki. Bardzo nas to cieszy, podobnie jak rozrośnięcie się działu Książki nadesłane – wszystkim zainteresowanym bardzo dziękujemy. Niestety,
Redakcja nie otrzymała żadnych tekstów do ważnego działu Kronika naukowa. Żałujemy i prosimy o nadsyłanie na adres Redakcji krótkich informacji o wszelkich
konferencjach, spotkaniach naukowych, wystawach etc. poświęconych szeroko
rozumianej problematyce dziedzictwa kulturowego wniesionego przez klasztory
i zgromadzenia zakonne.
Marek DERWICH
redaktor naczelny
14
vol. 4, 2014, p. 14
Editor’s Note
The fourth volume of “Hereditas Monasteriorum” includes slight editorial changes
we have introduced to improve the clarity of the text, primarily of quotes and summaries. The Chronicle of Project section (referring to the project Cultural heritage
of dissolved monasteries on the territory of former Poland and in Silesia in the 18th
and 19th c.: fate, significance, cataloguing) now has a clearer division into four parts:
Semi-annual report, Reports on conferences organised under the Project (if there were
conferences during the reporting period), Reports by teams and their members,
Reports on individual research.
We have also received the first polemic with an article published in “Hereditas Monasteriorium”, which will inaugurate a new section, Polemics. We are very happy about
this and about the expansion of the Books received section – we would like to thank
everyone for their contributions. Unfortunately, we have not received any material
that could be included in the important section Scientific chronicle. We regret that
and would like to ask you to send us brief information on any conferences, meetings,
exhibitions etc. devoted to a broadly defined topic of cultural heritage of monasteries and religious orders.
Marek DERWICH
Editor in Chief
rozprawy
dissertations
vol. 4, 2014, s. 17–47
Loïc CHOLLET
Institut d’Histoire
Université de Neuchâtel
Écrire l’histoire de la conquête :
l’utilisation de l’histoire dans la polémique
contre l’Ordre Teutonique au sujet des droits
des infidèles (1386–1418)
Introduction
Le bouillonnement intellectuel qui accompagne le concile de Constance au début
du XVème siècle1 offre l’exemple particulièrement intéressant d’un débat au sujet des
droits des peuples dits « infidèles », provoqué par le baptême de la Lituanie, le dernier
État païen d’Europe, et le conflit qui oppose ce pays uni à la Pologne à l’Ordre Teutonique. En 1386, le grand-duc de Lituanie Jagiełło est couronné roi de Pologne, et l’année suivante, baptise la Lituanie, administrée dès 1392 par son cousin, le grand-duc
Witold. Face à ces deux puissances se tient l’ordre religieux-militaire des Chevaliers
Teutoniques, établi par privilèges papaux et impériaux au XIIIème siècle sur le rivage
balte pour y étendre les frontières de la Chrétienté2. Devenu maître de la Prusse et
d’une partie de la Livonie, l’Ordre Teutonique constitue un État puissant, administré
depuis la puissante forteresse de Marienbourg. Forts d’une tradition de christianisation menée les armes à la main3, les Chevaliers Teutoniques emmènent depuis le
XIVème siècle la fine fleur de la chevalerie européenne dans les « voyages en Prusse »,
des expéditions armées assimilées aux croisades, contre la Lituanie4. La conversion
de 1387 remet la mission des Chevaliers Teutoniques en question, puisque l’État vers
1 Sur le concile de Constance comme « foyer majeur de la diffusion du premier humanisme », F. DELIVRÉ,
1414. Le concile de Constance, [in :] P. BOUCHERON (dir.), Histoire du Monde au XVème siècle, Paris 2009, p. 309–310.
2
S. GOUGUENHEIM, Les Chevaliers Teutoniques, Paris 2007, p. 173–183.
3 Ne confondons toutefois pas utilisation de la force et conversion forcée; les Teutoniques entendaient
soumettre militairement et politiquement les païens avant de les évangéliser, mais n’ont pas pratiqué
systématiquement la conversion forcée. E. CHRISTIANSEN, The Northern Crusade. The Baltic and the Catholic
Frontier, 1100–1525, Minneapolis 1980, p. 147–148; W. URBAN, The Teutonic Order and the Christianization of
Lithuania, [in :] P. RABIKAUSKAS (dir.), La Cristianizazione della Lituania. Atti del colloquio internazionale di storia ecclesiastica in occasione del VI centenario della Lituania cristiana (1387–1987), Roma, 24–26 giugno 1987
(Pontificio Comitato di scienze storiche, Atti e documenti, 2), Città del Vaticano 1989, p. 105–108.
4 Sur les « voyages en Prusse », W. PARAVICINI, Die Preussenreisen des europäischen Adels, pars 1–2 (Beihefte
der Francia, 17/1–2), Sigmaringen 1989–1995.
18
Loïc CHOLLET
qui se dirigeaient ces attaques depuis presque un siècle est désormais chrétien. Seule
la province de Samogitie, alors occupée par les Teutoniques, n’est pas baptisée5. L’opposition entre l’Ordre Teutonique, la Pologne et la Lituanie se cristallise alors autour
de la question du sort réservé aux infidèles, qui sert de base idéologique à la « guerre
de plume » que se livrent les adversaires en marge de la lutte armée. Afin de contrer
la tradition de croisade et les privilèges sur lesquels se base l’Ordre Teutonique, les
juristes polonais préparent un argumentaire défendant le droit des infidèles à avoir
un État indépendant, des possessions et une juridiction. La rivalité géopolitique et
idéologique est exaspérée après la célèbre bataille de Grunwald, qui en 1410 voit
la défaite de l’Ordre Teutonique face à une coalition polono-lituanienne. Les armes
ne parvenant pas à résoudre catégoriquement le conflit, les représentants des deux
puissances profitent du formidable tribunal européen qu’est le concile de Constance
pour faire valoir leurs droits. Parmi les discours les plus importants pour la défense
des droits des infidèles, mentionnons ceux du recteur de l’Université de Cracovie et
docteur en droit Paweł Włodkowic6, et la Propositio Samagitarum, une plainte des
Samogitiens, les habitants de la dernière province païenne de Lituanie, dirigée contre
les Chevaliers Teutoniques.
Cet article s’intéresse à la manière dont l’histoire est évoquée par les représentants
polonais et lituaniens pour convaincre les pères du concile que les Teutoniques ont
échoué dans leur mission, en opprimant les païens au lieu de les évangéliser. L’histoire, d’une manière générale, est souvent utilisée dans la longue polémique qui oppose l’Ordre Teutonique aux États polonais et lituanien : nous ne nous intéresserons
pas ici à l’usage qui en est fait pour défendre les revendications territoriales, autre
volet de la polémique polono-teutonique. Le propos de cet article se concentre sur la
question des droits des infidèles, avec comme but de montrer comment les éléments
factuels, issus de l’histoire récente ou ancienne, ont été mis au service de l’argumentaire polonais et lituanien visant à défendre l’existence de droits parmi les païens de
Lituanie et à condamner les campagnes militaires menées par l’Ordre au nom de la
guerre d’évangélisation. Il s’agit enfin d’exposer un projet de recherche mené par
l’auteur, dans le cadre d’une thèse de doctorat commencée en 2010 à l’Université de
Neuchâtel ; le but est de proposer quelques idées, qui pourront être plus amplement
étudiées dans le cadre de travaux ultérieurs, plutôt que de résoudre une question
5 Se sachant détestés par les habitants et pas assez nombreux pour résister à une révolte, les Chevaliers
Teutoniques en charge de la Samogitie ont opté pour une attitude prudente, et n’ont pas tenté grand-chose pour évangéliser la région. Voir W. URBAN, Tannenberg and After: Lithuania, Poland, and the Teutonic Order
in Search of Immortality, Chicago 1999, p. 120–122.
6 Sur la pensée de Paweł Włodkowic voir notamment S. BELCH, Paulus Vladimiri and his doctrine concerning international law and politics, vol. 1–2, London-La Haye-Paris 1965 ; Pisma wybrane Pawła Włodkowica = Works of Paul Wladimiri (a selection), éd. L. EHRLICH, vol. 1–3, Varsovie 1966–1969; T. BRENNAN, Just war,
sovereignty, and canon law : Legal arguments over the Lithuanian Crusade and the rights of unbelievers at
the Council of Constance (1414–1418), University of Kansas 2006 (thèse non publiée) ; K. OŻÓG, The Role of
Poland in the Intellectual Development of Europe in the Middle Ages [trad. I. BAKOTA] (Krakow Historical Monographs, 1), Kraków 2009 ; S. WIELGUS, The Medieval Polish Doctrine of the Law of Nations. Ius gentium, trad.
J. GRONDELSKI, Lublin 1998.
L’utilisation de l’histoire dans la polémique contre l’Ordre Teutonique
19
de fond. Après une exposition plus détaillée de la problématique et des principales
sources documentaires à disposition7, deux pistes de recherche seront abordées ;
la première a pour but de montrer quelques réminiscences d’un passé lointain sur
les débats contemporains au règne de Jagiełło8 ; la seconde entend exposer comment les réflexions « historicisantes » sur les droits des païens s’appliquent au cas très
concret de la suzeraineté sur la Samogitie.
Problématique
L’évangélisation des derniers païens d’Europe par Władysław Jagiełło, grand-duc
lituanien devenu roi de Pologne, a été à l’origine d’une intense dispute juridique,
religieuse et idéologique autour de l’idée de mission9. Certes, même si en principe,
on évoquait les droits des peuples non-chrétiens, dans la pratique ces droits s’appliquaient à des convertis, ou du moins à des gens qui devaient être convertis par la
suite10, et les arguments polonais, basés dans une large mesure sur des préceptes
juridiques remontant au moins au XIIIème siècle11, n’étaient qu’en partie novateurs. De
même, il importe de préciser qu’au moment du concile de Constance, les « voyages
7
Les sources exposées plus bas ne seront toutefois pas toutes utilisées dans cet article.
8 Plusieurs contributions récemment publiées par W. SIERADZAN (dir.), Arguments and Counter-Arguments.
The Political Thought of the 14th – and 15th Centuries during the Polish-Teutonic Order Trials and Disputes,
Toruń 2012, apportent des réfléxions très intéressantes à cette étude; notamment celles de D. VON GÜTTNERSPORZYŃSKI, Memorialisation and Historical Awareness – Witness Testimonies in Trials between Poland and the
Teutonic Order in the Fourteenth and Fifteenth Centuries, p. 55–67 et R. KOTECKI, The Desecration of Holy Places
According to Witnesses’ Testimonies in the Polish-Teutonic Order Trials of the 14th Century, p. 69–110.
9 Une littérature importante existe au sujet du conflit entre Pologne, Lituanie et Ordre Teutonique. Outre
les travaux déjà mentionnés de S. BELCH, Paulus Vladimiri ; T. BRENNAN, Just War ; W. URBAN, Tannenberg and
After, voir aussi W. PARAVICINI, R. PETRAUSKAS, G. VERCAMER, Tannenberg – Grunwald – Zalgiris 1410. Krieg und
Frieden im späten Mittelalter (Deutsches Historisches Institut Warschau, Quellen und Studien, 26), Wiesbaden 2012; S. GOUGUENHEIM, Tannenberg 15 juillet 1410, Paris 2012 ; S. JÓŹWIAK, K. KWIATKOWSKI, A. SZWEDA,
S. SZYBKOWSKI, Wojna Polski i Litwy z zakonem krzyżackim w latach 1409–1411, Malbork 2010 ; S. KWIATKOWSKI,
Der Deutsche Orden im Streit mit Polen-Litauen. Eine theologische Kontroverse über Krieg und Frieden auf dem
Konzil von Konstanz (1414–1418) (Beiträge zur Friedensethik, 32), Stuttgart-Berlin-Köln 2000 ; H. BOOCKMANN,
Johannes Falkenberg, der Deutschen Orden und die polnische Politik. Untersuchungen zur politischen Theorie
des späteren Mittelalters (Veröffentlichungen des Max-Planck-Instituts für Geschichte, 45), Göttingen 1975 ;
S. EKDAHL, Die Schlacht bei Tannenberg 1410. Quellenkritische Untersuchungen, vol. 1 : Einführung und Quellenlage (Berliner historische Studien, 8, Einzelstudien, 1), Berlin 1982 ; A. GRABSKI, Polska w opiniach Europy
Zachodniej XIV–XV w., Warszawa 1968.
10 La méthode polonaise de conversion visait une assimilation progressive du christianisme par les néophytes, et préférait christianiser les coutumes baltes que les éliminer brutalement. W. URBAN, The Samogitian Crusade, Chicago 1989, p. 182 : « Conversion did not mean that the Lithuanians adopted Polish or
German forms of worship. Wise missionaries (and these prevailed at this moment) understood it was not
necessary to abolish traditions and ceremonies which were not hostile to Christian doctrine. They knew
that Christianity spread quickest when it incorporated local custom, artistic traditions and sacred sites into
the ceremonies. Conversion should be a process of amalgamation rather than of forcing new believers to
abandon old habits and practices for new ones ».
11 Paweł Włodkowic et ses adversaires se réfèrent notamment au débat qui a opposé Innocent IV à Hostiensis sur l’interprétation du décret Quod super his du pape Innocent III. Voir Ch. J. REID, Paulus Vladimiri,
the Tractatus, Opinio Hostiensis, and the Rights of Infidels, [in :] P. KRAFL (dir.), Sacri canones servandi sunt: Ius
20
Loïc CHOLLET
en Prusse », qui faisaient partie de la culture chevaleresque du XIVème siècle, touchaient à leur fin, puisqu’on se rendait compte que les Lituaniens étaient chrétiens12.
Toutefois la discussion autour de la christianisation de la Lituanie, cas très concret
exposé au regard des plus hautes autorités intellectuelles, religieuses et politiques
d’Europe réunies à Constance, représente une étape marquante dans la construction
du droit des peuples non-chrétiens, mais aussi des peuples autochtones13. Il serait
utile pour écrire l’histoire du droit des infidèles de mesurer l’impact du débat de
Constance sur l’ensemble de la pensée politique européenne – à commencer par la
réception des discussions par les auteurs contemporains aux événements. Car bien
au-delà du royaume de Pologne, du grand-duché de Lituanie ou de l’Ordre Teutonique, l’ensemble de l’Europe se trouvait concernée par l’affrontement de deux approches missionnaires radicalement différentes ; l’enjeu du débat touchait à l’idée
même de croisade, l’un des fondements de l’idéologie nobiliaire médiévale. C’est ici
que la façon d’écrire l’histoire de la conquête des peuples baltes par l’Ordre Teutonique peut avoir de l’intérêt.
En marge de l’aspect strictement juridique du débat de Constance se trouve une
« zone grise » qui fait appel à l’émotionnel, à la mémoire, aux sentiments ; il est même
possible de dire que les éléments juridiques sont englobés dans un cadre plus large,
aux contours moins bien définis, et qui constitue peut-être le plus important du phénomène que l’on peut appeler « guerre des mots ». S’il est un élément omniprésent
dans cette lutte, c’est l’histoire. Le passé hante les protagonistes du conflit ; et depuis
la formidable bataille de Grunwald, les actes des belligérants sont transformés en
autant d’accusations qui seront utilisées lors de la « guerre de plume ». Ce qui, pour
Jagiełło ou ses adversaires, était arrivé hier se trouve pris dans l’Histoire. Histoire récente pour les hommes du XVème siècle ; histoire ancienne, mais toujours étonnamment vive, pour nos contemporains. L’exemple le plus connu de ce phénomène est
canonicum et status ecclesiae saeculis XIII–XV (Opera Instituti historici Pragae, Series C, Miscellanea, 19),
Prague 2008, p. 418–420 ; T. BRENNAN, Just War, p. 298–301.
12 L’empereur Wenceslas de Luxembourg et le pape romain Boniface IX ont interdit les « voyages » contre la Lituanie chrétienne ; l’Ordre s’est opposé à cette décision, mais n’a pas pu l’infléchir. G. MICKŪNAITĖ,
Making a great ruler. Grand duke Vytautas of Lithuania, Budapest-New York 2006, p. 37 ; S. GOUGUENHEIM, Les
Chevaliers Teutoniques, p. 441–442 ; D. BUSCHINGER, M. OLIVIER, Les Chevaliers Teutoniques, Paris 2007, p. 256 et
J. B. KONCIUS, Vytautas the Great. Grand Duke of Lithuania, Miami 1964, p. 74–75.
13 R. WILLIAMS, The American Indian in Western Legal Thought. The Discourses of Conquest, Oxford-New
York-Toronto 2005, p. 60 ; W. G. GREWE, The Epochs of International Law, Berlin-New-York 2000, p. 143. Certains historiens attribuent à Paweł Włodkowic une influence sur les penseurs du droit des peuples autochtones ou non-chrétiens (notamment Bartholomé de Las Casas ou Francesco Vitoria), et la naissance
du droit international (Hugo Grotius). Voir T. WYRWA, La Pensée Politique Polonaise, p. 119–120, 129–132 ou
S. SWIEŻAWSKI, Histoire de la philosophie européenne au XVème siècle, trad. H. ROLLET, M. PROKOPOWICZ, Paris 1990,
p. 178. Les discours du juriste polonais semble toutefois être tombés dans l’oubli peu après avoir été écrits
et prononcés ; T. BRENNAN, Just War, p. 296. D’après l’un des grands spécialistes du milieu intellectuel cracovien auquel appartient Włodkowic, la question d’une éventuelle influence du débat polono-teutonique
sur la naissance du droit des peuples non-chrétiens reste ouverte ; K. OŻÓG, The Role of Poland, p. 119. Une
première étape serait d’observer la diffusion des manuscrits distribués par Włodkowic lors du concile dans
les bibliothèques d’Europe occidentale : Italie, France, Espagne, etc.
21
celui des deux épées de Grunwald14 : anecdote le jour de la bataille, ce geste est déjà
à Constance un élément d’histoire, un symbole dont le sens est présenté de manière
diamétralement opposée par les Chevaliers Teutoniques et leurs adversaires15. Plus
important pour notre sujet, la participation d’auxiliaires païens, orthodoxes et musulmans à la bataille est à l’origine des réflexions polonaises sur la légitimité de l’aide
apportée par des non-chrétiens à des chrétiens lors d’une guerre juste16. Il importe
de préciser que l’attitude des « infidèles » a une place centrale dans l’argumentaire
déployé par Włodkowic et ses prédécesseurs : si l’on reconnait des droits aux infidèles
pacifiques et tolérants envers les chrétiens, il n’en va pas de même avec ceux qui
feraient preuve d’un tempérament plus belliqueux17. Raconter l’histoire des relations
entre les Lituaniens païens ou fraichement convertis et leurs voisins permet d’éviter
une assimilation des premiers avec les Ottomans, figures alors beaucoup plus menaçantes18.
Déjà au lendemain de la bataille de Grunwald, les chroniqueurs de toute l’Europe
ne s’accordaient pas sur le sens à donner à l’affrontement d’un roi converti et d’un
ordre de chevalerie ; l’événementiel, l’anecdotique était évoqué pour expliquer ou
justifier un parti-pris. L’impact du débat polono-teutonique ne peut pas être mesuré
à la seule aune des arguments juridiques. La réaction des princes et des élites de
l’ensemble de l’Europe, la perception qu’ont eue les chroniqueurs de Grunwald ou
du débat de Constance doivent beaucoup aux arguments extra-juridiques, aux faits
plus ou moins déformés, aux rumeurs. Dans la « guerre de plume », on faisait appel
au factuel, appelé à devenir histoire, mais aussi à ce qui était déjà pour les contemporains de l’histoire plus ou moins ancienne. L’histoire – du peuple prussien, de l’Ordre
Teutonique – est fréquemment utilisée dans les plaidoiries de Włodkowic ; le maître
cracovien n’hésite pas à puiser dans un passé parfois lointain pour illustrer ses opinions. Son travail juridique se double alors d’une approche historique ; les sources
14 Avant que la bataille ne commence, deux hérauts sont sortis des rangs teutoniques pour offrir deux
épées à Jagiello, l’incitant au combat. L’anecdote a été abondamment commentée, et est resté le symbole
de cette journée – S. GOUGUENHEIM, Tannenberg, p. 115–123, et sur le souvenir, p. 197–205.
15
Ibidem, p. 197–205.
16
Ibidem, p. 193–197.
17 Ce critère est également souligné par l’adversaire de Włodkowic, Johannes Urbach von Bamberg,
qui insinue que seuls des infidèles parfaitement soumis aux puissances chrétiennes pourraient être considérés comme pacifiques, et donc bénéficier d’un traitement généreux ; voir T. BRENNAN, Just War, p. 280.
Le puissant théologien français Pierre d’Ailly, dans la directive qu’il donne au sujet du débat polono-teutonique, reprend cet élément – de manière certes moins radicale ; voir Die Traktate vor dem Konstanzer
Konzil (1414–1418) über das Recht des Deutschen Ordens am Lande Preußen, vol. 1 : Die Staatsschriften des
Deutschen Ordens in Preussen im 15. Jahrhundert, éd. E. WEISE (Veröffentlichungen der Niedersächsischen
Archivverwaltung, 27), Göttingen 1970, doc. 11, p. 265–270.
18 À ce propos, soulignons que les Lituaniens sont généralement appelés « Sarrasins » dans les sources
francophones du XIVème siècle. Voir A. MURRAY, The Saracens of the Baltic. Pagan and Christian Lithuanians
in the Perception of English and French Crusaders to Late Medieval Prussia, « Journal of Baltic Studies », 41,
2010, 4, p. 413–429 ; J. V. TOLAN, Les Sarrasins : l’image de l’islam dans l’imagination européenne au Moyen Âge,
traduit de l’anglais par P.-E. DAUZAT, Paris 2003, p. 185–186 ; E. CHRISTIANSEN, The Northern Crusades, p. 169.
22
Loïc CHOLLET
qu’il cite explicitement sont les écrits d’auteurs connus en Europe, mais aussi des
chroniqueurs non spécifiés, lorsqu’il aborde la question de la conquête des païens
baltes19. Il convient de préciser qu’à Cracovie, le milieu intellectuel se passionne pour
l’histoire polonaise, et n’hésite pas à l’utiliser dans la lutte idéologique menée contre
l’Ordre20. Autre document clef de cette polémique, le discours des Samogitiens lu à
Constance fait appel à l’histoire, à la mémoire, à l’anecdote, plutôt qu’aux arguments
juridiques ; de fait, ce texte relativement facile d’accès et très tourné vers l’émotionnel semble avoir plus marqué les témoins du concile que les traités savants de
Włodkowic21. Du côté de l’Ordre Teutonique, on fait également appel au passé pour
démontrer la bonne conduite de l’Ordre ou rappeler les services rendus à la Chrétienté en soumettant les païens ; lesquels sont décrits dans les discours historicisants des
porte-paroles de Marienbourg comme particulièrement cruels, ce qui fait ressortir la
perfidie des Polonais, coupables d’alliance avec de tels « infidèles ».
Si les discours polono-lituaniens et teutoniques puisent consciemment leurs arguments dans l’histoire, ils sont aussi tributaires d’un long passé, transmis par les chroniqueurs des siècles précédents. Il serait, par exemple, déplacé d’accuser les Teutoniques de mauvaise foi lorsqu’ils hésitent à reconnaître la réalité de la conversion
lituanienne de 1387, si l’on garde en tête que plusieurs princes lituaniens, comme
Mindaugas, baptisé et couronné en 1253, ou Gediminas, qui écrit au pape en 1322,
avaient manifesté leur intention d’évangéliser le pays sans passer à l’acte22. On sait
en effet que les chroniques composées au sein de l’Ordre Teutonique étaient lues
aux repas des membres, à l’exemple de la très épique Chronique Rimée de Livonie23 ;
les Chevaliers avaient donc en tête le passé de leur Ordre, tel que présenté par leurs
19 S. BELCH, Paulus Vladimiri, vol. 1, p. 217, 230, no 133. Sur l’utilisation de l’histoire par Paweł Włodkowic,
S. BELCH, Paweł Włodkowic jako historyk i jego wpływ na Długosza, « Teki Historyczne », 10, 1959, p. 75–101 ;
L. KRZYWIAK, XIV-wieczne akta sporów polsko-krzyżackich w pismach Pawła Włodkowica, « Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP im. Komisji Edukacji Narodowej w Krakowie », 158, « Prace Historyczne », 16, 1993,
p. 69–88.
20 L. KRZYWIAK, L’histoire dans les cours des universités d’Europe centrale, [in :] J. WYROZUMSKI (dir.), L’université
et la ville au Moyen Âge (Centre international de la culture, Science, 2), Cracovie 1993, p. 122.
21 L’intervention des Samogitiens est en tous cas mentionnée avec plus de détails, notamment
par Guillaume Fillastre, dans Acta Concilii Constanciensis, éd. H. FINKE, vol. 2 : Konzilstagebücher, Sermones,
Reform- und Verfassungsakten, Münster 1923, p. 58 et dans The Council of Constance : the Unification of the
Church, transl. by L. R. LOOMIS, ed. and annotated by J. H. MUNDY (Records of Civilization : Sources and Studies, 63), New York 1961, p. 240 et par Ulrich de Richental (ibidem, p. 139). Sur le succès de l’intervention
samogitienne : Z. KIAUPA, The History of Lithuania, translated by C. S. ROWELL, J. SMITH, V. URBONAVIČIUS, Vilnius
2005, p. 72 ; T. BRENNAN, Just war, p. 130.
22 W. URBAN, The Samogitian Crusade, p. 180 passim rappelle que l’on ne peut pas sans nuance décrire
l’intransigeance dont l’Ordre a fait preuve après 1387 comme de l’hypocrisie ou du fanatisme. L’historien
doit garder à l’esprit que les Chevaliers, qui avaient en tête les « quasi-conversions » coutumières aux souverains lituaniens, refusaient de croire que Jagellon et Vytautas seraient plus fermes dans leurs intentions
que leurs prédécesseurs. S. GOUGUENHEIM, Les Chevaliers Teutoniques, p. 446, résume en disant : « En guerre
depuis un siècle, les Teutoniques étaient en quelque sorte prisonniers de la longue durée et se refusaient
à croire qu’un seul événement ponctuel puisse tout changer ».
23
K. KLAVINS, Christian Ideology, p. 267–268.
23
propres chroniqueurs24. À l’inverse, la description de l’Ordre que l’on trouve sous la
plume de Włodkowic ou de l’auteur de la Propositio Samagitarum rappelle à plus
d’un titre des accusations lancées à l’encontre des Teutoniques ou d’autres ordres
militaires plusieurs siècles auparavant. L’héritage d’une dispute déjà ancienne pèse
sans conteste sur la pensée du maître cracovien. L’histoire, qui s’étend de l’arrivée
en Prusse des Chevaliers Teutoniques au début du XIIIème siècle – ou même avant,
depuis 1147 et la première croisade lancée contre les païens de la mer Baltique –
jusqu’aux lendemains de Grunwald, est vue, vécue, pensée, comprise de manière
variée et par des personnes fort différentes. Il est inutile de dire qu’on ne pense pas
le passé de la même façon à Marienbourg qu’à Cracovie ; l’histoire, de fait, est déjà
mémoire.
Sources
Traités et documents du Concile de Constance
Croiser les discours lus à Constance avec les lettres diplomatiques, les chroniques ou
les traités de paix permet de voir comment on passe du récit, encore « à chaud », des
événements à un discours juridique, construit autour d’une réponse à donner à un
problème précis, tel que l’aide apportée par des soldats païens ou musulmans à un
roi chrétien ou le sort réservé aux Baltes à évangéliser. Les sources pour l’étude de la
« guerre des mots » entre Pologne, Lituanie et Ordre Teutonique comportent bien
sûr les traités lus à Constance, et en premier lieu ceux de Paweł Włodkowic et de ses
adversaires. La polémique s’ouvre au début de l’année 1415 avec une plaidoirie du
procureur de l’Ordre à la Curie, Pierre Wormditt, qui présente l’histoire de l’Ordre Teutonique comme celle d’un glorieux défenseur de la Chrétienté, attaqué par une Pologne qui dans sa jalousie, n’a pas hésité à s’allier aux païens, responsables d’atrocités
et de blasphèmes. L’histoire ancienne et récente se rejoint dans le traité de Wormditt,
pour conclure à la nécessité de soutenir l’Ordre Teutonique dans son combat25. Le
premier traité délivré par Paweł Włodkowic sur le thème des droits des non-chrétiens,
Tractatus de potestate papae et imperatoris respectu infidelium, pose l’essentiel de son
argumentation juridique et philosophique26. Ce long traité, lu à la « nation germa-
24 Un exemple intéressant pour notre sujet, souligné par N. BOURGEOIS, Les Cisterciens et la croisade de
Livonie, « Revue Historique », 308, 3, 2005, p. 556, est l’interprétation de la conduite des Lives par Henri le
Letton, lors d’un accord avec l’évêque Berthold de Livonie. Celui-ci les menaçant d’avoir recours à la force,
les Lives l’auraient prié de les convertir par « la parole et non par l’épée » (ibidem, citant Henri le Letton, II,
5), pour ensuite refuser de lui envoyer leurs fils en otage. En mettant dans la bouche des païens les arguments habituellement utilisés par les intellectuels chrétiens opposés à la conversion forcée et en montrant
ensuite leur duplicité, le chroniqueur justifierait l’usage de la force comme outil d’évangélisation.
25 Le traité est résumé par T. BRENNAN, Just War, p. 122–126 et édité dans, Die Staatsschriften des Deutschen Ordens, doc. 2, p. 70–111.
26 De Potestate papae et imperatoris respectu infidelium est édité dans S. BELCH, Paulus Vladimiri, vol. 2,
p. 792–844 et Pisma wybrane, vol. 1, p. 2–112 ; pour une traduction en polonais et en anglais, ibidem.
24
Loïc CHOLLET
nique »27 du concile à la date probable du 5 juillet 141528, se trouve résumé dans
un second traité, Opinio Ostiensis, lu le lendemain devant l’ensemble du concile29. Au
cours de la seconde moitié de l’année 1416, Włodkowic délivre le traité Causa inter Reges Poloniae et Cruciferos30, qui oriente la « guerre de plume » dans un sens différent,
et plus radical: la discussion sur le droit des païens est abandonnée au profit d’une
violente charge contre l’Ordre Teutonique. L’idée est de montrer que l’Ordre Teutonique n’est plus conforme à son statut originel, qui était celui d’un ordre hospitalier, et
qu’en mentant pour jouer le rôle de seigneurs en Prusse, les Chevaliers pratiquent
une dangereuse hérésie. Les traités suivants31 continuent cette polémique, alimentée
par la découverte de la Satira contra haereses et cetera nefanda Polonorum et eorum regis Iyageyel, un texte violent écrit par le dominicain Johannes Falkenberg, qui accuse
Jagiełło et les Polonais d’être des hérétiques, et réclame leur mise à mort32.
Ces traités intéressent notre problématique dans la mesure où l’on y fait référence au
sort des Lituaniens païens, mais aussi à l’histoire : dans Causa, Włodkowic aborde la
manière dont l’Ordre s’est transformé lors de son implantation en Prusse, alors que les
Articuli contra Cruciferos de Prussia33 sont une longue collection d’accusations factuelles
– notamment des crimes commis envers les sujets prussiens – destinée à montrer le
caractère « tyrannique, inique et injuste »34 de l’Ordre. Moins radical que le pamphlet de
Falkenberg, le discours De statu Fratrum Ordinis B. Mariae Virginis Teutonicorum et pugna
eorum adversus infideles de Johannes Urbach de Bamberg, lu entre juillet 1416 et 141735,
27 Sous l’influence de l’empereur Sigismond de Luxembourg, le concile est organisé en « nations » ; B. GUENÉE,
Entre l’Église et l’État. Quatre vies de prélats français à la fin du Moyen Âge (XIIIe–XVe siècle), Paris 1987, p. 281. La
« nation germanique » regroupe les États de l’Europe du nord et du centre-est, dont la Pologne.
28 Les dates auxquelles les discours de Paweł Włodkowic ont été prononcés ne sont pas très claires : si
traditionnellement, on retient juillet 1415, il se peut que juin 1416 corresponde mieux ; sur cette discussion, K. OŻÓG, The Role of Poland, p. 116.
29 Opinion Ostiensis est édité dans S. BELCH, Paulus Vladimiri, vol. 2, p. 864–884 et Pisma wybrane, vol. 1,
p. 113–137 ; pour une traduction en polonais et en anglais, ibidem.
30 La date exacte de rédaction et de distribution du traité devant le concile est discutée : S. BELCH, Paulus
Vladimiri, vol. 1, p. 169 sq. penche pour juillet 1416, alors qu’en se référant à la mention de la bataille de
Tannenberg par Vladimir, Pisma wybrane, vol. 1, p. XXXI et 265, L. EHRLICH situe la rédaction du texte à la fin
de 1416 ou au début de 1417. Le texte est édité, publié dans Pisma wybrane, vol. 1, p. 144–271 et vol. 2,
p. 2–168, qui l’appelle selon son incipit Ad Aperiendam.
31 Par exemple, Scriptum denunciatorium errorum in duobus tractatibus Ioannis Falkenberg, édité dans
S. BELCH, Paulus Vladimiri, vol. 2, p. 1013–1020.
32 Z. WŁODEK, La Satire de Jean Falkenberg. Texte inédit avec introduction, « Mediaevalia Philosophica Polonorum», 28, 1973, p. 51–120 et H. BOOCKMANN, Johannes Falkenberg, p. 312–354.
33 Articuli contra Cruciferos de Prussia est édité dans S. BELCH, Paulus Vladimiri, vol. 2, p. 916–988. D’après
S. BELCH, ibidem, vol. 1, p. 175 sq., Articuli contra Cruciferos est compris dans le plus long Tractatus de Ordine,
publiée en novembre 1417.
34 « oppresserunt et laeserunt, quamvis tyrannice, inique et iniuste », Articuli, cité par S. BELCH, ibidem,
vol. 2, p. 984.
35 S. BELCH, ibidem, p. 1112, pense que le traité a été lu peu après juillet 1416, alors que E. WEISE (Die
Staatschrifften, vol. 1, p. 309) le situe en juillet 1417.
25
constitue la pièce maîtresse de la réponse teutonique aux discours de Włodkowic. Peu
étudié, ce traité expose la justification de l’Ordre quant aux croisades, et fait ressortir
l’importance de la perception que l’on se fait des infidèles lorsqu’il s’agit de décider de
la validité de la guerre qu’on leur fait36.
Parmi les autres textes lus à Constance, nous possédons la Propositio Polonorum
contra Ordinem37, prononcée le 13 février 1416, dont le texte est attribué à Paweł
Włodkowic ou à Nicolas Trąba, alors archevêque de Gniezno38. Dix jours plus tard, le
23 février, le procureur de l’Ordre à la Curie délivre un discours qui se veut une réponse
aux accusations des délégués polonais39. Moins exploitée par les historiens que les
traités de Włodkowic, mais néanmoins très intéressante, la Propositio Samagitarum40
déjà mentionnée permet d’observer le jeu subtil entre les arguments juridiques de
Włodkowic et la mise en scène de la conquête vue par les païens. Le discours, dont
l’auteur reste inconnu41, a été délivré par une délégation de nobles samogitiens le
13 février 141642. Le texte expose les relations difficiles entre les païens samogitiens
et les Chevaliers Teutoniques, en concluant que ces derniers n’ont pas fait leur devoir
missionnaire, et que c’est à Jagiełło et à Witold d’apporter le baptême à une Samogitie encore à majorité païenne43. Délaissant le style scholastique de Włodkowic, le
discours des Samogitiens oriente le débat juridique, encore très théorique, vers le
cas concret d’une province longtemps disputée entre Marienbourg et Vilnius. On
passe ici de traités juridiques à une plainte plus émotionnelle, qui se veut ancrée
dans le réel. L’histoire récente de la conquête et de l’occupation de la région par les
Teutoniques est au centre du discours, dont les idées principales rejoignent celles
36 T. BRENNAN, Just War, p. 229 ; S. BELCH, Paulus Vladimiri, vol. 2, p. 1108. Le traité est édité ibidem, p. 1116–
1180 et dans Die Staatschrifften, vol. 1, doc. 14, p. 318–380 ; traduit en anglais par T. BRENNAN, Just War,
p. 422–532.
37 Edité dans Codex epistolaris Vitoldi, Magni ducis Lithuaniae 1376–1430, éd. A. PROCHASKA, pars 1–2 (Wydawnictwa Komisyi Historycznej Akademii Umiejętności w Krakowie, 23 ; Monumenta Medii Aevi Historica
Res Gestas Poloniae Illustrantia, 6), Cracovie 1882 [abrégé CEV], Appendix, doc. 6 A, p. 1001–1018, et Codex
mednicensis seu Samogitae dioecensis, éd. P. JANUTIS, pars 1 : (1416. II. 13 – 1609. IV. 2) (Fontes Historiae Lituaniae,
3), Rome 1984 [abrégé CM], doc. 2, p. 13–18.
38
S. GOUGUENHEIM, Tannenberg, p. 225, no 60.
39
CEV, Appendix, doc. 6 C, p. 1024–1033.
40
Edité dans CEV, Appendix, doc. 6 B, p. 1018–1024 et CM, doc. 1, p. 1–13.
41 S. BELCH, Paulus Vladimiri, vol. 1, p. 166, pense identifier l’auteur comme étant Paulus Włodkowic ou André Laskary. G. MICKUNAITE, Vytautas the Great, p. 93, no 169, pense que ce texte a été composé en Lituanie,
probablement par la chancellerie grand-ducale ; mais il apparait que le ou les auteurs avaient une très bonne
connaissance de la Samogitie, puisque des exemples concrets sont cités.
42
V. GIDZIUNAS, Konstanz, [in :] S. SUŽIEDĖLIS (dir.), Encyclopedia Lituanica, Boston 1970–1978, vol. 3, p. 164.
43 Bien que Jagiello et Witold aient proclamé le christianisme en Samogitie dès 1413, peu d’habitants
ont été baptisés ; il faudra attendre que le concile donne son feu vert pour qu’une structure ecclésiastique
soit installée dès 1417 dans la dernière province païenne d’Europe. Sur ce sujet, P. RABIKAUSKAS, La Cristianizzazione della Samogizia, [in :] IDEM (dir.), La Cristianizzazione della Lituania, p. 227–229 et S. ZAJĄCZKOWSKI,
The Christianisation of Lithuania by Poland, [in :] J.BRAUN (dir.), Poland in Christian civilisation, London 1985,
p. 194–197.
Loïc CHOLLET
26
de Włodkowic, au point que certains historiens considèrent qu’il en est l’auteur44.
L’Ordre tente de répondre à la plainte des Samogitiens par un long discours, Responsio Ordinis contra propositionem Polonorum in causa Samaytarum, que le concile
refuse d’écouter jusqu’au bout45.
Il existe deux pièces capitales concernant l’impact du débat sur les intellectuels d’Europe occidentale : la directive du cardinal Pierre d’Ailly, qui dans la première moitié
de l’année 1417 donne son avis sur la dispute entre Włodkowic et ses adversaires46,
et le traité du bénédictin espagnol André Escobar, évêque de Ciudad Rodrigo, qui en
novembre 1417 cite l’histoire de l’Ordre Teutonique pour défendre l’approche traditionnelle de la croisade en précisant qu’à défaut de pouvoir christianiser les infidèles
par l’épée, on peut utiliser la violence pour les mettre en condition de recevoir le
baptême47. La polémique au sujet de la Satira de Falkenberg n’a pas manqué d’attirer
l’attention des chefs de fil du concile, qui à l’instar de Pierre d’Ailly ou de Francesco
Zabarella se sont prononcés au sujet de ce virulent pamphlet, dans un sens favorable
au roi de Pologne48. Le déroulement des discussions à Constance et la réaction des
participants à la lecture des différents traités nous sont connus par les témoignages
consacrés au concile, comme les journaux du bourgeois de Constance Ulrich de
Richental ou du cardinal français Guillaume Fillastre49.
Lettres et traités diplomatiques
Une étude des seuls textes lus à Constance ne permettrait pas de comprendre
l’ensemble de notre problématique ; la « guerre des mots » au sujet des droits
des païens commence bien plus tôt, et s’intensifie dès la bataille de Grunwald50.
Les lettres échangées par les protagonistes de la bataille nous renseignent sur la
manière dont on façonnait une « version officielle » de l’événement, et dont on
interprétait la place des non-chrétiens, païens samogitiens ou auxiliaires tatars
musulmans, dans les relations polono-lituano-teutoniques51. L’utilisation de la
44
S. BELCH, Paulus Vladimiri, vol. 1, p. 165–167.
45 Fillastre’s Diary of the Council of Constance, dans The Council of Constance, p. 280. La réponse de l’Ordre
Teutonique est éditée dans CEV, Appendix, doc. 6 D, p. 1033–1038.
46
Die Staatschriffte, vol. 1, doc. 11, p. 265–270.
47
Ibidem, doc. 16, p. 391–413 ; voir E. CHRISTIANSEN, The Northern Crusades, p. 232.
48 Acta Concilii Constanciensis, vol. 4 : Schlußband, Münster 1928, doc. 450, p. 410–413 ; A. GRABSKI, Polska,
p. 342–343.
49 Les journaux d’Ulrich de Richental et de Guillaume Fillastre sont traduits en anglais dans The Council
of Constance. Les documents relatifs au concile ont été publiés dans Acta Concilii Constanciensis, dir. H. FINKE, vol. 1–4, Münster 1896–1928 (réédité Münster 1976–1982) ; pour le journal de Fillastre, ibidem, vol. 2 :
Konzilstagebücher, Sermones, Reform- und Verfassungsakten, p. 13–170.
50 Sur les sources écrites (et archéologiques) de la bataille, S. GOUGUENHEIM, Tannenberg, p. 41–47 et
S. EKDAHL, Die Schlacht bei Tannenberg, p. 320–344.
51 Sur les lettres diplomatiques envoyées par la Pologne et l’Ordre Teutonique, voir S. EKDAHL, Die
Schlacht bei Tannenberg ; S. JÓŹWIAK, K. KWIATKOWSKI, A. SZWEDA, S. SZYBKOWSKI, Wojna Polski i Litwy, p. 187–189 ;
27
« mémoire de guerre »52 liée à Grunwald ne sera pas évoquée dans cet article, mais
une exposition des sources permet ici de montrer comment s’est bâti le socle sur
lequel est venu se greffer les réflexions au sujet du sort des infidèles de Prusse ou
de Samogitie.
En août 1409, soit une année avant la bataille, la trame se dessine ; l’Ordre Teutonique
obtient le soutien des princes poméraniens Swantibor de Stettin et Bogislaw de Stolp,
qui signent un traité contre Witold, coupable de soutenir la rébellion samogitienne
et de s’être allié avec des Tatars et des Russes « infidèles »53. Le grand-duc répond aux
accusations des Teutoniques par une lettre envoyée en septembre 1409, où il rappelle son soutien apporté à l’évangélisation de la Lituanie et met en cause la bonne
foi des Teutoniques, qui ne feraient rien pour évangéliser les païens54. La correspondance des belligérants prend une plus grande importance justificatrice après la bataille. Mentionnons les lettres envoyées par Jagiełło au lendemain de l’événement à
son épouse, la reine Anne, et aux prélats Nicolas Kurowski, archevêque de Gniezno et
Albert Jastrzębiec, évêque de Poznań55. Ce dernier envoie une lettre aux Polonais en
place à la Curie, pour les informer de ce qu’il s’est passé à Grunwald et leur fournir des
arguments à même de répondre aux accusations de l’Ordre56. C’est la première fois
que la place des infidèles et des « schismatiques » dans la guerre polono-teutonique
est justifiée57. En automne 1411, le futur évêque de Poznań André Laskary se rend
auprès du pape « pisan » Jean XXIII58 pour plaider la cause polonaise, et expliquer
qu’en luttant contre l’Ordre, Jagiełło n’aurait fait que mener une guerre juste59. Les
dignitaires de l’Ordre défait ne sont pas restés muets face à l’offensive diplomatique
polonaise ; les lettres envoyées dès l’été 1410 par le grand-maître Henri von Plauen
depuis Marienbourg assiégé dénoncent avec ferveur l’aide apportée par des « infidèles » au roi de Pologne60. D’autres lettres envoyées durant les années qui séparent
M. BISKUP, Dyplomacja Polska w czasach Andegawenów i Jagiellonów (1370–1572) », [in :] G. LABUDA, W. MICHOWICZ (dir.), Historia dyplomacji polskiej, X–XX w., Varsovie 2002, p. 71–75.
52
Pour reprendre une expression de S. GOUGUENHEIM, Tannenberg, p. 488.
53 Die Staatsverträge des Deutschen Ordens in Preussen im 15. Jahrhundert, éd. E. WEISE, vol. 1 : (1398–1437),
Marburg 19702 [1939], doc. 69, p. 71–73.
54
CEV, doc. 428, p. 199–201.
55 La lettre à la reine Anne est éditée dans Scriptores Rerum Prussicarum [abrégé SRP], vol. 3, éd. Th. HIRSCH,
M. TÖPPEN, E. STREHLKE, Leipzig 1866, p. 425–426 ; celle à l’archevêque de Gniezno par E. SCHNIPPEL, Vom Streitplatz zum Tannenberge, « Prussia », 31, 1935, p. 65 ; celle à l’évêque de Poznań dans SRP, vol. 3, p. 426–427.
56 SRP, vol. 3, p. 427–429.
57
S. GOUGUENHEIM, Tannenberg, p. 185–186.
58 Avant la conclusion du concile de Constance, trois papes revendiquaient le pouvoir sur l’Église ; celui de
Rome, celui d’Avignon, et le pape que s’est choisi le concile de Pise ; Alexandre V, puis Jean XXIII. La Pologne,
tout comme l’Ordre Teutonique, reconnaissait la légitimité de ce dernier. T. BRENNAN, Just War, p. 112–113.
59 Le discours de Laskary ne nous est connu que par une copie partielle tombée aux mains du grandmaître de l’Ordre. Le texte est édité par S. EKDAHL, Die Schlacht bei Tannenberg, p. 297–307.
60 Quelques lettres envoyées en été 1410 par Henri von Plauen, futur grand-maître, et le maître d’Allemagne Conrad von Eglofstein sont éditées par M. BISKUP, Das Echo der Tannenbergschlacht und der Belage-
28
Loïc CHOLLET
la bataille du concile donnent des descriptions horrifiques du comportement des
Tatars et des païens, qui serviront de support aux accusations « factuelles » portées
devant le concile61. Enfin, les missives écrites par Jagiełło relatives aux nombreux
conflits qui continuent d’exacerber les tensions reflètent l’importance d’enjeux tels
que l’alliance avec des païens ou le sort de la Samogitie dans les années 1411–141462.
À l’inverse, les traités de paix relatifs à la Samogitie63 nous renseignent surtout par
leur silence. Lorsque, depuis les traités de Sallinwerder (1398) et de Raciąż (1404)
jusqu’à celui de Toruń (1411), on vise une accalmie entre Lituanie et Ordre Teutonique, on dispose de la Samogitie sans que la moindre mention du droit des habitants – alors païens – n’apparaisse. La différence entre cette situation et celle qui
prévaut lors du concile de Constance nous éclaire sur la naissance d’une réflexion
polonaise au sujet des droits des païens dans le cadre de plus en plus conflictuel
des relations polono-lituano-teutoniques. Une étape importante est le procès de
Buda (1412–1414), qui, sous la houlette du roi de Hongrie et futur empereur Sigismond de Luxembourg oppose Pologne, Lituanie et Ordre Teutonique au sujet du
tracé des frontières. Les actes du procès nous éclairent sur l’utilisation de l’histoire
dans le conflit sur les droits des païens ; les délégués polonais André Laskary et Paweł
Włodkowic font référence au passé, à la langue parlée et au sentiment « identitaire »
des habitants pour prouver l’appartenance à la Pologne ou à la Lituanie des régions
contestées64, parmi lesquelles on trouve la Samogitie65. Les arguments de Laskary,
procureur du roi de Pologne, semblent avoir influencé Włodkowic pour ses activités
futures66. Les rapports tenus par l’envoyé de Sigismond, Benedict Macrai, qui en 1413
visite la Samogitie pour déterminer l’appartenance des territoires disputés entre
rung Marienburgs im deutschen Zweig des Deutschen Ordens im Sommer 1410, [in :] U. ARNOLD (dir.), Beiträge
zu der Geschichte des Deutschen Ordens (Veröffentlichungen der Internationalen Historischen Kommission
zur Erforschung des Deutschen Ordens, 5 ; Quellen und Studien zur Geschichte des Deutschen Ordens,
49), Marburg 1993, vol. 2, p. 120–123.
61
S. GOUGUENHEIM, Les Chevaliers Teutoniques, p. 490–493.
62 Codex diplomaticus Lithuaniae, éd. E. RACZYŃSKI, Wrocław 1845, doc. 6.3, p. 129–134, doc. 6.11, p. 150–
151, doc. 7.1, p. 156–161, doc. 7.2, p. 161–164.
63 Les traités de paix signés entre l’Ordre Teutonique, la Pologne et la Lituanie sont édités dans Die
Staatsverträge des Deutschen Ordens in Preussen im 15. Jahrhundert, éd. E. WEISE, vol. 1–3 (5 vol.), Marburg
1939–1969.
64 S. WIELGUS, The Medieval Polish Doctrine of the Law of Nations, p. 68–72 ; S. BELCH, Paulus Vladimiri,
vol. 1, p. 129–131.
65 La place de la Samogitie et de l’histoire dans le procès de Buda mériterait une analyse qui sortirait des
cadres de ce travail ; il ne sera donc pas traité ici.
66 Correspondance personnelle avec le Professeur Paweł Kras, que je remercie ; voir aussi K. OŻÓG, Uczeni w monarchii Jadwigi Andegaweńskiej i Władysława Jagiełły (1384–1434) (Polska Akademia Umiejętności,
Rozprawy Wydziału Historyczno-Filozoficznego, 105), Kraków 2004, p. 186–206 ; K. NEITMANN, Die Staatsverträge des Deutschen Ordens in Preussen 1230–1449. Studien zur Diplomatie eines spätmittelalterlichen deutschen Territorialstaates (Neue Forschungen zur brandenburg-preussischen Geschichte, 6), Köln-Wien 1986,
p. 542–543. Les actes du procès de Buda sont édités dans Spory i sprawy pomiędzy Polakami a Zakonem
Krzyżackim = Lites ac res gestae inter Polonos Ordinemque Cruciferorum [abrégé Lites], vol. 2, éd. I. ZAKRZEWSKI,
Poznań 1892, doc. 32, p. 88 sq.
29
Witold et l’Ordre Teutonique, témoignent de la maturation des idées polonaises au
sujet du droit des infidèles67.
La polémique sur les droits des païens, puis des néophytes lituaniens, se répercute
sur l’ensemble de l’Europe de plusieurs façons. En ce qui concerne les élites politiques
du continent, l’interdiction de la « croisade » anti-lituanienne par l’empereur Wenceslas de Luxembourg, confirmée par le pape de Rome Boniface IX, montre que l’on était
sensible à l’évolution de la situation religieuse lituanienne68. À l’inverse, au lendemain
de Grunwald, le roi des Romains et futur empereur Sigismond de Luxembourg prend
la défense de l’Ordre, qu’il prétend être assailli par de féroces païens69. Autre figure
européenne d’importance, le théologien français Pierre d’Ailly, futur fer de lance du
concile de Constance, octroie des indulgences aux chevaliers partis combattre Lituaniens et Polonais aux côtés de l’Ordre en 141070. L’affrontement de l’ordre religieux
et du royaume allié aux « infidèles » semble avoir provoqué un changement dans
l’attitude des élites, changement qui ne se reflète qu’en partie dans les chroniques et
autres sources narratives.
Chroniques, littérature et témoignages
Moins partisanes peut-être que les missives diplomatiques envoyées par les dignitaires
de Pologne et de l’Ordre, les chroniques prussiennes ne sont pas avares de détails
lorsqu’il s’agit de mentionner la cruauté des alliés « infidèles » de la Pologne. Les Annales de Toruń71 ou la Chronique de la Terre de Prusse, dite de Johannes de Posilge72 (en
fait écrite par un continuateur anonyme après sa mort, située autour de 1405), nous
donnent une autre vision du conflit et de la façon dont les païens engagés aux côtés
de Jagiełło étaient perçus, mais apporte aussi un regard parfois critique sur le rôle joué
par l’Ordre Teutonique73. Du côté polonais, on possède la Chronique du conflit, attribuée à Nicolas Trąba, alors vice-chancelier de Jagellon et futur archevêque de Gniezno,
67 Correspondance personnelle avec le Professeur Sobiesław Szybkowski, que je remercie. Voir aussi
W. SIERADZAN, Benedek (Benedict) Makrai as a Subarbitrer in the Conflict between the Teutonic Order and its
Neighbour Countries in 1412–1413, [in :] W. SIERADZAN (dir.), Arguments and Counter-Arguments, p. 165–167 ;
D. WRÓBEL, The Ideological Foundations of the Polish Repossession Programme towards the State of the Teutonic Order in Prussia in the First Half of the 15th Century (1412–1422), ibidem, p. 180–187.
68 L’interdiction par l’empereur Wenceslas est mentionnée dans la Chronique de Posilge, SRP, vol. 3,
p. 196–197 ; une protestation du grand-maître de l’Ordre Teutonique Conrad de Jungingen face à l’interdiction papale de mener la guerre contre la Lituanie est éditée dans Codex Diplomaticus Prussicus. Urkunden-Sammlung zur ältern Geschichte Preußens aus dem Königl. Geheimen Archiv zu Königsberg nebst Regesten, éd. J. VOIGT [abrégé CDP], vol. 5, Königsberg 1857, doc. 137, p. 186–192. Voir G. MICKUNAITE, Making
a Great Ruler, p. 37 ; S. GOUGUENHEIM, Les Chevaliers Teutoniques, p. 441–442.
69
SRP, vol. 3, p. 403–404.
70 W. PARAVICINI, Die Preussenreisen, p. 38, note 102, citant VINCHAUT, Annales du Hainaut ; S. GOUGUENHEIM,
Les Chevaliers Teutoniques, p. 583 et S. WIELGUS, The Medieval Polish Doctrine of the Law of Nations, p. 58.
71 Les Annales de Toruń sont éditées dans SRP, vol. 3, p. 57–76 avec en regard la Chronique de Posilge et
des extraits de la Chronique de Detmar de Lübeck.
72
JOHANNES DE POSILGE, Chronik des Landes Preussen, est éditée dans SRP, vol. 3, p. 79–388.
73
S. GOUGUENHEIM, Tannenberg, p. 43–44.
30
Loïc CHOLLET
une source qui complète la correspondance de Jagiełło, Witold et des dignitaires polonais74. Cette chronique, d’une relative neutralité, semble avoir été composée en 1411
à partir d’un journal tenu par Trąba75. Plus connues mais aussi plus tardives, les Annales
et Chroniques du royaume de Pologne de l’historien Jan Długosz (composées depuis
1460 environ jusqu’à sa mort, en 1480) nous fournissent de nombreux détails sur les
années qui s’écoulent de Grunwald à Constance76. Homme de cour écrivant pendant
la dernière grande guerre opposant la Pologne à l’Ordre Teutonique (1453–1466), peu
favorable toutefois à la personne de Władysław Jagiełło77, Długosz exprime, d’une certaine manière, le point de vue de la noblesse et du clergé polonais sur les relations du
pays avec la Lituanie et l’Ordre Teutonique78.
Les chroniques des différentes régions d’Europe catholique nous renseignent sur la
façon dont les croisades baltes et le conflit opposant l’Ordre à la Pologne et à la Lituanie était perçu hors des frontières polonaises ou prussiennes. Si les chroniqueurs
français ou anglais, à l’exemple de Froissart et de Thomas Walsingham louent généralement les « voyages » contre les Lituaniens, assimilés aux Sarrasins79, la bataille de
Grunwald n’a pas été perçue de manière univoque. Certains chroniqueurs sont plutôt favorables à l’Ordre Teutonique, comme les français Enguerrand de Monstrelet
et Michel Pintoin, auteur de la Chronique du Religieux de Saint-Denis80. D’autres, tel
l’auteur de la chronique dite de Rufus, de Lübeck81, ou le chroniqueur anglais John
Capgrave82, se montrent favorables au roi de Pologne et condamnent l’Ordre pour
son orgueil et sa rapacité83. Un tour d’horizon des principales chroniques d’Europe
74 Chronica conflictus Wladislai regis Poloniae cum Cruciferis anno Christi 1410, éd. Z. CIELICHOWSKI, Poznań
1911. Nicolas Trąba est aussi l’auteur des lettres envoyées par Jagiello au lendemain de la bataille. En tant
que primat de Pologne, il sera à la tête de la délégation polonaise à Constance à laquelle prendra part
Włodkowic.
75
S. GOUGUENHEIM, Tannenberg, p. 224, no 48.
76 Joannis Dlugossii Annales seu Cronicae incliti Regni Poloniae, lib. 1–12, Varsaviae 1964–2010, ici lib.
10–11 : 1406–1412, 1997; lib. 11 : 1413–1430, 2000. La chronique de Długosz a été traduite en anglais et
abrégée – The Annals of Jan Dlugosz, trad. M. MICHAEL, comm. P. SMITH, Chichester 1997.
77
Z. IVINSKIS, Jogaila, [in :] S. SUZIEDELIS (dir.), Encyclopedia Lituanica, vol. 2, p. 537.
78
S. GOUGUENHEIM, Tannenberg, p. 42.
79
F. GRABSKI, Polska, p. 183–184 ; A. MURRAY, The Saracens of the Baltic, p. 415–422.
80 Des extraits de la Chronique du Religieux de Saint-Denis (livre XXXI, chapitre XIII) et de la Chroniques
d’Enguerrand de Monstrelet (chapitre LXVI) sont cités par J. ANCEL, voir La Pologne et la Prusse orientale;
conférences faites à la Bibliothèque polonaise de Paris par mm. Jacques Ancel, Édouard Driault, Henri de
Montfort, Georges Pagès et Lucien Tesnière (Problèmes politiques de la Pologne contemporaine, 4), Paris
1933, p. 245–249.
81 Chronique de Rufus, dans Die Chroniken der niedersächsischen Städte. Lübeck, vol. 3 (Die Chroniken der
deutschen Städte vom 14. bis ins 16. Jahrhundert, 28), Leipzig 1902, p. 52.
82 The Chronicle of England by John Capgrave, éd. F. C. HINGESTON (Rerum Britannicarum Medii Aevi Scriptores, or Chronicles and Memorials of Great Britain and Ireland during the Middle Ages, 1), London 1858,
p. 298 ; cet extrait est cité dans SRP, vol 2, éd. Th. HIRSCH, M. TÖPPEN, E. STREHLKE, Leipzig 1863, p. 795.
83 Pour un tour d’horizon des chroniques européennes au sujet de Tannenberg, E. CHRISTIANSEN, The
Northern Crusades, p. 221.
31
catholique nous permettrait de voir comment, au travers de l’exemple de la bataille
de Grunwald, le combat de l’Ordre contre la Pologne et la Lituanie était perçu avant
le concile de Constance. Un témoignage concernant la Lituanie, la Pologne et les
États de l’Ordre quelques années après Grunwald nous est fourni par le voyageur
bourguignon Gillebert de Lannoy, qui parcourt toute la région – et bien au-delà – en
1413–1414 et après le concile de Constance, en 142184. Sa description des particularités baltes est à confronter avec les récits épiques faits en l’honneur des grands
princes croisés des années 1390, tels Jean le Meingre, dit Boucicaut85, ou Louis II de
Bourbon86, ou à l’inverse, avec le Songe du Vieil Pelerin de Philippe de Mézières, qui
dès 1389, enveloppe la Lituanie, la Pologne et la Prusse réunies aux autres puissances
catholiques dans son grand projet de croisade87.
En ce qui concerne les voisins orientaux de la Lituanie, la nouvelle de la bataille atteint probablement les villes russes par le truchement d’un rapport envoyé par Witold à Novgorod88. À partir d’un texte composé vers 1430, les chroniqueurs de Novgorod et de Pskov construisent un récit de la bataille qui a l’intérêt de présenter une
certaine neutralité, en n’étant tributaire de la « propagande » teutonique pas plus
que polonaise89. La première chronique lituanienne à aborder la bataille est celle de
Bychów, datée du premier quart du XVIème siècle90. Autre source tardive, les différents
récits de l’humaniste italien Enea Silvio Piccolomini, futur pape Pie II, sont basés sur
des témoignages plus anciens et permettent de voir quel souvenir le conflit polonolituano-teutonique a pu laisser sur les hommes de la Renaissance91.
Époques antérieures
Le débat sur la christianisation de la Lituanie étant tributaire d’un héritage pluriséculaire, il importe de connaître l’essentiel de la conquête et de l’évangélisation des pays
baltes, ainsi que du rôle joué dans cette aventure par l’Ordre Teutonique, le royaume
84 C. POTVIN, Œuvres de Ghillebert de Lannoy, voyageur, diplomate et moraliste (Siècle littéraire des ducs de
Bourgogne), Louvain 1878 ; O. HALECKI, Gilbert de Lannoy and His Discovery of East Central Europe, « Bulletin
of the Polish Institute of Arts and Science in America », 2, 1994, p. 314–331.
85 Le Livre des Fais du bon Messire Jehan le Maingre, dit Bouciquaut, mareschal de France et gouverneur de
Jennes, éd. D. LALANDE, Genève 1985.
86
La Chronique du bon duc Loys de Bourbon, éd. A. M. CHAZAUD, Paris 1876.
87 M. RADKOVSKÁ, Le « Songe du Vieil Pelerin » : l’idée de croisade rêvée et vécue chez Philippe de Mézières,
[in :] M. NEJEDLÝ, J. SVÁTEK (dir.), La noblesse et la croisade à la fin du Moyen Âge (France, Bourgogne, Bohême),
Toulouse 2009, p. 41 ; W. PARAVICINI, Litauer : vom heidnischen Gegner zum adligen Standesgenossen, [in :]
W. PARAVICINI, R. PETRAUSKAS, G. VERCAMER, Tannenberg – Grunwald – Zalgiris 1410, p. 258.
88
SRP, vol. 3, p. 442 ; S. GOUGUENHEIM, Tannenberg, p. 224, no 57.
89 S. GOUGUENHEIM, Tannenberg, p. 44 ; pour une description de la bataille de Grunwald, The Chronicle of
Novgorod. 1016–1471, trad. R. MICHEL, N. FORBES, London 1914, p. 180.
90 S. EKDAHL, Die Schlacht bei Tannenberg, p. 344–353. La chronique de Bychów est publiée dans Khronika
Bykhovtsa, éd. N. N. ULASZCZIK, Moscou 1966.
91 S. EKDAHL, Die Schlacht bei Tannenberg, p. 244–260 ; S. GOUGUENHEIM, Tannenberg, p. 45–46. Les écrits
d’Enea Silvio Piccolomini sont édités dans SRP, vol. 4, éd. Th. HIRSCH, M. TÖPPEN, E. STREHLKE, Lepzig 1870,
p. 212–253.
32
Loïc CHOLLET
de Pologne et le grand-duché de Lituanie. Cette histoire plus ancienne nous est
connue par plusieurs chroniques, dont les plus importantes sont celles d’Henri le Letton (Chronique de Livonie, 1225–1229)92 et Pierre de Dusbourg (Chronique de la terre
de Prusse, 1326)93. À ces deux chroniques principales s’ajoute la Chronique rimée de Livonie (1290–1296)94, composée par un membre anonyme de l’Ordre Teutonique. Les
chroniques produites dans la Rus’ kiévienne, comme la Chronique Galicienne et Volhynienne, qui couvre tout le XIIIème siècle, nous fournissent un point de vue complémentaire sur l’histoire lituanienne et polonaise95. Pour le XIIème siècle, nous possédons les
chroniques polonaises de « Gallus Anonymus »96 et de Vincent Kadlubek97, qui nous
renseignent sur l’émergence en Pologne d’idées politiques qui restent d’actualité
lors du règne de Władysław Jagiełło98. L’entreprise de conversion des peuples païens
slaves et baltes à partir du XIIème siècle nous est connue par l’œuvre des chroniqueurs
Adam de Brême99 ou Helmold de Bosau100. Ces différents textes nous renseignent
non seulement sur les activités, l’autoreprésentation et les valeurs propres aux puissances croisées – ordres militaires et princes séculiers – mais aussi sur la perception
que les auteurs pouvaient avoir des peuples païens baltes101. À ces quelques princi92 Heinrichs Livländische Chronik = Heinrici Chronicon Livoniae, éd. L. ARBUSOW, A. BAUER (Monumenta
Germaniae Historica, [Scriptores], [7], Scriptores rerum Germanicarum in usum scholarum separatim editi,
[31]), Hannover 19552, 5 ; pour une traduction en anglais, The Chronicle of Henry of Livonia, trad. J. BRUNDAGE,
New York 2004 [1961].
93 Chronicon terrae Prussiae, éd. M. TÖPPEN, [in :] SRP, vol. 1, éd. Th. HIRSCH, M. TÖPPEN, E. STREHLKE, Leipzig
1861, p. 3–219; pour une traduction en allemand, Chronik des Preussenlandes = Chronicon terrae Prussiae,
trad. et éd. K. SCHOLZ, D. WOJTECKI (Ausgewählte Quellen zur deutschen Geschichte des Mittelalters, 25:
Freiherr vom Stein-Gedächtnisausgabe), Darmstadt 1984.
94 Livländische Reimchronik, éd. L. MEYER, Paderborn 1876 ; pour une traduction en anglais, The Livonian
Rhymed Chronicle, trad. et éd. W. L. URBAN, J. C. SMITH, Chicago 2001 [1977].
95 Pour une traduction anglaise, The Galician-Volynian Chronicle, trad. G. A. PERFECKY (The Hypatian Codex, 16,2), München 1973.
96 Gesta principum Polonorum. The deeds of the princes of the Poles, trad. P. KNOLL, F. SCHAER, Budapest-New
York 2003.
97 Magistri Vincentii Chronica Polonorum, éd. M. PLEZIA (Monumenta Poloniae Historica, nova series, 11),
Cracovie 1994.
98 T. WYRWA, La pensée politique polonaise à l’époque de l’humanisme et de la Renaissance (un apport à la
connaissance de l’Europe moderne), Paris-London 1978, p. 30–38.
99 ADAM VON BREMEN, Hamburgische Kirchengeschichte = Magistri Adam Bremensis Gesta Hammaburgensis
ecclesiae pontificum, éd. B. SCHMEIDLER (Monumenta Germaniae Historica, [Scriptores], [7], Scriptores rerum
Germanicarum in usum scholarum separatim editi, [2]), Hannover 1917 ; pour une traduction française,
Histoire des archevêques de Hambourg, suivie d’une Description des îles du Nord, éd. J.-B. BRUNET-JAILLY (Aube
des peuples), Paris 1998.
100 Helmolds Slavenchronik = Helmoldi Presbyteri Bozoviensis Cronica Slavorum, éd. B. SCHMEIDLER (Monumenta Germaniae Historica, [Scriptores], [7], Scriptores rerum Germanicarum in usum scholarum separatum editi, [32]), Hannover 19373.
101 Les chroniqueurs cherchant à donner une image complète de tous les protagonistes, on trouve dans
leurs œuvres d’intéressantes descriptions « ethnographiques » des peuples baltes – que nous ne devons
bien sûr pas prendre pour argent comptant, étant donné le risque évident de biais induit par la différence religieuse. Voir S. C. ROWELL, Lithuania Ascending. A Pagan Empire within East-Central Europe, 1295–1345
33
pales chroniques s’ajoutent des lettres diplomatiques échangées entre les chancelleries romaine, teutonique, polonaise ou lituanienne : à titre d’exemple, les
lettres envoyées au pape, aux villes de la Hanse ainsi qu’aux franciscains et dominicains de Saxe par le grand-duc de Lituanie Gediminas à partir de 1322, pour leur
faire part de son désir d’adopter le christianisme pour lui et pour son pays102. Cette
documentation est complétée par les rapports des membres de l’administration
papale ou impériale, les traités de paix, les actes des procès qui opposent l’Ordre
Teutonique à ses voisins103, ou les documents d’archives des différents corps étatiques.
Pistes de recherches
L’histoire ancienne : la christianisation des païens baltes
L’histoire de la conquête et de la christianisation des peuples baltes est utilisée de
part et d’autre dans les débats de Constance. Włodkowic fait appel à l’histoire prussienne pour attaquer l’Ordre, qui compte sur la coutume de la croisade et les privilèges obtenus au XIIIème siècle pour défendre sa légitimité. Il n’est pas inutile d’observer rapidement la façon dont le maître cracovien présente, dans l’introduction de De
Potestate, l’implantation de l’Ordre Teutonique sur le rivage balte. Pour Włodkowic,
les débuts de l’aventure prussienne des Teutoniques n’avaient rien d’illégitime,
puisque ces derniers ont été appelés pour combattre des « Prussiens alors infidèles,
et d’autres peuples, se déchaînant autrefois contre les Polonais chrétiens »104 ; le problème vient du moment où
bien que [...] la cruauté des païens ait cessé de s’en prendre aux chrétiens [...] ces Porte-Croix [il s’agit des
Teutoniques] ne cessèrent d’attaquer les infidèles, même doux et tranquilles, et d’envahir leurs terres et
leurs possessions105.
(Cambridge Studies in Medieval Life and Thought. Fourth Series, 25), Cambridge 1994, p. 39 ; K. KLAVINS,
The Ideology of Christianity and Pagan Practices of the Teutonic Knights: the Case of Baltic Regions, « Journal
of Baltic Studies », 37, 2006, 3, p. 267.
102 Les lettres de Gediminas sont éditées dans Gedimino Laiskai. Poslanija Gedimina, éd. V. PAŠUTO,
I. ŠTAL, Vilnius 1966 et Chartularium Lithuaniae res gestas magni ducis Gedeminne illustrans. Gedimino laiškai, éd. S. ROWELL, Vilnius 2003. D’après S. ROWELL, R. MAZEIKA, Zelatores Maximi. Pope John XXII,
Archbishop Frederick of Riga, and the Baltic Mission 1305–1340, « Archivum Historiae Pontificiae », 36,
1993, p. 36, no 10, les lettres envoyées au pape Jean XXII sont connues par les réponses du souverain
pontife.
103 L’essentiel des pièces des procès entre l’Ordre Teutonique et la Pologne sont éditées dans Lites, vol.
1–2, éd. I. ZAKRZEWSKI, Poznań 1890–1892 (aussi vol. 1 : Sprawa wytoczona w Inowrocławiu i Brześciu Kujawskim w latach 1320–1321, éd. H. CHŁOPOCKA, Wrocław 1970), et CDP.
104 « Saevientibus olim Pruthenis, tunc infidelibus, et aliis, contra Polonos christianos », S. BELCH, Paulus
Vladimiri, vol. 2, p. 792.
105 « dudum cessaverit impugnandi christianos crudelitas paganorum [...] tamen Cruciferi etiam mansuetos infideles et quietos impugnare et ipsorum terras et dominia invadere [...] non cessarunt », ibidem,
p. 792–793.
34
Loïc CHOLLET
S’en suit l’institution trompeuse et criminelle des reysen, des « voyages en Prusse »106,
et l’obtention des privilèges papaux et impériaux107, contre lesquels le traité est dirigé. Observons maintenant quelles critiques ont été faites à l’égard de la conquête
balte aux XIIIème et XIVème siècles, et la façon dont à l’époque de Jagiełło et Witold, on
se sert de l’histoire prussienne.
De fait, la « guerre de plume » de l’époque jagellonienne et les débats de Constance
s’appuient sur de longs précédents : dès son installation en Prusse, l’Ordre Teutonique
a été critiqué. Il est possible de voir une similitude, une continuité, entre les accusations
portées par Christian, le premier évêque de Prusse, le théologien anglais Roger Bacon108
ou le grand-duc païen Gediminas de Lituanie d’une part, et Włodkowic d’autre part.
Il est intéressant de souligner qu’une même stratégie est employée dans plusieurs
textes critiquant l’emploi de la force dans l’entreprise de christianisation en pays baltes.
Un premier axe vise à rappeler quels sont les droits des païens – disons, des païens
à convertir – et pourquoi il importe de respecter leurs droits et leur liberté politique :
cette catégorie regroupe des arguments juridiques, moraux, religieux, mais aussi pragmatiques. Par exemple, la question des taxes tourmentait déjà le ministre de Charlemagne Alcuin, qui craignant une révolte, recommandait de ne pas exiger les dîmes des
Saxons récemment soumis et en voie d’évangélisation109. Mais de manière plus générale, le maintien de la liberté politique des convertis est rendu impossible dans le cas
d’une évangélisation armée menée par une puissance « étrangère » ; et cela alors que
la politique papale visait à préserver le statut politique des convertis110. De cette tension entre théorie et pratique émerge le deuxième axe, qui consiste à accuser l’ennemi
de mal mener l’évangélisation. Le prince croisé ou, le plus souvent, l’ordre militaire est
condamné pour l’emploi de la violence à l’encontre des païens et le non-respect de
leurs droits politiques, qui les empêche d’avoir accès au baptême. Des faits sont parfois
cités pour illustrer la brutalité, voire la mauvaise foi des ordres militaires.
Car les Teutoniques ne sont pas les seuls à avoir été critiqués pour leur attitude envers
les infidèles. Au tout début du XIIIème siècle, l’évêque allemand Albert de Buxhovden
tente, avec l’appui du pape Innocent III, de fonder un État obéissant aux principes
106 « Sed sub primo colore, quasi adhuc rabies paganica in Christicolas desaeviret, convocant in subsidium
christianos, assumunt sibi quasi pro regula cum valido exercitu invadere partes infidelium bis in anno, his
scilicet diebus et temporibus, videlicet Assumptionis et Purificationis gloriosae Virginis Mariae ; quas vices
suo vulgari sermone reysas vocant. Sicque in consuetudinem error deducitur, quod fideles Christi causa exercendae militiae credentes obsequium praestare Deo, in multitudine illuc confluunt et occasione catholicae
fidei ampliandae gens quieta infidelium crudeliter impugnatur. Hinc sequuntur homicidia, vadunt fideles
cum infidelibus pari damnationis periculo ; rapinae fiunt et alia nefanda infinita », ibidem, p. 793.
107 « Romanorum pontificum et imperatorum litterae impetrantur : ut quascumque regiones, terras,
sive dominia infidelium expugnaverint sive occupaverint, sint eorum », ibidem.
108 Sur les critiques du théologien Roger Bacon et de l’évêque Christian de Prusse contre la politique de
l’Ordre Teutonique, S. GOUGUENHEIM, Les Chevaliers Teutoniques, p. 410–411 et E. CHRISTIANSEN, The Northern
Crusades, p. 145–146.
109
J. FAVIER, Charlemagne, Paris 1999, p. 244.
110 Sur la tension entre programme pontifical et pratique des ordres militaires envers les néophytes baltes,
S. GOUGUENHEIM, Les Chevaliers Teutoniques, p. 150–159 ; E. CHRISTIANSEN, The Northern Crusades, p. 122–126.
35
chrétiens en Livonie111, nouvelle terre de mission. Il fonde la ville de Riga et crée, pour
protéger les chrétiens qui doivent vivre dans son État, l’Ordre des Chevaliers PorteGlaive. Mais celui-ci échappe rapidement au contrôle de l’évêque112. À la mort de ce
dernier, les tensions entre Porte-Glaive, évêché de Riga et croisés danois dégénèrent
en une lutte sanglante, qui oblige le pape à intervenir113. Dans une lettre datée de
1234, le pape Grégoire IX accuse les Porte-Glaive d’avoir non seulement infligé un
traitement cruel et dégradant à des religieux114, mais aussi d’empêcher les autochtones d’avoir accès au baptême, afin d’usurper leurs terres :
[Les Porte-Glaive] ne permirent pas que les païens de n’importe quelle province de Courlande, qui avaient
demandé le baptême, soient baptisés par l’évêque de Sémigallie, qui était à cette époque vice-légat, afin
qu’ils puissent les posséder librement115.
Le même rapport mentionne l’emploi de la violence à l’égard des autochtones baltes
et l’usurpation de leurs terres, d’autres abus fréquemment reprochés à l’Ordre Teutonique :
Ils ravagèrent celles-ci [les terres de Courlande] au moyen d’incendies et d’homicides [...] réduisant les
néophytes de ces provinces à la servitude, et générant un très grave scandale tant parmi les autres néophytes convertis que parmi les païens à convertir116.
En agissant de la sorte, les Porte-Glaive bravent le programme politique établi par
Innocent III, qui entendait maintenir la liberté politique pour les convertis117. Or, la
politique des Porte-Glaive, aussi peu respectueuse du droit des convertis soit-elle,
sait se faire plus souple quand le pragmatisme l’exige. Ainsi, une certaine tolérance
est de mise vis-à-vis des alliés autochtones de l’Ordre, qui gardent une indépendance
politique et maintiennent leurs coutumes païennes118. Violence envers les représentants de l’Église, usurpation des terres et asservissement des néophytes, manque de
zèle dans l’évangélisation des païens et entrave à ceux qui désireraient recevoir le
111 La Livonie, nommée d’après le people des Lives, avec qui les Allemands ont eu les premiers contacts, correspond à l’actuelle Lettonie et au sud de l’Estonie. D. BUSCHINGER – M. OLIVIER, Les Chevaliers Teutoniques, p. 106–107.
112 E. CHRISTIANSEN, The Northern Crusades, p. 122–124.
113 Voir notamment la lettre du pape Grégoire IX, Senās Latvijas vēstures avoti = Fontes Historiae Latviae
Medii Aevi, éd. A. ŠVĀBE, vol. 2, t. 1, Riga 1937, doc. 204, p. 175–181.
114 « occideruntque plus quam centum vassalos ecclesie Romane, in octo partibus parrochiam infringentes et tam in cimiterio quam in ecclesia super altare et corporale sanguinem effundentes, corpora in
cumulum congregantes, unum de occisis, qui ecclese fuerat fidelior, quasi domini pape vices tenentem
super acervum occisorum erexerunt », ibidem, p. 177.
115 « quod non permiserunt, ut pagani de aliquibus Curlandie provinciis, qui baptismum requirebant, ab episcopo Semigallensi, tunc temporis vicelegato, baptizarentur, ut libere possent eos possidere », ibidem, p. 179.
116 « ipsas depopulati sunt incendiis mediantibus et homicidiis [...] redigentes earundem provinciarum
neophitos in servitutem, scandalum gravissimum tam neophitis aliis conversis quam convertendis paganis generantes », ibidem, p. 176.
117
Sur cette affaire, E. CHRISTIANSEN, The Northern Crusades, p. 122–123.
118 K. KLAVINS, Christian Ideology, p. 270, cite le cas de mercenaires coures qui gardent une grande indépendance politique, mais aussi le droit d’utiliser une forêt sacrée.
36
Loïc CHOLLET
baptême... Les accusations lancées contre l’Ordre des Chevaliers Porte-Glaive ressemblent fortement à celles qui seront proférées plus tard contre les Teutoniques. En
Prusse, les autochtones sont soumis par l’Ordre Teutonique après plusieurs révoltes
et répressions, qui s’étalent sur tout le XIIIème siècle. Si le traité de Christbourg (1249)
prévoit des conditions relativement clémentes pour les convertis, il semble que
l’Ordre Teutonique n’ait pas respecté les clauses du traité, tout en ne faisant que peu
d’effort pour évangéliser les païens. Une fois la Prusse conquise militairement et politiquement et les nobles autochtones intégrés dans le système féodal, la population
rurale maintient son mode de vie traditionnel, ce qui explique que certaines coutumes païennes ont persisté avec la langue prussienne jusqu’à la Réforme119.
L’exemple des Prussiens a souvent été utilisé par les diplomates polonais et lituaniens
pour illustrer le mauvais traitement que leur aurait infligé l’Ordre Teutonique. On insiste
sur le fait que les Teutoniques se sont contentés de soumettre politiquement et militairement les Prussiens, sans prendre la peine de les évangéliser – ce qui ferait ressortir l’hypocrisie ou du moins le manque d’efficacité de l’Ordre, dont la raison d’être en
Prusse était d’amener le christianisme aux païens. À l’inverse, les Chevaliers considèrent
qu’il est nécessaire de subjuguer les païens dans un premier temps, par la force s’il le
faut, avant que le pouvoir chrétien soit assez bien établi pour pouvoir les convertir. Les
frères de l’Ordre Teutonique se voyaient moins comme des missionnaires que comme
des guerriers, dont le rôle était la conquête militaire des païens et le contrôle politique
de leur terre120. Il n’en reste pas moins que la persistance d’une certaine forme de paganisme parmi les Prussiens représente un poids que l’Ordre ne cesse de tirer lors du
conflit contre Jagiełło et Witold121. S’ils sont accusés de se montrer trop souples envers
leurs sujets non-chrétiens, ceux-ci n’ont qu’à retourner l’argument en rappelant que
les Teutoniques eux-mêmes n’ont pas su évangéliser tous leurs sujets de Prusse. Ainsi
Witold explique-t-il aux princes d’Europe dans sa lettre de septembre 1409 que :
Ceux-ci [les Chevaliers Teutoniques] comptent certes pour peu de chose le fait que depuis vingt-quatre
ans nous avons fait croître la foi catholique ; mais dans la terre des Prussiens, qu’ils possèdent depuis plus
de deux cents ans, pourquoi ne disent-ils pas ce qu’ils ont fait ? Et de fait, ces Prussiens, sous leur égarement, sous une sorte de fausse couleur de leur christianisme, n’apprennent pas du tout à renoncer aux
rites des païens122.
119 E. CHRISTIANSEN, The Northern Crusades, p. 204 ; S. GOUGUENHEIM, Les Chevaliers Teutoniques, p. 216, 371.
120 S. GOUGUENHEIM, Les Chevaliers Teutoniques, p. 53 ; E. CHRISTIANSEN, The Northern Crusades, p. 147–148 ;
W. URBAN, The Teutonic Order and the Christianisation of Lithuania, p. 107–108. C’est également de cette façon que Johannes Urbach présente l’action des Teutoniques, qui, si l’on interprète la parabole du banquet
(Luc, 14, 23) à la suite d’Augustin et d’Hostiensis, peuvent utiliser la violence pour mettre les infidèles en
condition de considérer le baptême ; voir T. BRENNAN, Just War, p. 247–248 ; correspondance privée avec le
Professeur Stanisław Wielgus, que je remercie.
121
S. GOUGUENHEIM, Tannenberg, p. 196.
122 « Ipsi quidem pro modico reputant quod a viginti quattuor annis stavimus fidei catholice in augmento, sed in terra Prutenorum quos a ducentis vel ultra possident annis, quanta fecerint, cur non dicunt ? Ipsi namque Pruteni sub eorum amencia, quasi sub quodam christianitatis sue ficto colore, ritus
gentiles postponere ( !) minime non discunt », CEV, doc. 427, p. 201.
37
L’auteur de la Propositio Samagitarum, lue devant le concile de Constance en 1416,
fait le même constat, en amplifiant la prétendue sauvagerie des Prussiens, laissés
dans cet état par les Teutoniques pour mieux les utiliser comme auxiliaires militaires :
Nous considérons assurément, et découvrons à vue d’œil, de quelle manière ces frères n’ont pas bien
instruit dans la foi les Prussiens, qu’ils ont depuis longtemps soumis à leur servitude ; ayant occupé leurs
terres, leurs biens et leurs propriétés héréditaires, ils les réduisirent dans un esclavage misérable, euxmêmes avec leurs enfants à toutes les œuvres serviles qu’ils ont pu imaginer, et leurs imposèrent des
travaux continus. Oh [...] avec quelle piété ils traitent les convertis, parmi lesquels fort peu sont imprégnés
par ces frères des préceptes divins et des articles de la foi chrétienne ! Et aujourd’hui, n’importe qui pourra
faire l’expérience que ces dits Prussiens, quoique baptisés, sont pourtant pleinement inexpérimentés dans
la foi catholique, et qu’en fait la férocité qu’ils avaient eue avant d’avoir reçu le baptême n’est diminuée
en aucune manière ; parce que quand ces frères marchent en armes pour dévaster les terres d’autrui, ils
laissent aller devant ces Prussiens, poussés par la doctrine de ces frères criminels, pour faire couler le sang
humain, n’épargnant ni sexe ni âge, et pour brûler des églises et faire d’autres mauvaises actions, instruits
de telle manière que parmi tous les cruels barbares, entre tous on ne peut pas en trouver de plus déterminés dans la férocité123.
Un exemple particulièrement intéressant pour cette problématique est le corpus dit
des « Lettres de Gediminas », qui regroupe les lettres écrites sur l’ordre du grand-duc
de Lituanie Gediminas entre 1322 et 1324124. En écrivant au pape Jean XXII, le souverain païen de Lituanie utilise plusieurs exemples historiques pour démontrer la volonté lituanienne de recevoir le baptême, et faire porter l’échec des négociations sur
la traitrise et la brutalité de l’Ordre Teutonique125, déjà attaqué en procès par l’archevêque de Riga et le roi Władysław Łokietek de Pologne. Les arguments, que certains
historiens estiment avoir été forgés par les Franciscains employés à la chancellerie
123 « Consideramus equidem et experimur ad oculum, quomodo ipsi fratres Prutenos, quos iam diu
subiecerunt sue servituti, non bene in fide docuerunt ; qui occupatis terris, bonis et hereditatibus ipsorum, ipsos in servitutem miserabilem redigerunt eosque cum liberis ipsorum ad servilia opera quotquot
excogitari poterint et labores continuos posuerunt. O [...] qua pietate tractant conversos, quorum pauci in
preceptis Dei et articulis fidei christiane per eosdem fratres sunt imbuti. Et hoc quilibet pro nunc poterit
experiri, quod predicti Pruteni quamvis baptizati tamen in fide catholica penitus inperiti, quorum eciam
severitas quam ante assumpcionem baptismi habuerant non est in aliquo diminuta ; quia dum ipsi fratres vadunt exercitualiter ad vastandas terras alienas, ipsos Prutenos fratrum doctrina scelerum auctores
effectos premittunt ad effundendum humanum sanguinem, nulli sexui deferentes vel etati ad ecclesias
cremandas et alia mala facienda taliter instructos, quod inter omnes crudeles barbaros preter ipsos non
possunt reperiri in severitate cerciores », CM, doc. 1, p. 7.
124 L’hypothèse selon laquelle les « lettres de Gediminas » sont des faux, forgés sur ordre de l’archevêque
de Riga – alors engagé dans une violente lutte diplomatique contre l’Ordre Teutonique – est discutée par
K. FORSTREUER, Die Bekehrung des Litauerkönigs Gedimin. Eine Streitfrage, « Jahrbuch der Albertus Universität
zu Königsberger », 6, 1955, p. 142–158. S. ROWELL, The Letters of Gediminas : « Gemachte Lüge », « Jahrbücher
für Geschichte Osteuropas », 41, 1993 a montré que les auteurs des lettres écrites au nom de Gediminas
sont des franciscains employés à la chancellerie lituanienne. Il reste à savoir si, en écrivant ces lettres, ils se
sont conformés aux instructions de leur employeur, où s’ils ont exagéré sa volonté de recevoir le baptême.
125 Cette lettre est la plus célèbre de celles envoyées par le grand-duc. Pour le texte original, Gedimino
Laiskai. Poslanija Gedimina, doc. 2, p. 22–27 ; Chartularium Lithuaniae, doc. 14, p. 38–40 (ici des traductions
existent en lituanien, en russe et en anglais); ibidem, doc. 14, p. 39–41 ; W. URBAN, The Samogitian Crusade,
p. 70–71 ; P. RABIKAUSKAS, Commentary on the « Letters of Gediminas », « Lituanus », 15, 1969, 4.
38
Loïc CHOLLET
grand-ducale126, semblent annoncer ceux du débat de Constance. Ainsi, ce serait par
la faute de l’Ordre que le projet d’évangélisation mené par le roi Mindaugas (mort en
1263) a échoué :
C’est pourquoi, par ces lettres présentes nous déclarons à votre Révérence, que notre prédécesseur, le roi
Mindowe [Mindaugas] fût converti à la foi du Christ avec tout son royaume, mais à cause des dommages
atroces et des innombrables trahisons du maître des frères de la maison des Teutoniques, tous se sont
éloignés de la foi, ainsi, hélas !, jusqu’à aujourd’hui nous persistons dans l’erreur de nos ancêtres127.
Gediminas ajoute qu’à une autre occasion, les Teutoniques n’ont pas hésité à détruire
une église128 pour empêcher les Lituaniens d’être convertis :
Aussi notre prédécesseur, le roi Viten [Vytenis] envoya ses lettres au légat Francis [de Moliano] et au seigneur archevêque [de Riga] Frédéric, demandant qu’ils lui envoient deux frères de l’Ordre des Frères Mineurs [Franciscains], en leur accordant un lieu avec une église déjà construite. Remarquant cela, les frères
de Prusse de la maison des Teutoniques ont envoyé une armée de manière détournée et ont mis cette
dite église en feu. [...] Aussi ils transforment la terre en désert, comme cela est clair en Sémigallie et dans
beaucoup d’autres régions. Mais ils disent qu’ils le font afin de défendre les chrétiens129.
Les accusations portées par le grand-duc lituanien rappellent celles qui ont été dirigées contre les Porte-Glaive un siècle plus tôt, que l’on trouve mentionnées dans la
lettre de Grégoire IX, et semblent annoncer celles contenues dans les discours de
Constance. L’appel de Gediminas au pape et aux principaux pouvoirs catholiques
concernés par la situation de la Baltique visait probablement plus la paix qu’une
réelle conversion130, mais l’essentiel pour notre propos est de montrer la résonance
de ses arguments avec ceux de Włodkowic, et surtout de la Propositio Samagitarum131. L’intérêt des « Lettres de Gediminas » est aussi le fait que c’est un païen qui
126 P. RABIKAUSKAS, Commentary ; W. URBAN, The Samogitian Crusade, p. 71, no 2. S. ROWELL, Lithuania Ascending, p. 195 sq., y voit plutôt une tentative de Gediminas pour se rapprocher de l’Ouest catholique, sans
forcément envisager de se convertir. Voir aussi S. ROWELL, R. MAZEIKA, Zelatores Maximi, p. 36–37.
127 « Hinc est, quod reverentiae vestrae praesentibus litteris declaramus, quod praedecessor noster, rex
Mindowe, cum toto suo regno ad fidem Christi fuit conversus, sed propter atroces iniurias et innumerabiles prodiditiones magistri fratrum de domo Theutonica omnes a fide recesserunt, sicut proh dolor et
nos usque in hodiernum diem in errore ipsorum progenitorum nostrorum permanere. », Gedimino Laiskai.
Poslanija Gedimina, doc. 2, p. 23.
128 Comme le rappelle R. KOTECKI, The Desecration of Holy Places, p. 76–77, la destruction d’église représente le crime suprême commis en cas de guerre, et fait partie des topoï fréquemment utilisés par les
chroniqueurs ou les polémistes lorsqu’il s’agissait de salir la mémoire de l’adversaire.
129 « Item praedecessor noster, rex Viten, misit litteras suas domino legato Francisco et domino archiepiscopo Frederico, rogans, ut sibi duos fratres de ordine minorum fratrum mitterent, assignans eis
locum et ecclesiam iam constructam. Hoc intelligentes fratres Prusciae de domo Theutonica, miserunt
exercitum per devia et praedictam ecclesiam igne succenderunt. [...] Item terras ponunt desertas, ut
patet in Semigallia et in aliis multis. Sed dicunt, quod faciunt propterea, ut christianos defendant. »,
ibidem, p. 25–27.
130
S. ROWELL, R. MAZEIKA, Zelatores Maximi, p. 36–37.
131 Ce point pose la question de la diffusion des lettres de Gediminas, et de l’accès possible des diplomates polonais à ces lettres, ou du moins de la mémoire qu’on a pu conserver de cet épisode du début du
XIVème siècle à l’époque du concile de Constance. Un élément de réponse est apporté par S. ROWELL, The
39
est représenté comme s’adressant à la plus haute autorité chrétienne pour expliquer
les raisons du « retard » pris dans la conversion, et dénoncer la politique teutonique.
Nous avons vu quelles accusations étaient lancées au XIIIème siècle contre les PorteGlaive, au XIVème siècle contre les Teutoniques ; voyons maintenant comment les
porte-paroles de Jagiełło et de Witold relaient ces accusations pour défendre leur
cause lors du concile de Constance.
L’histoire récente : la Samogitie, de Grunwald à Constance
La province païenne de Samogitie se trouve au cœur du conflit entre l’Ordre Teutonique et la Lituanie, soutenue par la Pologne ; la possession de la Samogitie, vitale
pour les deux rivaux, sert de moteur aux discussions sur le sort réservé aux néophytes
– et aux non-chrétiens, puisque de nombreux Samogitiens sont encore païens pendant que l’on discute de leur destin au concile de Constance132. Croiser les sources
pour mettre en lumière la façon dont on construit le discours a ici tout son sens. En
ce qui concerne le récit entourant Grunwald, l’historien suédois Sven Ekdahl a montré que le discours prononcé par le procureur de l’Ordre en février 1416 reprend des
accusations lancées par le chroniqueur prussien Posilge et le grand-maître Henri von
Plauen au lendemain de la bataille133. Un exercice similaire peut être fait au sujet de
la Samogitie : avec un résultat différent, puisque l’approche polono-lituanienne n’est,
bien sûr, pas la même entre les traités de paix qui cèdent la Samogitie à l’Ordre et les
plaidoiries de Constance.
Après la conversion officielle du grand-duché de Lituanie en 1387, la Samogitie représente le dernier bastion du paganisme. Tenue par l’Ordre lors de la conversion de
la Lituanie, la petite province côtière est officiellement cédée aux Chevaliers lors des
traités de Sallinwerder (1398) et de Raciąż (1404). Mais la rivalité géopolitique qui oppose les deux puissances baltes ainsi que la compétition visant à l’évangélisation de
la dernière province païenne d’Europe transforme la Samogitie en véritable pomme
de discorde entre l’Ordre et la Lituanie134. C’est à la suite d’une révolte samogitienne
Letters of Gediminas, p. 337, 347, qui rapporte que l’anecdote de la « quasi-conversion » du grand-duc et de
sa volte-face est rapportée par les chroniqueurs prussiens Pierre Dusbourg et Nicolas Jeroschin, mais aussi
par le chroniqueur suisse Johanns von Winterthur.
132 La persistance d’une province païenne en Lituanie permettait de justifier le prolongement de l’action de l’Ordre, qui considérait que sa mission n’était pas accomplie tant qu’il restait des païens sur le
littoral balte ; quant à Vytautas, il entendait se poser en converti zélé, en défenseur de la vraie foi contre un
Ordre hypocrite et manipulateur. Voir S. GOUGUENHEIM, Les Chevaliers Teutoniques, p. 479.
133 CEV, p. 1031 sq. Voir S. EKDAHL, Die Schlacht bei Tannenberg, p. 219–221, qui publie côte à côte un
extrait de la chronique de Posilge (env. 1413), d’une lettre d’Henri von Plauen datée du 21 février 1412 et
du discours prononcé par le procureur de l’Ordre en février 1416 à Constance. La façon dont sont décrites
les atrocités commises à Dąbrowo est très similaire ; il est donc possible de penser que, dans ce cas du
moins, la lettre de 1412, et éventuellement la chronique de Posilge, ait servi de canevas au discours de
Constance. Voir aussi S. GOUGUENHEIM, Les Chevaliers Teutoniques, p. 491–492.
134 En 1401, Witold écrit aux princes d’Europe que les Samogitiens auraient été intéressés par la conversion, mais refuseraient de recevoir le baptême des Teutoniques, qui n’auraient rien fait pour amener le
christianisme en Samogitie. CEV, doc. 238, p. 75–76 ; J. KONCIUS, Vytautas the Great, p. 73–74.
40
Loïc CHOLLET
(1409) que l’Ordre déclare la guerre à la Pologne et à la Lituanie. En marge de la lutte
militaire qui culmine à Grunwald, une guerre diplomatique dont l’enjeu est la petite
province païenne fait rage.
Il est possible de voir les idées de Włodkowic et de ses pairs se dessiner, en filigrane,
lors des échanges de lettres entre Witold et Marienbourg au sujet de la province
païenne; la présence de Polonais proches des milieux académiques à la chancellerie
grand-ducale n’est pas à négliger135. La stratégie de Witold, qui consiste, comme nous
l’avons vu, à accuser les Teutoniques de négliger la conversion des païens au christianisme, puise ses arguments dans l’histoire des peuples soumis à l’Ordre. À l’exemple
des Prussiens, déjà mentionné, qui remonte à plusieurs siècles, s’ajoute celui plus
récent – et plus « brûlant » des Samogitiens : « sur les terres des Samogitiens, qu’ils se
sont efforcés d’obtenir pendant presque cinq ans, pourquoi ne disent-ils pas qui et
combien de gens ils ont promus à la grâce du baptême ? »136. Dans sa lettre de septembre 1409, le grand-duc lituanien ne va pas jusqu’à affirmer que ses adversaires
utilisent le prétexte de l’évangélisation pour s’emparer de la Samogitie, mais l’idée
est proche. Lors du concile de Constance, l’auteur de la Propositio Samagitarum fait
le pas, en rejoignant les accusations proférées dès le XIIIème siècle contre les ordres
militaires :
Repassant tout cela dans notre esprit, comme nous avions vu que ces frères aspiraient à nous exterminer,
nous avons entre autres choses commencé à réfléchir au sujet du retard qu’ils mettaient à nous baptiser ;
pourquoi et dans quel but ils ont traîné en longueur le fait de nous appeler au baptême, et pourquoi ils
n’ont encore érigé aucune église dans notre province, que bien plus ils n’ont installé aucun prêtre dans
toute notre terre, qui est pourtant assez grande137.
Le texte de la Propositio Samagitarum présenté à Constance est la pièce maîtresse
du dossier samogitien. Ce discours représente un cas très particulier, puisqu’il met
en scène des païens implorant le concile de leur donner le baptême, et expliquant
les raisons de leur attachement au paganisme par l’attitude de l’Ordre Teutonique,
censé leur apporter le christianisme. S’il diffère dans la forme, le fond du discours
rappelle les lettres envoyées par le grand-duc païen Gediminas un siècle plus tôt ;
comme le souverain lituanien du XIVème siècle, l’auteur du discours accuse l’Ordre
Teutonique d’avoir retardé l’évangélisation du peuple païen par sa brutalité. L’accusation est déjà ancienne ; comme nous l’avons vu, l’Ordre des Porte-Glaive était
soupçonné des mêmes abus au début du XIIIème siècle. L’originalité des lettres de
135 Même si aucun des scribes polonais fournis par Jagiello à son cousin Witold n’utilise un titre universitaire, certains semblent avoir fréquenté les universités d’Europe centrale. Sur les Polonais employés à la
chancellerie lituanie au temps de Witold, S. SZYBKOWSKI, Polish Staff as a Social Group in the Chancellery of
Grand Duke Witold, « Quaestiones Medii Aevi Novae », 3, 1998, p. 75–94.
136 « Samogitorum terris, quas fere per quiennium accipare ( !) conati fuerunt, quos et quantos ad baptismi graciam promoverunt, cur non dicunt ? », CEV, doc. 427, p. 201.
137 « Hec enim in animo revolventes, cum vidissemus eosdem fratres in exterminium nostrum anhelare,
inter cetera eciam cogitare cepimus de protraccione baptismi, cur et quare nos vocare ad baptismum protraherunt, et quare eciam nullam ecclesiam in provincia nostra erexerunt, ymmo nec aliquem presbiterum
in tota terra quamvis satis ampla constituerunt », CM, doc. 1, p. 10.
41
Gediminas et du discours des Samogitiens est de mettre de tels arguments dans
la bouche des païens, sans passer par le truchement de clercs chrétiens parlant
en leur faveur. Bien sûr, les « païens » samogitiens, tout comme Gediminas, s’expriment dans un langage que leurs auditeurs peuvent comprendre138. Le paganisme
n’est pas ici présenté comme un état enviable ; à en croire l’auteur du discours, les
Samogitiens souhaiteraient se convertir, mais en ont été empêchés précisément
par l’action de l’Ordre Teutonique :
Telles sont les choses qui jusqu’alors nous ont éloignés du baptême [l’exemple des Prussiens], [...] parce
qu’il est mieux de ne pas connaître le chemin du salut, plutôt que d’en conserver la connaissance d’une
manière perverse, ou de la quitter de façon injuste139.
Prononcé six mois environ après les traités De Potestate et Opinio Ostiensis de Paweł
Włodkowic, le discours des Samogitiens abandonne les arguments académiques
chers au maître cracovien et se fait plus plaintif, plus vivant. Là où Włodkowic se
contente d’évoquer les crimes commis par les soldats teutoniques :
ils envahissent avec une cruauté plus grande [...] ces néophytes et tant parmi les baptisés que parmi ceux
qui ne le sont pas encore, ils en font périr beaucoup cruellement [...] et commettent d’innombrables actes
que l’honnêteté commande de taire140,
l’auteur du discours n’hésite pas à citer des exemples précis, qui donnent un parfum
de réel aux accusations141. Les Chevaliers, qui sont censés être des religieux, agissent
comme des soudards envers la population :
hélas ! Ces croisés, ayant rejeté le respect de la croix – ce que nous rapportons avec douleur – violèrent nos
sœurs et nos petites filles prises de forces142.
Trois exemples nominatifs sont cités pour illustrer ces abus143. Parmi ceux-ci, on
trouve celui d’un certain Kircutis, dont la fille a été violée :
138 Tout comme les lettres de Gediminas, le discours des Samogitiens a été écrit – si ce n’est par Włodkowic lui-même – par des membres de la chancellerie lituanienne, originaires de l’Europe catholique.
139 « Et ista sunt, que nos usque modo retraxerunt a baptismo [...] quod melius est viam salutis non
recognoscere, quam cognitam perverse tenere aut inique deserere », ibidem, p. 7–8.
140 De Potestate : « maiori ferocitate invadunt [...] dictos neophytos et tam baptizatos, quam etiam alios
nondum baptizatos, multos crudeliter perimunt [...] et alia innumera faciunt, quae honestas postulat subticere », S. BELCH, Paulus Vladimiri, vol. 2, p. 794.
141 Comme le montre R. KOTECKI, The Desecration of Holy Places, p. 84 sq., les faits reprochés aux Teutoniques correspondent aux accusations habituellement formulées lorsqu’il s’agit de décrire les atrocités
commises en cas de guerre dans l’Europe médiévale ; le même auteur (ibidem, p. 87) affirme toutefois
que les témoignages détaillés compilés dans les actes des procès du XIVème siècle entre Pologne et Ordre
Teutonique permettent d’appréhender la réalité de la guerre, au-delà des stéréotypes. Peut-on supposer
que les témoignages contenus dans la plainte des Samogitiens, riches en détails, reflètent fidèlement les
traitements subis par les habitants de la province ?
142 « heu sorores filiasque nostras iuvenculas ipsi Cruciferi, reverencia crucis postposita, vi captas, quod
dolenter referimus, stupraverunt », CM, doc. 1, p. 9.
143
Ibidem, p. 9–10.
42
Loïc CHOLLET
De fait, un homme, parmi les plus puissants barons de notre terre, nommé Kircutis, ayant une fille très belle,
fut privé avec violence de sa fille par ces frères ; son fils, le frère de cette vierge, ne pouvant plus supporter de
tels abus, tua, ce qui est bien connu, l’un de ces frères qui violait sa sœur, en le transperçant de son épée144.
D’autres actes de cruautés sont relatés, tel que la mise à mort de nobles samogitiens
qui auraient refusé de livrer leurs fils en otages : « trois nobles hommes, qui se cachaient pour ne livrer d’aucune manière leurs fils comme otages, furent brûlés par le
feu avec deux femmes captives »145. Comme au moment d’évoquer la place des alliés
non-catholiques de Jagiełło et Witold lors de la bataille de Grunwald, les arguments
juridiques sont délaissés au profit d’anecdotes tirées de l’histoire. L’auteur entend
faire comprendre que ces faits ne sont pas inventés pour soutenir le propos, mais
qu’ils ont réellement eu lieu : « cela est connu du public et pourra être prouvé »146, ditil au moment d’évoquer les viols commis par les guerriers de l’Ordre Teutonique. Un
souci de vérité, d’exactitude, qui rappelle l’idéal de l’historien ou du chroniqueur, et
montre comment l’histoire peut être mise au service d’une cause juridique – exposer
la situation des païens de Samogitie soumis à un Ordre Teutonique présenté comme
prédateur, pour défendre les droits des non-chrétiens.
Le texte prononcé par les Samogitiens complète et soutient ainsi l’argumentaire savant de Włodkowic. Le juriste cracovien illustre l’existence de droits parmi les païens
en se référant à la Bible, au droit canon et au droit naturel :
On lit au 23e livre des Proverbes147 « ne franchis pas la limite de ton prochain ». Et par la loi naturelle, il a été
interdit de faire à autrui ce que lui-même ne voudrait pas qu’on lui fasse, comme on le voit au début des
Décrets148. De tout cela, il apparaît comme évident que ces règles ont été déterminées par Dieu pour toute
créature raisonnable ; Dieu, qui fait se lever le soleil non seulement sur les bons et même sur les méchants,
qui nourrit tous les oiseaux (Matthieu, V, à la fin149), et donne sa nourriture à tout être vivant, comme il est
dit dans les Psaumes150.
En tant que créatures douées de raison, les infidèles ont des droits, que tous doivent
respecter. L’auteur du discours des Samogitiens ne dit pas autre chose lorsqu’il affirme que :
144 « Nam vir quidam de pocioribus baronibus terre nostre Kircutis nomine habens filiam elegantissimam, per eosdem fratres violenter privatus dicta filia sua, cuius filius, frater eiusdem virginis, tantas oppressiones per amplius sustinere non valens, quendam ex fratribus predictis circa sororem suam in ea
stupri vim exercentem transfixum gladio notabiliter interemit », ibidem.
145 « tribus viris nobilibus, qui se, ne filios suos obstagio aliquater exponerent, abscondebant, cum
duabus captis mulieribus et igne combustis », ibidem, p. 9.
146
« quod publice notorium est et poterit comprobari », ibidem.
147
Prov. 23, 10 (cité par S. BELCH, Paulus Vladimiri, vol. 2, p. 800).
148
C. 1 D. 1 (ibidem).
149
Mt. 5, 45 ; 6, 26 (ibidem).
150 Ps. 146, 9 ; 103, 27 ; 144, 15–16 (ibidem). « Unde Proverbium, XXIII, legitur : Ne transgrediaris limites
proximi tui, etc. Et lege naturali erat prohibitum ne quis alteri faciat, quod sibi non vult fieri, ut in principio
Decretorum. Ex quibus evidenter constat, quod pro omni rationabili creatura ista sunt ordinata a Deo, qui
solem oniri facit non suolum super bonos, sed etiam super malos, et omnia volatilia pascit (Matthaei, V in
fine), et dat escam omni carni, ut in Psalmo », S. BELCH, Paulus Vladimiri, vol. 2, p. 800.
43
nous ne sommes pas des animaux que l’on donne, vend ou achète, mais nous sommes la créature de Dieu,
faite à son image, dans la liberté des fils de Dieu ; renouvelés et régénérés par la foi du Christ, nous voulons
en tous cas profiter de cette liberté et en jouir comme le reste des chrétiens, en ajoutant expressément
et en soulignant ceci : nous ne voulons pas que ces frères nous dominent comme seigneurs, ni être leurs
sujets, à eux qui n’ont pas cherché à gouverner le peuple qui était leur sujet, mais à l’opprimer cruellement.
Et puisque nous souhaitons devenir de véritables chrétiens, nous voulons en premier lieu servir Dieu avec
fidélité et dévotion, puis ensuite qui nous plaira151.
Ces païens venus de la lointaine Samogitie pour revendiquer leurs droits, demander
le baptême et distribuer de riches cadeaux152 semblent avoir convaincu les membres
du concile ; en tous cas, on confie la mission de Samogitie au clergé lituanien qui assisté de Witold se charge de sa tâche dès 1417153. L’Ordre Teutonique ne parvient pas
à faire entendre sa voix154, et doit attendre l’élection du pape Martin V pour retrouver
un soutien partiel à la Curie155. La stratégie menée par la Pologne de Jagiełło et la
Lituanie de Witold visant à défendre les droits des Samogitiens face aux prétentions
de l’Ordre Teutonique – et par là même, à s’assurer la possession de la province mais
aussi le privilège de l’évangéliser156 – est un succès : la conversion de la dernière province païenne d’Europe échoit définitivement au grand-duc Witold, qui recouvre ses
droits sur la Samogitie en 1422, lors du traité de Mełno.
Conclusion
Le conflit idéologique qui a fait rage depuis la conversion de la Lituanie jusqu’au concile
de Constance au sujet des droits des païens mérite d’être connu en Europe occidentale,
car il représente un précédent non négligeable dans le rapport entre les peuples non
chrétiens et les puissances coloniales du XVème siècle. À titre d’exemple, le conquérant
des Iles Canaries, Gadifer de La Salle, a fait plusieurs fois le « voyage de Prusse » ; la même
mentalité de croisade, le même but missionnaire, semble avoir motivé son entreprise157.
151 « quod humanitatem habemus, non autem sumus bruta que donantur, venduntur et emuntur, sed
sumus creatura Dei ad imaginem ipsius facta, in libertatem filiorum Dei, qua utique libertate renovati et regenerati per fidem Christi uti, frui volumus et gaudere, prout ipsa ceteri utuntur christiani, hoc per expressum et specialiter adiungentes, quod istos fratres super nos dominari nolumus nec ipsis subici, qui subiectum sibi populum crudeliter non gubernare sed opprimere consueverunt. Et quia veri christiani optamus
effeci, volumus primo Deo, postea cui nobis placuerit fideliter famulari et devote », CM, doc. 1, p. 11–12.
152
W. URBAN, Tannenberg, p. 227.
153 P. RABIKAUSKAS, La Cristianizzazione della Samogizia, p. 231–232. Après l’envoi d’une première délégation de prêtres, qui ont été refoulés par l’Ordre Teutonique (Richental’s Chronicle, voir The Council of Constance, p. 142–143), le concile nomme l’évêque de Vilnius et l’archevêque de Lviv, demandés dans la Propositio Samagitarum, comme légats en Samogitie. Le premier évêque de Samogitie est Mathias de Trakai.
154 Guillaume Fillastre, cité dans The Council of Constance, p. 280, mentionne que l’Ordre a voulu répondre par un long discours, que le concile a refusé d’écouter jusqu’au bout.
155
T. BRENNAN, Just War, p. 132–133.
156
Z. IVINSKIS, Jogaila, p. 536, et G. MICKUNAITE, Making a Great Ruler, p. 40–44.
157 « L’entreprise [...] est d’ailleurs considérée par la chronique « Le Canarien » comme une expédition
de croisade et de mission. Ses auteurs font remarquer explicitement que des voyages lointains et des
44
Loïc CHOLLET
Nombreux sont les nobles qui se sont rendus eux-mêmes en Prusse, ou dont des
parents plus âgés l’ont fait, et qui au début du XVème siècle prennent part aux expéditions de croisades – qui tournent parfois à la simple rapine – en Méditerranée ou
en Orient158. Dans l’ensemble, la réflexion sur les droits des infidèles ne modifie pas
beaucoup l’attitude de la noblesse catholique occidentale, qui continue de s’engager
dans des entreprises de croisade – même si celles-ci revêtent un caractère de plus en
plus « symbolique » au cours du XVème siècle159.
Les « voyages en Prusse » menées contre la Lituanie aux côtés d’un Ordre Teutonique
vu comme très chevaleresque restent populaires au XVème siècle, mais ne sont alors
plus que des motifs littéraires, puisque plus personne ne se déplace pour combattre
une Lituanie désormais chrétienne. Pourtant, jusqu’à la bataille de Grunwald, nombreux étaient ceux qui considéraient les Lituaniens comme des païens, ignorant ou
négligeant la conversion de 1387 ; le sens prêté à la bataille concordait volontiers
avec celui que fournissaient les émissaires de l’Ordre Teutonique. Quelque chose
change avec le concile de Constance : les ennemis de la Croix que l’on va combattre
ne sont plus alors les païens de Lituanie, mais les Ottomans, les royaumes musulmans
de la Péninsule Ibérique ou du Maghreb ou les hussites de Bohême160. Ces expéditions diffèrent des croisades contre les Lituaniens par une nuance importante : le
débat de Constance portait sur le sort d’infidèles décrits comme pacifiques, alors que
les croisades du XVème siècle sont dirigées contre les hussites – des hérétiques, traités de manière plus radicale – et les Ottomans, à savoir des infidèles belliqueux, qui
à l’instar des Prussiens du XIIIème siècle, ceux-là même qui d’après Włodkowic ont justifiés l’intervention de l’Ordre Teutonique, menacent la Chrétienté161.
De fait, le destin des « voyages en Prusse » pose la question de l’impact du débat sur
la mentalité européenne162. Même si les éléments géopolitiques ne doivent pas être
négligés – quoique l’Ordre Teutonique défait à Grunwald maintienne une capacité
militaire importante – il semble que les efforts menés par Jagiełło, Witold et leurs
combats contre les païens entrepris par d’autres gentilshommes ont certainement servi de modèle et de
motivation à Bethencourt et Gadifer de La Salle », W. PARAVICINI, La Prusse et l’Europe occidentale, « Cahiers de
recherches médiévales et humanistes », 1, 1996, p. 187.
158 J. PAVIOT, Noblesse et croisade à la fin du Moyen Âge, « Cahiers de recherches médiévales », 13, 2006,
p. 77 sq. [mis en ligne le 27 novembre 2009].
159 Voir l’étude de J. PAVIOT, Les ducs de Bourgogne, la croisade et l’Orient (fin XIVe siècle – XVe siècle), Paris
2003, sur l’attitude du duc de Bourgogne Philippe le Bon envers la croisade.
160 W. PARAVICINI, Von der Preussenfahrt zum Hussitenkreuzzug, [in :] B. JÄHNIG (dir.), Beiträge zur Militärgeschichte des Preussenlandes von der Ordenszeit bis zum Zeitalter der Weltkriege (Tagungsberichte der Historischen Kommission für ost- und westpreußische Landesforschung, 25), Marburg 2010, p. 121–159.
161 Condamner les croisades contre une Lituanie considérée comme pacifique ne signifie pas une condamnation absolue de toute forme de croisade. Dans sa directive de 1417, Pierre d’Ailly opère lui aussi cette distinction ; Die Staatschriffte, vol. 1, doc. 11, p. 268–270. Pour le théologien français, il n’est pas permis
d’attaquer des infidèles pacifiques, mais les expéditions dirigées contre les hérétiques hussites de Bohême
et les « envahisseurs » ottomans restent légitimes.
162
Correspondance privée avec le Professeur Werner Paravicini, que je remercie.
45
représentants à Constance pour démontrer l’efficacité de leur approche missionnaire
et condamner l’attitude des Teutoniques soient parvenus à mettre la Lituanie récemment convertie à l’abri de ce type de croisades. Que ce soit en convainquant par les
arguments juridiques de l’injustice de ces attaques, ou en démontrant par l’évocation de l’histoire balte que les Lituaniens sont désormais chrétiens ou en passe de
le devenir, les délégués polonais et lituaniens ont mis un terme à l’entreprise des
« voyages », et au soutien militaire apporté à l’Ordre Teutonique. Les arguments juridiques et théologiques déployés par Paweł Włodkowic et ses adversaires ont déjà été
étudiés ; mais prendre en compte l’utilisation de l’histoire dans les travaux du maître
cracovien et les plaintes « annexes », comme le discours des Samogitiens, permet de
saisir un autre aspect de la façon dont la question balte a été comprise par les acteurs
politiques rassemblés à Constance, et par les intellectuels de toute l’Europe qui en
ont eu vent. Cette approche, centrée sur la façon dont les éléments historiques se
combinent aux arguments juridiques, pourrait ainsi amener un nouvel éclairage sur
ce qui peut être vu comme l’une des étapes de la construction des droits des peuples
concernés par le mouvement colonial européen.
Loïc CHOLLET
46
vol. 4, 2014, s. 17–47
Loïc CHOLLET
Instytut Historii
Uniwersytet w Neuchâtel
Pisząc historię podboju: wykorzystanie historii w polemikach przeciwko
zakonowi krzyżackiemu dotyczących praw niewierzących (1386–1418)
Streszczenie
Celem artykułu jest przedstawienie projektu badawczego dotyczącego wykorzystania historii w debacie o prawach niewierzących, od chrystianizacji Litwy aż do soboru w Konstancji. Geopolitycznej rywalizacji pomiędzy
zakonem krzyżackim, Polską króla Jagiełły i Litwą księcia Witolda towarzyszyła intensywna wojna na słowa, skupiająca się na kwestii praw niewierzących i zasadności krucjaty przeciwko Litwie. Wykorzystanie tematów historycznych w tej bitwie o idee mogło wpłynąć na elity europejskie w sprawie relacji między potęgami chrześcijańskimi a ludami niechrześcijańskimi oraz w ocenie działalności zakonu krzyżackiego.
W pierwszej części artykułu autor zastanawia się, jak polscy i litewscy delegaci na sobór w Konstancji wykorzystywali historię do obrony idei wolności niewierzących. Oprócz argumentów opartych głównie na średniowiecznym prawie powoływano się na fakty historyczne, co miało wykazać, iż zakon krzyżacki bezzasadnie walczył z nadbałtyckimi poganami. Druga część artykułu poświęcona jest dostępnym źródłom do kształtowania
„polsko-litewskiego” piśmiennictwa o historii podboju regionu nadbałtyckiego przez zakon krzyżacki.
W trzeciej części artykułu przedstawiono dwa badania poświęcone wykorzystaniu historii w debatach w sprawie praw niewierzących. Pierwsze z nich dotyczy historii podboju regionu nadbałtyckiego przez zakony rycerskie w wymiarze „długofalowym”; wykazuje się w nim, iż podobne problemy dotyczące praw pogan lub
nawróconych pojawiły się już w XIII i XIV w. Druga idea badawcza dotyczy pogańskiej Żmudzi. W czasie gdy
Litwa starała się przejąć tę prowincję, lokalna historia była wykorzystywana przez dyplomatów polskich i litewskich do wykazania, że przez swoje nikczemne zachowanie zakon krzyżacki nie zdołał ochrzcić pogańskich
Żmudzinów.
Słowa kluczowe
Polska jagiellońska, Paweł Włodkowic, Uniwersytet Krakowski, Wielkie Księstwo Litewskie, Żmudź, zakon krzyżacki, prawa ludów niechrześcijańskich, chrystianizacja, późne średniowiecze
l’utilisation de l’histoire dans la polémique contre l’Ordre Teutonique
47
vol. 4, 2014, p. 17–47
Loïc CHOLLET
Institute of History
University of Neuchâtel
Writing the history of the conquest: the use of history in the polemics
against the Teutonic Knights on the rights of unbelievers (1386–1418)
Summary
The aim of the article is to describe a research project devoted to the use of history in the debate on the rights
of unbelievers, from the Christianisation of Lithuania to the Council of Constance. The geopolitical rivalry between the Order of the Teutonic Knights, King Jagiełło’s Poland and Witold’s Lithuania was accompanied by
an intense “war of words” centred around the question of the rights of unbelievers and the legitimacy of the
crusade against Lithuania. The use of historical topics during this “battle of idea” may have influenced the European elite with regard to the relations between Christian powers and non-Christian peoples as well as the issue
of the activities of Teutonic Order.
In the first part of the article, I ask how history was used by Polish and Lithuanian delegates in Constance to
defend the idea of the unbelievers’ freedom. In addition to using legal arguments based mainly on medieval
law, the disputants referred to historical facts, which was supposed to prove that the Teutonic Order had no
legitimacy in fighting against the Baltic pagans. The second part of the article deals with the sources available
for shaping a “Polish-Lithuanian” way of describing the history of the Baltic conquest by the Teutonic Knights.
The third part of the article presents two prospective research projects concerning the use of history in the debates on the rights of unbelievers. The first is dedicated to the “long term” history of the Baltic conquest by the
military orders; the idea is to demonstrate that similar problems regarding the rights of the pagans or converts
appeared already in the 13th or 14th centuries. The second research idea focuses on pagan Samogitia. As Lithuania was trying to take over the province, local history was used by Polish and Lithuanian diplomats to prove
that by their evil behaviour the Teutonic Knights failed to bring baptism to Samogitian pagans.
Keywords
Jagiellonian Poland, Paweł Włodkowic, university of Cracow, Grand-Duchy of Lithuania, Samogitia, Teutonic
Order, rights of non-Christian people, christianization, Late Middle Ages
Anna KURSKA
Instytut Filologii Polskiej
Uniwersytet Jana Kochanowskiego w Kielcach
vol. 4, 2014, s. 49–106
O przeobrażeniach wizerunku Świętego Krzyża
w XIX-wiecznych relacjach z podróży po Polsce*
Zaproponowany przeze mnie temat zrodził się z inspiracji geografią kulturową, która
zajmuje się ludzkim doświadczeniem miejsc1. Korzystam zwłaszcza z propozycji geopoetyki2 i geokrytyki3, interesują mnie bowiem zapisy miejsca, w tym konkretnym
przypadku – Świętego Krzyża, przedstawiane w tekstach zaliczanych do literackiego
gatunku pogranicza „podróży” oraz do reportażowych relacji z wędrówek-wycieczek
na Święty Krzyż. Zamierzam przede wszystkim pokazać – zgodnie z przekonaniem
zarówno literaturoznawców, jak i geokulturoznawców twierdzących, że
miejsca nie są nieruchome, wędrują w czasie, odsłaniając swe zapomniane historie, czasem w przestrzeni,
przenosząc się wraz z migrującymi mieszkańcami; czasem ich sens zmieniają przybysze4
– w jaki sposób przez wiek XIX ewoluowało wyobrażenie miejsca w literackich relacjach z podróży. Chciałabym zwłaszcza zastanowić się nad tym, w jaki sposób literatura nadawała znaczenie miejscom, oraz jakie zachodziły interakcje pomiędzy literackimi reprezentacjami autentycznego miejsca geograficznego a nim samym.
* Praca naukowa finansowana w ramach programu Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego pod nazwą
„Narodowy Program Rozwoju Humanistyki” w latach 2012–2016. Scientific work financed by the Ministry
of Science and Higher Education under the name of the “National Programme for the Development of
Humanities” in the years 2012–2016.
1 Y.-F. TUAN, Przestrzeń i miejsce, wstęp K. WOJCIECHOWSKI, przeł. A. MORAWIŃSKA (Biblioteka Myśli Współczesnej), Warszawa 1987; K. H. WOJCIECHOWSKI, Koncepcje przestrzeni geografii humanistycznej, [w:] S. SYMOTIUK,
G. NOWAK (red.), Przestrzeń w nauce współczesnej, Lublin 1998; P. KOWALSKI, Odyseje nasze byle jakie. Droga,
przestrzeń i podróżowanie w kulturze współczesnej, Wrocław 2002.
2 Odwołuję się do terminu „geopoetyka” w rozumieniu Elżbiety Rybickiej. Chodzi tu przede wszystkim
o „odpowiedź na pytania, w jaki sposób przestrzenie i miejsca są przez nas doświadczane i interpretowane,
jak kształtują tożsamość jednostkową i zbiorową, płciową i etniczną, jak ‘upamiętniają’ lub subwersywnie
kwestionują dominującą kulturę” – E. RYBICKA, Geopoetyka (o mieście, przestrzeni i miejscu we współczesnych
teoriach i praktykach kulturowych), [w:] M. P. MARKOWSKI, R. NYCZ (red.), Kulturowa teoria literatury. Główne
pojęcia i problemy (Horyzonty Nowoczesności, 50), Kraków 2006, s. 477.
3 Interesują mnie sposoby przedstawiania relacji człowieka z miejscem. Inspiracją metodologiczną
są propozycje B. WESTPHALA, Geocriticism. Real and Fictional Spaces, transl. by R. T. TALLY, New York 2011,
s. 111–147; O. WERETIUK, Próba określenia i uporządkowania znaczeń związanych z geopoetyką, „Porównania”, 12, 2013, s. 25–42.
4
T. SZKUDLAREK, Miejsce, przemieszczenie, tożsamość, „Magazyn Sztuki”, 19, 1998, 3.
50
Anna KURSKA
Aby przyjrzeć się tekstualizacjom miejsca w „podróżach” i „wycieczkach”5 tworzonym
przez autorów-wędrowców, warto mieć świadomość, że charakter tych zapisów zawsze
zależał od wielu czynników. Istotna była osobowość podróżnika, ona bowiem miała
wpływ na charakter przekazu. Nie mniej ważne były relacje, w jakie z danym miejscem
wchodził podróżujący. Te zaś kształtowane były przez cele podróży, indywidualne doświadczenia i wiedzę, na które miały wpływ: postawa światopoglądowa i wykształcenie, system wartości, a także wrażliwość, np. skłonność do wzruszeń czy epifanicznych
olśnień, które zdarzały się głównie romantykom6. Nadto, co oczywiste, relacje te zawsze
zdeterminowane były przez kontekst przestrzenny, kulturowy, historyczny, czyli również przez konwencje, mody i przemiany cywilizacyjne. Można by więc bez przesady
powiedzieć: ilu podróżników, tyle rodzajów tekstualizacji miejsca. Warto też pamiętać,
że na opowiadane historie związane z miejscem i jego duchem oraz przypisywane mu
znaczenia miały wpływ dawne opowieści. Czesław Deptuła zwracał uwagę, że charakter miejsca mogą kształtować narracje z kronik Jana Długosza i Wincentego Kadłubka,
które także podlegały różnym filiacjom i przemianom. Opowieści starsze pozostawały
– jego zdaniem – przedmiotem lektury i ustnego przekazu zestawianego i uzgadnianego z materią młodszych opowieści. Na ich charakter miały wpływ nie tylko historiografia, ale również rozwijająca się wiedza krajoznawcza, folklor, mit, podania-legendy
i baśnie7. Podobnym filiacjom podlegały historie przedstawiane przez XIX-wiecznych
podróżników przybywających na Święty Krzyż. Nie tylko korzystali oni z dawnych opowieści, ale także przekształcali je i reinterpretowali8. Nie zacierali jednak źródła, pozo5 W większości wypadków teksty, które będą mnie interesować, są opisami wycieczek w Góry Świętokrzyskie drukowanymi w czasopismach z XIX w. W znacznej mierze to fragmenty rozleglejszego zamysłu
wpisanego w ramy podróży po kraju, traktowane jako jeden z jej epizodów. Tak dzieje się w wypadku
relacji J. U. Niemcewicza, K. Hoffmanowej, J. Łuszczewskiej, A. Janowskiego. Wędrówki odbywane po mało
jeszcze wówczas znanych przestrzeniach dawały możliwość interesujących narracji ze zwiedzanych miejsc,
wzbogacanych, zwłaszcza na początku XIX w., wiedzą historyczną. Później, w czasach romantyzmu, narracje były podejmowane, by poświadczyć indywidualne doświadczenie miejsca, wzbogacane przez tradycję
ludową. Zapisy z podróży-wycieczek stały się w drugiej połowie XIX w. fundamentem dla wypracowania
tras, a także wyobrażeń o miejscach odwiedzanych w podróży po kraju przedstawianych nie tylko w słowie, lecz również w ikonografii. Opowieści wędrowców z drugiej połowy i końca XIX w. coraz obficiej były
wzbogacane różnorodnymi informacjami geograficznymi, archeologicznymi, etnograficznymi. Z biegiem
lat, zwłaszcza u schyłku XIX w., w zapisach wycieczek zaczęły pojawiać się powtórzenia informacji o zabytkach i ich historii, ale i nowe wersje legend i dawnych opowieści, przekształcane zgodnie ze zmieniającym
się duchem czasu. Rzadziej natomiast ujawniała się w nich znamienna dla doświadczenia podróży odkrywczość. Generalnie cechą wycieczki stała się powtarzalność (trasy, wiadomości o zabytkach, opowieści,
informacji geograficznej). Zob. E. IHNATOWICZ, Wycieczki, [w:] EADEM (red.), Podróż i literatura: 1864–1914 (Z Publikacji Zakładu Pozytywizmu i Młodej Polski), Warszawa 2008, s. 598–610; Z. LIBERA, Etnograficzne wycieczki
i zbieranie rzeczy ludowych w XIX wieku, [w:] P. KOWALSKI (red.), Wędrować, pielgrzymować, być turystą. Podróż
w dyskursach kultury, Opole 2003, s. 68–81.
6 Zob. J. SŁODCZYK, Percepcja przestrzeni w badaniach geograficznych, [w:] P. KOWALSKI (red.), Wędrować, pielgrzymować, być turystą, s. 9–25; K. H. WOJCIECHOWSKI, Koncepcje przestrzeni.
7 Cz. DEPTUŁA, Święte góry w dawnej Polsce. Impresja z pogranicza średniowiecza i renesansu, [w:] IDEM,
Archanioł i smok, Lublin 2003, s. 216–217.
8 Por. M. DERWICH, Benedyktyński klasztor św. Krzyża na Łysej Górze w średniowieczu, Warszawa-Wrocław
1992, s. 19 i n.; IDEM, W kręgu łysogórskiego opactwa benedyktynów. Studia (Łysogórskie Opactwo Benedyktynów. Źródła – Monografie – Materiały – Studia, [1]), Kielce 2006, s. 15–19.
51
stawali wierni narracjom świętokrzyskich benedyktynów, którzy pamięć o dziejach
miejsca wspierali na Rocznikach Jana Długosza9 oraz opowieściach tworzonych przez
miejscowych mnichów-kronikarzy, Wojciecha Ruffina, Marcina Kwiatkiewicza, Jacka
Jabłońskiego10. Wiedzę o Świętym Krzyżu i swoje o nim wyobrażenia podróżnicy przekazywali czytelnikom. W ten sposób stawali się wraz z benedyktynami współtwórcami
rodzimej mitologii wzmacniającej tożsamość narodową, którą miała kształtować tradycja miejsca – Świętego Krzyża. Trzeba także pamiętać, że w XIX w. podróżnik często
znał relacje swoich poprzedników i wzorował się na nich. Dlatego spośród wielu często
zatracających swą oryginalność narracji11 można wyróżniać raczej pewne typowe style
zapisu miejsca niż charakteryzujące się odrębnością opowieści pochodzące z tamtego
czasu. I one właśnie mnie interesują.
Chciałabym wyraźnie zaznaczyć, że moim celem nie jest chronologiczna opowieść
o podróżach odbytych na Święty Krzyż w XIX w. Nie przedstawiam historii zjawiska,
ponieważ na ten temat istnieje już literatura przedmiotu12. Podejmuję się nowego zadania, które dotąd nie było przedmiotem zainteresowania badaczy. Zamierzam odwołać się do zapisów podróżnych, by przedstawić, w jaki sposób autorzy relacji kreowali
obraz miejsca, a więc i przypisywane mu znaczenia. Interesować mnie będą przede
wszystkim teksty, które wydają się modelowe dla początku, środka i końca XIX stulecia.
W zasadzie proponuję porządek diachroniczny, albowiem pozwoli on wyraźniej pokazać, w jaki sposób przemieniał się wizerunek Świętego Krzyża w kolejnych relacjach
z wycieczek w Góry Świętokrzyskie drukowanych w XIX i na początku XX w. Sporadycznie będę korzystać z zapisów wcześniejszych, XVIII-wiecznych, lub też późniejszych,
XX-wiecznych, ale tylko wówczas, gdy odnajdę w nich jakiś wspólny wątek pozwalający
lepiej uchwycić przemianę sposobu XIX-wiecznego widzenia miejsca.
Gdyby rozrysować mapę podróży i wędrówek po dawnej Polsce odbytych od początków wieku XIX po jego koniec, łatwo byłoby zobaczyć, że ziemia sandomierska
9 JAN DŁUGOSZ, Annales seu Cronicae incliti Regni Poloniae, Lib. 1–2; przekład polski: Roczniki, czyli Kroniki
sławnego Królestwa Polskiego, Ks. I i II, Warszawa 1961, s. 157–163. Warto pamiętać, że w opactwie benedyktyńskim na Świętym Krzyżu już w końcu XV w. przechowywano niezachowaną kopię Roczników, a od
1636 r. znajdował się tam tzw. rękopis świętokrzyski, znany też pod nazwą Sierakowskiego, zob. W. SEMKOWICZ-ZAREMBINA, Przedmowa, [w:] JAN DŁUGOSZ, Roczniki, s. 10, 53, oraz M. DERWICH, Benedyktyński klasztor,
s. 531–532 (s. 215 i n. o związkach Długosza z opactwem).
10 Por. o nich M. DERWICH, Benedyktyński klasztor, s. 119–126, oraz IDEM, Łysogórski mit miejsca fundacji.
Mnisi i przeszłość, „Roczniki Historyczne”, 72, 2006, s. 53–66.
11 Słynął z dosłownego przepisywania T. Tripplin. Także w opisie wędrówki na Święty Krzyż zamieszczonej w jego Wycieczkach lekarza Polaka po własnym kraju, t. 1–4, Wilno 1858, można odnaleźć fragmenty
z tekstu Góra Świętokrzyska Oskara Flatta, drukowanego w „Księdze Świata” (1856).
12 M. DERWICH, Benedyktyński klasztor, s. 19–45, i zwłaszcza C. JASTRZĘBSKI, Święty Krzyż jako obiekt krajoznawczy w XIX wieku, [w:] M. DERWICH, K. BRACHA (red.), Z dziejów opactwa świętokrzyskiego. Materiały z konferencji naukowej, Kielce, 1 czerwca 2006 r. (Łysogórskie Opactwo Benedyktynów. Źródła – Monografie – Materiały – Studia, 2), Kielce 2007, s. 95–126; IDEM, Podróże po przeżycie. Wyprawy krajoznawcze w widłach Wisły
i Pilicy w okresie międzypowstaniowym (1832–1862), Kielce 2010; C. Jastrzębskiego nie interesują jednak
charakter relacji i poetyka tych tekstów. Por. też Święty Krzyż w piśmiennictwie. Katalog wystawy, Kielce
2006, także w wersji elektronicznej: http://sbc.wbp.kielce.pl/Content/160/SwK.pdf.
52
Anna KURSKA
i Łysa Góra były uznawane za miejsca ważne; Deotyma o wędrówce na Święty Krzyż
napisała:
Tego też pewna jestem, że do Rzymu, do Aten lub Stambułu, nie wjeżdżałabym w większym skupieniu
ducha i z większą radością, niż te, z jakimi wjeżdżałam do Krakowa, Gniezna, Góry Święto-Krzyskiej i tylu
innych ognisk najdroższych13.
Większość wędrowców w XIX w. udawała się na Święty Krzyż z podobnym przekonaniem. Ów sposób myślenia był zakorzeniony w przekazie Jana Długosza, który w Rocznikach, czyli Kronikach sławnego Królestwa Polskiego nazwał Święty Krzyż
pierwszą górą Królestwa Polskiego (w jego hierarchii Wawel był dopiero na drugim
miejscu) – oczywiście ze względu nie na jej wielkość i rozległość, lecz na jej związek
z narodową historią i kultem; wpisywał ją w sferę sakralności, nazywając Kalwarią,
świętą górą Polaków14. Ów Długoszowy ogląd trochę zmienił się – jak widać z wypowiedzi Deotymy – w XIX w. Niemniej Święty Krzyż pozostawał obok Wawelu i Gniezna
celem narodowych pielgrzymek, co nadal potwierdzało wyjątkową rangę miejsca
i utrzymywało w mocy jego sakralny charakter.
Warto zacząć przegląd najważniejszych relacji od zapisu Juliana Ursyna Niemcewicza
zawartego w Podróżach historycznych po ziemiach polskich między rokiem 1811 a 1828
odbytych (1858). Interesować mnie będzie fragment z wędrówki w Krakowskie, Sandomierskie i Lubelskie odbytej w 1811 r., która prowadziła także na Święty Krzyż.
Warto już na początku zwrócić uwagę, że przedstawiona przez Niemcewicza opowieść została podporządkowana roli, jaką sobie wyznaczył nie tylko w tej wczesnej
„przejażdżce”, ale i w późniejszych wędrówkach po Polsce. Był pasjonatem wszelkich
starożytności, ich poszukiwaczem i skrupulatnym rejestratorem. Wiedza historyczna
i pasja przeradzająca się w obsesję dokumentowania wszystkiego, co pozostawało
w ruinie, decydowały o jego relacjach z wieloma miejscami, do których przybywał.
W tym przypadku interesowała go przede wszystkim przeszłość. Niemcewicz, wędrując na Święty Krzyż, miał, podobnie jak Deotyma, świadomość wagi miejsca w polskich dziejach:
Za tą górą wznosi się najszczytniejsza w Polsce (jeżeli Karpaty wyjmiemy) i najsławniejsza w początkowych
dziejach naszych Góra Łysa, na której wierzchołku stoi wspaniały klasztor i kościół benedyktynów15.
Indywidualizował miejsce, ujawniając emocjonalne zbliżenie:
Po niezmiernej pracy wdarłem się na szczyt piechotą, pomimo utrudzenia pełen żywego uczucia, żem
stąpał po ziemi, po której pierwsi z Piastów chodzili nieraz16.
13
J. ŁUSZCZEWSKA (DEOTYMA), Wędrówka na Górę Czarów, „Gazeta Warszawska”, 1859/1860, nr 14, s. 1.
14 JAN DŁUGOSZ, Roczniki, s. 157–163. O relacji tej por. M. DERWICH, Najważniejsza góra Lechitów, „Ikar”, 3,
1995, 2 (28), s. 33–35; IDEM, W kręgu, s. 15–19, 24–25.
15 J. U. NIEMCEWICZ, Podróże historyczne po ziemiach polskich między rokiem 1811 a 1828 odbyte, Petersburg-Paryż 1858, s. 11. Niemcewicz pisze w duchu Jana Długosza. Z punktu widzenia XIX-wiecznego podróżnika Święty Krzyż jest najszczytniejszą i najsławniejszą górą w Polsce. Zob. Cz. DEPTUŁA, Święte góry
w dawnej Polsce, s. 215–229.
16
J. U. NIEMCEWICZ, Podróże historyczne, s. 11.
53
Niemcewicz najbardziej był zainteresowany „początkowymi dziejami naszymi”. Stał
się popularyzatorem przekonania o pogańskich korzeniach Łysej Góry. Kierował
bowiem uwagę czytelników nie tylko na chrześcijańską, ale i na pogańską jej przeszłość. Już w drodze na Święty Krzyż poszukiwał śladów zamierzchłej dawności. Był
przeświadczony, że kamienna figura, która stoi przy trakcie prowadzącym do kościoła
i klasztoru, należała do tego dawnego świata: „jeżeli nie Mieczysława, musi on przynajmniej Chrobrego pamiętać”17. Przedstawił też swoje wyobrażenie, kogo ta widziana przez niego figura przedstawia:
Wyraża fundatora w błagalnej postawie, wystawiającego się do niebios za domem bożym i służącymi
w nim zakonnikami18.
Symptomatyczne, że pierwsze kroki (tak przynajmniej wynika z zapisu) skierował
do opata Jana Nepomucena Niegolewskiego. Najbardziej interesowało go bowiem
archiwum, a w nim dokumenty, które poświadczałyby „starożytność miejsca”. Był zawiedziony:
Na próżno szukałem nadań Bolesławowych; czyli mi nie pokazane, czyli zatracone już wszystkie. Najdawniejsze potwierdzenie jest w początkach Zygmunta I, przy końcu XV wieku19.
Niemcewicz w ogóle nie brał pod uwagę trzeciego rozwiązania, że takich nadań
w ogóle nigdy nie było. Jego wyobrażenie miejsca zostało uformowane na podstawie stanu ówczesnej wiedzy, mocno kreowanej przez legendy, której źródła
można odnaleźć w opowieści Długosza wspieranej dodatkowo przez miejscowych
benedyktynów. Niemcewicz zawierzył opowieści zapisanej na marmurowej tablicy umieszczonej w klasztorze, przedstawiającej dawną i nowszą historię Świętego Krzyża. Z tego zapisu czerpał wiedzę zarówno o pożarze kościoła, podając datę
178020, jak i o jego zamierzchłej historii i ubolewał nad niemożnością materialnego
dotknięcia przeszłości21:
Wszystkie miejsca tego pamiątki są tylko w dziejach i podaniach; wszystko prawie co pod oczy podpada
jest świeże i odejmuje najtkliwszą patrzącemu rozkosz, z trwającymi jeszcze i wieków powłoką okrytymi
murami, wstępować w głębię przeszłości22.
17 Niemcewicz mylił się. Historycy uważają, że posąg stojący u podnóża Łyśca pochodzi prawdopodobnie z przełomu XVII i XVIII w. Zob. M. DERWICH, W kręgu, s. 38. Niemcewicz Mieczysławem nazywał Mieszka.
18
19
Ibidem, s. 13.
20 Niemcewicz zapewne wyczytał tę datę z tablicy marmurowej informującej o dziejach klasztoru i kościoła umieszczonej na ścianie jednego z krużganków opactwa. Sobieszczański podaje, że pożar wybuchł
w 1777 r., powołując się na informację „Gazety Warszawskiej” z 12 XI 1777 r. Zob. F. M. SOBIESZCZAŃSKI, Wycieczka archeologiczna w niektóre strony Guberni Radomskiej odbytej w miesiącu wrześniu 1851 roku, Warszawa 1852, s. 93 (odbitka z: „Biblioteka Warszawska”, 44, 1851, 4).
21 Zwracał także uwagę, że od pożaru ocalało pierwsze piętro klasztoru, o czym świadczą „orły białe
widziane dotąd w wiązaniach sklepień gotyckich, są one zupełnie rysunku orłów na dawnych brakteatach
widzianych”. J. U. NIEMCEWICZ, Podróże historyczne, s. 12.
22
Ibidem, s. 13.
54
Anna KURSKA
Dlatego Niemcewicz nie przez doświadczenie materialnej dawności, lecz przez rozsnuwaną przez siebie opowieść wstępował w ową „głębię przeszłości”. Interesujące,
w jaki sposób ją ułożył i co wyzyskał z historii miejsca. Najpierw budował jego klimat:
Wysokość miejsca, ciężki przystęp do niego, świst wiatrów, posępność czarnych otaczających je borów
właściwym zdawały się miejscem do przerażenia religijną trwogą23.
Interesował się pogańską przeszłością Łysej Góry. Sięgał w zamierzchłą dawność,
przez opowieść o miejscu:
gdzie jest dziś świątynia, stały trzy pogańskie przodków naszych zbory, każdy osobnym kamiennym przedzielony wałem; ostatki wałów tych jeszcze rozeznać można. Bogowie ci byli: Pozwizd, bóg wiatrów, Leda
czyli Mars, bóg wojny, i bóg przyjaźni Leli-Poleli, to jest Castor i Pollux24.
Owe szczątki wałów, podobnie jak opowieść o odnalezieniu „posągu”, utwierdzały go
w przekonaniu o pogańskiej przeszłości miejsca:
Gdy przed kilkudziesiąt laty przy założeniu tutejszego kościoła, kopano na fundamenta nowego, znaleziono w ziemi posąg pogańskiego bożyszcza, okryty węglami, może jeszcze z dawnych pozostałymi ofiar.
Mimo najusilniejszych badań, żaden z księży nie mógł mi powiedzieć, co się z taką ciekawą starożytnością
stało25.
Niemcewicz przeprowadzał więc na Świętym Krzyżu swoiste śledztwo. Nie przyniosło ono jednak żadnych konkretnych rezultatów, skoro ostatecznie powoływał się na
Stanisława Staszica, który twierdził, iż zakonnik „będący przy wydobywaniu bożyszcza tego, kazał go kamieniarzowi natychmiast potłuc, i rozbite sztuki do murowania
użyć”. Jeśli to prawda, szczątki „bożyszcza” muszą znajdować się w murach kościoła
Świętego Krzyża. Współcześnie historycy przekonują jednak, że ów „posąg” wcale
nie musiał być pogański i podają w wątpliwość istnienie na Łyścu pogańskiej świątyni26. Interesujące jest jednak nie to, jak dalece Niemcewicz poddał się legendzie
miejsca, lecz jego postawa wobec słowiańskiej przeszłości. Śledząc losy materialnych
jej śladów na Świętym Krzyżu, ubolewał nad ich niszczeniem, jednoznacznie oceniając zachowanie zakonnika: „Co za barbarzyniec!”. Podtrzymywał zainteresowanie
starożytnością miejsca, powołując się na świadectwo Miechowity27, w przekonaniu
Niemcewicza opowiadającego o analogicznym do wydarzeń na Łyścu przypadku
niszczenia pamiątek-posągów słowiańskich. Podróżnik prezentował więc otwartą
23
Ibidem, s. 11.
24 Ibidem. Kwestia wałów i ich funkcji w przeszłości jest przedmiotem sporu historyków: M. DERWICH,
Miejsce kultu czy refugium? Ponownie o przedklasztornej funkcji Łyśca, [w:] K. BRACHA, Cz. HADAMIK (red.), Sacrum pogańskie – sacrum chrześcijańskie. Kontynuacja miejsc kultu we wczesnośredniowiecznej Europie Środkowej, Warszawa 2010, s. 105–108.
25
26
Zob. M. DERWICH, W kręgu, s. 36–37.
27 J. U. NIEMCEWICZ, Podróże historyczne, s. 12, pisał: „Długo po przyjęciu wiary świętej zostały w Polsce
pamiątki bałwochwalstwa. Między innymi świadczy to Miechowita, przy końcu XV wieku piszący (Cronica
ed. Krak. 1521 p. 24). »Po dziś dzień słyszeć można pospólstwo nasze śpiewające najdawniejsze pogańskie
pieśni: Lada, Lada, Leli, Poleli, z wykrzykami i klaskaniem rąk. Ja w dzieciństwie mojem widziałem tych
bożyszcz około kościoła Św. Trójcy, później z miejsca tego sprzątnione«”.
55
postawę wobec przeszłości, której należą się pamięć oraz szacunek wyrażany właśnie w przekonaniu o obowiązku zachowywania jej śladów. Ta otwartość dawała mu
szansę na szczególne doświadczenie klimatu miejsca. Nie ukrywał emocjonalnego
zaangażowania, wyznawał:
Co za szkoda, że Miechowita, słysząc te pieśni, nie umieścił ich w Kronice swojej! Byłby zachował najdawniejszy i najdroższy zabytek języka przodków naszych28.
Niemcewicz prezentował oświeceniowe stanowisko, przekonany, że wszelkie ślady
przeszłości są cenne, także korzenie słowiańskości. Nie poddał się więc wyrytej na
marmurowej tablicy jednoznacznej sugestii, że kościół wybudowano „w miejscu najohydniejszym bałwochwalstwu przeznaczonym”29. Nie był też religijnie zacietrzewiony w porównaniu z innymi podróżnikami. Można tu przywołać przykład Władysława
Maleszewskiego, późniejszego redaktora „Biesiady Literackiej”, który w sfabularyzowanej wędrówce po Górach Świętokrzyskich pisał o „plugawym pogaństwie”. Niemcewicz, wolny od takiego sposobu myślenia, doświadczał starożytności miejsca. Warto tu przypomnieć, że inny podróżnik, Zorian Dołęga Chodakowski, poznawał Łysą
Górę, skupiając się tylko na tradycji pogańskiej:
Czułem radość, że po tylu czytaniach i rozmaitych słuchach o tym miejscu, mogłem własnymi oczyma
przejrzeć i sądzić. Dotąd jeszcze ukazują studnią na Rajskim Dworze zwaną, i dotąd trwa ten wał, który
z niezmiernego rumowiska skał usypany, wieńczy wierzchołek tej góry, który nabożnemu Długoszowi zdał
się być budową wielkoludów od potopu świata [...]. Ta góra głośna u starych Polaków ze czci przynoszonej
dla troistego bóstwa Łady, Leli i Poleli stem nazwisk starożytnych otoczona, warta byłaby większego przejrzenia, gdybym mógł tak nad jednym punktem zatrzymać się30.
Radość Chodakowskiego z powodu zetknięcia się z miejscem widzianym tylko w słowiańskiej aurze odsłania, czym dla podróżników mogły być wędrówki na Święty
Krzyż. Dla Chodakowskiego – co ciekawe – chrześcijański mit góry nie istniał. Był jedynym podróżnikiem w XIX w., który radość czerpał z samej natury i „śladów” kultury
pogańskiej. Tymczasem Niemcewicz zawierzył wersji dziejów zapisanej na marmurowej tablicy, że to Mieszko za namową Dąbrówki wzniósł świątynię na Łyścu i sprowadził benedyktynów. Przywołał też podanie, wzmocnione zapewne opowieściami
zdobytymi wprost od miejscowych zakonników, że Chrobry za namową Emeryka,
który podarował mu cząstkę drzewa Krzyża Świętego, wystawił modrzewiowy kościół na Łyścu.
Klimat dawności miejsca budowały nie tylko przywołane legendy. Niemcewicz, pozbawiony dokumentów i materialnych śladów przeszłości, poprzez wybór i charakter opowieści modelował swoje o nim wyobrażenie. Przedstawiał je zdecydowanie
krwawo. Nie przemilczał, jak wielu innych wędrowców, tragicznego doświadczenia
pierwszych benedyktynów, którzy – jak sądził – przybyli tu z Włoch. Nie poddawał się
mitowi o łagodnym Słowianinie. Przeciwnie, pisał:
28
Ibidem.
29
Zob. tłumaczenie F. M. SOBIESZCZAŃSKIEGO, Wycieczka archeologiczna, s. 113.
30
Z. DOŁĘGA CHODAKOWSKI, List 1, „Biblioteka Warszawska”, 1866, 2, s. 164.
56
Anna KURSKA
Otoczeni ludem dzikim żyć musieli wśród szronów i wichrów. Niedługo jednak doczesne ponosili trudy;
wkrótce wieniec męczeństwa okrył zbroczone ich skronie. Polacy poganie, lud dziki, zuchwały, pełen zemsty za obalone przodków swych bogi, napadli na bezbronnych kapłanów i w pień wszystkich wycięli31.
Przypominał również, że podobne doświadczenie przeżyli benedyktyni w 1258 r.32,
kiedy to napadli na klasztor Tatarzy, którzy „wyrżnęli całe zgromadzenie z 82 zakonników składające się”. Niemcewicz w szczególny sposób gospodarował swą wiedzą
o miejscu. Do tych dwóch krwawych zdarzeń oraz do „przypomnień” o wielu pożarach dodawał inne, równie niezwykłe historie. Opowiadał więc, że opat Bogusław
Boksa-Radoszewski (za czasów Władysława IV) zebrał „kości tych męczenników” i pod
ołtarzem pochował. Wzmocnił tę opowieść inną, za to w podobnym stylu. Otóż
w 1776 r. otworzono wszystkie groby zakonników chowanych od 1006 r.: „Wyjęto
z tych mieszkań śmierci zwłoki 82 opatów, 275 przeorów, 1080 zakonników”33, by ich
szczątki złożyć w jednym grobie. Przyczyna tego niesamowitego zdarzenia, które podróżnik nazwał „tkliwym obrządkiem”, była prozaiczna – brakowało miejsca na nowe
pochówki. Ale wybór tak szczególnych faktów z przeszłości ukonstytuował bardzo
szczególny klimat miejsca. Niemcewicz, wstępując w „głębię przeszłości”, sięgał do
poetyki wzniosłości zespolonej z gotycyzmem. Był wrażliwy na mroczną aurę Łyśca.
Nawet nazwanie miejsca opactwem Świętego Krzyża, co wyróżnia jego relację (rzadko używano tej nazwy w XIX-wiecznych relacjach z podróży), mogło być związane
z „gotyckim” doświadczeniem miejsca – podobnie brzmiącymi tytułami posługiwali
się autorzy tzw. powieści gotyckich. Warto tu też podkreślić, że wykorzystanie elementów poetyki gotyckiej było dowodem doświadczenia dawności miejsca. Stosowano ją wówczas w literaturze, by zbudować klimat przeszłości i niesamowitości
dawnego czasu i przestrzeni. Wydaje się więc, że Niemcewicz celowo się nią posłużył;
używając zaś znanej konwencji, sugerował charakter swego doświadczenia, którego
nie umiał wprost wyrazić, a które – wydaje się – wcale nie było jednoznaczne, lecz zanurzone w krwawą i niezwykłą przeszłość słabo wspieraną przez rzeczywisty wymiar
miejsca. Łatwiej sobie to uświadomić, jeśli się pamięta, że Niemcewicz był na Świętym Krzyżu w 1811 r., a nowy kościół klasztorny został konsekrowany w 1806 r., czyli
zaledwie 5 lat wcześniej. Nic dziwnego, że podróżnik ubolewał nad jego „świeżością”
i jako jedyny z XIX-wiecznych podróżników nie poświęcił mu ani słowa. Potwierdził
jedynie swą bytność w kaplicy Oleśnickich. Aurze, którą Niemcewicz zbudował za
pomocą opowieści wokół swej obecności w opactwie Świętego Krzyża, podporządkowała się natura. Podczas pobytu na Łysej Górze „nie znalazł i chwili jednej jasnego
nieba”, nie mógł więc „rozjaśnić” wizerunku „głębi przeszłości” urokliwą panoramą
Gór Świętokrzyskich.
Niemcewicz, choć był człowiekiem oświecenia i przede wszystkim przywiązywał
wagę do archiwalnych dokumentów oraz wszelkich innych materialnych, a więc namacalnych śladów przeszłości, poddał się urokowi miejsca. Gdy na początku narracji
31
32
Niemcewicz podaje datę 1258, inni piszą o roku 1260.
33
F. M. SOBIESZCZAŃSKI, Wycieczka archeologiczna, s. 112, podaje w wątpliwość liczbę 82 opatów.
57
opowiadał o Chrobrym, który miał postawić modrzewiowy kościół na Łysej Górze,
traktował tę historię jako legendę i rozpoczynał ją tradycyjnie: „Trwa dotąd podanie...”.
Gdy zaś opuszczał opactwo, legenda jakby stawała się rzeczywistością:
Schodząc na dół, ułupałem z kościoła św. Trójcy kawałek modrzewiowego drzewa; postawiony on był
przez Chrobrego, stał aż do początku teraźniejszego wieku, rozebrano go na koniec, a pozostałem z niego
drzewem otoczono cmentarz pielgrzymów34.
Być może zrobił to także dlatego, że – jak przypuszczał – mógł zabrać ze sobą dowód
potwierdzający z jego punktu widzenia rzeczywistą starożytność. Nie mógł wiedzieć,
że odkrywany i przeżywany w gotyckim klimacie duch miejsca wsparty był przede
wszystkim na legendach.
Kazimierz Wójcicki, zbieracz legend ludowych, był wielokrotnie na Świętym Krzyżu.
Jego zapis pochodzi z 1825 r.35 I tym razem – podobnie jak w przypadku Niemcewicza – na wizerunek miejsca ukształtowany przez autora miały wpływ pasje i upodobania. Fascynowała go przeszłość ujęta w ramy ludowych opowieści, baśni i legend.
Mniej go zajmował sam klasztor, choć w porównaniu z Niemcewiczem poświęcił mu
znacznie więcej uwagi, opisując obrazy Franciszka Smuglewicza znajdujące się w kościele, nagrobki w kaplicy Oleśnickich, wreszcie oprawną w złoto relikwię. Podobnie
jak Niemcewicz ubolewał, że na Świętym Krzyżu przez pożary, najazdy Tatarów, Litwinów i Szwedów nie zachowały się ślady materialnej dawności. Właściwie cytował
autora Podróży historycznych, pisząc: „żadnego zabytku starożytności nie zachował,
prócz miejsca i wspomnień”36. Podtrzymywał też podjętą przez Niemcewicza opowieść o pogańskich dziejach miejsca. Wzmacniał ją, odwołując się do legendowej
wersji miejsca. Za Jabłońskim opowiadał jedną z legend znaną z Powieści rzeczy istej:
tu był warowny murowany zamek za czasów pogańskich Łysiec zwany, a przy nim świątynia bałwochwalska, że w nim mieszkała można pani. Ta poraziwszy pod tą górą nieprzyjaciół pogranicznych, wbiła się
w dumę i czcić się za boginią kazała. Ale bóg skarał jej dumę i piorunem zniszczył zamek i jej pałac, z których rozwaliska dotąd widoczne. Tu Polacy (mówi dalej Jabłoński) wystawili świątynię i 1 maja na tę górę
schodząc kłaniali się bożyszczom i ofiary palili37.
Przywołana opowieść miała wspierać przekonanie o starożytności miejsca i jego pogańskiej przeszłości. Wójcicki – podobnie jak Niemcewicz – przywiązywał wagę zarówno do pogańskiej, jak i do chrześcijańskiej tradycji Łysej Góry. Ale swoją strategię
kreacji miejsca formował, odwołując się w równej mierze do kultury ludowej i do zapisów historyków: Jana Długosza, Marcina Bielskiego, Marcina Kromera, Adama Naruszewicza; cytował także dzieło Drzewo żywota (1737) Jacka Jabłońskiego. Wszystkie
34
J. U. NIEMCEWICZ, Podróże historyczne, s. 13–14.
35 K. WÓJCICKI, Łysa Góra. Opis z roku 1825, „Magazyn Powszechny”, 1838, nr 11 (dalej: Łysa Góra (1)),
s. 82–86; nr 12 (dalej: Łysa Góra (2)), s. 92–93.
36
K. WÓJCICKI, Łysa Góra (1), s. 86.
37 Ibidem. Powieść rzeczy istej o założeniu Klasztora na Łysej Gorże Braciey Zakonu Świętego Benedykta i też
o tym iako drżewo Świętego Krżyża na tę gorę jest przeniesione została w tym czasie przedrukowana z jednego z XVI-wiecznych wydań w „Pamiętniku Sandomierskim”, 2, 1829, s. 489–506. Por. o niej M. DERWICH,
Benedyktyński klasztor, s. 116–119.
58
Anna KURSKA
te narracje nazywał „wspomnieniami”. Wójcicki, podobnie jak niegdyś Długosz38, zadbał o to, by opis widoku Świętego Krzyża był nasycony aurą niezwykłości:
Z dolin poglądąjąc, nieraz widzimy, jak chmury całkowicie zakrywają klasztor: chwila ta sprawia zachwycający widok. Chmury ustępując z wolna odkrywają częściami ten gmach wspaniały, który zdaje się jakoby
z nadpowietrznej spływając krainy osiadł na szczycie wyniosłej góry39.
Szczególnie upodobał sobie przywoływanie legend związanych z wydarzeniami
historycznymi: napadami Tatarów i Litwinów na Łysą Górę. W jego opowieści łączył
te historie motyw relikwii Krzyża Świętego, która była rabowana przez najeźdźców
i dzięki cudom odzyskiwana. Wójcicki podążał tu śladem opowieści Długosza oraz
kronikarzy łysogórskich. W jego wersji Tatar, który dotknął relikwii, „niewidomą siłą
pozbawiony był władzy w ręku”. Gdy zaś „z czcią postawił na miejscu swoim natychmiast uzdrowion został”. Także Litwini, którzy obrabowali klasztor i kościół, musieli
zwrócić relikwię, albowiem na granicy jeden z wozów żadnym sposobem nie mógł
ruszyć, „lubo doń mnóstwo koni zaprzężono”. W opowieści wajdelota ostrzegał Litwinów, że to „krzyż lacki” ukryty na wozie nie pozwala na przejazd: „Przetrząśnięty wóz
ukazał prawdę tej opowieści i dał świadectwo cudowi”. Wójcicki z upodobaniem przywoływał kolejne legendy o relikwii i cudach z nią związanych, np. opowieść o tym, jak
ułomek Krzyża Świętego zrabowany i zawieziony do Wilna uśmiercał każdego, kto go
dotknął. Legendowa summa wspierana przez opowieści kultywowane przez samych
benedyktynów i odnawiane przez Wójcickiego nadawała wagę miejscu. Podróżnik za
historykami40 przypominał również współczesnym o pielgrzymce Władysława Jagiełły, który wzmacniał na Świętym Krzyżu ducha i wiarę przed bitwą pod Grunwaldem.
Wójcicki posłużył się tym przykładem, by przekonać czytelników o mocy relikwii
i Łysej Góry. Wydaje się bowiem, że przede wszystkim zależało mu na przywołaniu
pamięci o sakralnej aurze miejsca, którą zaświadczała moc relikwii. Dlatego z upodobaniem przywoływał liczne wersje legendowych opowieści. Niejako odnawiał dzięki
nim cudowną moc miejsca, wchodząc w rolę dawnych dziejopisów klasztornych, którzy skrzętnie notowali miracula świętokrzyskie. Wójcicki, co ciekawe, korzystał z różnych poetyk w kreacji przestrzeni. Wzmacniał niezwykłość miejsca przez odwołanie
38 Długosz nadał miejscu szczególną aurę. Pisał: „W ziemi sandomierskiej w pobliżu miasta Opatowa
wznosi się góra Kalwaria, skrzepła z prawie zawsze tu panującego zimna i otoczona gęstymi mgłami, deszczami, i śniegami, mając w wielu miejscach pieniące się źródła” (JAN DŁUGOSZ, Roczniki, s. 157). Niemcewicz
do kreacji miejsca wykorzystał „świst wiatrów, posępność czarnych otaczających je borów”, a także świat
„szronów i wichrów”, Wójcicki zaś upodobał sobie pejzaż mgieł.
39
40 Historia mocy krzyża była wzmacniana przez legendy, dla których źródłem i inspiracją były w XIX w.
m.in. opowieści Długosza: „gdy Litwini, wówczas jeszcze poganie i bałwochwalcy, napadli na Królestwo Polskie niespodzianie i złupili wyżej opisany klasztor, także porwali drzewo życiodajnego Krzyża, chcąc go unieść
do swej ziemi, lecz zanim wyszli byli z ziemi sandomierskiej, wóz, na którym wieziono Najświętsze drzewo,
zatrzymał się i nie mogły go ruszyć z miejsca ani konie, ani woły ku zadziwieniu barbarzyńców. Również wybuchła tu wówczas wielka zaraza, pozbawiając życia ludzi i bydło, dotkliwą niosąc klęskę. Tym nieszczęściem
przerażeni, wykorzystawszy porady Polaków, prowadzonych jako jeńców, Litwini odwieźli Drzewo Pańskie
na swe miejsce z wielkimi podarunkami. I natychmiast odstąpiła od nich plaga zarazę niosąca, nie inaczej, jak
ongiś po porwaniu i zwrocie arki przez Filistynów” (JAN DŁUGOSZ, Roczniki, s. 157–158).
59
do literackich wzorów. Inspirował się zwłaszcza Osjanem i ostentacyjnie nawiązywał
w kreacji łysogórskiego pejzażu do jego poetyki:
Chmury w przechodzie ocierając mury kościoła, prawdziwie czarodziejskie wystawiają obrazy. Zdaje się,
spoglądając wtedy, że chmury to jakby olbrzymy, zagarniają w objęcia swoje, tysiące drzew wzniosłych;
to jakby potwory straszliwe chwieją się na szczycie stromej góry; to znowu na kształt dziewicy, w lekką
osłonionej szatę, spływają z nadpowietrznych szlaków i kryją się w ponurych cieniach lasu. Tu jak zbrojny
rycerz w hełmie z tarczą, podobny do nocnego widma w Osjanie, przesuwa się zwolna, staje, jak mgła
niknie. [...] Bard szkocki widziałby tu swoich przodków i poległych braci, co po śmierci zstępując z krain
innego świata, ukazują się potomkom. [...] Nasz lud różniący się wyobraźnią, mając inne podania, inne
utworzył istoty. Zamiast dziewiczej piękności, co we śnie ukazuje się kochankowi; zamiast cienia poległego przyjaciela, co ostrzega o grożącym niebezpieczeństwie: widzi brzydkie wiedźmy i czarownice co
na łopatach i miotłach unosząc się w powietrzu szybkością błyskawicy, we czwartek po nowiu księżyca,
zlatują się na uczty i biesiady swoje41.
Jak widać, Wójcicki, niezadowolony z mało wysublimowanej wyobraźni polskiego
ludu, sam próbował nadać poetycki klimat Łysej Górze. Sugerował nawet, że w tej
naznaczonej relikwią Świętego Krzyża przestrzeni można doświadczyć boskiej mocy.
Opowiedział o młodzieńcu, który świętego dnia nie czcił i dlatego skazany został na
błąkanie się po mrocznych świętokrzyskich lasach, czego świadkiem miał być sam
podróżnik.
Wójcicki, podtrzymując tradycję opowieści o cudach, przypisywał Łysej Górze status miejsca niezwykłego. Układał je jednak inaczej niż np. ks. Bronisław Szczygielski we wstępie do książeczki Święty Krzyż czyli opis Gór Świętokrzyskich, klasztoru pamiątek i wskazówki dla zwiedzających te miejsca, wydanej w 1908 r. Ksiądz, budując
wizerunek miejsca, powołał się na tradycję judeochrześcijańską, porównując Święty
Krzyż z górą Tabor. Tym samym niezwykłość świętokrzyskiego wzniesienia wiązał
z kosmiczno-kulturową i religijną problematyką symboliki „środka” i „osi świata”42.
W optyce Długosza Łysiec był szczytem promieniującym mocą – kosmiczną górą zbawienia. Tymczasem warto zwrócić uwagę, że Wójcicki w stworzonym obrazie miejsca
nie nawiązywał wprost do tradycji judeochrześcijańskiej, choć przecież korzystał ze
schematów jej wyobrażeń, przypisując Łyścowi cechy świętej przestrzeni. Zbudował
chaotyczną wizję miejsca, zmieszał bowiem hagiograficzną poetykę miracula z rycerską wizją przeszłości stylizowaną według wzoru Osjana.
Zupełnie inny punkt widzenia z wycieczki na Święty Krzyż przedstawiła Klementyna
z Tańskich Hoffmanowa w Opisach różnych okolic Królestwa Polskiego. Podróż w sandomierskie odbyła w sierpniu 1828 r., a więc w 17 lat po Niemcewiczu. Jej relacja
jest odmienna, gdyż podróżniczka wystąpiła w zupełnie innej roli – przewodniczki po
polskiej ziemi i edukatorki młodego pokolenia. W prowadzonym przez siebie dzienniku podróży zwracała się do czytelniczki-Anielki oraz jej rówieśnic. Im właśnie zdawała
relację z wędrówki i pobytu na Świętym Krzyżu. Zapis w jakiejś mierze miał stworzyć
41
K. WÓJCICKI, Łysa Góra (2), s. 4–5.
42 D. FORSTNER, Świat symboliki chrześcijańskiej, przeł. i oprac. W. ZAKRZEWSKA, P. PACHCIAREK, R. TURZYŃSKI,
Warszawa 1990, s. 84–86.
60
Anna KURSKA
czytelnikom wrażenie, że wędrują tam wraz z Hoffmanową. Przyglądają się miejscu,
gdzie niegdyś stał modrzewiowy kościółek – w wersji Hoffmanowej wybudowany
przez Mieszka. We wnętrzu kościoła klasztornego oglądają obrazy Franciszka Smuglewicza, a w kaplicy Oleśnickich odczytują umieszczone tam napisy. Wreszcie wdrapują się po 112 stopniach na wieżę, by zobaczyć pejzaż widziany z góry. Hoffmanowa
zaproponowała nowy typ relacji z wędrówki – przewodnikowy. Wskazywała bowiem,
co każdy podróżnik, będąc na Świętym Krzyżu, powinien zobaczyć. Posługiwała się
opisem, wyraziście konkretyzowała wygląd wnętrz, nie omieszkała posłużyć się ekfrazami obrazów Smuglewicza. Preferując formę deskryptywną, stworzyła zaczątki
wizualnego stylu, tym samym inspirowała czytelnika do pracy wyobraźni – wyobrażania sobie miejsc zapisanych w słowie. Nadto prezentowała, rzadko obecną w męskich relacjach, gospodarność:
radzę każdemu – pisała – idącemu na tę górę, aby w pieczyste i wino się opatrzył, jeśli chce zjeść i wypić
z prawdziwym smakiem i zejść z góry bez wielkiego zmęczenia43.
Gospodarność podróżniczki wyraziła się także w rozmyślaniach nad tym, w jaki
sposób zabudowania na Świętym Krzyżu lepiej można by wykorzystać – padła propozycja założenia instytutu dla obłąkanych. Hoffmanowa była więc daleka od spoglądania na miejsce, w którym się znalazła, w tonacji Niemcewiczowskiej, czy też prezentowanej przez Wójcickiego. Nie przyszło jej nawet do głowy, iż wskazana przez nią
propozycja zagospodarowania szczytu Łyśca może być uważana za niestosowną; na
pewno nie mieściła się w podtrzymywanej przez wiele wieków tradycji wspierającej
wyobrażenia o Świętym Krzyżu jako centrum chrześcijańskiej i polskiej duchowości.
Choć warto tu dodać, że znacznie później, gdy opustoszały klasztor popadał w ruinę,
podróżnicy zastanawiali się, w jaki sposób można by tę niezamieszkaną przestrzeń
zagospodarować.
Hoffmanowa, odwołując się do legendowych opowieści, budowała nowe wyobrażenie miejsca. Tym samym spoglądała na Święty Krzyż inaczej niż zapatrzony w historyczne dzieje Niemcewicz czy próbujący odnowić niezwykłość miejsca Wójcicki.
Widać to wyraźnie w jej narracji:
Cieszyłam się, że będę na tym miejscu tyle sławionym z pięknego wejrzenia i tak powszechnie głośnym.
Boć nie ma pewno prostego kmiotka w całej Słowiańszczyźnie, któryby o Łysej Górze nie słyszał. Tam,
prawdziwe od niepamiętnych czasów czarownice miały zjazdy swoje, tam przybywały na miotłach i łopatach, bo nasz lud niewybredny i mało dla siebie potrzeb mający, nie poszedł przykładem innych narodów,
i tym prostym ekwipażem wyposażył wróżki swoje. Tam w migających ogniach czczono Kastora i Polluxa,
Lelum Polelum bożyszcza słowiańskie44.
Miejsce rozpoznawała więc nie przez historię świętą, ale przez pryzmat sięgających
do czasów pogańskich ludowych opowieści, które skrupulatnie swoim czytelniczkom opowiadała.
43 K. HOFFMANOWA, Opis szósty. Przejażdżka w Sandomierskie w roku 1828, [w:] EADEM, Opis różnych okolic
Królestwa Polskiego, t. 6, Wrocław 1833, s. 263.
44 Ibidem, s. 275.
61
Przyjechała z towarzystwem do podłysogórskiej Starej Słupi od strony Łagowa. Postanowiła, jak Niemcewicz i Wójcicki, wejść na górę piechotą. W drodze napotkała
kamienną figurę, o której opowiedziała zupełnie inną niż autor Powrotu posła (choć
podobnie jak on była przekonana o jej starożytności) historię:
Pierwszą osobliwością widzianą, wstępując na tę górę, jest posąg kamienny bez napisu, wyobrażający
osobę klęczącą. Jeśli o jego dawności sądzić zechcemy po nieforemnym kształcie, po dzieciństwie kunsztu, jakie objawia, odnieść go bez wahania należy do pierwszego wieku chrześcijaństwa w Polsce. Jak jedni
mówią, jest to figura pokutnika, jak więcej osób twierdzi, pokutnicy, która zgrzeszywszy ciężko, ślubowała
pójść na klęczkach do świętokrzyskiego kościoła; ale nie porachowała się pierwej ani z górą, ani z kolanami, i nie mogła zajść dalej na to miejsce. Wtedy wszedłszy w układy sama z sobą, zaspokoiła sumienie
wystawieniem tego posągu, który jej własną osobę miał wystawiać45.
Podążając folklorystycznym śladem, interesowała się wyobrażeniami ludu dotyczącymi nazwy miejsca. Dlatego opowiedziała o zjazdach czarownic, które upodobały
sobie Łysą Górę46 w dawnych przedchrześcijańskich czasach. Aby odsłonić sens zmiany nazwy miejsca, opowieść tę dopełniała historią o założeniu świątyni na szczycie
góry. Bohaterem legendy był węgierski królewicz Emeryk, który polując na Łyścu,
doświadczył objawienia:
W początkach 1006 roku, Emeryk królewic węgierski syn Stefana, goszcząc u wuja swego Bolesława, który
natenczas mieszkał w Kielcach, udał się w te strony na polowanie; rozpędziwszy się za zwierzem w głąb
lasów, daleko od służby, wjeżdżał z trudnością konno na ogromną górę lasem obrosłą; była to góra Łysa.
Królewic wiedział o tym, ale jechał śmiało. Lecz kiedy już był bliskim szczytu i widział modrzewiowy kościółek, koń jego stawa i nie chce iść dalej; królewic zsiada, by go prowadzić i koń się zżyma i nie postępuje;
gdy jeździec bić zaczyna uparte zwierzę, daje się słyszeć głos uroczysty: „Ani koń postąpi, ani ty stąd wyjdziesz, dopokąd nie uczynisz ślubu oddania miejscu temu, tego co masz najdroższego”. Pobożny Emeryk
skarb swój nosił przy sobie; był to szczątek drzewa krzyża zbawiciela, który dostał był od ojca, ślubował
natychmiast, że go złoży w ręce króla polskiego. Skoro wyrzekł, koń ruszył z miejsca i bez szwanku do
Kielc go zaniósł. Tam Chrobremu opowiedział swoją przygodę i w jego ręce drogi dar złożył, a Bolesław
na uczczenie go piękny kościół obok kościoła ojca wystawił i straż jego sprowadzonym z zagranicy benedyktynom powierzył47.
Właśnie odtąd Łysą Górę zaczęto nazywać Świętym Krzyżem48. Sens przytoczonej
opowieści nie zmienił nastawienia Hoffmanowej do miejsca. Zdroworozsądkowa postawa uodporniła ją:
45 Ibidem, s. 265. Hoffmanowa-edukatorka być może wybrała tę wersję legendy, by móc ją podporządkować celom wychowawczym. Wolała widzieć w posągu kobietę, być może po to, by mogła jej historię
wykorzystać dla nauki moralnej swoich czytelniczek.
46
Ibidem, s. 262.
47 Ibidem, s. 263. Wersji legendy o św. Emeryku było wiele, były także drukowane w „Przyjacielu Ludu”.
Jedna zamieszczona w: „Przyjaciel Ludu”, 1838, 29, s. 226; druga opowiedziana przez ks. Floriana Jaroszewicza: „Przyjaciel Ludu”, 1847, 36, s. 282. O legendzie por. M. DERWICH, Legenda o św. Emeryku. Geneza, autor,
data powstania, [w:] K. BRACHA (red.), Legendy świętokrzyskie, Kielce 2009, s. 67–103.
48 K. HOFFMANOWA, Opis szósty, s. 263. Źródła legendy opowiedzianej przez Hoffmanową można odnaleźć u Długosza: „Pewnego czasu, gdy Bolesław zabawiał się łowami w lasach położonych koło miasteczka Kielce w towarzystwie księcia Emeryka, zdarzyło się, że ścigając jelenia wybiegł na szczyt gór,
62
Anna KURSKA
Przechadzając się [...] po ganku tej wieży [...] myślałam sobie, ile niegdyś ta góra wzbudzała postrachu,
błogosławiłam światłu wiary, które oświeciło tę ciemnotę; jednak zszedłszy z niej miałam ochotę uwierzyć,
że wiek czarów nie minął zupełnie49.
Hoffmanowa, wrażliwa na ludową tradycję, nie podążała za Niemcewiczem, dla którego ważniejsze były źródła historyczne i materialne ślady dawności. Przypisując
miejscu niepowtarzalny klimat, utrwalała obrazowy archetyp miejsca zakorzeniony
w ludowej wierze i kulturze, które także przechowywały opowieści z przeszłości. Na
kultywowaną przez benedyktynów tradycję nakładała więc – albo też konfrontowała
z nią – inną tradycję, folklorystyczną, odsłaniając złożoność mitologii miejsca. Za Wójcickim odkrywała urok Łysej Góry, a nawet miała ochotę uwierzyć, „że wiek czarów
nie minął zupełnie”. Miejsce i wiedza o nim uświadamiały jej cywilizacyjny postęp
ludzkości dokonany dzięki chrześcijaństwu.
Bohdan Dziekoński nadał relacji z pobytu na Świętym Krzyżu klimat arcyromantyczny, choć za Wójcickim przypominał o niezwykłej aurze miejsca (pisał, że „podania
ludu rzucają na całą historię klasztoru Świętego Krzyża blask cudowności”50). Podobnie jak Wójcicki teatralizował pejzaż nocny i, jak większość podróżników, odwoływał
się do czasów Mieszka i Chrobrego51. Wydaje się jednak, że w relacji z 1841 r. próbował opowiedzieć o swoim doświadczeniu miejsca już nie przez pryzmat ludowych
opowieści, lecz bardziej osobiście, przez zapis wrażeń i uczuć, które nim zawładnęły
które nazywają Łysą Górą, a nad które nie ma w Polsce wyższych. Tu porzuciwszy jelenia zaczęli podziwiać
ruiny starych budowli, które skutkiem potopu i długiego czasu zsypały się w bryły skalne, jakie [jeszcze]
i dziś oglądamy. Powiadają bowiem, że to miejsce miało być kiedyś mieszkaniem i grodem Gigantów, czyli
Cyklopów i mężów wielkiej siły, którzy tu jakiś czas zamieszkiwali i mieli swoje siedziby. Zatem świątobliwy
mąż Emeryk natchniony duchem Bożym i, jak niektórzy utrzymują, upomniany widzeniem nocy poprzedniej osądził, iż to miejsce, które z osobliwszego położenia i starożytności upodobał sobie, najstosowniejsze
byłoby dla sług Bożych, prowadzących życie pustelnicze i że nie godne by było, ażeby takie miejsce bezludne leżało odłogiem. Prosi więc stryja i krewnego swego króla Bolesława, aby dla chwały Bożej i rozszerzenia wiary chrześcijańskiej [oraz] dla uleczenia i zbawienia dusz, wystawił w tym miejscu kościół i klasztor, za co po śmierci pewniejsze i szczęśliwsze osiągnie królestwo i zamieszka za to święte dzieło między
niebianami. A gdy Bolesław król Polski na to się zgodził, książę Emeryk uradował się wielce widząc, że
prośba jego skutek odniosła. Dziękuje więc najpierw Bogu, potem królowi Bolesławowi, a zdjąwszy z siebie
ofiarowuje temu miejscu krzyż dwuramienny zawierający dużą cząstkę drzewa Pańskiego obramowaną
skromnie srebrem. (Takie bowiem miał podobno otrzymać w widzeniu polecenie). Krzyż ten został przysłany w podarunku ojcu jego Stefanowi, królowi węgierskiemu, od cesarza greckiego z Konstantynopola,
który mąż świątobliwy Emeryk na piersiach z hojności ojca zwykł nosić. »To – rzecze – najdroższe drzewo
zroszone krwią zbawiciela naszego, nad które nie miałem i miał nie będę nic droższego, daję temu miejscu, a z łaski Boga użyczy ono wszystkim mocą swoją licznych dobrodziejstw w rozmaitych potrzebach,
cierpieniach i chorobach«.
Bolesław zatem król Polski, spełniając swoje przyrzeczenie, wystawił w tym samym roku na tym miejscu
klasztor reguły św. Benedyktyna, należycie i z królewską hojnością [go] wyposażył, a do sprawowania służby Bożej sprowadził braci reguły św. Benedykta. Kościół wybudował na wzór grecki, [cały] z kamienia od
fundamentów, pod wezwaniem Krzyż św., składając i przechowując w nim najdroższe drzewo pańskie,
ofiarowane przez błogosławionego męża Emeryka” (JAN DŁUGOSZ, Roczniki, s. 328–329).
49
K. HOFFMANOWA, Opis szósty, s. 274.
50
J. B. DZIEKOŃSKI, Łysa Góra. Wspomnienia z wędrówek po kraju, „Jaskułka”, 1843, s. 6.
51 Romantycy podtrzymywali legendę mówiącą, że to Mieszko (Mieczysław I) – lub, w innej wersji,
Chrobry – sprowadził benedyktynów na Łysiec i był fundatorem opactwa.
63
w zetknięciu z górską naturą i miejscem odciętym od cywilizacji. Do przedstawienia
doświadczenia miejsca wybrał romantyczną konwencję:
W krajach górzystych zdaje się, iż wzniosłość jest wrodzona człowiekowi; dusza przez podziwianie wznosi
się do pojęcia nieskończoności. Wszystko dokoła niej tak wielkie – a tam za światem jeszcze wznioślejsze,
– iż tam ona ulatuje i wszechistność myślowymi okrąża promiony i rzuca śmiałym wzrokiem w nieskończoność [...] aby użyć całej majestatyczności tego widoku, trzeba z samego szczytu góry spoglądać. Wtedy
zdaje się, że cały kraj obejmujemy; z jednej strony śnieżne wierzchołki Karpat jako skamieniałe chmury
graniczą z niebem, u podnóża ich przy srebrnej wstędze Wisły widny święty gród Krakusa – a wtedy zarazem z odległości przestrzeni, myśl sięga w odległość wieków52.
Nie chodziło więc Dziekońskiemu o realistyczny obraz. Wyobraźnia wspierana doświadczeniem wzniosłości projektowała świat w perspektywie nieskończoności
z wpisaną weń symboliczną wizją Polski. Warto wskazać, że zapisane w słowie duchowe doświadczenie poety może korespondować z innym, przedstawionym w sztuce
malarskiej przez Caspara Dawida Friedricha, zwłaszcza w obrazie Krzyż w górach53.
Współgra on szczególnie z romantycznym „czuciem nieskończoności” doznanym
przez Dziekońskiego w Górach Świętokrzyskich na Łyścu. Zapisane przez poetę doświadczenie potwierdzało wprost niezwykły charakter miejsca, w którym „dotyka się
transcendencji”...
Relacje z pobytu na Świętym Krzyżu przed połową XIX w. stawały się najczęściej
dokumentem wiedzy o geograficznej przestrzeni wpisanej w kontekst historyczny
zderzany z opisem indywidualnego doświadczenia podróżnika. W zapisach zwykle
przeważała potrzeba przedstawienia dziejów miejsca prezentowanych najczęściej
w legendowo-ludowej poetyce, znacznie mniej uwagi poświęcano natomiast indywidualnemu oglądowi. Ów brak proporcji wynikał – jak się wydaje – przede wszystkim z sytuacji historycznej Polski. Relacje z wędrówek po kraju były formą edukacji
patriotycznej, dlatego tak duże znaczenie przywiązywano do opowieści o dziejach
miejsca i jego związkach z kulturą regionu. Z tego też powodu romantyczna poetyka
preferująca indywidualny punkt widzenia i ekspresję wypowiadającego się podmiotu była w podróżach krajowych znacznie tonowana, a dość często przesłaniana żywiołem historycznym i folklorystycznym.
W drugiej połowie XIX w. ów swoisty synkretyzm wiedzy i indywidualnego doświadczenia w relacji z podróży przestał obowiązywać. „Opisy” miejsc niejako się usamodzielniały, a ich autorzy wykorzystywali „podróż” jako pretekst do przedstawienia
przede wszystkim dziejów poznawanego miejsca i jego wyglądu. Tego typu zapisy
miały służyć głównie popularyzacji prowadzącej do utrwalania w świadomości czytelników historii miejsc osadzanych na mapie geograficznej dawnej Polski, czyli miały
edukować w duchu patriotycznym, tworząc jednocześnie zapisaną w słowie dokumentację – archiwum. Wydaje się, że takim przełomowym tekstem w ewolucji relacji
z podróży była Wycieczka archeologiczna w niektóre strony Guberni Radomskiej odbyta
52
Ibidem, s. 5.
53
G. DUFOUR-KOWALSKA, Caspar David Friedrich. U źródeł wyobrażeń romantycznych, przeł. M. ROSTWOROW-
SKA, Kraków 2005.
64
Anna KURSKA
w miesiącu wrześniu 1851 Franciszka Maksymiliana Sobieszczańskiego54. Podróżnik
wyraźnie podzielił swą narrację na dwie części:
Otóż całe dzieje kościoła, klasztoru i opactwa tutejszego; opowiedziałem je w treści naprzód, zanim do
opisu teraźniejszego ich stanu przystąpię, sądząc to za konieczne, aby sama przeszłość teraźniejszość tłumaczyła. Zrobiłem zaś to umyślnie będąc przekonanym, że inaczej z korzyścią na zabytki starożytności
zapatrywać się można. Będą one albowiem zawsze nieme i zimne dla nieświadomych; przeciwnie, mogą
mieć wiele wdzięku i żywe zajęcie obudzić. Tym sposobem nawet łatwiej uczyć się historii, która sama
z siebie jest przedmiotem poważnym i na erudycji opartym, wyobraźni zaś tylko, jak malarz palety do
pomocy używa; bo imaginacja nie powinna nigdy granic nauki przekroczyć, inaczej będzie to wymysł,
fantazja, romans. Starożytni historią uczynili muzą, nowożytni świadkiem ją ogłosili; lecz jedni i drudzy
jakkolwiek o ideał starają się, ten koniecznie na samej tylko rzeczywistości musi być oparty. Historia, jak
dobrze się pewien mąż stanu wyraził, powinna być epopeją prawdy. I właśnie to ów kierunek pojęcia nauki podniósł w naszych czasach archeologią, która na zabytkach starożytności opierając się, coraz więcej
zaufania zyskuje. Trudno bowiem zaprzeczyć prawdy współczesnym a bezinteresownym świadkom, jakimi są: pomniki obrazowe, wyroby rąk ludzkich, dyplomata, akta archiwalne, i tym podobne źródła, które
dotąd były zaniedbane, a dziś już są ocenione i poszukiwane55.
Wypowiedź ta wyraźnie mówi o konieczności zwrotu w relacjach z wędrówek na
rzecz prawdy, którą w przekonaniu Sobieszczańskiego może wesprzeć badanie konkretu-rzeczy, czyli archeologia. Zdecydowanie odrzucał postawę romantycznego
podróżnika („imaginacja nie powinna nigdy granic nauki przekroczyć”), dla którego
wyobraźnia była jednym z ważnych narzędzi poznania. Wydaje się, że rozwój nauki,
w tym archeologii, niejako wymuszał nową postawę poznawczą wobec starożytnych
miejsc. „Kryterium prawdy” (jak w przypadku Sobieszczańskiego) stawało się najważniejsze. Podróżnik w Wycieczce archeologicznej wielokrotnie się do niego odwoływał, choć – paradoksalnie – nie odrzucał stereotypowych wyobrażeń. Jak większość
podróżujących po Górach Świętokrzyskich, podzielał przekonanie o sławie i wadze
miejsca:
Któż o Łysej Górze nie słyszał? Bo pewnie nie masz u nas miejsca tak powszechnie znanego, i tylu podaniami a rozmaitymi powieściami obdarzonego. Ona bowiem wyniosłością swoją całemu krajowi panując,
ściągnęła na siebie wypadki dziejowe, żywa zaś wyobraźnia mieszkańców gór obdarzyła ją bogatymi podaniami, zresztą wielu podobnym górom w Europie wspólnymi, bo lud lubi wszędzie cudowność, a wyobraźnia jego nauką niehamowana, sama z siebie płodzi cuda. Tu jeszcze dotąd od stworzenia świata,
powiadają wieśniacy, w końcu kwietnia czarownice mają swoje szabasy, wjeżdżając na miotłach, łopatach
i rożnach, które im czart dostarcza, a na których wymknąwszy się kominem lub oknem, lecą od nikogo
nie widziane dla gęstej mgły, którą bies umyślnie na ten raz całą górę otacza. Wtedy bywa tu bankiet:
czarownice zdają ze swych czynności sprawę i odbierają nowe polecenia; zresztą z nieszczęścia biednych
otumanionych ludzi weseląc się, śpiewają i tańczą, a dopiero pianie koguta przerywa ucztę, po której
smród siarki i smoły przez długi czas na górze zostaje56.
54
F. M. SOBIESZCZAŃSKI, Wycieczka archeologiczna, s. 82–118.
55
Ibidem, s. 104–105.
56 Ibidem, s. 82–118. Sobieszczański, preferując racjonalne podejście, pisał jednak o Łyścu w duchu
Długosza. Opowiadał, iż „wyniosłością swoją całemu krajowi panuje”. Uległ i on symbolicznej przemocy
65
Jak większość podróżników w tym czasie, podejmował wątki już znane, związane
zwłaszcza z ludowymi wierzeniami. Rozsnuwał opowieści, odsłaniając wyobrażenia
ludu świętokrzyskiego, oraz wpisywał je w kulturowy kontekst Słowiańszczyzny. Dopowiadał, że wszystkie ważne miejsca schadzek czarownic z czartami były nazywane
Łysymi Górami57. Ale też, podobnie jak Hoffmanowa, interesował go związek nazwy
szczytu z krajobrazowym charakterem przestrzeni:
miejsca skaliste w lasach borem zarośnięte, wszędzie w okolicy tutejszej dotąd nazywają gołoborzem;
zatem nagi wierzchołek góry, właśnie łysym jest mianowany58.
Podejmował za Niemcewiczem, Wójcickim i innymi wątek pogański. Opowiadał o bożnicy i posągach bogów Lady, Boda i Leli, wierzył, że stały na Łyścu.
Głównym tematem była oczywiście rozbudowana opowieść o dziejach kościoła
i klasztoru, które w jego narracji układały się w historię o początkach chrześcijaństwa
i państwa polskiego. Sobieszczański pierwszy z taką konsekwencją burzył legendowe
mity świętokrzyskiej góry. Odrzucał prawdziwość opowieści o tym, że to Dąbrówka
sprowadziła z Czech benedyktynów i dla nich zbudowała na Łyścu niewielki klasztor
obok kościółka poświęconego Świętej Trójcy. Sobieszczański powoływał się na rzadką
broszurę pochodzącą z początku XVI w., nie podał jednak żadnej konkretnej informacji59. Twierdził, że Dąbrówka nie mogła sprowadzić benedyktynów na Łysiec z Czech,
ponieważ umarła w 977 r., a benedyktyni przybyli do Czech (oczywiście według
zdobytej przez niego wiedzy) dopiero w roku 993. Podobnej reinterpretacji poddał
Sobieszczański główną legendę miejsca – opowieść o Emeryku i założeniu kościoła
w 1006 r. Powoływał się, jak już czynił to wcześniej Wójcicki, na Adama Naruszewicza
i jego odkrycie. Twierdził, że Emeryk nie mógł podarować Chrobremu relikwii i prosić
go o założenie w tym miejscu klasztoru, gdyż urodził się dopiero w 1007 r. Sobieszczański poddał również krytyce przekonanie, że benedyktynów na Łysiec sprowadzono z Włoch. W tej sprawie odwoływał się do ustaleń Aleksandra Przeździeckiego, który
nie odnalazł w klasztorze na Monte Cassino żadnych informacji o benedyktynach wymiejsca, narzuconej przez legendowe opowieści, gdyż trudno przecież przypuścić, by nie wiedział, że są
w Polsce wyższe wzniesienia.
57 Sobieszczański, niepozbawiony poczucia humoru, zazdrościł Rusi młodych i urokliwych czarownic.
Pisał: „Ruś nie zna starych czarownic na miotłach po górach włóczących się. U nich jeszcze, jak za dobrych
czasów, czarownice są to młode, hoże, czarnookie, czarnobrewe z krasnem licem smagłe dziewoje, które
czatują na młodych i urodnych chłopaków, żeby z nimi, nie z brzydkimi czartami pląsać po kwiecistych
dolinach. Oto są czarownice! To rozumiem! Ale skąd naszym biednym ojcom przyszło do głowy szpetne
i stare baby na czarownice przedzierzgnąć, na góry ich wysłać i na straszydła dla poczciwców wykierować,
skąd? Czego by też uczeni nie wytłumaczyli! Oto mówią oni, że Niemcy nam to wszystko przynieśli, i w widokach politycznych owo mniemanie zaszczepili; bo kiedy piękne córy zawojowanych Słowian nawzajem
podbijały serce zwycięzców swoich, starszyzna niemiecka zapobiegając temu, dla odstraszenia od sideł
miłości, brzydkimi ich i starymi czarownicami ogłosili. Mój Boże, jaka to szkoda! I my więc mieliśmy przedtem śliczne, żywe i puste młodziuchne czarownice, które po zielonych łąkach z urodziwymi chłopcami
zwodziły tany, cudne piosnki śpiewały, lub wiecznie jak rusałki pluskały się w wodzie. Teraz zostały nam
tylko obrzydłe na Łysej Górze straszydła”, ibidem, s. 85.
58
Ibidem, s. 86.
59
Chodzi o wspomnianą wyżej Powieść rzeczy istej, zob. przyp. 37.
66
Anna KURSKA
syłanych jakoby na Łysą Górę. Sobieszczański stał się więc w Wycieczce archeologicznej
weryfikatorem legend odkrywającym, jak dalece niezgodne były z tzw. prawdą historyczną. Mityczny świat w jego relacji legł w gruzach. Wyjątkowo krytycznie odnosił
się zwłaszcza do opowieści kronikarzy łysogórskich, Marcina Kwiatkiewicza i Jacka
Jabłońskiego. Pisał, że w spisanych przez nich dziejach „prawdy ani domacać się nie
można”. Ale, co ciekawe, choć zbuntowany, sam jednak poddał się przemocy symbolicznej miejsca; wyznawał: „legenda tak weszła do naszej historii i ugruntowała się, iż
niepodobna jej już opuścić”. Dlatego i on, pod presją narzuconej tradycji, odwoływał
się do legendy Świętego Krzyża, wybierając wersję Wojciecha Ruffina, autora Historii
o drzewie krzyża świętego na Górę Łysą przyniesionego (Kraków 1604). Uważał go za
najrozsądniejszego z benedyktynów, co chyba znaczyło: najmniej fantazjującego. Preferował określoną wersję legendy, którą zacytował wprost. Nie chciał – jak widać – sam
być jej opowiadaczem:
Onego czasu przyjechał do Polski Emeryk królewicz węgierski, i przyjął go Bolesław wdzięcznie jako wielkiego gościa i szwagra, a dostatkami wszelakiemi opatrywać rozkazał. Człowiek to był ten królewicz bardzo pobożny, Pana Boga się bojący, we wszystkiem naśladując cnót, pobożności, świątobliwości króla Stefana ojca swego. Kto chce, niech czyta historyki węgierskie, wszyscy nie mogą się wychwalić bogobojności
królewicza tego, więc i cudom, któremi go Pan Bóg tak za żywota, jako i po śmierci wsławił. Ten królewicz
mieszkając niemały czas w Polsce przy królu Bolesławie, każdemu z postępków swych był przyjemnym,
z czego się król bardzo kochał, iż nie tylko samo powinowactwo, ale też i cnoty wrodzone tak u dworzan,
tak żołnierstwa, tak u wszystkiego pospólstwa jednały mu wielką miłość i życzliwość. Potem odprawiwszy
swoje nabożeństwo w Gnieznie, gdy do Węgier odjeżdżał, odprowadzał go Bolesław i przyjechawszy do
Klec (Kielc), chcąc się jeszcze z sobą ucieszyć myślistwem, jechał w łowy ku Łysej Górze, gdzie naleźli jelenia i puścili się po nim; uciekał jeleń na wierzch góry, za którym tam zajechawszy nie mogąc mu przebieżeć, konie pomordowawszy stanęli, a przypatrując się położeniu miejsca, po wierzchu góry przejeżdżali
się. Powiada Bolesław królewiczowi, jako ono dawni Polacy za wielką fortecę tę górę sobie mieli, jako za
pogaństwa na tej górze były bałwochwalskie obrazy, a na miejscu kędy stały one bałwany, ukazuje kapliczkę zmurowaną ku chwale Panu Bogu w Trójcy jedynemu, założoną od Dąbrówki matki swojej, córki Bolesława książęca czeskiego, przy której mieszkało kilku pustelników zakonu reguły św. Benedykta, którzy
nauczyli ludzi wiary chrześcijańskiej. Ukazuje mu też około wierzchu tej góry trzy wały, niepodobną pracą
kamieńmi usypane. Dziwuje się królewicz, widzi, że szkoda na takiem miejscu czego nie murować, i o tem
jadąc z Bolesławem do stanowiska, rozmawia, a myśli, jakiemu by mieszkaniu tu najprzystojniej było. Więc
król Stefan ojciec jego w Węgrzech wielkim kosztem kościoły i klasztory murował, wpadło mu na myśl,
a prawie jakoby duchem Bożym natchniony (bo niektórzy piszą, że miał być od anioła w nocy przez sen
upomniany), najprzystojniej mu się zdało na tej górze klasztor jaki założyć; i zjęty nabożeństwem z onego
Boskiego napomnienia, prosił Bolesława króla, aby dla czci i chwały Bożej, dla dusznego ludzkiego zbawienia, dla pomnożenia świętej wiary powszechnej, klasztor onym czarnym zakonnikom pustelnikom reguły
Benedykta świętego, zmurował. Na prośbę gościa tak zacnego i miłego, powinnego swego, on król bogobojny, który też już i biskupstwa nadawał i kościoły insze w Polsce zakładał, nie tylko klasztor zmurować,
ale i zakonniki opatrzyć pewnemi dla wyżywienia dochodami obiecał60.
Sobieszczański zadbał o to, by w cytowanej przez niego opowieści znalazły się wszystkie ważkie jej elementy. A więc i wątek opowiadający o pochodzeniu relikwii świętego
60
F. M. SOBIESZCZAŃSKI, Wycieczka archeologiczna, s. 88.
67
Krzyża oraz jej dziejach. One bowiem współtworzyły wszystkie wersje legendy o Emeryku. Dlatego autor Wycieczki archeologicznej zacytował „umiarkowane opowiadania”
Ruffina dotyczące także relikwii oraz jej dziejów:
Miał sobie Emeryk święty za osobliwy znak łaski i wielkie szczęście, iż swoją prośbą od króla Bolesława
pożądaną obietnicę otrzymał; za co Bolesławowi, wychwalając szerokimi słowy pobożność jego, za tak
wielką uczynność przeciwko sobie dziękował. I pewien będąc, iż ona obietnica skutek swój wziąć miała,
że i na hojnej szczodrobliwości królewskiej w onem klasztornem zakładaniu ni w czym schodzić nie miało,
wyjąwszy krzyżyk srebrny pozłocisty, w którym było pięć sztuczek drzewa z krzyża onego wielkiego, co
za grzechy wszystkiego świata krwią swoją go Pan Zbawiciel nasz oblać i napuścić raczył, temu miejscu
naznaczył. [...] A ten krzyżyk Stefanowi królowi węgierskiemu ojcu jego, Henryk pierwszy cesarz konstantynopolski, powinny krewny, za przedni upominek był przysłał i darował. A Stefan zaś dał go synowi na
szczęśliwą drogę do Polski jadącemu, który on za pektorał albo noszenie nieprzepłacone zawsze na piersiach nosił. Jednak nie sprzeciwiając woli Bożej, oddawając on krzyżyk do rąk Bolesławowych mówił: „Nie
miałem klejnotu nad ten i nie mogę już mieć milszego i porządniejszego; jednak iż do tego przystąpiła
wola i rozkazanie Boże, abym go przyszłemu klasztorowi na tej górze zbudowanemu zostawił, uprzejmą chęcią bardzo rad go oddaję”. [...] Ale jakiżkolwiek jest dosyć na tem, że się wszyscy zgadzają, iż od
tego Emeryka, syna Stefana króla węgierskiego drzewo najświętsze do tego klasztoru na tę górę Łysą
jest darowane. Także, iż król Bolesław na prośbę i żądanie tego królewicza, i widząc królestwo swoje tak
znamienitym klejnotem być obdarzone, onegoż roku, to jest od Narodzenia Chrystusowego 1006, klasztor
z kościołem pustelnikom onym zakonu św. Benedykta z gruntu greckim kształtem z kamienia zmurowawszy, przystojne opatrzenie nadał61.
Sobieszczański nie do końca potrafił poradzić sobie z brakiem przyległości fabuły legendowej do historycznej. Nie godził się na to, by wizja Świętego Krzyża była tworem
wyobraźni opowiadaczy (głównie benedyktynów). Liczył na zmianę:
W całej zatem pierwotnej historii kościoła Św. Krzyża na Łysej Górze jest coś niepewnego, i bodaj bym nie
zgadł, ale przyjdzie kiedyś czas, że jak śnieg na jej szczycie ożywczym słońca promieniem ogrzany, tak
legendy te na słowa prawdy znikną62.
Nie wierzył, że legenda może być niezniszczalna nawet wówczas, gdy historycy odkryją rzeczywiste dzieje miejsca. Warto tu na marginesie dodać, że dopiero w 1860 r.
Julian Bartoszewicz63, chyba jako pierwszy, przedstawił losy Świętego Krzyża, odwołując się do najnowszej wiedzy historycznej, bez wspierania się na legendowych opowieściach. Być może stało się tak dlatego, że Bartoszewicz pisał dzieje Świętego Krzyża, nie relację z podróży. Nie ma bowiem w jego tekście żadnego śladu konfrontacji
z miejscem64.
61
Ibidem, s. 89.
62
Ibidem, s. 90.
63 J. BARTOSZEWICZ, Kościół i klasztor świętokrzyski na Łysej Górze, „Tygodnik Ilustrowany”, 1, 1860, 22, s. 185–
187.
64 Warto też przypomnieć, że od 1861 r. w „Pamiętniku Religijno-Moralnym” zaczęły sukcesywnie ukazywać się fragmenty książki Józefa Gackiego o Świętym Krzyżu, które propagowały dość rzetelną, jak na
tamten czas, wiedzę o dziejach miejsca. Co wcale nie zniechęcało podróżujących na Święty Krzyż do słuchania, a potem opowiadania mitycznych historii.
68
Anna KURSKA
Zapewne trwałość legendowych narracji wiązała się nie tylko ze staraniami benedyktynów, którzy dopokąd zamieszkiwali Święty Krzyż – od kasaty klasztoru w 1819 r.
było ich coraz mniej, wiadomo, że w 1851 r. był już tylko jeden – rozsnuwali przed
wędrownikami legendowe historie. Miały one swe potwierdzenie w dziełach sztuki: we „freskach” w kaplicy Oleśnickich i obrazach Smuglewicza, a przede wszystkim
w kultywowanej przez zakonników tradycji, której zarys został utrwalony na marmurowej tablicy umieszczonej na jednej ze ścian klasztornego krużganka w 1806 r. To
właśnie ta wykuta na kamieniu opowieść formowała wyobrażenia o Świętym Krzyżu
XIX-wiecznych wędrowców, także tych, którzy nie zastali już tu benedyktynów.
Sobieszczański, podobnie jak inni podróżnicy, opowiadał czytelnikom dzieje klasztoru. W jego narracji ważne miejsce zajęły opowieści o kataklizmach, jakie dotknęły Święty Krzyż. Pisał, jak Niemcewicz, o najazdach Tatarów, Litwinów, a także o pożarach, z których klasztor dźwigał się dzięki hojności polskich królów; opowiadał
o Szwedach szukających na Świętym Krzyżu skarbów. Temat skarbów pojawił się też
w wielu innych narracjach. Dzięki niemu przydano opowieściom o dziejach Świętego
Krzyża wątek przygodowy, niewątpliwie urozmaicający charakter miejsca65. Sobieszczański wprowadził również słabo przed jego relacją obecny w narracjach motyw
związany z budową oraz rozbudową klasztoru i kościoła za czasów Władysława Jagiełły i Kazimierza Jagiellończyka. Nadto opowiadał, odwołując się do dawnych dziejopisów klasztoru, o opatach, których portrety wzbogacił później Józef Gacki, autor
monografii Świętego Krzyża. Zweryfikował też datę ostatniego pożaru kościoła (zapisaną na marmurowej tablicy), powołując się na „Gazetę Warszawską” z 12 XI 1777 r.
Być może celowo podawano rok 1780, by zatrzeć przykre wrażenie, iż po pożarze
Stały czas niejaki pustkowiem mury, aż dopiero w roku 1780 rozebrano je zupełnie i nowy teraźniejszy
kościół za rządu ostatniego opata Józefa Jana Nepomucena Niegolewskiego wznosić poczęto66.
Sobieszczański uświadamiał więc wędrownikom, że między rokiem 1777 a 1780 kościół był zupełną ruiną.
Wydaje się, że Wycieczka archeologiczna zainspirowała Oskara Flatta do podróżniczego dialogu z zapisem miejsca. Swą opowieść o pobycie nazwał szczególnie
– Góra Świętokrzyska, jakby odcinając się od tradycji mówienia o Łysej Górze lub
Świętym Krzyżu. Oczywiście korzystał z uformowanego już modelu przedstawiania
miejsca. W kreowaniu jego dziejów nie tylko powoływał się na Naruszewicza, ale
również cytował Bielskiego i Kromera, w którego wersji przedstawił legendę o Emeryku. Powtórzył cały rytuał zwiedzania, rozpoczynając od kościoła klasztornego
i oglądania obrazów Smuglewicza; zwracał uwagę na organy i stalle w prezbiterium,
opowiadał o tym, co widział w kaplicy Świętego Krzyża i – jak wszyscy – nie omieszkał ocenić wyjątkowo słabego wykonania fresków. Można by więc powiedzieć, że
całkowicie poddał się schematowi wypracowanemu przez wędrowców opisujących
65 Taki czas poszukiwania skarbów przypadł na Świętym Krzyżu na rok 1922. Zob. Skarby na Świętym
Krzyżu, „Gazeta Kielecka”, 51, 1922, 31, s. 2.
66
69
swój pobyt na Łyścu w pierwszej połowie XIX w. Jednak tak nie było. Jego narrację od relacji Sobieszczańskiego zdecydowanie odróżnia ostentacyjne poddanie się
nastrojom marzycielskim z wizją senną włącznie. Flatt miał swoją strategię miejsca,
podobną do tej, którą wyzyskał wcześniej, w latach 20., Wójcicki. Podobnie jak on
zaangażował literaturę (tym razem Tomirę Jadwigi Łuszczewskiej) i naturę do próby
określenia istoty miejsca. Tyle że Wójcicki wybrał „mroczność”, Flatt – przeciwnie –
„światłość”. To spektakl natury, którego był świadkiem na Łyścu (zapewne nie bez
pracy wyobraźni), dał mu poczucie niezwykłości miejsca. Pisał, że na Łyścu „bliżej
zdaje się do nieba”:
Wystrzelił przed oczy poważnymi kształty kościół i klasztor świętokrzyski, jeszcze w śnie słodkim pogrążona była cała dokoła natura, tylko różowy odblask, jakby nadzieja jutrzenki, drgał na ostrym szczycie
wieży wieńczącej kopułę. Przez chwilę ze czcią i wzruszeniem spoglądałem na ten widok, i zdało mi się,
że różowy blask Bolesławowych czasów stępuje na młodziuchną Polskę, spowitą jeszcze w ciemnościach
pogaństwa. A potem w biegu już stanąłem u stóp świątyni, na zrębie gęstwiną puszczy obrosłej góry –
i całą piersią i całą duszą wsiąkłem w niebiański obraz wschodzącego słońca. [...] Jest to tak wielki dramat
– to zbudzenie do życia wszech istot stworzenia, – że zdaje się sam Bóg wielkości, łaski, piękna i miłości
zstępuje na ziemię... [...] Nigdy jeszcze żaden ranek tak wspaniale nie roztoczył się przede mną, jak ranek
9 sierpnia na świętokrzyskiej górze. Pyszna była ta majestatyczna purpura nieba, coraz ogniściej kraśniejąca na wschodnim widnokręgu; wreszcie z krwawego łona trysnął snop płomienisty, i jakby zaklęciem
czarodziejskim budzi się cała przyroda w świetlanej strefie. Ale tam w dole jeszcze noc, jeszcze cisza. Teraz
walka krwawej purpury z złocistą barwą światła: łamią się, wiążą promienie, niebiańska harmonia je splata,
i w biały smug dziennego światła stopione, płyną na ziemię. Ognista kula, oko nieba, coraz to wyżej wytacza, a róż i złoto bledną na niebie i rozpływają się w jasny, przejrzysty błękit. Świątynia pańska pierwsza
owiana światłem niebiańskim; jak jej światłość promienieje nad ciemnością doliny, tak światło kościoła
promienieć powinno ludom67.
Wydaje się, że Flattowi udało się uchwycić coś z autentycznego doświadczenia
przeżytego na Świętym Krzyżu, choć oczywiście nie da się powiedzieć, jak dalece
na jego charakter wpłynęło romantyczne usposobienie podróżnika. Wywołało je
– co istotne – nie zetknięcie z przestrzenią kościoła i klasztoru, ale panteistycznie
uchwycone widowisko wschodu słońca na szczycie Łysej Góry. Światłość w jego
opisie zstąpiła na ziemię niczym „sam Bóg wielkości, łaski, piękna i miłości”. Duchowe przeżycie wywołane m.in. grą światła na niebie podróżnik wyzyskał dla
własnych kreacyjnych celów. Umetaforycznił i wpisał w los Polski: „różowy blask
Bolesławowych czasów stępuje na młodziuchną Polskę, spowitą jeszcze w ciemnościach pogaństwa”. A nadto w doświadczonym przez Flatta pejzażu nieba to „świątynia pańska” jako pierwsza została spowita światłem niebiańskim. Opromienienie,
światłość, blask wpisane zostały w pejzaż miejsca, nadając mu cechy świętości.
Konsekwencją przeżytego na Łyścu „metafizycznego zachwytu” będzie przekonanie Flatta o mocy miejsca, które uzdrawia:
67 O. FLATT, Góra Świętokrzyska. Ustęp z notatek podróżnych, [w:] Księga Świata. Wiadomości z dziedziny
nauk przyrodzonych, historyi krajów i ludów, żywoty znakomitych ludzi: podróże, opisy ciekawych miejscowości, wód słynniejszych, odkrycia i wynalazki, ważniejsze zajęcia przemysłowe, obrazy towarzyskie, statystyczne,
ekonomiczne, i t.p., cz. 2, Warszawa 1856, s. 199–200.
70
Anna KURSKA
położenie klasztoru w cudnie pięknej okolicy, odświeża i odmładza serce. Samotność wśród puszczy
leśnej, oderwanie od zgiełku świata, wzbicie się nad jego marności, z okiem w niebo zwróconym, uskrzydlać musi serce ku Bogu i wieczności, i otwierać źrenicę ducha do jasnego zbadania wewnętrznej istoty.
A wreszcie czyż łaska Boża, przez tyle wieków widomie tryskająca z ramion cudotwornego krzyża, kryjącego w sobie relikwię Zbawiciela, czyż ta łaska nie opromieni zbłąkanych68.
Flatt w relacji mieszał style wypowiedzi. Zderzał patos z humorem („czysty pryzmat
poezji przez jaki spoglądałem na górę świętokrzyską zakopcił się sadzami niechęci
i znużenia”); nie bez ironii odwoływał się do przekonań Sobieszczańskiego, w jego
mniemaniu oschłego orędownika prawdy:
Nie pod badawczym szkłem archeologa jawi się tu piękno: stanie ono wam w żywe oczy, i dość mieć serce, dość kochać atmosferę, którą oddychamy, by ta piękność krajowidem przed nami rozlana, wsiąknęła
w atomy krwi, we fibry duszy naszej.
Wyobraźcie sobie kolosalną wyniosłość, nabrzmiała prawie do 2000 stóp nad powierzchnią Bałtyku, otuloną bujnie spływającym płaszczem zieleniejącej, a w tajemniczych ostępach, w czarnej pomroce gęstwiny leśnej niknącej puszczy. Na grzbiecie tej góry, której szczyt w chmurnej obsłonie wiedzie pogadankę
z jednoplemiennymi siostrzycami: Chełmem, Jeleniowską, Witosławską i górą Św. Katarzyny – wznosi się
klasztor i kościół; jego wieżyce, jak dwa ramiona błagalnie ku niebu wzniesione, w odległą dal kilkomilowej panują okolicy, a choć już z oka znikną – to sława i dzieje świętokrzyskiej góry szeroko brzmią jeszcze po rozległej sławiańskiej ziemicy. Te smagłe wieżyce widnej w oddali kolegiaty, to Opatów, w którym
najprzód Templariusze, a potem lubuscy rozkazywali biskupi; tu bliżej to Łagów, pamiętny w dziejach
tatarskich najazdów; a tam znów dalej w tymże kierunku – ta szczupła i biedna mieścina wśród piaszczystego morza tuląca się w koło swojej świątyni – toż to owe słynne niegdyś światłem i bogactwy polskie
Ateny – ariański Raków. Pod sinawo-chmurną mgłą karpacką odkreśla się widok Krakowa – ale go okiem,
choć w szkło uzbrojonym, dopatrzeć nie mogłem. Widok z świętokrzyskiej góry odmienne zupełnie czynił
na mnie wrażenie od krajowidów jakie podziwiałem z jasnogórskiej wieży i z ruin chęcińskiego zamku.
Wzniosła religijność wrażeń Częstochowy splatała się tu z urokami natury chęcińskiej: a miała wyższość
świętokrzyska góra i odległą starożytnością, i tłem dziejowym, i tą odrębną, wyłączną charakterystyką,
jaką posiada jedyny w kraju łańcuch łysogórski, budzący tęsknotę do Tatrów, których jest przeczuciem,
przedsionkiem i jakby z dala już błogosławi sławiańskie góry cudotwornym krzyżem Zbawiciela69.
Widziany z wieży kościelnej krajobraz Flatt łączył z historią, a nie mogąc ze względów
cenzuralnych odwołać się do polskości, mówił o „ziemicy sławiańskiej”. Wzmacniał
znaczenie Świętego Krzyża przez syntezę miejsc: klasztoru częstochowskiego i zamku chęcińskiego. Także w ten sposób przywracał Łysej Górze aurę wielkości i sakralności – spajał w przedstawianym obrazie kulturę z naturą. Zamykał swoje doświadczenie podróżne znamienną konkluzją:
dziś widziałem tylko przed sobą apoteozę chrześcijaństwa: przed blaskiem opromieniającym Mons Crucis,
zbladł zupełnie bogaty w czarodziejskie gadki Mons Calcus. Twardowskiego cień i wielki sejm czarownic
łysogórskich – przyćmiła mi zupełnie olbrzymia, bohaterska Chrobrego postać, cały wiek blaskiem spojrzenia opromieniająca. Ten obraz już stale wpił się w moją głowę i coraz dalej się rozplatał, kiedym się
wpatrzył w cudny pomnik ręką Szajnochy Bolesławowi wzniesiony. Równolegle z bohaterem moim wynu68
Ibidem, s. 202.
69
Ibidem, s. 204.
71
rzała się z mgły zamierzchłych wieków druga olbrzymia postać, nosząca na czole namaszczenie wiekowej
myśli, chryzmat geniuszem zwany... to Karol Wielki [...] to porównanie: Bolesław Chrobry – i Karol Wielki [...]
w Bolesławie treść i początek i przyszłość sławiańszczyzny, jak odtworzono ducha germanizmu w wielkim
pogromcy Witykinda. I miałażby ta piękna myśl zaginąć?70
Konkluzja wyrastająca z doświadczenia miejsca miała wspierać ducha „sławiańskiego”, porównanie zaś Bolesława do Karola Wielkiego wzmacniać przekonanie o wielkości tej postaci w dziejach. Flatt przedstawił Bolesława Chrobrego, zgodnie zresztą z duchem epoki romantycznej, jako wielkiego rycerza wspierającego przemianę
„Sławian” (nie użył ani razu słowa „Polska” prawdopodobnie ze względu na cenzurę).
Poświadczając, że Łysiec daje siłę i wiarę (w domyśle w odrodzenie Polski), odnawiał
sakralny charakter miejsca, nazywając go „Mons Crucis”.
Warto pamiętać, że Oskar Flatt powędrował na Święty Krzyż w czasie, gdy klasztor zamieszkiwali demeryci – zdrożni księża. Miejsce więc, w zestawieniu z bogatą i świetną, choć dramatyczną historią, poddane zostało degradacji. Flatt jednak odnalazł
w naturze siłę odrodzeńczą, zarówno dla swych wrażeń i przeżyć, jak i dla odkrycia
chrześcijańskiego ducha miejsca. Doświadczenie wewnętrzne przysłoniło trywialność rzeczywistości.
Inną drogą poszedł Władysław Maleszewski, który w sfabularyzowanej podróży zatytułowanej Wycieczka w Świętokrzyskie Góry. Wyjątki z wędrówki na kwestarskim wózku
tworzył nowy mit miejsca – samozatraty. Opowiadał o rzeczywistej i duchowej jego
ruinie, miejscu, które zatraciło więź z dawnością: „wszystko tu stoi pustkami, wszystko
opuszczone, wszystko pokrywa się trupią wilgocią i zielenią”71. Warto zwrócić uwagę,
że podróżnik wydał tę sfabularyzowaną podróż zaledwie rok później niż Oskar Flatt,
w którego relacji nie ma śladu ruinowego obrazu. Maleszewski przeciwnie, nie ukrywał zniszczenia: „pierwsze piętro zupełnie zrujnowane i opuszczone”. Julian Bartoszewicz, opowiadając o dziejach Świętego Krzyża w „Tygodniku Ilustrowanym” z 1860 r.,
zwracał uwagę na odczucia podróżników odwiedzających miejsce właśnie w czasie,
gdy klasztor był siedzibą demerytów:
smutny widok sprawić musi podróżnikowi, gdy w krainie dawnych cudów i siedzibie bogatych opatów,
napotyka tylko przykłady ułomności ludzkich72.
Przygnębienie to ogarnęło podróżnika Maleszewskiego, który winił za ruinę Świętego Krzyża polskie społeczeństwo, mało dbające o narodowe pamiątki. Jednak nie do
końca wiadomo, czy rzeczywiście klasztor był w późnych latach 50. w stanie ruiny.
70
Ibidem, s. 204–205.
71 W. MALESZEWSKI, Wycieczka w Świętokrzyskie Góry. Wyjątki z wędrówki na kwestarskim wózku, „Kronika
Wiadomości Krajowych i Zagranicznych”, 1857, 145, s. 3.
72 J. BARTOSZEWICZ, Kościół i klasztor, s. 187, przytacza z dokumentów fragment rejestrujący liczbę osób
zamieszkujących klasztor na Świętym Krzyżu po przeznaczeniu go na zakład dla zdrożnych księży: „W kościele dawnym został administrator, a w klasztorze rozsiadł się instytut, w którym urzęduje rejent, ojciec
duchowny, intendent i pisarz. Księży zdrożnych ostatnie wykazy jakie mamy pod ręką (z 1857) następną
liczbę podają: z diecezji sandomierskiej i płockiej 4, z krakowskiej i podlaskiej po 3, z kujawskiej 2, z warszawskiej 1, zakonników 4, razem 20”.
72
Anna KURSKA
Odnawiano go właśnie dla Instytutu Zdrożnych Księży i remont zakończono w sierpniu 1852 r.73 Pobielono ściany, wprawiano szyby i okratowano okna. Być może Maleszewski myślał o ruinie nie tyle dosłownej, ile symbolicznej, związanej z umieszczeniem w klasztorze instytucji, która nie wzmacniała jego wagi. Może właśnie dlatego
Deotyma, będąc na Łysej Górze we wrześniu 1859 r. (dwa lata po wydaniu Wycieczki
Maleszewskiego), nie opisała miejsca; wypełniła relację wrażeniami, które zrodziły się
w zetknięciu z mroczną naturą Łysej Góry:
Dotąd w gwarze rozmowy, wśród wesołości towarzyskiej, tylko na wpół można pojąć cechy tego miejsca;
dopiero gdy się głosy uciszyły, gdy światła zagasły ogarnęła mnie święta groza – wichry szarpiące klasztorem przypominały mi i najsroższe zimowe zawieje i huk najburzliwszego Bałtyku, a powietrze łamało się
i dręczyło w przeciągłych wykrzykach muzyki żałosnej, tak żałosnej, jakby skarga pogaństwa opłakującego dni swojej potęgi lub jak rozdzierające chóry duchów żyjących w głębi czyśćca. Jak tu człowiek czuje
się daleko od świata człowieczego! Jak daleko! A tak się czuje bliskim żywiołów, że mu się ciągle zdaje, iż
odkrywa jakąś wielką tajemnicę stworzenia74.
Deotyma – za Dziekońskim – kreowała w romantycznym stylu doświadczenie miejsca, o którym pisała: „straszna też jest ta ustroń w obłokach ukryta”; co symptomatyczne, odkrywała ducha Łyśca nie przez odnawianie opowieści o przeszłości,
lecz przez opisy szalejącej natury75. W niej właśnie, podobnie jak Wójcicki, Dziekoński i Flatt, odnajdywała „moc” Świętego Krzyża. Tym razem jednak nie w pejzażu nocy ani wschodzącego słońca, lecz w zawierusze: ulewie, wichrze, a nade
wszystko przepastnej mgle, „światem złudzeń otaczającej wędrowca”, kreowała
obraz miejsca. Pisała, że na Łyścu doświadczyła wraz z towarzyszącymi jej osobami
czegoś szczególnego: „Zdawało się nam, że jesteśmy igraszką sił jakichś bliskich,
a niewidzialnych”76. Zachwycona przeobrażającą się naturą, której przyglądała się
z bliska, uznała, że „tu”, czyli na Świętym Krzyżu i w jego okolicach, „jeszcze są czary”.
Łysa Góra stała się dla niej „górą czarów” nie przez pamięć o ludowych wierzeniach,
ani też przez opowieści o cudach relikwii, lecz dzięki spektaklowi natury, który rozegrał się przed jej oczyma i pozwolił na niezwykłe doświadczenie miejsca, pozwalające mocno odczuć kruchość ludzkiego istnienia. Autentyczność doświadczenia
i jego siła spychały na plan dalszy to, co bolesne, a związane z czasem historycznym
i materialną ruiną klasztoru.
Zdecydowanie inaczej – kontrapunktowo wobec wszystkich przedstawionych tu relacji – ułożył swą opowieść o pobycie na Łysej Górze malarz i karykaturzysta Franciszek
Kostrzewski. Zapisał ją w Pamiętniku wydanym w 1891 r. Trudno ustalić, w którym roku
Kostrzewski był na Świętym Krzyżu. Wiadomo jednak, że bywał wraz z innymi mala73 A. MASSALSKI, Miejsce pokuty i poniżenia. Instytut Księży zdrożnych (1853–1863) i więzienie rosyjskie (1886
– 1914) na Świętym Krzyżu, [w:] D. OLSZEWSKI, R. GRYZ (red.), Klasztor na Świętym Krzyżu w polskiej kulturze
narodowej, Kielce 2000, s. 174.
74
J. ŁUSZCZEWSKA (DEOTYMA), Wędrówka na Górę Czarów, nr 14, s. 3.
75 Warto zwrócić uwagę, że Długosz w kronikarskiej relacji zwracał uwagę na niezwykły widok góry, jej
dzikość i grozę.
76
73
rzami w Kielcach u Tadeusza Zielińskiego, który wielokrotnie gościł artystów w swoim
domu w latach 40. i 50. XIX w. I właśnie z Kielc wiele razy wyprawiał się w bliższe i dalsze
okolice Gór Świętokrzyskich. Tym razem Kostrzewski na Łysą Górę wybrał się z literatem
Piotrem Jaksą Bykowskim, Kazimierzem Lubomirskim i jego guwernerem Anielewskim
oraz Zapolskim, obywatelem z Wołynia:
Przybyliśmy już samym wieczorem na wierzch góry pod klasztor. Noc była dość ciemna i na górze naturalnie wilgotna. Zadzwoniliśmy do furty klasztornej, przez szparę furtian zobaczywszy kilku ludzi w kapeluszach fantastycznych i dosyć, mimo chłodu, wesołych, wziął nas za zbójców, i do klasztoru nie wpuścił; co
się ogromnie Bykowskiemu podobało. Machnęliśmy ręką na tę niegościnność i ostrożność, i nazbierawszy
suchych gałęzi rozpaliliśmy wielkie ognisko; a posiliwszy się zabranymi z Kielc prowizjami, po kilku łykach
wybornego wina, otuleni od wilgoci w płaszcze i pledy, legliśmy koło ogniska, i gwarząc wesoło noc całą,
doczekaliśmy się dnia białego77.
Oczywiście oglądali obrazy Smuglewicza, opisywane wcześniej przez wielu podróżników. Pojawia się w tej relacji bardzo rzadka w podróżach na Święty Krzyż wzmianka
o tym, że możliwe było zejście do podziemi. W relacji Kostrzewskiego Kazimierz Lubomirski postanowił odnaleźć grób swego przodka:
Po otworzeniu trumny znaleźliśmy naturalnie zeschły szkielet. Na pamiątkę uciął pan Kazimierz kawałek
atłasu z żupana nieboszczyka; kawałek ten atłasu był jeszcze koloru amarantowego i tak mocny, że rozerwać się nie dał78.
Tego typu proceder był dość częsty w wędrówkach po kraju. Odwalali wieka trumien
niemal wszyscy podróżnicy. Schodzili w tym celu do podziemi i Niemcewicz, i Hoffmanowa, ale na pewno nie na Świętym Krzyżu. Powstaje nawet wątpliwość, czy aby
karykaturzysta nie nazbyt fantazjował.
Kostrzewski – jak widać – posłużył się diametralnie odmiennym stylem w relacji.
Z poczuciem humoru i dystansem opowiadał o pobycie na Świętym Krzyżu. Nie sakralizował miejsca. Zapewne dlatego, że z charakteru był prześmiewcą i karykaturzystą, w komediowym duchu teatralizował zachowania podróżników. Nie bez znaczenia dla sposobu narracji był również czas wydania Pamiętnika, w którym znalazła
się opowieść o wycieczce na Święty Krzyż. Stąd styl daleki od romantycznej egzaltacji, nastawiony na opowiadanie nie tyle o samym miejscu, ile o urokliwej przygodzie wędrowców. Święty Krzyż stawał się w jego ujęciu świetnym miejscem dla podróżniczych przygód. Kostrzewski odkrywał więc inny klimat miejsca, wzmacniany
przez niesamowitość przyglądania się nieboszczykom w trumnach znajdujących się
w podziemiach Świętego Krzyża.
Nowy sposób przedstawiania miejsca w latach 70. XIX w. i później (np. w relacji Zapałowskiego, także Siemiradzkiego) łączy się z mocnym już zakorzenieniem realistycznego stylu w literaturze, co miało niebagatelny wpływ na wyrazistsze zaistnienie w relacjach sfery materialnej, czyli wszystkiego tego, z czym zetknęło się „oko” podróżnika
wędrującego z Nowej Słupi na Święty Krzyż. Wydaje się, że w dużo większym stopniu niż
77
F. KOSTRZEWSKI, Pamiętnik z 35 ilustracjami, Warszawa 1891, s. 51–53.
78
Ibidem, s. 53–54.
74
Anna KURSKA
dawniej skupiano uwagę na rzeczach. One też zaczynają zajmować w relacjach ważne
miejsce obok rozsnuwanych opowieści o historii miejsca. Tę zmianę – skupienie uwagi
na materialnym wymiarze otaczającej rzeczywistości – widać w opowieści wędrowca,
którego nazwiska nie znamy, podpisał się bowiem jedynie inicjałami Z. K., ogłaszając
w „Gazecie Kieleckiej” z 1874 r. relację z wędrówki-wycieczki na Święty Krzyż79. Obok
opisów wystroju architektonicznego i malarskiego wnętrz, głównie kościoła i kaplicy,
autor Wycieczki zarówno przypomina dzieje dawne, poddając się legendowej wersji
o założeniu świątyni przez Bolesława Chrobrego, jak i opowiada o współczesności.
Opowieść łączy z tematem ruiny, który od zapisu Władysława Maleszewskiego stale
powraca już w relacjach. Autor-wędrownik przypominał80, że do 1863 r. (a więc wtedy,
gdy byli tam Flatt, Maleszewski, Deotyma) klasztor zamieszkiwali demeryci. W narracji
anonimowego podróżnika pojawia się szczególna informacja:
W tym czasie klasztor uległ znacznemu zniszczeniu i opustoszeniu, mnóstwo szyb w oknach zostało wybitych i mury od licznych kul poorane81.
Ów enigmatyczny i nierzucający się w oczy zapis (Maleszewski także pisał o powybijanych szybach) mówi o historii związanej z dramatem powstania styczniowego.
Wiadomo, że wokół klasztoru i w nim samym toczyły się powstańcze walki gen. Mariana Langiewicza, i że to w tym czasie kulami wybito szyby i poorano mury. Miejsce z klasztorem i kościołem wpisywał wędrownik w nowy pejzaż historyczny: walk
o wyzwolenie narodowe, o którym jednak ze względu na cenzurę nie mógł napisać
wprost. Za to utrwalił w słowie kolejne ślady na murach. Przypominał, że kruszyła je
natura – wilgoć i ogień – ale także kule zaborcy.
Zapis z 1874 r. poświadczał zakorzenienie się w relacjach z wycieczek i podróży stylu
realistycznego, który pozwalał na uważniejsze przyjrzenie się miejscu. Świadectwem
podobnej postawy wydaje się relacja Władysława Zapałowskiego, który o wycieczce
na Święty Krzyż opowiedział w „Tygodniku Ilustrowanym” z 1882 r.82 Zamiast „czucia”
nieskończoności (Dziekoński), zachwytu „niebiańskością wschodzącego na Łysej Górze słońca” (Flatt), dreszczu tajemnicy i niesamowitości (Deotyma) zobaczył pejzaż,
który wywoływał skrajnie odmienne wrażenia. Przedstawił „fizjonomię okolicy”:
Podgórze w całej swej rozciągłości stanowi pas ziemi urodzajnej, pomarszczonej jak lice zgrzybiałego starca z ogromnymi wklęsłościami, wypukłościami, poszarpanej w dziwny zygzakowaty sposób, a na której
potop lub jakiś straszny kataklizm natury położył swe niszczące piętno83.
Taki ogląd mógł świadczyć o potrzebie desakralizacji doświadczanej przestrzeni,
a więc także o przeciwstawnej wobec tradycji romantycznej interpretacji miejsca, któ79
Z. K., Z wycieczki w Łysogóry, „Gazeta Kielecka”, 5, 1874, 52, s. 2–3; 54, s. 3; 55, s. 2–3, 56, s. 2–3.
80 Uwagi podróżnika zgodne są z ustaleniami historyków, zob. A. MASSALSKI, Miejsca pokuty i poniżenia, s. 171.
81
Z. K., Z wycieczki w Łysogóry, 55, s. 3.
82 W. ZAPAŁOWSKI, Wędrówki po ziemi świętokrzyskiej,„Tygodnik Ilustrowany”, ser. 3, 14, 1882, 348, s. 134–135;
349, s. 150–151; 350, s. 166–167; 351, s. 191–192; 352, s. 206–207; 353, s. 213–215; 354, s. 238–239; 355,
s. 243–244.
83
Ibidem, 348, s. 134.
75
re otwierało się na nieskończoność. Niewątpliwie relacja z 1882 r. w pewnej mierze
nawiązywała do zapisu Hoffmanowej, choć jej autor okazał się nieporównanie bardziej skrupulatny. Wystąpił w roli kompetentnego przewodnika obeznanego z historią
klasztoru, kościoła i kaplicy Oleśnickich, potrafiącego oglądane miejsce sugestywnie
czytelnikowi zwizualizować, wskazując nawet prawą i lewą stronę (w taki sposób rzecz
układał Flatt, także Z. K.). Zapałowski nie ukrywał, jak Deotyma, rzeczywistego stanu
kościoła i klasztoru na Świętym Krzyżu. Pisał wprost (podobnie jak Flatt), że został
przeobrażony w dom poprawy dla zdrożnych księży84, i nawiązywał do ruinowego
motywu z opowieści Maleszewskiego. Oczywiście pisał o Świętym Krzyżu znacznie
później niż autor Wycieczki, wskazywał jednak na stale już obecny w relacjach ze Świętego Krzyża widok zaniedbania i ruiny, wspierając go gotyckimi atrybutami:
Klasztor cały jest w ostatnim upadku i nic w nim nie można odszukać godnego uwagi – jedna wielka
i ogólna ruina, siedlisko puszczyków, pająków i różnego rodzaju owadów85.
Ale i Zapałowski miał strategię kreacji miejsca. Nie rozpoczął od opisu ruiny, ale od
„przypominania” przeszłości. Najpierw tej krwawej: opowiadał bowiem o dramatach,
jakie rozegrały się w tym miejscu, i przywoływał, podobnie jak Niemcewicz, Wójcicki
i inni podróżnicy, najazdy Tatarów, Litwinów, Szwedów. W jego narracji Święty Krzyż
stawał się przestrzenią symboliczną, doświadczającą wszystkich klęsk, które nawiedzały Polskę przez wieki. Równocześnie przedstawiany był jako cel pielgrzymek
polskich władców: Władysława Jagiełły, Kazimierza IV Jagiellończyka, Zygmunta III
Wazy, Władysława IV, Jana Kazimierza i jego żony Ludwiki Marii, Michała Korybuta Wiśniowieckiego. Zapałowski, „odświeżając pamięć” o Świętym Krzyżu, nadawał wagę
miejscu, nierozerwalnie wiążąc je z tragicznymi polskimi dziejami oraz pielgrzymkami władców, którzy tam właśnie wzmacniali religijnego ducha. Opowiadając o teraźniejszej ruinie, mówił jednocześnie o dramatycznych dziejach i wadze, jaką polscy
królowie przywiązywali w przeszłości do Świętego Krzyża. Tym samym poddawał się,
podobnie jak i inni wędrowcy, patriotycznemu nakazowi, by obraz teraźniejszej ruiny wspierać nie teatralizacją natury, ale przeszłą wizją wielkości. Miejsce stawało się
w jego kreacji jakąś esencją polskiego doświadczenia, którego istotą była tragedia
i wielkość; warto jednak dodać – doświadczenia rozpoznawanego poza sferą sacrum.
Można by więc powiedzieć, że Zapałowski powracał do narracji wspierającej budowanie czy podtrzymywanie wagi miejsca przez nawiązania do historii. Wydaje się,
że jego relacja z wędrówki przekonuje, iż poetyka kształtowania wizerunku miejsca
poddana była ciągłej zmianie. Dowodem może być również nieco późniejsza, pochodząca z 1887 r., relacja Józefa Siemiradzkiego86. Zapałowskiego i Siemiradzkiego
złączyła potrzeba szczerości, czyli nieukrywania istniejącego stanu rzeczy. Opowieść
84 Podróżnicy wymieniają różne daty związane z przeobrażeniem klasztoru w dom poprawy dla zdrożnych
księży. Zapałowski podaje rok 1849. Historycy współcześni zaś piszą, że w latach 1853–1863 znajdował się na
Świętym Krzyżu Instytut Księży Zdrożnych. Zob. A. MASSALSKI, Miejsce pokuty i poniżenia, s. 171–192.
85
W. ZAPAŁOWSKI, Wędrówki po ziemi świętokrzyskiej, nr 350, s. 166.
86 J. SIEMIRADZKI, Z wycieczki w Góry Świętokrzyskie, „Tygodnik Ilustrowany”, ser. 4, 10, 1887, 246, s. 181–182;
247, s. 198; 248, s. 212–214.
76
Anna KURSKA
Siemiradzkiego zdominował temat więzienia, które powstało w 1886 r. na Świętym
Krzyżu87. Jego narracja zyskała nowy temat. Już podczas wchodzenia na Łysiec, a potem spoglądania z wieży, jego oko zwracało uwagę na więzienie:
Przez otwartą bramę dostajemy się na obszerne podwórze, otoczone niskim murem; na lewo w rogu dziedzińca wznosi się czworograniasta, niska dziwacznego kształtu dzwonnica, wprost nas kościół, frontem
w przeciwną stronę, t.j. na zachód zwrócony, a że o kilka kroków od drzwi kościelnych wznosi się wysoki
mur więzienny, znikąd więc dzisiaj całego gmachu okiem objąć niepodobna88.
Należący do zwyczaju opis widoku z wieży został przez Siemiradzkiego wzbogacony
szczególnym obrazem:
Pod nogami naszymi mury klasztoru, zamienionego obecnie na więzienie, a dalej biały pas nowo-budującej się szosy do Kielc, malowniczo odbijającej się od ciemnej zieleni okalającego boru89.
Dopełniał tę widoczną z wieży panoramę więzienną Tadeusz Dybczyński na początku
XX w.:
Z wierzchołka wieży widzieliśmy wszystkie jego zabudowania, studnie wykute na podwórkach, strażników przechadzających się z bronią na warcie, wreszcie samych więźniów w szarych ubraniach, którzy wyglądali przez okna lub na podwórkach wygrzewali się pod ścianami na słońcu90.
Nowa „atrakcja” na Świętym Krzyżu bardzo zajęła Siemiradzkiego. Znacznie więcej
uwagi poświęcił zwiedzaniu „zakładu”, czyli więzienia, niż kaplicy Oleśnickich, o bytności w kościele zaś w ogóle nie wspomniał. Rolę przewodnika w tej wycieczce pełnił
niestereotypowo dozorca więzienny. Siemiradzki relacjonował:
Po szerokich żelaznych schodach, zamkniętych na ciężkie, żelazne podwoje, wchodzimy do dużej sali
dawnego refektarza, dziś obróconego na salę roboczą – dotychczas w teorii tylko – stoi w niej bowiem
kilkadziesiąt ręcznych warsztatów tkackich zupełnie nieczynnych. Stąd po długich i wąskich korytarzach
ciągnie się szereg cel rozmaitych, gdzie się po kilku i kilkudziesięciu nieraz więźniów mieści. Przez ma-
87 Przygotowania, by klasztor stał się więzieniem, trwały już w 1883 r. W „Gazecie Kieleckiej”, 1883, 70,
s. 2, zamieszczono odpowiedź na artykuł opublikowany w nrze 67, w którym autor tekstu wyrażał zaniepokojenie pracami prowadzonymi w kościele na Świętym Krzyżu. Pisał o zalaniu wodą zakrystii. Prowadzący roboty tłumaczył: „Piętro nad korytarzem dolnym prowadzącym do kościoła ma otrzymać inne jak
dotychczas przeznaczenie, piętro więc to musi być przerobionym, a przez to koniecznie wypada wiązania
dachowe stare rozebrać, a dopiero według planu nowy dach postawić. [...] mam zastrzeżone – pisał dalej – abym do wiązań dachowych na cały budynek użył drzewa zdatnego ze starych wiązań [...] zakrystia
przykrytą zostanie, lecz nie pierwej aż dach nowy będzie ułożony, jak wyżej objaśniłem ze starego drzewa
jakie się okaże zdatnym do tego”. Wyjaśnienia składał przedsiębiorca robót, który deklarował, że „czuje się
w obowiązku oświadczyć każdemu, że chociaż chęć zysku mną kieruje to jednak takowa nie sięga do tyla,
aby kościołowi zagroziła – bo jakkolwiek jestem Żydem, to jednak obchodzą mnie pamiątki tego kraju,
w którym się urodziłem i te mam w poszanowaniu i czci jak katolicy, a może nawet więcej. Że zakrystia
i korytarze musiały zamoknąć to wina deszczów, których nie miałem mocy zatrzymać. Mimo to starałem
się aby choć w części zabezpieczyć kościół od wilgoci i w tym celu przeprowadziłem rynny między kościołem a sklepieniem zakrystii aby wodę spływającą z dachu kościelnego odprowadzić poza sklepienie”.
88
J. SIEMIRADZKI, Z wycieczki w Góry Świętokrzyskie, nr 247, s. 198.
89
Ibidem.
90
T. DYBCZYŃSKI, Z teki turysty. Opis 80-o milowej pieszej podróży po kraju, Warszawa 1909, s. 45.
77
lutkie, wąskie okienka we drzwiach każdej celki wyglądały ciekawe oczy, kryjące się natychmiast, ilekroć
ktokolwiek z nas do okienka się zbliżał91.
Więzienie Świętokrzyskie jest przeznaczone dla kryminalistów skazanych na mniej niż trzyletnią wieżę.
Jest ich tutaj trzysta kilkudziesięciu, a utrzymanie ich wiele nastręcza trudności z powodu niewygodnej
komunikacji z Kielcami (szosa nie jest jeszcze wykończona), brak wszelkich produktów w Słupi Nowej oraz
najdotkliwszego ze wszystkich braku wody – cysterna bowiem wybudowana wielkim kosztem przez pół
roku prawie bywa pustą92.
Siemiradzki pokazał, że w latach 80., gdy klasztor przekształcono w więzienie, miejsce utraciło dawną wagę i klimat. Zostało zawłaszczone przez swe nowe przeznaczenie, co widać w relacji aż nazbyt dobrze. Autor, doświadczając tak diametralnie
różnych wrażeń, na które złożyły się przeżycia związane z relikwią oraz zetknięcie
się z realiami więzienia urządzonego w klasztorze, nie poddał się przygnębieniu.
Przeciwnie, urok spaceru po lesie ze „śpiewem i deklamacjami” (może były to pieśni patriotyczne i Dziady cz. III?) nie został zakłócony, jakby nie starczyło już czasu
na refleksję o bolesnym losie Świętego Krzyża. Siemiradzki po prostu nie poddał
się symbolicznemu terrorowi miejsca. Zachował dystans i realizm spojrzenia bez
angażowania emocji. Wydaje się jednak, że założenie więzienia na Świętym Krzyżu
zainspirowało do nowej lektury miejsca, przeciwstawnej realistycznemu oglądowi
Siemiradzkiego. Jej autorem był Michał Elwiro Andriolli. On właśnie narysował opleciony wysokim murem więziennym klasztor, który sprawiał wrażenie gotyckiego
zamku (ryc. 1)93. Aby uzyskać taki efekt, wybrał znaczący punkt widzenia, uchwycił
na rysunku spojrzenie skierowane z dołu ku górze, co pozwoliło stworzyć wrażenie
strzelistości i wielkości budowli przytłaczającej swoim ogromem. Andriolli, tworząc
taki wizerunek Świętego Krzyża, ostro przeciwstawiał się idyllicznej tradycji przedstawiania klasztoru w pejzażu94. Rysunki Kostrzewskiego, Gersona, Ordy były utrzymane w ciepłej tonacji nastrojowej. Eksponowały bryłę klasztoru przede wszystkim
przez zastosowanie różnych odcieni bieli, która dawała efekt świetlistości w kontra91
92 Ibidem. Warto dodać, że owe nieczynne warsztaty tkackie w relacji z 1887 r. były ostatecznie wykorzystane. W „Gazecie Kieleckiej”, 26, 1895, 60, s. 1, podano: „W ciągu ostatniego kwartału w oddziale rękodzielniczym wyprodukowano: płótna lnianego, pakułowego 2,224 arszyny, przędzy rozmaitej 1,083 motków,
naszpulowano nici 25 pud., 14 f. sznurków gładkich”. A więc refektarz klasztoru Świętego Krzyża stał się fabryką. Jednocześnie nie godzono się na degradację i podejmowano działania restauracyjne. Z kolei „Gazeta
Kielecka”, 29, 1898, 45, s. 2, zamieściła apel rektora kościoła Świętego Krzyża Józefa Mączyńskiego o wsparcie
finansowe, by odnowić freski i obrazy Smuglewicza. Mączyński, chcąc zachęcić do hojności, przypominał, że
ks. Molecki pokrył kościół miedzianą blachą i rozpoczął restaurację organów; ks. Tarło z ofiar miejscowych
pozłocił cyborium, skończył restaurację organów, posrebrzył lampion i niektóre lichtarze.
93 Właśnie tak zobaczył zabudowania klasztorne i kościół autor Korespondencji ze Świętego Krzyża: „Wysokie mury z zabudowaniami i strome skały zewsząd otaczają świątynię nadając jej wygląd małej twierdzy
lub jakiegoś starożytnego zamku [...]. Harmonię całości jednak tylko psuła dzwonnica, obdarta z blachy
i nieszczęśliwie zostawiona niepokrytą na działanie wichrów”, „Gazeta Kielecka”, 35, 1905, 30, s. 2.
94 Trzeba jednak dodać, że przesłał Adamowi Pługowi rysunki klasztoru nawiązujące do stylu Kostrzewskiego i Gersona. Zob. M. E. ANDRIOLLI, Z przejażdżki po kraju. Listy Andriollego do Adama Pługa, „Kłosy”, 43,
1886, 1098, s. 40.
78
Anna KURSKA
ście z ciemnym tłem okalającej ją natury. Andriolli wybrał nie tylko inny punkt widzenia, ale odrzucił także kontrast. Klasztor w jego ujęciu zatracił jasność, by stopić
się z mroczną naturą. W słowie ujął to tak: „Mury spięły kilka potężnych gmachów,
za murami dzika natura”. Oczywiście genezę takiego przedstawienia można łączyć
z przeobrażeniem klasztoru w więzienie, ale nie tylko. Andriolli w listach do Adama
Pługa odsłaniał charakter doświadczanego przez siebie miejsca. Fascynowały go jodły, a także ekspansywność natury oraz jej „ciemne głębie”. Szczególnie mocno przeżywał bliskość osaczającej go przyrody:
Zdaje mi się, żem tak poważnego legendowego lasu nigdy nie widział. Co chwila się wyczekuje jakiegoś
zjawiska. To Litwin na koniu zaglądający, czy nie śpią czaty na wałach. To biały mnich, wsparty o pień,
a w myśli mu młodość się przesuwa; to krwawe sceny, których tu dużo było; to Świst i Poświst, co krzyż
usiłują zdmuchnąć ze szczytu95.
Ryc. 1. E. M. ANDRIOLLI, Klasztor Ś-to-Krzyzki, ser. 4, 10, „Tygodnik Ilustrowany”, 1887, 247, s. 193.
Ze zbiorów Wojewódzkiej Biblioteki Publicznej w Kielcach
95
Ibidem, s. 42.
79
Podróżnik przeniósł pamięć historii miejsca z przestrzeni architektonicznej zawłaszczonej przez carskie więzienie w naturę: w las, który nazwał „dramatycznym”. Jego
mroczność stworzyła w wyobraźni rysownika nowy wizerunek Świętego Krzyża,
w jakiejś mierze korespondujący z Niemcewiczowskim. Gotyckość widzenia miejsca poświadczana była już wcześniej zwłaszcza przez tych podróżników, którzy nie
przysłaniali dokonującej się ruiny klasztoru i kościoła. Ruinowość miejsca wzmacniały
obrazy zawłaszczania przez naturę zaniedbanych pustych cel klasztornych, z których
przez wybite okna wyfruwały jaskółki i wróble; w oratorium gnieździły się nietoperze,
a poddasze kościoła, jak opowiadał Tadeusz Dybczyński, zamieszkało „różne ptactwo,
nie wyłączając puchaczy”, a także nietoperze, myszy i szczury. Temat ruiny pojawił
się już u Żegoty Pauliego (1835 r.), potem wyraźniej u Pawła Bolesława Podczaszyńskiego (1842 r.), wreszcie u Maleszewskiego (1857 r.), Z. K. (1874 r.), Zapałowskiego
(1882 r.) i innych. Wydaje się, że doświadczeniem dojmującym w przestrzeni klasztoru nie do końca wyrażonym wprost przez podróżników była cisza, w której intensywniej słychać było dźwięk klucza w zamku, gdy otwierano podwoje zakrystii czy kościoła (Podczaszyński), trzepot skrzydeł ptaków wylatujących „z pustych okien”, gdy
zaglądano do wirydarza (Podczaszyński), dźwięk kroków: „Przez sklepione korytarze,
w których każde stąpnienie tak posępnym rozlega się echem” (Deotyma). Intensywność doświadczanej ciszy wzmagała pustka. Andriolli zwierzał się Adamowi Pługowi:
„W niedzielę trochę się tu ożywia, w dnie powszednie zamiera tak, iż by się zdało, że
człowiek w tych stronach to zjawisko”96. Nic dziwnego, że poddani pustce i ciszy miejsca nie zauważali dzwonnicy. Wydaje się, że to był jeden z bardziej dramatycznych
aspektów doświadczenia, o które ocierali się podróżnicy na Świętym Krzyżu zwłaszcza w drugiej połowie XIX w.
W końcu XIX w. znacząco zaczął się zmieniać charakter relacji z wędrówek na Święty Krzyż. Widać to już także w zapisie Siemiradzkiego, dla którego spacer po lesie
stanowił ważną część pobytu na Łysej Górze. Jeszcze wyraźniej można to zauważyć
w Wycieczkach po kraju Jankowskiego. Jego zapis wędrówki na Święty Krzyż zdominowało zainteresowanie przyrodą: fauną i florą, charakterem widzianego krajobrazu,
geologią i hydrografią, a nawet charakterystyczną dla tego regionu rasą bydła. Miejsce i historia z nim związana zostały zepchnięte na margines. Jankowski bowiem posłużył się najbardziej stereotypową narracją, można by powiedzieć rodzajem kliszy,
która pozwoliła mu w nieprawdopodobnym skrócie, kalejdoskopowo przedstawić
najbardziej efektowne wątki opowieści o Świętym Krzyżu: o wojnie, cudach, skarbach, pożarze kościoła w 1777 r., kaplicy, o niewyjaśnionych losach grobu Jeremiego
Wiśniowieckiego, widoku z wieży, czarownicach. Ciekawe, że właśnie więzienie na
Świętym Krzyżu zainspirowało Jankowskiego do odejścia od stereotypowej opowieści na rzecz historii o świętokrzyskich zbójcach. Ale w zlepku i chaosie najróżniejszych informacji nie było miejsca na przedstawienie indywidualnego stosunku do
odwiedzanego miejsca ani jego reprezentacji.
96
Ibidem, s. 41.
Anna KURSKA
80
W relacjach z pobytu na Świętym Krzyżu w późnych latach XIX w. coraz większą wagę
przywiązywano do tego, co widzi oko. Nie od początku tak było. Dla dawniejszych
podróżników dużo większe znaczenie miały opowieści o dziejach miejsca, jego aurze,
którą tworzyły głównie legendowe narracje, ale i opisy spektaklów natury i widzianego z Łysej Góry krajobrazu.
W stronę rzeczy
Interesujące byłoby odsłonić jeszcze inny aspekt doświadczenia wędrowców, którzy dotarli w XIX w. na Święty Krzyż: pokazać, w jakim stopniu oni sami „dotykali”
zmysłami materialnej strony przestrzeni, a więc i miejsca, do którego wędrowali.
Nie jest to wcale łatwe zadanie, niezmiernie bowiem trudno oddzielić w zapisach
wiedzę od doświadczenia oka, zwykle mocno splecionych ze sobą. Tradycyjnie narracja rozpoczynała się w Nowej Słupi, ponieważ to głównie stamtąd wędrowano na
Łysą Górę w XIX w. Zatrzymywano się obok kamiennej figury, o której snuto różne
opowieści. Sobieszczański zebrał wiele ich wersji i wydał w Wycieczce archeologicznej97, a po nim uczynił to Józef Gacki w monografii98. Sobieszczański przedstawił
dokładny opis posągu:
Wyobraża on człowieka w postawie klęczącej, który twarz ma już przez swawolę ludzką nadpsutą: czoło
wysokie, głowa okrągła i jakby ogolona; ubrany w suknię długą, do kostek sięgającą, na niej ma płaszcz
z kapturem, który głowę okrywa, rękę lewą w płaszcz obwiniętą ma na chuście, jakby na temblaku zawieszoną, i w niej ślad czegoś odłamanego, zapewne krzyża; prawa zaś odziana w rękaw, jakby od drucianej
koszuli; zresztą obie ręce są na piersiach złożone do modlitwy, a torba wisi na boku99.
Tak szczegółowy opis pozwala przypuszczać, że jego autor był dość uważny w chwytaniu naocznego świata. Tymczasem ów zapis nie jest dokumentem obrazu uchwyconego przez oko tego właśnie podróżnika. Autorem cytowanej wyżej deskrypcji był
bowiem Paweł Bolesław Podczaszyński, a Sobieszczański po prostu z niej skorzystał,
jak to było wówczas w zwyczaju. Zapis nie jest więc dowodem uważności doświadczenia zmysłowego Sobieszczańskiego, choć – jak można sądzić – najbardziej mu
odpowiadał, skoro się nim posłużył. Ów przykład pokazuje, jak trudno (ryzykownie)
zawierzyć XIX-wiecznym zapisom jako dokumentom odsłaniającym naoczność poznania. Nadto wiedza o miejscu często zawłaszczała autentyczność i bezpośredniość
doświadczenia. A cóż dopiero wówczas, gdy rzecz – kamienna figura znajdująca się
u podnóża Łyśca przy drodze na jego szczyt – nie dawała się w pełni pochwycić poznawczo. Wójcicki nie miał wątpliwości, że to postać Emeryka100. Hoffmanowa rela-
97 F. M. SOBIESZCZAŃSKI, Wycieczka archeologiczna, s. 105–106. O kamiennej figurze pisał L. GAWLIK, Wokół
figury tzw. „pielgrzyma świętokrzyskiego” z Nowej Słupi, [w:] M. DERWICH, K. BRACHA (red.), Z dziejów opactwa
świętokrzyskiego, s. 127–152.
98
J. GACKI, Benedyktyński klasztor Świętego Krzyża na Łysej Górze, Warszawa 1873, s. 49–53 (reprint: 2006).
99
100
81
cjonowała zasłyszane opowieści: „jedni mówią, jest to figura pokutnika, jak więcej
osób twierdzi, pokutnicy”101. Flatt wprost odkrywał kłopot:
kamienny posąg w klęczącej postawie, mężczyzny czy kobiety trudno odgadnąć w starożytnym tym zabytku [...]. Lud okoliczny opowiada legendę o tej kobiecie, bo kobietą mieni ten posąg powszechny głos
ludu (choć go niektórzy przewodnicy nawet Emerykiem nazywają)102.
Zastanawiające, że zetknięcie się z figurą, jej naoczne poznanie nie weryfikowało
opowieści, w których występowała raz w roli mężczyzny, innym zaś razem kobiety.
Widać to wyjątkowo wyraźnie również w ikonicznych reprezentacjach pochodzących z XIX w. Leszek Gawlik przywołał ich kilka103. Były wśród nich rysunki: Kazimierza
Stronczyńskiego104, Pawła Bolesława Podczaszyńskiego z 1842 r.105, Michała Elwiro
Andriollego z 1887 r. (Figura z Nowej Słupi pod Świętym Krzyżem)106; cynkografia pielgrzyma z roku 1847107 (Figura kamienna na Łysej Górze) opublikowana przez Juliana
Bartoszewicza jako ilustracja do artykułu Kościół i klasztor na Łysej Górze108; warto dodać do tego spisu fotografię „pielgrzyma” z 1902 r. zamieszczoną w książce Aleksandra
Janowskiego Wycieczki po kraju (Warszawa 1902). Przyglądając się tym ikonograficznym reprezentacjom, nie ma wątpliwości, że figura przedstawiona przez Andriollego
ma brodę („Nieforemna ta prawie bryła, przedstawia klęczącego mężczyznę z brodą
w opończy”)109. Z kolei z wizerunku wydanego przez Sobieszczańskiego można wnosić, że ma raczej wąsy. Pozostałe przywołane przez Gawlika w istocie nie pozwalają na
jasne rozstrzygnięcie. Fotografia mogłaby być pomocna w procesie ustalania płci kamiennej figury, ale niestety jest mało wyraźna. Także konfrontacja ze współczesnym
doświadczeniem nie przyda się na nic, ponieważ twarz pielgrzyma została mocno
uszkodzona w 1909 r.; nie wiemy więc, jak naprawdę wyglądała, kiedy przyglądali
się jej XIX-wieczni wędrowcy. Kłopoty z rozpoznaniem figury uświadamiają migotliwość naocznego poznania, które mocno wspierane było słowem. Żegota Pauli nie
dowiedział się nic o „posągu”, toteż nie zastanawiał się, kogo przedstawia kamienna
postać110 – po prostu zabrakło spoiwa na narrację. Można przypuszczać, że to nie
101
102
O. FLATT, Góra Świętokrzyska, s. 199.
103
L. GAWLIK, Wokół figury, s. 127–152.
104 Opublikowany przez H. ŁOPACIŃSKIEGO w Z puścizny naukowej po ś.p. Kazimierzu Stronczyńskim, „Wisła”,
1903, 3, s. 351.
105 Ilustrację tę opublikował M. RADWAN, Świadectwo Pawła Bolesława Podczaszyńskiego o stanie techniki,
hutnictwa i górnictwa żelaznego w zagłębiu Staropolskim z r. 1842, [w:] J. PAZDUR (red.), Studia z dziejów górnictwa i hutnictwa, t. 1, Wrocław 1957, s. 360.
106
Ilustracja do artykułu J. SIEMIRADZKIEGO, Z wycieczki w Góry Świętokrzyskie, nr 246, s. 181.
107 Opublikowana przez F. M. SOBIESZCZAŃSKIEGO, Wiadomości historyczne o sztukach pięknych w Dawnej
Polsce, t. 1, Warszawa 1847, s. 223–225.
108
„Tygodnik Ilustrowany”, 1, 1860, 22, s. 185.
109
M. E. ANDRIOLLI, Z przejażdżki po kraju, s. 41.
110 [Ż. PAULI], Kościół Śgo Krzyża na Łysej Górze r. 1347, „Lwowianin czyli Zbiór Potrzebnych i Użytecznych
Wiadomości”, 1835, 16, s. 135–137.
82
Anna KURSKA
oko, ale zasłyszane opowieści terroryzowały oglądających i narzucały płeć figurze.
Bo właściwie dlaczego Hoffmanowa, która rozpoznała w kamiennej postaci kobietę
(zawierzając ludowym opowieściom), nie zauważyła ani opończy, ani ogolonej głowy
widzianych przez Podczaszyńskiego i Sobieszczańskiego, nie zobaczyła także brody,
którą widział Andriolli? Ani nie popatrzyła okiem Siemiradzkiego: „przy pewnej dozie
wyobraźni z trudnością niejaką sarmackie wąsy i delią rozpoznać można”111? Sobieszczański konsekwentnie o figurze pisał w rodzaju męskim, a w jej rozpoznaniu nie
przeszkadzało mu, że „twarz miała nadpsutą”. Wskazywał za Podczaszyńskim (znów
korzystał z jego zapisu)112 na usytuowanie „posągu”: „na pół łokcia wlazł w ziemię
i nieco się pochylił”113; Deotyma z kolei konsekwentnie używała rodzaju żeńskiego,
odnosząc go jednak tylko do figury kamiennej. Z kolei Gwiaździc ponad 20 lat później opowiadał:
Jeszcze w 1860 roku w nr 22 „Tygodnika Ilustrowanego” widzieliśmy rysunek tej figury, z którego nabraliśmy wyobrażenia, że jest to tak zwana ‘baba’ [...]. Zdziwiliśmy się niemało widząc robotę względnie dobrą,
kontury szat dokładnie zakreślone i wygładzone rysy twarzy, chociaż w 63 a więc po dokonaniu rysunku w „Tygodniku” zamieszczonego, białą bronią znacznie zeszpecone, jednak dość wyraźne, szczególniej
oczy. Przyjrzawszy się bliżej z obu stron temu posągowi zauważyłem wyraźną różnicę kształtu rąk, z których jedna jest w rękawie szerokim, marszczonym, druga zaś, sucha, wisi na temblaku. Nie jest to postać
kobiety, bo ma brodę, a z kształtu szat podobnego do noszonych przez mieszczan i w ogóle ludzi zamożnych XIV wieku114.
Rzecz może byłaby bardziej zrozumiała, gdyby zawierzyć anonimowemu wędrowcowi Z. K. z 1874 r. Wiadomo, że o ,„uszkodzonej twarzy” pisał Podczaszyński (1842 r.),
także u Sobieszczańskiego „twarz była nadpsuta” (1852 r.). Potwierdzał ów stan zniszczenia anonimowy podróżnik N. N., używając nawet tych samych sformułowań w relacji z 1869 r.115 Z. K. natomiast – jeśli oczywiście zawierzyć jego świadectwu – widział
ją odnowioną: „Obecnie poczerniałą od czasu twarz pielgrzyma ktoś świeżo obrobił,
uwydatniwszy przez to rysy”116. Na tej podstawie można sądzić, że twarz kamiennej
figury mogła się przemieniać między 1869 a 1874 r. Czy wtedy dodano jej tak wyraźną w ujęciu Andriollego brodę, która nie pozwoliła już, np. Gwiaździcowi w 1881 r.,
mieć wątpliwości, co do płci „posągu”?
Kamienna figura miała więc swoją historię przeobrażeń w podróżniczych opisach
z XIX w. Na jej podstawie można wnosić, jak niezwykłą rolę odegrały w owych
próbach rozpoznania rzeźby zasłyszane przez podróżników opowieści, zacierając
111
112 W wersji Podczaszyńskiego cytat brzmi: „Posąg ten, który zapewne stał na powierzchni, już teraz
najmniej na pół łokcia wlazł w ziemię i nieco się pochylił”. Zob. M. RADWAN, Świadectwo Pawła Bolesława
Podczaszyńskiego, s. 400.
113
114 GWIAŹDZIC [A. BRYKCZYŃSKI], Wycieczka do kościoła świętokrzyskiego na Łysej Górze, 33, „Kłosy”, 32,
1881, s. 63.
115
N. N., Góra Łysa czyli Świętokrzyska, „Opiekun Domowy”, 6, 1869, 23, s. 181.
116
Z. K., Z wycieczki w Łysogóry, nr 54, s. 4.
83
i przesłaniając często to, co mogłoby zobaczyć oko. Warto tu przywołać drobne,
ale symptomatyczne zdarzenie poświadczające wpływ legendowych narracji na
zachowania podróżników. Jadwiga Łuszczewska, która zatrzymała się w drodze na
Święty Krzyż przed kamienną figurą ogrodzoną płotem, zapisała: „Oburzeni tym
uwięzieniem żyjącego kamienia otworzyliśmy płot”, oczywiście po to, by figura
miała otwartą drogę, a tym samym mogła realizować plan opowieści, czyli dojść
do celu, by nastąpił koniec świata. Ta relacja w tonie żartobliwym przecież odsłania
jednak, jak dalece legendowe opowieści stawały się siłą sprawczą zachowań podróżników.
W drodze na Święty Krzyż uwagę przyciągały kapliczki. Niemcewicz ani Wójcicki nie
poświęcili im ani słowa. Hoffmanowa nie mówiła o ich liczbie, ale przyglądała im się:
„były to jak widać stacje pobożne, niezbyt dawno urządzone; ale zniszczały i nawet
spocząć w nich trudno117; Sobieszczański zauważył „Dwie otwarte kalwaryjskie kapliczki”118; Flatt wspomniał „dwie kapliczki ze stacjami – wnętrze kapliczek pokryte
licznymi napisami pamiątkowymi”119; Deotyma zauważała:
Kapliczka mała czworokątna budowa z okienkiem z jednej strony, a wejściem wyciętym w arkadę [...].
W głębi stoją na wpół przewrócone posągi świętych z rękami ułamanymi, lecz świeżymi kwiaty ustrojone.
Przykre jest to zniszczenie w miejscu, gdzie by tak łatwo przywrócić porządek i ozdobę; mury oszpecone
są tysiącami nazwisk i napisów, których zła pisownia lub mierne myśli, pobudzają do śmiechu tam, gdzie
by podróżnik chciał się tylko wzniosłym wrażeniom oddawać120.
Zwykle mówi się o dwóch kapliczkach, dwie także zostały przedstawione na rysunku Napoleona Ordy zatytułowanym Święty Krzyż (Łysa Góra)121. Ale już anonimowy
wędrowiec (Z. K.) pisał o trzech kapliczkach: „W nich są stare drewniane figury wyobrażające Chrystusa, Matkę Boską lub innego świętego”122. Może dlatego, że czytał monografię o Świętym Krzyżu Gackiego, który pisał: „trzecia drewniana, już jest
na szczycie, gdzie stał kościółek modrzewiowy Wszystkich Świętych”123. Kapliczka ta
wskazywała więc miejsce, w którym miała stać mityczna budowla. Ale o niej podróżni, z wyjątkiem Z. K., milczą. Być może dlatego, że dość późno została wybudowana.
Poświadczał jej istnienie ks. Bronisław Szczygielski124.
117
118
119
120
121 N. ORDA, Album widoków przedstawiających miejsca historyczne od początków chrześcijaństwa
w tym kraju oraz stare ruiny zamków obronnych w guberniach warszawskiej, kaliskiej, piotrkowskiej, kieleckiej, lubelskiej, radomskiej, płockiej, suwalskiej i łomżyńskiej zrysowane z natury, Seria VIII, Warszawa
1873–1883, ryc. 234.
122
123
J. GACKI, Benedyktyński klasztor, s. 22.
124 B. SZCZYGIELSKI, Święty Krzyż, czyli opis Gór Świętokrzyskich, klasztoru, pamiątek i wskazówki dla zwiedzających to miejsce, Kielce 1908, s. 47.
Anna KURSKA
84
Z uwag Niemcewicza, który pisał: „na oglądaniu, dopytywaniu się i pisaniu strawiłem dzień cały w klasztorze”, można by wnosić, że wiele miejsca poświęci w owym
zapisywaniu temu, co widziało oko. Czytelnika czeka jednak rozczarowanie. Interesowały go tylko rzeczy, które zachowały się sprzed pożaru w 1777 r. Poświęcił im
zaledwie kilka zdań:
W kaplicy wybudowanej przez Oleśnickich [...] znajdują się dwa groby: Mikołaja Oleśnickiego, kasztelana
sandomierskiego, i jego żony Zofii, córki Sebastiana Lubomirskiego, kasztelana wiślickiego; ten w 1612,
owa w 1628 r. żyć przestali. Groby te z czerwonego marmuru, lecz twarze i ręce z białego, kształtnie wyrznięte125.
Niemcewicz był też w bibliotece, o której napisał jedno zdanie: „Księgarnia już mało
ciekawych ksiąg krajowych zawiera w sobie”, choć wówczas, to znaczy w 1811 r.,
mogło w niej być około 9 tys. książek, tyle bowiem mieli uratować zakonnicy z pożaru w 1777 r. Niemcewicz przyglądał się jeszcze tylko starożytnym sklepieniom gotyckim, na których dostrzegł motyw orłów białych. Musiał też zatrzymać się, choć
o tym wprost nie napisał, przed dwiema tablicami z czarnego marmuru umieszczonymi w krużganku w drodze do kościoła; na jednej wyryto dzieje Świętego Krzyża, na drugiej, nagrobnej – przypomnę – opowiedziano o zbiorowym pogrzebie
szczątków opatów i zakonników pochowanych w podziemiach od początku istnienia klasztoru, by umożliwić nowe pochówki. Obie te opowieści podróżnik wykorzystał w relacji. To wszystko, co daje się wyczytać o kościele i klasztorze w zapisie
Niemcewicza. Na zewnątrz zainteresowała go jedynie historia modrzewiowego kościółka.
Modrzewiowy kościółek
To właśnie Niemcewicz rozpoczął opowieść o modrzewiowym kościółku w relacjach
z wędrówek na Święty Krzyż w XIX w. Pisał: „kościół modrzewiowy, który dopiero
przed kilku latami rozebrano był zbudowany przez Bolesława Chrobrego”126. Niestety podróżnik nie wskazał miejsca, gdzie miał się on znajdować; nie wiadomo też, czy
sam je poznał. Wiemy jedynie, że pozostałym z niego drewnem otoczono „cmentarz
pielgrzymów”. Niemcewicz ułupał z owego ogrodzenia kawałek, przekonany, że pochodził z kościoła Świętej Trójcy. Tyle wiemy od Niemcewicza. Z kolei Wójcicki w relacji z 1825 r. napisał, że to nie Chrobry, ale Mieszko go postawił, i powoływał się na
przeora, który
pokazywał niemały cmentarzyk otoczony parkanem w pobliżu klasztoru, i utrzymywał, że jest to właściwie
miejsce, gdzie w słowiańszczyźnie wznosiła się świątynia bożyszczom Lelum Polelum, i gdzie po przyjęciu
wiary chrześcijańskiej na zwaliskach pogańskiej bóżnicy Mieszko ufundował drewniany kościół i osadził
benedyktynów; dodając że szczątki modrzewia, z którego był wystawiony, opierając się przeszło dziewięciu wiekom, dotąd znajdują się jeszcze127.
125
126
Ibidem, s. 12.
127
Ibidem, s. 86.
85
Warto porównać te dwie wersje, które dzieli zaledwie 14 lat. Niemcewiczowski cmentarz pielgrzymów zamienił się w wersji przeora (relacjonowanej przez Wójcickiego)
w miejsce, gdzie miała stać najpierw pogańska bożnica, a potem modrzewiowy kościółek. Obie opowieści w istocie łączy jedynie motyw drewna – pozostałości po budowli. W wersji pierwszej drewno miało być użyte do ogrodzenia cmentarza, w wersji
późniejszej zaś jego szczątki – pozostałość po modrzewiowym kościółku – można
jeszcze było w 1825 r. odnaleźć jedynie we wskazanym przez przeora miejscu. Relacje Niemcewicza i Wójcickiego pokazują, że to benedyktyni tworzyli mistyfikujące
opowieści wzmacniające wagę miejsca. Jeśli przyjrzeć się późniejszym narracjom
opowiadającym o kościółku, np. Klementyny z Tańskich Hoffmanowej128, która była
na Świętym Krzyżu trzy lata po Wójcickim, to okaże się, jakim przeobrażeniom ulegały opowieści. W wersji zasłyszanej przez Hoffmanową modrzewiowy kościółek został
wpisany w legendę o św. Emeryku. Właśnie w jego pobliżu Emeryk miał posłyszeć
głos, który kazał mu oddać relikwię Krzyża Świętego temu miejscu. Hoffmanowej, jak
wcześniej Wójcickiemu, wskazano je:
trochę poniżej [klasztoru i kościoła] jest miejsce oparkanione; tam stał ów kościółek modrzewiowy Mieczysława; mówią że szczątki jego trwały aż do naszych czasów, i że przy ostatecznym odbudowaniu dzisiejszego kościoła, zdrowych jeszcze kawałków użyto na organy i stalle129.
Wersja Hoffmanowej korespondowała z wersją Wójcickiego. Obydwojgu wskazano miejsce, w którym miał niegdyś stać kościółek. Z opowieści opata przekazanej
Wójcickiemu wynikało jednak, że kościół rozsypał się ze starości, skoro jego szczątki
można było jedynie odnaleźć. Hoffmanowa natomiast, podobnie jak Niemcewicz,
opowiadała, że kościół został rozebrany. Niemcewicz sądził, iż z jego szczątków zrobiono ogrodzenie cmentarza pielgrzymów, Hoffmanowa zaś opowiadała, że z części
drewna zbudowano organy i stalle do nowego kościoła poświęconego w 1806 r. Ta
wersja utrzymywała się długo. Za Hoffmanową wielu podróżników przypominało
o organach i stallach z modrzewiowego drewna. Potem zapomniano o stallach, dłużej pamiętano o organach. Historia modrzewiowego kościółka ma swój punkt kulminacyjny w opowieści Sobieszczańskiego, który przywołał w Wycieczce archeologicznej
legendę zapisaną przez kronikarza klasztornego Wojciecha Ruffina. W tej zaś wersji
kościółek modrzewiowy wybudowano w miejscu, gdzie Emeryk oddał Lambertowi,
pierwszemu biskupowi krakowskiemu, relikwię Krzyża Świętego. Wybudowano go
więc na pamiątkę zdarzenia, a istniał pod wezwaniem Wszystkich Świętych. Sobieszczański potwierdzał, ale i uzupełniał wersję o rozebraniu kościółka przywoływaną
przez Hoffmanową:
Żyją jeszcze ludzie, którzy ten kościółek pamiętają, albowiem dopiero w r. 1780 ostatni opat Niegolewski
rozebrał go, a suche z niego drzewo użył do wybudowania organów, na których sam miał być mistrzem.
Niech mu Bóg przebaczy, ale archeologia nigdy tego wandalizmu nie zapomni. Jeszcze dotąd ze szcząt-
128 O modrzewiowym kościele wystawionym przez Mieszka i Dąbrówkę wspomina się również w „Przyjacielu Ludu”, 1838, 29, s. 226.
129
86
Anna KURSKA
ków tego kościółka wyrabiają tu malutkie benedyktyńskie podwójne krzyże, i pobożnym zwiedzającym
na pamiątkę rozdają130.
Raczej wyrabiali, gdy był tam Sobieszczański, skoro Niemcewicz, chcąc mieć pamiątkę, ułamał z parkanu kawałek modrzewiowego drewna, Wójcicki zaś, podobnie
jak Hoffmanowa, milczał na ten temat, a i później nikt już o benedyktyńskich krzyżykach z modrzewiowego drewna nie pisał. Z wyjątkiem Gackiego, który powoływał
się na informacje zaczerpnięte z „Kuriera Warszawskiego” (1827, 160), że w czasie
jubileuszu w Słupi Nowej rozdawano krzyże „z modrzewiu, który miał z onej kaplicy
pochodzić”131. Ks. Bronisław Szczygielski natomiast, autor przywoływanego wyżej
przewodnika, pisał, że
wieśniacy miejscowi wyrabiają z czereśni krzyże benedyktyńskie i sprzedają bardzo tanio, i takowe zawsze
można dostać u organisty132.
Temat modrzewiowego kościółka powraca w relacji Oskara Flatta:
Pierwotny kościółek modrzewiowy Mieczysława stać miał poniżej dzisiejszej świątyni, tam gdzie widne
jeszcze sztachety; w początkach bieżącego wieku znaleziono nawet szczątki tego kościoła, i drzewo z niego użyto na organy i stalle nowej świątyni133.
W wypowiedzi tej widać już przemieszanie wątków, jakie złożyły się na opowieść
o modrzewiowym kościółku przekazywaną przez podróżników od 1811 do 1856 r.
Wydawałoby się, że opowieść o modrzewiowym kościółku zaniknie – nie ma o nim
ani słowa np. w relacji Deotymy. Powraca jednak, zwłaszcza w przewodnikowych relacjach. Ks. Szczygielski odrzucił wersję przedstawioną przez Sobieszczańskiego, wspierającą się na opowieści ks. Ruffina, i odwoływał się do popularnej niegdyś legendy:
Stosując się młody książę do rozporządzenia anielskiego, drugiego dnia po onem widzeniu udał się na górę
wraz z Lambertem, arcybiskupem krakowskim, który na ten czas bawił na dworze Bolesława Chrobrego,
a przybywszy na miejsce, gdzie później stanął W.W. Świętych, Lambert przybrawszy szaty kościelne, z wielkim uszanowaniem odebrał od Emeryka Drzewo Krzyża Świętego. Ruszyła tedy procesja złożona z mnogiego ludu i zakonników na wierzch góry do kaplicy modrzewiowej wystawionej przez Dąbrówkę, gdzie biskup
Lambert złożył drogocenne drzewo, oddając je pod opiekę najstarszemu z pustelników134.
Tak więc znowu nastąpiła zmiana w opowieści. W wersji ks. Szczygielskiego modrzewiowy kościółek stał się kaplicą wybudowaną przez Dąbrówkę, w której ofiarowano
benedyktynom drzewo Krzyża Świętego. W tej przewodnikowej narracji znalazła się
również informacja o istnieniu kapliczki stojącej w pobliżu klasztoru. Miała ona wskazywać i upamiętniać miejsce, gdzie niegdyś stała modrzewiowa kaplica wystawiona
przez Dąbrówkę135. Wydaje się, że to ta sama kaplica (trzecia), o której pisali Gacki
130
Ibidem, s. 107.
131
132
B. SZCZYGIELSKI, Święty Krzyż, s. 43.
133
134
135
Ibidem, s. 47.
87
i Z. K. Kolejną odnogę legendy stworzył Tadeusz Dybczyński w wydanej w 1909 r.
relacji Z teki turysty:
Za murami klasztoru, na północnym już stoku góry widać też było z wieży wspaniałą jasnozieloną polankę, która od niżej trochę położonego lasu oddzielona jest murem usypanym z zebranego kwarcytowego
rumowiska [...]. Podobno przed dziewięciuset laty w miejscu, gdzie teraz znajduje się polanka stała modrzewiowa świątynia poświęcona Lelum – Polelum. Była to główna w owe czasy świątynia Słowian. Na jej
właśnie miejscu po zburzeniu Chrobry wzniósł benedyktynom kościół i klasztor136.
Zwiedzający ciągle tworzyli nowe opowieści związane z miejscem. Z legendowego
korzenia, wbrew oczekiwaniom Sobieszczańskiego, wyrastały coraz fantastyczniejsze nowe kłącza – tym razem o modrzewiowej świątyni Słowian!
Kościół, klasztor i okolice
Zastanawiające, że żaden z podróżników nie opisał w XIX w., co dokładnie znajdowało się na szczycie Łysej Góry. Symptomatyczna dla stylu zapisu jest wypowiedź
Hoffmanowej: „są tam różne zabudowania prócz klasztoru i kościoła; ogrody i łąki”.
Tę informację powtórzyli Baliński z Lipińskim: „Sam szczyt góry jest płaski i dosyć obszerny, gdyż oprócz kościoła i klasztoru są różne zabudowania, ogrody i łąki”137, a za
nimi również Sobieszczański: „Oprócz kościoła i klasztoru są inne zabudowania, ogrody i łąki”. Z zapisu Deotymy wiemy jeszcze, że w deszczu i mgle trafiła do starej karczmy. Z dokumentów wiadomo, że istniała ona w latach 1821–1854138. Ale z wyjątkiem
Bohdana Dziekońskiego niemal nikt z wędrujących o niej nie wspominał. Na podstawie rysunków i obrazów przedstawiających Święty Krzyż także trudno coś stanowczo
ustalić. Na obrazie Józefa Szermentowskiego widać skrawek dachu jakiegoś zabudowania od strony Nowej Słupi (ryc. 2), z kolei na stalorycie zamieszczonym w wydaniu
La Pologne historique, litteraire, monumentale et pittoresque..., redagowanym przez
Leonarda Chodźkę (Paryż 1835–1842), widać dwa zabudowania poza murami klasztoru (ryc. 3). Na rysunku Franciszka Kostrzewskiego przedstawiającym widok z tej
samej strony nie ma śladu żadnych zabudowań (ryc. 4). Są natomiast gdzie indziej.
Rysunek Wojciecha Gersona przedstawia ich wielość po przeciwnej, zachodniej stronie (ryc. 5). Tymczasem Józef Gacki w monografii klasztoru wymieniał zabudowania
na szczycie góry:
Mieści się na niej kościół z klasztorem, dzwonnica i hospiturat murowane, oraz drewniane: szopa i chałupka (dawniej karczemka). Resztę zajmują ogród, pola i krzaki139.
Można dodać, że na rysunku Gersona, który rysował z natury, poza murami klasztoru są trzy „chałupki”. Lepiej rzecz przedstawia się z uobecnianiem w opisie kościoła
klasztornego.
136
T. DYBCZYŃSKI, Z teki turysty, s. 46.
137 M. BALIŃSKI, T. LIPIŃSKI, Starożytna Polska pod względem historycznym, jeograficznym i statystycznym opisana, t. 2, Warszawa 1844–1845, s. 326.
138
A. MASSALSKI, Miejsce pokuty i poniżenia, s. 179.
139
J. GACKI, Benedyktyński klasztor, s. 10–11.
Ryc. 2. J. SZERMENTOWSKI, Klasztor na Świętym Krzyżu, olej na płótnie, 1859. Ze zbiorów Muzeum Narodowego w Kielcach.
Fot. P. SUCHANEK
88
Anna KURSKA
Ryc. 3. Eglise de Sainte Croix sur le Mont Chauve (Łysa-góra), staloryt. Ze zbiorów Muzeum Narodowego w Kielcach.
Fot. P. SUCHANEK
89
Ryc. 4. F. KOSTRZEWSKI (rysunek), J. STYFI (drzeworyt), Kościoł i klasztor świętokrzyzki na Łyséj Górze, „Tygodnik Ilustrowany”, 1, 1860, 22, s. 185.
Ze zbiorów Wojewódzkiej Biblioteki Publicznej w Kielcach
90
Anna KURSKA
Ryc. 5. W. GERSON (rysunek), J. CEGLIŃSKI (litografia), Kościół święto-krzyzki. Ze zbiorów Muzeum Narodowego w Kielcach.
Fot. P. SUCHANEK
91
92
Anna KURSKA
Niemcewicz w relacji interesował się tylko tym, co dawne (wały, kaplica, sklepienia,
modrzewiowy kościółek), i nie pozostawił ani jednego zdania o kościele. Kazimierz
Wójcicki przeciwnie. Przedstawił, co się dość rzadko w XIX-wiecznych relacjach zdarzało, zarys wyglądu zewnętrznego:
Kościół wchodową i tylną ścianę mający z ciosu ułożoną, ozdobiony z zewnątrz marmurowymi posągami
opatów i rycerzy, nie nosi na sobie żadnej cechy starożytności [...]. Gzymsy jego wewnętrzne opierają się
na płaskich rzymskiego porządku słupach bielonych równie jak gmach cały. [...] Wielki ołtarz zdobią dwa
słupy mozaikowe, w środku których obraz wspomnianego malarza Trójcę Świętą wystawia. Sześć innych
obrazów tegoż samego artysty, tworząc sześć bocznych ołtarzy, upiękniają ściany140.
Hoffmanowa postąpiła inaczej. Zinwentaryzowała wnętrze kościoła: „Krzyż złoty, lichtarze smakowne, ławki, organy, stalle, siedem ołtarzy”141.
Sobieszczański wprowadzał czytelnika do wnętrza, pozwalając mu „zobaczyć” fronton kościoła. Potwierdzał w ten sposób manifestowaną w Wycieczce archeologicznej
postawę archeologa, wspierającego się na wiarygodnych źródłach historycznych
i rzeczach. W 26 lat po wizycie Wójcickiego tak przedstawiał kościół:
Wystawa jego nie jest szczególną, gdyż przymurowana do klasztoru i z dawnego gmachu pozostałej kaplicy,
nie tworzy odrębnej całości. Front ozdobiony jest płaskorzeźbami i statuami z ciosu dość miernej roboty, nad
nimi zaś wznosi się wysoka wieża. Drzwi główne wchodowe wyłożone są marmurem, a nad nimi zawieszone
olbrzymie kości zwierzęce tak zwanego mamuta, jasno tłumaczące owo podanie o tutejszych olbrzymach,
o których Długosz prawi. Dwuszczytowe ściany kościoła i wieża z ciosu, ściany zaś boczne z cegły.
Część klasztoru ku północy obrócona jest najstarszą sądząc z kilku strzelnic armatnich u drugiego piętra,
które snadź z dawnego obwarowania tego miejsca pozostały. Na ścianach kościelnych zewnątrz u dołu
wprawione są tablice marmurowe z nagrobków po zmarłych opatach pozostałe, które przedtem zapewne
wewnątrz się mieściły. Już one z trudnością odczytać się dają, tak działanie wilgoci i czasu na nich wpływa.
Zdjąłem tylko niektóre142.
Pisał, że na ścianie „od wchodu ze Słupi”, „pod infułą opacią i herbem Godziemba”,
znajduje się tablica poświęcona Michałowi Maliszewskiemu. Druga zaś była poświęcona Stanisławowi z Bogusławic Sierakowskiemu. Sobieszczański zamieścił w relacji
inskrypcje zapisów w języku łacińskim oraz ich tłumaczenia.
Wydaje się, że jest to najbardziej szczegółowy opis wyglądu kościoła w XIX-wiecznych relacjach. Można jeszcze przywołać dwa: jeden pochodzący z 1874 r., drugi
z 1882 r., tym razem z nowym „motywem architektonicznym” – murem więziennym.
Opis z Wycieczki archeologicznej w porównaniu z innymi zawiera sporo szczegółów.
Ich pojawienie się wynikało jednak nie tyle ze spostrzegawczości i pracy oka Sobieszczańskiego, ile z jego wiedzy. W Wycieczce archeologicznej można bowiem odnaleźć
ślady wielu lektur. Nikt w słowie nie zwrócił uwagi na zawieszone nad wejściem kości,
niejako potwierdzające opowieść Długosza. Nikt także nie opisywał tablic znajdują140
141
142
93
cych się na murach kościoła. Ale i w opisie Sobieszczańskiego, podobnie jak w większości innych relacji, nie ma dzwonnicy – jakby w ogóle nie istniała. Pojawiła się
w dopiero w zapisie z 1882 r., a następnie w latach 90. w relacjach związanych z odprawianymi na Świętym Krzyżu nabożeństwami, o których informowano w „Gazecie
Kieleckiej”. Wydaje się, że zaistniała dlatego, że słyszalny był jej głos.
Również w sposobie przedstawienia wnętrz klasztoru i kościoła Sobieszczański stworzył najpełniejszy opis. Wizualizował wnętrza, opowiadał o tym, o czym zaledwie
wspomniał Niemcewicz:
Wszedłszy do klasztoru, idzie się naprzód na korytarz w kwadrat zamknięty; jest to jedyna pozostałość
z dawnego kościoła na Łysej Górze, krzyżowe bowiem sklepienia krużganków mają tę samą formę, co
w klasztorach w Koprzywnicy i Wąchocku, które jak wiadomo w końcu XII wieku stanęły. Przy zbiegu żeber
sklepieniowych są tarcze, noszące na sobie herby państwa oraz prywatnych rodzin, jako: Dębno, Topor,
Poraj, Jastrzębiec, Prus oraz podwójny krzyż, tutejszego klasztoru znamię. Herby te pochodzą niewątpliwie z XV wieku, ale ściany sklepienia krużganków o wiek cały, albo jeszcze dawniejszymi być mogą143.
Ale np. opis wirydarza ze studnią i jego stanu zachowania można odnaleźć w relacji
Podczaszyńskiego144. To on pisał o rosnących tam jarzębinach. Sobieszczański znów
korzystał z wcześniejszej relacji:
Stąd okna wychodzą na mały czworograniasty dziedziniec, w którym jest studnia z kamienia ciosowego,
na sposób dawnych włoskich klasztornych studzien. Na dziedzińcu rosną jarzębiny czerwonymi pokryte
jagodami, a bruk pokryty trawą: ślad długoletnich pustek i zaniedbania145.
Przedstawił także dokładniej niż inni wnętrze świątyni:
Sam kościół wewnątrz jest niewielki, o jednej nawie ze sklepieniem kolebkowatym; wygląda zupełnie
nowo, przy tym czysty, światły, a bardzo skromny. Gzymsy jego wewnętrzne opierają się na płaskosłupach bielonych równie jak gmach cały. Wielki ołtarz zdobią dwa słupy marmoryzowane i prześliczny obraz
Trójcę Świętą wyobrażający, pędzla Franciszka Smuglewicza własnego jego układu. Na ołtarzu stoi kula
ziemska z krzyżem, gdzie chowają sanctissimum146.
W kościele najwięcej uwagi poświęcali podróżnicy obrazom Smuglewicza. Motywem
powracającym przez cały wiek XIX było ubolewanie nad stanem zachowania malowideł. Głównym tematem stała się wilgoć, która je niszczyła. Wójcicki pisał:
Wilgoć pomimo takiej wysokości jest tak wielką, z powodu opoki, na której mury są wzniesione, że jak
tylko deszcz ma padać, woda na posadzkę kroplami występuje. Z tej to przyczyny piękne obrazy sławnego
Smuglewicza, w krótkim czasie zostały zniszczone [...]. Koloryt ich już znacznie zepsuty niknie coraz bar-
143 Ibidem, s. 108–109.
144 Podczaszyński: „Wszedłszy do klasztoru idzie się naprzód na korytarz, w kwadrat zamknięty oknami od małego czworogrannego dziedzińca, w którym studnia z kamienia ciosowego na sposób dawnych
włoskich klasztornych studzien. Po rogach jarzębiny czerwonymi pokryte owocami, bruk trawą zarosły”,
M. RADWAN, Świadectwo Pawła Bolesława Podczaszyńskiego, s. 401.
145
146
Ibidem, s. 114.
94
Anna KURSKA
dziej, a tak ta praca, co wieki przeżyć miała, co mogła być najlepszym pomnikiem sławy naszego malarza
zniknie wkrótce, i śladu nawet nie zostawując po sobie147.
Wizja Wójcickiego nie ziściła się. Ale to on zaszczepił zwyczaj pisania o złym stanie
obrazów z powodu panującej w kościele wilgoci. Wszyscy podróżnicy nad tym ubolewali. Hoffmanowa pisała:
nie wiem jakim sposobem woda zacieka i psuje piękne Smuglewicza obrazy; już wiele szkody poczyniła,
i jeżeli prędko temu troskliwa nie zaradzi ręka, zniszczeją wkrótce te szacowne pędzla rodaka pamiątki148.
Podobnie dwadzieścia kilka lat później utyskiwał Sobieszczański:
Obrazy te czas, wilgoć, a po części odnawianie tak uszkodziły, że trudno w nich już ręki mistrza się dopatrzeć149.
Uwagi o stanie obrazów Smuglewicza były więc stałym fragmentem narracji podróżników, wypowiadali się w tej sprawie także Deotyma, Flatt i inni. Jedynie Podczaszyński nie zwrócił na to uwagi. Od Sobieszczańskiego też wiemy, że w 1846 r. obrazy były
restaurowane przez profesora malarstwa i rysunku Aleksandra Kokulara, a po jego
śmierci prace konserwatorskie kontynuował Franciszek Aleksander Mielnicki pod kierunkiem profesora Ksawerego Kaniowskiego150. Sobieszczański owoce tej konserwacji komentował w przyjętym już duchu katastrofy:
Atoli po konserwacji zazdrosny jakiś artysta, że nie jemu te roboty powierzono, pociągnął je jakimś pokostem, który na obrazy przeciw światłu wystawione taki wywarł skutek, iż biała śniedź zupełnie cały rysunek
i barwy zakryła. Jeżeli zatem czas niejaki w tym miejscu zostaną, ulegną zupełnemu zniszczeniu, gdyż
wilgoć, pomimo takiej wysokości, jest tu tak wielka z powodu opoki, na której mury są wzniesione, że jak
tylko deszcz ma następować, woda kroplami na posadzkę marmurową występuje151.
Proponował, by przenieść je do innego kościoła, a na miejscu wystawić kopie152. Do
zwyczaju należało wymienienie wszystkich dzieł Smuglewicza umieszczonych we
wnętrzu kościoła. Sobieszczański zwracał uwagę, że tworzą one sześć ołtarzy bocznych, i wymieniał je w takim porządku:
1) od wchodu św. Emeryk, któremu anioł z obłoków wskazuje miejsce, gdzie ma wystawić klasztor. 2) Widzenie się św. Benedykta z św. Scholastyką. 3) Śmierć św. Józefa. 4) Śmierć św. Benedykta. 5) Znalezienie
św. Krzyża przez św. Helenę i próba cudowności tegoż na schorzałej osobie. 6) Niepokalane poczęcie
Najświętszej Panny153.
Podróżnicy nie zastanawiali się nad cyklicznością i kompozycją obrazów umieszczonych w przestrzeni kościoła, ani też nad rolą stanowiącego ołtarz główny przedsta147
148
149
150 Wspomina o renowacji obrazów W. E. ZAPAŁOWSKI, Wędrówka po ziemi świętokrzyskiej, nr 350, s. 166.
O dziejach renowacji dawnej i nowszej por. B. M. GAWĘCKA, Cykl malarski Franciszka Smuglewicza na Świętym
Krzyżu, „Rocznik Muzeum Narodowego w Kielcach”, 23, 2007, s. 45–68.
151
152
Dużo wcześniej proponowano podobne rozwiązanie. Zob. [Ż. PAULI], Kościół Śgo Krzyża, s. 137.
153
95
wienia Świętej Trójcy. Do zwyczaju natomiast należało wskazać te malowidła, które
wzbudzały szczególne zainteresowanie oglądającego. Sobieszczański spośród siedmiu obrazów wybrał trzy, które uważał za wyjątkowo ciekawe: Świętą Trójcę, św. Scholastykę i Znalezienie św. Krzyża. Wójcicki zaś zapisał uwagi dotyczące św. Emeryka
oraz obrazu przedstawiającego św. Helenę. Hoffmanowa uważniej przyglądała się
obrazowi przedstawiającemu św. Emeryka; interesowały ją też przedstawienia św. Benedykta, św. Scholastyki, Śmierci Józefa. Na te same dzieła Smuglewicza zwróciła
uwagę Deotyma, ale przełamała stereotyp zachowań, opowiadając o obrazie, który
w jej przekonaniu „najmniej się udał”. Wskazała właśnie na obraz najbardziej wśród
podróżników popularny, przedstawiający św. Emeryka:
postać królewicza ani kształtami, ani wyrazem nie odznacza się, anioł wcale nie anielski, jedną ma rękę
niezmiernie długą, nawet strój Emeryka czerwony i żółty razi niezgodną jaskrawością, jeden tylko szczegół powiódł się nad wszelkie spodziewanie, chart królewiczowi towarzyszący w myśliwskiej wyprawie,
pobiegł już nieco naprzód, ale stanął i obejrzawszy się na swego pana, spostrzega anioła; w tej oglądającej
się postawie jego lekkie kształty prześlicznie się załamują, a przypuszczenie go przez malarza do tajemnic
widzenia rozrzewniającą jest myślą; toteż nieporównany jego podziw na widok syna niebios daleko lepiej
oddany niż podziw królewicza154.
Bardzo rzadko zwracano uwagę na organy ufundowane przez opata Niegolewskiego. Sobieszczański odnalazł na organach po obu ich stronach umieszczone inicjały
fundatora oraz herb Grzymała. Nadto twierdził, że „mocą i czystością tonów zalecają
się”. Ale czy rzeczywiście słyszał je, czy też znów odwoływał się do Podczaszyńskiego,
który podczas bytności na Świętym Krzyżu zastał tam organistę? On też zagrał na
organach...
Kaplica
Gdy kaplica Świętego Krzyża została zniszczona podczas wojny ze Szwedami w roku
1704, opat Krystian Stanisław Mirecki przeniósł relikwiarz z drzewem Krzyża Świętego
do kaplicy Oleśnickich. Dlatego na ścianach kaplicy przedstawiono historię znalezienia Krzyża Świętego: cuda, które sprawił, oddanie cząstki Krzyża królowi Stefanowi,
wreszcie ofiarowanie relikwii przez Emeryka kościołowi na Łysej Górze. Niemal żaden z podróżników nie zachwycił się malowidłami. „Pod względem sztuki nie bardzo
szczęśliwego pędzla” – pisała Hoffmanowa, jej zdanie podzielali Sobieszczański, Deotyma i inni. To była stała opinia o polichromii znajdującej się w kaplicy Oleśnickich.
Niemcewicz w ogóle nie zwrócił na nią uwagi. Podobnie nie dostrzegano, a w każdym razie nie przywoływano w relacjach wizerunków świętych umieszczonych na
sklepieniu kaplicy. Ich istnienie zauważył anonimowy wędrowiec Z. K. w 1874 r. Być
może korzystał z wydanej już monografii Józefa Gackiego, która zawierała ich opis.
We wcześniejszych relacjach nie ma ani słowa o tym, że na sklepieniu kaplicy znajdowały się wizerunki Jezusa, Matki Boskiej, Jana Chrzciciela.
154
96
Anna KURSKA
W kaplicy interesowano się przede wszystkim nagrobkami Mikołaja i Zofii Oleśnickich
(ryc. 6). Hoffmanowa zgodnie z radami zapisanymi w dawnych podręcznikach sztuki
podróżowania przepisała inskrypcje i dała ich tłumaczenie; podobnie zachował się
Sobieszczański. Jednak najważniejsza w kaplicy była umieszczona tam relikwia. Podróżnicy opisywali rytuał, w którym uczestniczyli, oraz sam wygląd relikwiarza. Wójcicki pisał, że szczątki Krzyża Świętego znajdują się w złotej oprawie. Sobieszczański
zaś, korzystając z opisu Marcina Kwiatkiewicza, opowiadał o relikwiarzu i o tym, co się
w nim znajdowało:
Jest to prostej, ale gładkiej roboty, szczerozłoty, niewielki krzyż, znacznie od pobożnych całowań wytarty,
z napisem na czarnej emalii, że sprawił go w r. 1614 Bogusław Boxa Radoszewski opat tutejszy. W nim
to umieszczone jest pięć sztuczek drzewa Chrystusowego: trzy cząstki we trzech rogach albo końcach
krzyża, poniżej cały krzyż z tegoż drzewa wyrobiony, a pod nim część piąta u samej rękojeści w formie
kwadratowego słupka155.
Zaskakujące, że w opisie Flatta relikwiarz wyglądał inaczej:
Odłamek Św. Krzyża mieści się w relikwiarzu z XVII wieku, w kształcie podwójnego krzyża, z wyobrażonymi na nim narzędziami męki Pańskiej i wizerunkiem Jerozolimy. Relikwie z wszelką ostentacją kościoła
okazywane są pobożnym pątnikom. Ksiądz w komży i w stule przy jarzącym świetle wyjmuje relikwiarz
z cyborium; podawszy go do pocałowania, dopiero obejrzeć pozwala156.
Być może Flatt w ogóle nie był w kaplicy i nie widział relikwiarza, tym bardziej to
prawdopodobne, gdy zwrócić uwagę na jego opis nagrobków Oleśnickich. Pisał, że
są z szarego kamienia, a – jak wiadomo – były z alabastru i czerwonego marmuru.
W wędrówkach nie opisywano zakrystii, bardzo rzadko nawet o niej wspominano.
Przywołał jej istnienie Z. K.:
Z prezbiterium po lewej ręce wchodzi się do starożytnej zakrystii ozdobionej dębowymi rzeźbami, fornirami i marmurami157.
Andriolli pisał, że „zakrystia ma pyszne zabytki”. W ruinie zaś przedstawił ją ks. Bronisław Szczygielski:
Nawet lustra i zegary, które zdobiły szaty zakrystii, ręka nielitościwie złodziejska potrafiła wyjąć z ram,
które obecnie, pozbawione swoich źrenic wyglądają, jak wielkie oczodoły na martwym i pokaleczonym
ciele mozaiki drzewnej. Pozostało tylko to, czego nie można było wyrwać lub uwieźć, jak: ciężkie, włoskie
marmury, mozaiki drzewne przybite silnie do ścian!158
Również zdobiące wnętrze kraty żelazne, zamykające wejście do kaplicy, pozostały
przez wędrowników niezauważone.
155 F. M. SOBIESZCZAŃSKI, Wycieczka archeologiczna, s. 109–110. J. Gacki, posługując się identycznym
opisem, wskazuje na źródło: opis M. Kwiatkiewicza, który był obecny wraz z wszystkimi zakonnikami
w 1662 r. przy wyjęciu relikwii z oprawy. Według Kwiatkiewicza drzewo Krzyża Świętego miało być koloru
„modrożelezistego”, „tak jakoby, kiedy kto świeżą krwią stal albo żelazo poleje”, cyt. za: J. GACKI, Benedyktyński klasztor, s. 38.
156
157
158
97
Ryc. 6. J. T. POLKOWSKI, Nagrobek Mikołaja i Zofii Oleśnickich na Łysej Górze, rysunek, „Tygodnik
Ilustrowany”, 2, 1861, 103, s. 101. Ze zbiorów Wojewódzkiej Biblioteki Publicznej w Kielcach
Anna KURSKA
98
Grobowce
To Wójcicki przywołał temat grobowców w relacji z podróży na Święty Krzyż. Zapewne zainspirowały go nagrobki Oleśnickich, choć nie poświęcił im wiele uwagi. Ciekawy był, gdzie się podziały nagrobki Jeremiego Wiśniowieckiego czy Wespazjana Kochowskiego, o których pisał Jacek Jabłoński w dziele Drzewo żywota
(1735). Ale na zadane przez siebie pytanie nie znalazł odpowiedzi. Temat ów sam
niejako narzucał się podróżnym w kaplicy Oleśnickich, gdy podziwiano piękno nagrobków Mikołaja i Zofii Oleśnickich159. Duże wrażenie wywierał na zwiedzających
kontrast materiału, z którego były wyrzeźbione. Biel alabastru głów i rąk wskazywała na śmiertelny wyraz twarzy i ciała przedstawionych postaci. Doceniano więc
artystyczne walory płaskorzeźb, ale refleksje nad losami nagrobków mogły się rodzić nie tylko w kaplicy Oleśnickich. Powracały, gdy podróżny, tak jak Niemcewicz,
czytał opowieść wyrytą na marmurowej tablicy umieszczonej w krużganku. Przypominała, że w 1766 r.
groby [...] tak się napełniły, że aż na ciała zmarłych nie zostawało miejsca. Postanowiono więc, aby wyjąwszy kości wszystkie z trumien w jedno je miejsce, z przyzwoitą tak smutnemu obrządkowi uroczystością,
złożyć160.
Były to szczątki 1437 opatów, przeorów i zakonników. I nawet jeśli liczba ta była przesadzona, to musiało pozostać po nich wiele trumien? grobowców? płyt nagrobnych?
Niektóre wmurowywano w ściany kościoła, inne odnajdywano w najbardziej niespodziewanych miejscach. Sobieszczański opowiedział o jednym z nagrobków znajdującym się u wejścia do biblioteki:
zamiast stopniowych kamieni na dwoje rozpiłowany leży. Jest to zapewne jedyna na Łysej Górze starożytność; wyobraża zaś na płycie z piaskowca długości łokci 3. szerokiej 1 ½ w głęboko rytym konturze, opata,
w całej figurze w długim habicie, w infule na głowie, który prawą ręką błogosławi, w lewej trzyma pastorał
opaci, a naokoło kamienia jest napis gotyckimi głoskami. Barbarzyńska ręka, która ten kamień na dwoje
rozpłatała, odcięła też u jednej połowy oba końcowe napisy, tak, że całego teraz odczytać niepodobna161.
Według Sobieszczańskiego był to kamień nagrobny Michała z Lipia, czyli Lipskiego162.
Podróżnik przypuszczał, że w podobny sposób mogły zaginąć nagrobki Jeremiego
159 W „Tygodniku Ilustrowanym” umieszczono informację o nagrobkach Mikołaja i Zofii Oleśnickich
z podaniem tłumaczeń napisów nagrobkowych oraz rysunkiem J. T. POLKOWSKIEGO, Nagrobek Mikołaja i Zofii
Oleśnickich na Łysej Górze, „Tygodnik Ilustrowany”, 2, 1861, 103, s. 101.
160
161
162 Pierwszy ów kamień nagrobny opisał Podczaszyński: „na dwoje rozpiłowany grobowiec wielce starożytny”. Za Sobieszczańskim przypomniał o schodach zrobionych z nagrobka Michała z Lipna kolejny
podróżnik, który swą relację podpisał jedynie inicjałami Z. K., Z wycieczki w Łysogóry, nr 55, s. 3: „Do Sali bibliotecznej znajdującej się na pierwszym piętrze wchodzi się po paru stopniach zrobionych z przerżniętej
piaskowej płyty, na której jest wyryty wizerunek duchownej osoby z gotyckim na około napisem. Wizerunek ten ma przedstawiać opata Michała z Lipna zmarłego w 1477 roku”. Obszernie o dewastacji nagrobków, także na Świętym Krzyżu, pisał B. PODCZASZYŃSKI, Nagrobek Michała z Lipy, „Tygodnik Ilustrowany”, 10,
1864, 229, s. 60–62.
99
Wiśniowieckiego czy Wespazjana Kochowskiego163. Ks. Władysław Sierakowski natomiast, wiele lat po Sobieszczańskim, w 1873 r., odkrył czytelnikom „Gazety Kieleckiej”
wnętrze podziemi kaplicy Oleśnickich. O szczątkach Oleśnickich pisał:
Mieszczą się one w trumnach metalowych, które pod względem archeologicznym zasługują na uwagę,
bo od czasu ich wyrobienia upłynęło przeszło 250 lat. Trumny rzeczone mają kształt skrzynek podłużnych, których wierzch kryją wieka metalowe bez żadnych ozdób. Na bokach trumien znajdują się poumieszczane figury metalowe, malowane przedstawiające wyobrażenie niewiast płaczących. W trumnach przechowały się kości nieboszczyków, obwinięte w szczątki bogatej materii. W grobie tej kaplicy
znajdują się ciała pogrzebanych tam opatów benedyktyńskich, między którymi znajduje się trumna
czarnym aksamitem obita, a w niej złożone są na wieczny odpoczynek Stanisława z Bogusławic Sierakowskiego, opata łysogórskiego, który dla surowości życia i niewinności obyczajów za świętego był
uważany. Z tego też powodu przez długi czas, bo do 1863 roku trumna jego urzędownie była opieczętowana164.
A więc nie można było do niej zaglądać... Nie wiadomo dokładnie, z jakich powodów
odwiedzający Święty Krzyż tak rzadko schodzili do podziemi. W wędrówkach po kraju był to bowiem dość popularny styl zachowania. Nic też nie wiadomo, by było to
zabronione, skoro Kostrzewski wraz z przyjaciółmi je penetrował. Być może uchyla
tajemnicy wypowiedź Tadeusza Dybczyńskiego165. Pisał, że w kościele
Po środku nawy, w posadzce, zamknięte odpowiednimi drzwiami, znajduje się wejście do piwnic, w których spoczywają zwłoki wielu zakonników tutejszego opactwa. Będąc parę lat temu na Łysej Górze zwiedzałem owe piwnice. Trumny tam leżą bez ładu jedna na drugiej, niektóre nawet wcale nie zakryte. Ciała
nieboszczyków leżą wyschnięte w zbutwiałych cokolwiek habitach, niektóre zaś w popiół zaczęły się rozsypywać166.
Być może dlatego nie zachęcano do zwiedzania podziemi, w których nieporządek
trwał przez lata, choćby od napadu Rakoczego, kiedy to „ciała panów w grobach obnażono”. Potem przecież wydobywano z trumien szczątki opatów i zakonników, by
pochować je we wspólnym grobie. Wreszcie kolejną katastrofą dla „podziemnego”
ładu był pożar w 1777 r., a następnie odbudowa kościoła, pod którego fundamenty
miano użyć nagrobków znajdujących się w podziemiach. Warto dodać, że ks. Bronisław Szczygielski w 1908 r. informował, że można prosić o klucze „do grobowych, bardzo obszernych piwnic”, ale miał chyba na myśli piwnice znajdujące się pod kaplicą
Oleśnickich. Opowiadał też, co w 1908 r. zawierały:
163 J. GACKI, Benedyktyński klasztor, s. 57, opowiadał o zniszczeniu nagrobków podczas pożaru w 1777 r.
Nadto przywoływał szczegóły związane z budową nowego kościoła: „Za przeorstwa Emeryka Gołaszewskiego 1781 r. wszystkie groby przodków zniesiono, i że brat Stefan Wercner architekt zakonny, zniszczył
także wiele pomników, jak twierdził, dla zrobienia planty pod nową całkiem świątynię. I założył jej nowe
posady; lecz że chciał jeszcze rozwalać krużganki i inne od ognia ocalałe mury, przeto [przeor] Strojnowski
dane przez niego fundamenta rozrzucił, a świecki architekt Dominik Pucek, kościół teraźniejszy postawił”.
164
W. SIERAKOWSKI, Z wycieczki na Łysą Górę, „Gazeta Kielecka”, 4, 1873, 40, s. 2.
165
T. DYBCZYŃSKI, Z teki turysty.
166
Ibidem, s. 42.
Anna KURSKA
100
Tu wyróżniamy zwłoki Mikołaja i Zofii Oleśnickich, opatów i innych braci zakonnych. Tu mają spoczywać zwłoki
ks. Jeremiego Wiśniowieckiego. Ślady tego ostatniego znajdujemy już nie w prochach, ale w napisach znalezionych na płytach kamiennych, które nieopatrznie użyte zostały na stopnie schodów i inne potrzeby167.
Wcześniej Jankowski w Wycieczkach po kraju pisał:
Według podania mają też tu spoczywać zwłoki tyle głośnego bohatera ks. Jeremiego Wiśniowieckiego.
Biblioteka i skarbiec
Najbardziej zainteresowany biblioteką był Niemcewicz, ale nie opisał miejsca, choć
wówczas, w 1811 r., były w niej jeszcze bogate zbiory. Wspomina się w relacjach
o spaleniu wielu ksiąg przez francuskiego benedyktyna ks. Gerarda Lefebure de Lassuse’a; pisze się też o książkołapach, m.in. o Tadeuszu Czapskim, który wynosił książki
z biblioteki klasztoru Świętego Krzyża. Po kasacie zakonu w 1819 r. niemal wszystko z biblioteki zostało wywiezione, głównie do Warszawy i Radomia. Kulisy historii
przedstawił Gacki w przywoływanej monografii klasztoru. Wędrowcy bardzo rzadko
i enigmatycznie opowiadali o dziejach księgozbioru biblioteki, od kiedy zakon uległ
kasacie. Wiemy, że ruina zawładnęła biblioteką już w 1835 r.:
Biblioteka była w sali z galerią mogącej około 10 000 książek pomieścić, zabrano ją dla biblioteki uniwersyteckiej, leży jeszcze na podłodze ze dwieście podartych i podefektowanych woluminów168.
Z rzeczy i drobiazgów, które zachowały się po bibliotece, pozostały jedynie szafy
i półki, na których Sobieszczański okiem Podczaszyńskiego169 zauważył złocone napisy: Teologia, Historia, Concionatores Poloni et Latini itp. Biblioteka była szczególnie
atrakcyjnym miejscem dla podróżników, ponieważ z nią wiązano historię skarbca zakonu. Z tego także powodu opowiadano o tym miejscu:
W dużej tej sali przechowywały się jeszcze biblioteczne półki, galeria, także pewna ilość starych książek, na których przejrzenie czas nam nie pozwalał. Po prawej stronie wejścia zamykanego żelaznymi i ozdobnymi a jour
drzwiami, znajduje się skryta sklepiona komórka, zasłoniona dawniej szafą biblioteczną i książkami; komórka
ta dawniej służyła za schronienie znacznych bogactw nie tylko klasztornych, ale także składanych dla bezpieczeństwa podczas wojen i napadów. Kryjówkę tę, o której dwóch tylko najstarszych zakonników miało zwykle
udzielaną sobie wiadomość pod przysięgą zachowania tajemnicy, jeden z braciszków, zajęty porządkowaniem
książek przypadkowo odkrył i zmówiwszy się z dwoma innymi fratrami uciekł. Chociaż wkrótce spostrzeżono
rzecz, tylko część skarbów zdołano odebrać. Jak bogatym był ten skarbiec można wnosić stąd, że od reszty
ocalonych bogactw, którą rząd austriacki zabrał i sam ocenił, płacił rocznie klasztorowi 14 000 złoty procentu170.
167
B. SZCZYGIELSKI, Święty Krzyż, s. 44–45.
168
[Ż. PAULI], Kościół Śgo Krzyża, s. 137.
169 B. Podczaszyński w rękopisie pozostawił także opis biblioteki: „Udaliśmy się na drugie piętro do biblioteki niegdyś znakomitej a teraz – cóż? Oto ujrzałem kupę śmiecia, książek ze dwieście w kącie starych,
w pergamin niegdyś oprawnych; rzuciłem się do nich myśląc, że może co ciekawego znajdę, gdy tymczasem przerzuciwszy poznałem, że co było dobrego to już zabrane, a reszta, chociaż z tekstu szacowna, bo
pisma kościelne [...]. Dawniej księgozbiór ważnym być musiał jak świadczą liczne w szafach i na piętrze
półki i systematycznie ułożonym był zapewne, bo znać jeszcze tytuły złote Teologia, Concionatores Poloni,
Latini”, M. RADWAN, Świadectwo Pawła Bolesława Podczaszyńskiego, s. 403.
170
101
Opis z narracją o dziejach skarbu wielokrotnie powielany był w relacjach z podróży
na Święty Krzyż.
Inaczej bibliotekę zobaczyła Deotyma. Zaglądała do niej w drodze na szczyt wieży.
Zwróciła uwagę na drzwi biblioteki, „całe z kraty sztucznie wycinanej”. Dzięki temu
mogła zobaczyć jej wnętrze:
sala czworoboczna bardzo piękna i mile oświecona trzema wielkimi oknami błyszczącymi w głębi; skarbów księgowych dawniej tu nagromadzonych już nie ma; ale przybyło w ich miejsce wiele dzieł nowszych,
a między innymi są i wielkie zbiory gazet polskich171.
Tak było w 1859 r. Można więc sądzić, że biblioteka po rozproszeniu jej cennych zbiorów miała jeszcze w swoich dziejach po kasacie zakonu lepszy czas jakoś związany
z restauracją klasztoru na potrzeby Instytutu Księży Zdrożnych172.
Wieża
Była najbardziej popularnym obiektem do zwiedzania, stałym jego celem. Każdy podróżny (z wyjątkiem Niemcewicza) przedstawiał swój zarys widoku, jaki roztaczał się
z wieży. Oskar Flatt, zwracając się do czytelnika, pisał:
widok jaki się tam przed oczami waszymi rozściele, będzie najcudowniejszym wiankiem pamiątki, jaki
z pielgrzymki swojej wyniesiecie173.
Wszyscy opowiadali, jak dostać się na wieżę:
Z kościoła lub też z klasztoru, około chóru, na którym znajdują się jeszcze dobre organy sto kilkadziesiąt
schodów prowadzi na wyniosłą wieżę mocno z ciosu zbudowaną. [...] Ganek wieży, równie jak i piękny jej
szczyt zakończony piorunociągiem pokryty jest grubą miedzianą blachą; zdobią go pozłacane kule stojące
na winklach balustrady, każda blisko po pół łokcia średnicy mająca. Cała blacha pokrywająca ganek, wspomniane kule, porysowana jest tysiącami napisów osób, które to miejsce zwiedzały174.
Tak została opisana wieża w 1874 r. Hoffmanowa dodawała, że po 112 niewygodnych
schodach można dostać się na ganek wieży „mocną kratą żelazną obwarowany”. Sobieszczański wchodził po „wygodnych schodach” na szczyt wieży. Deotyma zaś szczegółowo je opisała:
z początku wschody są szerokie, kamienne i jasne, przechodzi się koło chóru, a dalej przed drzwiami biblioteki [...] dalej następuje najgorsza część nadpowietrznej podróży, schodki ceglane, w głębokości muru;
jak są wąskie, ciemne, wyżłobione, śliskie itd. to już wolę nie opowiadać, bo mogłabym wszystkie przyszłe
podróżniczki zniechęcić do wstąpienia na wieżę, a jednak widok z niej wart i jeszcze większych trudów.
– Za schodkami ceglanymi następuje cały labirynt schodów drewnianych pozaczepianych między lasem
wiązań; niektóre strome są jak drabiny – jednak na koniec wyjrzeliśmy przez ów upragniony otwór wyprowadzający na wieżę. Jest on przykryty małym sklepieniem, opartym na czterech filarach, w koło których
171
172
A. MASSALSKI, Miejsce pokuty i poniżenia, s. 171–192.
173
174
Anna KURSKA
102
panuje mocno okratowany ganek – sklepienie to unosi jeszcze szereg piąterek coraz mniejszych i wysmuklejszych w kształcie bań obitych blachą, arkad i słupków, a najwyżej utkwiony złoty krzyż jaśnieje175.
Duże zainteresowanie wzbudził „piorunociąg”, po którym podobno jakiś śmiałek zsunął się ze szczytu wieży na sam dół w 1835 r.176 W wersji Tadeusza Dybczyńskiego tym
śmiałkiem miał być powstaniec z 1863 r. W zapiskach podróżnych ów piorunochron
przyciągał szczególną uwagę. Anonimowy wędrowiec w „Opiekunie Domowym”
(1868 r.) opowiadał:
Do osobliwości należy tu jeszcze piorunochron, który nie mogąc być zapuszczony w ziemię zwykłym sposobem pionowo po murze z powodu skalistego gruntu, zbacza do połowy wieży, wymija wierzchołek
skały i kilkadziesiąt sążni niżej zapuszcza się w odpowiednią ziemię177.
Inne przestrzenie klasztoru
To znów Sobieszczański za Podczaszyńskim informował czytelnika, że z biblioteki znajdującej się na drugim piętrze można przejść obok cel przeora do okazałego
mieszkania opata178, w którym w 1851 r. mieszkał ostatni benedyktyn, ks. Tomasz Dudziński. Mieszkanie z pięknym widokiem było ozdobione portretami opatów – zdaniem Sobieszczańskiego, „wcale niezłego pędzla”. Czyje to były portrety, można dowiedzieć się z monografii Gackiego (Klemensa z Oliszowy, Michała Maliszewskiego,
Hieronima Michała z Komornik Komornickiego). Na drugim piętrze znajdowały się
cele byłych zakonników, które odnowiono dla księży demerytów, zamieszkujących je
w zasadzie od 1851 do 1863 r.179 Sobieszczański, podobnie jak Podczaszyński, interesował się również typowymi miejscami klasztornymi. Wymieniał karcer, oratorium,
refektarz z ogromnym piecem, którego „ledwie sążniem drzewa opalić byłoby można”, i wykonany z różnobarwnego marmuru lawaterz. Zarówno we wcześniejszych,
jak i w późniejszych relacjach podróżni bardzo rzadko odwoływali się do tych miejsc.
Z relacji drukowanej w 1874 r. można się dowiedzieć, że w refektarzu i celach przechowywano zboże, drewno i inne „gospodarskie przedmioty”. W latach 80., gdy klasztor przeznaczono na więzienie, w refektarzu urządzono fabrykę.
Warto zwrócić uwagę, że większość wędrówek na Święty Krzyż w XIX w. podporządkowana była patriotycznej strategii, której głównym celem było kształtowanie pamięci i wyobrażeń narodowych. Co jednak ciekawe, formować je miały raczej legendowe mity miejsca niż prawda historyczna. To opowieści wędrowców zakorzenione
175
J. ŁUSZCZEWSKA (DEOTYMA), Wędrówka na Górę Czarów, nr 18, s. 2–3.
176
J. GACKI, Benedyktyński klasztor, s. 76.
177 N. N., Góra Łysa czyli Świętokrzyska, s. 181. O piorunochronie zwanym konduktorem opowiadał wcześniej H. S. K., Część Góry Świętokrzyskiej pospolicie zwana Łysą Górą, „Jana Jaworskiego Kalendarz Astronomiczno-Gospodarski”, 1860, s. 149–153.
178 Sobieszczański przemierzył korytarze klasztorne w podobnym porządku jak Podczaszyński: „przeszliśmy mimo cel niegdyś przeora, mimo cel opata pustych i głuchych jak ich groby i koło karceresu
[...] koło oratorium [...] i wyszliśmy na chór”, M. RADWAN, Świadectwo Pawła Bolesława Podczaszyńskiego,
s. 403.
179
Szczegółowo pisze o tym A. MASSALSKI, Miejsce pokuty i poniżenia, s. 173–189.
103
w tradycji miejsca miały wpływać na kształtowanie tożsamości zbiorowej tych, którzy
je poznawali. Opowieść ks. Bronisława Szczygielskiego świadczy, jak dbano o to, by
legenda miejsca pozostała inspiracją dla odwiedzających Święty Krzyż – pisząc zarys przewodnika, ksiądz nie weryfikował legendowej wersji naukowymi ustaleniami,
choć wiadomo, że już Kazimierz Wójcicki, powołując się na Naruszewicza, burzył jej
podstawę. Potem Sobieszczański już wprost rozprawiał się z legendową „nieprawdą”,
a wspierali go Julian Bartoszewicz, Józef Gacki i inni. Warto zwrócić uwagę, że dopiero w XX w. można odnaleźć ślady niezgody na legendową wersję miejsca. Otóż
w „Gazecie Kieleckiej” z 1913 r. jej czytelnik podpisany T. W. prostuje wypowiedź księdza, który nawołując do składania ofiary na odnowę kościoła, powoływał się na jego
starożytne dzieje i wspominał Chrobrego jako fundatora kościoła i klasztoru. Wydaje
się, że ksiądz uczynił to celowo, by przemówić do jak najszerszego ogółu, dla którego
legenda była jedyną wiedzą o miejscu, i w ten sposób zachęcić do ofiary. Czytelnik
nie tylko prostował opowieść księdza dotyczącą dziejów miejsca, ale też oskarżał architekta-zakonnika Stefana Wercnera o zniszczenie podziemia kościoła180.
Jak więc widać, narracje podróżnicze dostarczały języka i niezbędnych dla zrozumienia charakteru miejsca sposobów widzenia – to dzięki nim właśnie uzyskiwało
ono znaczenie w czytelniczym odbiorze. Przypominając, tworząc, ale i odnawiając
zapomniane związane ze Świętym Krzyżem historie, kształtowano przez cały wiek
XIX jego znaczenie oraz wizerunek. Nie tylko kreowano wizje miejsca, ale jednocześnie w słowie i ikonografii utrwalano istnienie świata rzeczy. W relacje wpisywano
bowiem dwa równoległe plany: pokazywano sposób widzenia miejsca, który ulegał
zmianom, oraz świat rzeczy, który także podlegał przeobrażeniom, oscylując między
ruiną, odnową i ponowną ruiną. Warto zwrócić uwagę, że narastająca ruina Świętego Krzyża nie tylko wymuszała korzystanie z gotyckiej konwencji przedstawiania, ale
i inspirowała do szukania sposobów zapisu, które skrywałyby degradację miejsca.
Niezwykłą rolę w tuszowaniu, a przede wszystkim w odnawianiu wizerunku Łyśca
odgrywały właśnie wykreowane obrazy miejsca wpisywane do podróżniczych relacji.
W dużej mierze kształtowały je legendowe, baśniowe i historyczne opowieści. Dzięki nim tworzono klimat dawności miejsca wspierający, jak u Niemcewicza, „głębię
przeszłości”. Do poetyki gotyckiej nawiązywano również w tekstach, które odsłaniały ruinę miejsca (Pauli, Podczaszyński, Maleszewski, Zapałowski). W wielu relacjach
ruinowość przysłaniano opowieściami o cudach i mocy relikwii. Motyw ten, podejmowany wielokrotnie przez podróżników, silnie wspierał wizję Świętego Krzyża jako
sakralnego miejsca o niezwykłej, cudownej mocy (Wójcicki) i służył przede wszystkim odbudowywaniu jego wagi. Inny sposób uatrakcyjniania i odnawiania znaczenia
Łyśca wiązał się z poetyką tajemniczości dzięki wykorzystaniu ludowych opowieści
(Hoffmanowa, Wójcicki, Sobieszczański). Niezwykłą wprost rolę w odnawianiu wagi
Świętego Krzyża odegrała w relacjach podróżnych natura. Wykorzystywano ją do
kreacji niepowtarzalnej aury miejsca. Nocne pejzaże (Wójcicki) wzmacniały klimat
wzniosłości i tajemnicy. Wschody słońca i blask oblewający szczyt Łyśca przyczyniały
180
T. W., Święty Krzyż na Łysej Górze, „Gazeta Kielecka”, 42, 1913, 24, s. 3.
104
Anna KURSKA
się do „metafizycznego zachwytu” i odrodzenia duchowego (Flatt). Bliskość natury
i rozległość widzianego pejzażu rodziły „uczucia nieskończoności” (Dziekoński). Burze, deszcze, wiatry, a nade wszystko mgły pozwalały mówić o Świętym Krzyżu jako
o miejscu, w którym doświadcza się tajemnicy istnienia (Deotyma). Warto podkreślić,
że relacje podróżne do lat 60. XIX w. wspierały klimat niezwykłości. Tym samym przywracały zrujnowanemu i zdegradowanemu miejscu znaczenie. Niejako odnawiały
i wzmacniały jego wagę, sugerując, że moc Świętego Krzyża nie wyczerpała się mimo
dojmującej ruiny samego miejsca. W drugiej połowie XIX w. znacznie większą wagę
zaczęto przywiązywać do historii miejsca i odnajdywania w dziejach Świętego Krzyża
paraleli z losami Polski (Zapałowski). Powstała potrzeba przypominania dziejów, odrzucano mitologizację przestrzeni na rzecz realistycznego opisu nieskrywającego już
ruiny i przedstawiającego klasztor jako więzienie (Siemiradzki). Wydaje się, że zwrot
ku realizmowi zapoczątkował Sobieszczański, choć nie od razu ów styl zyskał uznanie
wśród podróżników, czego dowodem są relacje Deotymy i Flatta. Warto zauważyć,
że wszystkie przywołane literackie reprezentacje miejsca miały kształtować pamięć
zbiorową Polaków i percepcję rzeczywistej przestrzeni. Dzięki nim formowała się
narodowa geografia mityczna, wspierająca poczucie tożsamości związane z mityzowanym miejscem, stopniowo urealnianym w projektowanych przez słowo obrazach
także przez świat rzeczy.
Anna KURSKA
Instytut Filologii Polskiej
Uniwersytet Jana Kochanowskiego w Kielcach
105
vol. 4, 2014, s. 49–106
O przeobrażeniach wizerunku Świętego Krzyża w XIX-wiecznych
relacjach z podróży po Polsce
Streszczenie
Artykuł jest próbą przedstawienia, w odwołaniu do propozycji geopoetyki i geokrytyki, w jaki sposób kreowano wizerunek Świętego Krzyża w relacjach z wycieczek w Góry Świętokrzyskie w wieku XIX. Autorka przedstawia ujęcie chronologiczne, by wyraźniej odsłonić ewolucję obrazu miejsca i uchwycić czynniki, które wpłynęły
na jego przemianę. W tym celu wykorzystuje relacje: Juliana Ursyna Niemcewicza, Klementyny z Tańskich Hoffmanowej, Bohdana Dziekońskiego, Kazimierza Władysława Wójcickiego, Oskara Flatta, Jadwigi Łuszczewskiej
(Deotymy), Juliana Bartoszewicza, Franciszka Maksymiliana Sobieszczańskiego, Antoniego Brykczyńskiego,
Władysława Zapałowskiego, Józefa Siemiradzkiego, Tadeusza Dybczyńskiego, Pawła Bolesława Podczaszyńskiego, Władysława Sierakowskiego, Michała Elwiro Andriollego, Franciszka Kostrzewskiego, a także relacje
z pobytu na Łysej Górze anonimowych wędrowców, którzy publikowali je w XIX-wiecznych czasopismach.
Autorka odsłania trzy strategie kreacji Świętego Krzyża prezentowane w podróżniczych narracjach. Najpopularniejsza wiąże się z wykorzystaniem opowieści o mitycznych i historycznych dziejach miejsca. W narracyjnej
strategii miały one nie tylko „przysłaniać” ruinę kościoła i klasztoru na Łyścu, lecz również – przez „poetyckość”
przekazu – kreować na nowo wizerunek Świętego Krzyża i odbudowywać wagę miejsca. Kolejna strategia
ukazuje związek miejsca i jego tradycji kulturowej z naturą, z ziemią i jej krajobrazem. Dotyczy to zwłaszcza
przedstawień Wójcickiego, Dziekońskiego, Flatta i Łuszczewskiej, którzy zaprezentowali skrajnie odmienne wizerunki: od mrocznych obrazów po rozświetloną blaskiem wschodzącego słońca epifaniczną wizję Świętego
Krzyża. Trzecia z kolei strategia łączy się z próbą opisu i rekonstrukcji wyglądu niektórych miejsc na Świętym
Krzyżu, a także architektury i wyposażenia wnętrz kościoła i klasztoru, oraz zarysowania postawy wędrowców,
którzy byli mało uważni w poznawaniu otaczającego ich świata rzeczy, zajęci doświadczaniem ducha miejsca.
Słowa kluczowe
geopoetyka, geokrytyka, podróż, Święty Krzyż, relacja z podróży, krajoznawstwo, romantyzm
Anna KURSKA
106
vol. 4, 2014, p. 49–106
Anna KURSKA
Institute of Polish Philology
Jan Kochanowski University in Kielce
On the metamorphoses of the image of Święty Krzyż in 19th century
accounts of tours of Poland
Summary
The article is an attempt to present – with reference to geopoetics and geocriticism – how 19th century accounts of trips to the Świętokrzyskie Mountains depicted Święty Krzyż (Mount Holy Cross, also known as Łysa
Góra or Łysiec). The author follows a chronological approach to show more clearly the evolution of the image
of the place and to capture the factors which influenced its metamorphosis. To this end, she uses accounts
by Julian Ursyn Niemcewicz, Klementyna Hoffmanowa, née Tańska, Bohdan Dziekoński, Kazimierz Władysław
Wójcicki, Oskar Flatt, Jadwiga Łuszczewska (Deotyma), Julian Bartoszewicz, Franciszek Maksymilian Sobieszczański, Antoni Brykczyński, Władysław Zapałowski, Józef Siemiradzki, Tadeusz Dybczyński, Paweł Bolesław
Podczaszyński, Władysław Sierakowski, Michał Elwiro Andriolli, Franciszek Kostrzewski as well as anonymous
travellers whose works were published in 19th century periodicals.
The author reveals three strategies used to create representations of Święty Krzyż in the travelogues. The most
common strategy is associated with the use of mythical and historical stories concerning the location. Using
a poetic language, they were supposed not only to “conceal” the ruins of the church and the monastery situated
on Łysa Góra, but also to create a new image of Święty Krzyż and restore its significance. Another approach
reveals a relation between the site with its cultural tradition, and nature, the land and its scenery. This applies
particularly to accounts by Wójcicki, Dziekoński, Flatt and Łuszczewska, who present diametrically opposed
images: from gloomy representations to an epiphanic vision of Święty Krzyż, illuminated by the blaze of the
rising sun. The third strategy is associated with an attempt to describe and reconstruct the appearance of some
places situated on Święty Krzyż as well as the architecture and the interior of the church and the monastery. It is
also about presenting the attitude of the travellers who were rather inattentive in exploring the material world
around them, concentrating instead on their spiritual experience.
Keywords
geopoetics, geocriticism, journey, Święty Krzyż (Mount Holy Cross), travelogue, sightseeing, Romanticism
Anita STAROŃ
Katedra Filologii Romańskiej
Uniwersytet Łódzki
vol. 4, 2014, s. 107–123
À rebours et L’oblat de Joris-Karl Huysmans :
entre décadence et spiritualité*
La fin du XIXème et le début du XXème siècle en France ont connu une vague de conversions tellement importante qu’elle avait provoqué plusieurs analyses et commentaires, aussi bien à l’époque1 que de nos jours. Frédéric Gugelot, dans ses scrupuleuses analyses de La conversion des intellectuels au catholicisme en France (1885–1935)2,
explique ce phénomène par quelques facteurs. Le premier serait la situation politique de la France, mélange sulfureux du sinistre héritage de 1870 et des problèmes de
la IIIème République, qui conduisait certains esprits à rechercher une plus grande stabilité au sein de l’Église, tout en se détournant d’une démocratie défectueuse. Pour
citer Gugelot, « des convertis politiques [...] recherchent dans l’Église catholique une
force de conservation sociale autant qu’une foi ». Cela les conduisait à confondre « foi
en Dieu et amour de la patrie »3. Ce sentiment était renforcé par les difficultés qu’avait connues l’Église en France à partir des années 1880, et qui se traduisirent par la loi
sur les associations du 28 septembre 19014 avant d’aboutir à la séparation de l’Église
1 Entre autres : abbé A. CROSNIER, Les Convertis d’hier. François Coppée, Ad. Retté, J.-K. Huysmans, Paul Bourget, Ferdinand Brunetière, Lyon 1904 ; F. BRUNETIÈRE, Questions actuelles (Le Catholicisme aux États-Unis), Paris
1907 ; R. DE GOURMONT, Épilogues, « Mercure de France », n° 239, 1 juin 1907, p. 491–492 ; P. BRULAT, Conversions religieuses, « L’Événement », 1 juin 1912 ; N. SÉGUR, Le Mysticisme Littéraire, « La Revue », 15 août 1912,
p. 510–515 ; J. SAGERET, La vague mystique (Bibliothèque de culture générale), Paris 1920.
2 F. GUGELOT, La conversion des intellectuels au catholicisme en France (1885–1935), Paris 1998. Cf. également H. SERRY, Littérature et religion catholique (1880–1914). Contribution à une socio-histoire de la croyance,
« Cahiers d’histoire. Revue d’histoire critique », 87, 2002 (mis en ligne le 1 avril 2005, consulté le 28 janvier
2013. URL : http://chrhc.revues.org/1656) et R. M. GRIFFITHS, The Reactionary Revolution; the Catholic Revival
in French literature, 1870–1914, New York 1965.
3
F. GUGELOT, La conversion, p. 500.
4 Cette loi, introduite par le Conseil présidé par Pierre Waldeck-Rousseau, obligeait les ordres religieux
à demander une autorisation du gouvernement pour pouvoir continuer leur activité. Plusieurs ordres décidèrent alors d’émigrer hors la France sans même déposer de dossier.
108
Anita STAROŃ
et de l’État5. Plusieurs intellectuels avaient ressenti alors le sentiment d’union avec
l’institution qu’ils croyaient oppressée. Comme le précise encore Gugelot, « l’Église
attaquée devient aussi plus attractive »6. En revenant en son sein, ils comptaient en
même temps s’appuyer sur un organisme solide et immuable depuis le Moyen Âge,
qu’ils opposaient à l’instabilité du monde moderne. Le sentiment de la décadence et
le désir du renouveau présidaient également à nombre de conversions : les convertis espéraient trouver appui dans la croyance contre « l’impression de vide »7 qu’ils
ressentaient. Enfin, la crainte du progrès de la civilisation qui avait envahi, à tort ou
à raison, la société française de la fin du XIXème siècle, valut à l’Église, perçue comme
forteresse de la tradition, plusieurs fidèles.
Dans cette vague de conversions, les noms des écrivains frappent par leur fréquence8.
Parmi eux, se trouve également celui de Joris-Karl Huysmans qui, selon Frédéric Gugelot, fut l’un des précurseurs de ce courant9, et dont le chemin vers la foi est sans
doute l’un des mieux documentés, grâce surtout à ses propres écrits. L’oblat (1903) est
son quatrième roman où il met en scène Durtal qui sous beaucoup d’aspects reflète
sa propre personnalité et ses expériences. Dans les trois précédents, Là-bas (1891), En
route (1895) et La Cathédrale (1898), il restituait les étapes de son retour vers Dieu. Mais
à y regarder de près, son roman antérieur et de loin le plus célèbre, À rebours (1884)
retrace déjà les débuts de cette conversion. En effet, son héros, des Esseintes, s’exilait de
Paris pour mener une vie solitaire dans ce qu’il qualifiait de thébaïde ; si, en fait d’objets
de culte, elle n’était remplie que de livres et d’œuvres d’art, la vie claustrée de cet original et sa propension à la méditation le rapprochaient déjà des religieux.
Sans nous concentrer sur l’aspect religieux de la conversion de Huysmans10, nous
nous proposons donc d’abord de relever les affinités entre ces deux phases extrêmes
d’une évolution spirituelle, pour ensuite examiner la vision de l’ordre bénédictin qui
émane de L’oblat. Elle apparaît sur un fond historique qu’il sera également intéressant
d’étudier, sachant qu’il est filtré par la conscience du héros. La proximité entre l’auteur
5
La loi de séparation des Églises et de l’État fut adoptée le 9 décembre 1905.
6
F. GUGELOT, La conversion, p. 395.
7
Ibidem, p. 371.
8 Le livre évoque, entre autres, les cas de Paul Claudel, Léon Bloy, Paul Bourget ou Charles Péguy, pour
ne citer que les contemporains de Huysmans. Au total, Gugelot parle de cent cinquante intellectuels
convertis (p. 9).
9
Cf., entre autres, p. 27, 65–67 et 346 (F. GUGELOT, La conversion).
10 Nous laissons de côté cette thématique, croyant qu’elle a été exhaustivement traitée par les spécialistes
en la matière : cf. F. GUGELOT, La conversion, ou les contributions : J.-P. VILCOT, Bonheur et clôture chez Huysmans,
« Bulletin de la Société J.-K. Huysmans », 63, 1975 : M.-G. SLAMA, Solitudes et retraites : une géographie de l’isolement, ibidem, 95, 2002 ; E. KOCIUBIŃSKA, Entre péché et grâce : le cas Joris-Karl Huysmans, http://etudes-romantiques.ish-lyon.cnrs.fr/wa_files/EdytaKociubinska.pdf ; W. DON, Durtal en route : le mysticisme et la conversion
d’un intellectuel, http://etudes-romantiques.ish-lyon.cnrs.fr/wa_files/WillemijnDon.pdf, dans les actes du colloque Les religions du XIXe siècle (2009), édités par S. GUERMÈS et B. MARCHAL (mise en ligne septembre 2011,
consulté le 6 novembre 2013). Il faut mentionner aussi une publication toute récente, J. SOLAL (dir.), Huysmans
écrivain catholique (La Revue des lettres modernes, Série Huysmans, 2), Caen 2012.
« À rebours » et « L’oblat » de J.-K. Huysmans : entre décadence et spiritualité
109
et ses alter ego romanesques ne faisant pas de doute11, nous écartons délibérément
toute analyse autobiographique. Rappelons seulement que Huysmans qui avait, au
terme de longs efforts, retrouvé sa foi perdue, passa un certain temps dans l’abbaye
Saint-Martin de Ligugé en qualité d’oblat, avant d’être obligé de la quitter à cause des
suites de la loi sur les congrégations déjà mentionnée.
Dans À rebours, qui a mérité une appellation toute significative de « Bible des décadents », les allusions à la religion ne manquent pas. Mais, à les analyser, il apparaît
qu’elles sont dépourvues de toute ferveur religieuse, quand elles ne côtoient pas le
blasphème12. Ainsi, au tout début du roman, on trouve cette description qui unit un
cadre purement religieux à un contenu profane :
Sur la cheminée [...], entre deux ostensoirs, en cuivre doré, de style byzantin [...], un merveilleux canon
d’église, aux trois compartiments séparés, ouvragés comme une dentelle, contint, sous le verre de son cadre,
copiées sur un authentique vélin, avec d’admirables lettres de missel et de splendides enluminures, trois
pièces de Baudelaire : à droite et à gauche, les sonnets portant ces titres « la Mort des Amants » – « l’Ennemi » ;
– au milieu, le poème en prose intitulé : « Any where out of the world. – N’importe où, hors du monde » (18)13.
Cette vénération de la poésie, de plus celle de Baudelaire, relevait sans doute de la
provocation, mais en même temps, elle traduisait une certaine nostalgie des sensations offertes par la religion. Plus loin dans le roman, elles se précisaient, allant
du côté de la claustration. Le premier signe de ces rapprochements, tout extérieurs
fussent-ils, avec le couvent, est le costume que des Esseintes fait porter à sa domestique, « tel qu’en portent encore, à Gand, les femmes du béguinage » et censé évoquer « la sensation d’un cloître » (20). Cette impression calme les nerfs tendus du
héros et il cherche à développer son effet bénéfique en arrangeant sa chambre
« en cellule monastique » (66). Évidemment, là encore, il ne s’attache qu’à des formes
extérieures, ce qui conduit à une inversion spécifique :
Il se refusait à accepter, pour sa part, l’austère laideur des asiles à pénitence et à prière. À force de tourner et
de retourner la question sur toutes ses faces, il conclut que le but à atteindre pouvait se résumer en celui-ci :
arranger avec de joyeux objets une chose triste, ou plutôt tout en lui conservant son caractère de laideur,
11 Et ayant été maintes fois examinée (à part les propres aveux de Huysmans, entre autres par : J. BLOIS,
L’Au-delà et les forces inconnues, opinion de l’élite sur le mystère, Paris 1902 ; L. BLOY, Sur la tombe de Huysmans,
Paris 1913 ; L. DEFFOUX, É. ZAVIE, J.-K. Huysmans converti littéraire, Paris 1914 ; plus près de notre époque, par :
A. GARREAU, J.-K. Huysmans, Paris 1947, R. BALDICK, La vie de Joris-Karl Huysmans, Paris 1958 [traduction, éd.
angl. en 1955] ; M. ORTOLEVA, J.-K. Huysmans, romancier du salut, Sherbrooke 1981 ; A. VIRCONDELET, Joris-Karl
Huysmans, Paris 1990 et Huysmans, entre grâce et péché, Paris 1997. Elle ne fait non plus de doute pour
F. Gugelot : « le parcours spirituel de Durtal correspond à celui de Huysmans, sans pour autant que la création littéraire perde ses droits » (F. GUGELOT, La conversion, p. 18).
12
C’est également l’opinion de P. DUPLOYÉ, Huysmans (Les écrivains devant Dieu), Paris 1968.
13 J.-K. HUYSMANS, À rebours, Paris 1924 (par la suite, nous nous référerons à cette édition, donnant les
numéros de pages entre parenthèses directement après la citation). Dans le chapitre XIII, un passage similaire est consacré aux vertus d’une liqueur fabriquée par les bénédictins, « couleur de safran, d’une finesse
exquise », renfermée dans une bouteille rappelant à des Esseintes « les prieurés du moyen âge » et lui
faisant observer l’« hypocrisie qui résultait de l’extraordinaire désaccord établi entre le contenant et le
contenu, entre le contour liturgique du flacon et son âme, toute féminine, toute moderne » (p. 164, c’est
nous qui soulignons).
Anita STAROŃ
110
imprimer à l’ensemble de la pièce, ainsi traitée, une sorte d’élégance et de distinction ; [...] obtenir l’effet
absolument opposé, en se servant d’étoffes magnifiques pour donner l’impression d’une guenille ; disposer,
en un mot, une loge de chartreux qui eût l’air d’être vraie et qui ne le fût, bien entendu, pas (ibidem).
Et des Esseintes s’en donne à cœur joie en arrangeant cette mystification, décrite
dans le livre avec tous les détails techniques. Depuis les tissus qui tendent les murs
et le plafond et imitent la peinture grossière des véritables cellules, jusqu’à l’ameublement (« un faux lit de cénobite », des chandelles, « un antique prie-Dieu » qui
remplace la table de nuit, etc.), tout y est arrangé de façon à produire l’illusion de
vivre « loin du monde, dans le fin fond d’un cloître » (67). Il observe plusieurs ressemblances entre lui et des moines, évidemment à l’exception de l’élément spirituel. Il est
intéressant de voir comment il construit cette analogie :
L’illusion était facile, puisqu’il menait une existence presque analogue à celle d’un religieux. Il avait ainsi
les avantages de la claustration et il en évitait les inconvénients : la discipline soldatesque, le manque
de soins, la crasse, la promiscuité, le désœuvrement monotone. De même qu’il avait fait de sa cellule
une chambre confortable et tiède, de même il avait rendu sa vie normale, douce, entourée de bien-être,
occupée et libre.
Tel qu’un ermite, il était mûr pour l’isolement, harassé de la vie, n’attendant plus rien d’elle ; tel qu’un
moine aussi, il était accablé d’une lassitude immense, d’un besoin de recueillement, d’un désir de ne plus
avoir rien de commun avec les profanes qui étaient, pour lui, les utilitaires et les imbéciles.
En résumé, bien qu’il n’éprouvât aucune vocation pour l’état de grâce, il se sentait une réelle sympathie
pour ces gens enfermés dans des monastères, persécutés par une haineuse société qui ne leur pardonne
ni le juste mépris qu’ils ont pour elle ni la volonté qu’ils affirment de racheter, d’expier, par un long silence,
le dévergondage toujours croissant de ses conversations saugrenues ou niaises (67–68).
Observons qu’il donne de l’existence isolée des moines une interprétation bien personnelle, passée à travers ses propres émotions et expériences, puisqu’il serait osé de
prétendre que la communauté entière de moines s’est réfugiée dans le « désœuvrement monotone » des cloîtres à cause de sa fatigue extrême et éprouve du mépris
pour la société laïque qui la repaie avec de la haine.
Cependant, la suite du roman montre l’éveil progressif du héros à la foi, sujet qui sera
continué dans les quatre romans mettant en scène Durtal. Restituer cette longue route
vers la conversion dépasserait le cadre du présent travail, nous voudrions cependant
relever quelques éléments qui apparaissent d’un livre à l’autre et permettent de mesurer l’évolution spirituelle entre À rebours et L’oblat.
Le jeu des analogies
En premier lieu, il faut retenir l’idée du rôle de l’Église moderne, conservatrice du vieil
art. Selon des Esseintes,
l’Église a, seule, recueilli l’art, la forme perdue des siècles ; elle a immobilisé, jusque dans la vile reproduction moderne, le contour des orfèvreries, gardé le charme des calices élancés comme des pétunias, des
ciboires aux flancs purs ; préservé, même dans l’aluminium, dans les faux émaux, dans les verres colorés,
la grâce des façons d’antan (79).
111
Observons que, tout en vantant son caractère protecteur, il n’en constate pas moins la
dégradation par rapport au passé. Dans L’oblat, cette idée de la corruption moderne
revient avec une grande force, et parfois le regard du personnage est plus pessimiste
que dans À rebours. Ainsi Durtal, convaincu de la « puissance de l’art [...] l’auxiliaire le
plus sûr de la mystique et de la liturgie, pendant le Moyen-Âge », déplore
l’ état d’abandon et d’anémie [dans lequel] se trouve l’Église, depuis qu’elle s’est désintéressée de l’art
et que l’art s’est retiré d’elle ! Elle a perdu son meilleur mode de propagande, son plus sûr moyen de
défense (349)14.
La fascination de l’art religieux conduit le héros d’À rebours à l’admiration du plainchant. Cet art, ayant connu son sommet au Moyen Âge, n’est plus cultivé, au XIXème
siècle, que par quelques fervents. Pour des Esseintes, c’est « le verbe de l’antique
Église, l’âme du Moyen-Âge », l’unique forme musicale qui « pût s’accoupler avec les
vieilles basiliques et emplir les voûtes romanes dont elle semblait l’émanation et la
voix même ». Il éprouve une profonde répulsion pour des compositions plus modernes, qui lui semblent toujours profanes. Et il se sent outré lorsqu’il entend « ces prétextes à Stabat, imaginés par les Pergolèse et les Rossini, [...] ces œuvres équivoques
que tolère l’indulgente Église » qui sont pour lui une « intrusion de l’art mondain dans
l’art liturgique » (199–200).
Durtal partage cette vénération pour le chant grégorien. Maintes pages de L’oblat
sont consacrées à l’évocation de cette puissante musique, « la vraie musique de
l’Église » (50). On souligne le rôle de l’abbaye de Solesmes dans la restitution de
certains cantiques anciens. Mais cette musique qui déjà dans À rebours était décrite
comme un vestige mal accepté par les modernes15, devient, dans L’oblat, un vrai sujet de confrontation entre les forces de la tradition et de la nouveauté. L’église du
couvent auquel Durtal est attaché est à la fois paroissiale et abbatiale. À propos des
messes célébrées pour les paroissiens, surgit un conflit entre les nobles et les moines,
décrit par Huysmans dans une langue succulente :
Parmi les seigneurs du lieu, figure une impérieuse baderne, plus ou moins blasonnée, qui aime à chanter
les morceaux d’opéras ajustés par les scélérats de la piété, au culte ; à diverses reprises, ce baron des Atours
a tenté d’obtenir, au moment du mois de Marie, la permisssion de roucouler ses falibourdes dans l’église ;
les moines l’ont, naturellement, rabroué, la musique des sous-Gounod et de sous-Massenet n’étant pas
encore, Dieu merci, admise dans les cloîtres. Alors, ses amis ont pris fait et cause pour lui et ils ne pardonneront jamais à l’abbaye d’avoir empêché ladite baderne de souiller avec le filet saumâtre de sa voix les
murs du sanctuaire (22).
C’est sur ce plan que se joue symboliquement la lutte entre l’ancien et le moderne,
lorsque la noblesse se voit secourue par le nouvel arrivant, un abbé paroissial nommé
par les autorités pour semer la discorde entre les moines et la population du village.
Il réalise sans hésiter le désir du baron, en détruisant ainsi la tradition du plain-chant
14
J.-K. HUYSMANS, L’oblat, Paris 1903. Toutes les citations proviennent de cette édition.
15 « Cette forme maintenant considérée comme une forme caduque et gothique de la liturgie chrétienne, comme une curiosité archéologique, comme une relique des anciens temps... » (199).
112
Anita STAROŃ
et la réputation du Val des Saints. Le mépris de Huysmans éclate, ici encore, dans le
choix de termes utilisés pour décrire cette nouvelle situation :
Poussé par les noblaillons du crû, il enleva de ce village cette senteur du hameau Moyen-Âge qu’il exhalait,
le dimanche, aux offices, et il transforma ce pays, unique peut-être en son genre, en un lieu comme un
autre où l’on brailla dans l’église des rigaudons (239).
L’irrésistible comique de la scène où le baron des Atours réalise enfin son vœu ne
change rien à la constatation générale qui demeure profondément pessimiste : les
temps modernes tuent l’art véritable (315–316).
Avant de développer cette idée, signalons un autre rapprochement entre L’oblat et
À rebours. Il se situe au niveau de l’horticulture : les deux personnages s’adonnent
à cette occupation, mais si la préférence de des Esseintes va aux plantes rares et exotiques (ch. VIII), Durtal cultive dans son jardin des plantes médicinales, des herbes
et parfois celles qui sont communément vues comme de mauvaises herbes et dont
il admire les pouvoirs bénéfiques. Ce changement de goût reflète l’évolution mentale du héros et constitue une autre représentation symbolique du chemin parcouru
d’À rebours jusqu’à L’oblat.
Le dernier chapitre d’À rebours peint un des Esseintes convaincu des bienfaits de la foi
mais encore incapable de la recouvrer. Le contact avec les ecclésiastiques lui semble
profitable à cause de la proximité de leurs intérêts et du style de vie. Cependant, il se
sent repoussé par l’évolution de l’Église moderne et ne cache pas sa méfiance envers
certains de ses représentants, car, dit-il,
ce ne sont ni les physiologistes ni les incrédules qui démolissent le catholicisme, ce sont les prêtres, euxmêmes, dont les maladroits ouvrages extirperaient les convictions les plus tenaces (214).
Il avoue également son penchant pour
un catholicisme salé d’un peu de magie, comme sous Henri III, et d’un peu de sadisme, comme à la fin
du dernier siècle [...], ce mysticisme dépravé et artistement pervers vers lequel il s’acheminait, à certaines
heures (213).
De tels intérêts ne sont pas faits pour le rapprocher du courant officiel de la religion.
En dépit de toutes ces hésitations, les dernières phrases du roman contiennent un
appel à Dieu :
Seigneur, prenez pitié du chrétien qui doute, de l’incrédule qui voudrait croire, du forçat de la vie qui
s’embarque seul, dans la nuit, sous un firmament que n’éclairent plus les consolants fanaux du vieil espoir !
(218)
Tous ces éléments s’inscrivent parfaitement dans le cadre de ce que Jean Pierrot appelle
dans son ouvrage magistral sur L’imaginaire décadent16, les « inquiétudes religieuses ».
À le lire, les décadents, en refusant les certitudes du positivisme, aboutissaient nécessairement à l’idéalisme, ce qui, par conséquent, les poussait à réfléchir sur l’au-delà.
Loin de retrouver les formes traditionnelles de la croyance, à cause de l’intransigeance
16
J. PIERROT, L’imaginaire décadent (1880–1900) (Publications de l’Université de Rouen, 38), Paris 1977.
113
de l’Église, ils éprouvaient cependant le besoin d’un certain mysticisme. D’autre part,
leur engouement pour tout ce qui était artificiel, compliqué, bizarre, devait donner
à l’expression de cette spiritualité des formes très ostentatoires. Huysmans sert précisément d’exemple à Pierrot lorsque celui-ci énumère les phases successives de ce courant
mystique qui s’était développé à la fin du XIXème siècle : le « catholicisme esthétique »
des années 1880 où il ne s’agit que de recourir aux signes extérieurs du culte, « considérés d’un point de vue uniquement esthétique, même si déjà existe en arrière-plan une
nostalgie diffuse du surnaturel »17; l’approfondissement des thèmes religieux pendant
les années 1890, ayant pour résultat le développement du satanisme et de l’occultisme,
ainsi que de la littérature morale18 ; enfin, la réintégration des dogmes religieux traditionnels, qui ne concerne cependant qu’« une partie des artistes et des écrivains, dont
le plus célèbre est évidemment Huysmans »19.
Que se passe-t-il donc, une fois la conversion accomplie ?
L’oblat montre déjà un Durtal sûr de sa foi, mais encore incertain quant à la meilleure
manière d’assurer le contact permanent avec Dieu ; il ne veut pas se faire moine,
et pourtant, vivre dans un monde laïque lui est devenu insupportable. Or, dans la
Cathédrale, il envisageait de se faire oblat20. Cependant, après un séjour à la Trappe, il
fut repris d’hésitations, doutant qu’il puisse se subordonner à un régime qui lui semblait très sévère21. Il craignait également la censure de ses écrits (344–348), même s’il
était conscient que la plupart de ces doutes résultaient de son « manque d’humilité »
(346). La fin du livre le laissait à ces réflexions, sans qu’il sache, pas plus que le lecteur,
quelle décision il prendrait. Dans L’oblat, ces doutes diminuent : après un retour sur le
passé au début du livre, qui relate l’expérience de sa vie à Chartres, nous retrouvons
Durtal dans l’abbaye bénédictine du Val des Saints.
Portrait de l’abbaye
La première partie du livre décrit, en grands détails, tous les éléments de la vie des religieux dans l’abbaye du Val des Saints, portrait à peine déguisé de l’abbaye de Saint
Martin de Ligugé où Huysmans avait passé ses années d’oblature, avant que la loi de
1901 ne l’oblige à regagner la vie laïque.
17
J. PIERROT, L’imaginaire décadent, p. 106.
18 Citons, à titre d’exemple, Idées morales du temps présent d’Édouard Rod (1891) ou Les bases de la
croyance de Ferdinand Brunetière (1896). Les écrits de Paul Bourget s’incrivent également dans ce courant.
19
J. PIERROT, L’imaginaire décadent, p. 106.
20 Citons encore Gugelot, avant de passer à la vision de l’oblature dans le livre de Huysmans : « Les
formes intermédiaires d’engagement chrétien [...] obtiennent auprès des convertis un vif succès. L’oblature, association d’une personne à un monastère pour participer de sa spiritualité, s’ouvre aux convertis
presque naturellement. L’oblature a en effet connu un renouveau au XIXème siècle, liée à celle (sic !) du mouvement de renaissance bénédictin suscité par Dom Guéranger. Ainsi, une structure très adaptée s’offre
aux nouveaux croyants dans les difficultés de l’après-conversion. Certains convertis, comme Huysmans,
sont sensibilisés à ce renouveau grâce à la réapparition de la musique grégorienne qui l’accompagne »
(F. GUGELOT, La conversion, p. 346).
21
Cf. J.-K. HUYSMANS, La Cathédrale, Paris 1898, p. 227.
114
Anita STAROŃ
Le Val des Saints est une importante communauté comptant « une cinquantaine,
y compris les novices et les convers » (17). Selon les explications de Durtal, c’est
« l’une des plus importantes fondations qu’ait autrefois créées Solesmes ; c’est le
grand cloître de la Bourgogne » (18). Après avoir disparu dans la tourmente de la
Révolution, elle a été rétablie, « il y a une trentaine d’années, seulement » (18), sous
les ordres de l’Abbé de Solesmes, Dom Guéranger22. Le couvent est donc constitué
de bâtiments anciens, comme le clocher du XVème siècle, et de constructions modernes, comme l’église qui inévitablement irrite Durtal par des marques d’un goût
douteux : « un affreux chemin de croix », des vitraux modernes, exécutés « par un
Lavergne quelconque » (23–24), etc. Des jardins et des vignes que le couvent exploite
entourent cet ensemble (54–55). Le cloître possède également une pharmacie dont
profitent non seulement les religieux, mais aussi les habitants du village (65–67).
De très nombreuses descriptions permettent de découvrir les cellules de quelques
moines, le réfectoire et la bibliothèque. On la retrouve à la veille du départ forcé des
moines : cette belle collection de livres ne trouvera probablement pas de place dans
leur nouvel établissement (395).
Les portraits de religieux complètent les descriptions des lieux et composent un
ensemble haut en couleur. Plusieurs moines, des novices, les pères, dont le prieur et
le père Abbé, le supérieur de l’abbaye, sont décrits avec des détails curieux ou amusants qui les rendent pleins de vie. L’opinion générale de Durtal sur ce milieu est très
favorable, ce qui ne l’empêche pas de relever certaines faiblesses des religieux ou de
formuler certaines critiques23. Ainsi de la lecture pendant les repas, volontairement
monotone, et des histoires lues, d’habitude très ennuyeuses :
On avalait des tranches historiques insipides, ou, ce qui était pis, des morceaux de vies de Saints, écrites
dans ce style oléagineux, cher aux catholiques ; et parfois alors, un sourire courait sur les lèvres des religieux, en entendant pour la millième fois les expressions fatiguées de ces rengaines (41),
ou du repas de Pâques durant lequel Durtal ne peut contenir son rire à la vue des
moines engloutissant l’agneau pascal (292). Remarquons, à ce propos, l’attention
consacrée, dans le livre, aux repas, et peut-être davantage encore aux jeûnes ; maints
passages évoquent les difficultés qu’ils causent aux religieux et à Durtal (p. ex. 293).
D’autres éléments s’ajoutent à cette peinture du couvent, comme les descriptions
massives des rites et offices (le temps de l’Oblat s’organise autour des fêtes et cérémonies de l’église), ou des discussions entre les religieux. Nous obtenons, dans l’ensemble, une vision riche et assez fidèle de leur existence, qualifiée par Durtal de la
manière suivante :
22 On voit à quel point la fiction, nécessaire dans une œuvre d’art, se mêle chez Huysmans au réel. Il n’est
certes pas besoin de rappeler ici la figure de Dom Guéranger (1805–1875), grand refondateur de l’abbaye
de Solesmes et restaurateur de l’ordre bénédictin en France.
23 Comme le signale Frédéric Gugelot, les « moines du Ligugé [...] lui pardonneront difficilement le portrait qu’il fait de l’abbaye » (F. GUGELOT, La conversion, p. 344).
115
belle vie [...] que cette vie bénédictine qui plane si haut, par dessus des siècles et au delà des temps ; l’on
ne peut vraiment s’acheminer vers le Seigneur avec des mouvements plus chaleureux et des chants plus
nobles ; cette vie réalise l’initiation la plus parfaite, ici-bas, de l’office des anges tel qu’il se pratique et tel
que nous le pratiquerons, nous aussi, là-haut. On arrive, la marche terminée, devant Dieu non plus comme
novice, mais comme une âme qui s’est préparée par une étude assidue à la fonction qu’elle doit à jamais
exercer dans l’éternelle béatitude de sa Présence. Quelles sont les occupations si agitées, si vaines des
hommes en comparaison de celle-là ? (212)
Oblature
Cependant, Durtal est persuadé que la vie de moine lui serait à la longue insupportable. C’est pourquoi il avait opté pour une solution intermédiaire, celle de l’oblat. Le
sens de ce terme et les règles de l’oblature bénédictine ne sont pas donnés d’emblée,
bien au contraire, Durtal se plaint du peu de précision quant à leur formulation et se
voit obligé de mener sa propre recherche. Il en donne les résultats, en vrac (probablement une astuce de Huysmans lui-même qui justifiait ainsi le caractère inachevé de
ces documents), au cours d’une conversation avec ses invités. Nous apprenons ainsi
que l’oblature n’est nullement une invention bénédictine (139), qu’il n’est pas facile de
distinguer entre les oblats, les convers et les reclus, qu’il existe « deux sortes d’oblats.
Ceux qui habitaient dans le cloître et ceux qui habitaient dans ses alentours » (141),
enfin qu’après les épreuves de la Révolution, « l’oblature a repris naissance avec Dom
Guéranger lorsqu’il a rétabli, à Solesmes, l’Ordre Bénédictin » (145). Le retour à cette
ancienne institution fut d’ailleurs encouragé par le pape Léon XIII qui a « déclaré qu’il
fallait l’aider et le propager » (152). Cette longue conférence se termine par des informations historiques sur les oblats et les oblates célèbres, rois et impératrices (154).
Elle sera complétée dans la suite du roman au moment où Durtal termine son année
de noviciat et commence l’oblature. Sa connaissance de la règle formulée par saint
Benoît se précise dans les conversations avec Dom Felletin qui le prépare à la cérémonie. L’importance de l’élément esthétique devient alors incontestable :
Il ne suffit point d’être fidèle à ses devoirs et de communier plus ou moins fréquemment, il faut aussi avoir
le goût de la liturgie, le sens du cérémonial, l’amour de la symbolique, l’admiration de l’art religieux et des
beaux offices (248).
Comme l’explique Dom Felletin,
Nous cherchons la qualité et non la quantité ; il nous faut des savants, des lettrés et des artistes, des personnes qui ne soient pas exclusivement des dévots... [...] notre seule force, à nous, ne peut résider que dans
l’efficace des oraisons liturgiques et des offices (249).
L’oblature pratiquée selon les règles de l’ordre bénédictin convient donc surtout aux
artistes. Mais il ne faut pas qu’ils vivent enfermés, il leur faut une certaine distance du
cloître pour conserver l’indépendance des goûts artistiques, souvent douteux, des
pères :
La question se résume donc pour moi ainsi : direction spirituelle, énergique, de la part du religieux maître
de l’oblature, et abstention pour tout le reste, déclare Dom Felletin (250).
Anita STAROŃ
116
Durtal deviendra « premier oblat moderne du Val des Saints » (252) et il aidera
à garder le patrimoine des « Congrégations de Cluny, des saints Vanne et Hydulphe
et de saint Maur » (ibidem). L’essence de sa promesse (les oblats ne prononcent pas
de vœux) est de renoncer « à tout ce qui fait pour l’homme charnel la joie de la
vie » (253).
La part de l’esthète dans l’oblat
Dans ce livre, tout tissé de longues descriptions, une large place est réservée aux
détails de l’existence matérielle des moines, ce qui en même temps indique que Durtal n’a pas complètement renié ses habitudes d’esthète et de mondain.
Ainsi, lorsqu’il compare les ordres cistercien et bénédictin, c’est pour conclure à une
liberté plus grande chez ces derniers (p. 1) et pour vanter le « côté bon enfant de leurs
observances » (2), de même que leur hospitalité (3). Précisons que s’il a jeté son dévolu sur le Val des Saints, c’est qu’il se sentait découragé par les conditions de vie dans la
proximité de Solesmes (mauvais logement, lenteur des trains vers Le Mans et Paris) :
l’aspect matériel compte toujours pour cet apprenti des religieux. À la fin du roman,
lorsque le départ des moines est imminent, Durtal a cette observation pour le moins
curieuse : selon lui, les moines ne sont pas les plus à plaindre dans cette affaire, car il
ne s’agit pour eux que de changer d’habitation, et « un vrai moine n’a qu’une patrie,
son couvent » (409), tandis que lui et les autres personnes non religieuses devront
réorganiser leur vie sans le confort que leur offrait la présence des bénédictins.
En même temps, Durtal demeure un homme de lettres. Son travail littéraire compte
donc toujours pour lui, et les conditions de l’exécuter lui paraissent primordiales. Aussi revient-il à l’idée, déjà exprimée dans La Cathédrale, de la liberté artistique menacée
par une censure éventuelle dans l’abbaye, et de l’impossibilité de créer dans un lieu
où le rythme de la vie est scandé par des offices, des prières et des lectures. Avec ces
interruptions fréquentes, impossible de se concentrer : « Le cloître est utile pour préparer un ouvrage, mais il sied de l’exécuter dehors ! » (6) En somme, Durtal se montre
toujours un exigeant qui veut conserver une certaine liberté et ne désire se plier aux
exigences de la vie cloîtrée que lorsqu’il en trouve des avantages personnels.
Mais justement, dans L’oblat, ces avantages commencent à prévaloir sur les inconvénients. Durtal a choisi les bénédictins en pleine conscience : il s’est senti attiré
à eux par le caractère de leur travail, en grande partie intellectuel et créateur, et par
la splendeur de leurs offices qui s’exprime entre autres dans le plain-chant. L’élément
esthétique joue donc un rôle important, et on pourrait se demander s’il ne prévaut
pas sur les autres aspects de la religion. Cela semble également le point de vue des
religieux qui affirment que « l’ambiance des lieux et le décor sont indispensables
pour soutenir une vocation » (385).
D’autre part, le rôle des bénédictins paraît de conserver l’art religieux dans toute sa
beauté. Durtal en est profondément convaincu lorsqu’il se prononce pour « l’idéal
surélevé de Dom Guéranger » (157) :
117
Sa conception de l’« Opus Dei », des messes, des heures canoniales exécutées avec art, célébrées en
grande pompe, cette idée du luxe pour Dieu est, selon moi, très belle ; il siérait que les moines, chargés
de la réaliser, fussent en même temps des artistes, des savants et des saints ; c’est beaucoup demander,
je le sais ; mais enfin, en tenant compte même du déchet, l’œuvre n’en est pas moins magnifique ! (158)
Il ne voit pas « l’utilité pour les bénédictins de prêcher et d’enseigner » (157), puisqu’ils
se sont déjà fait experts dans un domaine différent. Et d’énumérer les travaux des
bénédictins :
Dom Guéranger a restauré les études liturgiques, Dom Pothier le plain-chant, et Dom Pitra la symbolique,
en réunissant son Spicilège qui forme des volumes précieux pour quiconque veut comprendre l’âme et
l’art du Moyen-Âge ; enfin, il existe du père Le Bannier une traduction en un vieux français vraiment exquis
des Meditations de saint Bonaventure (158).
C’est ainsi qu’il voit l’avenir de la communauté, ce en quoi il est soutenu par M. Lampre,
un autre laïc vivant dans la proximité du couvent. Selon lui, c’est
du côté de l’art que l’Ordre de saint Benoît doit s’orienter, s’il veut conserver l’aloi de son ancien renom ; il faut
qu’il recrute des artistes pour rénover l’art religieux qui s’inanime ; il faut qu’il obtienne pour la littérature et
pour l’art les résultats qu’ont obtenus Dom Guéranger pour la liturgie et Dom Pothier pour le chant (61–62).
Dans ce projet, l’oblature a une place toute spéciale, puisqu’elle permettrait aux artistes de soutenir l’ordre de l’extérieur, tout en gardant l’indépendance nécessaire
à leur travail.
En somme, l’intérêt de Durtal pour l’ordre des bénédictins est né de sa conviction de
leur potentiel artistique et de la liberté relative qu’ils assurent à leurs pensionnaires. Il
ne saurait se soumettre à une discipline plus sévère et à une vie uniquement concentrée sur la religion. L’art demeure toujours un élément incontournable de son existence.
Situation politique
L’oblature est pour Durtal un événement heureux et longtemps attendu. Malheureusement, elle s’accomplit au moment où l’inquiétude sur l’avenir des couvents se mue
en une triste certitude. En effet, le livre relate l’ambiance fiévreuse des années 1900–
1901 où la menace d’interdire les ordres religieux devient de plus en plus réelle pour
se matérialiser dans la loi sur les congrégations de 1901. À ce point, il faut rappeler
le caractère profondément subjectif de la narration de L’oblat, menée presque entièrement de la perspective de Durtal. Les opinions exprimées par lui et par d’autres
personnages du roman reflètent donc celles du milieu catholique, quand ce n’est de
Huysmans lui-même.
Ainsi, on évoque la lutte contre la religion, menée par le gouvernement (notamment
le « sieur Brisson »24, 54) et par la presse franc-maçonne qui s’adonne à une « persécution diabolique » (53) des croyants. Durtal revient à deux reprises au « caractère
24 Henri Brisson (1835–1912), fondateur de l’hebdomadaire La Morale Indépendante, président de la
Chambre des députés à plusieurs reprises et premier ministre lors de l’Affaire Dreyfus, s’était prononcé
en faveur de l’innocence de ce dernier et avait soutenu les lois sur les ordres religieux et la séparation de
l’Église et de l’État.
118
Anita STAROŃ
démoniaque si marqué de l’affaire Dreyfus » qui n’est pour lui qu’un « tremplin installé par les juifs et les protestants, pour mieux bondir à la gorge de l’Église et l’étrangler » (53 et 277). Selon lui, « c’est la Passion de l’Église qui commence » (277). Il est
vrai qu’il n’est pas tendre pour les catholiques eux-mêmes qu’il voit généralement
comme un « amas de sottise et de lâcheté » (298) et qui l’exaspèrent par leur passivité,
voire laxisme. Dans cet état de dégénérescence, les cloîtres, pense-t-il, sont les moins
coupables ; il faut s’en prendre surtout « aux évêques, au clergé, aux fidèles, à tous
les catholiques, en un mot » (389). En effet, Durtal s’inquiétait depuis longtemps des
progrès du rationalisme entre les novices. Il constatait que la nouvelle génération
était porteuse d’une pensée indépendante qui reniait la tradition :
[elle] entend la foi à sa manière ; elle en accepte et elle en refuse ; elle n’a plus confiance dans les leçons de
ses maîtres. [...] Tous ces gaillards-là ont lu Renan (169–170).
Ainsi, le danger devenait à la fois externe et interne.
Les discussions et délibérations continuent jusqu’au moment où la loi sur les congrégations est approuvée par le Sénat. Elle amène un changement radical dans la situation des établissements religieux :
les congrégations étaient bel et bien étranglées ; le but si patiemment poursuivi depuis tant d’années
était atteint (302).
Cela signifie la fin de la tranquillité au Val des Saints :
Tout ce petit monde qui n’était au courant de rien et qui s’était moqué, Dieu sait combien, jusqu’alors de
la politique, se demandait quel mal il avait bien pu commettre pour qu’on le pourchassât de la sorte (302).
Les religieux décident de partir en Belgique et Durtal se trouve de nouveau dans une
situation précaire :
j’inaugure, dit-il, au Val des Saints, une profession un tantinet bizarre, celle de l’oblat in extremis, celle de
l’oblat de la dernière heure. Je vais me porter, moi-même, en terre, et mener mon propre deuil (301).
Pendant un moment encore, il entrevoit la possibilité de réaliser son rêve de l’oblature moderne dont le rôle serait de prier et de « rénover l’art catholique tombé si
bas » (341). Même après l’expulsion de l’ordre, il pense qu’on pourrait fonder une
oblature indépendante, vivant par ses propres soins, « sous la direction [...] d’un Abbé
laissé pour cette œuvre en France » (342). Il imagine en détails les conditions de vie
des artistes, pareilles à celles des béguinages (344). Ainsi, l’oblature bénédictine réaliserait son but et, en même temps, apporterait la consolation à un grand nombre
d’âmes inquiètes :
Il y a trop de gens qui l’attendent, qui la convoitent, trop de gens qui ne peuvent, à cause de leurs occupations, à cause de leur état de santé, de leur genre de vie, s’interner dans les cloîtres, pour que Dieu n’instaure un hâvre de grâce, un port, où s’amarreraient ces âmes qu’obsèdent des appétences monastiques,
des désirs de vivre hors du monde et de travailler près de Lui et pour Lui ! en paix (351).
Mais tous ces projets ne seront pas réalisés, et l’unique contribution de Durtal à la
mission spirituelle des bénédictins sera de continuer les offices après le départ des
moines, avant qu’ils n’arrivent dans leur nouvel établissement en Belgique (405).
119
Décadence
Les opinions de Durtal se précisent au fur et à mesure des réflexions dont il fait part
dans ses monologues intérieurs ou dans des discussions avec les autres. Il est de plus
en plus convaincu de l’importance de l’oblature en tant qu’institution renouant directement avec les temps glorieux du XIIème siècle ; il loue en même temps la mentalité
des bénédictins et leur rôle dans la conservation de la beauté de l’art. À chaque fois,
il souligne ainsi une opposition entre les temps anciens et modernes, temps de la
gloire et temps du déclin. Parallèlement, il développe des réflexions sur un certain
type de personnalité, qui n’a pas cessé d’exister à l’époque moderne, pour qui les
cloîtres s’offrent comme la seule partie. Il se compte visiblement dans ce groupe.
C’est également pourquoi il voit une large place pour les artistes, faits oblats comme
lui, au sein des communautés bénédictines.
Malheureusement, la suite des événements empêche la réalisation de ce projet idéaliste. Ce n’est qu’une confirmation de plus de ce qui ne fait aucun doute à ce décadent
converti : la déchéance du monde moderne. Durtal a conservé la plupart des convictions de des Esseintes.
Les exemples de cette vision pessimiste abondent dans L’oblat. « Il n’y a plus d’hommes », affirme Durtal. Tout se meurt, l’humanité se laisse consommer par une maladie pareille à celle de la vigne (425). Cette situation lamentable concerne tous les
domaines :
c’est la faillite [...] de la science matérialiste et faillite de l’éducation des grands séminaires et des ordres,
en attendant la banqueroute générale qui ne peut tarder ! Les anarchistes ont peut-être raison. L’édifice
social est si lézardé, si vermoulu, qu’il vaudrait mieux qu’il s’effondrât ; on verrait à le reconstruire, à neuf,
après (423).
Ces paroles sonnent comme un écho des idées pessimistes d’Eduard von Hartmann
qui préconisait l’extinction volontaire de l’humanité en vue de sa renaissance future
dans une meilleure forme25.
Même au sein de son couvent d’élection, les signes de la décadence sont bien visibles, par exemple en ce qui concerne l’observation de la règle de Saint Benoît. De
l’aveu du père Felletin, il n’est plus possible de respecter le régime comme au Moyen
Âge. Il l’explique à l’aide d’une argumentation bassement moderne :
Hélas ! nous avons des corps débilités de pères en fils maintenant et leurs infirmités se répercutent sur
le moral ; c’est une humiliation que le Seigneur nous inflige ; il est donc prudent de ne point la négliger ;
sinon alors, il n’y a plus qu’à renvoyer les meilleurs de nos sujets parce qu’ils ne peuvent résister aux jeûnes,
ou à muer le monastère en hôpital ! (163)
Et le pauvre Durtal, une fois de plus privé de havre, ressent une fatigue qui ressemble
étrangement à celle qu’éprouvait des Esseintes :
25 K. R. E.
[1869].
VON
HARTMANN, La Philosophie de l’Inconscient, trad. de l’allemand par D. NOEL, 1877 et 2008
120
Anita STAROŃ
si vous saviez, mon cher Seigneur, ce que je suis las et, maintenant que j’ai trouvé un siège, ce que je
voudrais y demeurer assis ! (362, c’est nous qui soulignons)
Évidemment, la différence entre À rebours et L’oblat est importante, et consiste en
ce que Barbey d’Aurevilly avait très bien formulé lors de la parution de la « Bible des
décadents » en 188426. Si des Esseintes n’avait aucun motif d’espérer, Durtal peut s’accrocher à sa foi.
Cependant, il est difficile de cerner le sentiment religieux de Durtal. En comparaison des descriptions de la vie du couvent, ses réflexions pieuses occupent une place
beaucoup plus modeste. Il se présente comme un « morphinomane de l’office » (8)
et éprouve « la nécessité de la prière en commun » sans quoi il succombe à une « défaillance de tout son être, une impression d’implacable découragement, d’accablant
ennui » (ibidem).
D’autre part, il se laisse distraire facilement : nombre de fois, il plonge dans des réflexions
qui l’éloignent de la messe27 et il accuse son imagination de « part[ir] à la vanvole » tandis qu’il prie mécaniquement. Il avoue aussi ne pas pouvoir s’humilier totalement, tuer
son orgueil, ce qui lui semble indispensable pour intégrer la vie monacale. Et pourtant,
déclare-t-il, c’est « au-dessus des forces humaines ! » (114) Il décide donc de se limiter
à des tâches plus faciles, suivre le régime des confessions, établir un certain automatisme des procédés religieux, en se protégeant ainsi du péché (118).
De plus, Durtal, dont la maison est comblée de livres, n’a pas abandonné sa passion
de la recherche minutieuse. Il approche le cérémonial en studieux et il veut toujours
comprendre :
les points de repère acquis, il convenait d’étudier le corps même de l’office, d’en comprendre la signification, et de découvrir ce qu’après le service divin des louanges et les suppliques d’intérêt général, l’on
pouvait en tirer pour son profit d’âme (111).
C’est également en cela qu’il ressemble à des Esseintes. D’autre part, il se convainc
progressivement du « caractère talismanique de la liturgie » (112) et comprend qu’il
ne faut pas vouloir trop déceler. Cela le rapproche du mystère de la foi et lui permet,
à la toute fin du roman, d’attendre plus humblement sa destinée :
On ne peut pas toujours être dans la vie spirituelle ce qu’est, dans la vie matérielle, le mari de la blanchisseuse ou de la sage-femme, le Monsieur qui regarde, en se tournant les pouces !
Ah ! mon cher Seigneur, donnez-nous la grâce de ne pas nous marchander ainsi, de nous omettre
une fois pour toutes, de vivre enfin, n’importe où, pourvu que ce soit loin de nous-mêmes et près de
Vous ! (448)
26 « Après un tel livre, il ne reste plus à l’auteur qu’à choisir entre la bouche d’un pistolet ou les pieds de
la croix ».
27 « Il est absurde de s’évaguer de la sorte, pensa Durtal ; je ferais mieux de suivre mes Vêpres que de
courir ainsi la prétentaine à propos d’une fête » (28) ; « Et en voilà assez ; revenons à notre office. Il lui fut
facile cette fois de se récupérer ; le chœur chantait l’hymne de Fortunat, le « Vexilla Regis » et l’envolée
superbe de cette séquence, le défilé de ces strophes charriant d’impétueux trophées, le saisissaient aux
moelles » (31).
121
***
Les nombreux romans que J.-K. Huysmans a consacrés au problème de la religion
rendent état des différents stades de sa réflexion spirituelle. Ce qui, dans À rebours,
n’était qu’une première tentation de l’au-delà, devient une véritable vocation dans
L’oblat. En même temps, la passion documentaire de Huysmans et son amour du
détail trouvent ici leur parfaite expression. Ainsi, L’oblat devient-il un précieux témoignage sur la vie des bénédictins à la veille de leur nouvel exode de la France et sur
l’état d’esprit des catholiques en ces temps inquiets. De plus, au travers de ces pages,
l’auteur fait entendre son appel à la renaissance de l’art religieux dans sa forme ancienne. Il n’abandonne pas pour autant une vision pessimiste du monde moderne
qui reste, en dépit de sa foi reconquise, un élément important de sa personalité.
J.-K. Huysmans mourut en 1907, en espérant toujours un renouveau des cloîtres et de
la religion. Quelques années plus tard, un autre cataclisme devait sévir en France et
en Europe, en chambardant toutes les règles établies. Paradoxalement, cela conduisit, entre autres, au renforcement de la vie spirituelle et à la restauration des ordres
religieux.
Anita STAROŃ
122
vol. 4, 2014, s. 107–123
Anita STAROŃ
Katedra Filologii Romańskiej
Uniwersytet Łódzki
Na wspak i Oblat Jorisa-Karla Huysmansa:
między dekadencją i duchowością
Streszczenie
Joris-Karl Huysmans jako jeden z wielu francuskich pisarzy przełomu XIX i XX w. uczestniczył w fali nawróceń na
wiarę katolicką, która ogarnęła wtedy Francję. Jego przypadek wyróżnia się jednak na tle innych jako wyjątkowo bogato udokumentowany. Pisarz poświęcił temu tematowi cykl czterech powieści: Là-bas (1891), En route
(1895), La Cathédrale (1898) i L’oblat (1903). Ich główny bohater, Durtal, stopniowo odnajduje drogę do wiary.
Jednak już poprzednia i najbardziej znana powieść Huysmansa, À rebours (Na wspak, 1884), zawiera w sobie
pierwsze przejawy owego zainteresowania wiarą, zwłaszcza zaś – życiem klasztornym.
Pierwszym zadaniem niniejszego artykułu jest porównanie dwóch faz – wstępnej i końcowej – procesu ponownego odkrywania własnej duchowości przedstawionego w Na wspak i w Oblacie. Kolejne istotne zagadnienie stanowi wizja zakonu benedyktynów wyłaniająca się z drugiej z tych powieści. Opis zakonu, materialnych
i duchowych przejawów jego egzystencji, przedstawiono na tle niepokojów związanych z wprowadzeniem
na początku XX w. praw dotyczących zgromadzeń zakonnych. Całość jest przefiltrowana przez świadomość
głównego bohatera. Huysmans wylicza zadania stojące przed benedyktynami, w głównej mierze związane
z odnową sztuki sakralnej i ochroną jej dotychczasowych wytworów. Jednocześnie podkreśla szczególną rolę,
jaką mogliby w tym procesie odegrać oblaci, podobni do jego alter ego, Durtala. Owe aspiracje podlegają jednak ciągłej konfrontacji z otaczającą rzeczywistością, która rysuje się coraz bardziej ponuro i ostatecznie nie
pozwala na realizację szczytnych wizji bohatera. Wpływa to w dużym stopniu na jego pesymistyczny odbiór
świata i przenikanie pierwiastków dekadentyzmu do sfery duchowej, która – jak można by sądzić – powinna
być od nich wolna. Z drugiej strony łatwo zauważyć, że niezależnie od okoliczności zewnętrznych Durtal zawsze
będzie niósł w sobie część osobowości des Esseintes’a: w oblacie nadal żyje dekadent.
Słowa kluczowe
Joris-Karl Huysmans, literatura francuska, nawrócenie, klasztor, oblatura, dekadencja, duchowość
123
vol. 4, 2014, p. 107–123
Anita STAROŃ
Department of Romance Philology
University of Łódź
Joris-Karl Huysmans’ À rebours and L’oblat:
between decadence and spirituality
Summary
Like many other French writers at the turn of the 20th century Joris-Karl Huysmans was part of the wave of
conversions to Catholicism that spread through France at the time. His case stands out, however, because it is
documented in exceptional detail. The writer devoted a cycle of four novels to the topic: Là-bas (1891), En route
(1895), La Cathédrale (1898) and L’oblat (1903). Their main protagonist, Durtal, gradually finds faith. Yet already
in Huysmans’ previous and best known novel, À rebours (Against the Grain, 1884), we find the first manifestations of his interest in religion, particularly in monastic life.
The first aim of the present article is to compare two stages – the initial and the final – of a process of rediscovery of one’s spirituality presented in À rebours and L’oblat (The Oblate). Another important issue is the vision of
the Benedictine Order emerging from the latter. The author’s description of the order, the material and spiritual
manifestations of its existence, is presented against the background of unrest associated with the introduction
of laws concerning religious congregations in the early 20th century. The whole is filtered through the protagonist’s consciousness. Huysmans enumerates the tasks facing the Benedictines, largely relating to renovation of
religious art and preservation of its existing works. At the same time he emphasises the special role that could
be played in this process by oblates like Durtal, his alter ego. However, these aspirations are constantly confronted with reality, which appears increasingly dark and in the end prevents the protagonist from achieving
his noble visions. This has a big influence on his pessimistic view of the world and spread of decadent elements
to the spiritual sphere, which – one would think – should be free of them. On the other hand, it is clear that
regardless of the external circumstances Durtal will always carry some part of des Esseintes’ personality: the
decadent continues to live in the oblate.
Keywords
Joris-Karl Huysmans, French literature, conversion, monastery, oblature, decadence, spirituality
materiały
materials
Vincenzo TROMBETTA
Università degli Studi di Salerno
vol. 4, 2014, s. 127–160
Libri e biblioteche della Compagnia di Gesù a Napoli
dalle origini all’Unità d’Italia*
Rare e sporadiche, nella pur vasta storiografia dedicata alle vicende dell’Ordine, le notizie
di libri e di librerie impiantate dai Gesuiti nelle regioni meridionali della penisola italiana.
Una lacuna che si riscontra anche nell’ambito degli studi di storia dell’editoria e di storia
delle biblioteche, ancora poco propensi a valutare il contributo della comunità ignaziana, tanto più rimarchevole in quanto, tra Sei e Ottocento – attraversando le profonde
trasformazioni sociali e politiche dal Viceregno spagnolo a quello austriaco, fino all’autonomo Regno dei Borbone – essa ha rappresentato una decisiva componente della vita
culturale nella capitale partenopea. Meglio indagato, invece, l’apporto educativo della
Compagnia, grazie alla gestione e al controllo di un’articolata struttura scolastica in cui
capaci docenti, con indiscusso prestigio e autorità, istruiscono intere generazioni di allievi di estrazione tanto nobiliare quanto popolare. Un impegno didattico e pedagogico
che si riflette sia nella consistenza di ricche librerie, adeguatamente dotate per promuovere l’incremento degli studi, sia in una produzione editoriale realizzata con il concorso
dei più affermati stampatori dell’epoca, a carattere essenzialmente religioso, ma intesa
pure a fornire gl’indispensabili strumenti operativi della Ratio Studiorum.
La dismissione delle biblioteche e la dispersione del cospicuo patrimonio bibliografico della Compagnia di Gesù, con la conseguente difficoltà di ricostruirne l’originaria
fisionomia, motivano, probabilmente, il silenzio degli storici del libro; e altrettanto
vale per la penuria di approfondimenti sull’editoria specificamente gesuitica e sui
rapporti dei singoli autori con mecenati e tipografi. Difficoltà che sollevano, piuttosto, problemi metodologici imponendo nello sviluppo della ricerca un necessario
intreccio di fonti: dall’analisi dei superstiti cataloghi librari all’identificazione delle
provenienze – ex libris, timbri, firme, sigle e note di possesso da considerare utili indizi della vita materiale degli esemplari per risalire ai diversi complessi conventuali,
a eventuali passaggi di proprietà, all’uso individuale dei religiosi – fino al reperimento
di inediti documenti, senza trascurare memorie, guide, carteggi, che possono contribuire a illuminare un segmento di storia a tutt’oggi inesplicabilmente trascurato.
128
Vincenzo TROMBETTA
Origine e sviluppo della biblioteca del Collegio Massimo
Fin dai primi anni del Seicento la libreria del Collegio Massimo, nell’insula del SS. Salvatore1, si annovera tra le «migliori della Città» grazie al lascito di oltre cinquecento
volumi appartenuti al reggente Ferdinando Fornari, «uomo dottissimo e benemerito
del nostro ordine», e incamerati alla sua morte nel 16032. Successive scritture bancarie certificano frequenti forniture di materiale librario che evidenziano un costante
aggiornamento con la selezione di “freschi di stampa” reperiti anche su piazze estere:
Giovanni Giacomo Staserio – per lunghi anni applicato all’attuazione dell’Ordo studiorum3 – effettua, il 25 maggio 1619, un versamento di ventotto ducati sul Banco
del Popolo «per libri fatti venire [...] da Francoforte», probabilmente a fini personali4;
pure per Matteo Majorana sono attestate spese, sia pur di minor entità, nelle fornite
botteghe di Stefano Monliverio operoso editore e libraio, e di Feliciano Raimondi,
uno dei capostipiti di una celebre famiglia di stampatori – il 7 agosto 1620 (4 ducati),
il 24 aprile 1621 (11 ducati), il 18 maggio 1621 (16 ducati) – per soddisfare evidenti
necessità di studio.
Negli stessi anni si definisce la struttura organizzativa della libreria. Le Consuetudini
communi della Provincia di Napoli del 1625 rivelano che il Collegio risulta dotato di
personale “tecnico”: un legatore, in realtà il barbiere che, nei giorni in cui «non tosa»,
ripara libri sciupati e accomoda rivestimenti di manoscritti5, due librari e un Prefetto
responsabile del buon funzionamento della biblioteca. Questa si articola in tre distinte sezioni: la prima, «secreta», ove si custodiscono i libri di maggior pregio – nel
rispetto di un assetto tradizionalmente osservato nelle librerie degli ordini religiosi
1 Sull’imponente struttura architettonica vedi: M. ROTILI, Il cortile del Savatore (Saggi e studi dell’Istituto
di storia dell’arte dell’Università di Napoli), Roma 1955; M. G. CASTELLANO LANZARA, La casa del Salvatore in
Napoli, [in:] Miscellanea di scritti vari in memoria di Alfonso Gallo, Firenze 1956, pp. 239–247; M. ERRICHETTI,
L’architetto Giuseppe Valeriano (1542–1596) progettista del Collegio Napoletano del Gesù Vecchio, «Archivio
Storico per le Province Napoletane», 34, 1959, pp. 325–352; IDEM, L’antico Collegio Massimo dei Gesuiti a Napoli (1552–1806), «Campania Sacra. Studi e Ricerche», 7, 1976, pp. 170–264; A. PINTO, Il Museo di Mineralogia
e l’antica biblioteca gesuitica del Collegio Massimo, «Rendiconto della Accademia delle Scienze Fisiche e Matematiche», 132 (serie IVa, 60), 1993, pp. 121–146.
2 F. SCHINOSI, Istoria della Compagnia di Giesù. Appartenente al Regno di Napoli, parte 3, In Napoli, Nella
Stamperia di Michele Luigi Mutio, 1706, p. 301.
3 Cfr. R. GATTO, Tra scienza e immaginazione. Le matematiche presso il collegio gesuitico napoletano (1552–
1670 ca.) (Biblioteca di Nuncius, Studi e testi, 14), Firenze 1994, pp. 75–89, 101–113, 150–155, 157–160,
308–322, 325–333.
4 «A Marco Antonio Bonori d. vintotto [...] li paga per il padre Giovanni Giacomo Staferio dal quale contanti [e] sono per il prezzo di libri fatti venire a detto padre da Francoforte», Archivio Storico del Banco
di Napoli (A.S.B.N.), Banco dei Poveri, giornale copia polizze 1619, matricola 98, d. 28, 25 maggio, ora in
G. LOMBARDI, Tra le pagine di San Biagio. L’economia della stampa a Napoli in età moderna (Storia economica
del Mezzogiorno, 12), Napoli 2000, p. 243.
5 «Lo istesso barbiere liga libri, di modo che li giorni, che non tosa et il tempo che l’avanza delli giorni
assegnati di tosare, lo spende a’ ligar libri, scritti et quel che li sarà ordinato [...]. A quest’effetto hà diverse
tavolette, viti, etc. particolarmente lo martelletto da batter carta, lo tiene lui», Consuetudini communi della
Provincia di Napoli; revisto / et esaminato con tutti li superiori; nell’anno 1625 / e N.o P.re vole che s’osservino,
Archivio Napoletano della Società del Gesù, Mss. 8. b. 32, c. 21r.
129
– accessibile soltanto al Prefetto, ai docenti delle scuole superiori e al «maestro d’humanità»; la seconda, contenente volumi che, con licenza prefettizia, possono essere
concessi in prestito, ma per un periodo non superiore agli otto giorni, dai librari a cui
si affida pure la custodia della cartapecora per «coprir libri, et scritti», e le «carte et
penne da scrivere»; la terza, infine, destinata alle opere di uso corrente di cui viene
consentito il prelievo diretto dai lettori da annotare su un’apposita tavoletta posta
all’ingresso6. Indubbio il valore biblioteconomico dei nove articoli degli Avvisi della
Libreria – con la prescrizione delle norme da rispettare per lo studio, il prestito e la
restituzione – tra i pochissimi regolamenti in vigore nelle secentesche biblioteche
napoletane:
Avvisi della Libraria. 1. Dalla libreria secreta nessuno piglierà libro alcuno ne manco a breve tempo senza
licenza del P.e Rett.e. 2. Dalla libraria comm.e il Prefetto della libreria potrà dar licenza di pigliar libri per
otto giorni chi la vorrà per più tempo la domandi al Padre Rettore. 3. Chi havrà licenza del Sup.re di haver
in qualche modo libri dalle librerie non li piglierà senza p.a avvisare il Prefetto della libraria ancor chè li
piglia per uso d’alcun superiore. 4. Quelli che piglieranno libri dalle librerie li noteranno in quella tavoletta,
che sta appeso la porta della libraria ponendosi il giorno del mese, et il nome di colui, che lo piglierà, et
quanto lo restituiscono, lo cassino. 5. Chiunque leggerà qualche libro nella libraria averta di tornarlo nello
proprio luogo donde lo piglia. 6. Chi con licentia del Sup.e piglierà libri impresto per più d’una settimana
dalli P.i; o f.lli del Coll.o ne dia aviso al Prefetto della libraria. 7. Chiunque si partisse dal Collegio per andare
altrove deve p.a consegnare tutti li libri de’ quali s’è servito al Prefetto della libraria, acciò esso li possa
confrontare, et cassare dal Catalogo. 8. Chi vorrà restituire libri alla libraria quelli hava tenuti per uso suo
non li ponga nella libraria ma li dia al Prefetto acciò egli li cassi dal Catalogo di chi li restituisca. 9. Quando
si sta in libraria per studiare non si parli insiem.e ne anco per conferir tra loro quel che leggono acciò non
si disturbino gli altri, che nella libraria leggeranno7.
Presso il libraio Agostino Bertaldo, nel 1638, Francesco de Mari accende un conto
di «475 ducati per prezzo di tanti libri»8: un’ingente somma da impiegare per gli
incrementi della biblioteca del Collegio che, nel corso del secolo, accumula tanto
materiale da rendere improrogabili i lavori per una più idonea sistemazione, secondo la standardizzata tipologia della verticalizzazione degli spazi con un perimetrale
ballatoio raggiungibile tramite scale incorporate in massicce armadiature. Iniziato
nel 1688, l’immenso vaso, lungo 146 palmi e largo 43, si dispone su due livelli: il
6 «Librerie. 1. C’è sono in tutto tre librerie: una secreta dove si tengono li migliori libri et in quantità, dilla
quale tengono chiave li maestri delle scuole sup.i, lo prefetto di studii et lo m.o dell’Humanità: chi dell’altri
vol entrare, ne dimanda licenza, et la chiave dal min.o. 2. Alla 2.a ce’ sogliono stare libri p. dispensare, et di
q.sta, ness.o n’ha chiave, eccetto li librari. 3. Alla 3a ce’ stanno libri che sono p. uso co.e, alla porta della quale ci stà la tavoletta, dove chi piglia libri, l’hà da scrivere, et tornati cassarli. 4. Tutti i libri passano p. mano
del libraro, fuor di alcuni libretti che li sol tenere il P.e Prefetto dello Spirito; o’ Confessori spirituali. 5. Son
due i librari: uno è il Capo, et l’altro l’aggiunta, quello tiene la cartapecora p. coprir libri, et scritti; Carta da
Canterio, carte et penne da scrivere. L’ordini che sogliono stare appesi alla Libraria p. li P.di et fil.i si può
vedere alt.i avvisi della libraria, ibidem, c. 30r.
7
Avvisi della Libraria, Ivi, c. 48r.
8 «Ad Agostino Bertaldo ducati 50 et per esso al padre Francesco de Mari della Compagnia di Gesù
a complimento di ducati 300 [...] in conto di ducati 475 per prezzo di tanti libri», A.S.B.N., Banco dei Poveri,
giornale 1638, d. 50, 17 dicembre; ora in G. LOMBARDI, Tra le pagine, p. 252.
130
Vincenzo TROMBETTA
piano inferiore presenta una serrata sequenza di vetrine a parete incorniciate da
paraste doriche; gli “stipi” vengono costruiti, con «singolar maestria», da Corrado
Guden «insignis faber lignarius», con legname di noce, olivo e altri legni pregiati.
La terza edizione della Guida de’ Forestieri di Pompeo Sarnelli stampata da Antonio
Bulifon data l’ultimazione dei lavori già nel 1695; mentre quella impressa da Domenico Antonio Parrino, intitolata Napoli città nobilissima, antica e fedelissima Esposta
à gli occhi, & alla mente de’ Curiosi, la posticipa ai primi del Settecento9. Il terzo tomo
della seconda edizione delle Notizie del Bello, dell’Antico e del Curioso della Città di
Napoli del canonico Carlo Celano, apparso nel 1724 per i tipi di Gianfrancesco Paci,
così descrive l’ampio salone:
Il vaso della libreria, che forse è il più famoso e grande della nostra città. Perché gli Armarj sono tutti di
legno di noce, delicatamente lavorati. Ave ella due ordini, uno inferiore e l’altro superiore: nel superiore
vedono tutti i libri fin ora usciti dalle penne de’ Gesuiti ligati in pelle cremisi e posti in oro e veramente la
quantità è d’ammirazione.
La straordinaria architettura della libreria colpisce un illustre viaggiatore tedesco.
Joann Caspar Goethe, padre del celebre Wolfgang, attraversa l’Italia e soggiorna a
Napoli restituendone un dettagliato resoconto. Nella lettera del 13 aprile 1740 si sofferma proprio sulle biblioteche partenopee e annota:
Ma, fra tutte, quella de’ Gesuiti è la più grande e di bellissima apparenza, giacché gode di monte rendite,
onde facilmente si può d’anno in anno aumentarla10.
Intorno agli anni Sessanta del Settecento vengono allestiti inventari topografici, cataloghi per autori e indici per materie: strumenti resi ormai indifferibili non solo per
l’efficace gestione dell’ingente patrimonio librario, ma anche per consentire un più
facile accesso alla sua consultazione. Questa una breve descrizione dei singoli tomi,
tutti in folio, oggi conservati nella Sezione Manoscritti e Rari della Biblioteca Nazionale “Vittorio Emanuele III” di Napoli:
– Libraria del SS. Salvatore (Ms. III.A.33, cc. 226); con l’Inventario di una Scanzia straordinaria in mezzo alla Libraria (cc. 227–229): registro topografico (con aggiunte, inserzioni, correzioni, lacune, spostamenti, duplicati) che riporta un ordinamento in diciotto classi disposte in ventotto scansie, segnalate con cifre romane
su cartellini sporgenti dal margine destro, con la sequenza alfabetica, all’interno di ogni singola classe, per
nome di battesimo degli autori:
I. Biblia Sacra; II. Concilia, et Canones; III. Sancti Patres; IV. Interpretes Sacrae Scripturae; V. Concionatores; VI. Ascetici; VII. VIII. IX. X. XI. Historici; XII. XIII. Polyhistores; XIV. XV. Miscellanei; XVI. XVII. XVIII. Philo-
9 Quest’ultima più attendibile datazione viene confermata dalla causa discussa nel Consiglio Collaterale,
il 21 giugno 1701, intentata dai padri Gesuiti contro Nicola Capasso, fittavolo di «una casa vicino il collegio
al vicolo di sant’Angelo, e vicino quella chiesola, che viene essere incontro il fondo della nova libreria de’
gesuiti»; il contrasto sorge dalle vive rimostranze dei religiosi per la presenza «di gente infame e di mala
vita» quali si sarebbero dimostrati proprio gli studenti che frequentavano la scuola privata del Capasso
pubblico lettore di legge all’Ateneo napoletano. Sull’episodio vedi N. CORTESE, L’età spagnola, [in:] Storia
della Università di Napoli, Napoli 1924, p. 302.
10
J. C. GOETHE, Napoli città gentile (Ritratti di Città, 1), Napoli 1991, p. 118.
131
logi; XIX. Mathematici; XX. Medici, et Philosophi; XXI. Philosophi; XXII. XXIII Jurisperiti; XXIV. Canonistae;
XXV. Morales; XXVI. Polemici; XXVII. XXVIII. Teologi.
Più volte ripetuti, e di certo posteriori, i nomi del bibliotecario [Michele] Torcia, di [Vincenzo] Gioja, suo
aiutante, e del maggiore [Angelo] Principe, nominato dal sovrano consegnatario dei libri: nominativi ai
quali si devono ascrivere le fitte annotazioni di una meticolosa revisione di consistenza, effettuata dopo
l’espulsione;
– Inventario de’ libri della Libreria del Secondo Ordine (Ms. III.A.34, cc. 130): registro di XVI scansie contenenti
le opere di autori Gesuiti, La c. 130r, reca la dicitura: «Finis coronat opus» con la soscrizione «Torcia, Gioja,
Principe» preceduta dalla formula: «Laus Deo actum et spatio quindecim dierum»; sul verso compare
un’altra soscrizione, «Sarcono / Lucente», pure presente negli altri tomi;
– Inventario di due scanzie estraordinarie che stanno nella sala di detta libreria, che sono li seguenti. Scanzia
a mano sinistra della porta dell’entrata di detta libreria (Ms. III.A.35, cc. 2–20); con l’Inventario de’ libri che
stanno nella stanza appresso la Libraria, che sono proibiti, et altre materie (cc. 22–54); e l’Index Librorum sistentium [...] ante Bibliothecam. Lettera columnam numeri ordinem designat. Litterae A-H (cc. 55–56);
– Index rerum, quas Auctores externi pertractant. Tom. I. A–R [sul dorso]; sul piatto anteriore compare la scritta: Asterisco dinota, che i libri sono nel Camerino dell’Atrio della Libraria (Mss. III.A.36, cc. 637);
– Index Materiarŭ. Tom. II. L–X (Mss. III.A.37, cc. 694);
– Catalogus materiarum & Nominum Auctorum Soc. Iesu (Mss. III.A.38, cc. 397); con un Indice alfabetico dei
nomi (cc. 398–442) che conclude l’ordinamento per titoli elencati in elegante grafia, su carta rigata, con
ampie spaziature per future inserzioni;
– [Indice alfabetico per cognomi d’autore] (Ms. III.A.39, cc. 405);
– Catalogus Bibliothecae Colleg. Neapolit. Soc. Jesu. [Tomo I] A–C (sul dorso) con l’Index cognominum Auctorem externorum (sul piatto) (Ms. III.A.40, cc. 450); Tomo II. D–L (Mss. III.A.41, cc. 456); Tomo III. M–R (Ms. III.A.42, cc. 418); Tomo
IV. S–Z (Ms. III.A.43, cc. 331) con l’indicazione bibliografica di circa tredicimila opere11.
Di eccezionale interesse l’inventario dei libri proibiti (Ms. III.A.35) che, per i cataloghi
delle librerie partenopee del diciottesimo secolo (manoscritti o a stampa), costituisce
una rarissima testimonianza delle norme dettate dalla Congregazione dell’Indice alla
luce dell’ortodossia cattolica. La facoltà concessa dalle preposte autorità ecclesiastiche di conservare sub clave le stampe condannate impone, all’interno delle stesse
raccolte, una forma di “ghettizzazione” di tutte quelle opere giudicate velenose per
la salute dell’anima e perniciose per la stabilità del potere costituito. Queste alcune
delle edizioni di celebri autori e di altrettanto famosi stampatori – oltre ai numerosi
manoscritti in «carta pergamina» di carattere giuridico qui non citati – che, fisicamente separate, sono escluse dalla lettura senza uno speciale permesso:
Erasmo da Rotterdam, Adagiorum opera (Venetia, in Aedibus Aldi, 1508 e Basilea, ex Officina Frobeniana,
1528); Hieronimo Savonarola, Molti devotissimi trattati (Venezia, Bernardino Stagnino, 1536); Sermones (Venezia, Bernardino Stagnino, 1536) e Trionfo della Croce di Cristo (Venezia, al Segno della Speranza, 1547); Calisto
11 Vedi G. GUERRIERI, La Biblioteca Nazionale «Vittorio Emanuele III» di Napoli, Milano-Napoli 1974, pp. 151–
152; P. INNOCENTI, Collocazione materiale e ordinamento concettuale in biblioteche pre-moderne, «Accademie
e Biblioteche d’Italia», 64, 1996, 3, pp. 24–27; poi [in:] Libri, tipografi, biblioteche. Ricerche storiche dedicate
a Luigi Balsamo (Biblioteca di bibliografia italiana, 148), vol. 2, [Firenze] 1997, pp. 517–521.
132
Vincenzo TROMBETTA
da Piacenza, Cento soliloqui del verbo di Dio (Firenze, Lorenzo Torrentino, 1550); Teofrasto Paracelso, Operum
latine (Basilea, Pietro Pernae, 1575); Teofilo Folengo, Opus Macaronicarum (Venetia, per Horatio de Gobbis,
1581); Remigio Fiorentino, Epistole ed Evangeli che si leggono tutto l’anno alla Messa secondo l’uso della S. Romana Chiesa (Venezia, per li Gioliti, 1584); Girolamo Manghi, Compendio dell’arte essorcistica et possibilità delle
mirabili, et stupende operazioni delli demoni, et dei malefici (Bologna, per Giovanno Rossi, 1586); Bernardino Telesio, De Rerum natura iuxta propria principia. Libri XI (Napoli, Orazio Salviani, 1586); Ercole Tasso, Il Confortatore
(Bergamo, Comin Ventura, 1595); Giambattista Marino, L’Adone. Poema (Parigi, Michele Savio, 1627) e La Lira
(Venezia, Giambattista Ciotti, 1629); Nicolas Malebranche, Lettres à un des amis (Rotterdam, s.t., 1636); Paolo
Sarpi, Discorso sopra l’origine, forma, leggi, ed uso dell’Ufficio dell’Inquisizione nella Città, e dominio di Venezia
(s.l., s.t., 1638); Raimondo Lullo, Opera (Argentorari, s.t., 1651); Thomas Hobbes, Opera omnia philosophica
quae latina scripsit in tre tomi in quarto (Amstelodami, Joannem Blaeu, 1668); Blaise Pascal, Lettres Provinciales
(Colonia, s.t., 1700); Niccolò Carminio Falcone, Intera storia della famiglia, vita, miracoli, traslazioni, e culto del
martire di S. Jennaro (Napoli, Felice Mosca, 1713); Lionardo di Capua, Parere sopra l’incertezza della medicina
(Napoli, Raillard, 1689, e Cologna, s.t., 1714); Ludovico Ellis Dupin, Storia della Chiesa dal principio del mondo
sino al presente (Venezia, Giovanni Manfrè, 1716); Pietro Giannone, Istoria civile del Regno di Napoli (Napoli,
Nicola Naso, 1723); Costantino Grimaldi, Discussioni istoriche, theologiche, philosophiche (Lucca, s.t., 1725);
Niccolò Machiavelli, Tutte le opere (Haya, s.t., 1726); Catalogue alphabetique de la Bibliothéque Janseniste (Bruxelles, chez Simon Sert, 1739); Francesco Vargas Macciucca, Dissertazione intorno la riforma de’ Monisteri per
la dote delle Figliole (Napoli, s.t., 1745); Raimondo di Sangro, Lettera apologetica (Napoli, s.t., 1750); Apologia
de’ PP. Gesuiti di vari autori (Fossombrone, Gino Bottagrisi, 1760); Giovanni Boccaccio, Il decamerome (s.l., s.t.,
1761); Giuseppe Aurelio de Gennaro, Ragioni per impedire la fabbrica del Nuovo Collegio de’ P. Gesuiti (s.n.t.) 12.
Poco prima dell’espulsione, la letteratura odeporica ci tramanda un’ulteriore memoria della libreria gesuitica. L’astronomo transalpino Jérôme Joseph Le Français de
Lalande, in visita a Napoli, consegna alle pagine del suo Voyage en Italie, edito nel
1786, una panoramica delle biblioteche dislocate nei quartieri della città, dove non
mancano riferimenti a quelle della Casa Professa – «une des plus belles bibliothéques
de Naples» – e del Collegio Massimo, che non solo è «très-nombreuse, & les Jésuites
y avoient rassemblé les meilleurs livres», ma è anche fornita di una rispettabile collezione di moderni strumenti fisici e astronomici attrezzature utilizzate per la ricerca
ma non collegate all’istruzione scientifica13 – «machines – aggiunge con viva sorpresa – alors nouvelles, que je ne m’attendois pas à trouver au fond de l’Italie»14.
12 Questa succinta lista – piccola quota di una ben più cospicua elencazione – rimanda alle dimensioni
e all’incidenza di un fenomeno ideologico, culturale e politico sul quale rimandiamo a: M. C. NAPOLI, Letture
proibite. La censura dei libri nel Regno di Napoli in età Borbonica (Studi e ricerche di storia dell’editoria, 16),
Milano 2002; M. SABATO, Poteri censori. Disciplina e circolazione libraria nel Regno di Napoli fra ‘700 e ‘800, prefazione di G. GALASSO (Pubblicazioni del Dipartimento di studi storici dal Medioevo all’ETÀ contemporanea,
77; Saggi e ricerche (Congedo editore), 70), Galatina 2007.
13 J. CASANOVAS, L’astronomia nei collegi della Compagnia di Gesù, [in:] F. IAPPELLI, U. PARENTE (cura), Alle origini
dell’Università dell’Aquila. Cultura, università, collegi gesuitici all’inizio dell’età moderna in Italia meridionale.
Atti del convegno internazionale di studi promosso dalla Compagnia di Gesù e dall’Università dell’Aquila nel
IV centenario dell’istituzione dell’Aquilanum Collegium (1596): L’Aquila, 8–11 novembre 1995, Roma 2000,
pp. 251–260.
14 Sulle biblioteche nella letteratura di viaggio cfr. V. TROMBETTA, Viaggiatori stranieri nelle biblioteche
napoletane del Settecento, «Rivista Italiana di Studi Napoleonici», n.s., 31, 1994, 2, pp. 143–168; IDEM, Libri
133
Poche le informazioni disponibili anche per le altre librerie dell’Ordine. Nei primi anni
del Seicento, la biblioteca della Casa Professa, al Gesù Nuovo, registra notevoli acquisizioni: il padre Antonio Maria Solima, il 14 ottobre 1616, paga venticinque ducati al
libraio Ettore della Gatta in acconto di un’imprecisata «maggior somma» per libri15.
Intorno al 1685 Ottavio Caracciolo, prefetto in carica, programma i lavori del locale
per destinarvi la biblioteca alla quale si accede «dalla sala della Ricreazione comune,
voltata col prospetto delle finestre a mezzogiorno, che piglia ancor lume dal finestrone grande che guarda verso oriente». Il Celano, nelle sue Notizie, riferisce di un’«ampia
libraria, benché fin’oggi non collocata dove ne sta il disegno» e che, almeno fino al
1717, «è restato rozzo, ed ultimamente con dispiacere si è veduto fatto Gallinaro».
Studi recenti attribuiscono a Cristoforo Schor, stretto collaboratore dell’architetto Arcangelo Guglielmelli, la costruzione di un elegante salone – in seguito decorato con
affreschi eseguiti dalle maestranze della bottega del Sarnelli – verosimilmente inaugurato solo intorno alla metà del secolo. I Gesuiti vi raccolgono una collezione «non
ispregevole» di libri di scienze e di lingue orientali «più sconosciute che difficilmente
i curiosi avrebbero potuto trovare altrove»16. La testimonianza trova conferma nella
puntuale ricognizione sulle biblioteche della capitale del regno borbonico offerta
dalla monumentale Istoria Generale del Reame di Napoli dell’abate cistercense Placido
Troyli, messa a stampa nel 1752:
Anche i Padri Gesuiti nella Casa Professa, o sia nel Gesù Nuovo tengono una Libreria di somma considerazione: in cui Libri di ogni Scienza rattrovansi, e specialmente in Lingua Cinese. E nel Collegio, osia nel
Gesù Vecchio, oltre a una grandissima Libreria di ogni sorta di Libri; vi è quello di singolarissimo lavoro:
in cui si conservano solamente i Libri composti da Padri della Compagnia, tutti coverti ad una maniera di
color rosso17.
Nel 1711, sulla collina di Pizzofalcone, si apre la «nuova» libreria nella Casa di Probazione, edificio abbellito – scriverà il Parrino nella settecentesca riedizione del Teatro eroico
e politico de’ Viceré del Regno di Napoli dal tempo di Re Ferdinando il Cattolico fino all’anno
1675 – «d’amenissimi fonti, e giardini [e] bellissime Statue, e rarità curiose». Alla data del
30 settembre 1762, nel Libro delle Consulte, si legge che uno dei padri, crucciato dall’indecoroso disordine, raccomanda «che si mettessero in buon’ordine e registro li Libri nele viaggiatori. Per uno studio delle biblioteche napoletane tra ‘700 e ‘800, «La Fabbrica del Libro. Bollettino di
storia dell’editoria in Italia», 2, 1996, 1, pp. 41–45.
15 «Ad Antonio Maria Solima della Compagnia di Gesù d.25 e per lui a Ettore della Gatta, libraro, e sono
in parte de maggior somma che deve havere dalla loro casa professa per libri vendutili», A.S.B.N., Banco dei
Poveri, giornale 1616, matricola 72, d. 25, 14 ottobre, ora in G. LOMBARDI, Tra le pagine, p. 240.
16 Sulla libreria della Casa Professa vedi: C. D’ENGENIO, Napoli Sacra, Napoli, Per Ottavio Beltrano, 1624,
p. 228; F. SCHINOSI, Fondazione in Napoli della Casa de’ Professi, [in:] IDEM, Istoria della Compagnia, parte 1, pp.
371–381; G. CONSOLI FIEGO, Itinera Literaria. Ricerche sulle biblioteche napoletane del secolo XVII (Scritti editi ed
inediti di G. Consoli Fiego a cura della famiglia, 1), Napoli 1934, p. 127; G. GUERRIERI, La Biblioteca Nazionale,
pp. 151–152; F. IAPPELLI, Gesuiti e Seicento Napoletano. II. Congregazioni del Gesù Nuovo e Oratorio dei Nobili,
«Societas. Rivista bimestrale dei Gesuiti dell’Italia Meridionale», 34, 1985, 3, p. 90.
17 PLACIDO TROYLI, Istoria Generale del Reame di Napoli. Ovvero Stato antico, e moderno delle Regioni, e Luoghi, che ‘l Reame di Napoli compongono, una colle loro prime Popolazioni, Costumi, Leggi, Polizia, Uomini Illustri, e Monarchi, t. IV, parte 4, libro 20, capitolo IV, Napoli, s.t., 1752, p. 240.
134
Vincenzo TROMBETTA
la Libreria Comune, e che si formasse catalogo più esatto de’ libri di detta Libreria per
maggior facilità di trovarli, e poi riporli nelle proprie scanzie. Lo che si sta eseguendo»18.
Tutte le librerie gesuitiche – in ossequio ai dettami della Ratio studiorum e di una
prassi largamente diffusa19 – godono di lasciti e donazioni che assicurano, nel tempo, introiti da investire per le nuove acquisizioni: il padre Isidoro Cicala devolve, alla
Casa di Probazione, trenta ducati annui per la «compra di libri di materie predicabili»,
oltre all’entrata di altri sei, in forza del disposto di Giovan Battista Marziale; Isabella
Feltria della Rovere, principessa di Bisignano, assicura alla libreria della Casa Professa
quaranta ducati annui; stessa cifra assegnata a quella del Collegio Massimo, pagabili
ogni 25 marzo, per legato del padre Andrea di Gennaro, che si sommano agli altri
centoventi da «spendere ogni anno in compra di libri in aumento di Libraria»; anche
la piccola biblioteca del Collegio di S. Giuseppe a Chiaia usufruisce della donazione di
cinquanta ducati annualmente elargiti dal padre Scipione Cosso20. Altre rendite risultano inscritte nei bilanci delle biblioteche del Collegio di Capua21, di Castellammare
di Stabia22, di Cosenza23, di Catanzaro24 e dell’Aquila25.
Gli autori della Compagnia di Gesù nell’editoria napoletana
L’inventario della Libreria del Collegio Massimo relativo al Secondo Ordine (Ms. III.A.34),
così come il catalogo degli autori della Compagnia (Ms. III.A.38) restituiscono i dati di un
inedito capitolo dell’editoria partenopea tra Sei e Settecento, riguardante la produzio18 A.N.S.J., Libro / Delle Consulte / della / Casa di Probazione / della Compagnia di Giesv / di Napoli / Principiato a Gennaro / MDCCXI, c. 123r.
19 «Affinché ai nostri non manchino i libri nella quantità necessaria [il preposito provinciale] deve riservare
all’incremento della biblioteca un fondo proveniente dai beni del collegio stesso o da altri introdotti, che è
assolutamente proibito destinare ad altri usi», M. SALOMONE (cura), Ratio atque institutio studiorum Societatis
Jesu. L’ordinamento scolastico dei collegi dei Gesuiti (Universale economica Feltrinelli, 873), Milano, 1979, p. 33.
20 C. BELLI (cura), Stato delle rendite e pesi degli aboliti Collegi della Capitale e regno dell’espulsa Compagnia
detta di Gesù (Fonti e documenti per la storia del Mezzogiorno d’Italia, 8), Napoli 1982, pp. 73, 196, 261,
369. Cfr. pure: F. IAPPELLI, La Nunziatella. Da Noviziato dei gesuiti a Scuola Militare (1587–1787). II, «Societas.
Rivista dei Gesuiti dell’Italia Meridionale», 36, 1987, 3, pp. 72–73; M. DE LUZENBERGER, S. Giuseppe a Chiaia
e Carminiello al Mercato. Storia di due Collegi popolari napoletani, Napoli 2002, p. 61.
21 «Vi è l’obbligo di spendersi in ogni anno in compra di libri le rendite del capitale di ducati 300 donato
da Vittoria Amodio», pari a 12 ducati annui, Stato delle rendite, p. 407.
22 «Per la libreria del Collegio in compra di libri, per osservanza di legato del quondam suddetto Pietrantonio [Nocera], si devono spendere annui ducati 50», ibidem, p. 503.
23
«Per la libreria ducati 15 in ogni due anni, metà de’ quali per anno D. 7,50», ibidem, p. 761.
24 «Alla Libreria del Collegio da spendersi in compra di libri annui ducati 27 circa, in osservanza di legato
del Padre Domenico Tancredi che lasciò detta annua rendita che perviene dal capitale di ducati 1.000 sopra la Gabella del grano a rotolo del Pesce e dal capitale di ducati 175 sopra li Precipui di Cassa militare di
detto grano a rotolo. d. 25», ibidem, p. 816.
25 «Tiene il peso il Collegio di spendere in compra di libri in aumento della libreria annui ducati 25 in
osservanza di legato de’ Padri Giovanni Antonio e Giovanni Paolo Caprini dell’espulsa Compagnia, i quali
per lo suddetto effetto donarono al Collegio il capitale di ducati 500, che si trova in oggi impiegato con
D. Gennaro Antinori e rende l’istessi suddetti annui d. 25», ibidem, p. 926.
135
ne gesuitica: su quasi quattromila edizioni repertoriate, infatti, all’incirca duecento titoli
risultano di stampa napoletana26. In tutte le città italiane, come europee, gli scrittori
dell’Ordine stabiliscono intensi e duraturi rapporti con rinomati editori e stampatori
locali: Luca Franceschini e Antonio Benardi a Firenze; Giovanni Rossi e Giambattista Ferrari a Bologna; Filippo Ghisolfi, Federico Agnelli, Domenico Bellagatta a Milano; Pier
Giovanni Cadenzano a Genova; Vincenzo d’Amico a Messina; Francesco Amato a Palermo; Paolo Baglioni, Andrea Poletti, Niccolò Pezzana, Lorenzo Baseggio, Giambattista
Pasquali a Venezia; Andrea Fei, Francesco e Luigi Zanetti, Ignazio de Lazzeri, Antonio de
Rossi, Girolamo Mainardi, Vitale Mascardi a Roma.
A Napoli i padri Gesuiti, non disponendo di una propria tipografia, devono avvalersi
di una pluralità di artieri in grado di assicurare tanto la qualità del lavoro tipografico, quanto la commercializzazione dei testi. Edizioni – nella loro generalità – molto
sobrie, di piccolo sesto (prevalgono i formati in-dodicesimo e in-sedicesimo), senza
ridondanze iconografiche, nonostante l’imperante gusto barocco, e prive delle identificative marche tipografiche, ormai in disuso. Questa una sintetica rassegna dei tipografi, delle opere e degli autori. Giovan Giacomo Carlino, in società con Antonio
Pace, nel 1593, edita il Trattato della religione utilissimo per conoscere la vera vocazione
di Emerio De Bonis e, l’anno dopo, il Libretto d’imagini, e di brevi meditationi della Vita
della Santissima Vergine Maria Madre di Dio di Luca Pinelli da Melfi, ambedue tirati
nell’attrezzata stamperia di Orazio Salviani, «eccellente stampatore non meno, che
rinomato librajo». Aperta una propria tipografia, con tipi di ogni sorta e «di molta
bellezza», il Carlino – che il Giustiniani definisce «elegante impressore, e molto ingegnoso a riuscir bene nelle più difficili composizioni»27 – stampa, nel 1612, il Trattato
26 Questa la consistenza dell’Inventario: I. Scansia I. Prima fila. Litera A (c. 2r–v): 23 lemmi. Seconda fila
litera B (cc. 2r–3v): 22 lemmi. Scansia I. Fila terza [litera] C (cc. 3v–4v): 21 lemmi. Fila quarta litera D (c. 4v):
12 lemmi. Quinta fila litera E (c. 5r–v): 13 lemmi. Fila 6 scansia terza. Litera F (cc. 3v–5v): 14 lemmi. [Totale
105 lemmi]. II. Scansia seconda (cc. 6r–14r) 6 palchetti A–F: 290 lemmi (a: 49; B: 61; c: 59; D: 47; e: 35; F: 39).
III. Scansia terza (cc. 14v–22v) 6 palchetti A–F: 280 lemmi (A: 56; B: 56; C: 51; D: 39; E: 40; F: 38). IV. Scansia
quarta (cc. 22v–32v) 6 palchetti A–F: 295 lemmi (A: 65; B: 53; C: 54; D: 49; E: 35; F: 39). Scansia quinta (cc.
32v–42r) 6 palchetti A–F: 267 lemmi (A: 59; B: 66; C: 61; D: 50; E: 46; F:44). VI: Scansia sesta (cc. 42r–50v) 6 palchetti A–F: 297 lemmi (A: 74; B: 54; C: 55; D: 43; E: 39; F: 32). VII. Scansia settima (cc. 50v–59r) 6 palchetti A–F:
226 lemmi (A: 71; B: 65; C: 56; D: 51; E: 35; F: 19). VIII. Scansia ottava (cc. 59r–62r) 6 palchetti A–F: 94 lemmi
(A: 15; B: «sta vacua»; C: 28; D: 18; E: 20; F: 13). IX. Scansia nona (cc. 62r–63v) 6 palchetti A–F: 46 lemmi (A:
«vacua»; B: «vacua»; C: 9; D: 24; E: 13; F: «tutta vuota»). X. Scansia decima (cc. 63v–78v) 6 palchetti A–F: 447
lemmi (A: 73; B: 72; C: 69; D: 60; E: 142; F: 40). XI. Scansia undecima (cc. 78v–88v) 6 palchetti A–F: 363 lemmi
(A: 68; B: 57; C: 55; D: 42; E: 45; F: 96). XII. Scansia duodecima (cc. 88v–101v) 5 casse: A–F: 347 lemmi (Cassa
I litera A: 75; Cassa II litera B: 75; Cassa III litera C: 55; Cassa IV litera D: 43; Cassa V litera E: 70; Cassa V fila II
litera F: 29). XIII Scansia terzadecima (cc. 101v–105v) 6 casse A–F: 191 lemmi (Cassa I litera A: «vacua»; Cassa
II litera B: 25; Cassa III litera C: 23; Cassa IV litera D: 45; Cassa V litera E: 43; Cassa VI litera F: 45). XIV. Scansia
deciquarta (cc. 105–115r) 6 casse A–F: 282 lemmi (Cassa I litera A: 55; Cassa II litera B: 49; Cassa III litera C:
51; Cassa IV litera D: 42; Cassa V litera E: 38; Cassa VI litera F: 47). Scansia decimaquinta (cc. 115r–126r) 6
casse A–F: 333 lemmi (Cassa I litera A: 67; Cassa II litera B: 80; Cassa III litera C: 68; Cassa IV litera D: 42; Cassa
V litera E: 38; Cassa VI litera F: 38). Scansia decimasesta (cc. 126r–130r) 6 casse A–F: 110 lemmi (Cassa I litera
A: 24; Cassa II litera B: 22; Cassa III litera C: 21; Cassa IV litera D: 14; Cassa V litera E: 14; Cassa VI litera F: 15).
27 L. GIUSTINIANI, Saggio storico-critico sulla tipografia del Regno di Napoli, In Napoli, Nella stamperia di
Vincenzo Orsini, a spese del libraio Vincenzo Altobelli, 1793, p. 166.
136
Vincenzo TROMBETTA
dell’angelo custode, cavato fedelmente da alcune prediche del R.P. Francesco Albertino
[...] per Ottavio Iovene e, nel 1614, il Trattato del santissimo sacramento dell’altare [...].
Con un modo di confessarsi bene, & communicarsi devotamente di Lorenzo Masselli.
Tarquinio Longo – proprietario di una tipografia provvista di «eccellenti caratteri
[con] altri finimenti da poter decorare le sue edizioni, ma non tutte hanno lo stesso
merito», come si premura di avvertire il Giustiniani28 – compone: Liber Psalmorum
cum poetica interpretatione latine di Louis de Cruce (1601); Maria Deipara Thronus Dei.
De Virginis Beatissimae Mariae laudibus praeclarissimis di Pietro Antonio Spinelli – rettore del Collegio Napoletano – con il frontespizio raffigurante la Madonna seduta
con bambino in braccio, reggente la sfera crocigera (1613); Carminum libri quinque
his adiecti dialogus de vitiis senectutis, et Homericae Iliadis libri duo e graeco in latinum
conversi di Costantino Pulcarello (1618).
Ai torchi di Costantino Vitale, «ottimo stampatore» e socio del Carlino, si rivolge il
padre Pinelli per l’impressione, nel 1603, sia del Trattato dell’altra vita, et dello stato
delle anime in essa, che Del sacramento della penitenza, quanto appartiene a sapere al
penitente per confessarsi bene, & della preparatione alla santa confessione, & modo per
farla con frutto.
Lazzaro Scoriggio – ritenuto un «artigiano di somma abilità»29 – tira, nel 1622, il Ragguaglio della santa vita del beato Francesco Borgia duca di Gandia, marchese di Lombai,
cavallerizzo maggiore &c. Poi religioso della Compag. di Giesù, e suo terzo generale di
Francesco Scorzia, rettore del Collegio di Ferrara; e, nel 1628, la Novena overo Ragionamenti spirituali, sopra le sette antifone maggiori [...] che si recitano nel Vespro avanti il
Natale di Gregorio Mastrilli, rettore delle case professe di Roma e Napoli.
Dall’officina di Domenico e Secondino Roncagliolo – stampatori sferzati dalla severa
critica del Giustianini, che li considera «acciabattanti»30 – escono: la terza impressione
«corretta, & grandemente accresciuta» della Vita miracoli e canonizzatione di S. Ignatio
di Loiola fondatore della Compagnia di Giesù Cavata da’ processi autentici, & relationi
della Rota, & Congregatione de’ riti, fatte per la sua canonizatione di Giovanni Girolamo
Soprani (1626) e le Missioni de padri della Compagnia di Giesù nel Regno di Napoli di
Scipione Paolucci, insegnante di lettere, filosofia, teologia e sacra scrittura (1651).
Ai tipi di Egidio Longo31 si devono i tre tomi in quarto dei Discorsi quadragesimali [...]
sopra le domeniche, e ferie di tutta la quadragesima. Distinti in tre parti (1628) e i Trenta
discorsi [...] Nelli quali si spiega la sacra historia del santo profeta Giona (1630) del padre
Mastrilli.
28
Ibidem, p. 169.
29
Ibidem, pp. 168–169.
30
Ibidem, p. 172.
31 Nominato Regio Stampatore nel 1631, «stampò bene quando volle mostrare la sua abilità ed attenzione.
Ebbe degli ottimi caratteri, e talvolta usò della buona carta con de’ fregetti non spregevoli», ibidem, p. 177.
137
Francesco Savio, «ottimo impressore» fornito di numerose serie di caratteri, appronta
la stampa del Vesuviani incendij historiae libri tres di Salvatore Varo (o Varone) che, nel
frontespizio, presenta una marca con due santi ai lati del monogramma di Cristo con
la scritta «ut portent nomen meum» (1631); il Saverio orientale ò vero Istorie de’ cristiani
illustri dell’Oriente di Bernardino Ginnaro, “napolitano”, rettore del Collegio di Atri e di
Chieti (1641); il Giardinetto di fiori di Maria, ò vero Varie pratiche di riverire la B.V. Maria,
composto dal P. Francesco de la Croix, della Compagnia di Giesù, tradotto dalla lingua
latina nell’italiana dal P. Scipione Paolucci (1642); Il Peccator contrito overo Considerationi, & affetti sopra il luogo del salmo 50. Tibi soli peccavi di Emilio de Cardenas (1652).
Nel 1653 e nel 1658 Roberto Mollo e i suoi eredi mettono sotto i torchi due opere di
Felice Girardi di Nola: Diario delle cose più illustri seguite nel mondo, offerto «all’illustrissimo ed eccellentissimo Nicolò Giudice, principe di Cellammare», e La pietà trionfante;
mentre, nel 1660, ristampano S. Gregorius Nazianzenus commentarijs concionalibus expensus di Giovan Battista Mascolo, stimato docente di “humanità” e retorica, già impresso da Domenico Maccarone nel 1651. Nella stamperia di Giacinto Passero – non «tra
gli ultimi di quest’arte»32 – si compongono: I sospiri del mondo per la nascita del verbo
eterno, al rimedio de’ mali cagionatili dal peccato originale, sermoni di Scipione Paolucci
(1655); i Panegirici sacri, in due tomi (1662 e 1665) con l’emblema della Compagnia (il
monogramma IHS, con la croce e il cuore trafitto dai chiodi della Passione entro l’ostia
raggiante), e l’Avvento e Panegirici (1665) di Vincenzo Balestrieri, predicatore e rettore
del Collegio di Chieti, con antiporta disegnata da Giuseppe Marullo e incisa da Federico
Pesche (la Minerva, con la scritta: «Sine clade victor; Potius mori quam faedari»).
Di non eccelsa qualità la produzione di Camillo Cavallo con «un’infinità di edizioni
buone, medie e pessime», tra le quali: l’Aiuto de’ moribondi, e condannati a morte dalla
giustizia di Diego de Cordova (1648) e, in società con Michele Luigi Muzio a Monteoliveto, l’Istoria della Conversione alla nostra Santa Fede dell’Isole Mariane, dette prima
de’ ladroni, Nella vita, Predicatione, e morte gloriosa per Christo del venerabile P. Diego
Luigi di Sanvitores (1686), tradotta in italiano e accresciuta di notizie da Ambrogio
Ortiz – procuratore del Collegio Imperiale di Madrid e revisore dei libri proposti per la
stampa dai membri della Società, poi ritiratosi a Napoli dove muore nel 1718 – con la
tavola calcografica del suo martirio realizzata dal Pesche.
Al regio stampatore Salvatore Castaldo, titolare di una tipografia fornita di eleganti
caratteri, Tommaso Auriemma – che dopo l’insegnamento di lettere e teologia morale, consacra la sua vita alle missioni – affida, nel 1657, la tiratura degli Affetti scambievoli tra la Vergine Santissima, e suoi Divoti dimostrati da questi con Ossequj; da Maria
corrisposti con grazie, e favori singolari, in particolare nelle sette sue Feste. Apprezzata
l’attività di Giovan Francesco Paci che, nel 1661, stampa in quarto la Continuatione de’
successi del prossimo incendio del Vesuvio, con gli effetti della cenere, e pietre da quello
vomitate, e con la dichiaratione, & espressione delle croci maravigliose apparse in varij
luoghi dopo l’incendio di Giovanni Battista Zupi, originario di Catanzaro e, per circa
un trentennio, docente di matematica nel Collegio di Napoli, dove muore nel 1667;
32
Ibidem, p. 174.
138
Vincenzo TROMBETTA
e i Panegirici sacri, e discorsi di Leonardo D’Anna (1670), poi ristampati dal Raillard
nel 1703. Pure Lucantonio di Fusco – considerato «un mediocre stampatore», perché
«Stampava alla grossa, e senza diligenza» – immette sul mercato opere di scrittori
Gesuiti, come la Historia della prima chiesa di Capua, overo di santa Maria Maggiore,
ò con altro nome detta santa Maria di Capua. Prima sua chiesa, e prima sua vescoval
sede (1666) di Giovanni Pietro Pasquale – rettore del Collegio di Capua – con lo stemma arcivescovile del dedicatario; e, in dodicesimo, i Panegirici sacri di Francesco Zuccarone (1670).
Pregnante, alla fine del Seicento, l’attività di Novello de Bonis, insignito del titolo di
“Stampatore Arcivescovile”, che «seppe molto bene la sua professione, e tenne fornita la sua officina di molte sorte di caratteri, come delle note musicali»33. Vasta la
sua produzione gesuitica che comprende: Istoria panegirica della vita, e miracoli di
S. Nicolò Pellegrino protettore, e padrone della città di Trani. Data in luce dal p. Agnello
Bruni della Compagnia di Giesù (1687) con l’antiporta calcografica raffigurante S. Nicola sottoscritta da Nicola Mautone; Vita di S. Domenica Vergine, e Martire Cittadina,
e Protettrice della Nobile, e Fedelissima Città di Tropea di Antonio Barone nativo della stessa cittadina (1690); L’importanza dell’eterna salute di Francesco De Guevara,
dedicata a Nicola Ventriglia, canonico della Chiesa Metropolitana di Capua (1695);
Meditationi degli esercitii spirituali di S. Ignatio, Diuise in quattro Settimane, Spiegate,
e distese in parte prima e seconda (1695); e, in dodicesimo, La luce tra le tenebre cioè
gli eccessi dell’amore di Giesù Cristo verso l’huomo. Appalesati nella sua passione tra gli
eccessi delle sue pene, e delle iniquità degli uomini, discorsi dedicati a Carlo Maria Carafa (1708), entrambi pubblicati da Antonio Auria; Botanicorum, seu institutionum rei
herbariae libri IV di Francesco Eulalio Savastano, docente a Napoli, di umanità, lingua
ebraica, retorica, filosofia e teologia, con l’antiporta del dedicatario, Andrea Casimiro
d’Ambrosio, intagliata da Antonio Caporale (1712).
Anche Domenico Antonio Parrino occupa una posizione di tutto rilievo con i volumi:
Il fuoco sacro della divinità racceso negl’Altari del Clero Mitrato, e Religioso. Panegirici di
Giacomo Lubrani, impresso in società con Michele Luigi Muzio (1694); Il passaporto
evangelico per entrare in cielo e riportarne Gratie Spirituali, e temporali. Trattenimento
utile, e divoto, dato a’ fedeli di Pietro Ansalone di Sanseverino – rettore dei Collegi di
Lecce e Capua e, per un quarantennio, predicatore a Napoli – impresso a spese del
medesimo tipografo (1696); l’«Editio novissima» del Synopsis tractatus theologici De
recto usu opinionum probabilium luce publica donati sub initium anni 1694 a reverendiss. patre Thyrso Gonzalez Praeposito generali Societatis Jesu (1697); e, ancora dell’Ansalone, i Respiri dell’anima divota di Maria. Le litanie loretane (1698).
«Nella nuova stampa di caratteri forestieri, all’Insegna del Salvatore alla Strada di Toledo, e a sua spese», il Parrino, nel 1699, tira con licenza L’Eneide di Virgilio Marone
trasportata in ottava Rima Napoletana dal Signor Giancola Sitillo, nome anagrammato
del padre gesuita Nicola Stigliola, docente di umanità, filosofia e teologia, rettore dei
collegi di Bari, Lecce, Chieti, Capua, poi del Noviziato napoletano e, infine, “ministro”
33
Ibidem, p. 173.
139
del Collegio di S. Giuseppe «alla spiaggia chiamata Chiaia [dove] chiuse in santa fine
i suoi giorni»34. La traduzione dello Stigliola – apparsa cinquant’anni dopo L’Eneide di
Virgilio volgarizzata da Ignazio Angelucci e pubblicata da Ettore Cicconio – ottiene la
regia approvazione di Tommaso Bruni, anch’egli appartenente all’Ordine della Compagnia di Gesù:
Per comando di V.E. hò letto il Virgilio trasportato in lingua Napoletana dal Signor Gio: Cola Sitillo, & essendo un Opera piena d’ingegno, e non meno profittevole, che gioconda, ne havēdo cose cōtro la Real Giurisdizione, giudico che debba stamparsi e così resterà servita l’E.V. Collegio Napoletano 13 Agosto 1698.
La versione con testo latino a fronte – dedicata ai «Signori Eletti Della Nobiltà, e Popolo di questa Fedelissima Città di Napoli», rappresentanti di quella plurisecolare
gestione municipale affidata, a turno, alle casate dell’aristocrazia dei seggi – viene
«Abbellita con nobilissime Figure intagliate in Rame» al principio di ogni Libro, e pure
corredata da un conclusivo dizionario terminologico, ricco di circa quattrocento vocaboli, in funzione di un «Catalogo, in cui si spiegano alcuni voci, e motti Napoletani,
per maggior facilità di chi legge»35.
A cavallo dei due secoli, comunque, signoreggia la figura di Giacomo Raillard, sicuramente uno dei più valenti tipografi della capitale, come testimoniano la nitidezza dei
caratteri, l’eleganza della mise en page, la correttezza della composizione, la raffinatezza delle illustrazioni commesse a celebri artisti e incisori, che per la Compagnia realizza, in un rapporto di proficua continuità, una nutrita messe di edizioni: Positiones
suas physioastronomicas de sphaera coelesti publicè demonstrandas, & propugnandas
in Collegio Neapolitano Soc. Jesu di Egidio Leognani Ferramosca «Superiorum facultate» (1682); Prose, et carmina di Francesco Guarini, prefetto degli studi nel Collegio
Napolitano (1682); Philosophia peripatetica [...]. Tomus primus-quartus di Giovanni
Battista De Benedictis, originario di Ostuni (1688), seguita dalle sue Lettere apologetiche in difesa della Teologia Scolastica, e della Filosofia Peripatetica di Benedetto Aletino (1694); La Sacra Ignazeide di Antonio Manfredi di Taranto (1706). Con i torchi del
Raillard, il napoletano Giacomo Lubrani pubblica, in due volumi in quarto, Il Cielo
domenicano, col primo Mobile della Predicazione, con più pianeti di Santità. Panegirici
sacri (1691–1693); le Prediche quaresimali postume [...]. Parte prima e seconda a spese
del libraio Carlo Porpora (1702); Il solstizio della gloria divina nel Nome Santissimo di
Giesù, predicato in due mondi da’ Santi, e Beati della sua Compagnia. Panegirici (1705).
Il Raillard stampa ancora: Ex D. Ignatii Societatis Jesu Fundatoris Spiritualibus exercitiis
34 Cfr. P. MARTORANA, Notizie biografiche e bibliografiche degli scrittori in dialetto napoletano, Napoli 1874,
pp. 390–391; C. SOMMERVOGEL, Bibliothèque de la Compagnie de Jésus. Bibliographie, t. 7, Bruxelles-Paris 1896,
coll. 1579–1580; A. PAOLILLO, N. Stigliola poeta dialettale, «Societas. Rivista bimestrale dei Gesuiti dell’Italia
Meridionale», 22, 1970, 1, pp. 4–9.
35 Il Giustiniani sostiene: «Questa sorprendente traduzione; nella quale vi è daddovero tutta l’eleganza,
e l’atticismo della lingua napoletana, fu fatta al P. Nicola Stigliola Gesuita, che per lunghissimi anni stiede di
stanza nel loro monistero al mercato di Napoli, e nel darla alle stampe volle mascherare il suo nome sotto
quello di Gian Cola Sitillo», L. GIUSTINIANI, Saggio storico-critico, p. 184; si rinvia pure a V. TROMBETTA, Tasso
e Virgilio sulle sponde del Sebeto. Le versioni dialettali nell’editoria napoletana tra Sei e Settecento, «Seicento &
Settecento. Rivista di letteratura italiana», 2, 2007, pp. 147–169.
140
Vincenzo TROMBETTA
soliloquia (1702) e Avellino illustrato da’ Santi, e da’ Santuari [...] ove si trovano varietà
di eventi in più provincie del Regno, e di altre regioni. Dedicata a gl’illustrissimi signori del
governo della città medesima di Francesco de Franchi (1709); e Le ultime battaglie della
Chiesa militante ristrette in compendio da S. Giovanni nel capo decimoterzo dell’Apocalisse di Giacomo Perreca di Bitonto, docente di grammatica, teologia morale e rettore
del Collegio di Chieti (1712).
Con rara fedeltà nella scelta dell’editore36, ai torchi raillardiani si affida il prolifico Nicola Partenio Giannettasio – docente di lettere, filosofia e matematica – per pubblicare: Universalis cosmographiae elementa. In Collegio neapolitano S. Iesu a viris Nobilibus
demonstrata, [...] edita ad usum Scholae eiusdem Collegii (1688 e 1692); Halieutica, con
incisioni di Hubert Vincent e François de Louvemont su disegni di Francesco Solimena (1689); la seconda edizione della Piscatoria et nautica – già apparsa per i Regi
Tipi nel 1685 – con tavole su disegni del Solimena (1692) Aestates Surrentinae, con
frontespizio illustrato a firma di Paolo de Matteis e Andreas Magliar (1696); Bellica,
con ritratto del dedicatario, Tomás de Aquin, siglato dal Magliar, ancora disegnato
dal Solimena (1699); Panegyricus, et carmen saeculare Innocentio 12. pontifici maximo
(1699); Panegyricus in funere Innocentii 12. Pontificis maximi, dedicato al cardinale Giacomo Cantelmo (1700); Ver Herculanum, con antiporta calcografica su disegno del
Solimene e intagliata dal De Louvemont (1704). Con Bernardo Michele, successore di
Giacomo, stampa ancora: Naumachica, seu De belli navali libri 5 (1714–1715) e l’Opera
omnia poetica, in tre volumi in quarto (1714–1721).
Anche Michele Luigi Muzio, rappresentante di una delle più ragguardevoli dinastie di
editori, stampatori e librai settecenteschi, rientra nel novero dei tipografi al servizio
della Compagnia. Tra le sue pubblicazioni: la seconda impressione de Il Bambino Giesù in catedra, nel seno verginale di Maria donde ammaestra il mondo. Novena del Santo Natale di Pietro Ansalone, dedicata a monsignor Pietro Paolo Mastrilli, vescovo di
Mottula (1690); Archivorum veteris testamenti libri tres de rebus ad Deum spectantibus.
De primis Patribus. De viris illustribus in Veteri Testamenti di Scipione Sgambato – distintosi per la sua forbita eloquenza – edizione impressa con caratteri appositamente
fusi e dedicata all’«eruditum virum» Domenico De Georgico (1703); Tromba quaresimale, parte prima e seconda, di Antonio Ardia (1704, poi riedita nel 1713), dedicata
rispettivamente all’ «Eccellentissima Signora» Giovanna Pignatelli, Pimentel, Aragona
e Cortes e al suo consorte Nicola Pignatelli, duca di Monteleone e Terranova; Ristretto
della vita e miracoli di San Ciro medico, romito, e martire di Francesco Paternò (1707);
36 Opposto il caso del padre Francesco Pavone di Catanzaro che, per un’opera commissionatagli dalla
Congregazione dei Chierici dell’Assunzione nel Collegio della Compagnia di Giesù, stampa con sempre
diverse tipografie: Prima della seconda parte delle meditazioni dell’Apparecchio alla messa. Della messa,
e suoi fini, e de gli obblighi de i sacerdoti, In Napoli, appresso Lazzaro Scorriggio, 1633 (E di nuovo per
gl’heredi di Fusco, 1681); Terza parte delle meditationi delle virtù teologali fede, speranza, e carità, In Napoli,
nella stamperia di Roberto Mollo, 1639 (E di nuovo, per gl’heredi di Fusco, 1680); Terza della seconda parte
delle Meditazioni dell’apparecchio alla messa. De i riti della santa messa, In Napoli, per Giacomo Gaffaro,
1653, con marca xilografica della Vergine assunta con ai piedi un cartiglio con il motto: «Assumitur et
assumit» in ovale con la scritta: «Congregatio cleric. in Coll. Neap. Societ. Ies.», sormontato dall’emblema
dell’Ordine.
141
e, del medesimo autore, i Panegirici sacri offerti a Giovanni De Nicastri, arcidiacono
della Metropoli di Benevento (1728); Istoria della Compagnia di Giesu, appartenente al
Regno di Napoli, in due volumi in quarto, di Francesco Schinosi, rettore del Collegio
di Napoli dal 1707 al 1711, con dedica ai Fratelli dell’Ordine (I tomo) e ai Padri dell’
Università degli Studi nel Collegio Napoletano (II tomo); nel frontespizio figura l’emblema della Compagnia con quattro ritratti dei suoi più illustri esponenti (S. Ignazio,
S. Alfonso Salmeron, Nicola Bodadilla, Andrea Oviedo), realizzata da Francesco De
Grada37; e Vita di Francesco Teodoro Sanseverino dello stesso Schinosi, (1712); Historia
Neapolitana in Tres Tomos divisi che il Giannettasio dedica al principe Carlo Pacecco
Carafa (1713) con l’antiporta, firmata dal De Matteis e dal Magliar, che ritrae l’autore
nel suo studio sovrastato dalla rappresentazione della vittoria e del tempo con il motto «Victura Immortalitati»38; Vita del venerabile padre Francesco di Geronimo di Carlo
De Bonis, con licenza de’ Superiori, che i Padri della Compagnia di Gesù del Regno di
Napoli dedicano alla «Sagra Real Maestà»39 (1747).
Protagonista di assoluta eccellenza della stampa napoletana del Settecento, Felice
Mosca – elogiato da Giambattista Vico per aver importato il «gusto dei libri d’Olanda» – riserva alla famiglia religiosa una particolare attenzione pubblicando: Hippocratis aphorismi poeticis salibus aspersi di Antonio Calmieri (1699); Verità evangeliche,
o Discorsi morali su gli evangelii delle domeniche, da Pentecoste fino all’Avvento, con
aggiunta di Panegirici sacri di Simone Bagnati (1708, con ristampa del 1714); Lezioni
sacre sopra le virtù eroiche del B. Luigi Gonzaga della Compagnia di Giesù di Domenico
Antonio Moscati, rettore dei Collegi di Sulmona e Bari (1718); Il Confessore istruito e Il
Penitente istruito di Paolo Segneri (1721)40; De balneis Pithecusarum libri 6. di Camillo de Quintiis (1726) con tavole incise dal Magliar su disegni di Antonio Baldi; Della
Commedia di Dante Alighieri trasportata in verso Latino eroico da Carlo d’Aquino della
Compagnia di Gesù. Cantica [...] coll’aggiunta del testo italiano, e di brevi annotazioni in
tre tomi in ottavo (1728); Il Martirio del Cuore di Maria Addolorata di Liborio Siniscalchi
– preposto alla Casa Professa di Napoli dal 1739 al 1741 – già stampata a Venezia e,
di nuovo, a Napoli, per Felice Carlo Mosca (1737) con l’antiporta della Madonna che
regge il Cristo morto.
37 Vedi la scheda in Le piacevolezze della musica e del teatro, l’arte degli illustratori. I nuovi modelli della
tipografia Muzio (Settecento napoletano, vol. 2), Avellino 2012, p. 134, n. 8.
38
Ibidem, p. 139, n. 10.
39 Nella lettera dedicatoria, senza paginazione, si legge: «Ad un Monarca adorno di pregi sì rari, non
avendo noi maniere per corrispondere qui in terra, rimane unicamente, che preghiamo dall’eterno Signore
ogni prosperità, la quale sparsa prima, a guisa di rugiada celeste, sopra la sua Real Persona, sopra la Real
Consorte, su’l Regio Principe poco fa da Dio concedutole, e le Regie Principesse, ridondi a felicità di tutto il
suo Reame. E dovendosi fra Divini Favori noverare anche la numerosa prole maschile, per ottenerle anche
questa porgeremo altresì i nostri voti al Cielo, acciò per intercessione de’ veri Servi dell’altissimo Iddio, fra’
quali reputiamo quello, di cui è scritta questa Vita, liberalmente gliela conceda».
40 Vedi la scheda in L’universo del sapere e la magnificenza della corte nelle edizioni Mosca (Settecento
napoletano, vol. 1), Avellino 2012, p. 137, n. 17; p. 139, n. 18.
Vincenzo TROMBETTA
142
Alessio Pelliccia stampa il Catechismo delle claustrali, ovvero la Religiosa Ammaestrata
negli obblighi della sua vocazione di Sertorio De Matteis, le cui copie si vendono nella
bottega di Giovanni Massimo Porcelli a S. Biagio de’ Librai (1755).
Opportuno, a conclusione di quest’essenziale panoramica editoriale, un cenno al
tema del mecenatismo – certamente meritevole di più mirate indagini – che vede
partecipi non solo gli esponenti dell’aristocrazia, i protagonisti della vita politica
e amministrativa del Regno, i rappresentanti delle autorità ecclesiastiche, ma anche
le pie, virtuose e devote nobildonne napoletane. Proprio alle «più ammirate Dame
della Nostra Città», come Ippolita Cantelma Stuarda principessa della Roccella, Isabella Acquaviva di Aragona principessa di Forano e Ippolita Pignatelli contessa di
Palena, Francesco Pepe – promotore della sistemazione, nella centrale piazza Trinità
Maggiore, dell’obelisco della Vergine Immacolata – dedica rispettivamente la Prima
Corona di dodici stelle (Discorsi sopra il Cantico Magnificat precedenti alla Festa dell’Immacolata Concezione della divina Madre Maria Santissima), la Seconda Corona di dodici
stelle (Discorsi in dodici sabati precedenti alla Festa dell’Immacolata Concezione della
divina Madre Maria Santissima. Sopra la Salutazione Angelica) e la Terza Corona (Discorsi sopra il salmo ottantesimo sesto precedenti alla Festa dell’Immacolata Concezione
della divina Madre Maria Santissima) tutte impresse nella stamperia di Angelo Vocola
nel 174441.
Molto numerosi, come si evince, gli editori e stampatori partenopei che ampliano la
propria attività con l’impressione e la vendita di opere di autori gesuiti che al di là dei
generi – preponderante quello religioso, ma anche storico e scientifico – garantiscono sicuri e soddisfacenti ritorni economici.
La Libreria del Collegio dei Nobili
Un’altra significativa raccolta si sedimenta nella libreria del Collegio dei Nobili: il generale apprezzamento del ministero sacerdotale e pedagogico svolto dalla Compagnia induce la nobiltà napoletana a sostenerla con sostanziose donazioni e munifici
lasciti, come nel caso di Giovan Battista Manso marchese di Villa, «uomo di gran sapere e letteratura» tra i fondatori nel maggio del 1611 – con Giambattista Della Porta –
dell’Accademia degli Oziosi42. Il letterato, influente mecenate e assiduo frequentatore
di maghi, astronomi e alchimisti, non lesina sostegno e protezione a ingegni inquieti
e stravanganti: nella sua dimora ospita il melanconico Tasso, intercede per la scarce41 Così, nella dedica, scrive l’autore sulla Pignatelli: «Il più nobil pregio però, che v’incorona, e l’aver
aggiunti splendori a tanti soli di prima chiarezza nella Vostra Persona con tante virtù veramente Principesche, e Cristiane, che vi dimostrano una delle più riguardevoli Principesse della Casa Pignatelli, e delle
più ammirate Dame della Nostra Città; mentre ammira in V.E. tanta pietà verso Dio, dimostrata nelle Visite
frequenti de’ Sacri Tempj; nel Santo, e frequente Costume de’ Santi Sagramenti; nella singolare modestia,
e devozione in quanto spetta al Culto Divino; e nel tenero, e veramente filiale amore inverso la Divina Madre Immacolata, di cui mostrate in pubblico di gloriarvi di esserLe Figlia amante, e Serva fedele col vestire
la di Lei livrea, diposta ogni gala, e pompa del Mondo damesco».
42 Cfr. C. MINIERI-RICCIO, Cenno storico delle Accademie fiorite nella città di Napoli, Napoli, Stab. Tipografico
del Cav. Francesco Giannini, 1879, p. 84 e segg.
143
razione di Giambattista Marino esuberante poeta della “meraviglia”, visita in carcere
l’eretico Tommaso Campanella, stringe amicizia con il pittore Battistello Caracciolo,
lo scrittore Giovan Battista Basile, fino a Colantonio Stigliola medico e astronomo,
convinto sostenitore delle rivoluzionarie tesi galileane.
Dopo aver contribuito all’impianto del Pio Monte della Misericordia, il marchese, sensibile alla diffusione del sapere, istituisce il Seminarium Nobilium dove alunni e convittori imparano «non solamente le buone lettere, e religiosi costumi», ma, a differenza
degli altri istituti, possono praticare «ancora molti esercizi cavallereschi, come del
ballo, della scherma, e del torneo» sul modello del Collegio dei Nobili a Parma43. I Padri Gesuiti v’insegnano teologia, filosofia, legge civile e canonica, rispettando, però,
quella diversità di classe bisognevole di un’istruzione tanto speciale da includere le
discipline cavalleresche e le arti mondane per i nobili rampolli presto partecipi delle
feste esclusive e degli sfarzosi ricevimenti di corte. Dopo vari trasferimenti, nel 1645,
viene acquistato il palazzo d’Afflitto nella strada degli Alessandrini, poi degli ‘mpisi,
per la sistemazione dell’istituto; terminati i lavori di riadattamento viene posta, sul
portone d’ingresso, l’iscrizione marmorea
SEMINARIUM NOBILIUM
SOCIETATE IESU
MONS MANSO ADDIXIT
ANNO
MDCLXXIIII
L’educazione nobiliare non può escludere l’apprendimento musicale funzionale al
cerimoniale liturgico e all’esercizio scenico che stabilisce uno stretto rapporto anche
con quello spirituale, perno di tutta la visione loyolana. Nella metà del Seicento i convittori, con la guida di avvertiti maestri, allestiscono spettacoli teatrali – recite, pantomime, tragicommedie – che costituiscono un punto d’approdo, pubblico e festoso,
d’una pratica finalizzata a coniugare recitazione attorica e tecnica oratoria: esito della
preparazione al dialogo, al confronto, all’agone che impronta l’intero corso degli studi44. Alcuni lavori approdano alle stampe, come: l’Argomento del Leone Armeno, nuova tragedia rappresentata nelle ferie autunnali del 1666 dedicata a Pietro Antonio
d’Aragona viceré di Napoli; l’Argomento del Ciro; e la tragicommedia Elisabetta Regina
di Portogallo in scena nel 1679.
I responsabili del Collegio, negli anni del viceregno austriaco, provvedono alla pubblicazione – commessa ai torchi del Mosca – de Il Gerione. Accademia d’esercizj cavallereschi divisa in tre corpi d’armi, lettere e giuochi. Da rappresentarsi nelle ferie autunnali di
ottobre 1717 da’ signori convittori del Collegio de’ Nobili, sotto l’educazione de’ PP. della
Compagnia del Gesù per celebrare le vittorie novellamente riportate dall’armi gloriose
43 Cfr. M. TURRINI, Il «metodo stabile» per regolare il Collegio dei nobili di Parma ad inizi Settecento, [in:]
G. P. BRIZZI, R. GRECI (cura), Gesuiti e università in Europa (secoli XVI–XVIII). Atti del Convegno di Studi, Parma,
13–15 dicembre 2001, Bologna 2002, pp. 243–256.
44 F. TAVIANI, Il teatro per i gesuiti: una questione di metodo, [in:] F. IAPPELLI, U. PARENTE (cura), Alle origini dell’
Università dell’Aquila, pp. 225–250.
144
Vincenzo TROMBETTA
della S.C. Cattolica Maestà dell’Aug. Carlo VI contro la potenza ottomana, con dedica al
viceré Wirich Philipp Lorenz Daun, conte di Teano e marchese di Rivoli. Nel 1738, poi,
si dà alle stampe l’Imeneo, spettacolo allestito per celebrare il fastoso sposalizio di
Carlo di Borbone con Maria Amalia di Sassonia.
Intorno alla metà del Settecento, sotto la direzione di Luigi De Marco, si avviano i lavori di ristrutturazione: si costruiscono una vasta cappella e un teatro, a due ordini di
palchi, capace di ottocento spettatori; inoltre, la vastità del cortile lo rende particolarmente idoneo agli esercizi di equitazione e ai giochi di squadra. Sorge pure un’Accademia di scienze e belle lettere in cui i giovani, ammessi «a tutto rigor di concorso»,
si cimentano in dissertazioni di fisica, matematica e legge, in poetici componimenti,
spesso in greco o in latino, o in rappresentazioni teatrali. L’iniziativa riscuote l’approvazione di re Carlo che, a tutti i membri, concede l’onore di esibire, pendente da un
nastro rosso, l’insegna dei gigli d’oro simbolo della casa reale.
Sul finire dell’anno scolastico, nel mese di settembre, si organizzano pubbliche
esercitazioni a cui assiste il fior fiore dell’aristocrazia partenopea: esemplare, a tal
proposito, l’Accademia d’armi e di lettere De’ Signori Accademici e Convittori del Collegio de’ Nobili della Compagia di Gesù in Napoli in ossequio de’ Gloriosissimi loro
Sovrani Carlo e Maria Amalia dedicata alla S.R.M. del Re N.S. stampata da Giuseppe
Raimondi nel 1752. Il rettore, nel prologo, vanta i successi conseguiti dagli allievi
che ormai rivestono posizioni di prestigio militare e di responsabilità civile e amministrativa; il sommario, poi, elenca i saggi dei convittori provetti nel comporre musica, nel suonare strumenti, nella danza, nella scherma (assalto di spada, e di spada
e pugnale) e nella recita di poesie, composte in più lingue, che inneggiano alle
nuove realizzazioni della monarchia borbonica: Per lo regno di Gerusalemme (Cataldo Antonio Carducci); Per la magnifica Fabbrica degli Studj Regi (Gaetano Parisio); Pel
nuovo Porto (Pasquale Frisari dei duchi di Scorrano); Per l’Armata contro de’ Barbari.
Alla sicurezza della Navigazione (Cesare Tocco); Pel nuovo Teatro di S. Carlo (Silvestro
Del Verme); Per la nuova Strada Marittima (Gennaro Marciano); Per l’Accademia della
Marina (Michele Cessa); Per la nuova Fabbrica del grand’ Albergo de’ Poveri (Vincenzo
Caputo duca di Torano). Al termine si aggiungono le proposizioni sull’architettura
militare, sulla pirotecnica, sulla trigonometria piana, sulle leggi del moto naturale
e “artificioso”, sulla statica e meccanica, sulla legge canonica intorno alla dignità del
Sommo Pontefice.
Ferdinando IV, nel 1760, conferma l’onorificenza borbonica e, per l’occasione, viene
messo in scena il Telemaco in Creta. Azione scenica per introduzione ad una accademia
d’esercizi cavallereschi, la quale alla R.M. di Ferdinando IV Re di Napoli e Sicilia consacrano gl’Accademici Convittori del Collegio de’ Nobili della Compagnia di Gesù con alquanti
poetici componimenti ad onor suo nell’occasione di ricever dalla Maestà Sua la Reale Insegna de’ Gigli d’oro.
La creazione della biblioteca del Collegio era stata già prevista dal marchese di Villa
con la donazione della propria “domestica” libreria, in cui erano confluiti anche i ma-
145
noscritti del Marino45; a questo primo fondo, naturalmente, si erano aggiunti nuovi
materiali librari probabilmente acquisiti senza l’opportuna catalogazione. La fisionomia culturale e la configurazione bibliografica della raccolta, sebbene solo parzialmente, ci viene restituita dal secondo volume dell’inventario della biblioteca, redatto
il 28 novembre 1767, all’indomani della soppressione, e intitolato: Napoli / 1768 / Inventario della Libraria del Collegio / Seminario & Nobili / Vol: Secondo / Giosuè Salvati /
Att.rio. Il manoscritto, di chiara grafia, rinvenuto nel fondo gesuitico dell’Archivio di
Stato di Napoli, alle cc. 1–71 ordina, per formato, opere di prevalente stampa cinque
e seicentesca, senza menzionare reparti di libri censurati. Nella prima carta, sul margine superiore sinistro, si legge: «Inventario de Libri / ritrovati nella Libra / ria di q.to Semina / rio e Collegio de No / bili». Questa la classificazione delle nove classi in quattordici
scansie che enumerano, complessivamente, 1.129 volumi costituiti da 7 incunaboli,
676 cinquecentine, 412 secentine, 34 settecentine:
I. De Libri Poetici. II. [mancante]. III - IV. Miscellanea Selecta. V. Rhetores. VI. Historici. VII. Concilia, et Patres.
VIII - IX. Philosophi. X. Ascetici. XI. Rhetores. XII. [mancante]. XIII. Juristae. XIV. Casuistae.
Segue, alle cc. 72–78, l’Inventario de’ libri particolari, ritrovati nelle Camere dei / PP. Gesuiti, che stanziavano in questo Collegio, e Sem- / minario de Nobili che raccoglie altri
settantaquattro titoli, così suddivisi: 13 cinquecentine, 36 secentine e 25 settecentine. Nel suo complesso, dunque, la libreria conserva un carattere di fondo “antico” –
a conferma di un’educazione imperniata sullo studio di opere di lunga e consolidata
tradizione – con una bassa percentuale di tirature settecentesche, non a caso largamente presenti nelle celle dei Padri desiderosi di libri utili al loro proficuo aggiornamento. Più della metà della dotazione si concentra nelle classi dei Rethores (284),
Philosophi (136), Historici (131), Casuistae (124); poco affollate, al contrario, quelle dei
Juristae (34), Concilia, et Patres (37), Ascetici (54), Miscellanea Selecta (59). Una biblioteca, però, capace di compensare una palese inattualità con il pregio delle edizioni:
l’inventario, infatti, elenca un corposo numero di volumi tirati dalle più note officine
tipografiche italiane tra Cinque e Seicento tra cui quelle di: Aldo Manuzio, Gabriele
Giolito de’ Ferrari, Francesco Marcolini, Michele Tramezzino, Vincenzo Valgrisi, Giovan
Battista Ciotti (Venezia); Comin da Trino (Monferrato); Filippo Giunti, Lorenzo Torrentino, Bartolomeo Sermatelli (Firenze); Vincenzo Colombara (Perugia); Paolo Manuzio
e Antonio Blado (Roma); Giuseppe Cacchi, Giacomo Carlino, Costantino Vitale, Antonio Pace, Nicola Stigliola, Lazzaro Scoriggio, Ottavio Beltrani, Orazio Salviani, Dome-
45 Il testamento vieta la vendita e il prestito di libri e di manoscritti a qualunque titolo: «Lascio al detto
Monte (Manso) mio erede tutta la mia libreria, così dei libri stampati come dei mss [...] e voglio che i libri si
debbano conservare nel palagio da me donato [...] e non si possano estraere né per vendita né per prestanza, ma debbano sempre ivi conservarsi per uso [...] dei signori Accademici oziosi, come degli alunni del mio
Seminario», M. MANFREDI, Gio. Batista Manso nella vita e nelle opere, Napoli 1919, p. 254. Vedi pure: A. BORZELLI,
Giovan Battista Manso Marchese di Villa, Napoli 1916; C. BELLI, La Fondazione del Collegio dei Nobili di Napoli,
[in:] C. RUSSO (cura), Chiesa, assistenza e società nel Mezzogiorno moderno (Pubblicazioni del Dipartimento
di studi storici dal Medioevo all’età contemporanea, 33; Saggi e ricerche (Congedo editore), 27), Galatina
1994, pp. 183–280; C. LANZA, Il Collegio dei Nobili e l’espulsione dei Gesuiti nella Napoli del 1767, «Capys. Bollettino interno degli “Amici di Capua”», 33, 2000, pp. 79–88.
146
Vincenzo TROMBETTA
nico Roncagliolo (Napoli); oltre alle edizioni di stamperie europee: Christophe Plantin
ad Anversa, di Sebastian Gryphius a Lione e di Robert Estienne a Parigi.
Cospicua la quantità dei classici del mondo greco e latino in originale e in traduzioni:
Aristotile, Euripide, Omero, Eschilo, Sofocle, Plutarco, Tucidide, Ovidio, Senofonte,
Boezio, Tacito, Plauto, Terenzio, Catullo, Properzio, Virgilio, Tito Livio, Lucrezio, Appiano
Alessandrino. Le opere letterarie spaziano dalle istituzioni di lingua greca ed ebraica
ai lexicon greco-latini oltre a rimari, grammatiche, tesauri, e dizionari. Ricchissimo il
settore con manuali sull’arte del versificare, sulla retorica, e sulla poesia e, ancora,
elogi, sonetti, madrigali, panegirici, novelle, poemi eroici, drammi, tragedie, commedie amorose e burlesche. Modesta, al contrario, l’entità di annali ecclesiastici, di commenti biblici, di scritti dei Padri e dei Dottori della Chiesa, di testi teologici, agiografici
e devozionali – forse contenuti in misura più significativa nella prima parte del catalogo non ancora emersa dallo scavo d’archivio – che risalta al diretto confronto con
l’insieme dei titoli di giurisprudenza, di filosofia (etica, morale, logica, metafisica), di
belle arti (pittura e architettura, ma anche antiquaria e musica), di scienze (geografia,
medicina, fisica, matematica, geometria, astronomia, nautica, agricoltura, zoologia).
Largo spazio è accordato alla storia napoletana declinata in genealogie e biografie di
uomini illustri, vicende belliche e cronache del regno. Figurano pure libri d’apparato
(descrizioni di tornei cavallereschi, feste, anniversari e funerali, teatri di nobiltà) e di
storia e teoria militare (dalle fortificazioni alle ordinanze dell’esercito fino agli schieramenti di famose battaglie). Tra i titoli occorre ricordare almeno:
Opera Omnia Pici Mirandola (Basileae, ex Officina Henripetrina, 1494); La Gierusalemme conquistata del
Sig.r Torquato Tasso (Napoli, presso Gio. Giacomo Carlino e Costantino Vitale, 1507); Ioannis Ioviani Pontani amorum libri duo; eiusdem de Amore coniugalium (Florentiae, ex Officina Philippi Giunta, 1514); Plurium
auctorum, Opera (Venetiis, in aedibus Aldi, 1523); L’Odissea di Omero tradotta in volgare da Girolamo Baccelli (Firenze, presso il Sermartelli, 1542); Galeni Opera omnia (Venetiis, 1544); Le Rime di Angelo Firenzuola
(Firenze, 1544); Le vite de dieci Imperatori di Svetonio (Venetia, per Michele Tramezzino, 1544); Diodori Siculi
Bibliothecae Historicae (Basileae, apud Henricum Petrum, 1548); La sposizione di Simon Fornari sopra l’Orlando furioso dell’Ariosto (Firenze, per Lorenzo Torrentino, 1549); Index Alphabeticus omnium Operum Aristotelis Stagiritae (Lugduni, apud Joannem Trellonium, 1549); Terza parte delle vite degli Architetti, e Scultori di
Giorgio Vasari (Firenze, 1550); Sonetti di M. Benedetto Varchi (Fiorenza, presso M. Lorenzo Torrentino, 1555);
Trattato dell’imbrigliare, maneggiare, e ferrare i cavalli (Bologna, per Anzelmo Giaccarelli, 1556); Diogenis
Laertii de vita, et moribus Philosophorum (Lugduni, apud Haeredes Seb. Griphii, 1559); Il Paragone della lingua toscana e castigliana (Napoli, per Mattia Cancer, 1560); Retorica di M. Batt.a Cavalcanti (presso Gabriele
Giolito, 1560); Silva de varios Romances (Barcellona, 1567); Dell’Istoria veniziana di Pietro Bembo (Venezia, per
Giordano Ziletti, 1570); L’Achille, e l’Enea e l’Impresa d’Orlando di Ludovico Dolce (Venetia, presso Gabriele
Giolito de’ Ferrari, 1571); Terzo libro dell’Austria in versi di Ferrante Carafa (Napoli, presso Giuseppe Cacchi,
1572); L’Ulisse, La Battaglia de i Topi, e delle Rane, La vita di Giuseppe. Poemi del Dolce (Venezia, presso Gabriele
Giolito de’ Ferrari, 1573); Catullus, Tibullus, et Propertius (Lugduni, apud Antonium Griphium, 1573); Annotaz.
ni sopra alcuni luoghi del Decamerone del Boccaccio (Firenze, presso i Giunti, 1574); Adagia Pauli Manutii (Florentiae, apud Juntas, 1575); Divi Aurelii Agustini Opera (Antuerpiae, ex Officina Christophari Plantini, 1577);
Amorosi avvenimenti di due nobilissimi Amanti (Venetia, per Domenico Farri, 1586); Conradi Gesneri Medici
Tigurini historiae animalium (Tiguri, apud Cristophorum Trosconerum, 1581); Thomae Campanellae, Philoso-
147
phia sensibus demonstrata (Neap., apud Horatium Salvianum, 1591); Thucididis de bello Peloponnesiaco greco
latini (Francofurti, apud Heredes Wecheli, 1594); Rimario di tutte le desinenze della Comedia di Dante (Napoli,
per Cio: Giacomo Carlino, 1602); L’Eneide di Virgilio del Commendatore Annibal Caro, coll’aggiunta degli Argomenti, e le figure in rame (Padova, presso Pietro Paolo Tozzi, 1608); Il Regno di Napoli diviso in 12 Provincie di
Errico Bacco (Napoli, nella Stamparia di Tarquinio Longo, 1611); Isidoro. Poema Castellano (Madrid, per Alonso
Martin de Balboa, 1613); Della Magica arte, ò vero della Magia Naturale (Venezia, per Giacomo Violati, 1614);
Lycophronis Chalcidensis Alexandra Poema. Op. greco Lat: (Lugduni Batavorum, ex Officina Elzeverii, 1615);
L’arte Poetica di Orazio in ottava rima col testo latino, e con l’aparizione de luoghi più scuri, e necessarii, e con le
regole (Napoli, presso Gio. Giacomo Carlino e Costantino Vitale, 1610); Il Saggiatore del Galilei (Roma, per Giacomo Mascardi, 1623); Epitalami del Marini (Venezia, per il Ciotti, 1628); Trattato del Monte Vesuvio e de’ suoi
incendi di Gian Bernardo Giuliano (Napoli, Egidio Longo, 1632); Teagene Poema del Cavalier Giamba.tta Basile
(Roma, presso Pietrantonio Facciotti, 1637); Istoria della Città, e Regno di Napoli di Fran.co Capece (Napoli, per
Ottavio Beltrani, 1640); Rime di diversi Autori Napoletani, ed altri (Venezia, presso Gabriel Giolito de Ferrari,
1651); Il ritratto di Bella Donna. Panegirico di Scipione Errico (Napoli, per Lazaro Scorigio, 1714).
Alla fine dell’inventario compare una lettera di Vincenzo Cuomo che reclama la restituzione di oltre cinquecento libretti di commedie e drammi; segue, poi, un’elencazione che – oltre alla generica menzione delle diciotto commedie in prosa di Giovam
Battista Della Porta e delle quattordici di Nicola Amenta – specifica titolo e anno delle rappresentazioni eseguite nei teatri di Venezia, e l’indicazione di altre duecento
commedie, prive di titolazioni e non altrimenti individuabili, recitate sui palcoscenici
di Roma, Mantova e Padova: soggetti, trame e canovacci certamente utilizzati come
motivi d’ispirazione per le prove teatrali allestite dai convittori.
La nobile gioventù partenopea dispone, dunque, delle opere più significative del sapere cinque e secentesco, di certo più “moderne” di quelle custodite nella biblioteca
del Collegio Massimo: nelle sue scansie, infatti, si trovano collocati non soltanto i libri
di cultura religiosa e di base per l’istruzione, ma anche quei testi che il Manso aveva
collezionato per la sua biblioteca: da Campanella a Telesio, da Gessner a Marino, dalla
prima edizione del Nuncius galileano alle Centurie astrologiche di Michel de Nostredame46.
Soppressione e dispersione
Allineandosi alla politica antigesuitica intrapresa dal Portogallo (1759), dalla Francia
(1762) e dalla “cattolicissima” Spagna (1767), anche il Regno di Napoli, nell’ottobre
del 1767, decreta l’abolizione dell’Ordine di Sant’Ignazio47. Nel fronte cattolico, an46 Cfr. V. TROMBETTA, La libreria del Collegio dei Nobili e le biblioteche dei Gesuiti, a Napoli, tra Sette e Ottocento, [in:] G. TORTORELLI (cura), Educare la nobiltà. Atti del Convegno Nazionale di studi, Perugia, Palazzo Sorbello,
18–19 giugno 2004, Bologna 2005, pp. 123–163.
47 Questo il resoconto dell’espulsione dei Gesuiti, preordinata nei minuti aspetti organizzativi e logistici,
nella testimonianza di Luigi Vanvitelli che, involontario spettatore, così scrive al fratello Urbano, residente
a Roma, nella lettera del 24 novembre 1767: «Ieri sera, alle 24 ½ di notte, furono sorpresi ne’ loro Collegi
e Case tutti li Gesuiti, da quali si fece la consegna di tutto ad un Presidente di Camera, Razionale, Scrivano,
ecc. Qualche officiale militare con truppa teneva arrestata la porta di ogni Collegio. Accadde tutto, nello
stesso tempo alle sette Case loro, cioè la Nunziatella, Noviziato, S. Saverio alla piazza del Re, il Gesù Novo,
148
Vincenzo TROMBETTA
corché attraversato da rinnovatrici correnti filosofiche e teologiche, la Compagnia di
Gesù aveva difeso, con pervicace intransigenza, i propri privilegi esercitando, con il
secolare controllo dell’istruzione pubblica, un’influenza culturale e morale ritenuta
di ostacolo al concreto miglioramento delle condizioni sociali del paese promosso
dal riformismo regalista. A opinione dei tanti detrattori, il gesuitismo era contrario –
per sua intrinseca essenza – al riconoscimento dei diritti della sovranità e, forte delle
«immense ricchezze» e di una «smisurata potenza», aveva creato un autonomo Stato,
con a capo il Generale dell’Ordine, svincolato da ogni forma di controllo politico. La
soppressione, nella realtà meridionale, rappresenta l’esito di quell’anticurialismo assunto dal governo borbonico per combattere l’intollerabile ingerenza cattolica e che
trova, nella figura del marchese Bernardo Tanucci, il suo interprete più lucido e tenace. Proprio il ministro di Casa Reale, con il convinto consenso dei gruppi intellettuali
e della potente classe forense, non solo si adopera per ridurre i benefici goduti dalla
nobiltà e limitare gli abusi feudali, ma rivolge «il suo spirito pugnace» contro la curia
romana e i Gesuiti, sua emanazione, convinto che
non servono le monarchie, ma fanno servire questi stessi principi alle loro passioni, che non sono per
il bene degli Stati ma per il bene della Compagnia, di cui la maggior parte è fuori dallo Stato [...]. Non
importando nulla ai buoni Padri che il governo vada di male in peggio, purché sia salvo il bene e la utilità
della Compagnia48.
Sul piano amministrativo, la Giunta degli Abusi, dipendente dalla prima Segreteria
di Stato, riceve mandato di risolvere le complesse questioni inerenti allo scioglimento della Compagnia e di gestire le sue cospicue proprietà49. Le prime direttive che
Casa Professa, il Gesù Vecchio, Collegio Generale, il Carmeniello vicino la piazza del Carmine, S. Giuseppiello a Chiaia, ed il Collegio Grande de’ Nobili. Questa notte ò sentito passare in su e giù molte carrozze in fila,
con della gente, che sotto voce parlavano, e si sentiva il calpestio dei picchetti di Cavalleria. La curiosità
mi tentava ad affacciarmi, ma il dubbio di acquistarmi un raffreddore maggiore mi à fatto restare a letto.
Adunati dopoi tutti li Gesuiti, secondo ò inteso da chi li à veduti, sono stati mandati con carrozze e calessi,
più di 140 a Pozzuolo, ove aspettano le navi e tutte le imbarcazioni: eran preceduti da una Compagnia
di Cavalleria, ed altra era appresso, ed a guisa di delinquenti avevano alla portiera due soldati a piedi.
Questo convoglio, alle ore 9 d’Italia, si è incaminato. Alla Nunziatella ànno fatto spogliare a forza tutti
i Novizii e rimandati, secondo dicono, alle loro case. In questo loco saranno depositati ad tempus li vecchi
e li amalati. Li Procuratori restano fin tanto che averanno reso conto di tutto il loro avere, che si dice usurpato intieramente. Se lo sia, Iddio lo sa; à recato non poco disturbo alla città, ma gli ordini del Re devono
essere obbediti ed in tutto onorati, mentre per mezzo dei ministri savii viene bene assistito», F. STRAZZULLO,
Le lettere di Luigi Vanvitelli della Biblioteca Palatina di Caserta, vol. III (Biblioteca napoletana di storia e arte,
3), Galatina 1977, p. 473.
48 Lettera di Tanucci al principe di Jaci del 17 gennaio 1757, in M. DANVILA Y COLLADO, Reinado de Carlos III,
vol. I, Madrid 1892, p. 306. Sull’abolizione della Compagnia vedi ancora: M. SCHIPA, Il Regno di Napoli al tempo di Carlo di Borbone, Napoli 1904, pp. 114–115; E. DELLE DONNE, L’espulsione dei Gesuiti dal Regno di Napoli
(Collana di studi e testi / Università degli studi di Salerno, 3), Napoli 1970; D. AMBRASI, L’espulsione dei Gesuiti
dal Regno di Napoli nelle lettere di Bernardo Tanucci a re Carlo III, «Campania Sacra. Studi e Documenti», 2,
1971, pp. 211–250; R. ONNIS, L’abolizione della Compagnia di Gesù nel Regno di Napoli, [in:] IDEM, Filippo Buonarroti e altri studi, Roma 1971, pp. 382–444.
49 La Giunta, creata con decreto del 16 settembre 1767, comprende: il principe Jaci di Campofiorito segretario di Stato per gli Affari di Guerra e Marina; Carlo de Marco segretario degli Affari Ecclesiastici; Angelo
Cavalcanti luogotenente della Camera della Sommaria; Francesco Vargas Macciucca delegato della Real
149
Tanucci, da Caserta, trasmette a Gennaro Pallante il 4 febbraio 1768 riguardano la
vendita di tutti i mobili non preziosi, escludendo espressamente i libri – assieme agli
argenti, ai quadri e altri oggetti di valore – per garantirne la tutela. La risoluzione
della Giunta del 22 aprile dispone la rilevazione quantitativa della dote libraria accumulata dall’Ordine da concentrare nel Collegio Massimo; terminate le operazioni
di trasporto dai vari collegi si ordina, poi, la redazione di tre distinti indici: «i libri de’
Collegi del Carminiello, di S. Giuseppe a Chaja e di S. Francesco Saverio, oggi detto
S. Ferdinando, si uniscano co’ libri del Collegio Massimo, o sia Casa del Salvatore di
questa Capitale, e se ne facciano tre indici, uno de’ duplicati, l’altro de’ libri degli Autori Gesuiti, e il terzo di tutti gli altri libri50.
Intanto, la fama e la notorietà della biblioteca del Collegio sopravvive alla stessa
espulsione degli Ignaziani. Nel 1771 ne viene concessa l’eccezionale apertura per la
visita di Jacob Jonas Björnsthael, professore di filosofia ad Upsala munito di debite
credenziali, che invia le sue impressioni di viaggio a Carl Christophersson Gjörwell,
regio bibliotecario a Stoccolma:
La Biblioteca de’ Gesuiti è chiusa, dappoichè essi sono stati scacciati. Tuttavolta la mi è stata una volta
aperta. Ella è molto bella, e grande, molto ben ornata d’intagli in legno, senza che vi si abbia adoperato
il menomo chiodo, o ferro, e contiene di molte belle macchine matematiche. Manoscritti non ce ne ho
trovati; dicesi che i Gesuiti gli abbiano abbruciati51.
Nel 1774 viene messo a stampa il primo e unico tomo dello Stato In ristretto dell’Azienda Gesuitica dal giorno dell’espulsione, col Piano di tutte le Opere disposte da S.M., in cui
si riconfermano le finalità della riconversione dei beni requisiti. Questi vengono
dispensati «a beneficio del Pubblico», secondo un indirizzo caldeggiato da Ferdinando
Galiani sull’analoga esperienza francese, e che fa proprie le istanze del credo illumiGiurisdizione; Gennaro Pallante consigliere della Vicaria; Ferdinando de Leon commissario di Campagna;
e i consiglieri: Diego Ferri, Stefano Patrizi, Angelo Granito, Diodato Targiani, Gennaro di Ferdinando. Cfr.
F. TRINCHERA, Degli archivi napoletani. Relazione a S.E. il Ministro della Pubblica Istruzione, Napoli 1872, p. 375.
50 Archivio di Stato di Napoli, Casa Reale Antica, fascio 1298. Giunta degli Abusi; ora in F. IAPPELLI, Il Palazzo
delle Congregazioni e l’«insula» del Gesù Nuovo, I, «Societas. Rivista bimestrale dei Gesuiti dell’Italia Meridionale», 35, 1986, 3, p. 68.
51 Lettere ne’ suoi viaggi stranieri di Giacomo Giona Bjoernstaehl professore di Filosofia in Upsala scritte al
signor Gjorwell bibliotecario regio in Istocolma, tradotte dallo svezzese in tedesco da Giusto Ernesto Groskund
e dal tedesco in italiano recate da Baldassardomenico Zini di Val di Non, Tomo Secondo, Poschiavo, per Giuseppe Ambrosioni, 1784, p. 198. Ancora nel 1788 Giuseppe Sigismondo fornisce ai viaggiatori una mappa
delle bellezze cittadine includendovi la libreria del Collegio, allora già trasformata in pubblica Real Libreria
dei Regi Studi, ma ormai depauperata delle migliori edizioni: «Si può passare ad osservare la sorprendente
libreria che fu degli Espulsi, situata in una vasta sala cogli armadi delicatamente lavorati in noce, e con
intagli dell’ultima perfezione, e statue allusive alle scienze ed arti di legno tinto a color di rame, che formano un maestoso colpo d’occhio. Ella è divisa in due ordini di scanzie una sottoposta all’altra, e nel piano
superiore vi si ascende per delle scale a lumaca fatte con somma maestria; cosa degna veramente di essere
osservata. Una tal libreria è ricca di più migliaia di volumi. Vi sono d’intorno delle belle dipinture di Paolo
de Mattheis; vi sono delle eccellenti machine per le scienze fisiche, matematiche, ed astronomiche, de’
perfettissimi globi sì terrestre, che celeste, e dei sistemi Tolemaico, e Copernicano, quali cose tutte si sono
date oggi per uso dell’Accademia suddetta, e de’ suoi membri». G. SIGIMONDO, Descrizione di Napoli e dei suoi
borghi, t. 2, Napoli, presso i fratelli Terres, 1788, p. 64.
150
Vincenzo TROMBETTA
nista sulla più ampia diffusione delle conoscenze52: i dipinti per la formazione di una
pinacoteca a Pizzofalcone, gli strumenti scientifici per la dotazione di un osservatorio
astronomico e le librerie da destinare al «servizio della gioventù studiosa»:
Altresì sono tutti esistenti i quadri, le librerie, e gli strumenti matematici, destinati da S.M. a beneficio del
Pubblico: cioè i quadri per formarsene una speciosa galleria nell’abolita casa del Noviziato di Pizzofalcone,
ove sta destinato un Convitto per la gioventù di ragguardevole distinzione; le Librerie, e gli strumenti
matematici, radunati tutti nella Casa del Salvatore per servizio della gioventù studiosa, e per l’osservatorio
astronomico, che sta ordinato di costruirsi.
Le procedure di registrazione, che richiedono l’impiego di addetti qualificati, però, già
avviate con ritardo, si protraggono per lunghi anni: oggettive le difficoltà dovute alla
stessa quantità dei libri, al riscontro dei volumi pervenuti in duplice o triplice copia,
alla catalogazione delle opere antiche e alla ripartizione degli autori in base all’appartenenza dell’Ordine. Il raro opuscolo dal titolo Dimostrazione In ristretto dello Stato
attuale dell’Azienda di Educazione, stampato a Napoli senza indicazioni tipografiche,
ma datato 30 aprile 1774, nel confermare le idee guida del programma, introduce un
riferimento alle librerie negli aboliti collegi delle province del Regno che, contrariamente a quelli napoletani, devono conservarsi nella loro sede di origine. Proseguono,
intanto, i lavori d’inventariazione al Salvatore:
Le librerie rinvenute negli aboliti Collegj del Regno nell’istessi Collegj si conservano a comodo della Gioventù studiosa; e le librerie degli Aboliti Collegj della Capitale, radunate tutte nella Casa di S. Salvatore,
dove al presente se ne formano i Registri, serviranno al maggior comodo del Pubblico.
Gli anni seguenti rappresentano un periodo denso di significativi avvenimenti per le
istituzioni culturali napoletane, come la riforma dell’Ateneo che, ampliato il numero
delle cattedre, viene traslocato proprio nelle aule dal Collegio del Salvatore; il progetto di trasferimento della Biblioteca Reale da Capodimonte al Palazzo dei Regi Studi
fuori la porta di Santa Maria di Costantinopoli; la fondazione dell’Accademia delle
Scienze, inaugurata alla presenza dei sovrani nel grande salone della biblioteca degli
espulsi53. Il susseguirsi e l’accavallarsi di tali iniziative stravolge il primitivo piano di
52 «Crederei adunque 1. che delle case e stabili rimasti de’ Gesuiti se ne debba prontamente fare una
sola, uniforme, e generale destinazione, e questa debba essere tutta alla pubblica educazione della gioventù. Così si è fatto qui. Delle case e stabilimenti che erano in tutta la Francia, se si eccettua la sola casa
professa di Parigi, tutte si sono in brevissimo tempo convertite in collegi, e fatta notoria questa destinazione anche assai prima dell’esecuzione [...] non so finire senza pregare V.E. a riflettere che l’istituzione di
numerosi collegi in molte città delle Due Sicilie per l’educazione della gioventù secolare è il solo rimedio
efficace a diminuire l’eccessivo stuolo di preti e di frati». Dalla lettera di Ferdinando Galiani a Tanucci, datata
«Parigi, 4 del 1768», [in:] IDEM, Opere di Ferdinando Galiani, cura F. DIAZ, L. GUERCI (Illuministi Italiani, VI, La
Letteratura Italina. Storia e Testi, 46), Milano-Napoli 1975, pp. 710–716.
53 «Correva il giorno 5 luglio dell’anno 1780 quando con pompa magnifica venne celebrata l’inaugurazione dell’Accademia. Ove oggi è l’Università, nell’ampia sala, che conteneva la Biblioteca degli espulsi
gesuiti, intervennero alle ore ventuna italiane con fasto regale Ferdinando e Maria Carolina, circondati
dalla Corte, da’ dignitari del Regno, dagli ambasciatori, dagli arcivescovi e dai vescovi, e vi lessero due
discorsi l’accademico onorario Giuseppe Carulli, segretario della real Giurisdizione, ed il segretario Sarconi,
né vi mancò la recita di poesia. Giammai qui si era veduta tanta festa ufficiale in occasione di un nuovo Istituto scientifico», G. BELTRAMI, La R. Accademia di Scienze e Belle Lettere fondata in Napoli nel 1778, «Atti della
151
conservazione delle librerie gesuitiche concentrate al Salvatore; si provvede, infatti,
alla ripartizione del patrimonio librario determinandone un’irreparabile dispersione: i materiali privi di valore bibliografico vengono assegnati alla libreria – diretta
da Michele Torcia – del Collegio Reale, sorto sulle ceneri quello Gesuitico54; gli altri,
di buona edizione, rari e pregevoli, sono destinati alla Biblioteca Reale, nel palazzo di
Capodimonte, dove era stata alloggiata la libreria dei Farnese dopo anni di desolato
abbandono lungo i corridoi della Reggia. Carlo di Borbone l’aveva ereditata per via
materna e trasferita da Parma, una volta insediato sul trono partenopeo, con un «dovizioso Museo di Medaglie e di Antichità, e una Galleria rinomatissima di eccellenti
Pitture». Il padre somasco Giovanni Maria della Torre, dotto naturalista e insegnante
di scienze fisiche e matematiche nel Liceo Arcivescovile, vi riveste la carica di bibliotecario e, disponendo di un solo addetto «che attualmente fatica a poner l’indice per
ordine alfabetico» dei volumi, chiede, con la lettera del 12 aprile 1780, l’ausilio di altro
personale per «scrivere l’indice grande degli espulsi»: prova, a questa data, della avvenuta consegna dei materiali provenienti dalle librerie ignaziane, trasportati da carri
trainati da buoi lungo un tragitto che, oltrepassate le mura della città, scendeva nel
Accademia Pontaniana», 30 (serie II, 5), 1901, 5, pp. 1–120. Vedi anche: F. AMODEO, Gli Istituti accademici di
Napoli intorno al 1800, ibidem, 35 (serie II, 10), 1905, 4, pp. 1–59; E. CHIOSI, “Humanitates” e scienze. La Reale
Accademia napoletana di Ferdinando IV: storia di un progetto, «Studi Storici», 30, 1989, 2, pp. 435–456.
54 Il Torcia, anni più tardi, dovrà segnalare mancanze e furti di libri. Questo il rapporto inviato da Francesco de Baldassarre a Angelo Cavalcante, Luogotenente della Regia Camera della Sommaria, datata
25 luglio 1777: «In adempimento di quanto da V.S. Ill.ma, e dagli altri Ill.mi Sig.ri Ministri della Giunta di Economia mi fu comandato, che avessi veduto, ed appurato, se nella Libraria grande nella Casa del Salvatore
vi fussero mancanti Libri e machine matematiche, dopo dell’inventario fatto dal Libraro Francesco Altobelli; essendomi portato in d.a Libraria coll’assistenza e presenza del m.o Bibliotecario D. Michele Torcia, il
mag.e D. Vincenzo Gioja destinato da S.M. per dare la consegna di detti Libri, e machine al d.o Bibliotecario
Torcia, e di D. Angelo Principe ajutante dello stesso Bibliotecario; e fattovi il confronto coll’anzidetto Inventario formato dopo l’espulsione dal d.o Libraro Altobelli; ho ritrovato, che mancano i seguenti libri: Un tomo
in 4° di Prediche Quaresimali del P.re della Boissiere. Due tomi in 4° dell’Istoria, e Memorie dell’Accademia
Reale delle Scienze. Un tomo in foglio delli Commentarj di Scipione Rovito sopra le Pramatiche del Regno
di Napoli. Un tometto in 12 intitolato = L’Ignazio. Tragicommedia di Scipione Sgambati Gesuita. E due tomi
in 4° di Geminiano Gaetti intitolati Il Giovane istruito ne’ Dogmi Cattolici della verità della Religione Cristiana. Nello stesso tempo ho ritrovato, che vi sono marciti, rosi da tarle i seguenti tre corpi. Un tomo in foglio
intitolato Chronicon Paschale Greco latino. Due tomi in foglio degli Annali [...] Greco-Latino. E due tomi in
foglio di Anselmo Panturi dell’Imperio Orientale, o sieno le Antichità Costantinopolitane. Se poi si voglia
considerare l’antico Indice fatto dagli espulsi, moltissimi sarebbero i Libri mancanti; ma questi potrebbero
ritrovarsi tra quelli, che vi erano nelle particolari stanze de’ gesuiti, che li prendevano come li bisognavano
dalla d.a Libraria p. i loro studj; i quali Libri delle particolari Stanze si sono radunati tutti in altri Cameroni,
e nel Refettorio nella d.a Casa del Salvatore, che si sono parim.e inventariati dallo stesso Altobelli; ed allora
quando si farà la consegna ancora di questi, si potrà vedere se effettivamente vi sia mancanza. Vi è ancora
in d.a Libraria un armario serrato a chiave con craticole avanti di ottone, ove sono alcuni manoscritti ligati
a forma di libri, i quali confrontati coll’Inventario fatto dal d.o Altobelli niente manca; né di essi vi è Indice
formato dagli Espulsi. Rispetto poi alla machine Matematiche niente manca e sebbene qualche volta se
n’è presa qualcheduna dal Professore di Fisica sperimentale, ed Astronomia nelle regie Scuole di d.a casa
del Salvatore D. Gius.e Vairo p. farle dimostrazioni alli studenti, si è dopo immediatam.e restituita. Ed è
quanto detto a V.E. Ill.ma ed alla Giunta riferire, e resto facendo umiliss.ma riverenza», A.S.B.N., Casa Reale
Antica, Affari Gesuitici 1372, ora in V. TROMBETTA, Storia e cultura delle biblioteche napoletane. Librerie private,
istituzioni francesi e borboniche, strutture postunitarie, Napoli 2002, pp. 156–157.
152
Vincenzo TROMBETTA
vallone della Sanità per risalire sulla verdeggiante collina di Capodimonte. Sollecita,
il 18 aprile 1780, la retribuzione agli addetti che hanno «travagliato negli Indici ed
Inventarii delle Librerie Gesuitiche» e, alla richiesta di un «Piano ragionato per la distribuzione de’ libri, e formazione dell’Indice delle librerie degli espulsi», il della Torre
replica il 25 aprile 1780 fornendo il dettaglio degli impiegati con le rispettive mansioni: nell’elenco figurano «Quelli che faticano all’Indice per scegliere i libri, e farne
notare i frontespizi sono D. Alessio Pelliccia, D. Pasquale Baffi, e D. Giuseppe Cestari,
che non hanno soldo ed a’ quali è stato promesso, che nelle vacanze saranno collocati
a tenore delle fatiche fatte». Alla catalogazione dei volumi della Compagnia di Gesù
– ai quali intere generazioni di studenti dovevano la loro formazione culturale – attendono, quindi, alcuni tra i più noti esponenti di quella intellighenzia che aderirà alle
insorgenze giacobine, in molti casi, pagando un contributo di sangue alla causa della
Repubblica Napoletana del 1799.
Con la lettera del 14 settembre, il della Torre informa il ministro Giuseppe Beccadelli Bologna marchese della Sambuca del sopralluogo effettuato dai librai Emanuele Terres e Vincenzo Altobelli55 al Gesù Vecchio dove, nelle stanze superiori,
erano stati ammassati anche i libri sequestrati in altre diciotto Case Gesuitiche
– tra cui quella ricchissima di Capua56 – «acciocché sulla faccia del luogo facessero
uno scandaglio ragionato di ciò, che potrebbe importare in fare un confronto tra
l’Indice già quasi compito di tutti i libri, co’ libri stessi attualmente esistenti». L’iniziativa rivela la sostanziale rinuncia di preservare tutti i depositi librari nei rispettivi complessi soppressi nelle contrade del Regno. L’Altobelli viene contattato per
eseguire la gravosa verifica bibliografica che richiede almeno due mesi con una
spesa calcolata in ottanta ducati, diminuiti a sessanta su pressante richiesta del
Prefetto (lettera del 25 settembre). Il riscontro, però, subisce ritardi imprevisti: rac55 Vincenzo Altobelli, «libraro in questa città», nella supplica del 19 febbraio 1778 per esser «ammesso
p. la scelta, ed erezione della Real Biblioteca da fondarsi nell’Università de’ Regj Studj, per poi rimaner
Bibliotecario», dichiarerà di esser figlio di quel Francesco Saverio che «inventariò tutti i Libri dell’Espulsa
Compagnia». A. S. N., Casa Reale Antica, fascio 718.
56 Occorre ricordare, tra le biblioteche dei collegi gesuitici della provincia, quella di Capua di cui Carlo
Paoletti – funzionario governativo incaricato delle operazioni di esproprio – riferisce la mancanza dell’inventario; la compilazione, però, «richiede più tempo» del previsto come precisa nella lettera a marchese
Tanucci dell’8 febbraio 1768. Il protrarsi del lavoro conferma la ricchezza della libreria che Francesco Granata aveva descritto nella sua Storia sacra della Chiesa Metropolitana di Capua stampata nel 1766: «Nello
stesso Collegio vi è un’ottima Libreria, arricchita di molti, rari ed utilissimi libri; anzi a nostro giudizio può
paragonarsi alle migliori che sono in Napoli, non solo per la rarità de’ libri, ma ancora per la ricca dote [...].
Dimodocché colle rendite di tal pingue legato si comprano di giorno in giorno nuove opere di valore e di
buon gusto», cfr. F. IAPPELLI, Il Collegio dei Gesuiti a Capua (1611–1767), [in:] G. GALEOTA (cura), Roberto Bellarmino arcivescovo di Capua. Teologo e pastore della riforma cattolica. Atti del Convegno internazionale di Studi,
Capua 28 settembre – 1 ottobre 1988, vol. 1. Teologia. Pastorale, Capua 1990, pp. 504–505. Oggi si conserva
un frammento dell’ Inventario de ‘ libri ritrovati / nella Libraria del Colleggio degli / espulsi Gesuiti di Capua.
I tre fascicoli sciolti, compilati da mani diverse e privi di paginazione, registrano a partire «dalla Scansia 1
a destra nell’/entrare nella Libraria» alcune centinaia di volumi con descrizioni bibliografiche, purtroppo
assai sommarie. Biblioteca Del Museo Campano, Ms. busta 292. Vedi A. ROBOTTI, La biblioteca settecentesca
del Collegio dei Gesuiti in Capua, «Societas. Rivista bimestrale dei Gesuiti dell’Italia Meridionale», 51, 2003,
5–6, pp. 237–240.
153
cogliendo l’invito a non trascurare anche l’apporto di altri librai, eventualmente in
grado di eseguire il medesimo lavoro in minor tempo e a costi inferiori, il padre somasco, per maggiore «cautela legale», interpella i «Libraj doviziosi, onorati, e pratici di queste materie» – Emanuele e Antonio Terres, Michele Stasi, Giovambattista
Ajello, e lo stesso Vincenzo Altobelli» – proponendo l’«accenzione della candela»,
cioè una pubblica licitazione vinta, il 1 ottobre 1780, da Carlo Mormile con l’offerta
di soli 49 ducati57.
Sul destino delle raccolte della Compagnia di Gesù grava il progressivo indebolirsi
della politica di tutela a fronte del prevalere di un orientamento teso a cancellare la
stessa memoria storica del sistema d’istruzione gesuitico e dei suoi strumenti culturali: elementi che, con l’affermazione degl’interessi di casa reale, la penuria di previdenti bibliotecari e l’autentico saccheggio perpetrato dagli addetti, concorrono
all’irrimediabile perdita di un autentico tesoro bibliografico58. Dolenti le pagine che il
Giustiniani, regio bibliotecario, dedica alla dissipazione di quest’immensa risorsa
intellettuale, sedimentata e gelosamente custodita da secoli, ma dispersa nel giro
di pochissimi anni. Nelle sue Memorie storico-critiche della Real Biblioteca Borbonica, apparse nel 1818, denuncia le impunite ruberie, in qualche caso indotte dalle
richieste di danarosi bibliofili; la tardiva stampa di cataloghi di vendita mal compilati, con opere di poco o nullo interesse bibliografico; la svendita di quintali di libri
a peso di carta straccia:
I libri de’ Gesuiti erano in gran numero, e per la massima parte ancor di pregio. Gl’incumbenzati alla scelta,
e quelli di maggior conoscenza mostrarono meno interesse per la gloria del Re e della Nazione. La medesima dovea riuscire ricchissima, ed ottima; ma (salvi alcuni biblici, SS. Padri, e classici pochissimi) consistette
in teologi, canonisti, ascetici, predicabili, legali, non tutti ancora delle migliori stampe. Chi può dubitare,
che gl’Ignaziani non avessero avute nelle loro raccolte taluni libri benanche rarissimi? Tra i libri gesuitici si
rinvenne una copia di Girolamo Morlino, che comprò poi il Duca di Cassano Serra per ducati 120 da mano
di uno di questi destinati a fare il detto assortimento. Di tutti quei libri, che i Gesuiti appellavano Rubri
per ragione delle loro legature, e che erano i più scelti ed interessanti, ne furono assai pochi incorporati
a quelli della Farnesiana, che in oggi a colpo d’occhio si possono osservare nella nostra R. Biblioteca. Non
furono venduti i libri identici, ed ottimi, ma francamente involati: val quanto dire, che le librerie de’ Gesuiti
si posero piuttosto a saccheggio da tutti quegl’impiegati, i quali eransi destinati a fare la dovuta scelta,
e vendere poi i duplicati, per acquistare altri libri da rendere sempreppiù ricca e di utilità al pubblico la novella R. Biblioteca. De’ mediocri rimasti non se ne fece benanche buon uso; perché dall’infinito lor numero
poteasene pure ricavare qualche profitto, onde impiegarne il denaro a compra di altri corpi utili a completare le classi in essa nostra Real Biblioteca; ma si venderono con poco giudizio ed intelligenza bibliografica,
57 A tutt’oggi, però, non sono state rinvenute attestazioni sul lavoro effettivamente svolto dal Mormile.
Per la corrispondenza del direttore della Reale rinviamo a V. TROMBETTA, Lettere di Giovanni Maria della Torre
«Custode» della Real Biblioteca di Napoli, «Rendiconti della Accademia di Archeologia Lettere e Belle Arti di
Napoli», 67, 1997–1998, pp. 341–368.
58 Nell’Europa di quegli anni, però, non mancano esempi contrari: nella capitale degli Asburgo, la fornita
biblioteca del Collegio Teresiano – severa fucina dell’educazione riservata alla nobiltà austriaca – viene preservata dagli effetti della soppressione, l’unica a non essere incamerata nell’Università o venduta alle pubbliche aste, A. TRAMPUS, I gesuiti e l’Illuminismo. Politica e religione in Austria e nell’Europa centrale (1773–1798)
(Facoltà di Lettere e Filosofia. Fondo di studi Parini-Chirio, New Ser., 5), Firenze 2000, p. 75.
Vincenzo TROMBETTA
154
e con pochissimo profitto del Fisco. Finalmente della rimasta putredine ne formarono tanti cataloghetti,
usciti però da mano imperitissima, che posero a stampa; e non so, se dalla vendita fatta di pochi di essi
libri se ne fosse ricuperata la spesa della stampa. Nel pian terreno della Real Biblioteca ne rimasero, come
roba anche inservibile, da circa 300 cantara; e, dopo di essere stati così ammonticchiati per lungo tempo,
si trasportarono nel braccio nuovo della medesima, dove rimasero pure senza mai più essere osservati,
e furono alla fine consegnati alla bilancia59.
Nella seconda metà dell’Ottocento, in occasione dell’Esposizione Universale di Vienna, l’abate Vito Fornari, prefetto della Biblioteca Nazionale di Napoli, nel ricostruire
le tribolate vicende della Biblioteca Reale mitiga alquanto il negativo giudizio del
Giustiniani sostenendo che:
Peggior sorte toccò alla libreria de’ gesuiti, la quale dopo la loro cacciata dal regno era stata eziando destinata in dote alla nuova biblioteca. La più parte dei que’ volumi fu sottratta e venduta. Ma ne furono salvati
alquanti, manoscritti e stampati, e tra gli altri alcuni di non piccolo pregio60.
I libri dei Gesuiti dal Decennio francese all’Unità
La conquista del Regno da parte delle armi francesi, nel 1806, segna la seconda espulsione dei Gesuiti – rientrati appena due anni prima – nel quadro dell’abolizione di
quasi tutte le comunità degli ordini religiosi. La biblioteca del Collegio napoletano
risistemata nei locali della Regia Università al Gesù Vecchio, nonostante gli appelli e le
rimostranze mosse al governo di Giuseppe Napoleone, viene sottoposta a sequestro
in deroga al suo status giuridico: era nata, infatti, non per munificenza regia, ma dalla
«collazione di tutti i socii, i quali per molti anni con la loro pecunia avevano raccolti
volumi in tutti i rami delle scienze»61.
Troppo breve la riammissione della Compagnia per consentire la crescita di nuovi
e significativi poli librari: molti dei padri, però, consapevoli della necessità di ricostituire una fornita biblioteca rendono disponibili e comuni le loro personali librerie:
il dotto Rocco Menchada trasferisce quarantadue casse di libri da Bologna con una
spesa di trecento scudi; circa tremila i volumi di Giuseppe Pignatelli, pervenuti a Napoli in ventidue casse imballate, «sceltissimi per importanza di materia e per leggiadria di edizioni [...] la maggior parte fatti venire da Francia, Inghilterra e Germania».
Accanto alla fondazione di nuove istituzioni bibliotecarie, estesa pure alle province,
la monarchia dei Napoleonidi potenzia le diverse biblioteche “speciali” a supporto
dell’istruzione tecnico-militare (come quella annesse alla Reale Officina Topografica, alle Scuole Politecniche alloggiate nell’ex Collegio della Nunziatella, alla Reale
Accademia di Marina) e, soprattutto, al ripristino di biblioteche di grande tradizione
storica. Una politica, quella del governo giuseppino prima e murattiano poi, che
59 L. GIUSTINIANI, Memorie storico-critiche della Real Biblioteca Borbonica di Napoli, Napoli 1818, pp. 84–85
(rist. anastatica a cura di V. TROMBETTA, Sala Bolognese 2008).
60
V. FORNARI, Notizia della Biblioteca Nazionale di Napoli, Napoli 1874, pp. 66–67.
61 M. VOLPE, I Gesuiti nel napoletano. Note ed appunti di storia contemporanea da documenti inediti e con
larghe illustrazioni 1814–1914, vol. 1: Dal 1814 al 1829, Napoli 1914, p. 127 e segg.
155
non si limita alla confisca delle librerie degli ordini religiosi soppressi e alla loro
ripartizione, secondo diversificate priorità, ma mette a disposizione nuove risorse,
in termini di mezzi, uomini e competenze: per espresso volere di Giuseppe Napoleone viene chiamato lo spagnolo Juan Andrés dell’espulsa Compagnia alla direzione
della Biblioteca Reale. L’Andrés, unanimemente stimato come «il più insigne bibliografo del suo tempo», accetta l’incarico dopo aver chiesto ed ottenuto la dispensa
papale:
Un solo fra i Gesuiti fù eccettuato dall’esilio e questi fu il p. Giovanni Andres Spagnuolo nativo di Planes
città della Valenza ai 15 febr. del 1740, il quale era rettore del Convitto de’ Nobili. Nella espulsione de’
Gesuiti da Napoli Andres contava anni 65 ed era celeberrimo in tutta l’Europa per molte opere e segnatamente per la Storia Universale di ogni letteratura. Era quindi il più insigne bibliografo del suo tempo,
e però non ci era persona più acconcia alla prefettura della Biblioteca Borbonica. Il governo francese non
si lasciò sfuggire dalle mani un personaggio così insigne e nominollo Bibliotecario. L’Andres che già aveva
sperimentato l’esilio dalla Spagna non si sgomentava del novello esilio lieto di seguire la sorte de’ suoi
compagni. E però senza indugio scrisse al Sommo Pontefice Pio VII manifestandogli l’impedimento che il
Governo intrametteva alla sua partenza da Napoli per l’incarico della prefettura alla Biblioteca dello Stato.
Il Sommo pontefice rispose rimanesse in Napoli; a nessuno meglio di lui potersi affidare in tempi così
torbidi per la gioventù la custodia di sì cospicua biblioteca62.
La scelta del «forestiere» – che viene subito annoverato tra i soci onorari della nuova Accademia di Storia e Belle Lettere – suscita, però, le immediate proteste per
l’«ingiura manifesta di chi aveva diritto ad occupar tal carica, e di tanti altri uomini
valentissimi della nazione» con l’inoltro al responsabile del dicastero degli interni di
anonime proteste. Il nuovo prefetto si prodiga per difendere l’integrità della raccolta
gesuitica, ottenendo il permesso di depositarla in due distinti ambienti della Regia
Biblioteca, ma non trascura neppure il lavoro bibliografico a cui si dedica con alacrità.
La Tipografia Reale, nel 1816, stampa i suoi Anectoda graeca et latina ex mss. codicibus
Bibliothecae Regiae Neapolitanae deprompta: nell’introduzione l’autore fornisce un
primo inquadramento storico della Biblioteca Farnesiana descrivendo i fondi manoscritti di librerie napoletane ivi confluiti, come quello famosissimo di San Giovanni
a Carbonara63. Proprio in quell’anno l’Andrés lascia Napoli, per Roma, affidando alle
cure del fidato amico Giuseppe Carafa della Spina conte di Policastro, altri libri, codici
e manoscritti, accumulati negli ultimi anni napoletani, da rimettere ai confratelli una
volta ristabiliti nelle province continentali.
62 A.N.S.J., Giovambattista ROSSI, S.J., Memorie sul terzo secolo / Della Compagnia di Gesù nelle province / Di
qua dal faro, [in:] IDEM, [Miscellanea manoscritta, Napoli, sec. XIX], cc. 13–15.
63 «Da Prefetto della R. Biblioteca con singolar critica e diligenza disanimò libri scritti a penna greci e latini, che qui rinvenne; si sforzò di rendere, secondo le Pliniane espressioni, sempre più pubblici gl’ingegni
degli uomini. Ed affinché l’impresa riuscisse doppiamente vantaggiosa, chiamò a parte della fatica que’
suoi alunni, cui guidar bramava all’acquisto di una non volgare erudizione: e con tanto ardore gli stimolò,
che fece consegnare alla tipografia reale parecchi lavori, in cui riluce la ricchezza della nostra Biblioteca,
e l’industria di chi la regolava. Di siffatta raccolta egli compose e per la pubblica utilità diede in luce un
prodromo dove accennò l’istoria della medesima libreria», L. MARINGOLA, Dei vantaggi apportati dagli ecclesiastici alle scienze, lettere ed arti, vol. 2, Napoli 1853, p. 405.
156
Vincenzo TROMBETTA
La pubblicazione del decreto reale del 3 settembre 1821 richiama l’Ordine Ignaziano nel Regno delle Due Sicilie – ma fin dal 1817 Ferdinando, ufficiosamente,
aveva chiesto al Pontefice l’indispensabile consenso al rientro della Compagnia –
perché ritenuto il «mezzo più efficace ad ottenere il miglioramento della Pubblica
Educazione»64. Subito il nuovo provinciale dei Gesuiti sollecita la restituzione dei
libri confiscati dai regnanti francesi, ottenendo solo parte della biblioteca privata
andresiana. Gli ambienti ministeriali e i vertici direttivi della Biblioteca Reale, infatti,
non soltanto si oppongono alla restituzione dei libri gesuitici accantonati dall’Andrés, ma avanzano il sospetto – tanto calunnioso quanto diffamante – di una sua
indebita appropriazione di materiali di proprietà del primo Stabilimento Letterario del paese. La questione si trascina fino ad approdare alle aule del tribunale: in
assenza di bollature, segni o note di possesso, come già verificato nei libri e manoscritti, in grado di comprovare l’effettiva appartenenza ai fondi della Borbonica,
i giudici devono emettere una sentenza favorevole ai padri Gesuiti che li riconosce
legittimi eredi dei codici andresiani.
All’esito del processo lo stesso re Ferdinando I, sicuramente consigliato in tal senso,
interviene presso il provinciale: sarebbe stato oltremodo gradito se quanto assegnato
alla Compagnia per giudizio fosse ceduto spontaneamente a ornamento della Regia
Biblioteca. Impossibile opporre rifiuti creando spiacevoli dissapori: i padri secondano
i reali desideri supplicando, quale compenso, la cessione dalla medesima Borbonica
di tanti volumi di scarto o di opere duplicate per riempire le vuote scansie della biblioteca del Gesù Nuovo. A seguito di questa concessione, non può essere escluso il
ritorno, nelle scaffalature, anche di libri appartenuti alla stessa Compagnia che, dopo
l’incameramento nella Biblioteca Reale, si erano rivelati di scarsa utilità o addirittura
doppi.
L’eredità andresiana, però, non si limita ai soli libri. Pur tra i suoi molteplici impegni,
Andrés era solito trattenersi in biblioteca, come sostiene il Giustiniani, «per tutto il
rimanente dell’orario in unione de’ suoi allievi». Intorno al Prefetto si radunavano “allievi” di belle speranze guidati «con mano maestra a più proficui studi che potessero
illustrare la patria». Nel novero di questa eletta adunanza spiccano i nomi di Giuseppe Maria Parascandolo, Francesco Maria Avellino, Agostino Gervasi, Michele Arditi,
64 «Ferdinando I. Conoscendo che il mezzo più efficace ad ottenere il miglioramento della pubblica educazione sia il ripristinamento della compagnia di Gesù già altra volta riammessa in tutti i nostri dominj,
e che la sopravvenuta occupazione militare allontanò dalla province di qua del Faro; Sulla proposizione
del nostro Direttore della Ral Segreteria di Stato degli affari ecclesiastici; Abbiamo risoluto di decretare,
e decretiamo quanto segue. Art. 1. Sarà ripristinata ne’ nostri dominj di qua del Faro la compagnia di Gesù.
2. Per ora verrà assegnata alla compagnia di Gesù la chiesa insieme coll’intero locale detto del Gesù nuovo,
annesso alla detta chiesa; riserbandoci, a proposizione che si aumenterà il numero de’ PP. Gesuiti e de’ loro
novizi, di assegnar altri due locali distinti e separati, da servire uno pel solo noviziato, e l’altro per collegio.
3. Sarà frattanto assegnata a’ PP. della compagnia di Gesù una dotazione in beni fondi di annui ducati dodicimila. 4. I nostri Direttori delle Reali Segreterie di Stato degli affari ecclesiastici, degli affari interni, e delle
finanze, sono incaricati della presente esecuzione del presente decreto, ciascuno per la parte che lo riguarda. Napoli 3 settembre 1821», Concordato fra Sua Santità Pio VII Sommo Pontefice e Sua Maestà Ferdinando
I Re del Regno delle Due Sicilie, parte 3: Contenente i brevi e le lettere apostoliche, i reali decreti e rescritti, le
circolari ed istruzioni, pubblicate dal 1820 a tutto l’anno 1825, Napoli 1826, pp. 68–69.
157
Angelo Antonio Scotti che diverranno i protagonisti della cultura napoletana nella
prima metà dell’Ottocento.
Scarsissimi i riferimenti su libri e biblioteche ignaziane tra gli anni Trenta e Quaranta
del diciannovesimo secolo. Per notizie “ufficiali” sull’attività del Collegio napoletano
bisogna attendere il secondo volume di Napoli e i luoghi celebri delle sue vicinanze
pubblicato dallo stabilimento di Gaetano Nobile in occasione del VII Congresso degli
Scienziati Italiani, inauguratosi il 20 settembre 1845 proprio nel Museo Mineralogico,
antica sede della biblioteca dei Gesuiti, che vede la partecipazione di illustri personalità provenienti da quasi tutte le regioni italiane con un alta presenza di ospiti stranieri. Nel Capo III del secondo tomo (pp. 39–40), dal titolo Istituti scientifici e letterari,
pubblica istruzione, e loro edifizj, Bernardo Quaranta fornisce particolareggiate informazioni sulla struttura e l’organizzazione scolastica dell’istituto gesuitico:
Nel convento, che già fu di s. Sebastiano, i pp. della compagnia di Gesù gratuitamente ammaestrano la
gioventù in letterarie e scientifiche scuole. Nelle prime si legge per tre anni grammatica latina, greca, italiana: di poi si passa allo studio dell’umanità e della retorica; ma le une e le altre hanno comuni lezioni accessorie di storia, geografia ed archeologia. Di nove scuole componesi la facoltà di filosofia e matematica;
di logica e metafisica; di etica e dritto di natura; di filosofia istorico-critica; di fisica, con un gabinetto provveduto a sufficienza di macchine, nel quale una volta alla settimana si fanno esperimenti; di matematica
elementare; d’introduzione al calcolo; di calcolo differenziale ed integrale; di meccanica; di astronomia. Ci
ha medesimamente un gabinetto di mineralogia, ed uno di conchiglie assai dovizioso. La facoltà teologica
poi ha le seguenti cattedre: di sacra scrittura; di teologia dommatica; di lingua ebraica; di dritto canonico;
di storia ecclesiastica; di teologia morale. Gli alunni ammessi a studio nelle scuole anzidette sono ampiamente esercitati nelle pratiche di pietà e religione.
Proprio nel 1845, poco prima della morte, Angelo Antonio Scotti – arcivescovo di
Tessalonica, dottissimo paleografo, sovrintendente dell’Officina dei Papiri ercolanesi
e prefetto della Real Biblioteca Borbonica – dona al Collegio Massimo la sua splendida biblioteca ricca di un migliaio di sceltissime edizioni di testi classici, di filologia
e antiquaria: una donazione certamente assai gradita, ma materialmente acquisita
solo al termine di aspre contestazioni sollevate dagli eredi. Sono questi gli anni in
cui Francesco Manera, provinciale molto sensibile all’istruzione degli allievi, promuove lo studio della filosofia greca, degli oratori latini, dei poemi omerici, della Divina
Commedia, acquistando nuovi libri e finanziando la stampa dei testi per i corsi di matematica e di filosofia nelle scuole superiori, e di un’antologia italiana, in prosa e in
versi, per le scuole inferiori, la cui mancanza influiva negativamente sul profitto degli
studenti. Durante la sua accorta direzione si accendono gl’insegnamenti di diritto
canonico, storia ecclesiastica, eloquenza sacra e civile, di filosofia storico-critica, di
antichità greco-romane, di archeologia, di numismatica programmando molte altre
pubblicazioni scolastiche, «venute man mano alla luce e che sarebbero comparse nel
1848, senza la espulsione» – la terza – della “peste gesuitica”65.
65 M. VOLPE, I Gesuiti nel Napoletano, vol. 3: Dal 1837 al 1847, Napoli 1915, p. 387; vedi pure A. DE MEO,
I Gesuiti nell’Italia Meridionale dal 1848 al 1859 (Cristianismo, 9), Palermo 1991.
158
Vincenzo TROMBETTA
L’aperto contrasto tra le autorità borboniche e la Compagnia di Gesù insorto per la
pubblicazione della «Civiltà Cattolica» – episodio ben ricostruito da una puntuale bibliografia – s’inasprisce nel febbraio del 1855 quando il Consiglio Superiore di Pubblica Istruzione stabilisce che i libri di testo, adottati da qualunque istituto scolastico
del Regno, debbano essere preliminarmente approvati dallo stesso Consiglio. Un
provvedimento che, abbinato a quello del controllo statale da esercitare pure nelle
scuole dirette dalle corporazioni religiose, lede profondamente la tradizionale autonomia dei padri Gesuiti, da sempre liberi di utilizzare testi scolastici e di organizzare
corsi e facoltà al di là di preventive autorizzazioni, come contemplato dal decreto di
riammissione del 1821. Secondo le disposizioni, Giuseppe Paladini nell’aprile 1855
trasmette al ministro della Pubblica Istruzione la lista dei libri utilizzati nelle scuole
gesuitiche, ottenendone l’assenso. Ma il clima rimane teso per il successivo divieto
di ristampare le Istituzioni di Etica di Matteo Liberatore – comunemente adottate nei
collegi dell’Ordine – che riproduce la pubblicazione romana non autorizzata dai censori borbonici: necessario allestirne una diversa edizione da sottomettere a revisione
e, nel frattempo, sostituirla con altro testo approvato dagli organi competenti. Alla
censura dell’Etica si accompagna quella di un saggio pubblico di diritto naturale dato
da cinque allievi del Collegio di Reggio Calabria, ispirato alle dottrine di Giovanni
Antonio Ponzi, a sua volta debitore del Corso elementare di natural diritto di Luigi Taparelli d’Azeglio: quest’ultimo, come il Liberatore, solerte collaboratore della rivista
«Civiltà Cattolica»66.
Proprio i libri, dunque, scatenano un’ultima violenta battaglia ideologica e culturale
con il governo dei Borbone alla vigilia della sua caduta militare e politica e del processo di unificazione nazionale.
66 Cfr. E. ABBATE, I Gesuiti e il governo borbonico durante la seconda restaurazione a Napoli (1848–1860),
«Campania Sacra. Rivista di Storia Sociale e Religiosa del Mezzogiorno», 31, 2000, 1–2, pp. 121–167.
159
vol. 4, 2014, s. 127–160
Vincenzo TROMBETTA
Uniwersytet w Salerno
Książki i biblioteki Towarzystwa Jezusowego w Królestwie Neapolu
(od początku działalności zakonu do zjednoczenia Włoch)
Streszczenie
Sięgając do oryginalnych dokumentów, autor eseju analizuje jezuickie biblioteki i publikacje z okresu od XVII
do XIX w. wydawane w Królestwie Neapolu, gdzie członkowie Towarzystwa Jezusowego byli bardzo zaangażowani w studia teologiczne i kształcenie ogólne arystokracji. Główne tematy poruszane w pracy są następujące: początki i rozwój Biblioteki Collegio Massimo w Neapolu; jezuiccy autorzy neapolitańskich wydawnictw;
Biblioteka Collegio dei Nobili; kasata Towarzystwa Jezusowego (1767) i jej wpływ na rozproszenie dziedzictwa
kulturowego zakonu pod koniec XVIII w.; jezuickie biblioteki od Dekady Francuskiej do zjednoczenia Włoch.
Słowa kluczowe
biblioteki jezuickie, historia działalności wydawniczej, Królestwo Neapolu
Vincenzo TROMBETTA
160
vol. 4, 2014, p. 127–160
Vincenzo TROMBETTA
University of Salerno
Books and libraries of the Society of Jesus in the Kingdom of Naples
(from the beginning of the Order’s activity to the unification of Italy)
Summary
Drawing on original documents, the author of the essay analyses Jesuit libraries and publications between the
17th century and the second half of the 19th century in the Kingdom of Naples, where members of the Society
of Jesus were strongly committed to theological scholarship and general education of the nobility. The principal topics are as follows: the origins and development of the Library of the Collegio Massimo in Naples; Jesuit
authors of Neapolitan publications; the Library of the College of the Nobles; the suppression of the Society of
Jesus (1767) and its impact on the dispersion of cultural heritage of the Order in the late 18th century; Jesuit
libraries from the French Decade to the Italian Unification.
Keywords
Jesuit libraries, history of publishing, Kingdom of Naples
Oddział Starych Druków i Rzadkich Ksiąg
Biblioteka Narodowa Ukrainy im. W. I. Wernadskiego w Kijowie
vol. 4, 2014, s. 161–171
Druki medyczne i botaniczne w księgozbiorze
kolegium jezuitów w Ostrogu*1
Kolegium jezuitów w Ostrogu zostało ufundowane przez właścicielkę Ostroga, księżnę Annę Alojzę Ostrogską, córkę księcia Aleksandra Ostrogskiego, wojewody wołyńskiego, wnuczkę księcia Konstantego Wasyla Ostrogskiego, wojewody kijowskiego,
protektora Cerkwi prawosławnej, fundatora i patrona Akademii Ostrogskiej, wreszcie
małżonkę wielkiego hetmana litewskiego Jana Karola Chodkiewicza2. W latach 1624
i 1627 księżna zapisała jezuitom znaczne majętności, a także przekazała im grunty
i materiały na budowę siedziby kolegium oraz kościoła3, jak również książki, o czym
świadczą pochodzące z biblioteki jezuitów w Ostrogu starodruki z herbowym superekslibrisem księżnej4.
Apteka w kolegium jezuickim w Ostrogu została założona w 1628 r., a rozbudowana w 1641 r. Nie posiadała żadnych fundacji, ale funkcjonowała bez przerwy aż do
likwidacji kolegium w 1773 r., po czym została sprzedana przez Komisję Edukacji
Narodowej. W XVII w. przez jakiś czas w aptece pracował wykwalifikowany apte* Praca naukowa finansowana w ramach programu Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego pod nazwą
1 Artykuł jest zmienioną wersją tekstu І. О. ЦІБОРОВСЬКА-РИМАРОВИЧ, Місце і роль медичної літератури
в структурі книгозбірні Острозького єзуїтського колегіуму, [w:] Л. А. ДУБРОВІНА (red.), Археографічні
дослідження унікальних архівних та бібліотечних фондів, „Рукописна та книжкова спадщина України”,
15, 2012, s. 80–91.
2 T. KEMPA, Dzieje rodu Ostrogskich, Toruń 2002; В. УЛЬЯНОВСЬКИЙ, Князь Василь-Костянтин Острозький:
історичний портрет у галереї предків та нащадків, Київ 2012, s. 1273–1279.
3 T. ШЕВЧЕНКО, Острозький колегіум єзуїтів (1626–1648), „Етнічна історія народів Європи”, 12, 2001,
s. 85; Encyklopedia wiedzy o jezuitach na ziemiach Polski i Litwy. 1564–1995, oprac. L. GRZEBIEŃ I IN., Kraków 2004,
s. 482; T. KEMPA, Akademia i Drukarnia Ostrogska (Biblioteka „Wołania z Wołynia”, 46), Biały Dunajec-Ostróg
2006, s. 33.
4 Ю. ШЕМЕТА, Суперекслібрис Анни-Алоїзи Острозької у фондах Національної бібліотеки України
імені В. І. Вернадського, „Наукові праці Національної бібліотеки України імені В. І. Вернадського”, 10,
2003, s. 157–171; І. О. ЦІБОРОВСЬКА-РИМАРОВИЧ, Бібліотека Острозького єзуїтського колегіуму: історія
та сучасний стан фонду, „Наукові записки Національного університету «Острозька академія»”, „Серія
«Історичні науки»”, 13, 2009, s. 378–392.
162
karz Baltazar z Turyngii, protestant, któremu nie udało się dotrzeć do Kijowa, więc
– przyjąwszy wiarę katolicką – zadomowił się w Ostrogu. Podniósł on rangę apteki
oraz nauczył swojej profesji br. Stefana Wojtelskiego. Dokumenty archiwalne przekazują imiona 23 aptekarzy jezuickiego kolegium w Ostrogu, którzy pracowali tutaj
w latach 1628–17735.
Podstawa źródłowa dla badań nad księgozbiorem kolegium, w szczególności zaś nad
tą jego częścią, która dotyczy zagadnień medycznych, nie jest dzisiaj starannie opracowana i nie wyróżnia się ani bogactwem i różnorodnością dokumentów, ani ich liczbą. Katalog biblioteki kolegium jezuickiego w Ostrogu z czasów jego istnienia, a więc
źródło informacji pierwszego rzędu, nie zachował się.
Po kasacie kolegium w Ostrogu księgozbiór jezuitów zmieniał właścicieli. W latach
1777–1793 należał do szkoły powiatowej założonej przez Komisję Edukacji Narodowej i prowadzonej przez bazylianów z monasteru w Hoszczy6. Następnie został włączony do biblioteki prawosławnego Wołyńskiego Seminarium Duchownego otwartego w Ostrogu w 1796 r.7 W latach 1812–1813 został ewakuowany do miasteczka
Kobielaki w Guberni Połtawskiej. Wraz z seminarium był kilkakrotnie przenoszony:
z Ostroga do Annopola, z Annopola do Krzemieńca, z Krzemieńca do Żytomierza. Po
rewolucji październikowej 1917 r. seminarium w Żytomierzu zostało zlikwidowane,
książki wpłynęły do zbiorów biblioteki Wołyńskiego Muzeum Naukowego w Żytomierzu, a następnie, w roku 1932, trafiły do Biblioteki Narodowej Ukrainy, od 1988 r.
noszącej imię W. I. Wernadskiego (Національна бібліотека України імені В. І. Вернадського).
W spisanym w 1893 r. drugim tomie inwentarza biblioteki Wołyńskiego Seminarium Duchownego, zatytułowanym Систематический каталог книг фундаментальной библиотеки Волынской духовной семинарии на языках латинском,
греческом и (отчасти) еврейском. Т. 2, с № 2395 (Systematyczny katalog książek
podstawowej biblioteki Wołyńskiego Seminarium Duchownego w językach łacińskim,
greckim i (po części) hebrajskim) i zawierającym rozdział Medycyna, uwzględniono książki treści medycznej, które pochodziły z biblioteki jezuickiej w Ostrogu8.
W zbiorach Biblioteki Narodowej Ukrainy natomiast udało się do tej pory zidentyfikować około 600 zachowanych druków z kolegium ostrogskiego, w tym 34 wydawnictwa medyczne i 2 dwa atlasy botaniczne. Na tej podstawie można stosunkowo
dobrze zrekonstruować kolekcję książek medycznych znajdujących się w kolegium
w połowie XVIII w. Należy jednak mieć na uwadze, że księgozbiór pojezuicki poniósł straty zarówno podczas kasaty, jak i w czasie przewożenia zbiorów, a także
pożarów Ostroga w latach 1795, 1809 i 1821, kiedy ucierpiały zabudowania poje5
Encyklopedia wiedzy o jezuitach, s. 483.
6
S. KARDASZEWICZ, Dzieje dawniejsze miasta Ostroga, Warszawa-Kraków 1913, s. 194.
7
А. П. ЛОПУХИН (red.), Православная богословская энциклопедия, Петроград 1902, t. 3, kol. 788.
8 Biblioteka Narodowa Ukrainy im. W. I. Wernadskiego (Національнa бібліотекa України імені В. І. Вернадського, dalej: НБ України), Dział Rękopisów (Інститут рукопису), f. 1 (dalej: Katalog), nr 4726.
Druki medyczne i botaniczne w księgozbiorze kolegium jezuitów w Ostrogu
163
zuickie z mieszczącym się w nich seminarium9. Na dodatek anonimowy autor rękopiśmiennego Katalogu z 1893 r. musiał się borykać z opisem licznych zdefektowanych egzemplarzy oraz brakiem znaków proweniencyjnych, mógł zatem popełnić
błędy w identyfikacji druków pochodzących z kolegium w Ostrogu. W niniejszej
publikacji, po przytoczeniu wstępnych danych dotyczących starodruków, podawane są ich numery według katalogu rękopiśmiennego Wołyńskiego Seminarium
Duchownego.
Na podstawie Katalogu oraz rozpoznanych druków zachowanych w Bibliotece Narodowej Ukrainy zidentyfikowałam 63 druki z zakresu medycyny (włącznie z atlasami
botanicznymi)10. Dla porównania zestawimy wiadomości o książkach o treści medycznej w klasztorach innych zakonów rzymskokatolickich. W protokole wizytacji
z 1818 r. klasztoru bonifratrów w Łucku odnotowano 63 książki, w tym 16 o treści medycznej11. Na początku XIX w. bonifratrzy w Wysokim Litewskim posiadali 53 książki o treści medycznej, w Grodnie – 21, w Wilnie – 14 dzieł w 22 tomach12. W 1816 r.
karmelici bosi z Wiśniowca mieli 20 książek medycznych13, a trynitarze z Łucka – 4614.
Zatem dysponujące 63 takimi książkami kolegium w Ostrogu było stosunkowo nieźle
wyposażone.
Wśród tych 63 druków znalazły się prace 47 lekarzy i farmakologów. Były to dzieła lekarzy zarówno starożytnych (Aulus Cornelius Celsus, Claudius Galenus zwany Galenem, Hipokrates), jak i nowożytnych: Joannes Actuarius († około 1328),
Giovanni da Vigo († 1525), Szymon z Łowicza († około 1538), Phillippus Aureolus
Theophrastus Bombastus von Hohenheim (Paracelsus, † 1541), Valerius Cordus
(† 1544), Giovanni Baptista Montano (Montani, Montanus, † 1551), Jean-François
Fernel (Fernelius, † 1558), Andreas Vesalius († 1564), Leonhart Fuchs († 1566), Alessio Piemontese (Alexius Pedemontanus, pseud. Girolamo Ruscelli, † 1566), Guillaume Rondelet († 1566), Johann Winter (Guinter, Guintherius, † 1574), Girolamo Cardano († 1576), François Valleriola († 1580), Johann-Jakob Wecker († 1586), Blasius
Holler (Hollerius, XVI w.), Jodocus Lommius (XVI w.), Giovanni Andrea Nola (XVI w.),
9
S. KARDASZEWICZ, Dzieje dawniejsze, s. 196–197.
10 Katalog, nry: 3068, 3070, 3074, 3077 (1–2), 3079, 3082, 3084, 3085 (1–2), 3087, 3091, 3094, 3095, 3097,
3099, 3102, 3103, 3105 (1–3), 3106 (1–2), 3111, 3112 (1–2), 3113, 3116, 3117 (3 t.), 3120 (1–4), 3122, 3125,
3126, 3130, 3132, 3134, 3136, 3140, 3142, 3143, 3145, 3148, 3153 (1–2), 3155, 3156, 3157 (4 t.), 3180, 3182,
3184 i atlasy botaniczne, nry: 3035, 3090 (2 egz.). НБ України, sygn.: Pal. 314, Ost.SJ A3085 (1), Ost.SJ B3039,
Ost.SJ A3155, Ost.SJ A3156, Ost.SJ B3097, Ost.SJ C3084, Ost.SJ A2051, Ost.SJ B3130, Ost.SJ A3094, Ost.SJ
B3132, Ost.SJ C3091, Ost.SJ A3081, Ost.SJ A3071, Ost.SJ C3120 (1–2), Ost.SJ C3106, Ost.SJ A3082, Ost.SJ
A3085 (2), Ost.SJ A3088 (1), Ost.SJ A3088 (2), Ost.SJ A3088 (3), Ost.SJ A3157, Ost.SJ A3116, Ost.SJ A3182,
Ost.SJ C3112 (1), Ost.SJ A3105, Ost.SJ B3096, Ost.SJC3122, Ost.SJ C3112 (2), Ost.SJ A3079, Ost.SJ A3184,
Ost.SJ B3095, Ost.SJ B3143 i atlasy botaniczne, sygn.: Pal. 1909, Ost.SJ C3090 (2 egz.).
11 M. PIDŁYPCZAK-MAJEROWICZ, Biblioteki i bibliotekarstwo zakonne na wschodnich ziemiach Rzeczypospolitej
w XVII–XVIII wieku (Acta Universitatis Wratislaviensis, 1815, Bibliotekarstwo, 20), Wrocław 1996, S. 89.
12
Ibidem.
13
J. M. GIŻYCKI, Klasztor OO. Karmelitów bosych w Wiśniowcu, „Rocznik Wołyński”, 8, 1939, s. 193.
14
M. PIDŁYPCZAK-MAJEROWICZ, Biblioteki i bibliotekarstwo zakonne, s. 91.
164
Giovanni Pietro Passera (XVI w.), Girolamo Sacchetti (Sachetus Aelianus, Hieronimus, XVI w.), Pierre Pena († około 1600/1605), Johannes Heurnius († 1601), Emillio Campolongo († 1604), Luis de Mercado (Mercatus, † 1606), Joseph Duchesne
(Quercetan, † 1609), Eustachius Rudius (pseud. Johannes Donatellus, † 1611), Martin Ruland († 1611), Joannes Bauhin († 1613), Giovanni Tomaso Minadoi († 1615),
Philotheus Elianus Montalto († 1616), Matthias de l’Obel (Lobelius, † 1616), Franz
Tidicaeus († 1617), Toma Fienus († 1631), Wilhem Fabry († 1634), Daniel Sennert
(† 1637), Nicolaus Oelhaf (Olhafius, † 1643), Philipp Grüling († 1667), Johann Zwelfer († 1668), John Johnston († 1675), Michael Ettmüller († 1683), Handrian Mynsicht
(XVII w.), Johann Helfrich Jüngken († 1726), Lucas Antoni Porzio (Portius, † 1728),
Hermann Boerhaave († 1738).
Chronologicznie druki medyczne ze zbiorów kolegium jezuickiego w Ostrogu można
podzielić następująco: XVI w. – 31, XVII w. – 26, XVIII w. – 7. Biorąc zaś za podstawę
miejsce wydania, księgozbiór był reprezentowany przez drukarnie działające w następujących miastach: Antwerpia – 1, Awinion – 1, Bazylea – 6, Bergamo – 1, Brescia
– 1, Florencja – 1, Frankfurt nad Menem – 12, Gdańsk – 1, Jena – 2, Kolonia – 1, Kraków
– 1, Lejda – 3, Lipsk – 2, Londyn – 1, Lubeka – 1, Lyon – 7, Montbéliard – 1, Norymberga – 3, Padwa – 3, Paryż – 4, Toruń – 1, Utrecht – 1, Wenecja – 3, Wiedeń – 2.
Książki były poświęcone różnym dziedzinom nauk medycznych i sposobom leczenia rozmaitych chorób. Najbogatszy zbiór dotyczy farmacji (12), którą reprezentują
farmakopee, prace o sposobach przygotowywania leków oraz traktaty o antidotach, m.in. Antidotarium generale15 J.-J. Weckera. W grupie farmakopei w księgozbiorze znajdowała się Pharmacopoeia regia16 J. Zwelfera oraz anonimowe dzieło
Dispensatorium pharmaceuticum austriaco-viennense17. Farmację reprezentowały
Dispensatorium pharmacorum omnium18 V. Cordusa, Opera pharmaceutico-chymica19 M. Ettmüllera oraz trzy prace J. H. Jüngkena: Medicus praesenti seculo accomodandus20, Lexicon pharmaceuticum21 i Lexicon chymico-pharmaceuticum22.
Ścisły związek z farmakologią wykazywały dzieła o treści botanicznej, które zawierały informacje zarówno o roślinach, jak i o ich właściwościach leczniczych. Często
przyjmowały formę atlasów botanicznych, bogato ilustrowanych rycinami roślin.
Jezuici z Ostroga posiadali pierwsze wydanie De historia stirpium commentarii insignes23 L. Fuchsa, dzieła uważanego za najwcześniejszy fundamentalny traktat bo15
Bazylea 1585 – Katalog, nr 3095.
16
Norymberga 1693 – Katalog, nr 3143.
17
Wiedeń 1737 – Katalog, nr 3148.
18
Norymberga 1598 – Katalog, nr 3103.
19
Lyon 1686 – Katalog, nr 3142.
20
Frankfurt nad Menem 1672 – Katalog, nr 3134.
21
22
23
Bazylea 1542 – Katalog, nr 3035.
165
taniczny, zawierającego opisy 400 dzikich oraz 100 uprawianych roślin, a także wiadomości o ich medycznym zastosowaniu. Jest ono ilustrowane 512 drzeworytami
z wizerunkami roślin. Ilustracje zostały wykonane przez trzech artystów: malarza
Albrechta Meyera, który szkicował rośliny według ścisłych wskazówek L. Fuchsa,
malarza Heinricha Füllmauera, który przenosił rysunki na drewniane deski, oraz
drzeworytnika Rudolfa Specklego, który rytował je w drewnie. Jezuici mieli także
dwa egzemplarze znanego atlasu botanicznego Stirpium adversaria nova24, autorstwa P. Peny i M. de l’Obela.
W bibliotece kolegium znajdowały się także prace z zakresu anatomii i chirurgii. Jeśli
chodzi o tę pierwszą dziedzinę, to można wskazać fundamentalne dzieło A. Vesaliusa
De humani corporis fabrica25, z zakresu chirurgii natomiast – rozprawę G. da Vigo Praxis chirurgica26, która doczekała się aż 40 wydań, dzieło W. Fabry’ego Selectae observationes chirurgicae quinque et viginti, item de gangrena27 oraz pięć prac L. de Mercado:
Institutiones chirurgicae28, De mulierum affectionibus29, Opera omnia medica et chirurgica in 5 vol.30, Instutiones ad usum еt examen eorum, qui luxatoriam exercent artem31
oraz De puerorum educatione custodia et providentia32. Do tej dziedziny można też
zaliczyć dzieło Celsusa De medicina, z rozdziałami poświęconymi higienie, chirurgii
i chorobom skóry33.
W księgozbiorze jezuitów z Ostroga znajdowały się traktaty o metodach leczenia różnych chorób. Wymienić wśród nich należy: Methodus curandorum omnium morborum corporis humani in tres libros distincta34 G. Rondeleta, De febribus35 J. Heurniusa
oraz Optica intra philosophiae et medicinae arcam. De visu, de visus organo, et objecto
theoriam accurate complectens36 P. E. Montalto; z zakresu medycyny wojskowej – De
milites in castris sanitate tuenda37 L. A. Porzio. Dorobek naukowy H. Boerhaavego, pioniera klinicznych metod nauczania i leczenia oraz założyciela pierwszego w historii
szpitala akademickiego, reprezentują cztery dzieła: Aphorismi de cognoscendis et cu24
Londyn 1570 – Katalog, nr 3090.
25
26
Brak karty tytułowej – Katalog, nr 3184.
27
[b.m.w.] 1598 – Katalog, nr 3105.
28
Frankfurt nad Menem 1619 – Katalog, nr 3120 (4).
29
30
Frankfurt nad Menem 1620, t. 1–3 – Katalog, nr 3117.
31
32
33 Katalog, nr 3180: „Libri octo medici. Padwa. 8º. Bez tytułu oraz pierwszych osmiu stron”. Pierwsza edycja utworu ukazała się w 1566 r.
34
Paryż [1573] – Katalog, nr 3182.
35
Lejda 1598 – Katalog, nr 3102.
36
Florencja 1606 – Katalog, nr 3111.
37
Wiedeń 1685 – Katalog, nr 3140.
166
randis morbis38, Tractatio medico practica de lue venerea39, Tractatus de viribus medicamentorum40 oraz Opera41.
Istotne informacje na temat wpływu książek do biblioteki oraz ich wykorzystania
przynoszą noty proweniencyjne. Starodruki z biblioteki funkcjonującej przy aptece
kolegium mają na stronach tytułowych zapis „Pro Apotheca Collegii Ostrogiensis Societatis Jesu”.
Z punktu widzenia historii medycyny interesujące są relacje między książkami a ich
użytkownikami, ponieważ nieczęsto zdarza się możliwość ich zbadania. Wśród
starodruków o treści medycznej pochodzących z księgozbioru kolegium jezuitów
w Ostrogu pojawia się jednak wyrazisty ślad takiego związku. Egzemplarz dzieła De
humani corporis turpitudinibus cognoscendis et curandis libri tres42 G. T. Minadoi zawiera cztery wpisy, które pozwalają prześledzić jego niezbyt skomplikowane losy.
Książka została zakupiona dla apteki kolegium jezuitów w Ostrogu za 6 tynfów
przez miejscowego aptekarza Benedykta Charleckiego († po 1773)43. Mówią o tym
dwa pierwsze wpisy, które sporządziła ta sama ręka, należąca zapewne do tegoż
aptekarza: „Hunc librum emi 6 Tynf. P. Apotheca Ostrоgiensis / Societatis Jesu” oraz
„Benedictus Charlecki S. J. Apoth. Ostrog[iensis]”. W 1766 r. Charlecki przekazał ją
kolegium w Ostrogu, o czym świadczą kolejne dwie zapiski: „Collegii Ostrogiensis
/ Societatis Jesu / 1766 / ex dono Benedicti / Charlecki S. J.” oraz „Applicui Collegii
Ostrogiensis Soc[ietatis] Jesu”. Dwa pierwsze i ostatni znajdują się na wklejce starodruku, trzeci wpis natomiast umieszczono na stronie tytułowej. Na karcie tytułowej
pierwszego alligatu klocka z dziełami L. de Mercado znajduje się wpis poświadczający wykorzystanie w infirmerii kolegium: „Collegii Ostrogiensis Soc. Jesu / 1639. /
Pro Infirmeria”.
Omówiony w artykule materiał przekazuje informacje o rozpowszechnianiu się na
Ukrainie w XVI–XVIII w. drukowanych prac czołowych medyków europejskich oraz
o ich praktycznym wykorzystaniu. Pokazuje dzieje księgozbioru kolegium jezuitów
w Ostrogu, stwarzając możliwość przeprowadzenia porównawczej analizy księgoznawczej oraz źródłoznawczej medycznych prac biblioteki kolegialnej z wydawnictwami o treści medycznej, jakie zachowały się w bibliotekach innych kolegiów jezuickich na ziemiach ukraińskich. Stanowi tym samym znakomity materiał poglądowy do
badań historii medycyny w Ukrainie.
38
Lejda 1737 – Katalog, nr 3153.
39
40
Jena 1752 – Katalog, nr 3156.
41
Norymberga 1755 – Katalog, nr 3153 (2).
42
Padwa 1600 – Katalog, nr 3106.
43 Encyklopedia wiedzy o jezuitach, s. 86.
167
Aneks
Druki medyczne i botaniczne z biblioteki kolegium jezuitów w Ostrogu
zachowane w zbiorach Biblioteki Narodowej Ukrainy
Joannes ACTUARIUS, De medicamentorum compositione. Ruellio interpretate, Parisiis: Per
Conradum Neobarium, 1539, in 8º, sygn. Pal. 314.
Joannes BAUHIN, Historia novi et admirabilis fontis balneique Bollensis in Ducatu Virtembergico ad acidulas Goepingensis..., Montisbeligardi 1598, in 4º, sygn. Ost.SJ B3039.
Hermann BOERHAAVE, Tractatio medico practica de lue venerea. Continens hujus affectionis historiam, originem, progressum, causas, symptomata et curationem..., Lugduni
Batavorum: Apud Henricum van der Deyster et Philippum Bonk, 1751, in 8º, sygn.
Ost.SJ A3155.
Hermann BOERHAAVE, Tractatus de viribus medicamentorum (editio novissima), Jeanae:
Impensis Jo. Schulzii, 1752, in 8º, sygn. Ost.SJ A3156.
Emilio CAMPOLONGO, De arthritide liber unus, De variolis altera..., Venetiis: Apud Paulum
Meretum, 1586, in 4º, sygn. Ost.SJ B3097.
Girolamo CARDANO, De rerum varietate libri XVII, Avinione: Per Matthaeum Vincentium,
1558, in 8º, sygn. Ost.SJ A2051.
Girolamo CARDANO, Opuscula, artem medicam exercentibus utilissima..., Basileae: Ex officina Hieronimi Curionis; Impensis Henrici Petri, 1559, in 2º, sygn. Ost.SJ C3084.
Valerius CORDUS, Dispensatorium pharmacorum omnium..., Norimbergae: Excudebat
Paulus Raurmann, 1598, in 2º, sygn. Ost.SJ B3130.
Joseph DUCHESNE, Pharmacopoe dogmaticorum restitute preciosis selectisque hermeticorum floribus abunda illustrate, Lipsiae: Excudebat Haeredes Michaelis Lantzenbergeri; Sumptibus Bartholomaei Vogit et Thomae Schureri, 1613, in 8º, sygn. Ost.SJ
A3116.
Jean-François FERNEL, Universa medicina..., Francofurti: Apud Andream Wechelum,
1581, in 8º, sygn. Ost.SJ A3094.
Leonhart FUCHS, De historia stirpium commentarii insignes..., Basileae: In officina Isingriniana, 1542, in 2º, sygn. Pal. 1909.
Philipp GRÜLING, Florilegii Hippocrateo-Galeno-Chymici novi et quasi prodromi, medicinae practicae proxime ius equentis... (4 ed.), Lipsiae: Sumptibus Georgii Heinrici Frommanni, 1680, in 4º, sygn. Ost.SJ B3132.
Blasius HOLLER, Morborum curandorum brevis institution, medics et chirurgis utilissime,
juxta Galeni potissimum sententiam nec hactenus visa Basilio hollerio..., Basileae 1556,
in 8º, sygn. Ost.SJ A3081.
Jodocus LOMMIUS, Medicinalium observationum libri tres..., Antverpiae: Ex Officina Christhophori Plantini, 1560, in 8º, sygn. Ost.SJ A3071.
168
Luis DE MERCADO, De mulierum affectionibus, libri quatuor [...], relecti, emaculati, brevibus
epitomis, ac indice locuplete donate, a zacharia Palthenio..., Francofurti: Typis Hartmanni; Sumptibus Haeredum D. Zachariae Palthenii, 1620, in 2º, sygn. Ost.SJ C3120 (1).
Luis DE MERCADO, [Consultationes medicarum, disputationum et puerillium morborum continentur. – T. 4], Francofutri: Ex Officina Paltheniana, 1629, in 2º, sygn. Ost.SJ C3120 (2).
Giovanni Tomaso MINADOI, De humani corporis turpitudinibus cognoscendis et curandis
libri tres..., Patavii: Apud Franciscum Bolzettam, 1600, in 2º, sygn. Ost.SJ C3106.
Giovanni Baptista MONTANO, In artem paruam Galeni explanations /a Valentino Lublino
Polono editae, Lugduni: Apud Antonium Vincentium, 1556, in 8º, sygn. Ost.SJ A3082.
PARACELSUS, Chirurgia vulnerum, cum recentium, tum veterum, occultorum et manifestorum ulcerum etc. qui libri duo, prior De contracturis; De apostematibus, syronibus
et nodis altera, accesserunt, per interna et externa medicamenta curam eorum veram
continents. Ex Gerardi Dorn e Germanico in Latinum versione, Basileae: Apud Petrum
Pernam, [b.r.w.], in 8º, sygn. Ost.SJ A3088 (3).
PARACELSUS, Chyrurgia minor, quam alias Bertheoneam intitulavit. Cui etiam sequentes
tractatus accesserunt eiusdem authoris; De apostematibus, syronibus, et nodis; De cutis apertionibus; De vulnerum et ulcerum curis; De vermibus, serpentibus, etc ac maeulis
a nativitate ortis. Ex Gerardi Dorn e Germanico in Latinum versione, Basileae: Apud Petrum Pernam, [b.r.w.], in 8º, sygn. Ost.SJ A3088 (2).
PARACELSUS, Generosi omnique in scientiarum genere expertissimi viri Theophrasti Paracels [...] libri quatuor De vita longa. Diligentia et opera Adami a Bodenstein recogniti,
nunq primum in lucem editi, [b.m.w.] 1560, in 8º, sygn. Ost.SJ A3085 (2).
PARACELSUS, Liber paramirum clarissimi [...] Aeroli Theophrasti Paracelsi, in quo universalis, theorica physics et chirurgiae origins, et causae morborum traduntur [...] Accesserunt
[...] libri de modo pharmacandi, de xeondochio, de thermis. A quodam doco [...] nunc primum e germanico in latinum sermonem converse..., Basileae: Per Petrum Pernam, 1570,
in 8º, sygn. Ost.SJ A3088 (1).
Alessio PIEDEMONTESE, [De secretis libri septem [...], nunc primum translate, a Joan. Jacobo Weckero ex italico sermone in latinum converse..., Basileae: Apud Petrum Pernam,
1563], in 8º, sygn. Ost.SJ A3085 (1).
Pierre PENA, Mathias DE L’OBEL, Stirpium adversaria nova, Londini 1570, in 2º, sygn. Ost.
SJ C3090 (2 egz.).
Praxis medica, sive Commentarium in aphorismos Hermani Boerhaave De cognoscendis
et curandis morbis (4 ed.), P. 3, Trajecti ad Rhenum: Apud Petrum Muntendam et Socium, 1745, in 8º, sygn. Ost.SJ A3157.
Guillaume RONDELET, Methodus curandorum omnium morborum corporis humani in tres
libros distincta. Ejusdem de dignoscendis morbis, de febribus, de morbo gallico, de internis et externis, de pharmacopolarum officina, de fucis. Omnium nunc primum in lucem
edita et diligentissime castigate, Parisiis: Apud Jacobum Macaeum, [1573], in 8º, sygn.
Ost.SJ A3182.
169
Eustachius RUDIUS, De affectibus externarum corporis humani partium libri septem...,
Venetiis: Apud Ioan. Antonium et Jacobum de Francisci, 1606, in 2º, sygn. Ost.SJ
C3112 (1).
Martin RULAND, De perniciosae luis ungaricae tecmarsi et curatione tractatus..., Francofurti: Typis Romani Beati; Sumptibus Nicolai Bassaei, 1600, in 8º, sygn. Ost.SJ A3105.
Girolamo SACCHETTI, De podagricis et arthriticis morbis retractatio, Brixiae: Ex officina
Petri Mariae Marchetti, 1586, in 4º, sygn. Ost.SJ B3096.
Daniel SENNERT, Opera, T. 2, Lugduni: Sumptibus Ioannis Antonii Huguaetan Filii, et
Marci Antonii Ravaud, 1650, in 2º, sygn. Ost.SJ C3122.
François VALLERIOLA, Observationum medicinalium libri sex, nunc primum editi, et in lucem emissi..., Lugduni: Apud Antonium Gryphium, 1573, in 2º, sygn. Ost.SJ C3112 (2).
Andreas VESALIUS, De humani corporis fabrica lib. VII., T. 1, Lugduni: Apud Ioan. Tornaesium, 1552, in 8º, sygn. Ost.SJ A3079.
Giovanni DA VIGO, [Praxis chirurgica], [b.m.r.w.], in 8º, sygn. Ost.SJ A3184.
Johann-Jakob WECKER, Antidotarium generale..., Basileae: Per Eusebium Episcopium et
Nicolai Frat. Haeredes, 1585, in 4º, sygn. Ost.SJ B3095.
Johann WINTER, De medicina veteri et nova, tum cognoscenda, tum faciunda commentarii duo, Basileae: Ex Officina Henricpetrina, 1571, in 2º, sygn. Ost.SJ C3091.
Johann ZWELFER, Pharmacopoeia regia..., Norimbergae: Typis et sumptibus Balthasaris
Joachimi Endteri, 1692, in 4º, sygn. Ost.SJ B3143.
170
Oddział Starych Druków i Rzadkich Ksiąg
Biblioteka Narodowa Ukrainy im. W. I. Wernadskiego w Kijowie
vol. 4, 2014, s. 161–171
Druki medyczne i botaniczne w księgozbiorze
kolegium jezuitów w Ostrogu
Streszczenie
W artykule autorka ukazała znaczenie literatury medycznej i botanicznej w działalności klasztorów zlokalizowanych na wschodnich terenach dawnej Rzeczypospolitej w okresie XVI–XVIII w. na przykładzie zbiorów biblioteki
jezuickiego kolegium w Ostrogu. Dokonała historycznej i bibliologicznej analizy literatury medycznej i botanicznej z ostrogskiego księgozbioru, a także zbadała proweniencje znajdujących się w nim książek. Przebadany
materiał stanowi cenne źródło do badań historii medycyny na Ukrainie.
Słowa kluczowe
starodruki medyczne, starodruki botaniczne, księgozbiór, kolegium jezuickie, Ostróg, biblioteka, medycyna,
Ukraina
Irena O. CIBOROVSKA-RYMAROVYCH
Department of Old and Rare Books
Vernadsky National Library of Ukraine in Kiev
171
vol. 4, 2014, p. 161–171
Medical and botanic books in the collection
of the Ostroh Jesuit college
Summary
The article presents the significance of medical and botanic literature for the activity of the monasteries located
in the eastern territories of the former Republic of Poland in 16th–18th century, drawing on the example of
the Ostroh Jesuit college library collection. The author has carried out a historical and bibliological analysis of
medical and botanic literature from the Ostroh collection, as well as investigated the provenance of the books it
holds. The researched material constitutes a valuable source for the study of the history of medicine in Ukraine.
Keywords
medical early printed books, botanical early printed books, collection of books, Jesuit college, Ostroh, library,
medicine, Ukraine
Piotr RUMANOWSKI
Puck
vol. 4, 2014, s. 173–196
O malowidle Chrystus jako „Fons Vitae” z pocysterskiego
kościoła parafialnego św. św. Jakuba Starszego
i Mikołaja Biskupa w Mechowie koło Pucka*
Wieś Mechowo znajduje się w województwie pomorskim, powiecie puckim, około
7 km na zachód od siedziby powiatu. Godna uwagi jest zabytkowa architektura tej
miejscowości1. Na wzgórzu położonym w centralnym miejscu wsi znajduje się interesujący kościół o konstrukcji określanej jako ryglowa lub szkieletowa z murem wypełniającym z cegły2. Wybudowano go w roku 1742 z fundacji opatów klasztoru cysterskiego
w Oliwie – ks. Mikołaja Zelewskiego i ks. Jacka Rybińskiego. Wyposażenie wnętrza świątyni św. św. Jakuba Starszego i Mikołaja Biskupa stanowią manierystyczne XVII- i XVIIIwieczne ołtarze, pochodzące z poprzedniego kościoła, który stał w tym samym miejscu3. Mechowo wpisuje się w dzieje istnienia cystersów na Pomorzu, ponieważ dobra
mechowskie były od XIII do XVIII w. własnością opactwa w Oliwie4.
W ołtarzu głównym świątyni znajdują się trzy interesujące dzieła malarskie. W predelli ołtarza umieszczono niewielkie (80 × 20 cm) dzieło, wykonane techniką olejną
na desce, przedstawiające Ostatnią Wieczerzę. W polu głównym natomiast uwagę
1 O miejscowości zob. J. BRYLOWSKI, Dzieje wsi i parafii Mechowo, praca magisterska napisana pod kierunkiem ks. dra Anastazego Nadolnego, Pelplin 1988; R. FRYDRYCHOWICZ, Mechowo, [w:] F. SULIMIERSKI, B. CHLEBOWSKI, W. WALEWSKI (red.), Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, t. 6, Warszawa
1885, s. 223–224; K. ICKIEWICZ, Z przeszłości Mechowej, „Pomerania”, 15, 1978, 3, s. 36–38.
2 Ten rodzaj budowania muru ciekawie określano w źródłach z końca XVI w., pisząc o nim jako o „ścianie murowanej w drewno”, „ścianie drewniano-murowanej”, „półmurowanej”, zob. S. KUJOT, Visitationes
Archidiaconatus Pomeraniae Hieronimo Rozrażewski Vladislaviensi et Pomeraniae episcopo faceta, „Fontes”,
1897–1899, 1–2, s. 413.
3 O interesującej budowie kościoła, szczegółach drewnianej konstrukcji i bogatym wyposażeniu wspominają T. SADKOWSKI, Drewniana architektura sakralna na Pomorzu Gdańskim w XVII–XX wieku (Seria Monografii, Gdańskie Towarzystwo Naukowe, Wydział I Nauk Społecznych i Humanistycznych, 103), Gdańsk
1997, s. 13–15, 106, 163–164, 169, 175, 196; A. LISZEWSKI, T. SADKOWSKI, Kaszubskie drewniane kościoły (= Holzkirchen in der Kaschubei = Wooden churches of Kaszuby), Gdańsk 2006, s. 98.
4 S. KUJOT, Kto założył parafie w dzisiejszej dyecezyi chełmińskiej, „Roczniki Towarzystwa Naukowego w Toruniu”, 9, 1902, s. 137–138.
174
Piotr RUMANOWSKI
Ryc. 1. Autor nieznany, Chrystus jako „Fons Vitae”, druga połowa XVII w.,
olej na desce, Mechowo, kościół parafialny. Fot. M. WOJCIECHOWSKA, zbiory własne
O malowidle „Chrystus jako »Fons Vitae«” w kościele w Mechowie koło Pucka
175
przykuwa malowidło powstałe w połowie XVII w., Koronacja Najświętszej Marii Panny.
Autor obrazu nie jest znany, ale główne założenia kompozycyjne pozwalają wiązać
go z wpływami warsztatu malarzy gdańskich, Bartłomieja Strobla i Hermana Hana.
Jego fundatorami byli w roku 1645 opat oliwski Aleksander Kęsowski oraz sekretarz
królewski i adwokat oliwski Piotr Skaton5.
Nad Koronacją Najświętszej Marii Panny w polu górnym umieszczono obraz Chrystus
jako „Fons Vitae”, w kształcie pionowego prostokąta zamkniętego od góry pięciobocznie (ryc. 1). Treść w sposób symboliczny przedstawia ścisły związek pomiędzy
męką Chrystusa a udzielanymi przez Kościół sakramentami. Z ran frontalnie namalowanego Zbawiciela, stojącego na czarze kielicha, krew kilkoma strumieniami spływa
do dużego zbiornika. Wokół głównej postaci obrazu namalowano sceny udzielania
sakramentów świętych.
Obraz Chrystus jako „Fons Vitae” może nie zachwycać pięknem lub rozmachem kompozycji czy umiejętnościami warsztatowymi autora, ale praca ta jest interesująca pod
względem ikonograficznym. Taki typ przedstawienia Jezusa w sztuce pomorskiej jest
rzadko spotykany. Obraz jest znacznie uproszczoną repliką XVII- wiecznego malowidła z ołtarza Siedmiu Sakramentów znajdującego się w kościele katedralnym w Pelplinie (ryc. 2). To podobieństwo było już wcześniej zauważone i odnotowane6. Fakt
istnienia swoistej kopii pelplińskiego pierwowzoru nie powinien dziwić, skoro kościół
należał dawniej do cysterskiego dominium. Obraz nie wzbudzał dotychczas zainteresowania historyków sztuki, nie dokonano jego szczegółowej analizy stylistycznej ani
historycznej, niemniej doczekał się kilku wzmianek.
Marian Orłowicz w swoim przewodniku pisał, że jest on „dobrego pędzla z początku
XVIII w., być może z Oliwy, przedstawia 7 sakramentów”7. Paweł Czaplewski również
zwrócił uwagę na wspomniane malowidło. Opisując wyposażenie świątyni, umieścił
je w dziale Zabytki ważniejsze, w którym pominął inne prace malarskie, znajdujące
się już w tym czasie w budynku kościoła8. Janusz Stanisław Pasierb w opracowaniu
poświęconym Hermanowi Hanowi, opisując mechowskie dzieło, poświęcił mu kilka
zdań, w których porównał je do pelplińskiego pierwowzoru9. Badacz zauważył różnice i podobieństwa pomiędzy obrazami, a opis naszej kopii zakończył dosadną opinią:
Niewysokie, pękate figurki aktorów wszystkich tych scenek tchną swoistym ludowym humorem, przywodzącym na myśl niektóre obrazy Bruegla St.10
5
Wskazuje na to inskrypcja umieszczona w lewym dolnym rogu obrazu.
P. CZAPLEWSKI (red.), Diecezja Chełmińska – zarys historyczno-statystyczny, Pelplin 1928, s. 510; T. CHRZANOWSKI, Puck, Żarnowiec i okolice (Katalog Zabytków Sztuki w Polsce, seria nowa, V: Województwo gdańskie, 2), Warszawa 1989, s. 24.
6
7 M. ORŁOWICZ, Ilustrowany przewodnik po województwie pomorskiem (Polska Biblioteka Turystyczna, 7),
Lwów-Warszawa 1924, s. 79.
8
P. CZAPLEWSKI (red.), Diecezja Chełmińska, s. 510.
9
J. S. PASIERB, Malarz gdański Herman Han, Warszawa 1974, s. 229.
10
Ibidem.
176
Piotr RUMANOWSKI
W Katalogu Zabytków Sztuki w Polsce znajdziemy jedynie stwierdzenie istnienia obrazu i spostrzeżenie jego podobieństwa do Fons Vitae z Pelplina11. Opisy turystycznych
walorów gminy Puck, o charakterze popularyzatorskim, promocyjnym, nie wnoszą
istotnych treści w interesujące nas zagadnienie12.
Obraz Fons Vitae z ołtarza Siedmiu Sakramentów z kościoła pocysterskiego w Pelplinie jest prawdopodobnie dziełem ucznia malarza gdańskiego Hermana Hana13. Cechy
warsztatowe wskazują, że jego autorem mógł być w pierwszej ćwierci XVII w. zięć Hana,
Jan Peterhacke14. Podobne efekty światłocieniowe i kolorystyczne, sposób kształtowania postaci, dukt pędzla obserwujemy w pracach malarskich ołtarza św. Barbary z kościoła parafialnego w Żarnowcu, którego autorstwo przypisuje się też temu artyście15.
Najważniejszym wątkiem pelplińskiego pierwowzoru jest postać Zbawiciela umieszczona nad naczyniem przypominającym kielich. Z ran Chrystusa okrytego do pasa
purpurowym płaszczem spływają strużki krwi zbierające się w czaszy fontanny naśladującej patenę. Wokół fontanny malarz przedstawił udzielanie siedmiu sakramentów.
Na pierwszym planie umieścił bierzmowanie i chrzest. Z prawej strony kompozycję
zamykają kapłaństwo i na dalszym planie ostatnie namaszczenie. W górnym lewym
rogu przedstawiono zaślubiny, poniżej Eucharystię i pokutę. W kompozycji nad warstwą kolorystyczną dominuje rysunek. Bohaterowie przedstawienia prezentują się na
ciemnym tle, a główne barwy to: czerwienie w różnych odcieniach, nasycona purpura
i złocień gaszony dla równowagi przez biel i szarość. Autor zastosował perspektywę
powietrzną. W typach twarzy, gestach postaci, rozwiązaniach kolorystycznych i walorowych widać analogie do warsztatu Hana. Proporcje postaci sprawiają, że kompozycja zachowuje klarowność i jasność. Przed dokonaniem zabiegów konserwacyjnych trudno w pełni docenić klasę tego obrazu. Całą powierzchnię dzieła pokrywa
sczerniały werniks, który nadaje warstwie kolorystycznej jednolity szarożółty odcień.
Dlatego trudno ocenić, czy pogrążenie całej kompozycji w półmroku i ciemne tło za
postacią Chrystusa to świadomy wybór mistrza czy efekt działania czasu.
Malowidło z kościoła parafialnego w Mechowie wykonano w technice olejnej na
podobraziu drewnianym o wymiarach 115 × 83 cm. Pomimo upływu czasu malowidło zachowało żywą kolorystykę. Podobrazie pokryto szarą emulsyjną zaprawą. W jej
11
T. CHRZANOWSKI, Puck, Żarnowiec i okolice, s. 24.
12
Np. J. P. DETLAFF, D. DETLAFF, Oblicza moich Kaszub... Gmina Puck, Bydgoszcz 2004, s. 99.
13 Na temat malarza: A. GOSIENIECKA, Herman Han, [w:] Słownik artystów polskich i obcych w Polsce
działających: malarze, rzeźbiarze, graficy, t. 3, red. J. MAURIN-BIAŁOSTOCKA, J. DERWOJED, Wrocław i in. 1979,
s. 18–20 (tu obszerna literatura).
J. CIEMNOŁOŃSKI, J. S. PASIERB, Pelplin (Pomorze w Zabytkach Sztuki), Wrocław i in. 1978, s. 195; M. ZDZITOKarta zabytków I–IX, Gdańsk 1963, mps w Wojewódzkim Urzędzie Ochrony Zabytków w Gdańsku,
Dział Zabytków Ruchomych (dalej: WUOZ Gdańsk, DZR), przypisuje autorstwo malarzowi z kręgu Hermana
Hana lub jego zięciowi Janowi Peterhackemu; T. STANKIEWICZ, Karta zabytków ruchomych II–XI, Gdańsk 1963,
mps ibidem, określa jedynie prawdopodobny czas powstania obrazu na pierwszą ćwierć XVII w. O obrazie
i ołtarzu zob. także J. HEISE, Die Bau-und Kunst Provinz Westpreussen, Heft III der Kreiss PR Stargard, Danzig
1885, s. 223; R. FRYDRYCHOWICZ, Geschichte der Cistercienserabtei, Pelplin, Düsseldorf 1905, s. 372, 374.
14
WIECKA,
15
T. CHRZANOWSKI, Puck, Żarnowiec i okolice, s. 75.
177
Ryc. 2. Warsztat Hermana Hana, Chrystus jako „Fons Vitae”, pierwsza ćwierć XVII w.,
olej na płótnie, Pelplin, katedra (dawny kościół cystersów). Fot. K. MANIA, zbiory własne
178
Piotr RUMANOWSKI
skład jako wypełniacz wchodzi biel ołowiowa16. Artysta zastosował takie pigmenty
jak: biel ołowiowa, cynober, azuryt, pigment ołowiowy żółty, zieleń miedziowa, brązowy i czerwony pigment żelazowy oraz czerń z węgla drzewnego17. Paleta malarska
jest w zasadzie taka sama jak u innych malarzy XVII w.18 Obraz wykonano na dwóch
deskach lipowych połączonych listwą wodzącą zwaną szpongiem. Listwa ta nie jest
oryginalna. Ma jaśniejszą kolorystykę, a twardość i układ słojów świadczą, że wykonano ją z jesionu lub orzecha. Deska lipowa nie jest typowa dla podobrazi dzieł Hana
i jego naśladowców. Malarz najczęściej stosował podobrazia dębowe, jako najmniej
ulegające odkształceniom19. Malowidło z Mechowa ma niewielkie rozmiary i zapewne dlatego ryzyko zniekształceń nie było brane pod uwagę.
Znajdujemy na nim charakterystyczne dla polskiego malarstwa tego okresu akcenty
uwzględniające przyzwyczajenia i zdolności percepcji ówczesnego odbiorcy. Szlachcic, ziemianin, przywykł do dzieł, w których tematyka religijna była związana z życiem
codziennym, np. postacie przedstawiano we współczesnych strojach mieszczan, duchowieństwa i szlachty.
Zgodnie z doktryną Kościoła katolickiego w centrum obrazu artysta umieścił postać Zbawiciela, ponieważ „Do nieba iedna jest tylko fortka, przez Chrystusa Jezusa [...] nie wnidzie nikt, ieno kto wierzy w Chrystusa”20. Chrystus stoi zwrócony en
face, z rękami rozłożonymi na boki w geście oddania i ofiary. Kolor ciała Zbawiciela
jest cielisty, w cieniach szary. Jego obnażone ciało osłania jedynie luźno spływająca
od pasa materia koloru czerwonego21. Postać Zbawiciela stojącego na zamkniętym od góry naczyniu w kształcie kielicha mszalnego zajmuje centralne miejsce
kompozycji. Naczynie to umieszczono pośrodku fontanny wypełnionej krwią wypływającą strumieniami z pięciu ran Chrystusa. Naczynie-fontanna przypomina
baseny chrzcielne wykorzystywane w początkach chrześcijaństwa. Z czasem praktyka udzielania chrztu przez zanurzenie zanikała. Jeszcze w późnym średniowieczu
chrzcielnice były znacznych rozmiarów, ale stawały się coraz mniejsze, przyjmując
kształt kielicha. Taki właśnie kształt ma chrzcielnica z mechowskiego malowidła.
16 M. WOJCIECHOWSKA, Dokumentacja konserwatorska ołtarza głównego z kościoła parafialnego pw. św. Jakuba Starszego i św. Mikołaja Biskupa w Mechowie, s. 12 (pełna dokumentacja zostanie opracowana po
zakończeniu prac konserwatorskich).
17
Ibidem.
18 L. SZOLGINIA, Zagadnienia technologiczne w twórczości Hermana Hana, „Ochrona Zabytków”, 26, 1973,
2, s. 253.
19
Ibidem.
20 S. STAROWOLSKI, Arka Testamentu zamykająca w sobie kazania niedzielne całego roku, cz.1, Kraków 1648,
s. 865.
21 Podobnie jak w Ukrzyżowaniu z kaplicy Wejherów w kościele św. św. Apostołów Piotra i Pawła w Pucku. Autorstwo tego dzieła oraz predelli ołtarza przedstawiającej Złożenie do grobu badacze przypisują bądź
samemu Hermanowi Hanowi, bądź bliżej nieokreślonemu mistrzowi z tzw. szkoły Hermana Hana. Interesujące dzieło z kaplicy Wejherów w puckiej farze wywołuje nadal wiele kontrowersji dotyczących jego atrybucji. Doczekało się współczesnej mu kopii znajdującej się obecnie w kościele parafialnym św. Wawrzyńca
w Różynach koło Pszczółek.
179
W południowej kruchcie parafialnego kościoła w Mechowie do dziś znajduje się
kamienna XVII-wieczna kropielnica, mogąca służyć za wzór autorowi opisywanego
malowidła.
Rodzajowe scenki wokół fontanny w symboliczny sposób przedstawiają związek pomiędzy męką i ofiarą Chrystusa a udzielanymi w czasie mszy sakramentami. Chociaż
są skromniejsze od pelplińskiego pierwowzoru, przekazują sporo informacji o ówczesnej modzie. Na pierwszym planie biskup i dwóch księży udzielają bierzmowania
dwójce dzieci. Skromne białe szaty księży w komżach i stułach kontrastują ze złotym
płaszczem i infułą biskupa, ozdobioną drogimi kamieniami, namalowanymi z prawdziwie miniatorską skrupulatnością. Stojąca tyłem do widza matka bierzmowanych
dzieci, ubrana w brązową suknię, osłania głowę brązowym czepcem ozdobionym złotą nicią. Jej ramiona okrywa krótka pelerynka (lub kożuszek) przyozdobiona szerokim
kołnierzem zakończonym falbankami. Asystujący biskupowi ksiądz podaje w złotym
naczyńku krzyżmo – mieszaninę oleju świętego i balsamu. Na prawo od opisywanej
grupy artysta przedstawił akt chrztu. Bierze w nim udział pięć osób. Pierwszy od lewej
to mężczyzna ubrany z hiszpańska w czarny strój, z wąsikami i spiczastą bródką. Stoi
oparty o krawędź chrzcielnicy i, z lekka unosząc głowę, patrzy w stronę duchownego.
Obok niego widać postać mężczyzny ubranego w czerwoną delię zapiętą ciasno pod
szyją na pętlicę22. Spod wierzchniego okrycia wygląda aksamitny żupan w kolorze
błękitnym23. Podgolona głowa to cecha polskiej elegancji szlacheckiej w XVII w.24 To
prawdziwy polski Sarmata. Przyglądając się tej postaci, dostrzegamy, że artysta starał się nadać jej indywidualne cechy. Stojąca obok szlachcica kobieta jest do połowy
zasłonięta przez chrzcielnicę, widać jednak jej wykwintny, choć skromny strój. Na
ramiona ma zarzuconą pelerynkę lub kożuszek, jak u matki towarzyszącej bierzmowaniu, pod spodem widzimy różową suknię. Stojący pionowo kołnierz zakończony
jest białą kryzą. Kobieta trzyma nad złotą misą chrzcielnicy dziecko ciasno owinięte
pomarańczowoczerwoną materią. Zastosowana barwa miała znaczenie magiczne,
ponieważ broniła od uroków25. Wśród ludności kaszubskiej na Pomorzu praktykowany był również zwyczaj owijania w szatkę dziecka ostrych przedmiotów metalowych,
utrudniających złym mocom dostęp do dziecka26. Z dużą dozą realizmu i humoru
namalowany jest kapłan dokonujący chrztu. Twarz księdza, okrągła, ozdobiona rumieńcami, namalowana jest tak, jakby artysta chciał przekazać, że osoba ta zapomina
o umiarkowaniu w jedzeniu i piciu. To jemu przygląda się, patrząc z ukosa, Sarmata.
Przedstawiona na obrazie grupa dokonująca chrztu jest najciekawsza w całej kompozycji. Prawie w całości widać wszystkie występujące osoby, których twarze, stroje
22
W. ŁOZIŃSKI, Życie polskie w dawnych wiekach, Kraków 19744, s. 126–131.
23
M. BARTKIEWICZ, Polski ubiór do 1864 roku, Wrocław i in. 1979, s. 91–93.
24
Ibidem.
25 J. S. PASIERB, Malarz gdański Herman Han, s. 227. Podobnie ubrane jest Dzieciątko na obrazie Pokłon
pasterzy, również zaliczanym do grupy prac, które wyszły z tzw. szkoły Hermana Hana. Malowidło zdobi
kaplicę biskupów gdańskich.
26 J. S. BYSTROŃ, Słowiańskie obrzędy rodzinne. Obrzędy związane z narodzeniem dziecka, Kraków 1916, s. 87.
180
Piotr RUMANOWSKI
i gesty mają indywidualne cechy. Widzimy tu przedstawiciela szlachty, obcokrajowca,
mieszczkę i niemal karykaturalnie namalowanego księdza.
Pozostałe osoby kompozycji przypominającej średniowieczne sceny misteryjne są do
połowy zasłonięte przez postacie występujące przy bierzmowaniu i chrzcie27. Po prawej stronie fontanny wypełnionej krwią Zbawiciela ksiądz udziela ostatniego namaszczenia. Chory leży na krótkim łożu; jego głowa obwiązana jest białą chustą. Duchownemu towarzyszy rudowłosy pomocnik trzymający świecę i otwarty rytuał. W górnym
prawym rogu obrazu oglądamy obrzęd udzielania święceń kapłańskich. Udziela ich siwobrody biskup w infule, okryty fioletową kapą. Przed biskupem stoi trzech diakonów
ubranych w komże. Dostojnik Kościoła rozmawia z nimi, żywo gestykulując dłońmi,
jakby wyliczał coś na palcach. Czy sprawdza ich wiedzę na temat liczby sakramentów?
W przedstawieniu sakramentu małżeństwa, po drugiej stronie fontanny, kapłan
udzielający zaślubin jest przedstawiony en face. Siwizna na głowie i brodzie oraz
zmarszczki zdradzają wiek, jak pisał Janusz Stanisław Pasierb, „poczciwego proboszcza”28. Lico oblubienicy wydaje się wierną kopią twarzy matki trzymającej na opisywanym obrazie dziecko do chrztu. Wysoki kołnierz na stelażu świadczy, że cechy
modnego stroju są znane pannie młodej. Uśmiechnięta twarz wybranka prawie ginie
w półmroku. Parze młodej towarzyszy dwóch świadków. Jeden, z gładko przyczesaną
brodą i spiczastymi wąsikami, przygląda się ceremonii. Drugi, w wysokiej ciemnej
czapce, jako jedyny spośród portretowanych nie jest aktywnym świadkiem sakramentu. Jakby nieobecny w czasie ceremonii, patrzy przenikliwym wzrokiem wprost
na oglądających obraz. Czyż jest to autoportret malarza?
Ostatnie dwie sceny przedstawiają komunię i spowiedź. Przyjmujący komunię szlachcic z podgoloną głową ubrany jest w czerwony żupan i delię podbitą sobolami. Komunii udziela ksiądz w niebieskozielonej szacie. Poniżej zakonnik, zapewne cysters, słucha
spowiedzi, zasłaniając twarz białą chustą. Spowiadający się penitent to również ubrana
z polska postać z podgoloną głową, w zielonym żupanie i krótkiej pelerynie.
Uproszczona wersja Fons Vitae w Mechowie świadczy o wymianie myśli i ważnych
idei między opactwem a małą świątynią z cysterskiego dominium. Od końca XVI w.,
gdy zreformowane klasztory polskich prowincji zaczęły ponownie rosnąć w siłę, systematycznie zwiększała się liczba cysterskich proboszczów i wikariuszy w kościołach
prowincjonalnych należących do zakonu. Tak też było w cysterskiej świątyni w Mechowie, gdzie na przełomie XVI i XVII stulecia proboszczami byli oliwscy cystersi,
zobowiązani do przyjazdu do siedziby opactwa w okresie adwentu na ćwiczenia
mające na celu podbudowę duchową i intelektualną29. Ale nie tylko w ten sposób
wspierano wiejskie świątynie. Opaci oliwscy byli fundatorami ołtarzy kościoła. Wy27 W. TOMKIEWICZ, Aktualizm i aktualizacja w malarstwie polskim XVII wieku, „Biuletyn Historii Sztuki”, 13,
1951, 2–3, s. 16.
28
J. S. PASIERB, Malarz gdański Herman Han, s. 229.
29 P. CZAPLEWSKI (red.), Annales Monasteri Olivensis Ord. Cist. Aetae Posteriores, „Fontes”, 20, Toruń 1916–
1919, s. 125.
181
sokiej klasy ornamentyka manierystycznych ołtarzy i poziom artystyczny obrazu Koronacja Najświętszej Marii Panny z ołtarza głównego świadczą o nie tylko duchowym
wsparciu nadzorującego opactwa30. Do mniejszych wiejskich świątyń przenoszono
elementy pochodzące być może z Oliwy lub Pelplina, stąd wysoki poziom artystyczny wyposażenia kościoła w Mechowie.
Może właśnie dlatego taki obraz znalazł się w Mechowie, w kościele prowadzonym
przez cystersów, tym bardziej że malowidło to uwzględniało wychowawczą rolę malarstwa dla przeważnie niepiśmiennej społeczności wiernych wiejskiej parafii. Autor
pamiętał o przyzwyczajeniach odbiorców tego dzieła, którym zagłębianie się w zagadnienia filozoficzno-religijne nie było potrzebne. Przesłanie kompozycji jest jasne
i czytelne, wyrażone za pomocą środków zaczerpniętych z codziennego życia, scen
obyczajowych i politycznych. Sztuka, także literatura, asymiluje rodzime, miejscowe
elementy, aktualne wydarzenia. Płaszczyzna płótna lub deski buduje treści przez stłoczenie szczegółów wokół motywu zasadniczego, tworząc dynamiczne i plastyczne
kompozycje sytuacyjne.
Autor obrazu realizował zalecenie Kościoła, by w sposób jasny, prosty i czytelny wyjaśniać „dogmatyczne podstawy kultu i pożytek z nich przy nauczaniu prawd wiary”31,
według słów dominikanina ks. Fabiana Birkowskiego. Powtarzając myśli doktorów
Kościoła, kaznodzieja ów chciał, by malarstwo oddziaływało na oglądających tak, aby
parafianin, gdy
obaczy historyą narodzenia pańskiego, albo inney tajemnice odkupienia malowanie, to stoi mu za doktora
i za księgę, i ta reprezentacya żywa więcej go uczy i wzrusza, aniż słowa kaznodziejskie32.
Pojawienie się repliki pelplińskiego obrazu w wiejskim kościele przekonuje, że jego
gospodarze doceniali rolę informacji ikonograficznej, traktując ją jak swoiste medium w propagandzie wiary33. Katolicyzm stał się ponownie religią słowa i obrazu,
a realizacji tych zamierzeń służyły nowe przedstawienia w sztuce sakralnej34. Sztuka
religijna musiała się stać sztuką zaangażowaną, jej zadaniem stawało się pouczanie
i wyjaśnianie spraw wiary, nawoływanie do pobożnych rozmyślań.
Inspiracją dla środkowej części Fons Vitae mogły być przedstawienia Jezusa określane
jako Chrystus Boleściwy (Bolesny, Bolejący). Ten typ przedstawieniowy ma proweniencje
30 Wysokiej klasy wyposażenie można oglądać w kościele parafialnym św. Michała w miejscowości Starzyno, leżącej kilka kilometrów od Mechowa. Wieś była własnością cystersów od 1220 r. Fundatorem istniejącej do dziś XVII-wiecznej świątyni i jej wyposażenia był opat oliwski Aleksander Kęsowski.
31
J. S. PASIERB, Problematyka sztuki w postanowieniach soborów, „ Znak”, 16, 1964, s. 14.
32 F. BIRKOWSKI, O świętych obrazach jako mają być szanowane, [w:] IDEM, Ks. Fabiana Birkowskiego kazania
przygodne i pogrzebowe, z dodatkiem kazania Ks. Makowskiego na pogrzebie tegoż Ks. Fabiana Birkowskiego,
wyd. K. J. TUROWSKI, Kraków 1859, s. 78.
33 Ks. R. KNAPIŃSKI, A. WITKOWSKA OSU, Polskie niebo. Ikonografia hagiograficzna u progu XVII wieku, Pelplin
2007, s. 13.
34 Np. obrazy związane z kształtowaniem nowożytnej mariologii (Immaculata, Annuntiata, Assunta),
prezentujące takie tematy jak Tryumf Eucharystii, Kościół walczący, cierpiący i tryumfujący, a także wątki
hagiograficzne oraz sakramenty święte.
182
Piotr RUMANOWSKI
bizantyjskie i pojawił się w XII w.35 W łacińskiej części Europy najwcześniejsze wizerunki
Vir Dolorum pochodzą z ostatniej ćwierci XIII w.36 Większość tych wyobrażeń reprezentowała wersję z półpostaciowym przedstawieniem Zbawiciela. Całopostaciowe portrety
Chrystusa Bolesnego pojawiły się równocześnie w Niemczech i w Czechach na początku XIV w.37 W średniowiecznej sztuce utrwaliły się wyobrażenia Zbawiciela okrytego
perizonium, z rękami skrzyżowanymi na piersiach i z pochyloną jak w Ukrzyżowaniach
głową. Ten typ przedstawieniowy zapożyczył od krucyfiksu wyprostowaną postać Zbawiciela i skrzyżowane dłonie38.Tymczasem Chrystus w obrazie Fons Vitae unosi obie
dłonie w geście oranta lub w nawiązaniu do postaci Sędziego znanej z przedstawień
Sądu Ostatecznego. Ten gest w wizerunku Fons Vitae nie jest zupełnie przypadkowy.
Oglądamy tu bowiem nie sędziego Pantokratora, ale Syna Boga, który stoi w centrum
ustanowionych znaków łaski – sakramentów – i jest postacią spełnioną, służy ludziom
dzięki swojej ofierze w prawdziwie polskim, sarmackim towarzystwie. Znane w Polsce
– wywodzące się m.in. z tematyki pasyjnej – wizerunki Chrystusa Boleściwego wychodzącego z sarkofagu, widocznego jedynie do kolan, nazywano Chrystusem w studni39.
Otwarte lub półprzymknięte oczy wskazują, że jest to już martwy człowiek, ale jednocześnie żywy Bóg. W kompozycjach późniejszych pokazuje się Chrystusa na tle nie całego grobowca, lecz tylko fragmentów jego dolnej krawędzi. Kiedy na części sarkofagu
stoi kielich mszalny, do którego spływa krew, to mówimy wówczas o wizerunku Jezusa
Boleściwego Eucharystycznego. Wizerunek Chrystusa w studni jest jednak przedstawieniem postaci umęczonej, jeszcze nie zmartwychwstałej40. Zbawiciel w Fons Vitae jest już
tryumfujący, zwycięski. Być może z powodu ogólnego podobieństwa możemy doszukiwać się analogii głównej postaci z opisywanego malowidła do ikonografii Ecce Homo,
na której ukształtowanie z pewnością miały wpływ średniowieczne wizerunki Vir Dolorum41. W takich przedstawieniach nie ma jednak ran w dłoniach i boku Zbawiciela42.
Fons Vitae, scena przedstawiająca Chrystusa będącego źródłem życia, może też być
rodzajem mistyczno-dogmatycznego podejścia do sceny Ukrzyżowania. Pojawia się
35 E. PANOFSKY, Przyczynek do historii typów przedstawieniowych Mąż Boleści i Maria Pośredniczka, przeł.
T. DOBRZENIECKI, [w:] IDEM, Studia z historii sztuki, Warszawa 1971, s. 95.
36
G. JURKOWLANIEC, Chrystus umęczony. Ikonografia w Polsce od XIII do XVI wieku, Warszawa 2001, s. 29.
37 Ibidem, s. 35; W. MERSMANN, Schmerzensmann, [w:] Lexikon der Christlichen Ikonographie, Bd. 4, Rom i in.
1970, szp. 88.
38 E. PANOFSKY, Przyczynek do historii typów przedstawieniowych, s. 95.
39 Wizerunki „Chrystusa w studni” przedstawiają m.in.: fresk w kościele Świętego Krzyża w Krakowie, zob.
Kościół św. Krzyża (Katalog Zabytków Sztuki w Polsce, IV: Miasto Kraków, 3: Kościoły i klasztory śródmieścia,
2, Warszawa 1978, s. 26), malowidła w Zbylitowskiej Górze, malowidła w kościele klasztornym klarysek
pw. Świętej Trójcy w Starym Sączu, obraz z ołtarza Pana Jezusa Pięciorańskiego w kościele klasztornym
paulinów w Wieruszowie.
40 Z. KRUSZELNICKI, Obraz z Donaborowa i zagadnienie ikonografii Chrystusa w studni, Teka Komisji Historii
Sztuki, t. 15, z. 3, Toruń 1965, s. 101.
41 T. DOBRZENIECKI, Średniowieczny portret w sakralnej sztuce polskiej, „Rocznik Muzeum Narodowego
w Warszawie”, 13, 1969, 1, s. 107.
42 T. DZIUBECKI, Ikonografia Męki Chrystusa w nowożytnym malarstwie kościelnym w Polsce, Warszawa 1996, s. 61.
183
w sztuce europejskiej pod koniec średniowiecza. Język sztuki, aby przybliżyć prawdy
wiary i tradycję Kościoła, zajmował się wówczas materializacją określonych zwrotów
słownych i zespołów pojęciowych, takich jak Chrystus jako Fons Vitae, „Młyn Eucharystyczny” czy „Chrystus w Tłoczni Mistycznej”. Przedstawianie w sztuce sakralnej
„Młynu Eucharystycznego” to plastyczna realizacja wizji literackiej z XIV w. Pomysł
zrodził się z narastającego na przełomie stuleci kultu hostii. Końcowym etapem jego
rozwoju było ustanowienie święta Bożego Ciała43. „Tłocznia Mistyczna” natomiast
jest rozwiniętą w ikonografii pewną przenośnią starotestamentową Izajasza: „szaty
Twe jak u tego, co wygniata winogrona w tłoczni”44. W myśl tych słów św. Augustyn
i św. Bonawentura porównywali Zbawiciela do winnego grona pod prasą. Egzegeza
chrześcijańska nadała rangę symbolu Winnicy Pańskiej wspomnianej w Starym Testamencie. Motyw winnej latorośli i wyciskania soku w kolorze krwi tłumaczono jako
zapowiedź męki Chrystusa i ustanowienia Eucharystii45. Tę piękną metaforę średniowieczni malarze w sposób dosłowny przekładali na język plastyki. W ich dziełach
ociekający krwią Chrystus dźwiga belkę tłoczni, którą dociska Bóg Ojciec. Napój pojawiający się w skrzyni, w której stoi Odkupiciel, zostaje przelany do beczek i rozwieziony do ołtarzy na całym świecie, w celu udzielania sakramentów.
Bohaterowie drugiego planu uczestniczący w wydarzeniu mają wiele wspólnych cech.
Reprezentują społeczeństwo tej samej epoki. Tworzą grupy stojące w małym półkolu.
Ich gesty nie są dynamiczne, raczej przemyślane i wyważone. Artysta zgodnie ze wskazaniami nauki Kościoła przedstawia w pierwszej kolejności sakramenty bierzmowania
i chrztu. Do istoty tematu malarstwo nawiązywało w częstych realizacjach przedstawiających chrzest Chrystusa w Jordanie lub z pomocą najbardziej popularnej symboliki:
jelenia u wodopoju czy Mojżesza wydobywającego wodę ze skały46.
Barok, jako epoka niezwykłych form sztuki, znajduje wiele wspólnych cech charakteryzujących plastykę i literaturę. Sztuki plastyczne i słowo pisane w XVII w. obserwują już
nie naturę, lecz ludzką duszę47. Sceny przedstawiające ostatnie namaszczenie z malowidła z Mechowa to ilustracja XVII-wiecznych traktatów poświęconych sztuce dobrego
umierania. Cierpiącemu przyjmującemu ostatnie namaszczenie towarzyszą „nabożne
sprzęty”. Moce piekielne mają uciekać przed świętym żywiołem zapalonej świecy i duchowną książką. Wielu autorów barokowych poradników ars bene moriendi polecało
obłożnie choremu spisać tzw. testament duchowy. Konający jeszcze raz potwierdzał
w nim swoją wiarę, wzywając opieki Matki Boskiej i Anioła Stróża, przed ostatnią drogą
43 Z. KRUSZELNICKI, Z zagadnień ikonografii sztuk plastycznych, [w:] J. KELLER (red.), Katolicyzm średniowieczny, Warszawa 1977, s. 394–395.
44 Iz, 63,2, Biblia Tysiąclecia (Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu w przekładzie z języka greckiego),
red. A. JANKOWSKI, K. ROMANIUK, L. STACHOWIAK, Poznań-Warszawa 19903, s. 903.
45 H. MAŁKIEWICZÓWNA, Interpretacja treści piętnastowiecznego malowidła ściennego z Chrystusem w Tłoczni
Mistycznej w krużgankach franciszkańskich w Krakowie, „Folia Historiae Artium”, 8, 1972, s. 79–81.
46 D. FORSTNER OSB, Świat symboliki chrześcijańskiej, przeł. i oprac. W. ZAKRZEWSKA, P. PACHCIAREK, R. TURZYŃSKI,
Warszawa 1990, s. 271–272, 314.
47 Ks. M. BRZOZOWSKI, Teoria kaznodziejstwa, [w:] M. RECHOWICZ (red.), Dzieje teologii katolickiej w Polsce, t. 2:
Od odrodzenia do oświecenia, cz. 2, Lublin 1975, s. 394.
184
Piotr RUMANOWSKI
wybierał świętych patronów. Na mechowskim obrazie namaszczony świętymi olejami
i wspomagany modlitwą księdza chory wpatruje się w blask świecy, która jak
pochodnia zapalona znaczy światło, wnętrze na duszy naszej, i pokazuje dobrodziejstwa Boskie, próżność
świata tego, krótkość żywota naszego doczesnego [...] marność rozkoszy wszystkich, które jako dym na
powietrzu giną i niszczeją48.
Bezpośrednie porównanie do symboliki gasnącej świecy jakby wyjęte ze średniowiecznej eschatologii śmierci, pełnej pogardy dla spraw doczesnych, zawierają słowa
XVIII-wiecznego kaznodziei Rajmunda Tworkowskiego, który pisze:
patrzymy na świece palące się, każda gorejąc umiera, ustawicznie jej ubywa, tak człowiek gore, gore, aż też
i zgore, spali się świeca zostaje po niej swąd, smród, perzyna i popiół, toż samo i po człowieku49.
Z czasów powstania Fons Vitae z Mechowa pochodzi wiele przedstawień ars bene
moriendi. Leżącemu w łożu towarzyszą postacie świętych patronów, Anioła Stróża,
modlących się ludzi oraz księży.
W każdej z opisywanych scen uczestniczą osoby duchowne, przedstawiciele różnych
szczebli kapłańskiej hierarchii – diakon, ksiądz (czyli prezbiter), biskup. We wcześniejszych wiekach sztuka rzadko przedstawiała różne poziomy święceń. Realizacje tych
typów ikonograficznych w średniowieczu częściej podejmowała rzeźba niż malarstwo, np. w archiwoltach portali kościołów50. W okresie średniowiecza i renesansu
hierarchia kościelna, zwłaszcza na niższych poziomach święceń, nie wypracowała pozytywnego modelu kapłana51. Sobór Trydencki bronił hierarchii Kościoła, a społeczny prestiż duchowieństwa miał być podniesiony za sprawą lepszego wykształcenia
i większego zdyscyplinowania52. Do tego problemu nawiązuje scena przedstawiająca
moment święceń kapłańskich na mechowskim malowidle. Osoby duchowne często
były prezentowane przez malarzy epoki baroku. Nie był to temat nowy, ale w okresie ruchów reformacyjnych, wystąpień przeciwko hierarchii Kościoła, znaczenie tego
motywu miało szczególne znaczenie.
Ksiądz uczestniczy też w scenie zaślubin. Zgodnie z postanowieniami Soboru Trydenckiego, który uznał związek małżeński za sakramentalny znak ustanowiony przez
Chrystusa, w jego zawarciu uczestniczą kapłan i dwóch świadków53. Celebrowano je
48 J. DREXELIUSZ, Zodyakus albo Droga do wieczności, czyli: Dwanaście znaków przejrzenia do nieba, Wadowice 1874, s. 1. Por. K. MOISAN-JABŁOŃSKA, Obrazowanie walki dobra ze złem (Polska Sztuka Kościelna Renesansu i Baroku – Tematy i Symbole. Nauka Kościoła, 3), Kraków 2002, s. 480.
49
R. T WORKOWSKI, Ostatnia umierającego człowieka dyspozycja, Kraków 1754, s. 11.
50
J. POESCHKE, Ordines, [w:] Lexikon der Christlichen Ikonographie, Bd. 4, szp. 355.
51 S. LITAK, Organizacja Kościoła w Polsce – parafie w XVI–XVIII w., [w:] M. RECHOWICZ (red.) Księga tysiąclecia
katolicyzmu w Polsce, Lublin 1969, s. 102–103.
52 Służyły temu zakładanie seminariów duchownych i częste wizytacje biskupów, archidiakonów, dziekanów. Społecznym prestiżem duchowieństwa, podniesieniem jego życia duchowego zajmowały się też
zreformowane zakony. Szczególną rolę w tym względzie odegrało Towarzystwo Jezusowe.
53 Ks. A. BARON, ks. H. PIETRAS (red.), Dokumenty Soborów Powszechnych: tekst łaciński i polski, t. 4: (1511–
1870) Lateran V, Trydent, Watykan (Źródła Myśli Teologicznej, 33), Kraków 2004, s. 717.
185
wewnątrz świątyni przy drzwiach wejściowych, a od XVII w. przy ołtarzu54. W sztukach
plastycznych częstym motywem ikonograficznym sceny zawierania małżeństwa jest
przedstawienie św. Joachima i św. Anny. Dla katolika przykładem do naśladowania były
wizerunki Świętej Rodziny, „doskonałej komunii osób, mężczyzny i niewiasty”55.
W zobrazowaniu Eucharystii, którą „Nieprzyjaciele prawdy, Heretycy, Sakramentarze,
Zwingliani, Kalwinowie, odiąć nam [...] chcą”56, uczestniczą przyjmujący sakrament oraz
duchowny ubrany w zielony ornat, kolor odradzającego się życia57. W sztukach plastycznych Najświętszą Ofiarę przedstawiano już w malowidłach katakumbowych jako chleb.
W chrześcijańskiej sztuce średniowiecza bardzo popularny był pelikan, personifikacja
Chrystusa i Eucharystii58. Jednak najczęstszym symbolem tego sakramentu było i jest do
czasów współczesnych naczynie, kielich mszalny. W malarstwie motyw Najświętszej Ofiary znajdujemy w scenach z przedstawieniami cudów eucharystycznych. Ich sprawcami
byli św. Antoni Padewski, św. Norbert, św. Bernard z Clairvaux nawracający księcia Wilhelma z Akwitanii oraz św. Klara ratująca Asyż przed Saracenami59. Legendę o cudzie eucharystycznym powtarza też temat przedstawiający wydarzenia z tzw. mszy św. Grzegorza60.
Scena spowiedzi świętej to zilustrowanie wybrania przez wiernego właściwej drogi prowadzącej ku zbawieniu. Spowiednik i penitent zostali namalowani na stojąco wbrew
obowiązującym nakazom61. Zapewne podyktowane to zostało względami kompozycji
obrazu, gdyż w pozycji klęczącej zostaliby zasłonięci przez pozostałe osoby. Wyznanie
grzechów, pokuta, odrzucenie „podszeptów szatana” i powrót do „niebieskiej ojczyzny” to tematy powracające w sztuce baroku. Teologiczne uzasadnienie przedstawienia sakramentu pokuty i nawrócenia człowieka z grzesznego do bogobojnego życia
wprowadzał już Stary i Nowy Testament62. Żal za grzechy do XIV w. jest powiązany
z publicznymi rytuałami kościelnymi, przywdzianiem pokutniczych szat, biczowaniem
się. W liturgicznej formie pokutę określił na nowo Sobór Trydencki. W ikonografii już
we wczesnym średniowieczu jej odpowiednikiem były wizerunki Chrystusa Dobrego
Pasterza. W średniowieczu pokutę często przedstawiano w formie realnych czynności
54 W. KULIGOWSKI, Miłość na Zachodzie: historia antropologiczna (Etnologia i Antropologia Kulturowa – Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, 21), Poznań 2004, s. 99.
55 JAN PAWEŁ II, O bezżenności dla królestwa niebieskiego, [w]: IDEM, Mężczyzną i niewiastą stworzył ich: odkupienie ciała a sakramentalność małżeństwa, Lublin 2008, s. 231.
56
Piotr SKARGA, Kazania o siedmi sakramentach Kościoła s. katolickiego, Kraków 1835, s. 25.
57 D. FORSTNER OSB, Świat symboliki chrześcijańskiej, s. 122–123; O. HOLL, Farbensymbolik, [w:] Lexikon der
Christlichen Ikonographie, Bd. 2, Freiburg i in. 1970, szp. 12–13.
58
D. FORSTNER OSB, Świat symboliki chrześcijańskiej, s. 122–123, 246–247.
59
K. MOISAN-JABŁOŃSKA, Obrazowanie walki dobra ze złem, s. 52.
60 J. Ph. DE BORCHGRAVE D’ALTEA, La messe de Saint Grégorie, „Bulletin des Musées Royaux des Beaux Arts”, 8,
1959, s. 33. A. THOMAS, Gregoriusmesse, [w:] Lexikon der Christlichen Ikonographie, Bd. 2, szp. 199–202.
61 Obowiązujące i powszechne w tym czasie księgi liturgiczne zwane Agendą Powodowskiego, wydane
w Krakowie w roku 1591 i mające wiele wznowień, nakazywały spowiedź w pozycji klęczącej, zob. ks. B. NADOLSKI, Leksykon liturgii, Poznań 2006, s. 1393.
62
Ez, 18,21–24; Jl 2, 12–18; Mt, 3,1–4; Mk, 1,1–4, Biblia Tysiąclecia, s. 1000, 1065, 1126, 1159.
186
Piotr RUMANOWSKI
wyznaniowych63. Prezentowano grupy żałujących za grzechy, z atrybutami kary za przewiny, biczem, ubiorem pokutnym. W Niderlandach do XVI w. temat ten był chętnie personifikowany wizerunkiem penitenta z rózgą i dzbankiem wody, symbolem oczyszczenia64.
W malarstwie XVII w. często przedstawiano motyw wyboru drogi, powrotu syna marnotrawnego, zbłąkanej owcy niesionej przez Dobrego Pasterza. Bliskie ikonograficznie
tematowi spowiedzi i pokuty były wizerunki św. Jana Nepomucena, którego kult w XVII
stuleciu propagował zakon jezuitów65. Zobrazowanie tego tematu to również pokutująca Maria Magdalena, biblijny Dawid lub postać skruszonego, płaczącego św. Piotra66.
Ikonografia najwyższej ofiary przedstawionej w formie grup ludzi zgromadzonych wokół postaci Chrystusa znajduje w ikonografii barokowego malarstwa swoją antytezę.
Jest nią alegoryczny taniec śmierci. To przedstawienie przyjęło się w XVII-wiecznym
malarstwie polskim i zyskało dużą popularność67. Groteskowe, czasem makabryczne
obrazy korowodu ludzi i szkieletów symbolizowały przemijanie i tryumf nieuchronnego końca68. Przeciwstawieniem tej sceny jest Zbawiciel, zwycięzca śmierci, stojący
w otaczającej go grupie wiernych i będący źródłem życia wiecznego.
Zobrazowania tematu sakramentów świętych podjął się Rogier van der Weyden
w tryptyku Ołtarz Siedmiu Sakramentów w połowie XV w. Widzimy tu ukrzyżowanego
Chrystusa we wnętrzu świątyni69. Otaczające Zbawiciela kaplice i nawy kościoła są
scenerią dla zaprezentowania świętych sakramentów przedstawionych za pomocą
rodzajowych scenek budowanych na podstawie obserwacji codziennego życia. Stają
się one symultanicznym wątkiem jednej akcji, określonej wnętrzem kościoła70.
Motyw ukrzyżowanego Zbawiciela umieszczonego w centrum studni wypełnionej
krwią znajdujemy w tryptyku Mistyczna kąpiel dusz71, którego autorem jest mistrz
z Douai Jean Bellegambe (ryc. 3)72. Tryptyk został wykonany w roku 1525 prawdopo63 J. J. M. TIMMERS, Busse, Buss-sakrament, [w:] Lexikon der Christlichen Ikonographie, Bd. 1, Freiburg im
Breisgau 1968, szp. 344–345.
64
Ibidem.
65 J. MARECKI, L. ROTTER, Jak czytać wizerunki świętych. Leksykon atrybutów i symboli hagiograficznych, Kraków 2009, s. 315–316.
66
Takimi przedstawieniami po Soborze Trydenckim zdobiono konfesjonały.
67
S. KRZYSZTOFOWICZ-KOZAKOWSKA, P. KRASNY, M. WALCZAK, Sztuka Polski, Kraków [2006], s. 83.
68 Np. na obrazie z krakowskiego kościoła bernardynów pw. św. Bernardyna ze Sieny z trzeciej ćwierci
XVII w. przedstawiono korowód ludzi i szkieletów, którzy trzymając się za dłonie, tworzą koło, zob. Kościół
św. Bernarda ze Sieny (Katalog Zabytków Sztuki w Polsce, IV: Kazimierz i Stradom, kościoły i klasztory, 1), Warszawa 1987, s. 17). Motyw tańca śmierci pojawiał się nie tylko w malarstwie. Interesującym przykładem realizacji tego tematu jest dekoracja sztukatorska w kaplicy Pana Jezusa z kościoła Świętej Trójcy w Tarłowie.
69
Obecnie w Koninklijk Museum voor Schone Kunsten w Antwerpii.
70 M. JANOCHA, Missa in arte polona. Ikonografia mszy świętej w średniowiecznej i nowożytnej sztuce polskiej,
Warszawa 1998, s. 29.
71
Obecnie w Musée des Beaux-Arts w Lille.
72 B. FRANCIS, Bellegambe, Jean (I), [w:] Allgemeines Künstlerlexikon. Die bildenden Künstler aller Zeiten und
Völker, Bd. 1, München-Leipzig 1994, s. 455.
Ryc. 3. Jean BELLEGAMBE, Mistyczna kąpiel dusz, 1525, olej na płótnie, Musée des Beaux-Arts, Lille
187
188
Piotr RUMANOWSKI
dobnie na zlecenie Charles’a Coquin z opactwa d’Anchin. Malarz z Douai jest autorem wielu prac będących zobrazowaniem dogmatów religijnych, skomplikowanych
zestawień typologicznych i motywów symbolicznych73. Jego prace powstawały pod
wpływem arcydzieł szkoły flamandzkiej Jana van Eycka, Rogera van der Weydena
i prac tkaczy z Arras74. W centralnym panelu wspomnianego tryptyku umieszczono
postać ukrzyżowanego Chrystusa stojącego w basenie wypełnionym krwią. Ta część
tryptyku jest bezpośrednią ilustracją metafory miłosierdzia zawartej w słowach papieża Grzegorza Wielkiego: chrześcijanie muszą się kąpać w krwi Zbawiciela, aby
zmyć plamę grzechu. W basenie wypełnionym zbawczym płynem znajdują się już
Maria Magdalena i Maria Egipska. Pozostali wierni prowadzeni są przez kobiece personifikacje cnót teologicznych, od lewej: miłosierdzia, nadziei i, z pochodnią, wiary,
wskazującej drogę grupie świętych niewiast75.
Trudno powiedzieć, czy tryptyk z Lille mógł wpłynąć w jakimś stopniu na motywy
ikonograficzne pojawiające się w omawianym malowidle. Bezpośrednią inspiracją do
powstania obrazu z Pelplina mogła być natomiast rycina Teodora Gallego76 umieszczona w dziele jezuity Jana Davida Veridicus Christianus wydanym w roku 1601 (ryc. 4)77.
Przedstawiony jest tam umęczony i zmartwychwstały Chrystus z krzyżem w środku
fontanny. Spływa z niej siedem strumyczków symbolizujących sakramenty. Wątek ten,
ledwie zasugerowany w rycinie Gallego, malarz gdański rozbudował, nadając mu rys
polski i sarmacki.
Innym źródłem, z którego mogła czerpać pracownia Hana, były XVI- i XVII-wieczne
grafiki napływające z Niemiec i Niderlandów. Taki szczególny związek z antwerpskimi
typografiami frontyspisów Postylli Jakuba Wujka wykazała Anna Treiderowa78. W bogatych zbiorach bibliotek cystersów, z którymi współpracował malarz, zapewne znajdowały się liczne wzory do naśladowania.
Katolicka doktryna wyjaśniająca liczbę sakramentów i określająca ich znaczenie formowała się dość długo79. Ostateczne stanowisko w tej kwestii zajął Sobór Trydencki,
wyliczając, że jest ich: „ani więcej ani mniej jak siedem”80. Duchowny z mechowskiej
73 R. GENAILLE, Słownik malarstwa holenderskiego i flamandzkiego, przeł. E. MALISZEWSKA, K. SECOMSKA, Warszawa 1975, s. 20.
74 Ibidem.
75 Na temat tryptyku zob. także H. BOËDEC, Allégorie et spiritualité monastique au début du XVIe siècle : le
„Triptyque du Bain mystique” de Jean Bellegambe, [w:] Ch. HECK (red.), L’Allégorie dans l’art du Moyen âge : formes et fonctions : héritages, créations, mutations. Actes du colloque du RILMA, Paris 2010, s. 345–370.
76 H. VOLLMER, Galle, [w:] Allgemeines Lexikon der bildenden Künstler: von der Antike bis zur Gegenwart, Bd.
2, Leipzig 1908, s. 105.
77
78 A. TREIDEROWA, Ze studiów nad ilustracją wydawnictw krakowskich w XVII w. „Rocznik Biblioteki PAN”, 14,
1968, s. 5–41.
79 Ks. B. NADOLSKI, Leksykon liturgii, s. 1340 i n. Ks. T. REROŃ, Sakrament pokuty w dobie Soboru Trydenckiego.
Studium historyczno-moralne (Rozprawy Naukowe PWT we Wrocławiu, 44), Wrocław 2002, s. 48–50.
80
S. GŁOWA, I. BIEDA, Breviarium Fidei. Wybór doktrynalnych wypowiedzi Kościoła, Poznań 20004, s. 47.
189
Ryc. 4. Teodor GALLE, ilustracja do dzieła Jana Davida Veridicus Christianus, Antwerpia, 1601.
Ze zbiorów Biblioteki Wyższego Seminarium Duchownego w Pelplinie
190
Piotr RUMANOWSKI
świątyni przypominał o ich ważności wiernym, a w tym dziele wspomagała go ikonografia opisywanego dzieła. Przedstawienie Syna Bożego i zobrazowanie siedmiu
sakramentów świętych to działanie o charakterze wychowawczym i propagandowym. Uproszczenia i schematyzacja postaci nie szkodzą ukrytym głębokim treściom
religijnym obrazu. Parafianin mechowskiej świątyni z pewnością bez trudu rozpoznawał scenę bierzmowania umieszczoną w dolnej części kompozycji prawie centralnie
obok ceremonii chrztu. Skomplikowana symbolika ofiary Chrystusa, „źródła wody
życia płynącej z tronu Boga i Baranka”81, zostaje w prosty sposób wytłumaczona.
Omawiany obraz, którego czas powstania określa się na drugą połowę XVII w., nie był
integralną częścią ołtarza głównego. Został tam umocowany w miejsce płaskorzeźby
Ofiara Abrahama w trakcie prac konserwatorskich przeprowadzonych przez Barbarę
Szczypiorską w latach 1965–196682. Prawdopodobnie ołtarz główny został przeniesiony z kościoła św. Jakuba w Oliwie, położonego przy dawniejszym kościele klasztornym. W drugiej połowie XVII w. w przyklasztornej świątyni wymieniano wyposażenie,
co zbiega się w czasie z powstaniem kościoła w Mechowie83. Fakt ten niestety nie ułatwia wyjaśnienia kwestii powstania omawianego malowidła. Nic nowego nie wnoszą też sprawozdania z wizytacji kościelnych przeprowadzonych na przełomie XVII
i XVIII w. przez archidiakonów pomorskich na zlecenie biskupów. Więcej szczegółów
dotyczących prac malarskich znajdujących się w Mechowie dostarczyła relacja wizytacyjna przeprowadzona przez archidiakona Bazylego Złockiego na zlecenie bpa
Antoniego Kazimierza Ostrowskiego w lutym roku 176684. W protokole wizytacyjnym
czytamy, że w świątyni były cztery ołtarze (trzy z nich w prezbiterium), feretrony oraz
16 obrazów, których tematyki duchowny nie wymienia.
Przy próbie ustalenia czasu namalowania dzieła cenną informacją pomocniczą może
być analiza kostiumologiczna postaci. Obraz z mechowskiej świątyni reprezentuje
nurt rodzimy, daleki od wzorów kosmopolitycznych. Pojawiający się tu przedstawiciele mieszczaństwa i szlachty ubrani są w polskie stroje85. Spostrzeżenie to, zakładając oryginalność i aktualność malowidła, możne pomóc doprecyzować czas jego
powstania, chociaż do kwestii tej należy podchodzić ostrożnie, gdyż szlachecki ubiór
narodowy w okresie jego największego rozpowszechniania przechodził wiele zmian.
Przynależność do spadkobierców wojowniczych Sarmatów w XVII w. zobowiązywała
do noszenia odpowiedniego stroju86. W końcu XVI stulecia rozpoczął się w Polsce
81
H. de BORCHGRAVE, Chrześcijaństwo w sztuce, przeł. H. ANDRZEJEWSKA, Warszawa 19892, s. 27.
82
WUOZ Gdańsk, DZR, B. SZCZYPIORSKA, Dokumentacja konserwatorska, mps, s. 4–5.
83
M. WOJCIECHOWSKA, Dokumentacja konserwatorska, s. 5.
84 Z. KROPIDŁOWSKI, Dobra materialne, wyposażenie i dochody parafii, duchowieństwa i służby kościelnej dekanatu puckiego w okresie staropolskim (Kolekcja „Universitas Gedanensis”, 7), Gdańsk 2007, s. 156–163.
85 M. SKRUDLIK, Życie i dzieła malarza bernardyńskiego O. Franciszka Lekszyckiego, Sandomierz 1916, s. 65,
za: W. TOMKIEWICZ, Aktualizm i aktualizacja w malarstwie polskim XVII wieku, „Biuletyn Historii Sztuki”, 13,
1951, 1, s. 8.
86 J. CHRÓŚCICKI, Sztuka i polityka. Funkcje propagandowe sztuki w epoce Wazów 1587–1668 (Idee i Sztuka.
Studia z dziejów sztuki i doktryn artystycznych), Warszawa 1983, s. 128–133.
191
proces ujednolicania się ubiorów szlacheckich, opartych na wzorach orientalnych87.
W połowie XVII w. wyobrażenie o idealnym wizerunku utożsamiano z noszeniem
kontuszy i żupanów88. Ten ubiór „pyszny, wytwornością bogaty, wygodny, okazały,
z potrzebą wojenną zgadzający się”89 wrósł głęboko w obyczaj i był świadectwem
dobrego gustu. Zgodnie z obowiązującą modą ubrany jest szlachcic występujący
w scenie chrztu, okryty delią – płaszczem najczęściej podbijanym futrem, zapinanym
w XVII stuleciu za pomocą ozdobnych pętlic90. Delia (znana też jako delijka lub nasuwień) słynęła z ozdobnego kołnierza, który „tem zdobniejszy im większy”91. Właśnie
taki ma szlachcic przyjmujący komunię w zobrazowaniu Eucharystii. W opisywanym
obrazie okrycie Sarmaty obecnego przy chrzcie ma krótszy kołnierz, modny do lat 30.
XVII w.92 Być może jest to ferezja, płaszcz podobny do delii, o krótkim kołnierzu, który
w XVII stuleciu wyparł z mody delijkę i stał się strojem reprezentacyjnym. Pod płaszczem można dostrzec zapinany na ozdobne złote guziki żupan; charakterystyczny
połysk wskazuje, że wykonano go z jedwabiu93. Ta część garderoby upowszechniła
się w drugiej połowie XVI w.94 Niezbędnym składnikiem stroju narodowego Sarmaty było specyficzne obuwie. Na naszym obrazie u opisywanej postaci widać jeden,
prawy but. Jest koloru żółtego i nie ma obcasa. Do XVIII w. ten element obuwia zastępowano podkówkami. Widoczny na obrazie but jest wąski, dopiero w XVIII w. jego
przednią część rozszerzono95.
Wszyscy uwiecznieni na mechowskim obrazie przedstawiciele rycerskiego stanu
mają odkryte głowy i wysoko podgolone włosy. Relacje cudzoziemców odwiedzających Polskę w XVI stuleciu potwierdzają przejmowanie przez szlachtę tego kozacko-tatarskiego obyczaju. Moda ta nie była wówczas nowością, ale jeszcze się nie
upowszechniła, skoro w początkach XVII w. pisano, że zwyczaj ten jest czymś obcym
i „Nie bywało u przodków naszych [...] takich łbów wygolonych”96. Już jednak w połowie XVII w. golone głowy były obowiązkowym elementem sarmackiej elegancji97.
87 P. MROZOWSKI, Orientalizacja stroju szlacheckiego w Polsce na przełomie XVI i XVII w., [w:] E. KARWOWSKA
(red.), Orient i orientalizm w sztuce. Materiały Sesji Stowarzyszenia Historyków Sztuki, Kraków 1983, s. 243.
88 I. TURNAU, Ubiór narodowy w dawnej Rzeczypospolitej, Warszawa 1991, s. 45; Encyklopedia Staropolska,
t. 2, Warszawa 19784, s. 788–789.
89 Ł. GOŁĘBIOWSKI, Ubiory w Polszcze od czasów najdawniejszych aż do chwil obecnych sposobem ułożone
i opisane, Warszawa 1830, s. 4.
90
I. TURNAU, Ubiór narodowy, s. 19.
91
Ł. GOŁĘBIOWSKI, Ubiory w Polszcze, s. 143.
92 I. TURNAU, Ubiór narodowy, s. 18; EADEM, Słownik ubiorów: tkaniny, wyroby pozatkackie, skóry, broń i klejnoty oraz barwy znane w Polsce od średniowiecza do początku XIX w., Warszawa 1999, s. 864.
93
W. ŁOZIŃSKI, Życie polskie, s. 128.
94
I. TURNAU, Ubiór narodowy, s. 18.
95
Ibidem, s. 55.
96 J. HERBURT, Statua i przywileje koronne..., wyd. M. SZARFFENBERG, Kraków 1570, s. 18–19, za: P. MROZOWSKI,
Orientalizacja stroju szlacheckiego, s. 255.
97
W. ŁOZIŃSKI, Życie polskie, s. 116.
192
Piotr RUMANOWSKI
Z tej krótkiej analizy szlacheckiej mody na mechowskim obrazie wynika, że jej odzwierciedleniem mogą być stroje „panów braci” prawdopodobnie z połowy XVII stulecia. Czy te informacje pozwolą zlokalizować obraz w przestrzeni czasowej?
Z jednej strony, zakładając wierność mistrza w dokumentowaniu cech kultury materialnej, panujących obyczajów, mody, możemy traktować walory ikonograficzne narracji malarskiej dotyczącej historii ubioru jako cenną podpowiedź dotyczącą czasu
powstania dzieła. Z drugiej nie znamy pozostałych prac anonimowego malarza i nie
możemy dokonać ich porównania, aby ocenić jego umiejętności dokumentowania
kultury materialnej. Dlatego na tym etapie badań dotyczących pracy „mistrza z Mechowa” nie można potwierdzić na podstawie analizy kostiumologicznej wcześniejszych ustaleń dotyczących datowania obrazu. Ponieważ w istniejących materiałach
źródłowych nie ma dokumentu potwierdzającego czas powstania mechowskiej pracy, musimy kwestię tę pozostawić otwartą.
Niewątpliwie malowidło należy wiązać z dalekim wpływem warsztatu malarskiego
Hermana Hana. Wskazują na to charakterystyczne dla tego mistrza szczegóły kompozycyjne, średniowieczna typologia i ikonografia, w której prawie zawsze widzimy
sceny wielofigurowe, stanowiące jedność z pozostałymi elementami malowidła.
Człowiek jako jednostka nie figuruje. Cechą charakterystyczną twarzy malowanych
w pracowni Hana były duże, ciężkie i wyraźnie malowane powieki98. Autorem mechowskiej Fons Vitae mógł być bliżej nie określony warsztat gdański lub zakonny.
Skomplikowane treści ikonograficzne wskazują na udział jezuitów w powstawaniu
malowidła. Cystersi, reformując się w końcu XVI w., korzystali z pomocy prawników
i teologów jezuickich99. Portrety zakonników pojawiają się w innych pracach malarskich z tego okresu obok wizerunków fundatorów. To z ich wskazówek mógł
korzystać autor naszego malowidła. Cała kompozycja namalowana jest na szarym jednolitym tle. Brak w niej wyraźnego (jak w dziełach Hana) źródła światła,
pochodzi ono jakby z zewnątrz, od strony widza100. Pewien schematyzm, frontalność i surowość przedstawienia stosowane w sztuce sakralnej zaangażowanej
w walkę z innowiercami słusznie nazywano pierwszym stylem kontrreformacji.
Cechowały go powaga i prostota właściwe kompozycjom gotyckim101; malarz,
„nie dbając o symetrię”102 i używając form skromnych i niewysilonych, tłumaczył
w prosty sposób treść dzieła sztuki. Na obrazie z Mechowa (tak jak na pelplińskim pierwowzorze) zagadnienia kolorystyczne są podporządkowane rysunkowi,
a niewielka powierzchnia deski nie jest proporcjonalna do tak bogatego w treści
ikonograficzne tematu.
98 M. PAŹDZIOR, Nieznany obraz „Koronacja Najświętszej Marii Panny” z XVII w., dzieło pracowni Hermana
Hana, „Biuletyn Historii Sztuki”, 29, 1967, 1–2, s. 464–479.
99
100
S. ZAŁĘSKI, Jezuici w Polsce, t. 1, Kraków 1904, s. 487.
Tak jak w Ukrzyżowaniu z kaplicy Wejherów w kościele św. św. Apostołów Piotra i Pawła w Pucku.
101
M. REYMOND, De Michel-Ange à Tiepolo (Imago mundi), Paris 1912, s. 42.
102
193
Dzięki właściwie przeprowadzonym zabiegom konserwatorskim i rekonstrukcyjnym malowidłu przywrócono dotychczas słabo widoczne fragmenty kompozycyjne. Dzięki temu możemy podchodzić do oceny umiejętności warsztatowych autora
nie tak surowo, jak uczynił to J. S. Pasierb. Pomimo pewnych koniecznych uproszczeń uderza drobiazgowość w opracowaniu szczegółów stroju i postaci, zwłaszcza
pierwszego planu. Malarz umiejętnie posługiwał się pędzlem, malując laserunkami
wielowarstwowo. Niektóre fragmenty malowidła pokryte są bardzo cienką warstwą
farby, aby wykorzystać kolor szarego podkładu. Barwa w pełni realizuje funkcję
znaczeniową i estetyczną. Stwarza iluzję przestrzeni, bliższego i dalszego planu,
a padające od strony widza światło kształtuje bryłę postaci i przedmiotów. Kolor
jest właściwie dobrany do charakteru obrazu. W postaciach pierwszego planu widać wyraźny dukt pędzla, załamujący fakturę pod różnymi kątami. W pozostałych
partiach obrazu widać jednolitą grubość używanej farby, co może oznaczać jego
oryginalność i brak późniejszych poprawek i domalowań. Aktorzy przedstawienia
wysunięci są na plan pierwszy dzięki pozostawieniu szarego obojętnego tła. Pomimo podobieństw postaci, np. kobiet w przedstawieniu sakramentów chrztu i małżeństwa, osoby te zachowują zróżnicowane indywidualne rysy (nosy, czoła) i nie są
szablonowe.
Obok dzieł ważnych i wyznaczających wysokie standardy istniało malarstwo plebejskie. Sztuka przemawiająca do mas zgodnie z założeniami kontrreformacji nie mogła
używać złożonej manierystycznej metafory i skomplikowanej emblematyki103. Posługiwała się więc powszechnie znanymi i zrozumiałymi skrótami i uproszczeniami.
Pomimo tego powstawały prace malarskie interesujące pod względem kompozycyjnym. Biorąc pod uwagę takie założenie, obraz z Mechowa należy analizować przez
pryzmat takich prac jak: Koronacja NMP z Buczka Wielkiego104, Koronacja NMP z Jeżewa105 czy Złożenie do grobu z predelli w kaplicy Wejherów w kościele św. św. Apostołów Piotra i Pawła w Pucku – obrazów, które może nie prezentują najwyższych walorów artystycznych, ale mają wartość ikonograficzną i teologiczną istotną dla Kościoła
potrydenckiego.
Interesujący obraz Fons Vitae z Mechowa jest jedynym malowidłem na Pomorzu
Gdańskim naśladującym dzieło z Pelplina. Praca podejmuje temat kluczowy dla
Kościoła katolickiego, jest wyrazem refleksji teologicznej nad poszczególnymi sakramentami i obrony zakwestionowanej przez reformację nauki katolickiej o sakramentach.
103
M. WALICKI, W. TOMKIEWICZ, A. RYSZKIEWICZ, Malarstwo polskie. Manieryzm, Barok, Warszawa 1971, s. 13.
104 O kompozycji obrazu, treściach ikonograficznych i analizie formalnej pisał obszernie M. PAŹDZIOR,
Nieznany obraz „Koronacja NMP z XVII w.”, „Biuletyn Historii Sztuki”, 30, 1968, 4, s. 463–481, zaliczając do
prac warsztatu Hermana Hana obrazy: Madonna na smoku z kościoła w Dębrznie, Zwiastowanie z kościoła
w Tucznie czy Złożenie do grobu z kościoła w Pucku.
105 J. TYLICKI, J. FLIK, J. OLSZEWSKA-ŚWIETLIK, Koronacja Najświętszej Marii Panny z kościoła pw. św. Trójcy w Jeżewie. Domniemany obraz Hermana Hana w świetle badań historycznych i technologicznych, „Ochrona Zabytków”, 2003, 3/4, s. 73–79.
194
Piotr RUMANOWSKI
Działający na zlecenie cysterskiego mecenasa warsztat malarski wpisuje się w barokową polską religijność przenikającą niemal wszystkie dziedziny życia, zawiłą, przesiąkniętą nadmierną dewocją, często obliczoną na pokaz106. Obraz, odwołując się
do codziennego życia XVII-wiecznej Rzeczypospolitej, jest przykładem rodzimego,
a nie importowanego malarstwa potrydenckiego, przypomina rodzaj mnemotechnicznej mapy dla zbłąkanych myśli. Idea jest jakby zaczerpnięta ze sformułowanego
przez Franciszka Borgię jezuickiego postulatu o całkowitej klarowności obrazu107.
Mechowską kopię pelplińskiego Fons Vitae można też traktować jako znak nowego,
inaczej działającego zakonu cystersów, odstępującego od kontemplacyjnych założeń z XII i XIII w.; zakonu będącego pod silnym wpływem jezuitów, który zdecydował
się na prowadzenie posługi duchowej w swych kościołach parafialnych i filialnych,
otwierając jednocześnie dla działalności duszpasterskiej własne kościoły klasztorne.
Pomorze Wschodnie było specyficznym terenem, zurbanizowanym, o znacznych odrębnościach narodowościowych, społecznych i obyczajowych. W dobie potrydenckiej myśli reformatorskiej cystersi stanęli przed trudnym zadaniem przystosowania
się do aktualnych potrzeb społeczności chrześcijańskiej. Porzucili dla nowej aktywności duszpasterskiej ograniczenia klauzurą i rozwinęli ideę clerici regularis, wykorzystując doświadczenia zakonów żebraczych108.
Tekst ten zaledwie dotyka tematu motywów ikonograficznych, formalnych i historycznych malowidła z Mechowa. Jest przypomnieniem istnienia w małych zapomnianych świątyniach dzieł wykonanych z inicjatywy cysterskich mecenasów i poruszających istotne dla historii Kościoła zagadnienia. Malowidła te, przeznaczone dla małych,
często filialnych kościołów, służyły przybliżeniu życia sakramentalnego, a ich główni
aktorzy wydają się ubrani według wskazań ówczesnych wilkierzy, które określały
szczegóły strojów mieszkańców miast i wsi. Obrazy wykonane przez artystów nieposiadających akademickich umiejętności nie tyle zawierają informacje o wpływach
szkoły lub warsztatu bliżej określonego mistrza, ile są wyrazem nowej duchowości
Kościoła tryumfującego, pokrywającej się z kształtującym się nurtem pobożności
charakterystycznej zwłaszcza dla społeczności lokalnej, kaszubskiej, odpowiedniej
dla jakości i trudów życia codziennego, swoistych wierzeń i lokalnych zwyczajów.
106 T. GLEMMA, Kościół w Polsce w okresie reformy trydenckiej. Przyjęcie reformy trydenckiej w Kościele polskim, [w:] B. KUMOR, Z. OBERTYŃSKI (red.), Historia Kościoła w Polsce, t. 1: Do roku 1764, cz. 2: Od roku 1506,
Poznań-Warszawa 1974, s. 199.
107 M. OSSOWSKI, Bożonarodzeniowe predelle jako wczesny przykład recepcji jezuickiej teologii obrazu oraz
zagadka narodzin baroku, [w:] IDEM (red.), Herman Han. Mistrz światła i nokturnu. Narodziny baroku w malarstwie dawnej Rzeczpospolitej, Pelplin 2008, s. 109.
108 J. KŁOCZOWSKI, Zakony męskie w Polsce w XVI–XVIII w., [w:] IDEM (red.), Kościół w Polsce, t. 2: Wieki XVI–XVII
(Studia nad Historią Kościoła Katolickiego w Polsce), Kraków 1969, s. 506.
195
vol. 4, 2014, s. 173–196
Piotr RUMANOWSKI
Puck
O malowidle Chrystus jako „Fons Vitae” z pocysterskiego
kościoła parafialnego św. św. Jakuba Starszego i Mikołaja Biskupa
w Mechowie koło Pucka
Streszczenie
Tekst nawiązuje do kulturowego dziedzictwa pozostawionego przez cystersów na Pomorzu Gdańskim. Zakonnicy byli mecenasami sztuki, inicjatorami powstania wielu prac malarskich. Ich działalność miała szczególne
znaczenie po Soborze Trydenckim, kiedy Kościół docenił rolę przekazu ikonograficznego jako medium w propagandzie wiary katolickiej. Za św. Tomaszem z Akwinu przypomniano funkcję dydaktyczną obrazów, pełniących dodatkowo w świątyniach funkcje dekoracyjne. W okresie reformacji malarstwo musiało przemawiać do
wiernych, ponieważ innowiercy podważali dogmaty wiary i unieważniali rolę sztuki w świątyni. Po Soborze
Trydenckim cystersi rozpoczęli pracę duszpasterską wśród wiernych. Nowa aktywność, obrona dogmatów wiary, potrzebowała współpracy ze sztuką.
Do realizowania swoich planów cystersi angażowali wybitnych malarzy. Należał też do nich malarz gdański Herman Han. Wytwory warsztatu tego mistrza znalazły wielu naśladowców. Jego kopiści tworzyli w manierze cech
określanych jako szkoła Hermana Hana. Jednym z jej dzieł jest obraz Chrystus jako „Fons Vitae” z ołtarza Siedmiu
Sakramentów w cysterskim kościele w Pelplinie. Jego treść w sposób symboliczny przedstawia ścisły związek
pomiędzy męką Chrystusa a udzielanymi przez Kościół sakramentami i była odpowiedzią na kwestionowanie
roli sakramentów przez innowierców.
Kopią tej pracy jest obraz z kościoła parafialnego w Mechowie, miejscowości położonej niedaleko Pucka i dawniej leżącej w granicach cysterskiego dominium. Temat Chrystusa przedstawianego jako źródło życia nie wzbudzał zainteresowania historyków sztuki, nie dokonano dotychczas analizy stylistycznej ani historycznej dzieła.
Autor podejmuje wątek mechowskiej repliki, próbując wyjaśnić źródła ikonograficzne zobrazowanych postaci,
ustalić historię dzieła, ocenić jego wartość artystyczną. Obraz wzbudził zainteresowanie autora artykułu, ponieważ jest dowodem funkcjonowania nowej aktywności zakonników nie tylko w dużych aglomeracjach miejskich. Tekst przypomina o istnieniu w małych, często zapomnianych świątyniach dzieł wykonanych z inicjatywy
cysterskich mecenasów i poruszających istotne dla historii Kościoła zagadnienia.
Słowa kluczowe
Pomorze, Mechowo, cystersi, kontrreformacja, barok, malarstwo, ikonografia, Jezus Chrystus, sakramenty
Piotr RUMANOWSKI
196
vol. 4, 2014, p. 173–196
Piotr RUMANOWSKI
Puck
On the painting Christ as “Fons Vitae” from the former Cistercian parish
church of St. James the Greater and St. Nicholas in Mechowo near Puck
Summary
The article approaches the issue of the cultural heritage of the Pomerelia Cistercians. The monks were patrons
of art and initiated the creation of numerous paintings. Their activity gained particular importance following
the Council of Trent, when the Church acknowledged the role of the iconographic expression as a medium for
the propagation of the Catholic faith. Drawing on Thomas Aquinas’s thought, it revived the notion of the didactic function of paintings, which at the same time served decorative purposes in churches. In the Reformation
period, painting had to appeal to the faithful because the dissenters questioned the dogmas of faith and the
role of art in temples. After the Council of Trent, the Cistercians initiated pastoral work among the faithful. The
new activity – the defense of the dogmas of faith – required collaboration with the world of arts.
In order to carry out their plans, the Cistercians engaged the services of outstanding painters, among them
Gdańsk-based Herman Han. The works from this master’s workshop found many imitators. His copyists’ style
exhibited characteristics referred to as the school of Herman Han. Among its works there is a painting titled
Christ as “Fons Vitae” from the Seven Sacraments altar in the Cistercian church in Pelplin. The paintings content
symbolically illustrates the close relationship between Christ’s Passion and the Church’s sacraments, and was
meant to be a response to the dissenters’ questioning of the role of sacraments.
The painting in question has a copy: a painting at the parish church in Mechowo, a village near Puck, formerly
located within the boundaries of the Cistercian dominion. The motif of Christ represented as a spring of life has
not received art historians’ attention; no stylistic or historical analysis of the work has been made so far. The
author approaches the issue of the Mechowo replica, endeavouring to explain the iconographic sources of
the depicted figures, determine the history of the painting, and assess its artistic value. The painting attracted
the author’s attention, since it evidences a new form of monks’ activity, not exclusively in municipal centres. The
article reminds the readers of the existence of works commissioned by Cistercian patrons, important for
the history of the Church, kept in small, often obscure temples.
Keywords
Pomerelia, Mechowo, Cistercians, Counter-Reformation, Baroque, painting, iconography, Jesus Christ, sacraments
Jacek PARTYKA
Sekcja Starych Druków, Oddział Zbiorów Specjalnych
Biblioteka Jagiellońska
vol. 4, 2014, s. 197–204
Disiectarum bibliothecarum membra. Pozostałości polskich
księgozbiorów kamedulskich z klasztoru w Bieniszewie:
droga do Biblioteki Jagiellońskiej*
Jesienią roku 2013 zbiór starych i nowych druków przechowywanych w klasztorze
kamedułów w Bieniszewie w pobliżu Kazimierza Biskupiego znalazł się w wydzielonym magazynie Biblioteki Jagiellońskiej. Impulsem, który doprowadził do tych
przenosin, była zorganizowana przez Bibliotekę Jagiellońską w lutym 2013 r. konferencja pt. Księgozbiór oo. kamedułów z Bielan w Bibliotece Jagiellońskiej. Kompleksowe i wszechstronne zabezpieczenie, opracowanie i udostępnienie1. Miała ona na celu
podsumowanie wszystkich działań, w których wyniku niezwykle duży, bardzo cenny
i pod wieloma względami unikatowy księgozbiór kamedulski znalazł schronienie, na
prawach depozytu, w murach najstarszej polskiej biblioteki2. Konferencja pokazała
również, że Biblioteka Jagiellońska posiada niezwykle duże możliwości i odpowiedni
zasób ludzki, żeby w kompetentny i profesjonalny, a przede wszystkim wszechstronny sposób zabezpieczyć tak dużą kolekcję. W specjalnie wydzielonym magazynie
spoczęło kilkanaście tysięcy druków3, a Biblioteka Jagiellońska stała się prawdopo* Praca naukowa finansowana w ramach programu Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego pod nazwą
1 Konferencja odbyła się przy współudziale i z pomocą o. Marka Szeligi, przeora w klasztorze kamedułów
na krakowskich Bielanach. Towarzyszyła jej pierwsza w Polsce wystawa kamedulskich starodruków pochodzących z krakowskiego eremu. Konferencję zorganizował piszący te słowa, jako ówczesny wicedyrektor
Biblioteki Jagiellońskiej ds. zbiorów specjalnych, a zarazem wieloletni kierownik zespołu i koordynator
prac związanych z szeroko pojętym zabezpieczeniem, skatalogowaniem i udostępnieniem księgozbioru
kamedułów z krakowskich Bielan.
2 W przypadku starych druków, tłoczonych bądź co bądź w nakładach od kilkuset do kilku tysięcy egzemplarzy, można mówić o unikatach tak długo, jak długo nie odnajdzie się inny egzemplarz danego dzieła. W odniesieniu do kilkunastu co najmniej pozycji z bielańskiego księgozbioru można stwierdzić, iż nie
zostały one odnalezione w żadnym z dostępnych katalogów; zob. J. PARTYKA, The Camaldolese monastery
library now in the Jagiellonian Library OPAC. New dimension and new perspectives, „Kniha” 2014 (w druku).
3 Dokładnie rzecz ujmując: 11 tys. woluminów (14 tys. jednostek bibliograficznych), w tym 10 tys. starych i 4 tys. nowych druków. Jeszcze w roku 2011, w trakcie opracowania, szacowano wielkość kolekcji
na 12,5–13 tys. jednostek. Zob. J. PARTYKA, Księgozbiór z Bielan w Bibliotece Jagiellońskiej. Zabezpieczenie
198
Jacek PARTYKA
dobnie największym repozytorium bibliotecznych zbiorów kamedulskich w Polsce4.
Bardzo szybko miało się jednak okazać, że – jak to często bywa – zakończenie jednego projektu stanowi początek nowego przedsięwzięcia.
Bezpośrednio po konferencji z piszącym te słowa skontaktował się o. Jakub Mućko,
superior klasztoru kamedułów w Bieniszewie, który zaproponował, żeby Biblioteka
Jagiellońska w identyczny sposób, czyli na prawach depozytu, zabezpieczyła w swoich magazynach również druki z wielkopolskiego klasztoru kamedułów. Zbiór druków, jak poinformował przedstawicieli dyrekcji przełożony klasztoru, przechowywany był w osobnym, stale zamkniętym pomieszczeniu, do którego nie miały dostępu
osoby postronne ani nawet mieszkający w pustelni mnisi. Informacja o zbiorze druków przechowywanych w Bieniszewie wzbudziła zaciekawienie, ponieważ tamtejszy
klasztor przeżył tak wiele dziejowych zawirowań, był tak wiele razy niszczony, grabiony, plądrowany i dewastowany, iż nie mogło być wątpliwości, że na pewno nie mamy
do czynienia z pierwotnym księgozbiorem bieniszewskim5. Fakt przechowywania
tam zbioru druków nie był jednak nieznany, choćby ze względu na fakt publikacji
zdjęć Annales Camaldulenses z biblioteki eremu6.
Upowszechniona przez Polską Agencję Prasową informacja o zakończeniu prac
nad księgozbiorem z Bielan i możliwym przeniesieniu do Krakowa również biblioteki z Bieniszewa wywołała szybką reakcję kilku lokalnych i regionalnych instytucji
kultury, które zaoferowały kamedułom otoczenie opieką kolekcji i przechowanie jej
w swoich magazynach. Nie chcąc wymieniać tutaj odnośnych instytucji ani w żaden
sposób umniejszać ich kompetencji, warto tylko zauważyć, iż Biblioteka Jagiellońska miała nad nimi swego rodzaju przewagę niemal niemożliwą do zniwelowania.
Przede wszystkim już sprawowała profesjonalną opiekę nad największym w Polsce,
wydzielonym i bezwzględnie identyfikowalnym księgozbiorem kamedulskim. Po
drugie, o czym wspomniano powyżej, konferencja podsumowująca owo wcześi konserwacja, zasób, udostępnianie. Komunikat o stanie opracowania – czerwiec 2011, „Folia Historica Cracoviensia”, 17, 2011, s. 263.
4 Księgozbiór kamedułów w Bibliotece Jagiellońskiej, artykuł dostępny online: www.naukawpolsce.pap.pl
(dostęp: 30 IV 2014 r.).
5 „Szczególnie ciężkie chwile przeżył klasztor w 1772 roku [...]. Skromny majątek klasztorny został doszczętnie zrabowany i rozkradziony”, S. PASZEK, L. RUTECKI, Pustelnia bieniszewska. Zarys dziejów, Konin 2000,
s. 44. Wielki miłośnik i znawca kamedułów pisał 140 lat temu: „Suprymowany r. 1819 [erem w Bieniszewie]
długo stał bez wszelkiej opieki i dozoru [...]. Z dawnego klasztoru sterczą jeszcze mury z bramami a za temi
rozwalinami widać zapadłe domki, niegdyś chatki pustelnicze kamedułów”, L. ZAREWICZ, Zakon kamedułów,
jego fundacye i dziejowe wspomnienia w Polsce i Litwie. Przeważnie według źródeł rękopiśmiennych archiwum
OO. Kamedułów w Bielanach przy Krakowie, Kraków 1871, s. 40. Dzieła zniszczenia dopełnili rozlokowani
tam od roku 1940 członkowie Hitlerjugend: „Na koniec swojego pobytu w Bieniszewie, w styczniu 1945
roku [...] podpalili wszystkie budynki klasztorne, w kościele powybijali wszystkie szyby, wywalili wszystkie
drzwi i podpalili wnętrze kościoła”, S. PASZEK, L. RUTECKI, Pustelnia bieniszewska, s. 54.
6 G. B. MITTARELLI, A. COSTADONI, Annales Camaldulenses Ordinis Sancti Benedicti [...], Tomus Primus (–Nonus),
Venetiis 1755–1773; Annales stanowią jedno z podstawowych źródeł do badania dziejów zakonu kamedułów od czasu jego powstania aż do drugiej połowy wieku XVIII; zdjęcie przedstawiające półkę ze stojącymi
na niej tomami Roczników Kamedulskich zostało zamieszczone w S. PASZEK, L. RUTECKI, Pustelnia bieniszewska,
s. 29.
Pozostałości polskich księgozbiorów kamedulskich z klasztoru w Bieniszewie
199
niejsze przedsięwzięcie stanowiła niezbywalny dowód, iż Biblioteka Jagiellońska
jest w stanie przeprowadzić takie działanie na wszystkich możliwych poziomach:
logistyki, magazynowania, konserwacji, katalogowania, opracowania i upowszechnienia.
W maju 2013 r. piszący te słowa wraz z dyrektorem Biblioteki Jagiellońskiej złożyli
wizytę w klasztorze i przeprowadzili wizję lokalną magazynu, w którym przechowywane były druki. Mieścił się on na poddaszu nad refektarzem, w niewielkim zamykanym na dwa zamki patentowe pomieszczeniu, nieogrzewanym i nieposiadającym
dostatecznej wentylacji, co sprawiało, że zbiory były narażone na znaczne różnice
temperatury – w zimie było tam mroźno, a w lecie aż nazbyt gorąco. Pomieszczenie
było niskie, dlatego druki spoczywały na niewysokich, gęsto ustawionych regałach,
pomiędzy którymi pozostawała tylko niewielka przestrzeń robocza. Operując wielkościami szacunkowymi, a dokładniej mnożąc średnią liczbę półek na regale przez średnią liczbę książek na półce, można było domniemywać, że w pomieszczeniu znajduje
się około 1,5 tys. woluminów. W czerwcu 2013 r., kiedy do Biblioteki Jagiellońskiej
zostały przesłane kopie inwentarzy księgozbioru klasztornego, można było z nimi porównać te pierwsze szacunkowe obliczenia, co pozwoliło na ich skorygowanie i oszacowanie wielkości zbioru na około 2 tys. woluminów.
Przełożony klasztoru, o. Jakub Mućko, zdając sobie sprawę, że nie są to warunki odpowiednie do bezpiecznego przechowywania kolekcji druków, już wcześniej planował
przeniesienie księgozbioru do innego, właściwszego pomieszczenia, lecz z różnych
względów nie było to możliwe. Tymczasem w Bibliotece Jagiellońskiej od kilku już
lat istniał wydzielony magazyn księgozbioru kamedułów, przygotowany według
precyzyjnych wytycznych konserwatorów, który chronił 11 tys. woluminów przewiezionych z krakowskich Bielan7. Co więcej, w tym pomieszczeniu była jeszcze wystarczająco duża przestrzeń magazynowa, by pomieścić zawartość całego zbioru z Bieniszewa.
Obie zainteresowane strony poczyniły wstępne ustalenia dotyczące ewentualnych
przenosin. Jedyne, co pozostało, to czekać na zgodę majora, czyli przełożonego generalnego zgromadzenia kamedułów, Don Eliasa Castillo Zarate. Zgoda nadeszła
z Frascati8 w okresie wakacyjnym; w ostatnich dniach września 2013 r. z Biblioteki
Jagiellońskiej wyjechał minikonwój złożony z dwóch samochodów i pięciu osób9.
7
J. PARTYKA, Księgozbiór z Bielan, s. 259–260.
8 We Frascati pod Rzymem znajduje się dom generalny Kongregacji Eremitów Kamedułów Góry Koronnej i tam mieszka przełożony generalny.
9 Z pogranicza anegdoty, jakkolwiek w pełni prawdziwy jest fakt, że poza kierowcą ciężarówki bieniszewską kolekcję spisywali, pakowali i transportowali następujący czterej pracownicy merytoryczni Biblioteki Jagiellońskiej: dwaj wicedyrektorzy i dwaj kierownicy. Nie wydaje się, by można było mieć wątpliwości, iż księgozbiór z Bieniszewa był i jest ważny dla Biblioteki Jagiellońskiej. Było to również swego rodzaju
nawiązanie do tradycji zapoczątkowanej niemal 70 lat wcześniej przez niezwykłego skądinąd człowieka,
jakim był dr Stanisław Sierotwiński, jeden z najwybitniejszych znawców książki po roku 1945. Otóż bezpośrednio po zakończeniu II wojny światowej dr Sierotwiński – jako pracownik Biblioteki Jagiellońskiej,
200
Jacek PARTYKA
Podstawowym narzędziem, które posłużyło do ewidencji i kontroli poszczególnych
woluminów, były trzy inwentarzowe księgi klasztorne. Księga inwentarzowa, którą
możemy umownie nazwać pierwszą, ponieważ wpisy w niej są najdawniejsze, rozpoczyna się od daty 12 X 1981 r., a kończy na dacie 22 X 1981 r. Zarejestrowano w niej
178 pozycji; w przypadku każdego druku podano jego autora, tytuł i skrócony adres
wydawniczy. Druga księga inwentarzowa to w istocie katalog topograficzny druków,
w którym uszeregowano poszczególne dzieła według sygnatur, od sygnatury A.I.1 do
M.II.26. Chociaż inwentarz ów różni się od poprzedniego, to chronologicznie stanowi
księgę drugą, ponieważ wpisy w nim prowadzone są od 8 II 1984 r. Następną księgę
inwentarzową, choć napis na niej głosi II księga inwentarzowa Starodruków Biblioteki
OO. Kamedułów w Bieniszewie, w rzeczywistości można traktować jako trzecią. Na jej
pierwszych kilkunastu kartach znajduje się 201 wpisów inwentarzowych, od karty
11a natomiast pojawiają się wpisy inwentarzowe datowane od 10 do 13 IV 1984 r.,
zawierające ciąg sygnatur od M.III.1 do N.V.3. W dniu 15 IV 1984 r. na końcu tej księgi
swego rodzaju zestawienie spisanych druków sporządził zakonnik, który podpisał się
jako „o. Ignacy E.C. bibliotekarz”. Z tego zestawienia dowiadujemy się, że: ojciec bibliotekarz zarejestrował łącznie 1985 pozycji10, w zbiorze brak inkunabułów, najstarszy starodruk to De consolatione philosophiae Boethiusa z 1516 r., a najstarsza Biblia
to Nowy Testament wydany w Lyonie w 1558 r.
Sposób prowadzenia inwentarzy klasztornych, jakie oddano do dyspozycji bibliotekarzy z Krakowa, był niemal identyczny z metodą rejestracji druków zastosowaną na
Bielanach, dlatego można przypuszczać, że druki zostały przesygnowane i wpisane do
inwentarza przez brata bądź ojca wcześniej przebywającego w eremie krakowskim11.
W tych księgach inwentarzowych bardzo starannie odnotowano wszystkie kamedulskie proweniencje. Wynika z nich (a potwierdza to sondażowa lektura not własnościowych na drukach), że do Bieniszewa przewieziono książki z klasztorów kamedułów na warszawskich Bielanach i na wyspie Wigry. Miało to miejsce prawdopodobnie
w 1954 lub 1956 r.12 Wśród odnotowanych proweniencji kamedulskich pojawiają się
również eremy w Rytwianach, Pożajściu oraz na Srebrnej Górze (czyli na krakowskich
Bielanach). Jednak wstępny ogląd księgi inwentarzowej pozwala na stwierdzenie, że
a jednocześnie delegat władz polskich ds. zabezpieczenia księgozbiorów podworskich i porzuconych –
nadzorował m.in. spedycję słynnej „Berlinki” z klasztoru w Krzeszowie do Krakowa.
10 Rzeczywistą wielkość księgozbioru przechowywanego w Bieniszewie będzie można określić dopiero
wtedy, gdy zostanie on już szczegółowo i detalicznie przebadany oraz skatalogowany do postaci elektronicznego i powszechnie dostępnego katalogu typu OPAC.
11 Na marginesie można zauważyć, że dla Biblioteki Jagiellońskiej będzie to swego rodzaju problem
rejestracyjny, ponieważ druki z Bielan i Bieniszewa mają identyczne sygnatury, przynajmniej w zakresie
liter A–N. Aby wyróżnić kolekcję bieniszewską, będzie należało nadać jej odrębny prefiks przynajmniej
w Komputerowym Katalogu Zbiorów Bibliotek Uniwersytetu Jagiellońskiego (zwykle określanym skrótowo jako KKZBUJ).
12 W latach 50. XX w. do Biblioteki Jagiellońskiej trafiło kilkanaście tysięcy starodruków odebranych
przez komunistyczne władze krakowskim augustianom-eremitom; być może transport starodruków do
Bieniszewa jest w jakiś sposób związany z tą akcją.
201
ponad 90% druków pierwotnie spoczywało w bibliotekach klasztornych w Warszawie i Wigrach. W tym momencie jest jeszcze zbyt wcześnie, żeby precyzyjnie określić
liczby druków pochodzących z poszczególnych klasztorów, ale można mieć nadzieję,
że stanie się to wykonalne w możliwie nieodległej perspektywie.
W czasie przygotowywania księgozbioru do transportu porównywano zawartość
dwóch inwentarzy (notujących druki według sygnatur, zob. powyżej) ze stanem
magazynowym, czyli książkami stojącymi na półkach. Komisyjnie odnotowywano
druki przygotowywane do transportu i pozycje brakujące. Następnie księgi umieszczano w ognioodpornych skrzyniach transportowych przywiezionych z Biblioteki
Jagiellońskiej i zabezpieczano filcem bądź folią ochronną. Każdą skrzynię oznaczono
kolejnym numerem, wewnątrz i na zewnątrz skrzyni przyklejono kartę z liczbą woluminów i zakresem sygnatur, a następnie zapieczętowane skrzynie załadowano do
komory magazynowej ciężarówki. W ciągu trzech dni niemal cała kolekcja została
zarejestrowana, spakowana do 20 skrzyń i przygotowana do transportu. W ostatnią
niedzielę września 2013 r. do Biblioteki Jagiellońskiej wyruszył transport przewożący,
bagatela, półtorej tony druków. W Bieniszewie pozostało kilkadziesiąt druków, które
zostały przewiezione do Krakowa w grudniu 2013 r., na czym zakończył się proces
„przeprowadzki” kolekcji.
Po dotarciu do Krakowa skrzynie zostały umieszczone w swego rodzaju poczekalni – magazynie manewrowym. W magazynie docelowym bowiem, w którym miała
znaleźć się ta kolekcja, wszystkie znajdujące się tam stare i nowe druki z krakowskich
Bielan zostały już uprzednio poddane zabiegom konserwatorskim i dezynfekcyjnym.
Przede wszystkim należało więc zagwarantować, że wprowadzony do magazynu
nowy zbiór nie będzie stanowił zagrożenia mikrobiologicznego dla już przechowywanej tam kolekcji. Z tego względu podjęto decyzję, że druki z poszczególnych
skrzyń, przed ułożeniem ich na magazynowych półkach, zostaną poddane dezynfekcji w próżniowej komorze fumigacyjnej, z użyciem gazu określanego nazwą S-9,
będącego mieszanką tlenku etylenu (9%) i dwutlenku węgla (91%). Przez kilkanaście
następnych tygodni trwał proces dezynfekcji, a jego długość była uzależniona przede
wszystkim od mocy przerobowych komory fumigacyjnej. Każdy wsad obiektów do
komory to proces trwający około trzech dni, z którym należy powiązać transport wydezynfekowanych książek do magazynu, ułożenie ich na półkach, a następnie przygotowanie kolejnego wsadu.
W chwili obecnej wszystkie książki z Bieniszewa znajdują się już w swoim magazynie docelowym – oby okazał się on ostatecznym miejscem ich przechowywania. W bibliotece bieniszewskiej większość książek posiadała na grzbiecie banderole sygnaturowe, zapisane piórem na szarym papierze pakunkowym, niemal na
pewno przez o. Ignacego, bibliotekarza klasztornego w latach 80. XX w. Szczęśliwie owe banderole nie stykają się bezpośrednio z papierem druków, ponieważ
nie ma raczej wątpliwości, iż nośnikiem sygnatur jest kwaśny papier, reagujący
z papierem czerpanym starodruków i zdecydowanie dla nich szkodliwy. Książki zostały ułożone w porządku sygnatur klasztornych, poczynając od sygnatury
202
Jacek PARTYKA
A.I.1, a właściwie A.I.2, ponieważ akurat pierwszej książki niestety nie odnaleziono w bibliotece klasztornej13.
Już w czasie rejestracji „przedtransportowej” druków w Bieniszewie odnotowywano
braki, a sumaryczną ich listę sporządzono w Krakowie14. Ostatecznie okazało się, że
w stosunku do inwentarza klasztornego na półkach brakowało 213 pozycji. W chwili
obecnej nie jest możliwe ustalenie, w jakim okresie powstały te braki15. Wśród nich są
zarówno starodruki, jak i druki nowe, w tym przynajmniej połowa to polonika; oprócz
dzieł o niewielkiej wartości bibliofilskiej można również odnotować pozycje cenione
na rynku antykwarycznym – podręczniki anatomii, chirurgii, leksykony chemiczne,
opisy peregrynacji. Kilka woluminów jest w stanie bardzo złym, by nie powiedzieć
agonalnym. Szkody wyrządzone przez insekty są tak ogromne, że te druki niemal
rozsypują się pod dotykiem; na szczęście tego typu zagrożenie dotyczy bardzo niewielkiej części zbioru.
Księgozbiór z Bieniszewa ostatecznie znalazł się w bezpiecznym miejscu przechowywania, w specjalnie wydzielonym i w szczególny sposób przygotowanym magazynie,
a Biblioteka Jagiellońska zapewni tej kolekcji wszelką możliwą opiekę profesjonalnie
przygotowanych i kompetentnych pracowników Sekcji Starych Druków. W najbliższym czasie rozpoczęte zostaną starania o pozyskanie środków na kompleksowe
skatalogowanie, opracowanie i udostępnienie kolekcji; planuje się także, iż pewna
część jej najcenniejszych obiektów zostanie udostępniona w największej polskiej bibliotece internetowej – Jagiellońskiej Bibliotece Cyfrowej16. Należy mieć nadzieję, że
wkrótce największy zbiór starodruków z klasztorów kamedulskich w Polsce będzie
w pełni przeszukiwalny za pomocą komputerowego interfejsu Biblioteki Jagiellońskiej, co pozwoli otworzyć nową przestrzeń naukową i rozpocząć nową serię badań
nad księgozbiorami kamedulskimi.
13 Gwoli rejestracji: pod sygnaturą A.I.1 powinno znajdować się dzieło Francisco ARIASA, De imitatione
Dominae Nostrae, Antverpiae: Ex Officina Danielis Vervliet, 1602, pochodzące z eremu warszawskiego. Biblioteka Jagiellońska posiada wprawdzie kamedulski egzemplarz tego dzieła, ale z eremu na krakowskich
Bielanach, któremu podarował ten druk kanonik krakowski Jan Chryzostom Bodzenta.
14 Listę braków sporządził mgr Piotr Kuliszewicz z Biblioteki Jagiellońskiej, który wraz z piszącym te słowa przez wiele lat koordynował prace nad księgozbiorem kamedułów z krakowskich Bielan.
15 Co więcej, nie jest nawet pewne, czy wszystkie odnotowane w inwentarzu pozycje miały swoje odpowiedniki w postaci książek fizycznie stojących na półkach. Wydaje się jednak, że owe 213 pozycji to magna
ex parte smutna lista rzeczywistych braków.
16 Jagiellońska Biblioteka Cyfrowa, w powszechnej świadomości funkcjonująca pod skróconą nazwą
JBC, jest dostępna pod adresem jbc.bj.uj.edu.pl, a także za pośrednictwem wyszukiwarki polskiej Federacji
Bibliotek Cyfrowych (fbc.pionier.net.pl) oraz przez portal Europeana (europeana.eu). W chwili obecnej (maj
2014 r.) JBC udostępnia ponad 248 tys. publikacji, wśród których znajdują się starodruki, rękopisy, autografy i druki nowe, ale przede wszystkim czasopisma, które – drukowane na kwaśnym papierze – skazane są
w nieodwracalny sposób na dezintegrację i tylko digitalizacja może ocalić ich zawartość.
Jacek PARTYKA
Sekcja Starych Druków, Oddział Zbiorów Specjalnych
Biblioteka Jagiellońska
203
vol. 4, 2014, s. 197–204
Disiectarum bibliothecarum membra. Pozostałości polskich
księgozbiorów kamedulskich z klasztoru w Bieniszewie:
droga do Biblioteki Jagiellońskiej
Streszczenie
Artykuł zawiera krótką charakterystykę najnowszego przedsięwzięcia Biblioteki Jagiellońskiej, jednej z najstarszych instytucji kultury w Polsce, będącego wyrazem troski o dziedzictwo kulturowe. Tzw. księgozbiór z Bieniszewa to kolekcja około 2 tys. (głównie) starodruków, zgromadzonych w klasztorze kamedułów w Bieniszewie
najprawdopodobniej w latach 50. XX w. Biblioteka Jagiellońska, która jest już repozytorium i schronieniem dla
obszernej bibliotecznej kolekcji z klasztoru kamedułów na Bielanach w Krakowie, zyskała wyjątkową możliwość, by zabezpieczyć kolekcję starodruków z Bieniszewa. Podczas oglądu kolekcji z autopsji okazało się, że
tzw. księgozbiór z Bieniszewa został w istocie stworzony z pozostałości po bibliotekach z nieistniejących już
klasztorów kamedulskich w Warszawie i na wyspie Wigry. W artykule opisano transport, rejestrację i zabezpieczenie zbioru w magazynach Biblioteki Jagiellońskiej.
Słowa kluczowe
kameduli, biblioteka, księgozbiór, Bieniszew, Biblioteka Jagiellońska, starodruki, księgozbiór kamedułów z Warszawy, księgozbiór kamedułów z Wigier
Jacek PARTYKA
204
Jacek PARTYKA
Early Printed Book Section, Special Collection Department
Jagiellonian Library
vol. 4, 2014, p. 197–204
Disiectarum bibliothecarum membra. The remains of the Polish
Camaldolese book collections from the Bieniszew monastery:
the path to the Jagiellonian Library
Summary
The article contains a brief description of the latest project of the Jagiellonian Library, one of the oldest cultural
institutions in Poland, a project that is an expression of concern for cultural heritage. The so-called Bieniszew
collection is a collection of about 2,000 (mainly) early printed books, compiled in the Camaldolese Monastery
in Bieniszew probably in the 1950s. The Jagiellonian Library, which has long been a repository and safe haven
of a large book collection from the Camaldolese Monastery in Bielany, Cracow, has now acquired an exceptional
opportunity to secure a collection of early printed books from Bieniszew. During an inspection of the collection,
it turned out that the so-called Bieniszew collection had in fact been compiled from the remains of libraries of
non-existent Camaldolese monasteries in Warsaw and the Wigry Island. In the article the author describes how
the collection was transported, registered and secured in the Jagiellonian Library storeroom.
Keywords
Camaldolese order, library, collection, Bieniszew, Jagiellonian Library, early printed books, Camaldolese library
from Warsaw, Camaldolese library from Wigry
Andrzej BUCZYŁO
Instytut Historii i Archiwistyki
Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu
vol. 4, 2014, s. 205–219
Inwentarz materiałów archiwalnych dotyczących
klasztorów i zakonów w zesp. Generalne Dyrektorium.
Departament Prus Nowowschodnich w Archiwum Głównym
Akt Dawnych w Warszawie*
W Archiwum Głównym Akt Dawnych w Warszawie (dalej: AGAD) przechowywany
jest zespół Generalne Dyrektorium. Departament Prus Nowowschodnich (zesp. 170),
w którym znajdują się liczne archiwalia dotyczące klasztorów. Spuścizna ta jest pozostałością po urzędzie istniejącym na przełomie XVIII i XIX w. Genezy jego powstania
należy doszukiwać się w 1797 r., gdy władze pruskie na obszarze zajętym w wyniku
trzeciego rozbioru utworzyły nową prowincję o nazwie Prusy Nowowschodnie. Jednostka administracyjna istniała zaledwie kilka lat, do czasu pokoju w Tylży, gdy jej
teren został podzielony między Księstwo Warszawskie a Rosję (obwód białostocki)1.
Archiwalia Departamentu Prus Nowowschodnich w okresie międzywojennym były
przechowywane w AGAD-zie. W lipcu 1940 r. zostały wywiezione do Niemiec i złożone w Geheimes Staatsarchiv w Berlinie, skąd po zakończeniu II wojny światowej
trafiły do Merseburga. Do Polski zostały rewindykowane w 1963 r., jednak – jak wynika z inwentarza – nie w całości2. Wśród braków są także jednostki z materiałami
zakonnymi, m.in. jednostka poświęcona szkole bernardynów w Skępem (sygn. 1759,
Die Verfassung der Schule in Bernhardinerkloster in Skompe) czy cała grupa jednostek
dotyczących uposażenia i spuścizny pojezuickiej na terenie Prus Nowowschodnich
(sygn. 1801–1803, 1809, 1811, 1814, 1816, 1820), choć w wypadku tych ostatnich
prawdopodobnie nie było ich już w Merseburgu3.
1 Więcej na temat dziejów Prus Nowowschodnich zob. J. WĄSICKI, Ziemie polskie pod zaborem pruskim.
Prusy Nowowschodnie (Neuostpreussen) 1795–1806 (Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk, Wydział Historii i Nauk Społecznych, Prace Komisji Historycznej, 20/1), Poznań 1963.
2 Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie. Przewodnik po zasobie, t. 2: F. RAMOTOWSKA (red.), Epoka
porozbiorowa, Warszawa 1998, s. 4–5.
3
Wskazywałaby na to adnotacja o ich braku w kopii niemieckiego inwentarza.
206
Andrzej BUCZYŁO
Materiały przechowywane w zesp. 170 wykazują typowe cechy akt pruskich z tego
okresu. Mają one postać poszytów, w których w większości wypadków występuje
pagina fracta. Ze względu na sposób ich tworzenia znajdują się w nich często puste,
niezapisane karty. W części znajdują się także rotulusy4.
Zawarte w tabelach materiały zostały wyselekcjonowane na podstawie znajdującej
się w AGAD-zie kopii niemieckojęzycznego inwentarza. Zawiera on numery, nazwy
oraz daty skrajne poszczególnych jednostek. Dodatkową pomocą archiwalną do badania tego zespołu jest opracowany przez pracowników archiwum spis numerów
jednostek przechowywanych w AGAD-zie. Autor przy okazji prac nad inwentarzem
starał się weryfikować prawidłowość opisów jednostek.
Kilka słów należy także poświęcić numeracji stron. Zespół jest obecnie w trakcie reinwentaryzacji i porządkowania. W związku z tym duża liczba jednostek nie ma jeszcze
żadnych oznaczeń stron, a stara numeracja jest niekonsekwentna. W dziale VI jest
to w większości numeracja według kart z pominięciem pustych stron bez okładki
i rotulusa. W dziale III, np. w sygn. 369, dotyczącej szkoły dominikanów w Sejnach,
jednostka posiada foliację z pominięciem pustych stron, z kolei w sygn. 180 (szkoła
pijarska w Łomży) numerację otrzymały także puste karty. Z tego powodu pojawiła
się potrzeba przyjęcia jakiegoś sposobu oznaczania jednostek, które nie mają jeszcze paginacji. Autor inwentarza uznał za potrzebne podawanie takich danych, gdyż
pozwoli to korzystającym z inwentarza na przybliżone określenie, ile materiałów dotyczących danego klasztoru znajduje się w zespole. W inwentarzu przyjęto zasadę
obliczania wielkości jednostki bez uwzględnienia pustych stron. Taki sposób jest też
zgodny z zasadami przyjętymi przez mgr Alicję Nowak z AGAD-u, która inwentaryzuje zespół. W tabeli 1 obliczone orientacyjnie liczby stron jednostek ze stronami nienumerowanymi są zapisane w nawiasach kwadratowych (np. [ss. 23]).
Zespół Generalne Dyrektorium. Departament Prus Nowowschodnich liczy 4848 j.a., co
stanowi 65 mb. akt. Został on podzielony na sześć działów. We wszystkich, poza działem I, dotyczącym spraw organizacyjnych Departamentu i jednostek mu podległych,
można znaleźć źródła do dziejów klasztorów.
Dział II, Ämter, to informacje o sprawach domen, w tym o nadaniach dóbr. Wśród nich
znajduje się 6 j.a. dotyczących bezpośrednio klasztorów i ich majątków. Nie można
jednak wykluczyć, że informacje o dobrach zakonnych mogą znajdować się także
w innych jednostkach tego działu. Spora część materiałów w tej części zespołu dotyczy dóbr królewskich oraz ich nadań i dzierżaw. Prawdopodobnie wśród majątków
monarszych mogą być także te uprzednio skonfiskowane klasztorom na rzecz skarbu
pruskiego. Dokładne zlokalizowanie dawnych posiadłości zakonnych, a tym samym
jednostek archiwalnych im poświęconych, wymagałoby jednak przeprowadzenia
najpierw pogłębionych badań nad uposażeniami poszczególnych klasztorów, które
znalazły się na obszarze Prus Nowowschodnich.
4 Więcej na temat specyfiki i cech charakterystycznych akt popruskich zob. I. RADTKE, Akta spraw w systemie kancelarii pruskiej, „Archeion”, 78, 1984, s. 163–192.
Zesp. „Generalne Dyrektorium. Departament Prus Nowowschodnich"
207
Dział III, Städte, dotyczy miast. Przy opisie ośrodków miejskich znajdują się także informacje o funkcjonujących w nich instytucjach duchownych, w tym placówkach
zakonnych.
Dział IV, Kreise, zawiera materiały związane ze sprawami terenowymi w powiatach.
Znalazły się w nim informacje o niektórych klasztorach leżących poza terenami miejskimi, np. o skasowanym klasztorze kamedułów w Wigrach.
Dział V, Forstakten, dotyczy spraw związanych z gospodarką leśną. Wśród znajdujących się tam materiałów znajdują się 2 j.a. dotyczące klasztorów. W obu wypadkach
związane są one z handlem drewnem prowadzonym przez klasztor w Wigrach i z majątkiem Sapieżyszki, należącym w okresie przedrozbiorowym do klasztoru bernardynek w Kownie.
Ostatni dział, Materien, dotyczy spraw różnych. Znajdujące się w nim jednostki zostały podzielone według kryterium tematycznego. Jest to najbogatszy w materiały
o klasztorach dział zespołu. Można je podzielić na trzy główne grupy. W pierwszej
znajdują się ogólne zarządzenia regulujące funkcjonowanie klasztorów na terenie
Prus Nowowschodnich. Druga zawiera dokumenty dotyczące poszczególnych zakonów. Trzecia to akta dotyczące zakonników, głównie tych, którzy zdecydowali się na
opuszczenie stanu zakonnego i zostali duchownymi diecezjalnymi.
Wśród archiwaliów z zespołu Generalne Dyrektorium. Departament Prus Nowowschodnich znajdują się materiały dotyczące klasztorów skasowanych przez władze pruskie
w okresie istnienia Prus Nowowschodnich. Były to placówki: dominikanów w Liszkowie5, Płocku, Sejnach i Wierzbołowie, franciszkanów w Wyszogrodzie oraz karmelitów
we Władysławowie, zwanym też Nowym Miastem.
Odrębną grupę stanowią akta osobowe zakonników, którzy opuścili stan zakonny.
Znajdują się one w działach III i VI. W dziale III zaledwie 2 j.a. są w całości poświęcone
tej kategorii osób, obie zresztą błędnie opisane: sygn. 1082, Das Franziskaner-Kloster in
Przasznysz, która zawiera archiwalia dotyczące bernardyna Petera Weinertha, i sygn.
1151, zawierająca akta dotyczące pochodzącego z Raciąża Leona Glinowieckiego,
karmelity z klasztoru w Oborach. Sporo akt zakonników można jednak znaleźć także w jednostkach poświęconych poszczególnym klasztorom. Warto tu zaznaczyć, że
w większości wypadków nie było możliwe ustalenie placówek, w których tacy zakonnicy pierwotnie przebywali. W odpowiednich materiałach archiwalnych znajdują się
tylko informacje o nazwie zakonu oraz, rzadziej, miejscu urodzenia. Wyjątek stanowią
archiwalia, które zawierają poszyty pod sygnaturami 1056 i 1062 – podano tu nazwy
klasztorów, ponieważ dane dotyczyły zakonników przybyłych z zagranicy (karmelita
Aleksander Lelewicz z Rosji, norbertanin Feliks Zieliński z Galicji). W wypadku niektórych zakonników udało się ustalić ich macierzyste klasztory na podstawie imiennych
spisów, które znajdują się aktach Nachweisungen über die Anzahl der zu den Klostern
5 Proces kasaty klasztoru w Liszkowie był trochę nietypowy. Miał on zostać skasowany już w 1796 r.,
jednak wspomniany jest także w 1819 r., gdy został „wygaszony” z powodu braku zakonników – P. P. GACH,
Kasaty zakonów na ziemiach dawnej Rzeczypospolitej i Śląska 1773–1914, Lublin 1984, s. 107, 236.
208
Andrzej BUCZYŁO
und anderen geistlichen Gesellschaften gehörigen Mitglieder in Neuostpreussen (dział VI,
sygn. 947).
Bogato reprezentowane są także materiały do dziejów szkolnictwa prowadzonego
przez klasztory. W dziale III, sygn. 180, znajduje się wiele szczegółowych informacji
o funkcjonowaniu szkoły pijarskiej w Łomży, w tym programy nauczania oraz imienne listy uczniów wraz z ocenami. Szkolnictwa prowadzonego przez pijarów dotyczą
też akta przechowywane pod dwiema sygnaturami działu VI, 1784 i 1785, a prowadzonego przez jezuitów – w tymże dziale pod sygn. 1799 i 1800.
W tabelach, z jednym wyjątkiem, przyjęto układ alfabetyczny według nazw miejscowości, w których znajdowały się klasztory (tabele 1–4). Inaczej potraktowano dział
VI (tabela 5), ponieważ znajduje się tu wyjątkowo dużo jednostek archiwalnych zawierających materiały określane jako „ogólne”: regulujące życie zakonne na terenach
zajętych przez Prusy, odnoszące się do zakonów, a nie konkretnych klasztorów, do
wielu klasztorów jednocześnie oraz do konkretnych zakonników bez podania właściwej placówki zakonnej. W tej tabeli przyjęto układ według sygnatur.
Autor chciałby złożyć podziękowania pracownikom AGAD-u za okazaną w czasie
prac nad inwentarzem pomoc i udzielone informacje.
Czerwińsk
Obory
Płock
Pułtusk
Sejny
Stawiski
1
2
3
4
5
6
franciszkanie
dominikanie
853
739
1485
971
norbertanki;
dominikanie
benedyktyni
1465
1395
karmelici
Sygnatura
Zakon
kanonicy regularni
św. Augustyna
Tytuł
1798–1805
Die Klage Joseph v. Kramkowski gegen den Fiskus und
das Franziskanerkloster in Stawiszki wegen Zurückgabe der Güter Jurzec
und Kowanti
1799
Gesuch des Abtes v. Kulpinski um Bewilligung der Kompetenz von dem
ehemals in Besitz des Benediktiner Mönchsklosters in Pultusk gewesenen
Gut Makowo
1803–1806
1798–1800
Gesuch Norbertiner Nonnen- und Dominkaner Mönchsklosters in Plock
um Überlassung des Vorwerks Grabowka und des ”Dominikaner Vorwerk”
gennanten Grundstücks
Reluierung des zum Dominikanerkloster in Seyny gehörigen Gutes
Grudzewczisna. Verpachtung des Grunstücks Budwieszysna
(auch: Budwiczisna)
1799–1803
1801
Zakres czasowy
Das Karmeliter-Kloster in Obory
Vererbptachtung der alten Salzgebäuden in Czerwinsk
an das dortige Kloster der regulierten Chorherren
ss. 81
ss. 41
[ss. 16]
ss. 32
[ss. 17]
[ss. 13]
Liczba stron
klasztor skasowany przez władze
pruskie w 1804 r.
klasztor dominikanów skasowany
przez władze pruskie w 1805 r.
zawiera także informacje
o klasztorze w Trutowie
Uwagi
Miejscowość
ogólne
Ciechanowiec
Ciechanów
Lp.
1
2
3
augustianie-eremici
szarytki
Zakon
kapucyni
659
82
Sygnatura
243
1800–1803
1800–1806
Das Augustiner- oder Eremiten-mönschskloster
in Ciechanow
Zakres czasowy
1798
Das Kloster der Barmherzigen Schwestern in Ciechanowiec
Tytuł
Das Kapuzinerkloster in Neustadt
[ss. 22]
[ss. 5]
Liczba kart/stron
[ss. 4]
Uwagi
jednostka błędnie opisana
Tabela 2. Materiały dotyczące klasztorów i zakonów przechowywane w Archiwum Głównym Akt Dawnych w Warszawie,
zesp. 170, Generalne Dyrektorium. Departament Prus Nowowschodnich, dział III
Miejscowość
Lp.
zesp. 170, Generalne Dyrektorium. Departament Prus Nowowschodnich, dział II
209
Łomża
Łomża
Mariampol
Mirosław
Mława
Obory
Ostrołęka
Płock
Płock
Płock
Płock
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
Przasnysz
Łomża
8
22
Liszków
7
Płock
Dobrzyń nad Wisłą
6
Płońsk
Czerwińsk
5
21
Czerwińsk
4
20
Miejscowość
Lp.
bernardynki
karmelici
szarytki
reformaci
norbertanki
norbertanki
dominikanie
bernardyni
karmelici
misjonarze
marianie
marianie
pijarzy
kapucyni
benedyktynki
dominikanie
franciszkanie
kanonicy regularni
św. Augustyna
Zakon
kanonicy regularni
św. Augustyna
1080
1054
1005
1007
1010
1006
1004
892
1151
816
215
206
180
178
177
156
724
677
676
Sygnatura
Das Nonnenkloster in Przasznysz
Das Karmeliter-Kloster in Plonsk
Das Institut der Barmherzigen Schwestern in Plock
Das Reformatenkloster in Plock
Kammerherr v. Wolicki gegen der Norbertiner Nonnenkonvent
in Plock
Der Norbertiner Nonnenkonvent in Plock
Das Dominikanerkloster in Plock
Das Bernhardinerkloster in Ostrolenka
Das Karmeliter-Kloster in Raciaz
Das Missionaren-Mönchloster in Mlawa
Das Marianerkloster in Miroslaw
Das Marianer Mönchkloster in Mariampol
Das Piareninstitut in Lagen
Das Kaputzinerkloster in Lomza
Das Benediktinernonnenkloster in Lomza
Das Dominikanerkloster in Liszkowo
Das Franziskanerkloster in Dobrzyn a. Weichsel
Das Kloster der regulierten Chorchern in Czerwinsk
Die Wahl des Abtes für das Kloster Czerwinsk
Tytuł
1796–1803
1800–1805
1796–1806
1797–1804
1797
1797–1804
1796–1806
1797–1806
1804–1805
1800–1803
1797–1806
1798–1803
1796–1806
1798–1803
1798–1803
1797–1803
1797–1805
1800–1805
1795–1805
Zakres czasowy
[ss. 22]
ss. 10[–12]
ss. 501
ss. 23
ss. 19
ss. 171
ss. 434
[ss. 20]
[ss. 4]
[ss. 13]
[ss. 13]
[ss. 74]
kk. 293
kk. 24
kk. 94
[ss. 14]
[ss. 50]
[ss. 25]
[ss. 173]
Liczba kart/stron
2 ostatnie strony bez numeracji
pruskie w 1805 r.
jednostka błędnie opisana,
akta osobowe dotyczące
karmelity Leona Glinowieckiego
bogate materiały do dziejów szkoły
pijarów w Łomży: listy uczniów
z ocenami, programy nauczania
formalnie skasowany przez władze
pruskie w 1796 r., w 1819 r. uznany
za zlikwidowany z powodu braku
zakonników
Uwagi
210
Andrzej BUCZYŁO
Miejscowość
Przasnysz
Przasnysz
Przasnysz
Pułtusk
Pułtusk
Pułtusk
Pułtusk
Sejny
Sejny
Sierpc
Skępe
Skępe
Stawiski
Szczuczyn
Tykocin
Tykocin
Lp.
23
24
25
26
27
28
29
30
31
32
33
34
35
36
37
38
misjonarze
bernardyni
szarytki
franciszkanie
bernardyni
bernardyni
benedyktynki
dominikanie
dominikanie
szarytki
reformaci
benedyktyni
benedyktyni
bernardyni
bernardyni
Zakon
bernardyni
443
442
427
389
1251
1250
1240
369
368
1120
1119
1122
1121
1083
1082
Sygnatura
1081
Das Missionarenkloster in Tykocin
Das Bernhardinermönchskloster in Tykocin
Das Kloster der Barmherzigen Schwestern in Szczuczyn
1800–1805
1800–1803
1795–1803
1800–1803
1803–1804
Untersuchung gegen den Bernhardinermöch Dobrowolski
aus Skompe wegen verweigerter Angabe des Täters
der im Jahre 1793 in Floeschof verübten Brandstiftung
Das Franziskanerkloster in Stawiski
1798–1806
1797–1805
1797–1803
1798–1806
1796–1805
1796–1804
1804–1806
1797–1803
1803
1803–1806
Zakres czasowy
1800–1806
Das Bernhardinerkloster in Skompe
Das Benediktiner Nonnenkloster in Sierpa
Die Schule im Dominikanerkloster in Seyny
Das Dominikanerkloster in Seyny
Das Barmherzige Schwestern-Institut in Pultusk
Der Reformatenkonvent in Pultusk
Das Benediktiner-Kloster in Pultusk bd. 2
Das Benediktiner-Kloster in Pultusk bd. 1
Beschwerden des adligen Gutsbesitzers v. Pudlowski aus
Gorki wegen Wegschaffung der Leiche seiner verstorbenen
Ehegattin aus dem Gewölben der Bernhardiner Klosterkirche
in Przasznysz
Das Franziskaner-Kloster in Przasznysz
Tytuł
Das Bernhardiner-Kloster in Przasznysz
[ss. 14]
[ss. 5]
[ss. 105]
[ss. 5]
[ss. 43]
[ss. 81]
[ss. 65]
kk. 26
kk. 54[–57]
[ss. 53]
[ss. 47]
[ss. 50]
[ss. 439]
[ss. 6]
[ss. 49]
Liczba kart/stron
[ss. 63]
chodzi o Szczuczyn na Podlasiu;
szarytki miały dom także
w Szczucynie
pruskie w 1804 r.
pruskie w 1804 r.; zawiera kopię
dokumentu fundacyjnego klasztoru
wystawionego przez Zygmunta III
w 1603 r., trzy ostatnie karty
bez numeracji
błędnie opisana jednostka,
akta osobowe dotyczące
bernardyna Petera Weinertha
Uwagi
211
dominikanie
karmelici
karmelici
Wierzbołów
Wierzbołów
Władysławów
(Nowe Miasto)
Władysławów
(Nowe Miasto)
Wyszogród
Wyszogród
Zakroczym
41
42
43
44
45
46
47
kapucyni
franciszkanie
franciszkanie
dominikanie
dominikanie
Wierzbołów
40
Zakon
karmelici
Miejscowość
Wąsosz
Lp.
39
1342
1313
1312
244
242
488
487
486
Sygnatura
527
Das Kapuzinerkloster in Zakorczyn
Gesuche des Franziskanerklosters von Wyszogrod
um vergütung des von dendurchmarschierenden Truppen
angerichteten Schadens. Beschleunigung der Rechtspflege
in den rechtshänging gemachten Forderungen. Ausmittlung
eines Fonds zur Unterhaltung der Distriktsschulden
Das Franziskanerkloster in Wyszogrod
Das Karmeliterkloster in Neustadt
Die katolische Kirche in Neustadt, aufhebung
des Karmeliterklosters und Errichtung einer besonderen
weltgeistlichen Pfarre daselbst in Gryska Buda
1798–1803
1797
1796–1800
1796–1806
1804–1806
1797
1803–1804
Klage des Dominikanerklosters in Wirballen gegen in Fiskus
wegen verschiedener Forderungen
Die Schule im Dominikanerklosters in Wirballen
1795–1797
Zakres czasowy
1797–1805
Das Dominikanerkloster in Wirballen
Tytuł
Das Karmeliterkloster in Wąsosz
[ss. 20]
b.d.
[ss. 19]
[ss. 36]
[ss. 60]
[ss. 1]
[ss. 23]
[ss. 64]
Liczba kart/stron
[ss. 13]
pruskie w 1805 r.; jednostka nie jest
udostępniana z powodu złego stanu
zachowania
pruskie w 1805 r.
pruskie w 1805 r.
pruskie w 1805 r.
pruskie w 1804 r.
pruskie w 1804 r.
pruskie w 1804 r.
Uwagi
212
Andrzej BUCZYŁO
Trutowo
Werki
Wigry
Wigry
Zaręby Kościelne
4
5
6
7
8
reformaci
kameduli
kameduli
dominikanie
karmelici
bernardyni
bernardyni
franciszkanie
Zakon
364
240
226
105
290
436
330
181
Sygnatura
1802
Gebrüder v. Kiewlicz gegen den Fiskus und das ehemalige
Kloster Wygry wegen Edition von Dokumenten
Das Reformatenkloster in Zaremby
1800–1803
1797–1806
1800–1801
Schuldforderung des russischen Dominikanerklosters
in Werki bei Wilna in Höhe von 36000 fl.
an den Neuostpreussischen Gutsbesitzer v. Purczynnowicz
Das Kamedullerkloster in Wygry
1797–1803
1800–1803
[ss. 6]
[ss. 299]
[ss. 8]
[ss. 49]
[ss. 46]
[ss. 6]
[ss. 22]
[ss. 15]
1799–1800
1800–1805
Liczba stron
Zakres czasowy
Der Karmeliterkonvent in Truttowo
Das Bernhardiner-Kloster in Strzegozin
Das Bernhardinerkloster in Ratkowo
Tytuł
Verkauf einer Wiese des Franziskanerklosters in Kauen
an den Gutsbesitzer Frenzel
pruskie w 1800 r.
pruskie w 1800 r.
Uwagi
Miejscowość
Kowno
Wigry
Lp.
1
2
kameduli
bernardynki
Zakon
70
76
Sygnatura
1797
1796
Holzverkauf aus den Frosten des Kamedulenser Klosters
in Wygry
Zakres czasowy
Holzverkauf aus den Frosten des Klosters Sapiezyski
Tytuł
ss. 4
[ss. 3]
Liczba stron
pruskie w 1800 r.
Uwagi
w jednostce jest mowa o klasztorze
w Sapieżyszkach, ale nie było tam
żadnej placówki zakonnej; przed
rozbiorami wieś była własnością
bernardynek z Kowna i zapewne
tego klasztoru dotyczą dokumenty
zesp. 170, Generalne Dyrektorium. Departament Prus Nowowschodnich, dział V
Ratowo
Strzegocin
3
Kowno
1
2
Miejscowość
Lp.
zesp. 170, Generalne Dyrektorium. Departament Prus Nowowschodnich, dział IV
213
Miejscowość
ogólne
ogólne
Supraśl
ogólne
ogólne
ogólne
ogólne
ogólne
ogólne
ogólne
ogólne
ogólne
Lp.
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
ogólne
ogólne
ogólne
ogólne
ogólne
ogólne
ogólne
ogólne
ogólne
bazylianie
jezuici
Zakon
ogólne
1005
995
994
993
964
957
952
947
944
674
410
Sygnatura
139
1798–1805
1800
1799–1802
1799–1802
1799–1802
1801
Konfiskationen des den auswärtigen geistlichen Stiftungen
gehörigen Vermögen
Besetzung der Kloster- und anderer geistlicher Stellen durch
den ärmeren Adel Süd- und Neuostpreußens
Die Generalkapitelversammlungen der Klöster und deren
Visitation
Das den Kirchen und Klöstern nach der Konstitution
von 1768 zustehende Erbrecht an den Nachlassenschaften
ihrer verstorbenen Geistlichen und Äbte
Verfassung der Missionare und barmherzigen
Schwesterninstitute und die Versetzung der ersteren aus
einem inländischen Institut dieses Ordens in das andere
Verweigerte Aufnahme der aus Neuostpreussen
in die Klöster des südpreusischen Departements versetzten
Odengsgeistlichen
1798
1797–1806
Nachweisungen über die Anzahl der zu den Klostern
und anderen geistlichen Gesellschaften gehörigen Mitglieder
in Neuostpreussen
Aufhebung der Ordenskongregationen und Klöster
in Neuostpreußen
1797–1800
Verwaltung der zu Klostern gehöringen Pfarrein
1796
1795–1796
Nachrichten von Tafelgütern, Starosteinen, adligen Gütern,
Jesuitengütern, Städten, Forstämtern, neuen Kolonien,
Zollämtern, Pachten Privilegien der Städte, Abgaben
in den neu erworbenen polnischen Distrikten an Njemen,
Narew und Bug
Der von dem Basilianerkloster in Suprasl beabsichtigte
Vertrieb umgestempelter Kalendar
Zakres czasowy
1797
Tytuł
Einziehung der Klosterbuchdruckereien in Neuostpreussen
kk. 4
kk. 26
kk. 15
kk. 67
kk. 2
kk. 95[–99]
kk. 24
kk. 319
kk. 26
[ss. 28]
kk. 66
Liczba kart/stron
kk. 11
4 ostatnie karty bez numeracji
Uwagi
zesp. 170, Generalne Dyrektorium. Departament Prus Nowowschodnich, dział VI
214
Andrzej BUCZYŁO
Miejscowość
ogólne
ogólne
ogólne
ogólne
ogólne
ogólne
ogólne
ogólne
ogólne
ogólne
ogólne
ogólne
ogólne
ogólne
ogólne
ogólne
ogólne
Kowno-Pożajście
Lublin
Lp.
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
28
29
30
31
karmelici
1044
1038
1037
kapucyni;
joannici;
pijarzy
kameduli
1026
1024
1025
1023
1017
1018
1019
1020
1021
1016
1012
1013
1014
1015
1009
1006
Sygnatura
cystersi
pijarzy
szarytki
marianie
dominikanie
reformaci
kameduli
kapucyni
karmelici
bożogrobcy
augustianie-eremici
bazylianie
benedyktyni
bernardyni
ogólne
ogólne
Zakon
Tytuł
Zakres czasowy
Verbot der Aufnahme von Ausländern als Novizen
1801–1803
in die katolischen Klöster
Ausmittlung des von den Klostergeistlichen der aufgehobenen
Klöster verborgenen oder weggeschafften Vermögens
1804
in Neuostpreußen
Der Augustiner-Orden
1806
Verfassung des Basilianer-Ordens in Neuostpreussen
1798
Der Benediktiner-Orden
1799–1802
Der Bernhardiner-Orden
1800–1804
Der Orden der regulierten Chor- und Kreuzherren des Heiligen
1799–1800
Grabes
Der Dominikaner-Orden
1796–1804
Der Franziskaner-Reformaten-Orden
1800–1804
Der Kamedulenser-Orden
1797–1799
Der Kapuziner-Orden
1798–1804
Der Karmeliter-Orden
1797–1802
Der Marianer-Orden und seine Trennung
1797–1806
von der auswärtigen Ordensprovinz
Verfassung und Methoden des Unterrichts des Piaren-Ordens
1797–1806
Der Stanislai-Orden
1797
Der Zisterzienser-Orden. Die Wahl eines Provinzkommissars
1797
der Klöster dieses Ordens
Ernennung ud Wahl der Generale des Kapuziner-Ordens,
Ordens des Heiligen Johannes von der Bahrmherzigkeit
1796
und des Piaren-Ordens, Bustillo, Komolini, Beccaria.
Der zur Festungsstrafe verurteilte Prediger Cajutan Smolinski
nebst Genossen
Der Konvent der Kamdulenser in Kauen
1796
Zinsenszahlung des Grafen Ossolinski
für das Karmeliterkloster in Lublin in die Pfarre in Turoszna
1798–1806
für auf seinem Gute Turoszna haftende Kapitalien
[ss. 58]
[ss. 5]
[ss. 4]
kk. 6
jednostka błędnie zatytułowana
13 ostatnich kart bez numeracji
kk. 41[–54]
kk. 394
kk. 1
3 ostatnie karty bez numeracji
Uwagi
kk. 73[–83]
kk. 32
kk. 50
kk. 12
kk. 30[–33]
kk. 23
[ss. 3]
kk. 32
kk. 24
kk. 22
kk. 1
kk. 13
Liczba kart/stron
215
norbertanie
dominikanie;
augustianie-eremici
bernardyni
karmelici
Łomża
?
ogólne
Wilno
ogólne
Hebdów (Brzesko)
Ciechanów;
?
Przasnysz
?
?
Trutowo;
?
?
33
34
35
36
37
38
39
40
41
42
43
44
?
1067
augustianie-eremici;
franciszkanie
1073
1072
1068
1064
1063
1062
1057
1056
bernardyni
ogólne
karmelici
1055
1054
szarytki
1051
pijarzy
1050
Sygnatura
dominikanie;
bernardyni
dominikanie
Sejny
32
Zakon
Miejscowość
Lp.
1805–1806
Von einigen Ordensgeistlichen in Kammerdepartement
Bialystok nachgesuchte Säkularisationen
Säkularisation der Predigers und Ordensgeistlichen
Peter Okonski
1805
1804–1806
1803–1806
1803–1806
Säkularisation der Augustiner Ordensgeistlichen v. Grocholski,
Bobowski, Wyczykewski, Lambert und Piaseki
Säkularisationsgesuch der Bernhardiner Ordensgeistlichen
Ludwig Jakowski und Piwnicki
Säkularisation der Karmeliter Ordensgeistlichen Cantius
Parchein, Lambert, Grabowski und Wessolowski
1803
1801–1806
Säkularisation des Minoriten-Ordensgeistlichen Sigismund
Badny
Säkularisation des Dominikanermönchs Gielawski
1801–1802
1804–1806
Der aus Russland eingewanderte Karmelitergeistliche
Alexander Lelewicz, der vor einigen Jahren
von dem Regiment v. Courbière desertiert ist
Säkularisation des Prämonstranter Mönchs Felix Zielinski
1804–1806
1803
1802
1802
Zakres czasowy
Gesuch der adligen Einsassen Johann v. Potoki und Genossen
um Überlassung eines Klosters zur Einrichtung
eines barmherzigen Schwesterninstitutes
Säkularisation des Piaren Adalbert Sweykowsky
Säkularisationsgesuche der Dominikaner und BernardinerGeistlichen Thomas Jankiewicz und Benedict Lenkiewicz
Säkularisation des Dominikaner-mönchs Casimir Smoylinski
Tytuł
[ss. 3]
[ss. 14]
[ss. 10]
[ss. 10]
[ss. 2]
[ss. 10]
[ss. 16]
[ss. 27]
[ss. 63]
[ss. 63]
[ss. 4]
[ss. 6]
[ss. 13]
Liczba kart/stron
Lambert i Grabowski to jedna osoba
Jackowski, nie Jakowski
dotyczy także augustianina-eremity
Władysława Kozłowskiego; błędnie
zapisane nazwisko: nie Wyczykewski,
lecz Wyrzykowski; Lambert i Piasecki
określeni jako franciszkanie
w jednostce także dokumenty
dotyczące zakonników: dominikanina
Teodora Tomaszewicza i augustianina-eremity Tomasza Dzierżanowskiego
w jednostce także materiały
dotyczące klasztorów karmelitów
w Bielsku oraz reformatów w Boćkach
i Zarębach
Uwagi
pruskie w 1804 r.
216
Andrzej BUCZYŁO
franciszkanie
Strzegocin;
?
?
Skępe
ogólne
ogólne
ogólne
ogólne
ogólne
ogólne
ogólne
Grodno
ogólne
ogólne
Pułtusk
45
46
47
48
49
50
51
52
53
54
55
56
57
58
benedyktyni
franciszkanie
ogólne
dominikanie
jezuici
jezuici
pijarzy
pijarzy
jezuici
ogólne
szarytki
bernardyni
reformaci
Zakon
Miejscowość
Lp.
2122
2109
2097
1825
1800
1799
1785
1784
1768
1128
1122
1076
1075
1074
Sygnatura
kk. 79[–197]
1797–1805
kk. 260
1805–1806
kk. 39
1796–1798
1796–1797
[ss. 15]
kk. 9
[ss. 27]
1806
1798
kk. 148
1799–1805
kk. 314
kk. 397
1799–1805
1795–1799
kk. 3
1801
ss. 2
[ss. 7]
1806
1806
[ss. 5]
[ss. 14]
Liczba kart/stron
1806
1805–1806
Säkularisationsgesuche der Franziskaner Ordensgeistlichen
Thomas Makowski, v. Tyminski und Dobkowski
Säkularisation des Reformatenordensgeistlichen Barnabus
Dąbkowski
Vermächtnisse des Melchior v. Chletowski für die Kirche
in Sadlowo und das Bernhardiner-Kloster in Skompe
Umwaldung der barhmherzigen Schwesterninstitute
in Krankenanstalten
Einrichtung einer allgemeinen Landirrenanstalt für die preussichen Provinzen und Bestimmung eines an der alt preussischen
Grenzen belegenen auf zuhebenden Klosters dazu
Einführung des Jesuitenordens in Russland
Ausbildung junger Piarengeistlicher, in den hiesigen
Unterrichtsanstalten und in Hale zu lehren Bd.1
Ausbildung junger Piarengeistlicher, in den hiesigen
Unterrichtsanstalten und in Hale zu lehren Bd. 2
Ausmittlung des ehemaligen Jesuitenvermögens und Einrichtung des neuostpreussischen Schulfonds. Benutzung der
zu den ehemaligen Jesuitengütern gehörigen Forsten bd. 1
Ausmittlung des ehemaligen Jesuitenvermögens und Einrichtung des neuostpreussischen Schulfonds. Benutzung der
zu den ehemaligen Jesuitengütern gehörigen Forsten bd. 2
Forderungen des Dominikanerklosters in Grodno über 483
Taler 8 Groschen an die Joseph v. Jelinskische Konkursmasse
Bonifikation für die Mendikantenklöster statt der Zoll-und
Konsumtionssteuer-freiheit
Zollfreie Einfuhr von grobem braunem Tuch für die
Ordenskleider der Franziskaner in den reformierten Klostern
Neuostpreussens
Retradition des zur Zollstätte gehöringen, bei der Stadt
Wyszogrod auf dem Grunde des Benediktinerklosters
zu Pultusk gelegenen Platzes
Zakres czasowy
Tytuł
w jednostce znajduje się plan
techniczny budynku dla służb celnych
w Wyszogrodzie
Uwagi
Tomasz Makowski był zakonnikiem
w Strzegocinie, klasztory pozostałych
nieustalone
217
Andrzej BUCZYŁO
218
Andrzej BUCZYŁO
Instytut Historii i Archiwistyki
vol. 4, 2014, s. 205–219
Inwentarz materiałów archiwalnych dotyczących klasztorów i zakonów
w zesp. Generalne Dyrektorium. Departament Prus Nowowschodnich
w Archiwum Głównym Akt Dawnych w Warszawie
Streszczenie
W AGAD-zie przechowywany jest zesp. 170, Generalne Dyrektorium. Departament Prus Nowowschodnich. Zawiera on materiały po istniejącym na przełomie XVIII i XIX w. urzędzie. Wśród licznych zachowanych tam archiwaliów znajdują się także materiały dotyczące klasztorów, w tym tych skasowanych przez władze pruskie w okresie istnienia Prus Nowowschodnich: dominikanów w Liszkowie, Płocku, Sejnach i Wierzbołowie, franciszkanów
w Wyszogrodzie oraz karmelitów we Władysławowie, zwanym też Nowym Miastem. Pozwalają one na poznanie
różnych aspektów ich funkcjonowania w czasie kilkunastoletniego panowania pruskiego; ważną część stanowią dokumenty dotyczące zakonników, w tym także tych, którzy zdecydowali się opuścić stan zakonny.
Słowa kluczowe
Prusy Nowowschodnie, Archiwum Główne Akt Dawnych, inwentarz, klasztor, kasata, sekularyzacja, zakonnicy
219
vol. 4, 2014, p. 205–219
Andrzej BUCZYŁO
Institute of History and Archival Science
Nicolaus Copernicus University in Toruń
An inventory of archive material relating to monasteries and religious orders
in the Directorate General. Department of New East Prussia fonds kept
in the Central Archives of Historical Records in Warsaw
Summary
The units of the Central Archives of Historical Records in Warsaw include fonds 170, Directorate General. Department of New East Prussia. It contains documents relating to the department, which existed at the turn of the
19th century. Among the numerous archive documents kept there we will find those concerning monasteries
dissolved by the Prussian authorities in the New East Prussia period: the Dominicans in Liškiava, Płock, Sejny
and Virbalis; the Franciscans in Wyszogród; and the Carmelites in Władysławowo, also known as Nowe Miasto
(New Town). The documents make it possible to examine various aspects of the functioning of the monasteries under Prussian rule, which lasted just over ten years. Important papers include documents concerning the
monks, also those who decided to leave their orders.
Keywords
New East Prussia, Central Archives of Historical Records, inventory, monastery, dissolution, secularisation,
monks
Zakład Historii Sztuki
Uniwersytet Śląski w Katowicach
vol. 4, 2014, s. 221–234
Wybrane źródła do dziejów skasowanych klasztorów trynitarzy
w zasobie Rosyjskiego Państwowego Archiwum Historycznego
w Sankt Petersburgu*
Kwerenda przeprowadzona w Rosyjskim Państwowym Archiwum Historycznym w Sankt
Petersburgu (Российский государственный исторический архив) w dniach 21 VIII–
2 IX 2013 r. miała na celu stworzenie częściowego inwentarza ogólnego znajdujących
się w jego zasobie materiałów źródłowych, zarówno pisanych, jak i ikonograficznych,
związanych z trynitarzami, a dokładniej z klasztorami tego zakonu z terenu zaboru rosyjskiego, z wyłączeniem Królestwa Polskiego. Większość z nich – w Babinowiczach, Beresteczku, Brahiłowie, Brześciu Litewskim, Krzywiczach, Orszy, Rzyszczowie, Szumbarze
(do 1791 r. w Krzemieńcu), Teofilpolu, Trynitopolu (koło Wilna) i Witebsku – skasowano
w 1832 r.; domy zakonne w Kamieńcu Podolskim, Łucku i na wileńskim Antokolu zostały
zlikwidowane odpowiednio w latach 1842, 1850 i 1864. Ze względu na ograniczony czas
trwania kwerendy objęto nią tylko część związanych z trynitarzami jednostek archiwalnych. Dokonując ich wyboru (na podstawie repetytoriów M. Radwana i A. Sokolova1 oraz
inwentarza petersburskiego archiwum), autorka kierowała się swoimi zainteresowaniami
badawczymi, które koncentrują się na architekturze wzmiankowanego zakonu.
Zinwentaryzowane akta należą do następujących zespołów2: nr 821, Departament Spraw Duchownych Obcych Wyznań MSW (Департамент Духовных Дел
Иностранных Исповеданий МВД); nr 822, Rzymskokatolickie Duchowne Kolegium
MSW (Римско-Католическая Духовная Коллегия МВД); nr 797, Kancelaria Ober-prokuratora Synodu (Канцелярия Обер-прокурора Синода); nr 835, Plany budowlane i fotografie Synodu – kolekcja (Cтроительные планы и фотографии Cинода
1 M. RADWAN, Kościół katolicki w archiwach Departamentu Wyznań Obcych rosyjskiego MSW. Repetytorium, Lublin 2001 (= Католическая церковь в архивах департамента духовных дел иностранных
исповеданий МВД, отв. ред. M. C. РАДВАН, A. P. СОКОЛОВ, т. 1–5, Санкт-Петербург 2000–2001).
2 W niniejszym tekście rosyjskie terminy stosowane w archiwistyce zastąpiono ich polskimi odpowiednikami: фонд – zespół, опись – dział, дело – jednostka aktowa.
222
– коллекция); oraz nr 1488, Plany i rysunki architektury cywilnej – kolekcja (Планы
и чертежи гражданской архитектуры – коллекция). W obrębie zespołu nr 821
kwerendą zostały objęte dwa działy: nr 125, Wydział Rzymskokatolicki (dokumenty z lat 1800–1910, odnoszące się m.in. do spraw wyznania katolickiego w Rosji,
w tym majątku Kościoła rzymskokatolickiego, szkół i bibliotek), i nr 152, Kancelaria
metropolity Kościoła rzymskokatolickiego Cieciszowskiego (akta z lat 1827–1831 dotyczące m.in. zakonów oraz majątku należącego do Kościoła i osób duchownych),
a także poddział nr XII, Dokumenty graficzne – plany budowlane, fotografie, mapy,
działu nr 150. Jeśli chodzi o zespół nr 822, najistotniejszy dla badaczy dziedzictwa
wytworzonego przez klasztory jest dział nr 11 – Wizyty kościołów i klasztorów – oraz
poddział Dokumenty rzymskokatolickich klasztorów zniesionych w 1832 r. działu nr
12. W zespole nr 797 jednostki aktowe związane z przedmiotem kwerendy odnaleziono w dziale nr 10, zawierającym akta spraw, których początek datuje się na rok
1840, w zespole nr 835 – w dziale nr 1 (Plany i rysunki cerkwi i cerkiewnych domów,
klasztorów, szkół, budynków Synodu, ziem klasztornych, domków leśnych i cmentarzy), w zespole nr 1488 zaś– w dziale nr 2, zawierającym m.in. plany i rysunki budowli użyteczności publicznej z terenu guberni mohylewskiej.
Ujęte w inwentarzu źródła pisane można podzielić na trzy grupy:
– akta o proweniencji klasztornej – głównie akta sądowe i korespondencja;
– akta wizytacyjne;
– korespondencja wytworzona przez administrację państwową dotycząca kasat poszczególnych klasztorów i sposobu zagospodarowania pozostałych po nich zabudowań.
Część akt należących do pierwszej grupy ma charakter ogólnozakonny. Są to raporty trynitarskich prowincjałów, o. Wiktora Centelewicza i o. Onufrego Białeckiego,
adresowane do Kaspra Kolumny-Cieciszowskiego, biskupa łuckiego, a następnie arcybiskupa mohylewskiego, dotyczące bieżących spraw, takich jak zwołanie kapituły
prowincjalnej czy wprowadzenie w życie rozporządzeń metropolity (821-152-1333).
W tej samej jednostce aktowej znajduje się korespondencja między o. Białeckim
a metropolitą oraz o. Józefem Czarneckim, przełożonym klasztoru w Rzyszczowie,
dotycząca murowanego kościoła klasztornego, wzniesionego w tej naddnieprzańskiej miejscowości w latach 1819–1829. Zwraca uwagę sporządzony przez o. Czarneckiego szczegółowy wykaz przychodów i rozchodów na budowę świątyni (k. 11
i 17). Lista darczyńców zawiera 157 nazwisk, a wysokość złożonych ofiar waha się od
0,5 do 10 tys. rb asygnacyjnych; w sumie zebrano 53 561 rb asygnacyjnych i 41 kop.
Pośród poniesionych wydatków figuruje honorarium architekta „za wydanie planu
i dozór roboty” w wysokości 506 rb. Fakt, że „dozorcy czyli pisarzowi do tej roboty”
zapłacono niewiele mniej – 420 rb – ilustruje znamienne dla ziem Rzeczypospolitej
zjawisko, jakim było wyższe cenienie wykonawstwa niż umiejętności projektowych.
3 Przyjęto następujący schemat zapisu sygnatur archiwalnych: numer zespołu - numer działu - numer
jednostki aktowej.
223
Przejrzana została również większa część nieuporządkowanego zbioru akt związanego z klasztorem trynitarzy w Orszy, podzielonego na 12 j.a. (822-11-877а, б, в, 82211-878а, б, в, г, д, е, ж, з, и)4. Większość z nich zawiera dokumenty sądowe z lat 1784–1810
dotyczące sporu o dobra Rosasna, toczącego się między trynitarzami orszańskimi
a księciem Franciszkiem Druckim Lubeckim i jego spadkobiercami. Pod sygnaturą
822-11-878з kryją się ponadto: dokument fundacyjny klasztoru trynitarzy w Orszy
wydany przez Adama Władysława Sakowicza w 1714 r. (k. 13–18) oraz zapis z 1724 r.
w wysokości 20 tys. talarów uczyniony przez jego brata Kazimierza na budowę murowanej świątyni (k. 36–37). Dobrodziej klasztoru, zakładając, że „fabryka” będzie trwać
pięć lat, zastrzegł z powyższej sumy 50 talarów rocznie na wynagrodzenie dla nadzorującego ją architekta.
Nieocenionym źródłem wiedzy na temat dziedzictwa materialnego i duchowego wytworzonego przez klasztory, które po ich kasacie uległo częściowemu lub całkowitemu zniszczeniu, są akta wizytacji biskupich. Bardzo obszerna, licząca 17 kart „wizyta”
kościoła i klasztoru trynitarzy na Antokolu w Wilnie, sporządzona w 1856 r., uzupełnia
dotychczasowy stan wiedzy na temat czasu i zakresu inwestycji remontowo-budowlanych prowadzonych przez zakonników w pierwszej połowie XIX w. (822-12-3068,
k. 1–17v).
Dużą wartość poznawczą ma również akt wizytacji kościoła i klasztoru trynitarzy
w Kamieńcu Podolskim przeprowadzonej w 1839 r., czyli na trzy lata przed kasatą,
zawierający dokładny opis niezachowanego budynku klasztornego, o którego wyglądzie niewiele dotąd było wiadomo (822-12-1839, k. 301–316v).
Akta „wizyty” diecezji łuckiej z 1802 r. dostarczają nowych cennych informacji na temat klasztoru szumbarskiego trynitarzy, chyba najbardziej enigmatycznej placówki
tego zakonu – miała powstać dzięki zapisowi Franciszki Błędowskiej z Horobowskich
z 1724 r., który jednak zakwestionowali jej spadkobiercy. Ostatecznie zakonnicy
osiedli w Krzemieńcu, skąd do Szumbaru przenieśli się dopiero w 1791 r. Opis wzniesionych wówczas drewnianych zabudowań oraz trudnej sytuacji materialnej ich użytkowników odnajdujemy w rzeczonej „wizycie” (822-12-3, k. 574–580r).
W odtworzeniu chronologii budowy kościoła potrynitarskiego w Krzywiczach pomocny okazuje się akt wizytacji sporządzony w 1851 r., czyli blisko 20 lat po kasacie
tamtejszego klasztoru, z którego wynika, iż w owym czasie wieża świątyni nie była
jeszcze ukończona, a jej wnętrze nie posiadało dekoracji sztukatorskiej (822-12-3033,
k. 21r–26r).
Jeśli chodzi o dokumenty rzucające światło na okoliczności kasaty klasztorów trynitarzy oraz losy należących do nich budowli, zinwentaryzowano sześć jednostek archiwalnych. Dla dwu z nich – sygn. 821-125-2843, O zamknięciu wileńskiego antokolskiego klasztoru za udział zakonników w polskim powstaniu 1863 r. i przekazaniu budynków
4 Jednostki aktowe o sygnaturach 822-11-878а, б, и nie zostały mi udostępnione; być może znajdują się
w nich dokumenty odnoszące się do klasztorów trynitarzy w Babinowiczach i Witebsku, na co wskazuje
ich wspólny tytuł w inwentarzu archiwalnym: Dokumenty odnoszące się do klasztorów orszańskiego, babinowickiego i witebskiego trynitarzy.
224
poklasztornych resortowi inżynieryjnemu, i 821-125-2839, O sprzedaży do rozbiórki budynków skasowanego klasztoru trynitarzy w Beresteczku, pokrótce scharakteryzowanych przez T. Ciesielskiego5 – został sporządzony inwentarz szczegółowy.
Akta odnoszące się do kasaty klasztoru trynitarzy na wileńskim Antokolu informują
o przekazaniu jego gmachu na szpital wojskowy i kwatery dla oficerów oraz o represjach wobec przełożonego o. Lucjana Gembickiego (sąd wojenny skazał go na
zesłanie do guberni permskiej, gdzie po rocznym pobycie w więzieniu miał żyć pod
nadzorem policyjnym). Pozostałych zakonników czasowo przeniesiono do wileńskiego klasztoru karmelitów bosych. W korespondencji między generałem-gubernatorem a ministrem spraw wewnętrznych dotyczącej niszczejącego budynku poklasztornego w Beresteczku zwraca uwagę postawa pierwszego z urzędników, który
przestrzega, że w razie zawalenia się budowli może ucierpieć przylegająca doń rzymskokatolicka świątynia, będąca „wytwornym dziełem architektonicznym” („изящное
архитектурное произведение”). Plany przekazania gmachu Kościołowi rzymskokatolickiemu, tudzież pomieszczenia w nim sądu pokoju i aresztu, nie zostały zrealizowane – ze względu na zły stan techniczny został sprzedany do rozbiórki. Podobny los
spotkał w 1875 r. zespół architektoniczny trynitarzy w Teofilpolu, zrujnowany w wyniku pożaru w 1841 r. Uzyskany materiał przeznaczono na budowę prawosławnej
cerkwi (821-125-2853). Dawny klasztor trynitarski w Łucku w 1852 r. został przebudowany na pułkowy lazaret, a pięć lat później zaadaptowany na siedzibę sztabu dywizji
(821-125-2850). W gmachu po trynitarzach witebskich w 1849 r. urządzono przytułek
dla sierot (797-10-27480). Orszańska świątynia zakonu w 1841 r. została przekształcona w prawosławną cerkiew parafialną (797-10-27483).
W zasobie archiwum znajdują się rysunki inwentaryzacyjne następujących obiektów
architektonicznych wzniesionych dla trynitarzy: klasztoru w Beresteczku – rzuty poziome i widok elewacji frontowej (821-125-2839, k. 11–12); kościoła i klasztoru w Brahiłowie – rzuty poziome i widoki elewacji (821-150-556); kościoła w Witebsku – rzut
poziomy i widok fasady (835-1-764); klasztoru trynitarzy w Orszy – rzut poziomy i widok elewacji (1488-2-742).
Przeprowadzona kwerenda stanowi wstęp do szerzej zakrojonych badań archiwalnych, których celem będzie stworzenie pełnego inwentarza źródeł związanych z zakonem trynitarzy znajdujących się w zasobie archiwum w Sankt Petersburgu.
5 T. CIESIELSKI, Sprawozdanie z kwerendy w Sankt Petersburgu w dniach 20 VIII–1 IX 2012 r., „Hereditas Monasteriorium”, 1, 2012, s. 397.
Miejscowość
Brześć Litewski
Kamieniec Podolski
zob. też nr 1
Kamieniec Podolski
zob. też nr 1
Krzywicze
Łuck
Łuck
Łuck
Mołodeczno
Orsza
Orsza
6
9
10
11
12
13
14
15
8
7
Brahiłów
ogólne, Beresteczko,
Kamieniec Podolski,
Rzyszczów, Szumbar
Beresteczko
zob. też nr 1
Beresteczko
zob. też nr 1
Brahiłów
5
4
3
2
1
Lp.
821-125-2839
1859–1883
822-12-2936
1839
1851
1678–1811
1784–1790
1850–1860
822-12-3033
822-11-878з
822-11-877a
821-125-2850
822-12-3033
822-12-3
822-12-1852
822-12-2934
1825
1851
1802
1831
822-12-2945
822-12-2936
1798
1839
822-12-2934
822-12-3
1802
1825
821-152-133
Sygnatura
1822–1831
Zakres czasowy
Tytuł polski
Akt wizytacji kościoła i klasztoru trynitarzy w Kamieńcu Podolskim
Akt wizytacji kościoła i klasztoru trynitarzy w Kamieńcu Podolskim
Raport stanu klasztoru i kościoła XX Trynitarzy Brzeskich
Akt wizytacji kościoła parafialnego w Brahiłowie
O sprzedaży do rozbiórki gmachu skasowanego klasztoru beresteckiego
[trynitarzy] w p[owiecie] dubieńskim, w guberni wołyńskiej
Akt wizytacji kościoła parafialnego w Brahiłowie
Akt wizytacji kościoła i klasztoru trynitarzy w Beresteczku
Akt wizytacji rzymskokatolickiego kościoła parafialnego w Krzywiczach
Akt wizytacji kościoła i klasztoru trynitarzy w Łucku
Akt wizytacji kościoła i klasztoru XX Trynitarzów Łuckich za rok 1831
O zamknięciu łuckiego klasztoru [trynitarzy] w guberni wołyńskiej
rosyjski
i przekazaniu jego zabudowań resortowi wojskowemu
rosyjski
Akt wizytacji rzymskokatolickiego kościoła parafialnego w Mołodecznie
rosyjski, polski Dokumenty odnoszące się do klasztoru trynitarskiego w Orszy
polski
Dokumenty odnoszące się do klasztoru trynitarskiego w Orszy
rosyjski
polski
polski
polski
polski
polski
polski
polski
rosyjski
polski
polski, łaciński Raporty prowincjałów i różnych członków zakonu trynitarzy
Język
Tabela 1. Źródła pisane
47r–49v
1–99
1–90
1–36
21r–26r
591–595v
1–6v
301–316v
352–354v
368–369v
1181–1200v
348–351r
1–32
566–572r
1–18
Numer karty
Inwentarz materiałów źródłowych do dziejów skasowanych klasztorów trynitarzy
w zasobie Rosyjskiego Państwowego Archiwum Historycznego w Sankt Petersburgu
luzy
luzy, również druki
wizyta kościoła parafialnego zawierająca informacje
nt. kościoła i klasztoru
trynitarzy przekazanych
w 1832 r. Kościołowi
greckokatolickiemu
inwentarz szczegółowy –
zob. tabela 3
zob. tabela 2
Uwagi
225
Orsza
Orsza
Orsza
Orsza
Orsza
Orsza
16
17
18
19
20
21
Szumbar
zob. też nr 1
Teofilpol
Teofilpol
Trynitopol
Wilno-Antokol
Wilno-Antokol
Wilno-Antokol
Witebsk
22
23
24
25
26
27
28
29
Rzyszczów
zob. nr 1
Miejscowość
Lp.
1840–1849
1864–1872
1856
1798
1798
1854–1875
1802
1802
1840–1841
1810
1810
1807–1809
1806
1806
Zakres czasowy
797-10-27480
821-125-2843
822-12-3068
822-12-2945
822-12-2945
821-125-2853
822-12-3
822-12-3
797-10-27483
822-11-878ж
rosyjski
rosyjski
rosyjski
polski
polski
rosyjski
polski
polski
1–17v
1–3
1–7
O adaptacji kościoła skasowanego witebskiego trynitarskiego klasztoru
na cerkiew prawosławną dla przytułku dla dzieci, który ma zostać urządzony
w zabudowaniach klasztornych, i o wyznaczeniu źródła utrzymania
dla tej cerkwi
361–364r
Wedle ukazu Prześwietnego R-Kgo Justyc. Collegii Departamentu od klasztoru
antokolskiego Księży Trynitarzów raport
Akt wizytacji kościoła i klasztoru trynitarzy w Wilnie na Antokolu
365–366v
Wedle ukazu Prześwietnego R-Kgo Justyc. Collegii Departamentu od klasztoru
trynitopolskiego XX. Trynitarzów raport
O zamknięciu wileńskiego antokolskiego klasztoru za udział zakonników
w polskim powstaniu 1863 r. i przekazaniu budynków poklasztornych
resortowi inżynieryjnemu
1–36
581–589r
574–580r
1–25
O ściąganiu od różnych osób długów wobec teofilpolskiego klasztoru
[trynitarzy] w starokonstantynowskim p[owiecie], w guberni wołyńskiej
i o przekazaniu zabudowań tego klasztoru Ministerstwu Dóbr Państwowych
w celu ich przebudowy na cerkiew prawosławną
Akt wizytacji kościoła i klasztoru trynitarzy w Teofilpolu
Akt wizytacji kościoła i klasztoru trynitarzy w Szumbarze
O przekształceniu w m. Orszy trynitarskiego klasztoru w prawosławną
cerkiew parafialną
1–74
rosyjski
1–79
rosyjski, rosyjski
transkrybowa- Dokumenty odnoszące się do klasztoru trynitarskiego w Orszy
ny, polski
rosyjski
1–119
822-11-878д
822-11-878е
1–70
1–85
Numer karty
rosyjski, rosyjski
transkrybowany
Tytuł polski
822-11-878г
Język
Sygnatura
822-11-878в
Uwagi
zob. tabela 4
luzy
luzy
luzy
luzy
luzy
226
ogólne
ogólne
3
4
ogólne
Rzyszczów
Rzyszczów
Rzyszczów
ogólne
7
8
9
10
11
6
5
ogólne
Miejscowość
2
1
Lp.
9 X 1829
8 V 1829
29 V 1829
25 V 1829
8 V 1829
16 III 1829
23 II 1822
6 II 1829
9 XI 1827
Data
arcybiskup mohylewski
Kasper Kolumna-Cieciszowski
prowincjał zakonu trynitarzy
o. Onufry Białecki
o. Wiktor Centelewicz
przełożony klasztoru rzyszczowskiego
o. Józef Czarnecki
o. Józef Czarnecki
o. Onufry Białecki
10r
prowincjał informuje, że zgodnie z poleceniem arcybiskupa nakazał przełożonemu klasztoru rzyszczowskiego poświęcić nowo wybudowany kościół
12
13
wykaz przychodów i rozchodów na murowany kościół
w Rzyszczowie
potwierdzenie otrzymania rozporządzenia
nakazującego w przypadku wykroczeń profesów
„bez nader ważnych przyczyn” nie podejmować
ostatecznej decyzji o ich usunięciu z zakonu
bez uprzedniej konsultacji z władzami diecezjalnymi
11r
9r
prośba o zgodę na przeniesienie nabożeństwa ze starego do nowo wybudowanego kościoła w Rzyszczowie
8r
spis duchownych z archidiakonatu kijowskiego
7r
6
prowincjał informuje o zbliżającym się terminie
kapituły prowincjalnej, zwoływanej zgodnie
z ustawodawstwem zakonu co trzy lata
potwierdzenie otrzymania od prowincjała wiadomości
o duchowieństwie
–
zgoda na sekularyzację zakonnika o. Karola
Zubrzyckiego
trynitarz o. Karol Zubrzycki
Stanisław Bohusz Siestrzeńcewicz
4r–5v
kanonik katedry łuckiej
ks. Stanisław Wroczyński
prowincjał, na prośbę arcybiskupa mohylewskiego,
podaje nazwiska znanych mu osób z archidiecezji
mohylewskiej odznaczających się „nauką i dobrym
obyczajem”; pozostawia decyzji ks. Wroczyńskiego,
zarządzającego kancelarią metropolity, przekazanie
mu tych informacji
2r–3v
1r
Numer karty
prowincjał informuje o zastosowaniu się do różnych
rozporządzeń biskupa
karta tytułowa: Raporty prowincjałów 1827–1831
Treść
biskup łucki i żytomierski
Adresat
Nadawca
Tabela 2. Sygn. 821-152-133, Raporty prowincjałów i różnych członków zakonu trynitarzy
cd. – k. 17r
łacina
k. 5 – koperta
k. 3 – koperta
Uwagi
227
ogólne
Rzyszczów
Rzyszczów
Rzyszczów
12
13
14
15
Szumbar,
16 Kamieniec Podolski,
Beresteczko
Miejscowość
Lp.
23 III 1831
8 V 1829
5 III 1830
26 II 1830
1 XII 1829
Data
o. Onufry Białecki
o. Onufry Białecki
o. Józef Czarnecki
o. Onufry Białecki
o. Onufry Białecki
Adresat
Nadawca
o. Onufry Białecki
17r
18r
informacja o wysłaniu zakonnika o. Piotra Jaworskiego
z klasztoru w Szumbarze do Kamieńca Podolskiego
i o. Nepomucena Szyszkiewicza z Beresteczka
do Szumbaru
16r
arcybiskup wyraża zgodę na rozbiórkę starego kościoła
w Rzyszczowie pod warunkiem, że drewno zostanie
sprzedane na kaplicę, cerkiew albo dom dla rodziny
chrześcijańskiej, „ale nie Żydom ani chrześcijanom
na nie przystojne jakie budowle, albowiem ściany
były konsekrowane”
ciąg dalszy wykazu przychodów i rozchodów
na murowany kościół w Rzyszczowie
15r
prowincjał odwiedził Rzyszczów, gdzie do ukończonego kościoła 8 IX 1829 wprowadzono nabożeństwa;
prosi, w imieniu przełożonego klasztoru o. Czarneckiego, o zgodę na rozebranie starego, drewnianego
kościoła i sprzedaż drewna; uzyskane pieniądze
zostałyby przeznaczone na organy
Numer karty
14
Treść
informacja o przyjęciu do wiadomości rozporządzenia
dotyczącego profesji w 22. roku życia
u dołu komentarz: „Taką
wiadomość
podpisuję
20 maja 1829
x. Józef
Czarnecki”
Uwagi
228
Data
13 VI 1859
8 VII 1859
19 XII 1861
24 II 1862
14 III 1862
25 III 1862
[1862]
Lp.
1
2
3
4
5
6
7
kijowski wojenny podolski
i wołyński generał-gubernator
Departament Spraw
Duchownych Ministerstwa
Spraw Wewnętrznych
minister spraw wewnętrznych
Adresat
Nadawca
Rysunki pomiarowe: rzut poziomy obydwu kondygnacji gmachu dawnego klasztoru
trynitarzy w Beresteczku, fasada skrzydła frontowego.
Pismo w sprawie opuszczonego gmachu dawnego klasztoru trynitarzy w Beresteczku.
Budynek klasztorny w 1839 r. przeszedł pod zarząd Departamentu Wojskowego MSW.
Powstał wówczas projekt jego adaptacji na siedzibę sztabu batalionu i roty liniowej
pułku piechoty, do czego jednak nie doszło z powodu braku środków. Z biegiem lat
opuszczony gmach popadł w ruinę: na murach pojawiły się liczne pęknięcia, a przez
dziurawy dach woda docierała nawet do pomieszczeń parteru. Do użytku nadawało się
zaledwie kilka izb, z których dwie zajmował wikary rzymskokatolickiego (potrynitarskiego) kościoła. Generał-gubernator przestrzega, że w przypadku zawalenia się klasztornego gmachu ucierpi przylegający doń kościół, który nazywa „wytwornym dziełem
architektonicznym” („изящное архитектурное произведение”). Doradza odsprzedanie
zrujnowanej budowli Kościołowi rzymskokatolickiemu.
Minister godzi się na sprzedaż budynku poklasztornego parafii rzymskokatolickiej
w Beresteczku pod warunkiem, że jej proboszcz wykaże, iż posiada środki na jego
remont. Prosi o informację o finale sprawy.
Generał-gubernator zobowiązuje się przekazać informacje na temat sytuacji budynku
poklasztornego, kiedy tylko otrzyma je od naczelnika wołyńskiej guberni.
Minister prosi o informacje na temat wszystkich skasowanych kościołów i klasztorów
rzymskokatolickich z terenu zachodniej guberni, w tym klasztoru beresteckiego,
aby móc wydać rozporządzenie końcowe.
Brak wiadomości na temat klasztoru beresteckiego od naczelnika wołyńskiej guberni.
Generał-gubernator wysłał mu ponaglenie i zobowiązał się do przekazania informacji,
kiedy tylko je otrzyma.
Generał-gubernator otrzymał następujące informacje od naczelnika wołyńskiej guberni
pochodzące od episkopatu łucko-żytomierskiego: parafia berestecka nie dysponuje środkami na remont kościoła, ale hr. Wiktor Witosławski, właściciel Beresteczka, jest gotów
przeprowadzić go własnym sumptem i udostępnić odnowione pomieszczenia
duchowieństwu parafialnemu. Naczelnik radzi przystać na tę propozycję
pod warunkiem, że Witosławski przedstawi swoje zobowiązania na piśmie.
Treść
11r, 12r
9r–10v
8
7
6
4r–5v
1r–3v
Numer karty
Tabela 3. Sygn. 821-125-2839, O sprzedaży do rozbiórki gmachu skasowanego klasztoru beresteckiego
[trynitarzy] w p[owiecie] dubieńskim, w guberni wołyńskiej
rysunki dołączone do listu
z 25 III 1862
Uwagi
229
24 III 1876
16
15 11 VIII 1865 minister spraw wewnętrznych (?)
14
13
16 IX 1862
11
20 I 1863
10
W związku z pismem z 7 VIII 1862 generał-gubernator przesyła pismo
hr. Witosławskiego z 16 IX 1862, w którym ten wyjaśnia, w jaki sposób zamierza
wykorzystać gmach poklasztorny.
Hr. Witosławski deklaruje, że jeśli zostanie mu oddany cały budynek wraz z przynależnościami, urządzi w jego murach plebanię oraz, w przyszłości, zakład przemysłowy.
Generał-gubernator uprasza o zgodę na sprzedaż na publicznej licytacji zrujnowanego
klasztoru z przeznaczeniem do rozbiórki, motywując, że w przypadku jego zawalenia
może ulec uszkodzeniu kościół.
Wzmiankowany jest raport z 6 VII 1864 o złym stanie budynku; konieczna jest jego
sprzedaż do rozbiórki.
Wycena gmachu: 4540 rb 67 kop. (materiał: 6396 rb 1 kop. minus robocizna: 1855 rb
34 kop.). Wycena wykonana w celu wystawienia budowli na sprzedaż do rozbiórki na
publicznej licytacji.
Pismo dotyczące sprzedaży do rozbiórki gmachu poklasztornego i przekazania
uzyskanych pieniędzy Rzymskokatolickiemu Duchownemu Kolegium.
Streszczenie korespondencji między generałem-gubernatorem a ministrem w sprawie
sprzedaży gmachu poklasztornego, prowadzonej w latach 1859–1863. Poprzednik
generała-gubernatora nie otrzymał odpowiedzi na pismo z 20 I 1863, do którego dołączył wyjaśnienia hr. Witosławskiego, iż zamierza kupić i wyremontować ów budynek
nie tylko z myślą o urządzeniu w nim plebanii, ale również na swój użytek. Wobec
pogarszającego się stanu technicznego budowli, której zawalenie groziło uszkodzeniem
kościoła, przeznaczono ją na sprzedaż do rozbiórki. Zorganizowano cztery przetargi, ale
żaden nie został rozstrzygnięty – zgłosił się jeden kupiec oferujący tylko 320 rb (gmach
wyceniono na 4540 rb 67 kop.). Wobec takiego stanu rzeczy pojawił się projekt remontu
i adaptacji budynku na siedzibę sądu pokoju i areszt, jednak inspekcja przeprowadzona
20 X 1875 wykazała, że jest to niemożliwe, ponieważ mury odchyliły się od pionu.
Generał-gubernator doradza obniżenie ceny i zorganizowanie kolejnej licytacji.
Prośba o informację, na co hr. Witosławski chce przeznaczyć większą część budynku,
skoro zamierza wyremontować go w całości.
12 25 VII 1865
7 VIII 1862
9
Treść
Przed podjęciem decyzji w sprawie gmachu poklasztornego należy skonsultować się
z władzą wojskową, pod której zarząd został przekazany w 1839 r. Prośba o dokładny
raport na temat zabiegów hr. Witosławskiego o kupno budynku.
Adresat
komornik trzeciego obwodu
dubieńskiego powiatu
1 VII 1862
8
Nadawca
Departament Spraw
Spraw Wewnętrznych
Departament Spraw
Spraw Wewnętrznych
hr. Wiktor Witosławski
Data
Lp.
24r–27v
23
22
20–21v
18–19v
17
16r
14r–15r
13
Numer karty
Uwagi
230
28 XI 1883
19
Departament
Spraw Duchownych Obcych
Wyznań Ministerstwa
Spraw Wewnętrznych
Rzymskokatolickie Duchowne
Kolegium Ministerstwa Spraw
Wewnętrznych
Nadawca
Treść
Brulion pisma z 24 III 1876.
Nakazuje się sprzedaż do rozbiórki nieużytkowanego i nieremontowanego od 40 lat
gmachu po cenie niższej od oszacowanej; uzyskana suma ma zostać przekazana
Rzymskokatolickiemu Duchownemu Kolegium zgodnie z rozporządzeniem ministra
z 11 VIII 1865.
Departament Spraw DuchowKolegium prosi o włączenie do kapitału zapomogowego uzyskanej ze sprzedaży ruin
nych Obcych Wyznań Ministerdawnego klasztoru sumy 951 rb 93 kop.
stwa Spraw Wewnętrznych
kijowski podolski i wołyński
generał-gubernator
Adresat
32r
31
28–30v
Numer karty
Uwagi
Nadawca
Adresat
Treść
Pismem z 5 IX 1864 naczelnik wileńskiej guberni poinformował, że antokolscy trynitarze nie
tylko popierali śpiewanie „gorszącego” („возмутительного”) hymnu w kościele, ale również
podburzali naród przeciwko Rosji i rządowi, za co superior klasztoru, o. Lucjan Gembicki,
wyrokiem sądu wojennego został zesłany do guberni permskiej, gdzie po rocznym pobycie
w więzieniu miał żyć pod nadzorem policyjnym. Na polecenie ministra spraw wewnętrzgenerał-gubernator wileński,
minister spraw wewnętrznych nych z 22 czerwca generał-gubernator rozkazał naczelnikowi guberni – w porozumieniu
27 IX 1864
kowieński, grodzieński i miński
z władzami diecezjalnymi – przygotować rozporządzenie o zniesieniu klasztoru antokolskiego i zamknięciu kościoła jako nieposiadającego parafii. Czasowo budynki mają zostać
oddane pod zarząd policji, a w przyszłości – przekazane Izbie Dóbr Państwowych (Палата
государственных имуществ). Co do zakonników, generał-gubernator kazał ich przenieść
na pewien czas do wileńskiego klasztoru karmelitów bosych oraz dostarczyć ich spis.
Rzymskokatolickie Duchowne
minister spraw wewnętrznych Informacja o skasowaniu klasztoru trynitarzy.
26 XI 1864
Kolegium
Na mocy rozporządzenia resortu inżynieryjnego wileńskiego wojskowego okręgu
generał-gubernator wileński,
minister spraw wewnętrznych z 1 IX 1872 o nowych budowach i remontach w roku 1873, klasztor potrynitarski
25 XI 1872
kowieński, grodzieński
został przeznaczony na mieszkania dla oficerów i szpital wojskowy.
Data
3r
2
1
Numer karty
o. Lucjan
Gembicki
zmarł
w guberni
permskiej
27 II 18656
Uwagi
6 ANTONINUS AB ASSUMPTIONE O.SS.T, Monumenta ordinis excalceatorum SS. Trinitatis Redemptionis Captivorum ad Provincias S. Ioachimi (Poloniae) et S. Iosephi
(Austriae-Hungariae) spectantia, ROMA 1911, S. 157.
3
2
1
Lp.
Tabela 4. Sygn. 821- 125-2843, O zamknięciu wileńskiego antokolskiego klasztoru za udział zakonników w polskim powstaniu 1863 r.
i przekazaniu budynków poklasztornych resortowi inżynieryjnemu 6
30 IV 1876
Data
18
17
Lp.
231
Miejscowość
Beresteczko
Brahiłów
Witebsk
Orsza
Lp.
1
2
3
4
1835, 1838
b.d.
1834
[1862]
Data
1488-2-742
835-1-764
821-150-556
821-125-2839, k. 11–12
Sygnatura
rosyjski
rosyjski
rosyjski
rosyjski
Język
Projekt przebudowy gmachu rzymskokatolickiego klasztoru trynitarzy w Orszy
na okręgową lecznicę na 120 osób. Plany, elewacje
Plan i fasada kościoła trynitarskiego w mieście Witebsku
Plan skasowanego klasztoru w Brahiłowie
[Rysunki pomiarowe d. klasztoru w Beresteczku: rzut poziomy obydwu
kondygnacji i fasada skrzydła frontowego]
Tytuł polski
Tabela 5. Źródła ikonograficzne
rysunek sygnowany: Anton Port
Uwagi
232
Zakład Historii Sztuki
Uniwersytet Śląski w Katowicach
233
vol. 4, 2014, s. 221–234
Wybrane źródła do dziejów skasowanych klasztorów trynitarzy w zasobie
Rosyjskiego Państwowego Archiwum Historycznego w Sankt Petersburgu
Streszczenie
Celem artykułu jest prezentacja wybranych materiałów źródłowych z zasobu Rosyjskiego Państwowego Archiwum Historycznego (Российский государственный исторический архив) w Sankt Petersburgu odnoszących się do zakonu trynitarzy. Pośród przejrzanych dokumentów, związanych z klasztorami w Babinowiczach,
Beresteczku, Brahiłowie, Brześciu Litewskim, Kamieńcu Podolskim, Krzywiczach, Łucku, Mołodecznie, Orszy,
Rzyszczowie, Szumbarze, Teofilpolu, Trynitopolu, Wilnie i Witebsku, znajdują się dokumenty o proweniencji
klasztornej (głównie akta sądowe i korespondencja), akta wizytacyjne, korespondencja wytworzona przez administrację państwową dotycząca kasat poszczególnych klasztorów i sposobu zagospodarowania pozostałych
po nich obiektów architektonicznych oraz ich rysunki pomiarowe.
Słowa kluczowe
trynitarze, materiały źródłowe, Rosyjskie Państwowe Archiwum Historyczne w Sankt Petersburgu, kasaty
234
vol. 4, 2014, p. 221–234
Department of Art History
University of Silesia in Katowice
Selected sources for the study of the history of Trinitarian monasteries
in the Russian State Historical Archive in Saint Petersburg
Summary
The aim of the article is to present selected source documents from the Russian State Historical Archive
(Российский государственный исторический архив) in Saint Petersburg relating to the Trinitarian Order. The
analysed documents – dealing with the monasteries in Babinoviche, Berestechko, Brailov, Brest, KamyanetsPodilsky, Kryvichy, Lutsk, Maladzyechna, Orsha, Rzhyshchiv, Shumbar, Teofipol, Trinitopol, Vilnius and Vitebsk –
include those of monastic provenance (mainly court files and correspondence), visitation files, correspondence
produced by the state administration concerning the dissolutions of the various monasteries, management of
the architectural property left by them as well as its measurement drawings.
Keywords
Trinitarians, source material, Russian State Historical Archive in Saint Petersburg, dissolution
Tomasz CIESIELSKI
Instytut Historii
Uniwersytet Opolski
vol. 4, 2014, s. 235–259
Książki poddane w 1841 r. cenzurze prewencyjnej.
Przyczynek źródłowy do dziejów bibliotek klasztorów
skasowanych na mocy ukazu z 1832 r. w guberniach zachodnich
Imperium Rosyjskiego*
W Rosyjskim Państwowym Archiwum Historycznym w Sankt Petersburgu, w spuściźnie archiwalnej po Wydziale Rzymskokatolickim Departamentu Spraw Duchownych
Ministerstwa Spraw Wewnętrznych Cesarstwa Rosyjskiego1, zachowały się dwa poszyty kancelaryjnych akt spraw zatytułowanych Biblioteki skasowanych rzymskokatolickich klasztorów (Библиотеки упраздненных римско-католических монастирев)2.
Zawierają one korespondencję w sprawie losu bibliotek poklasztornych prowadzoną
przez Ministerstwo Spraw Wewnętrznych z Ministerstwem Finansów, Ministerstwem
Dóbr Państwowych, Ministerstwem Oświecenia Publicznego oraz wojskową i cywilną administracją gubernialną. Są to dokumenty niezwykle istotne dla poznania
1 Российский Государственный Исторический Архив, Санкт Петербург (dalej: РГИА Санкт Петербург),
f. 821, Департамент Духовных Дел Иностранных Исповеданий МВД, op. 125, Римско-Католическое
отделение Департамента духовных дел иностранных исповеданий, ведавшее делами о католиках,
армяно-католиках и мариавитах, 1800–1910 гг. Spuścizna archiwalna po Departamencie Spraw Duchownych Obcych Wyznań Ministerstwa Spraw Wewnętrznych Cesarstwa Rosyjskiego została scharakteryzowana
w następujących przewodnikach archiwalnych i repertoriach: M. RADWAN, Kościół katolicki w archiwach Departamentu Wyznań Obcych Rosyjskiego MSW. Repertorium (Materiały do Dziejów Kościoła Katolickiego w Rzeczypospolitej i w Rosji, 7), Lublin 2001; IDEM, Ecclesiastica w Rosyjskim Państwowym Archiwum Historycznym
w Sankt Petersburgu (Towarzystwo Naukowe Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego Jana Pawła II, Źródła
i Monografie, 324), Lublin 2008; K. POŻARSKI (red.), Historia Kościoła Rzymskokatolickiego w Imperium Rosyjskim
(XVIII–XX w.) w dokumentach Rosyjskiego Państwowego Archiwum Historycznego, Sankt Petersburg-Warszawa
1999. Dostępne są też inwentarze archiwalne tego zespołu – w wersji drukowanej М. РАДВАН, А. СОКОЛОВ (ред.),
Католическая Церковь в архиве Департамента духовных дел иностранных исповеданий МВД, t. 1–5,
Санкт Петербург 2000–2001 (op. 125 w t. 4); oraz w wersji elektronicznej na stronie Rosyjskiego Państwowego Archiwum Historycznego: http://www.rgia.su/search.do?objectType=10600&searchType=INVENTORIES.
2 РГИА Санкт Петербург, f. 821, op. 125, spr. 3019, 25 VIII 1834–31 III 1850, kk. 369; spr. 3020, 5 I 1886–
7 XII 1892, kk. 273.
236
Tomasz CIESIELSKI
losów bibliotek po klasztorach skasowanych w latach 1831–1891 w guberniach zachodnich Cesarstwa Rosyjskiego. Szczególnie interesujące są pisma i memoriały urzędowe z lat 30. i początku lat 40. XIX w., gdyż ukazują, jak słabo administracja rosyjska
była przygotowana do przejmowania poklasztornego majątku ruchomego i jak długo trwały uzgodnienia dotyczące sposobów „zagospodarowania” bibliotek po skasowanych domach zakonnych, w których mogło znajdować się nawet około 50 tys.
książek.
Akcja kasacyjna sprawiła, że administracja carska przejęła pod swój zarząd cały majątek zlikwidowanych domów zakonnych, na który składały się: świątynie, zabudowania klasztorne i gospodarcze, ziemia, posiadane aktywa finansowe i zapisane sumy
kapitałowe, a także dobra ruchome. Częścią składową tych ostatnich były archiwa
i biblioteki klasztorne, których wartości kulturowych i materialnych władze rosyjskie zdawały się początkowo nie dostrzegać. Decydował o tym zapewne ich katolicki i „polski” charakter, który sprawiał, że nie decydowano się ani na sprzedaż, ani na
przekazanie istniejącym instytucjom oświatowo-kulturalnym poklasztornych rękopisów i druków. Swoją rolę odgrywał też brak zainteresowania zbiorami bibliotecznymi
klasztorów katolickich ze strony stołecznych instytucji naukowych, z petersburską
Cesarską Biblioteką Publiczną na czele, przy jednoczesnym braku na terenach guberni zachodnich bibliotek publicznych, które dopiero zaczynano organizować. Wyjątek
stanowił Kamieniec Podolski, w którym około 1830 r. z inicjatywy lokalnej szlachty
utworzono bibliotekę publiczną. W 1837 r. nabyła ona księgozbiory skasowanych
klasztorów z terenu Podola3. Na przełomie lat 30. i 40. XIX w. książki zaczęły też przejmować powstające wówczas gubernialne biblioteki publiczne w Grodnie, Mińsku,
Wilnie i Witebsku – jednak tylko druki wydane do końca XVIII w.
W połowie lat 30. XIX w. znacząco wzrosło zainteresowanie księgozbiorami poklasztornymi ze strony władz Kościoła rzymskokatolickiego oraz ministerstw oświecenia
publicznego i finansów. Te pierwsze niemal natychmiast po wydaniu ukazu kasacyjnego z 1832 r. podjęły starania o przejęcie bibliotek poklasztornych w celu rozdzielenia zbiorów pomiędzy seminaria i parafie. Początkowo te zabiegi kończyły się sukcesem tylko na niektórych terenach i w wypadku niewielkich księgozbiorów. Wiadomo,
że za zgodą odpowiednich generałów-gubernatorów zaraz po skasowaniu w 1832 r.
domów zakonnych duchowieństwo z diecezji mińskiej (zapewne parafialne) przejęło
książki benedyktynów z Mińska, franciszkanów z Iwieńca, Postaw i Prozoroków oraz
trynitarzy z Krzywic, duchowieństwo wołyńskie – karmelitów z Horodyszcza i Łabuń,
a duchowieństwo diecezji kamienieckiej – dominikanów ze Smotrycza, Sołobkowców i Szarawki i trynitarzy z Braiłowa (Brahiłowa)4. Jednak w większości wypadków
władze Kościoła rzymskokatolickiego musiały latami zabiegać o przekazanie im księgozbiorów poklasztornych; tak było w przypadku bibliotek karmelitów z Mohylewa,
3 Ministerstwo Oświecenia Publicznego do Ministerstwa Spraw Wewnętrznych, 29 IV 1864, РГИА Санкт
Петербург, f. 821, оp. 125, spr. 3019, k. 329, 338–339.
4
Ibidem, k. 75, 79–80, 92.
Książki poddane w 1841 r. cenzurze prewencyjnej
237
reformatów z Żorniszcz czy 12 klasztorów w guberni grodzieńskiej5. Na dodatek
o książki poklasztorne zaczęły też pod koniec czwartej dekady XIX w. występować
administracje eparchii prawosławnych, powołując się na konieczność doposażenia
pozostających pod ich zarządem instytucji Cerkwi unickiej – np. eparchia mohylewska wystąpiła o przekazanie jej zbiorów bibliotecznych reformatów z Żorniszcz6.
Władze oświatowe dostrzegły wartość majątku poklasztornego dopiero w 1834 r.
i w następnych latach zabiegały o przejęcie książek o tematyce świeckiej oraz instrumentów naukowo-dydaktycznych, które docelowo miały zostać przekazane gimnazjom i powiatowym szkołom szlacheckim działającym w guberniach zachodnich7.
Z tego też powodu najbardziej zainteresowane były majątkiem ruchomym po domach zakonnych prowadzących do 1832 r. szkoły szlacheckie: dominikanów (Nowogródek, Rzeczyca, Słuck), franciszkanów (Pińsk), kanoników regularnych św. Augustyna (Słonim), misjonarzy (Siemiatycze), pijarów (Dąbrowica, Drohiczyn, Lida, Łużki
(Walerianów), Międzyrzecz Korecki, Szczuczyn Litewski) i trynitarzy (Orsza, Teofilopole)8. Przykładowo przez ponad pięć lat Ministerstwo Oświecenia Publicznego zabiegało o przejęcie biblioteki i wyposażenia gabinetu naukowego kolegium pijarów
w Rosieniu, który to majątek Wileńska Izba Skarbowa chciała wystawić do publicznej
sprzedaży. Tymczasem o ile jego wartość materialna nie była wielka, o tyle dydaktyczna bardzo duża, gdyż składały się na niego: 1112 książek, 24 plansze dydaktyczne, 5 „maszyn elektrycznych” (zapewne prądnic Faradaya), 33 różne naczynia laboratoryjne „blaszane” i szklane oraz 219 skamieniałości9.
W połowie lat 30. XIX w. także w Ministerstwie Finansów, a konkretnie w Departamencie Majątku Państwowego, pod wpływem raportów docierających od 1834 r.
z terenowych urzędów skarbowych (na pewno z Grodzieńskiej Izby Skarbowej10), zaczęto doceniać wartość bibliotek poklasztornych. Postrzegano ją jednak tylko w kategoriach korzyści finansowych, jakie mogła przynieść skarbowi państwa sprzedaż
zbiorów. Urzędnikom ministerialnym wstępne rozpoznanie zagadnienia zajęło dwa
lata i dopiero w 1836 r. wydano rozporządzenie, w którym minister finansów polecił
5 Pisma Rzymskokatolickiego Kolegium Duchownego do Ministerstwa Spraw Wewnętrznych z 5 VII
1835, 18 VIII 1737, ibidem, k. 8, 17–18.
6 Rzymskokatolickie Kolegium Duchowne do Ministerstwa Spraw Wewnętrznych z 18 VIII 1737, ibidem,
k. 8, 17.
7
Ibidem, k. 4–22.
8 Pisma wychodzące z Ministerstwa Oświecenia Publicznego i Ministerstwa Spraw Wewnętrznych, 3 VI
1836, 8 VI 1837, 11 III, 7 IV, 12 IV, 26 VIII, 30 IX i 20 X 1838, ibidem, k. 10–16, 23–31. L. ZASZTOWT, Kresy 1832–1864.
Szkolnictwo na ziemiach litewskich i ruskich dawnej Rzeczypospolitej, Warszawa 1997, s. 155–210.
9 Ministerstwo Oświecenia Publicznego do Ministerstwa Spraw Wewnętrznych, 27 XII 1834, 30 XI 1837,
20 X 1838, 9 III 1839, ibidem, k. 4, 20–22, 32.
10 Raport Grodzieńskiej Izby Skarbowej z 31 VII 1834, w którym przedstawione zostały zasoby bibliotek klasztorów: dominikanów w Buchowiczach (182 lub 164 książki), Połonce (106), Walówce (154) i Wasiliszkach (297); franciszkanów w Drohiczynie (197 lub 147), Łopienicy (249), Szejbakpolu (203) i Świsłoczy
(146); kanoników regularnych św. Augustyna w Krzemienicy (1435); karmelitanów w Lidzie (223) i Żołudku
(183); pijarów w Szczuczynie (2856), ibidem, k. 2–3, 40.
238
Tomasz CIESIELSKI
podległym mu agendom (przede wszystkim izbom skarbowym) spisanie bibliotek
poklasztornych na tzw. ziemiach zabranych. Prace z tym związane przebiegały bardzo
powoli, na co miały wpływ zarówno tradycyjna opieszałość carskich urzędów szczebla
gubernialnego i powiatowego, jak i reorganizacja administracji centralnej. Ta ostatnia
zaowocowała utworzeniem w 1837 r. Ministerstwa Dóbr Państwowych, które przejęło
zarząd nad majątkami poklasztornymi. W grudniu 1838 r. „przypomniało” ono izbom
skarbowym w guberniach zachodnich o konieczności zinwentaryzowania zasobów
bibliotek11 – skutecznie, gdyż już wiosną roku następnego dysponowano materiałem
spisowym. W wykazach, które napłynęły z guberni kijowskiej, mińskiej, podolskiej,
wołyńskiej, wileńskiej, witebskiej oraz grodzieńskiej z obwodem białostockim, ujęto
120 bibliotek dysponujących łącznie 37 538 książkami. Administracji skarbowej nie
udało się spisać bibliotek po kolejnych 68 klasztorach skasowanych w latach 1831–
1832, ale na podstawie akt wizytacyjnych z 1820 r. oceniła, że mogło w nich być ponad
10 tys. książek12. Urzędnicy Ministerstwa Dóbr Państwowych zadali sobie przy tym
trud zebrania informacji na temat dotychczasowych projektów „zagospodarowania
bibliotek klasztornych” wysuniętych przez władze Kościoła rzymskokatolickiego i administrację gubernialną. Kolegium Rzymskokatolickie działające przy Ministerstwie
Spraw Wewnętrznych chciało przejąć wszystkie biblioteki w celu rozdzielenia ich między seminaria, istniejące klasztory oraz parafie. Wołyński Gubernator Cywilny, generałowie-gubernatorowie białoruski, kijowski, podolski i wołyński byli zdania, że książki
należy przekazać Kościołowi rzymskokatolickiemu i to najlepiej istniejącym jeszcze
klasztorom. Kolejni generałowie-gubernatorowe białoruscy dopuszczali jednak możliwość przekazania części książek władzom oświatowym, np. biblioteki trynitarzy
z Orszy, ale po sporządzeniu stosownych „protokołów zdawczo-odbiorczych”13.
Urzędnicy Ministerstwa Dóbr Państwowych po ogólnym zapoznaniu się z zasobami
bibliotek poklasztornych oraz przeanalizowaniu propozycji ich zagospodarowania
zgłaszanych przez organy władzy szczebla centralnego i gubernialnego postanowili
wycofać się z zalecanej w 1836 r. przez Ministerstwo Finansów sprzedaży. Zalecili rozdzielenie księgozbiorów między akademie duchowne i seminaria rzymskokatolickie,
szkoły świeckie oraz biblioteki publiczne14. Decyzja Ministerstwa Dóbr Państwowych
wreszcie otworzyła możliwość zagospodarowania bibliotek poklasztornych. Opieszałość urzędników ministerstw finansów, dóbr państwowych i spraw wewnętrznych
miała ten pozytywny skutek, że uniknięto bezładnej wyprzedaży bibliotek poklasztornych. Jednak przez całą dekadę księgozbiory pozostawały z reguły pod nadzorem
urzędników ziemskiej policji, którzy nie byli nimi zbyt zainteresowani15. W rezultacie
11
Ministerstwo Dóbr Państwowych do Ministerstwa Spraw Wewnętrznych, 31 XII 1838, ibidem, k. 34.
12 Ministerstwo Dóbr Państwowych do Ministerstwa Spraw Wewnętrznych, 1 V 1839, ibidem, k. 34, 38–54v.
13
Ministerstwo Dóbr Państwowych do Ministerstwa Spraw Wewnętrznych, 1 V 1839, ibidem, k. 40v.
14
Ministerstwo Dóbr Państwowych do Ministerstwa Spraw Wewnętrznych, 1 V 1839, ibidem, k. 47, 54.
15 Ministerstwo Oświecenia Publicznego do Ministerstwa Spraw Wewnętrznych, 26 VIII 1838, oraz administracja generała-gubernatora kijowskiego, podolskiego i wołyńskiego do ministra spraw wewnętrznych,
ibidem, k. 28, 75.
239
część zbiorów uległa zniszczeniu, jak biblioteki bernardynów z Mozyrza (w trakcie
pożaru, który strawił budynek klasztoru) czy dominikanów z Ziembina16. Inne zaginęły, jak np. na Podolu niewielkie księgozbiory bernardynów z Jarmolińca (160 książek)
czy franciszkanów z Komarogrodu (50 woluminów)17. Pozostało jednak ponad 180
bibliotek poklasztornych, z których najmniejsze liczyły po 10–38 książek, a największe – 2695, 2856 i 7937 woluminów18.
Od kasaty klasztorów minęło sporo lat i należało jak najszybciej zadecydować o losie ich księgozbiorów, liczących łącznie może około 50 tys. książek, ale urzędnicy Ministerstwa Spraw Wewnętrznych nie byli w stanie poradzić sobie z tym zadaniem.
Zabezpieczeniem i rozdysponowaniem księgozbiorów poklasztornych zajęła się
więc administracja gubernialna (czyli generałów-gubernatorów i gubernatorów cywilnych). W guberniach mohylewskiej, smoleńskiej i witebskiej do rozdziału ksiąg
utworzono specjalny komitet zbierający się w Witebsku19. Dla guberni kijowskiej,
podolskiej i wołyńskiej powołano na przełomie lat 1840 i 1841 komitet do zbadania
katalogów bibliotek poklasztornych, a książki z sześciu skasowanych na Kijowszczyźnie klasztorów przewieziono do Kijowa, gdzie dzieła o charakterze religijnym natychmiast przekazano duchowieństwu rzymskokatolickiemu20. W guberniach wileńskiej,
mińskiej i grodzieńskiej z okręgiem białostockim dokonano w 1841 r. rozdziału księgozbiorów pomiędzy duchowieństwo rzymskokatolickie, szkoły powiatowe oraz biblioteki gubernialne, które przejęły książki wydane do XVIII w. włącznie. Nie przejęły one jednak wszystkich ocalałych książek, gdyż w porozumieniu z Ministerstwem
Spraw Wewnętrznych administracja gubernialna zadecydowała o poddaniu części
książek cenzurze prewencyjnej. Zgodnie ze wstępnymi ustaleniami miały być nią objęte książki o charakterze politycznym oraz opisujące historię państwa i prawa Rzeczypospolitej Obojga Narodów21. Ostatecznie dołączono do nich też książki z historii
Kościoła, dzieła o treści teologicznej oraz prace zawierające krytyczną ocenę innych
konfesji niż katolicka – nie tyko prawosławnej, ale też i protestanckich.
Dobitnie świadczy o tym zestaw książek wyłączonych w lutym 1842 r., w celu przekazania ich cenzurze, z zasobów 17 bibliotek poklasztornych z terenów generał-gubernatorstwa wileńskiego, mińskiego, grodzieńskiego i białostockiego22. Z opublikowanego poniżej wykazu wynika, że zdaniem administracji carskiej podejrzane
były nawet prace poświęcone historii Kościoła rzymskokatolickiego – zarówno po16 Administracja generała-gubernatora wileńskiego do ministra spraw wewnętrznych, 15 IV 1842,
ibidem, k. 92.
17 Administracja generała-gubernatora kijowskiego, podolskiego i wołyńskiego do ministra spraw wewnętrznych, 12 I 1840, ibidem, k. 75.
18 Ministerstwo Dóbr Państwowych do Ministerstwa Spraw Wewnętrznych, 1 V 1839, ibidem, k. 41–42,
50–51.
19
Ibidem, k. 99–100.
20
Ibidem, k. 90–91.
21
Ibidem, k. 94.
22
Ibidem, k. 115–119.
240
Tomasz CIESIELSKI
wszechnej, jak i dotyczącej tylko polskiej administracji kościelnej (w wykazie nry 1, 3,
9, 42). Z obiegu starano się wyłączyć traktaty propagujące religię rzymskokatolicką
w Rosji (nr 11) oraz Kościół unicki, zwłaszcza uwypuklające jego związki z Kościołem
rzymskokatolickim i rozdział od Cerkwi prawosławnej (nry 2, 8, 13, 66, 77). Szczególną
uwagę zwracano też na pozycje, które dotyczyły relacji Kościoła rzymskokatolickiego z innymi wyznaniami, nie tylko prawosławiem, ale też protestanckimi (nry 10, 12,
14–16, 51–52, 55–58, 70, 76). Z wykazu wyraźnie wynika przy tym, że za wrogie Imperium Rosyjskiemu uznano dwa zgromadzenia zakonne – misjonarzy i jezuitów (nry
5, 7, 45–50, 54, 73). Z książek o tematyce świeckiej urzędnicy gubernialni wydzielili
publikacje poświęcone historii Rzeczypospolitej Obojga Narodów i obowiązującym
w niej prawom. Szczególną uwagę poświęcono ostatnim latom istnienia Rzeczypospolitej i podejmowanym wówczas próbom zreformowania państwa. Do decyzji
cenzury przekazano prasę ukazującą się w okresie Sejmu Wielkiego propagującą
obóz reformatorski („Korespondent Warszawski”, „Korespondent Krajowy i Zagraniczny”, „Gazetę Narodową i Obcą” – nry 67–68, 71) oraz druki okolicznościowe prezentujące niektóre uchwały sejmowe (nr 22). Pod szczególnym nadzorem znalazły się
pisma polityczne nie tylko z ostatnich dwóch dekad istnienia Rzeczypospolitej, ale
też wydawane od lat 30. XVIII w. (nry 17–21, 26–27, 31, 35–37, 39, 41, 59, 61–62, 64,
74–75). Podejrzliwość administracji carskiej wzbudzały również starsze pozycje, gdy
zbyt mocno akcentowały dziejowe związki prowincji inflanckiej z Rzecząpospolitą
lub apologizowały polskie sukcesy w zmaganiach z Moskalami (nry 34, 40). Wrogich
treści dopatrzono się też w dwutomowej pracy Teodora Ostrowskiego komentującej
obowiązujące w Polsce prawo cywilne (nry 24–25), w zbiorze różnych mów okolicznościowych Jana Daneykowicza-Ostrowskiego (nr 65), a nawet w herbarzu Ewarysta
Kuropatnickiego (nr 32) oraz skromnym poczcie królów i książąt polskich Józefa Alojzego Putanowicza (nr 33). Urzędnicy gubernialni zadecydowali w ten sposób o wyłączeniu z rozdziału 76 tytułów i 118 woluminów wchodzących w skład księgozbiorów klasztornych: bernardynów z Berezyny, Hłuska, Karolina i Słucka, dominikanów
z Chołopienic, Jelnej, Wasiliszek i Zasławia, franciszkanów ze Swisłoczy, kanoników
regularnych św. Augustyna z Krzemienicy, kapucynów z Lubieszowa, karmelitów
z Lidy, misjonarzy z Rzeczycy i Śmiłowicz, pijarów z Łużek i Szczuczyna oraz trynitarzy
z Mołodeczna.
Niestety nie udało mi się ustalić, czy książki wydzielone w 1842 r. przez urzędników
gubernialnych zostały ocenione przez urzędników cenzury i jaką podjęli oni w ich
sprawie decyzję. Los tych książek nie jest znany, ale prawdopodobnie zniszczały w jakiejś składnicy niepotrzebnych akt któregoś z urzędów administracji rosyjskiej. Wyjaśnienie tej kwestii wymaga przeprowadzenia kwerendy w zachowanej spuściźnie
archiwalnej po urzędach cenzury Cesarstwa Rosyjskiego. Z całą pewnością można
jednak stwierdzić, że rozwiązania zastosowane w latach 1840–1842 zyskały sankcję w rozporządzeniu wydanym przez Ministerstwo Spraw Wewnętrznych w 1843 r.
Zatwierdzało ono praktykę rozdziału książek pomiędzy biblioteki gubernialne, duchowieństwo rzymskokatolickie i szkoły powiatowe (gimnazja), ale z wydzieleniem
pozycji podejrzanych ze względu na ich treść religijną, polityczną, prawną czy histo-
241
ryczną. Praktykę tę stosowano w latach następnych, na pewno w 1849 r. przy podziale około 4 tys. woluminów z 14 wcześniej nierozdysponowanych bibliotek klasztorów
skasowanych w guberni wileńskiej w 1832 r.23 Do podobnej praktyki sięgano także
po kolejnych akcjach kasacyjnych w latach 50. i 60. XIX w., co sprawiło, że znacząco
powiększały się zbiory książek „skonfiskowanych” przez cenzurę carską24.
23 Ibidem, k. 161–319. Biblioteki gubernialne, duchowieństwo rzymskokatolickie i gimnazja przejęły
3914 woluminów. Nie wiadomo, ile zatrzymano dla cenzury, na pewno do jej decyzji przekazano księgi
rękopiśmienne, np. z klasztoru franciszkanów w Olkiennikach: ibidem, spr. 3020, k. 39v–40v, 47–48.
24
Ibidem, k. 8.
Tomasz CIESIELSKI
242
Aneks
Źródło: РГИА Санкт Петербург, f. 821, оp. 125, spr. 3019, О книгахъ принадлежашихъ
упраздненнымъ въ 1832 г. Римско-Католическимъ монастырямъ [O książkach należących do skasowanych w 1832 r. klasztorów rzymskokatolickich], k. 115–119.
Opracowany przez urzędników generał-gubernatorstwa wileńskiego, mińskiego,
grodzieńskiego i białostockiego wykaz książek wyłączonych z zasobów bibliotek poklasztornych, które nie zostały zwrócone duchowieństwu rzymskokatolickiemu czy
przekazane placówkom szkolnym, ani też nie zasiliły zasobów gubernialnych bibliotek publicznych. 2526272829303132
Nr
Autor
1.
Studio Sommalis
2.
3.
Rok
Liczba
wydania książek
Tytuł
Biblioteka klasztoru pijarów w Szczuczynie*
4.
Vera Oecumenici Concilii Tridentini Historia (tres partes in trib. vol.)25
1775
3
Rutko
Defensio s. orthodoxae orientale Ecclesia26
1678
1
X. Ostrowski
Dzieje i prawa kościoła polskiego (3 tomy)27
1793
3
Katechizm krytyczny, moralny i polityczny (w językach polskim i francuskim)30
1818
1765
1770
1776
1
1
1
1
O Powrócie Jezuitów itd. ich nauczania młodzieży 31
1805
1
1680
1
Węgrzecki
Dzieje o uznaniu władzy duchownej obok świeckiej
29
5.
Szczurowski
6.
Panny Gutowskiej
7.
Konarski
28
Jezuici w prawdziwej swojej postaci**
Biblioteka klasztoru franciszkanów w Świsłoczy
8.
*
**
Woyniłowicz
Apollogia że Rusi, Unitom nie godzi się odstępować od swoiego obrządku 32
w źródle nazwy klasztorów zapisane po rosyjsku w różnych formach
książki, których nie udało się zidentyfikować
25 SFORZA PALLAVICINO SJ, Giovanni Baptista GIATTINO SJ, Vera Oecumenici Concilii Tridentini Historia sub Pontificibus Paulo III. Anno 1545..., vol. 1–3, kilka wydań, nie udało mi się dotrzeć do wydania z 1775 r.
26 Teofil RUTKA SJ, Defensio orthodoxae Orientalis Ecclesiae contra haereticos, Processio nem Spiritus
S. a filio, Calissi 1678. Wydanie pierwsze, drugie ukazało się w Kaliszu w 1682 r., zob. L. GRZEBIEŃ, Rutka Teofil,
niekiedy Bogumił, [w:] Polski słownik biograficzny, t. 33, Wrocław i in. 1991–1992, s. 204.
27
X. Teodor OSTROWSKI SP, Dzieje y prawa Kościoła polskiego, t. 1–3, Warszawa 1793.
28
Stanisław WĘGRZECKI, Dzieje o znaczeniu władzy duchownej obok świeckiej, Warszawa 1818.
29
Może jezuita Jacek Szczurowski?
30 [Piotr GATEY], Catechisme critique, moral et politique, par Mr. l’abbé – Gatey. Traduit en Polonois par Melle
Gutakowska Fille de l’Echanson de Vitebsk 1776. Katechizm krytyczny, moralny y polityczny. Napisany przez
J. X. Gatey. A na polski ięzyk przetłumaczony przez Wielmożną Imć pannę Gutakowską podczaszankę Witebską
w Wilnie, w drukarni J. K. Mci y Rzeczypospolitey X. X Scholarum Piarum 1776, [Wilno 1776].
31 Adam ŁABĘCKI, O powrocie jezuitów y o powszechnym w szkołach przez nich nauczaniu młodzieży, Warszawa 1805.
32 Znana jest praca Paweł MEIER, Apollogia, że Rusi Unitom niegodzi się odstępować od swoiego Obrządku,
y przechodzić do Obrządku Łacińskiego, bez [...] Dyspensy S. Stolicy Apostolskiey, Przeciw Informacyi [...] Pawła Mejera [...] Do Druku Podaney, Dowodami Stwierdzona W czasie sprawy o Parochyą Miadziolską w Konsystorzu Wileńskim Łacińskim agituiącey się, [...], Z Łacińskiego Na Polski Język Przetłumaczona..., ale wydana
w 1771 lub 1772 r., prawdopodobnie w Wilnie.
243
333435363738394041
Nr
Autor
Tytuł
Rok
Liczba
wydania książek
Biblioteka klasztoru karmelitów w Lidzie
9.
Sotticalli
Collectanea Constitutionum synodalium dioecesis Samogitiensis 33
10.
Kulesza
Wiara prawosławna 34
11.
Wężyk
1690
1
1704
1
Statuta Imperialia Romanos Ecclesias quae in Rossia spectantia 35
1784
1
1767
1
Biblioteka klasztoru dominikanów w Wasiliszkach
Biblioteka klasztoru kanoników regularnych św. Augustyna w Krzemienicy
12.
Gallemart
Prawo powszechne przeciw drukowanemu roku 1766 wykładowi praw
Dyssydentskich dla Ewangelikow nic nie ważących, do druku podane 1767 36
13.
Kulikowski
Josaphatidos sive de nece B. Josaphat Kuncewicz libri tres, olim a Fr. Josaphat
Isakowicz ilucubrati et typomandati nunc a prowincia Lithuano O.D.B
cum facultate superiorum dedicata 37
1748
1
14.
Preiss
Jasne dowody między niezliczonemi w Chrzescianstwie Sektami prawdziwy
powszechny Chrystusow koscioł oczewiscie i gruntownie pokazuiące itd.38
1766
1
15.
Kossowicz
Nauka panow Dyssydentow z nauką starodawnego koscioła zniesiona na cześć i na
chwałę Boga w Tróycy Jedynego i na zbawienie dusz krwią Jezusową odkupionych**
1733
1
16.
–
Uwaga prawdy katolickiey Rzymskiey nieważność i nie uwagę dyssydentckich
błędow okazuiąca z Łacinskiego na Polszi język przetłumaczony 39
1723
1
17.
Ciechanowski
–
1
1789
1
–
1
Taiemnica podziału Polski odkryta 40
18.
–
Dopytanie u przodków czułości ku poddanym aktorowi odpowiedzi
czyli dodatku do xięgi o poddanych Polskich odpowiadające 41
19.
–
Prawdziwy Szlachcic do prawodawcow**
33 K. ESTREICHER, Bibliografia polska, t. 24, Kraków 1912, s. 4, przypisuje tę książkę Kazimierzowi Pacowi,
biskupowi żmudzkiemu.
34 Jan Alojzy KULESZA SJ, Wiara Prawosławna Pismem Swiętym, Soborami, Oycámi Swiętymi mianowićie
Greckiemi y Historyą Kośćielną przez [...] objaśniona od przyiętey unij Boga z człowiekiem..., Wilno 1704.
35
Statuta imperialia romano-cath. eccl. in Rossia spectantia, Mohylew 1780–1784.
36 [Ignacy GRABOWSKI a S. Maria de Mercede], Prawa powszechne przeciw drukowanemu roku 1766 wykładowi praw Dyssydenckich dla Ewangelikow i Protestantow nic nieważących do druku podane w roku 1767,
[b.m.w.] 1767.
37
Józef ISAKOWICZ, Josaphatidos sive de nece B. Josaphat Kuncewicz libri tres, Poczajów 1748.
38 Franciszek Erazm PREISS, Jasne Dowody Między niezliczonemi w Chrześciaństwie Sektami Prawdziwy
Powszechny Chrystusow Kościoł oczywiście, y gruntownie Pokazujące, Ktore Zwiedzionym Dyssydentom do
pilney uwagi z przychylności ku ich zbawieniu [...] pod Zaszczytem Imienia [...] Kajetana Ignacego Sołtyka
Biskupa Krakowskiego, Xiązęcia Siewierskiego Podał X. Franciszek Erazm Preiss podkustoszy kolegiaty kieleckiey, Sandomierz 1766.
39 Uwaga Prawdy Katolickiey Rzymskiey, Nieważność y nieuwagę Dissidentskich błędow Okazująca, w pięćiudźieśiąt ważnych Rácyách Wyrażona, Wilno 1723.
40
Znana jest praca Kazimierz Konstanty PLATER, Tajemnica Podziału Polski odkryta, [b.m.w.] 1789.
41 Ignacy GRABOWSKI, Dopytanie się u przodków czułości ku poddanym autorowi odpowiedzi, czyli dodatku do
księgi o poddanych polskich [...] w r. 1789 wydrukowanej odpowiadające, Warszawa 1789 (podawany też 1790).
Tomasz CIESIELSKI
244
424344454647484950
Autor
20.
–
Prawa miast polskich do władzy prawodawczey wykonywaiącey i sądowniczy
wywod 42
21.
–
Dopytanie się u przodków czułości ku poddanym autorowi odpowiedzi
czyli dodatku do xięgi o poddanych Polskich odpowiadające 43
22.
–
Seymiki prawo uchwalone d. 24 Marca 44
1791
1
23.
–
Dyaryusz kommissyi pełnomocney delegacyiney traktatowey (rękopism)**
1739
1
24.
Ostrowski
Prawo Cywilne albo szczegółowe narodu Polskiego 45
1784
1
25.
Tytuł
Rok
Liczba
wydania książek
Nr
46
–
1
1792
1
–
Tegoż dzieła prawa cywilnego etc. tom 2
1784
1
26.
–
Sprawa między Xięciem Adamem Czartoryiskim oskarzaiącym, a Janem Komarzewskim i Franciszkiem Ryxem oskarżonemi iakoby o zamysł strucia tego xięcia47
1785
1
27.
Dmochowski
Do prześwietney deputacyi przez Naisn. Króla Jegomosci i Naisn. Stanu Rzplitej
do miasta Warszawy wybrane podane 48
1789
1
28.
Fleuri
Rzecz o obywatelach i mieszkańcach Polskich (bez początku – rosyj.)**
1785
1
29.
–
Książeczka bez początku i końca zamykająca pokrótce Historyą Polską Litewską
wiadomość o rządzie i urzędnikach Polskich**
1789
1
30.
–
Traktaty polskie z sąsiednemi mocarstwami zawarte od roku 1618 zebrane
z konstytucyi wyięte dla seymuiących wypisane do druku podane roku 1789
przez JW. Jesierskiego podane 49
1789
1
31.
Pugeta
O uszczęsliwieniu narodów przez X. Józefa de Puget Pugeta 50
1788
1
42
Prawa miast polskich do władzy prawodawczey, wykonywaiącey i sądowniczey: wywod, Warszawa 1790.
43 Ignacy GRABOWSKI, Dopytanie się u przodków czułości ku poddanym autorowi odpowiedzi, czyli dodatku do
księgi o poddanych polskich [...] w r. 1789 wydrukowanej odpowiadające, Warszawa 1792.
44
Seymiki. Prawo Uchwalone Dnia 24. Marca 1791, Warszawa 1791.
45 Teodor OSTROWSKI, Prawo Cywilne albo szczególne Narodu polskiego z Statutów i Konstytucyi koronnych
i litewskich zebrane rezolucyami Rady Nieustaiącej obiaśnione z dodatkami z praw kanonicznego, magdeburskiego, chełmińskiego pomnożone i porządkiem praw rzymskich ułozone przez X. Teodora Ostrowskiego S.P.,
t. 1, Warszawa 1784.
46 Teodor OSTROWSKI, Prawo Cywilne albo szczególne Narodu polskiego z Statutów i Konstytucyi koronnych
i litewskich zebrane rezolucyami Rady Nieustaiącej obiaśnione z dodatkami z praw kanonicznego, magdeburskiego, chełmińskiego pomnożone i porządkiem praw rzymskich ułozone przez X. Teodora Ostrowskiego S.P.,
t. 2, Warszawa 1784.
47 Adam NARUSZEWICZ, Sprawa Między Xięciem Adamem Czartoryskim Generałem Ziem Podolskich Oskarzaiącym A Janem Komarzewskim Generałem Majorem przy Boku J K Mci i Franciszkiem Ryxem Starostą Piaseczyńskim Kamerdynerem Królewskim Oskarzonemi iakoby o zamysł strucia tego Xięcia, Warszawa 1785.
48 Do Prześwietney Deputacyi przez Nayiaśnieyszego króla Jegomości i nayiaśnieysze Stany Rzpltey do miasta Warszawy wybraney. Podane Dnia 5. listopada 1789, Warszawa 1789.
49 Jacek JEZIERSKI (wyd.), Traktaty polskie z sąsiednimi mocarstwami zawarte od r. 1618, jak najkródziej być
mogło, w samych istotniejszych punktach zebrane, z konstytucji wyjęte. Z przydatkiem niektórych innych autorów, dla sejmujących wypisane i do druku r. 1789 [...] podane, Warszawa 1789.
50 Józef DE PUGET PUSZET, O uszczęśliwieniu narodów przez JX. Józefa de Puget Puszeta Kustosza Wiślickiego,
w Warszawie u XJC. Piiarów 1788, Warszawa 1788.
245
5152535455565758596061
Nr
32.
33.
34.
35.
36.
37.
38.
39.
40.
41.
42.
43.
Autor
Tytuł
Rok
Liczba
wydania książek
Wiadomość o kleynocie szlacheckim oraz herbach domów szlacheckich
w Koronie Polskiey i Wielkim Xieśtwie Litewskim itd. 9 części 51
Rubinkowski
Książąt Królów Polskich obrazy żywe 52
Viator etrictus Vincentius Corvinus Gosienski etc. a Samuelo Westowski
Wesłowski
etc. atq inter suos revolutiones victica et victo Regna Poloniae, Litwaniae,
Moskovivae etc.53
Kochanowski
Głosy wolne czyli mowy Seymowe, Seimikowe, pogrzebowe itd.**
Skrzetuski
Mowy o głownieyszych materyach politycznych54
Biblioteka klasztoru dominikanów w Jelnej (Elnej)
P. Paulus Sco. Jezus O utrzymaniu ordynaryinych seymow 55
Biblioteka klasztoru misjonarzy w Śmiłowiczach
–
Tarrify względem monety Polskiey i Litwy56
Barsa
Mowy za czterema stanami kupieckim, rolniczym, żołnierskim i ludzi uczonych57
Helzen
Inflanty w dawnych swych i wielorakich aż do wieku naszego dziejach zebrane 58
Mikosza
Odpowiedz na pytanie czyli dodatki do księgi o poddanych polskich59
Berti
Uwagi nad Historyą Kościelną 60
Vito Pichler
Theologia Polemica 61
Kuropatnicki
1789
1
1787
1
1691
1
1750
1773
1
1
1760
1
1765
1775
1750
1789
1772
1747
1
1
1
1
1
2
51 Ewaryst Andrzej KUROPATNICKI, Wiadomość o kleynocie szlacheckim oraz herbach domów szlacheckich
w Koronie Polskiey i Wielkim Xięstwie Litewskim, Tudzież w przyległych Prowincyach z Ksiąg Paprockiego, Okolskiego, Potockiego, Rzączynskiego, Niesieckiego, Dunczewskego, Chmielowskiego, oraz Aktu Elekcyi JKM Stanisława Augusta [...]. Zebrana w Czterech Częściach przez..., Warszawa 1789.
52 Józef Alojzy PUTANOWICZ, Sława książąt i królów polskich lub Książąt, królów polskich obrazy żywe (Ducum, Regum Poloniae Imagines Vivæ), Kraków 1787.
53 Samuel WĘSŁAWSKI, Victor et victus Vincentius Corvinus Gosiewski [...] repraesentatus a Samuele Węsławski, [...] atque inter suas revolutiones victricia et victa regna Poloniae, Lituaniae, Moschoviae, nunc primum in
lucem producuntur a Michaele Węsławski, Wilno 1691.
54
Wincenty SKRZETUSKI, Mowy O Głownieyszych Materyach Politycznych, Warszawa 1773.
55 Stanisław (właściwie Hieronim Franciszek) KONARSKI, O skutecznym rad sposobie albo O utrzymywaniu
ordynaryinych seymow, cz. 1, Warszawa 1760.
56
Zapewne broszura lub druk Taryfy względem monety Polskiey i Litwy, Warszawa 1765.
57 Franciszek BARSS (przekład), Mowy za czterema stanami: kupieckim, rolniczym, żołnierskim i ludzi uczonych. Który z nich jest krajowi pożyteczniejszy, a zatym pierwszy do łask i szczególniejszej monarchów opieki.
Przełożone z francuskiego przez..., Warszawa 1775.
58 Jan August HYLZEN, Inflanty w dawnych swych, y wielorakich aż do wieku naszego dżiejach y rewolucyach, z wywodem godnośći y starożytnośći szlachty tamecznéy, tudżiesz praw, y wolnośći z dawna y teraz jey
służących zebrane y polskiemu światu do wiadomośći w oyczystym języku podanè przez Jaśnie Wielmożnego
Jmći Pana..., Wilno 1750.
59 [Dawid PILCHOWSKI], Odpowiedź na pytanie, iżali nieczułosć w wyższych wiekach ku poddanym tak była
opanowała serca Polaków, iż uczeni nawet nią zarażeni zostali? czyli dodatek z księgi o poddanych polskich,
[b.m.w.] 1789.
60
Michał KARPOWICZ, Uwagi nad Historyą Kościelną, [b.m.w.] 1772.
61
Vito PICHLER, Theologia polemica in duas partes divisa [...] particularis, [b.m.w.] 1747.
Tomasz CIESIELSKI
246
6263646566676869707172
Tytuł
Rok
Liczba
wydania książek
1779
1
Nr
Autor
44.
Młocki
45.
–
Reguły albo ustawy pospolite Kongregatii Missyi 63
1802
1
46.
–
Regulae seu constitutiones Communes congregationis Missionis 64
1658
15
47.
Młocki
Regulae et praxis Seminarii interni congregationis Missionis**
1658
15
1
Dowod z początkow prawa przyrodzonego62
48.
–
Decreta conventu provincionali congregationis Missionis in domo Vilnensis**
1814
49.
Massiliox
Mowa o szczególnieyszych obowiązkach stanu duchownego**
1772
1
50.
Grodzicki
Zbior krótkich Medytacyi z Reguł pospolitych zgromadzenia Missyi 65
1793
4
51.
Legowicz
Historia przesladowania Koscioła Bozego 66
1788
1
52.
X. Jan Kostka
Wuykowski
Kontrowersye polskie albo prawda otwieraiąca Dyssydenskie oczy 67
1737
1
53.
Delawrier
Propozycye o swiętoblowosci papieżskiey**
1782
1
54.
Sebestiano
Bellum Jesuiticum68
1694
1
55.
Lanultoto
Haereticum quare per Romano Catholicum 69
1615
1
56.
Reimpressae
Odpowiedź na częste owo pytanie gdzie to napisano iest Katolicka prawdziwa
i gruntowna Dyssydentska falszywa Religia 70
1700
1
57.
Wuykowski
Kontrawerse polskie albo prawda otwieraiąca Dyssydenskie oczy 71
1737
1
1761
3
Biblioteka klasztoru bernardynów w Słucku
58.
Kasenberger
Woyna duchowna w Wilnie
72
62 Jean Jacques BURLAMAQUI, Dowod z początkow prawa przyrodzonego dany językiem francuskim a z woli
Nayjasnieyszego Pana Stanisława Augusta Krola polskiego na oyczysty język przełozony od Tadeusza Młockiego, Wilno 1779.
63 Zapewne przełożone na polski: VINCENTIS A PAULO, Regulae seu constitutiones communes Congregationis
Missionis.
64
VINCENTIS A PAULO, Regulae seu constitutiones communes Congregationis Missionis, Paris 1658.
65 Zbior Krotkich Medytacyi z Reguł Pospolitych Zgromadzenia Missyi wyięty y Przedrukowany, [b.m.w.] 1793.
66
Józef LEGOWICZ, Historya prześladowania Kościoła Bożego i dziejów męczeńskich, Wilno 1788.
67 Jan Stanisław KOSTKA WUYKOWSKI, Kontrowersye polskie abo prawda otwieraiąca Dyssydeńskie oczy do poznania prawdy prawdziwey Wiary Chrystusowey Wiary katolickiey na Theatrum polskim wystawiona przez...,
Warszawa 1737.
68 Andreas CHRASTOVIUS, Bellum Jesuiticum, sive ducentarum et quinque Jesuiticarum contradictionum index: Duo libelli de opificio missce, [b.m.w. 1694?].
69
Henricus LANCILOTTUS, Haereticum Quare per catholicum Quia, Antverpia 1615.
70 Matthias NENNICHEN, Odpowiedz Na Częste owo Pytanie, Gdźie to nápisáno iest? Katolicka, Práwdziwa, y gruntowna Dyssidentska Fałszywa, abo płocha, Po wielu Łaćińskich Edycyach Polskim ięzykiem dána, Wilno 1700.
71 Jan Stanisław KOSTKA WUYKOWSKI, Kontrowersye polskie abo prawda otwieraiąca Dyssydeńskie oczy do poznania prawdy prawdziwey Wiary Chrystusowey Wiary katolickiey na Theatrum polskim wystawiona przez...,
Warszawa 1737.
72 Może chodzi o Lorenzo [Wawrzyniec] SCUPOLI: Wojna duchowna, Wilno [1741], przeł. Jerzy Mikołaj HYLZEN.
247
73747576777879808182
Nr
Autor
59.
Poklatecki
60.
Chmieliowski
61.
Ciceronis
62.
Cornelii Nepoti
63.
Żeglicki
64.
Bilinkowski
65.
Ostrowski
66.
Rudnicki
67.
68.
69.
Scritani
Twardowski
Winteri
Tytuł
Remonstracya stanom rzeczy pospolitey o trybunałach koronnych tudzież
o estymacyi wolnosci i prerogatyw stanu szlacheckiego73
Rozmowy w ciekawych i potrzebnych w filozoficznych i politycznych materiach 74
Biblioteka klasztoru dominikanów w Chołopieniczach
Rozgraniczenie Normalne w W. Xięstwie Litewskim 75
Biblioteka klasztoru dominikanów w Zasławiu
Instrucya o mowach w seymach**
Biblioteka klasztoru kapucynów w Lubieszowie
Trwalosć szczęsliwa królestw albo ich smutny upadek 76
Zbior deklaracyi nót i czynności głównieyszych które poprzedziły i zaszły nad czas
Seymu pod węzłem konfederacyi odprawuiącego się od dnia 18 Wrzesnia 77
Biblioteka klasztoru misjonarzy w Rzeczycy
Swada polska i łacinska albo różne miscelanea oratorskie mow seymowych 78
Енхирідіонь‐ о свяшенствьь‐ краткими оть Священнаго писаніи
и святыхъ богодохновенныхъ Отець купноже и прочихь писателей
изъятыми словесы составленный 79
Biblioteka klasztoru trynitarzy w Mołodecznie
Korespondent Kraiowy i Zagraniczny 80
Gazeta Narodowa i obca 81
Dyaryusz początkowych czynności konfederacyi Generalney obojga Narodow 82
Rok
Liczba
wydania książek
1748
1
1750
1
1791
1
1742
1
1764
1
1754
1
1745
1
1750
1
1793
1792
1672
1
1
1
73 Franciszek RADZEWSKI [pseud. POKLATECKI Franciszek Equestris Ordinis Polak], Remonstracja stanom Rzeczypospolitej Polskiej o trybunałach, koronnym tudzież estymacji wolności i prerogatyw stanu szlacheckiego,
politycznymi kwestiami, gruntownymi dowodami, istotnymi racjami, poważnymi królów oraz wielkich, godnością i rozumem, Polaków listami i statystycznym zdaniem... roku 1748 wywiedziona i objaśniona, [b.m.w.] 1748.
74 Antoni WIŚNIEWSKI, Rozmowy w ciekawych i potrzebnych, w filozoficznych i politycznych materiach, Warszawa 1750.
75
Rozgraniczenie normalne w Wielkim Xięstwie Litewskim. Actum in curia regia Varsaviensi [3 XII] 1791.
76 Szymon MAICHROWICZ, Trwałość szczęsliwa Królestw, albo ich smutny upadek, wolnym Narodom przed
oczy stawiona, na utrzymanie nieoszacowaney szczęśliwości swoiey, Lwów 1764.
77 Znany jest Zbior Deklaracyi, not y czynnosci głownieyszych, ktore poprzedziły i zaszły pod czas Seymu
pod węzłem Konfederacyi odprawującego się od dnia 18 Wrzesnia 1772 do 14 Maja 1773 autorstwa Feliksa
Franciszka ŁOJKO-RĘDZIEJOWSKIEGO, który ukazał się prawdopodobnie w 1773 lub 1775 r.
78 Jan DANEYKOWICZ-OSTROWSKI, Swada polska y łacińska albo Miscellanea Oratorskie Seymowe, Weselne,
Kancellaryjne, Kaznodzieyskie, Elogiarne, Inskrypcyine, y inne różne, w oboim Ięzyku Prozą y wierszem, t. 1–2,
Lublin 1745.
79
Teodozy Rudnicki-Lubieniecki, biskup łucki i ostrogski.
80 „Korrespondent Kraiowy y Zagraniczny”, inny tytuł „Korespondent Krajowy i Zagraniczny” lub „Korespondent Warszawski” – gazeta ukazywała się w 1793 r., jej redaktorem był Karol Malinowski, a drukowana
była przez Stefana Baccigalupiego.
81 „Gazeta Narodowa i Obca” – pismo ukazujące się w Warszawie dwa razy w tygodniu w latach 1791–
1792, redagowane przez Juliana Ursyna Niemcewicza, Tadeusza Mostowskiego i Józefa Weyssenhoffa.
82
Znany jest Dyaryusz początkowych czynności konfederacyi generalney oboyga narodów, Warszawa 1776.
Tomasz CIESIELSKI
248
83848586878889909192
Nr
Autor
70.
Larnsini
71.
72.
73.
–
Zabielski
Łabęcki
74.
75.
Skrzetuski
Skrzetuski
76.
Kulesza
77.
Poecy
78.
Poszakowski
79.
Modzilewski
Tytuł
Prawa powszechne przeciw drukowanemu roku 1766 wykładowi praw
Dyssydenskich dla Ewangielikow i protestantow nic niewazących 83
Korespondent Warszawski 84
O poszanowaniu duchownych i dziesięcinie kazania 85
O Powrócie Jezuitow 86
Biblioteka klasztoru pijarów w Łużkach
Mowy ogulniejszych materyach politycznych 87
O skutecznym rad sposobie albo utrzymania ordynaryjnych seymow 88
Wiara prawosławna pismem swiętym Soborami, Oycami swiętemi
mianowicie Greckiemi i Historyą Koscielną obiasnioną 89
Biblioteka klasztoru bernardynów w Berezynie
Obronca Wiary sw. Katolickiey 90
Biblioteka klasztoru bernardynów w Hłusku
Antidotum albo zbawienna przestroga że lekarstwo duszne przeciwko apostazji
przez Woyciecha Węgierskiego iest wierutną dusz trucizną 91
Biblioteka klasztoru bernardynów w Karolinie
Rozmowy duchowne podczas Missyi w Kosciele farnym Połockim
do szczerego spowiedzi Wielkanocney czynienia wiernych
Chrystusowych sposobiące 92
Rok
wydania
Liczba
książek
1767
2
1792
1753
1805
2
1
2
1773
1762
1
1
1744
1
1768
1
1754
1
1762
1
83 [Ignacy GRABOWSKI a S. Maria de Mercede], Prawa powszechne przeciw drukowanemu roku 1766 wykładowi praw Dyssydenckich dla Ewangelikow i Protestantow nic nieważących do druku podane w roku 1767,
[b.m.w.] 1767.
84 „Korespondent Warszawski” – gazeta informacyjna ukazująca się w Warszawie trzy razy w tygodniu
w latach 1792–1793. Wydawcą i redaktorem był ks. K. Malinowski.
85 Wojciech Alojzy ZABIELSKI SJ, O poszanowaniu Duchownych y Dziesięcinie Kazania [...] A[nn]o. 1753. w Lublinie w Drukarni J K M. Colle: Soc JESU, Lublin 1753.
86 Adam ŁABĘCKI, O powrocie jezuitów y o powszechnym w szkołach przez nich nauczaniu młodzieży, Warszawa 1805.
87
Wincenty SKRZETUSKI, Mowy o główniejszych materiach politycznych, Warszawa 1773.
88 Stanisław (właściwie Hieronim Franciszek) KONARSKI, O skutecznym rad sposobie albo O utrzymywaniu
ordynaryinych seymow, cz. 3, Warszawa 1762.
89 Jan Alojzy KULESZA SJ, Wiara Prawosławna Pismem Swiętym, Soborami, Oycámi Swiętymi mianowićie
Greckiemi y Historyą Kośćielną przez [...] objaśniona od przyiętey unij Boga z człowiekiem..., Wilno 1704.
90
Hipacy (Adam) POCIEJ, Obrońca Wiary S. Katolickiey, Supraśl 1768.
91 Jan POSZAKOWSKI, Antidotum contra antidotum, abo zbawienna przestroga, że lekarstwo duszne przeciwko apostazyi przez Woyciecha Węgierskiego, niegdyś superintendenta zborow ewangelickich, sporządzone
y wygotowane, teraz świeżo w Królewcu [...] publikowane i ogłoszone, Wilno 1754.
92 Paweł MODZELEWSKI, Rozmowy Duchowne Podczas Missyi w Kosciele Farnym Połockim Roku 1761 odprawioney: do szczerego Spowiedzi Wielkanocney czynienia Wiernych Chrystusowych Sposobiące [...] / Przez Pawła Modzelewskiego [...] do Druku Podane, Warszawa 1762.
249
Ryc. 1. РГИА Санкт Петербург, f. 821, op. 125, spr. 3019, О книгахъ принадлежашихъ
упраздненнымъ въ 1832 г. Римско-Католическимъ монастырямъ (dalej: О книгахъ), k. 115r.
Tomasz CIESIELSKI
250
Ryc. 2. О книгахъ, k. 115v.
Ryc. 3. О книгахъ, k. 116r.
251
Tomasz CIESIELSKI
252
253
Tomasz CIESIELSKI
254
255
Tomasz CIESIELSKI
256
257
Tomasz CIESIELSKI
258
vol. 4, 2014, s. 235–259
Tomasz CIESIELSKI
Instytut Historii
Uniwersytet Opolski
Książki poddane w 1841 r. cenzurze prewencyjnej. Przyczynek źródłowy
do dziejów bibliotek klasztorów skasowanych na mocy ukazu z 1832 r.
w guberniach zachodnich Imperium Rosyjskiego
Streszczenie
W badaniach nad procesem kasat i dziedzictwem po klasztorach skasowanych na terenach dawnej Rzeczypospolitej przyłączonych pomiędzy 1772 a 1815 r. do Rosji nieocenioną wartość ma przechowywana w Rosyjskim Państwowym Archiwum Historycznym (Российский Государственный Исторический Архив) w Sankt
Petersburgu spuścizna archiwalna po Wydziale Rzymskokatolickim Departamentu Spraw Duchownych Obcych
Wyznań Ministerstwa Spraw Wewnętrznych Cesarstwa Rosyjskiego (f. 821, op. 125). Duża część tworzącego ją
materiału aktowego dotyczy rozdysponowania przejętego w latach 30. XIX w. przez państwo majątku poklasztornego – zabudowań, ziemi, kapitałów i dóbr ruchomych, w tym także archiwów i bibliotek.
Administracja carska początkowo nie doceniała wartości materialnej i kulturowej tych ostatnich, ale już w połowie lat 30. XIX w. zrewidowała swoje stanowisko. Po zapoznaniu się z zasobami bibliotek poklasztornych urzędnicy Ministerstwa Spraw Wewnętrznych, Ministerstwa Dóbr Państwowych i administracji gubernialnej odrzucili jako mało fortunny pomysł zgłaszany przez Izby Skarbowe wyprzedaży książek na publicznych aukcjach.
Po uwzględnieniu roszczeń zgłaszanych przez Kościół rzymskokatolicki, Cerkiew prawosławną i Ministerstwo
Oświecenia Publicznego postanowiono rozdzielić poklasztorny księgozbiór między akademie duchowne, seminaria i parafie rzymskokatolickie, szkoły świeckie oraz biblioteki publiczne.
Decyzję podjęto na przełomie lat 30. i 40. XIX w., a jej wykonanie powierzono administracji terenowej. Nie
wszystkie książki z bibliotek klasztornych trafiły do wyznaczonych instytucji. Pewną ich część komitety gubernialne postanowiły poddać cenzurze prewencyjnej. Z księgozbiorów wydzielono książki o charakterze politycznym, opisujące historię państwa i prawa Rzeczypospolitej Obojga Narodów, historię Kościoła rzymskokatolickiego, a także te dzieła teologiczne, które zawierały krytyczną ocenę konfesji innych niż katolicka – nie tyko
prawosławnej, ale też i protestanckich.
Trudno na podstawie zachowanych materiałów oszacować, jaka część księgozbiorów klasztornych została
poddana takiej cenzurze prewencyjnej. W generalnym gubernatorstwie wileńskim, mińskim, grodzieńskim
i białostockim w 1842 r. z zasobów tylko 17 bibliotek poklasztornych wyłączono ponad 100 książek o nieprawomyślnej – zdaniem urzędników carskich – treści. Rozwiązania przyjęte w 1842 r. praktykowano także w latach
następnych, powiększając zasób książek poddanych cenzurze prewencyjnej. Nie wiadomo, czy zostały one ocenione przez urzędników cenzury i jaka zapadła w ich sprawie decyzja; wymaga to dalszych badań archiwalnych.
Niewątpliwie pomocny w nich będzie zamieszczony w aneksie wykaz książek poddanych w 1842 r. cenzurze
prewencyjnej w generał-gubernatorstwie wileńskim.
Słowa kluczowe
kasaty klasztorne, gubernie zachodnie Imperium Rosyjskiego, biblioteki klasztorne, losy pokasacyjne księgozbiorów klasztornych, cenzura prewencyjna w Rosji
259
vol. 4, 2014, p. 235–259
Tomasz CIESIELSKI
Institute of History
University of Opole
Books subject to preventive censorship in 1841. A source contribution
to the history of the libraries of monasteries dissolved under a ukase of 1832
in the western guberniyas
Summary
In the research on the dissolution process and the legacy of the monasteries suppressed in the territories of
the former Republic of Poland, annexed by Russia between 1772 and 1815, of incalculable value is the archival
heritage of the Roman Catholic Section of the Department of Religious Affairs of Foreign Denominations at the
Ministry of Internal Affairs (fond no. 821, description 125), kept at the Russian State Historical Archive in St. Petersburg (Российский Государственный Исторический Архив). The bulk of the records it comprises concerns
the allocation of the monastery property seized in the 1830’s by the state: buildings, land, capital, and movable
property, including archives and library collections.
The tsarist administration initially did not recognise the material and cultural value of the latter, but as soon as
in 1830’s it revised its stance. Having become acquainted with the former library collections, the officials of the
Ministry of Internal Affairs, the Ministry of State Domains and the guberniya administration discarded the idea –
put forward by the treasury offices – of selling off the books at public auctions, arguing it was rather unfortunate.
After the claims lodged by the Roman Catholic Church, the Orthodox Church, and the Ministry of Public Enlightenment were taken into consideration, it was decided that the former monastery book collection be distributed
among theological academies, Roman Catholic parishes and seminaries, secular schools, and public libraries.
The decision was taken between late 1830’s and early 1840’s, and the local administration was entrusted with
its execution. Not all books from the monastic libraries were eventually transferred to the institutions they had
been designated for. A certain part was subjected to preventive censorship by the guberniyas committees. They
isolated from the collections the books of political nature discussing the history of the state and law in the Polish-Lithuanian Commonwealth, the history of the Roman Catholic Church, as well as theological works which
criticised denominations different from Catholicism: not only the Orthodox faith, but also the Protestant ones.
The extant records barely allow to estimate what part of the monastic collections underwent this sort of preventive censorship. In the Vilnius, Minsk, Grodno, and Białystok general governorates, over a hundred books
with dissident – by tsarist officials’ reckoning – content were removed from the collections of 17 former monastery libraries alone. The model adopted in 1842 was used in years to come as well, thus increasing the number
of books submitted to preventive censorship. It remains unknown whether they were scrutinised by censorship
officials and what decision was finally taken as to their fate; further archival research would be needed to verify
it. This could undoubtedly be facilitated by an annex providing a list of books subject to preventive censorship
in the Vilnius general governorate in 1842.
Keywords
dissolution of the monasteries, western guberniyas of the Russian Empire, monastery libraries, fates of the
monastery’s book collections after the dissolution, preventive censorship in Russia
Maksymilian KUŚKA
Archiwum i Biblioteka OO. Bonifratrów w Cieszynie
vol. 4, 2014, s. 261–292
Archiwalia obcej proweniencji oraz starodruki i książki dawne
oznaczone obcymi znakami pieczętnymi w zbiorach
Archiwum i Biblioteki OO. Bonifratrów w Cieszynie*
Najstarszą biblioteką cieszyńską, dysponującą zarazem niezwykle zróżnicowanym
tematycznie zbiorem, jest biblioteka klasztorna ojców bonifratrów. Jej założenie datowane jest na rok 1694, kiedy to bracia, dzięki fundacji marszałka ziemskiego Adama
Borka z Wędryni, przybyli do Księstwa Cieszyńskiego. Wraz z zasobem archiwalnym
wytworzonym przez cieszyńskich braci tworzy w chwili obecnej jednostkę wewnętrzną klasztoru: Archiwum i Bibliotekę OO. Bonifratrów w Cieszynie1.
Historia zasobu wydaje się niezwykle złożona. Od momentu fundacji kancelaria przebywających tymczasowo w dobrach Borka w Wędryni braci wytwarzała wiele dokumentów, początkowo związanych z przejęciem majątku fundacyjnego oraz budową
obiektu szpitalno-klasztornego koło Cieszyna. Zarazem można wnosić, iż na ten sam
moment przypada początek tworzenia zbiorów bibliotecznych. Wszak bracia, wypełniając obowiązki duchowe, używali modlitewników, brewiarzy oraz mszałów, charyzmat szpitalnictwa natomiast wymagał znajomości dzieł z zakresu medycyny, farmacji oraz ziołolecznictwa. Tym samym można uznać, iż takowe druki zostały przez braci
przywiezione bądź też w niedługim po przybyciu czasie zakupione.
Wraz z upływem lat księgozbiór niewątpliwie się powiększał. Można również przypuszczać, iż wraz z migracją braci niektóre woluminy, szczególnie wszelkiego rodzaju
modlitewniki i brewiarze, były przez nich zabierane do nowego miejsca zamieszkania, inne z kolei były do Cieszyna przywożone z bibliotek innych klasztorów braci
miłosiernych.
Na przełomie XIX i XX stulecia nastąpiło nasilenie się tych tendencji, spowodowane rozwojem nowoczesnych środków transportu, a co za tym idzie – dynamicznym
zwiększaniem się migracji wśród braci. Dodatkowo dwa konflikty militarne o zasięgu
1 Szerzej zob. Repertorium konwentu bonifratrów w Cieszynie z 1724 roku, oprac. M. KUŚKA, J. MARECKI, przeł.
P. STANKO (Monumenta Historica Fratrorum Misericordiarum Tessinensis, 1), Cieszyn 2010, s. 5–9.
262
Maksymilian KUŚKA
światowym zmieniły w sposób diametralny kształt ówczesnego świata. Wtedy to do
zasobu bibliotecznego cieszyńskich bonifratrów trafiła najprawdopodobniej większość druków obcej proweniencji.
Z jednej strony wydarzenia różnych okresów dziejowych wpływały na zubożenie
dziedzictwa piśmienniczego wytworzonego lub zakupionego przez cieszyńskich
braci, z drugiej zaś strony te same procesy dziejowe wpływały na wzbogacenie zasobu piśmienniczego o jednostki wytworzone lub zakupione przez inne klasztory bonifratrów bądź też podmioty w ogóle niezwiązane z klasztorem lub związane z nim
w sposób luźny. Dzięki temu zasoby Archiwum i Biblioteki OO. Bonifratrów w Cieszynie stanowią dziś zbiór o niezwykle różnorodnej proweniencji, a co za tym idzie,
również niezwykle zróżnicowanej tematyce.
W chwili obecnej na zasób będący w dyspozycji Archiwum i Biblioteki OO. Bonifratrów w Cieszynie składają się kolekcje starodruków, książek dawnych, książek nowych
oraz czasopism. Wydzielono zasób archiwalny. Skala zbiorów odpowiada charyzmatowi zakonu braci miłosiernych jako podmiotowi niekaznodziejskiemu. Kolekcja
starodruków liczy w chwili obecnej 194 woluminy, kolekcja książek dawnych2 zaś –
1729 woluminów. Powoli, aczkolwiek sukcesywnie obydwie kolekcje powiększają się,
co znajduje odzwierciedlenie w katalogach bibliotecznych. Kolekcje książek nowych
i czasopism, a więc zasób nieopisywany w niniejszej pracy, liczą odpowiednio około
4500 woluminów i 74 tytuły różnych roczników.
Zasób archiwalny konwentu liczy w chwili obecnej 269 pozycji inwentarzowych. Stan
ten oddaje wydany w roku 2012 inwentarz3. Materiały obcej proweniencji zaklasyfikowane zostały przez autorów inwentarza do działów VIII. Materiały nie związane
z klasztorem oraz IX. Materiały dotyczące innych klasztorów bonifratrów4; obejmują one
jednostki oznaczone sygnaturami AKBC 255–269. Jednostki o sygnaturach AKBC 254
(Notatnik zawierający prawdopodobnie numery telefonów z terenu Śląska Cieszyńskiego) oraz AKBC 256 (Brulion z notatkami o charakterze technicznym) zaklasyfikowane
do działu VIII nie zostały w niniejszym opracowaniu ujęte, ponieważ ich pochodzenia
nie udało się ustalić ani w czasie sporządzania inwentarza, ani w czasie kwerendy.
Aż do końca XVIII w. druki nie były oznaczane odciskami pieczętnymi poszczególnych konwentów, bibliotek klasztornych czy też braci, lecz jedynie odręcznymi wpisami w przypadku niektórych woluminów. Najstarszy własnościowy odcisk pieczętny
w zasobie Archiwum i Biblioteki OO. Bonifratrów w Cieszynie pochodzi z końca XVIII
stulecia – jest to znak własnościowy brata Ludwika Perzyny5. Dopiero zmiany kulturowe oraz rozwój techniki w wieku XIX spowodowały używanie odcisków pieczęt2
Wydane pomiędzy 1801 a 1950 r. włącznie.
3 Inwentarz archiwum konwentu bonifratrów w Cieszynie, oprac. M. KUŚKA, J. MARECKI (Monumenta Historica Fratrorum Misericordiarum Tessinensis, 3), Cieszyn 2012.
4 Ibidem, s. 22.
5 Zob. M. PARNOWSKA, A. KOMORNICKA, O książkach Ludwika Perzyny, [w:] EAEDEM, Darczyńcy i ich kolekcje
w zbiorach Biblioteki na Koszykowej (Sesje Varsavianistyczne, 17), Warszawa 2008, s. 21–43.
Archiwalia, starodruki i książki dawne u bonifratrów w Cieszynie
263
nych do oznaczania własności książek na szerszą skalę, przy czym w dalszym ciągu
popularne było sygnowanie druków własnoręcznym podpisem. W wielu wypadkach
obydwa rozwiązania stosowano równocześnie. Z ostatnich dwóch stuleci pochodzą
odciski pieczętne spotykane w kolekcji druków cieszyńskich bonifratrów, wyłączając
wspomniany już znak własnościowy brata Ludwika Perzyny.
Na potrzeby niniejszego artykułu dokonano wnikliwej kwerendy wśród całości starodruków oraz książek dawnych Archiwum i Biblioteki OO. Bonifratrów w Cieszynie.
Zaznaczyć jednak należy, że jest to zbiór otwarty i w dalszym ciągu powiększa się on
o pozycje znalezione na terenie konwentu czy też ofiarowane przez różnych darczyńców, wskutek czego w przyszłości liczba instytucji występujących na znakach pieczętnych zasobu może się zwiększyć. Wspomagano się w dużym stopniu tworzonym
sukcesywnie od roku 2007 elektronicznym katalogiem bibliotecznym.
Przygotowując część opracowania dotyczącą rękopisów, kierowano się proweniencją
obiektu wynikającą z treści, nie zaś ze znaku pieczętnego występującego wewnątrz.
W znacznym stopniu oparto się na drukowanym inwentarzu zasobu archiwalnego
Archiwum i Biblioteki OO. Bonifratrów w Cieszynie.
Ze względu na obszerność zasobu zdecydowano, iż niniejsze opracowanie będzie
traktować jedynie o rękopisach o proweniencji wyraźnie innej niż tutejsza kancelaria
klasztorna oraz o starodrukach i książkach dawnych opatrzonych znakami pieczętnymi obcego pochodzenia.
Niniejsze opracowanie jest efektem złożonej kwerendy zasobu archiwalnego oraz
bibliotecznego, przeprowadzonej pod kątem sprawdzenia, jaki odsetek zasobu stanowią obiekty obcej proweniencji. O ile w wypadku archiwaliów odpowiedź dawały
drukowany inwentarz i karty inwentarzowe, o tyle w wypadku starodruków i książek dawnych kwerenda polegała na fizycznej weryfikacji każdego woluminu bądź
jednostki inwentarzowej w przypadku klocków. Taki sposób prowadzenia badań
pozwolił na otrzymanie rzetelnych wyników, zawartych w niżej zamieszczonym
aneksie.
Celem kwerendy była weryfikacja zasobu pod kątem jego proweniencji uwidocznionej na znakach pieczętnych, ze szczególnym uwzględnieniem tych dzieł bądź podmiotów, które leżą w spektrum zainteresowań programu Dziedzictwo kulturowe po
klasztorach skasowanych na ziemiach dawnej Rzeczypospolitej i Śląsku w XVIII i XIX w.:
losy, znaczenie, inwentaryzacja. Ogrom wykonanej pracy i niezwykle ciekawe informacje będące efektem kwerendy stały się podstawą do publikacji całości pozyskanych wyników.
Warto przy tym wyjaśnić, iż użycie terminu „proweniencja” w odniesieniu do zasobu
archiwalnego odnosi się do kancelarii, która dokument wytworzyła, bądź adresata
owego dokumentu. W odniesieniu do zbiorów bibliotecznych natomiast termin ten
odnosi się do podmiotów, które dany obiekt posiadały (a więc wszelkiego rodzaju
wypożyczalni książek, bibliotek, kolekcjonerów) i pozostawiły w obiekcie jakikolwiek
znak własnościowy, w przypadku tego opracowania – odcisk pieczętny.
264
Maksymilian KUŚKA
Poniższe zestawienie świadczy, że licząca się część zasobu archiwalno-bibliotecznego
cieszyńskich bonifratrów jest obcej proweniencji. Ponad 130 osób i instytucji oznaczyło swoimi znakami pieczętnymi druki znajdujące się w chwili obecnej w zasobie
Archiwum i Biblioteki OO. Bonifratrów w Cieszynie. Dodatkowo w zasobie archiwalnym znajdują się rękopisy pochodzące od co najmniej ośmiu kolejnych podmiotów.
Razem składa się to na wielką różnorodność proweniencyjną zasobu, będącą świadectwem złożoności losów nie tylko cieszyńskiego konwentu braci miłosiernych, ale
także części jednostek bibliotecznych oraz archiwalnych będących obecnie w jego
posiadaniu.
Wymienione niżej obiekty są w chwili obecnej integralną częścią zasobu archiwalno-bibliotecznego. Archiwalia pochodzące z innych klasztorów bonifraterskich stanowią materiał porównawczy dla analiz dokonywanych na podstawie archiwaliów
wytworzonych w tym samym okresie w cieszyńskiej kancelarii. Druki stanowią z kolei
uzupełnienie księgozbioru, nadając jego poszczególnym częściom większą wartość
i kompleksowość, z korzyścią dla odwiedzających bibliotekę czytelników.
Naturalnie niektóre pozycje nie odpowiadają już współczesnemu stanowi nauki, niemniej są świadectwem złożoności losów księgozbiorów wytworzonych wcześniej na
ziemiach nie tylko polskich, ale również innych krajów europejskich.
Niniejsze opracowanie może stanowić kolejny niewielki przyczynek do poznania losu
księgozbiorów po nieistniejących już podmiotach, zarówno świeckich, jak i kościelnych, bądź podmiotach, których biblioteki lub archiwa wskutek zaszłości historycznych uległy częściowemu lub całkowitemu rozproszeniu. Ich obecność w zasobie
archiwalno-bibliotecznym cieszyńskich bonifratrów może być nierzadko sporym
zaskoczeniem. Niejednokrotnie, jak choćby w przypadku woluminu z kolekcji br. Ludwika Perzyny, księgozbiory i ich twórcy wnieśli spory wkład w stan nauki na ziemiach Rzeczypospolitej.
Jeśli uznamy, iż bracia nie nabywaliby ani nie przyjmowali nieinteresujących ich książek, to zestawienie pozwala poznać krąg zainteresowań prywatnych lub zawodowych poszczególnych zakonników.
Nie można przy tym wysuwać twierdzenia, iż cieszyńscy bonifratrzy utrzymywali bezpośrednie kontakty ze wszystkimi osobami bądź instytucjami, których pieczętne znaki
własnościowe zostały wykazane w niniejszym opracowaniu. Bez wątpienia sporo książek znalazło się w tutejszej bibliotece dzięki zakupom dokonanym przez braci na rynku
wtórnym lub w sposób przypadkowy wskutek złożonych losów Śląska Cieszyńskiego
i tutejszych księgozbiorów w pierwszej połowie XX stulecia. Szczególnym piętnem na
kształcie księgozbioru odcisnęły się z pewnością lata II wojny światowej, kiedy to bracia musieli opuścić klasztor, a dysponentem księgozbioru zostały instytucje ulokowane
przez okupanta w zabudowaniach klasztornych6. Trwałym śladem ich działalności na
terenie klasztoru jest obecność w księgozbiorze woluminów sygnowanych pieczęcią
ośrodka etapowego dla Niemców przesiedlanych do Rzeszy (C.XLIX).
6
Inwentarz archiwum konwentu bonifratrów, s. 10.
265
Niemniej z pewnością część podmiotów wyszczególnionych w zestawieniu pozostawała z cieszyńskimi braćmi w różnych relacjach, co pokazuje, iż nawet zakon o charakterze szpitalnym poświęcał uwagę nie tylko realizacji swojego charyzmatu, ale również kontaktom ze społecznością świeckich, w rozumieniu nie tylko lokalnym, lecz
także dużo bardziej szerokim. Można przy tym z dużą dozą prawdopodobieństwa
wnosić, iż woluminy z pieczęciami jednostek oświatowych znalazły się w tutejszym
zasobie dlatego, iż ich uczniami bądź pracownikami dydaktycznymi byli bonifratrzy,
którzy z różnych powodów nie mogli zwrócić książek do macierzystej jednostki. To
samo dotyczy książek oznaczonych pieczęciami lokalnych bibliotek cieszyńskich,
ogólnodostępnych i branżowych.
W odniesieniu do jednostek bibliotecznych oznaczonych znakami pieczętnymi innych klasztorów braci miłosiernych bądź też należących do nich dzieł rekonstrukcja
dziejów poszczególnych woluminów wydaje się stosunkowo prosta. Kadencyjność
urzędów w zakonie i związane z nią przenosiny braci do innych domów sprawiały, że
książki te wędrowały wraz z nimi w nowe miejsca. Nie można jednak wykluczyć, iż los
wielu woluminów był dużo bardziej złożony, a łańcuch podmiotów wszelkiego rodzaju, przez które przeszły do momentu znalezienia miejsca w Archiwum i Bibliotece
OO. Bonifratrów w Cieszynie, znacznie dłuższy.
Nieco inaczej wyglądają losy wyszczególnionych w opracowaniu pozycji archiwalnych. Archiwalia pochodzące z innych konwentów bonifratrów znalazły się
w tutejszym archiwum najprawdopodobniej wskutek migracji braci, bądź też, jak
w przypadku Kuks, kasaty tamtejszego klasztoru. Znane są również dzieje obiektów
pozostałych po ks. Franciszku Tustanowskim, saletynie przybyłym do cieszyńskiego
klasztoru bonifratrów z diecezji lwowskiej w roku 1946. Aż do swojej śmierci w 1963 r.
pomagał braciom w pełnieniu posługi duszpasterskiej, a część spuścizny po nim pozostała w klasztorze.
Podobnie ma się rzecz z uwzględnionymi w opracowaniu książeczkami służby, których posiadacze najprawdopodobniej byli przez pewien czas pracownikami konwentu, a po zakończeniu służby nie odebrali dokumentu przechowywanego w klasztornej kancelarii.
Niezależnie jednak od sposobu, w jaki Archiwum i Biblioteka OO. Bonifratrów w Cieszynie weszło w posiadanie poszczególnych pozycji ujętych w zestawieniu, można
stwierdzić, iż zasięg kontaktów, zarówno środowiskowych, jak i geograficznych, cieszyńskiego konwentu był niezwykle szeroki.
W wielu wypadkach odkrycie wszystkich etapów wędrówki, jaką dany obiekt archiwalny lub biblioteczny odbył do momentu znalezienia się w tutejszej bibliotece, na
podstawie obecnego stanu wiedzy nie jest możliwe. Intensywność i zakres prowadzonych w chwili obecnej w środowisku naukowym badań pozwalają mniemać, iż
niniejsze opracowanie może stać się kolejnym niewielkim przyczynkiem do opracowania kompletnych losów księgozbiorów istniejących niegdyś na ziemiach Rzeczypospolitej.
266
Maksymilian KUŚKA
Prawdopodobnie w ciągu dalszych badań nad zasobem archiwalnym cieszyńskiego
konwentu bonifratrów zostaną wykazane bezpośrednie związki pomiędzy klasztorem lub poszczególnymi braćmi a niektórymi ujętymi w zestawieniu podmiotami,
których relacji z konwentem nie można w chwili obecnej wykazać.
***
Podczas sporządzania opisów pieczęci autor postanowił oddać stan rzeczywisty
w postaci małych i dużych liter. W miejscu, gdzie znajduje się faksymile, zostało to
dodatkowo oznaczone przypisem o stosownej treści.
267
Aneks
A. Rękopisy
I. Konwent bonifratrów w Kuks:
1. AKBC 264, Liber capitulorum [Księga kapituł klasztoru bonifratrów w Kuks], 1801–1832.
II. Konwent bonifratrów w Prudniku:
1. AKBC 266, [Historia klasztoru bonifratrów w Prudniku oraz skrócone historie innych klasztorów bonifratrów wraz z informacjami o jednostkach administracji kościelnej, na terenie których się znajdują], [1586], ok. 1930–1936.
2. AKBC 267, [Historia zakonu św. Jana Bożego], [1589], ok. 1930–1947.
3. AKBC 268, Inventarium der fürumfligen [?] Öffecten des Klosters, resp. des Hospital u[nd] der Kirche und Ordens-Apotheke der barmherzigen Brüder ad St. Petrum
et Paulum zu Neustadt Oberschles [Inwentarz konwentu bonifratrów w Prudniku],
1882–1883.
4. AKBC 269, [List z prośbą o przyjmowanie urlopowanych żołnierzy z początkowego
okresu II wojny światowej wraz z kopertą], 1939.
III. Konwent bonifratrów w Letowicach:
1. AKBC 265, Bilanzen von Lettowitz 1899, 1900, 1901 [Bilanse konwentu bonifratrów
w Letowicach], 1899–1901.
IV. Jarouš Klusaček:
1. AKBC 255, Poznamky. Jarouš Klusaček [Notatki Jarouša Klusačka], 1906.
V. Jan z Dukli Cieplak z Dąbrowy Górniczej i Franciszka Wójcik ze Sławkowa:
1. AKBC 261, [Akt zawarcia związku małżeńskiego przez Jana z Dukli Cieplaka
z Dąbrowy Górniczej oraz Franciszkę Wójcik ze Sławkowa wystawiony przez Urząd
Miejski w Liège dnia 4 grudnia 1937 r.], 1937.
VI. Teofil Szelong:
1. AKBC 262, Książeczka służby Teofila Szelonga, 1908–1910.
VII. Jan Turek:
1. AKBC 263, Książeczka służby Jana Turka (duplikat), 1895.
Maksymilian KUŚKA
268
B. Starodruki
I. Brat Ludwik Perzyna (na pieczęci napis: Fr: Ludovicus Perżyna O. S. J. D.):
1. BB SD I 107, Zoologia czyli zwierzętopismo, dla szkół narodowych, Warszawa
17897.
II. Biblioteka bonifratrów w Wilnie (w polu pieczętnym miejsce na sygnaturę, w otoku
napis: BIBLIOTEKA KONWENTU O.O. BONIFRATRÓW w WILNIE):
1. BB SD I 107, Zoologia czyli zwierzętopismo, dla szkół narodowych, Warszawa
17898.
2. Zbiór czasopism9, Korespondent krajowy y zagraniczny. Rok 1795. Miesiąc lipiec,
sierpień, wrzesień. Cz. III., Warszawa 1795.
C. Książki dawne
I. Konwent bonifratrów w Valticach (w polu pieczętnym herb zakonu, w otoku napis:
CONVENT DER BARMHERZIGEN BRÜDER IN FELDSBERG):
1. BB KD II 4, Billroth Theodor, Die Krankenpflege im Hause und im Hospitale. Ein
Handbuch für Familien und Krankenpflegerinen, Wien 189210.
II. Prokop. J. Havel (na pieczęci napis: Prokop. J. Havel, poniżej motyw floralny):
1. BB KD II 4, Billroth Theodor, Die Krankenpflege im Hause und im Hospitale. Ein
Handbuch für Familien und Krankenpflegerinen, Wien 189211.
III. Maria Tyszkiewicz (w polu pieczętnym gwiazda z półksiężycem, w otoku napis:
MARYA TYSZKIEWICZ. KUMPONY):
1. BB KD II 6/01, Pisma Józefa Supińskiego, t. 1, Lwów 1872.
7
W tym samym woluminie pieczęć konwentu bonifratrów w Wilnie (B.II).
8
W tym samym woluminie pieczęć Ludwika Perzyny (B.I).
9 Nieskatalogowany.
10
W tym samym woluminie pieczęć Prokopa J. Havla (C.II).
11
W tym samym woluminie pieczęć konwentu bonifratrów w Valticach (C.I).
12
W tym samym woluminie pieczęć wileńskiego antykwariatu Stanisława Dorżynkiewicza (C.CXIV).
269
IV. Biblioteka c.k. państwowej szkoły realnej w Cieszynie (na pieczęci napis: BIBLIOTHEK DER K.K. STAATS-REALSCHULE IN TESCHEN):
1. BB KD I 15/02, Die Heilige Schrift des Alten und Neuen Testamentes. Aus der Vulgata mit Bezug auf den Grundtext neu übersetzt und mit Anmerkungen erläutert von
Dr. Joseph Franz Allioli, Bd. 2, Regensburg-New York-Cincinnati 1872.
2. BB KD I 37, Belzar Wilhelm, Himmelsschlüssel. Eine Schilderung der vorzüglichsten
Momente aus dem Leben der Heiligen in metrischer Form und kurzen Erzählungen,
Wien 184713.
V. Konwent bonifratrów w Bogucicach (w polu pieczętnym herb zakonu, w otoku napis:
CONV [napis nieczytelny] BARMH. [napis nieczytelny] BOGUSCHÜTZ O/S):
1. BB KD I 30, Abendunterhaltungen in Geschprächen eines landpfarrers mit einigen
Wahrheit liebenden Männern zur Befestiging in der alten christkatholischen Religion von einem Seefolger des Bisthums Brixen, Innsbruck 1841.
VI. Nowicjat bonifratrów w Wiedniu-Leopoldstadt (w polu pieczętnym herb zakonu,
w otoku napis: NOVIZIAT DER BARMHERZIGEN BRÜDER IN WIEN-LEOPOLDSTADT):
1. BB KD I 43/01, Katholische Homilie oder Erklärungen der heiligen Evangelien auf
alle Sonn- und gebothene Feyertage, Augsburg 1828.
2. BB KD I 107, Auszug aus dem großen katechismus in Fraget und Antworten mit den
beweisenden Stellen, Wien 1897.
3. BB KD II 377, Sobel J., Geschichte und Festschrift der österr.-böhm. Ordens-Provinz der
Barmherzigen Brüder zu der am 28., 29. und 30. August stattfindenden Feierlichkeit der
Einweihung des durch die Munificenz Sr. Durchlaucht des Fürsten Johann II. von und
zu Liechtenstein neuerbauten Mutterhaus-Spitales zu Feldsberg in N.-Oe., Wien 189414.
4. BB KD II 461/01–02, Bordoni A., Predigten, Th. 1–2, Regensburg 1853.
VII. Jindřich Fiala (na pieczęci napis: Jindřich Fiala, VIII g.):
1. BB KD II 56, Vojáček Vácslav, Slovník latinsko-česko-německý k latinským klasikům
čítaným na gymnasiích českých a k vlastnímu studiu, Praha 1870.
VIII. Biblioteka bonifratrów w Wilnie (w polu pieczętnym miejsce na sygnaturę, w otoku napis: BIBLIOTEKA KONWENTU O.O. BONIFRATRÓW w WILNIE):
1. BB KD I 68/02, Gousset Thomas Marie Joseph, Teologia moralna dla użytku plebanów i spowiedników, t. 2, Warszawa 1858.
13
Na wyklejce dodatkowo wklejono drukowany ekslibris o treści: EX LIBRIS Leon Lang, parochi.
14
Dwa woluminy tego samego wydania.
270
Maksymilian KUŚKA
2. BB KD II 594/06, Gaume X. J., Zasady i całość wiary katolickiej czyli wykład jej historyczny, dogmatyczny, moralny, liturgiczny, apologetyczny, filozoficzny i socyalny, od stworzenia świata aż do naszych czasów, t. 6, Petersburg 1904.
3. BB KD II 790, Nowak E., Duszpasterstwo wojskowe katolickie i prawosławne w Rosji 1832-1914, Wilno 1934.
4. BB KD II 821/02–03, 08, Gaume X. J., Zasady i całość wiary katolickiej czyli wykład jej historyczny, dogmatyczny, moralny, liturgiczny, apologetyczny, filozoficzny i socyalny, od stworzenia świata aż do naszych czasów, t. 2–3, 8, Petersburg 1903, 1908.
5. BB KD I 989, Veniali G., Rami in fiore. Corso de letture per le scuole elementary,
Torino-Milano-Firenze-Roma-Napoli-Palermo 1928.
6. BB KD I 1064, della Cioppa G., Come si fanno i Santi, Roma 1934.
7. BB KD I 1099, Manzoni A., I promessi sposi. Storia milanese del secolo XVII, Torino-Milano-Firenze-Roma-Napoli-Palermo [1930].
8. BB KD III 1199, Muvra A., Almanaccu di A. Muvra per 1928, [b.m.w.] 1927.
9. BB KD II 1226/06, Kazanie świąteczne, t. 6, [b.m.w., XIX w.].
IX. Józef Konior (na pieczęci napis: JÓZEF KONIOR No 97 MIĘDZYBRODZIE B.):
1. BB KD I 70, Zawadzki M. A., Polski sekretarz dla wszystkich wraz z poradnikiem
i wzorami prowadzenia niezbędnych ksiąg, zestawiania rachunków i bilansów gospodarstwa domowego, z objaśnieniem sposobu prowadzenia zwykłej buchalterji
kupieckiej dla użytku rzemieślnika i drobnego kupca, tudzież z dodaniem informacyj i wzorów wszelkich listów, ofert, próśb, ogłoszeń etc., Warszawa [1925].
X. E. Lichtenstern (na pieczęci napis: ING. Dr E. LICHTENSTERN [zapis nieczytelny] inž.
stavební PRAHA - BUBENEČ BRÁFOVA 17 TELEFON 11670):
1. BB KD II 81/01–03, Mertens Georg Christoph, Vorlesungen über Statik der Baukonstruktionen und Festigkeitslehre, Bd. 1–3, Leipzig 1903–1905.
XI. Konwent bonifratrów w Krakowie (w polu pieczętnym herb zakonu, napis: a –
w otoku: KONWENT BONIFRATRÓW W KRAKOWIE, b – na pieczęci: KONWENT OO. BONIFRATRÓW Kraków, ul Trynitarska II.):
1. BB KD II 89/01, Delert Jan Baptysta, Teologia dla użytku wiernych pragnących
gruntowniejszéj nauki w rzeczach zbawienia, Poznań 1863. (a)
2. BB KD II 622, Sroka F., Służba boża. Podręcznik dla uczących religii w klasie IV. szkół
powszechnych, Kraków 1938. (b)
3. BB KD I 737, Kozłowski J. Z. W., Rozmyślania o Męce Pańskiej na wszystkie dni
Wielkiego Postu, Poznań 1917. (b)
271
4. BB KD II 814, Wierdak J. M., Traktat o zakonności, Niepokalanów 1934. (b)
5. BB KD I 1051/02, Golichowski R., Rok bogomyślny czyli rozmyślania na każdy
dzień roku dla członków Zakonu świętego Jana Bożego, cz. 2, Kraków 1930. (b)
XII. Br. H. Jurczyński (na pieczęci napis: Fr. H. Jurczyński):
1. BB KD II 95, Czeremosz K., W przededniu, Warszawa 188415.
XIII. Szpital bonifratrów w Krakowie (na pieczęci napis: SZPITAL O.O. BONIFRATRÓW w KRAKOWIE):
1. BB KD II 95, Czeremosz K., W przededniu, Warszawa 188416.
XIV. [Frater?] Josaphat (na pieczęci napis: JOSAPHAT):
1. BB KD I 101, Davídek Václav, Nebeski brána. Modlitební kniha, v niž mimo obvyklé modlitby pro různé doby života jsou též evangelia a epištoly na všecky neděle
a svátky, Vimperk [1902].
XV. Karl Berger (na pieczęci napis: KARL BERGER k. k. Professor.):
1. BB KD I 108/02, 04, 06–07, Schofer Joseph, Die Kreuzesfahne im Völkerkrieg.
Erwägungen, Ansprachen und Predigten, Bd. 2, 4, 6–7, Freiburg im Breisgau
1914–1915.
2. BB KD I 275, Hatzl G., Zurück zu Christus auf wissenschaftlichem, auf moralischem
und auf sozialem Gebiete, Mergentheim a. T. [1910].
3. BB KD I 276, Hatzl G., Zurück zu Christus. Von Gottes Gnaden, Mergentheim a. T.
[ok. 1910].
4. BB KD II 626, Hirtenbriefe des deutschen Episkopats anlätzlich der Fastenzeit 1913,
Paderborn 1913.
5. BB KD I 777, Musiol A., Katholische Kirchenlieder : Sammlung der gebräuchlichsten von geistlichen Behörden Genehmigten Kirchengesänge, Groß-Strehlitz
[ok. 1900].
6. BB KD I 943, von Kralik R., Katholische Culturaufgaben, Wien 1899.
7. BB KD I 1189/01, Schofer J., Die Kreuzesfahne im Völkerkrieg. Erwägungen, Ansprachen und Predigten, Freiburg im Breisgau 1914.
XVI. Emanuel Piwoń (na pieczęci napis: EX LIBRIS No [miejsce na wpis] Piwoń Emanuel):
1. BB KD I 114/01–03, Spirago Franciszek, Katolicki katechizm ludowy, stosownie do
potrzeb i czasu opracowany, cz. 1–3, Mikołów-Warszawa 1911.
15
W tym samym woluminie pieczęć szpitala bonifratrów w Krakowie (C.XIII).
16
W tym samym woluminie pieczęć br. H. Jurczyńskiego (C.XII).
272
Maksymilian KUŚKA
2. BB KD I 271, S. J., W kościele i w cerkwi. Praktyczny wykład obrządków rzymskiego
i greckiego, Kraków 1926.
3. BB KD II 559, Woroniecki J., Katolicka etyka wychowawcza, Poznań-Warszawa-Wilno-Lublin 1925.
4. BB KD II 571, Grabowski T., Piotr Skarga na tle katolickiej literatury religijnej w Polsce wieku XVI 1536–1612, Kraków 1913.
5. BB KD II 603, Pismo Święte. Wypisy. Podręcznik szkolny, Poznań-Warszawa-Wilno-Lublin 1928.
6. BB KD I 756, Fischer H., Licht Christi. Leben Jesu in 370 Schriftlesungen mit Erwägungen zur kurzen täglichen religiösen Lesung oder Betrachtung, Bd. 1, Wien
1935.
7. BB KD I 990, Engel J., An heiligen Wassern. Sieben Fastenpredigten, Breslau 1927.
8. BB KD I 994, Engel J., Am Strome des Lebens. Sonntagslesungen im Anschluß an
die Evangelien des Kirchenjahres, Breslau [1930].
9. BB KD I 1035, Archutowski J., Kosmogonja biblijna Ks. Rodzaju I, 1. – II, 4. w świetle
starowschodnich opowiadań i nauki, Kraków 1934.
10. BB KD I 1171/01, Tanquerey A., Zarys teologji ascetycznej i mistycznej, t. 1, Kraków
1928.
11. BB KD III 1197/02, Mytkowicz A., Socjologja chrześcijańska, cz. 2, Kraków 1936.
XVII. Szpital bonifratrów we Wrocławiu-Poświętnem, oddział ortopedyczny (na pieczęci napis: Orthopädische Heil- und Pilegeanstalt der Barmherzigen Brüder Breslau-Lilienthal):
1. BB KD III 121, Wittig Joseph, Das Papsttum, seine weltgeschichtliche Entwicklung
und Bedeutung, Hamburg [1914].
XVIII. Ks. Józef Kotwicki, proboszcz parafii Boczów (na pieczęci napis: Ks. Józef Kotwicki17 proboszcz par. Boczów):
1. BB KD II 126/01, Skarga Piotr, Kazania na niedziele i święta całego roku, t. 1, Kraków [1938].
2. BB KD II 574, Grabowski I., Prawo kanoniczne według nowego kodeksu, Lwów
1927.
3. BB KD II 835/02–03, Noldin H., Summa theologiae moralis iuxta codicem iuris canonici. Scholarum usui, t. 2–3, Oeniponte 1929–1930.
4. BB KD II 838/01, Tanquerey A., Synopsis theologia dogmaticae, t. 1, Parisiis-Tornaci (Belg.)-Romae 1925.
17
Faksymile.
273
5. BB KD I 849, Lippert P., Bóg i świat, Kraków 1934.
6. BB KD II 873, Graty O. A., Credo w rozważaniu filozoficznem, Poznań-Warszawa [1920].
7. BB KD II 1221, Nauka pasterzowania, red. Z. Pilch, t. 1, Kielce 1939.
XIX. Jozef Skalicky (na pieczęci napis: Jozef Skalicky):
1. BB KD II 130/01, Prugger Martin, Martin Prugger’s Lehr- und Exempelbuch, worin der
vollständige Katechismus, oder die christkatholische Lehre leichtfaßlich vorgetragen,
sowie auch mit verschiedenen schönen Exempeln, Gleichnissen und Sprüchen aus
der heiligen Schrift und den HH. Vätern erklärt und bekräftiget ist..., Augsburg 1855.
XX. Szpital bonifratrów w Marysinie (na pieczęci napis: a – SZPITAL OO. BONIFRATRÓW
MARYSIN-PIASKI, b – Krankengaus d. Barmh. Brüder Marysin bei Sandberg):
1. BB KD II 138/03, Gaume Jean, Zasady i całość wiary katolickiej czyli wykład jej historyczny, dogmatyczny, moralny, liturgiczny, apologetyczny, filozoficzny i socyalny, od stworzenia świata a do naszych czasów, t. 3, 6, Warszawa 1903–1904. (a)
2. BB KD II 138/06, Gaume Jean, Zasady i całość wiary katolickiej czyli wykład jej historyczny, dogmatyczny, moralny, liturgiczny, apologetyczny, filozoficzny i socyalny, od stworzenia świata a do naszych czasów, t. 3, 6, Warszawa 1903–1904. (b)
3. BB KD II 451, Mosbach A., Piotr syn Włodzimierza sławny dostojnik Polski wieku
dwunastego i kronika opowiadająca dzieje piotrowe, Ostrów 1865. (a)
XXI. Ks. Edward Szewczyk (w otoku napis: SIGILLUM EDUARDUS SZEWCZYK, w polu
pieczętnym napis: IDEALITER oraz przedstawienie serca Chrystusa z krzyżem oraz: a –
umieszczonymi wewnątrz literami IHS, b – napisem: Ks. Dr Edw Szewczyk):
1. BB KD III 142/01–03, Bernatzik Hugo A., Die große Völkerkunde. Sitten, Gebräuche
und Wesen fremder Völker, Bd. 1–3, Leipzig 1939. (a)
2. BB KD II 1207/01, 06, Woermann K., Geschichte der Kunst aller Zeiten und Völker,
Bd. 1, 6, Leipzig 1927, 1929. (b)
XXII. Biblioteka salezjanów w Rumii-Zagórzu (w polu pieczętnym napis: BIBLIOTEKA,
w otoku napis: KSIĘŻA SALEZJANIE RUMIA – ZAGÓRZE):
1. BB KD I 157, Anzini A. M., Il Vangelo di Gesù e gli atti degli apostoli, Torino 1927.
XXIII. Buchhandlung Hans Ratschüler, Londyn (na pieczęci napis: Buchhandlung Hans
Ratschüler, 32 Tottenham Street, London W.):
1. BB KD I 160, Knigge A., Ueber dem Umgang mit Menschen, Leipzig [1878].
XXIV. Br. Wolfgang (na pieczęci napis: Fr. Wolfgang):
1. BB KD I 209, Tomasz a Kempis, O naśladowaniu Chrystusa ksiąg cztery, Kraków 1931.
274
Maksymilian KUŚKA
XXV. Andrzej Raszka (na pieczęci napis: Andrzej Raszka. Introligator. Bystrzyca.):
1. BB KD I 215, Żmijka J., Kancyonał katolicki mniejszy i razem książka modlitewna,
Cieszyn 187518.
XXVI. Josef Zawatzky (na pieczęci napis: JOSEF ZAWATZKY. BUCHBINDER. KNIHAŘ.
FRIEDEK):
1. BB KD I 215, Żmijka J., Kancyonał katolicki mniejszy i razem książka modlitewna,
Cieszyn 187519.
XXVII. Prowincja austriacko-czeska zakonu bonifratrów (w polu pieczętnym przedstawienie patrona prowincji Michała Archanioła z tarczą, na której umieszczono litery IHS, w otoku napis: SIGILLUM ALMAE PROVINCIAE AUSTRIACO BOHEMICAE ORD.
S. JOANNIS DE DEO):
1. BB KD I 217, de Monte Santo C., Geistliche Exerzitien für Ordensleute, Regensburg-New York-Cincinnati 1869.
2. BB KD I 515/01, von Liguori A. M., Die Wahre braut Jesu Christi, Th. 1, Regensburg
1874.
3. BB KD I 909, Die Regel des heiligen Vaters Augustin sammt der Ordensverfassung
der Barmherzigen Brüder vom hl. Johannes von Gott, Graz 1893.
XXVIII. Nieczytelna pieczęć lakowa z herbem, bez napisu w otoku:
1. BB KD I 228, Martinger J., Kurzgefaßte Geschichte der Steirmark, Grätz 1815.
XXIX. Biblioteka bonifratrów we Wrocławiu (na pieczęci napis: CONVENT-BIBLIOTHEK
DER BARM. BRÜDER. BRESLAU):
1. BB KD I 229/02, Męciński J., Dzieło homilijno-kaznodzieyskie niedzielne. Objaśnienie Ewanjelii – Nauki Wiary i Obyczajów. Także wytłómaczenie Świętych Katolickich Obrządków, w sobie zawierające, Kraków 1807.
XXX. Nowicjat bonifratrów w Krakowie (na pieczęci napis: a – NOWICJAT ZAKONU
O. O. BONIFRATRÓW w KRAKOWIE, b – NOWICJAT BONIFRATRÓW W KRAKOWIE,
c – NOWICJAT OO. BONIFRATRÓW w KRAKOWIE):
1. BB KD I 231, Bierbichler K., Wykłady dla nowicjatu zakonu bonifratrów św. Jana
Bożego, Kraków 1928. (a)
2. BB KD I 345, Średni katechizm, [b.m.w.] 192220. (a)
18
W tym samym woluminie pieczęć Jozefa Zawatzkiego (C.XXVI).
19
W tym samym woluminie pieczęć Andrzeja Raszki (C.XXV).
20
W tym samym woluminie pieczęć nowicjatu bonifratrów w Katowicach (C.XXXI).
275
3. BB KD I 749, Katechizm średni religji katolickiej, Kraków 192221. (b)
4. BB KD I 929, Katechizm średni religji katolickiej, Kraków 1922. (b)
5. BB KD I 1116, Maria Renata od Chrystusa, Śladem tajemnic chrystusowych. Krótkie rozważania na tle tekstów mszalnych, Niepokalanów 1949. (c)
6. BB KD I 1131, Posadzy I., Drogą pielgrzymów. Wrażenia z objazdu kolonij polskich
w Południowej Ameryce, Potulice 1934. (c)
XXXI. Nowicjat bonifratrów w Katowicach (na pieczęci napis: NOWICJAT OO. BONIFRATRÓW. KATOWICE II. BOGUCICE):
Bożego, Kraków 192822.
4. BB KD I 345, Średni katechizm, [b.m.w.] 192225.
5. BB KD I 1230, Konstytucje Zakonu szpitalnego św. Jana Bożego oraz reguła św. Ojca
Augustyna i ceremonjał zakonny, Kraków 192726.
XXXII. Nowicjat bonifratrów w Cieszynie (na pieczęci napis: NOWICJAT OO. BONIFRATRÓW W CIESZYNIE):
XXXIII. Br. Benon (na pieczęci napis: Fr. Benon):
21 W tym samym woluminie pieczęć kandydatury bonifratrów w Krakowie (C.LXXIV) oraz br. Marianusa
(C.LXXV).
22
W tym samym woluminie pieczęć nowicjatu bonifratrów w Cieszynie (C.XXXII).
23
W tym samym woluminie naklejka konwentu bonifratrów w Zebrzydowicach (C.CXXXI).
24
W tym samym woluminie pieczęcie br. Benona (C.XXXIII) oraz kandydata Szymona (C.XXXIV).
25
W tym samym woluminie pieczęć nowicjatu bonifratrów w Krakowie (C.XXX).
26
W tym samym woluminie pieczęć br. Leona (C.CXXX).
27
28 W tym samym woluminie pieczęcie nowicjatu bonifratrów w Katowicach (C.XXXI) oraz br. Szymona
(C.XXXIV).
276
Maksymilian KUŚKA
XXXIV. Kandydat Szymon (na pieczęci napis: Kand. SzymOn):
XXXV. Okręg czytelniczy księgarni Wolfa w Bytomiu (wklejony drukowany znak własności: Lesezirkel der Wolffschen Buchhandlung in Beuthen O-S, Gleiwitzstrasse 32):
1. BB KD I 258/01, Friedrich F., Ehemänner und Ehefrauen, Berlin [XIX w.].
XXXVI. Urząd prowincjalny bonifratrów w Wiedniu (na pieczęci napis: Provinzialamt
der Barmherzigen Brüder, Wien, II., Taborstrasse 16.):
1. BB KD I 254, von Mosetig-Moorhof R., Die erste Hilfe bei plötzlichen Unglücksfällen, Leipzig, Wien 1897.
XXXVII. Artur Gabrisch (na pieczęci napis: Artur Gabrisch, Teschen):
1. BB KD I 269, von Komarnicki G., Hochgebirgsführer der Hohen Tatra, Budapest
1918.
XXXVIII. Konwent saletynów w Rzymie (na pieczęci napis: MISSIONARII SALETTENSES.
ROMÆ):
1. BB KD I 272, Enchiridion Ordinandorum, Tornacii [1911].
XXXIX. Biblioteka Towarzystwa św. Karola Boromeusza w Rybniku (wklejony drukowany znak własności: Eigenthum der Bibliothek des Vereins vom heiligen Karl Borromäus zu Lissek [słowo nieczytelne] Rybnik):
1. BB KD I 277, Weninger F. X., Ostern im Himmel. Betrachtungen über die Freunden
des Himmels, Mainz 1869.
XL. Szpital bonifratrów31 (na pieczęci napis: KRANKENHAUS der Barmherzigen Brüder):
1. BB KD I 280, Langbein A. F. E., Schwänke, Leipzig [XIX w.].
2. BB KD I 1258, Deutsches Jahrbuch für Schlesien und Mähren 1911, Oldenburg
1910.
29 W tym samym woluminie pieczęcie nowicjatu bonifratrów w Katowicach (C.XXXI) oraz br. Benona
(C.XXXIII).
30
Pięć identycznych woluminów.
31
Brak miejscowości.
277
XLI. Konwent bonifratrów we Wrocławiu (w polu pieczętnym herb zakonu, w otoku
napis: CONVENT DER BARMH. BRÜDER ZU BRESLAU):
1. BB KD I 298, Das Evangelium nach Lukas überzetzt, eingeleitet und erklärt von
G. Dimmler, M. Gladbach [1912].
XLII. Księgarnia G. A. Seraphin. Hermannstadt (na pieczęci napis: Buchhandlung
G. A. Seraphin Hermannstadt, Haltanergasse 7):
1. BB KD I 339, Čech S., Unter Bücher und Menschen, Leipzig [ok. 1880].
XLIII. Handel papierem i przyborami do pisania Hermann Reinknecht. Fallingbostel
(na pieczęci napis: Hermann Reinknecht PAPIER- und SCHREIBWAREN. 3032 FALLINGBOSTEL, Vogtelstr. 2, Ruf (0 51 62) 21 69):
1. BB KD I 350, Fridolin J., Dominus Noster unser Herr. Ein Christus-, Lehr-, und Andachtsbuch zur Belebung der Welt mit dem Geiste Christi, Freiburg in der Schweiz 1948.
XLIV. Adolf Rompel (na pieczęci napis: Adolf Rompel, napis umieszczony pomiędzy
motywami floralnymi):
1. BB KD II 389, Didon H., Jesus Christus, Regensburg 1895.
XLV. Księgarnia Richard Quitzow. Lübeck (na pieczęci napis: Richard Quitzow Buchhandlung. Lübeck):
1. BB KD II 450, Weber H., Deutsche Sprache und Dichtung oder: Das Wichtigste über
die Entwickelung der Muttersprache, das Wesen der Poesie und die Nationalliteratur. Zugleich ein Ratgeber zur Fortbildung durch Lektüre, Leipzig 1899.
XLVI. Ks. Erazm Neuburg (w polu pieczętnym monstrancja oraz skrzyżowane kotwica
i krzyż, w otoku napis: KS. ERAZM NEUBURG):
1. BB KD I 488/02, Świątkiewicz Wojciech, Nauki parafijalne na niedziele i znakomitsze uroczystości w roku, Warszawa 1859.
XLVII. Cesarsko-królewskie Gimnazjum w Cieszynie (w polu pieczętnym herb Habsburgów, w otoku napis: SIGILL. C. R. GYMNASII TESCHINENSIS):
1. BB KD I 498, Siemers C., Geschichte der christlichen Kirche für katholische Gymnasien, Münster 1854.
XLVIII. Parafia rzymskokatolicka w Buchaczu (w polu pieczętnym Matka Boska
z Dzieciątkiem, w otoku napis: Ecclesia parochialis rom. cath. rit. lat. BUCZACZ. Pieczęć odciśnięta czerwonym atramentem na starszej pieczęci odciśniętej czarnym
atramentem: w otoku napis SIGILLUM ECCLESIAE PAROCHIALIS RIT. LAT., a w polu
pieczętnym napis: BUCZACZ):
278
Maksymilian KUŚKA
1. BB KD I 499, Rituale sacramentorum Ac aliarum Ecclesiae caeremoniarum ex decreto synodi provin. petricoviensis ad uniformem ecclesiarum Regni Poloniae usum
reimpressum, Cracovia 1884.
XLIX. Ośrodek etapowy dla Niemców przesiedlanych do Rzeszy. Obóz nr 42 w Cieszynie (na pieczęci napis: Volksdeutsche Mittelstelle, Lager 42 Teschen):
1. BB KD I 509, Braun L., Van Zantens Insel der Verhaißung, Berlin [1911].
2. BB KD I 956, Lorenz E., Kameraden der Front. Erzählungen aus dem Weltkrieg,
Stuttgart 1936.
3. BB KD I 972, Schilling H., Volk und Staat. Zwanzig Auffätze aus dem “Schwarzen
Korps”, Braunschweig 1938.
4. BB KD II 1018, Bulwer E. L., Zanoni. Ein Roman, Leipzig 1905.
5. BB KD I 1095, Winkler P., Peters Fahrt nach dem Süden. Eine erlebnisreiche Radwanderung, Stuttgart 1937.
6. BB KD I 1269/01, Ohnet G., Das Recht des Kindes : Roman in zwei Bänden, Bd. 1,
Stuttgart 1894.
L. O. Laurencjusz Brzeziński (na pieczęci napis: O. Laurencjusz Brzeziński. Bonifrater):
1. BB KD I 518, Weber A., Dusza zakonna wobec Jezusa. Pobożne rozważania o życiu
zakonnem przeznaczone głównie dla odwiedzin Najświętszego Sakramentu, Poznań 1934.
2. BB KD I 855, Schryvers J., Boski przyjaciel. Myśli rekolekcyjne, Kraków 1926.
3. BB KD I 1129, Officia propria recitanda ex indulto sanctae sedis a PP. Sacerdotibus
aliisque clericis in sacris constitutis ordinis sancti Joannis de Deo, Ratisbonae 1922.
LI. Towarzystwo Szerzenia Oświaty (na pieczęci napis: VEREIN ZUR VERBREITUNG VON
DRUCKSCHRIFTEN FÜR VOLKSBILDUNG):
1. BB KD I 544, Berle A., Was verdankt Oesterreich der beglückenden Regierung
Sr. Majestät Kaiser Franz des Ersten?, Wien 1834.
LII. Angielska szkoła dla panien w Krakowie (na pieczęci napis: DEUTSCHE HÖHERE
CONTESS. TÖCHTERSCHULE IN KRAKAU. ENGLISH SCHOOL FOR YOUNG LADIES):
1. BB KD I 545, Schlez J. F., Dr. J. F. Schlez’s Denkfreund. Ein Lehr- und Lesebuch für
katholische Schulen, Gießen 1845.
LIII. Br. Heribert Weizdörfer (wklejony drukowany znak własności: Herrn Heribert
Weizdörfer, [druk ucięty] mitglied der Barmherzigen Brüder):
1. BB KD I 548, Wilmet M. Ch., Lebensbeschreibung des heiligen Johannes von Gott,
Stifters des Ordens der barmherzigen Brüder, Regensburg 1856.
279
LIV. Biblioteka seminarium diecezjalnego w Krakowie (na pieczęci napis: BIBLIOTHECA Seminarii Dioeces. Cracov.):
1. BB KD II 556/01–02, Lehmkuhl A., Teologia moralis, v. 1–2, Friburgi Brisgoviae
1888.
LV. Księgarnia i handel dziełami sztuki Gerlich & Coch. Wrocław (wklejony drukowany
znak własności: Gerlich & Coch’s Buch- und Kunsthandlung (Gustav Wolff ) Breslau,
Ritterplatz 4):
1. BB KD II 560, Galland J., Festschrift zum goldenen Priester-Jubiläum des hl. Paters
Papst Leo XIII, Paderborn-Münster 1888.
LVI. Bakowski N. S. D. J. (na pieczęci napis: BAKOWSKI N. S. D. J., M. SEMINARJUM):
1. BB KD II 565, Jehly J., Theologisches Repetitorium zunächst als Vorbereitung auf
den Pfarrkonkurs, Regensburg 1905.
LVII. Konwikt św. Józefa w Gliwicach (na pieczęci napis: Unveräusserliches Eigenthum
des St. Josef – Konviktes in Gleiwitz):
1. BB KD I 586/2, Bojanowski X. T., Słowo Boże na wszystkie uroczystości roku i passye
w kościele parafialnym ś. Krzyża w Warszawie na chwałę Boga w Trójcy Ś. Jedynego i zbawienny pożytek bliźnich opowiadane, t. 2, Pelplin 1873.
LVIII. Nazwisko nieczytelne (na pieczęci napis: EX LIBRIS No 45432 [nieczytelne imię
i nazwisko]33):
1. BB KD II 604/02, Vianney J. M., Kazania niedzielne i świąteczne, t. 2, Kraków 1906.
LIX. Bp Michał Godlewski (w polu pieczętnym herb biskupi, w otoku napis: MICHAEL
GODLEWSKI EP[ISCO]PUS TIT. AEGEARIUM S.T.D.):
1. BB KD II 627, Szumowski W., Historja medycyny filozoficznie ujęta. Podręcznik dla
lekarzy i studentów, Kraków 193534.
LX. Towarzystwo wspierania wyższej szkoły realnej w Cieszynie (w polu pieczętnym napis: SCHÜLERLADE IN TESCHEN, w otoku napis: UNTERSTÜTZUNGS – VEREIN
A. D. K. K. OBERREALSCHULE):
1. BB KD II 634/01–03, Heidrich F., Österreichische Schulgeographie, Wien 1918.
32
Numer odciśnięty czcionkami (a nie wpisany odręcznie).
33
Dane w zamierzony sposób usunięte poprzez wyskrobanie.
34
Na stronie tytułowej odręczna dedykacja autora.
280
Maksymilian KUŚKA
LXI. Biblioteka konwentu salezjanów w Benediktbeuern (na pieczęci napis: Hausbibliothek der Salesianeranstalt Benediktbeuern):
1. BB KD I 658, Novum Testamentum Graece et Latine, Stuttgart 1910.
LXII. Kościół parafialny [miejscowość nieczytelna] (na pieczęci napis: ECCLESIA PAROCHIALIS S. MARIA [dalsza część nieczytelna]):
1. BB KD I 661, Rituale Parvum ad usum commodoriem sacerdotum curam animarum agentium dioecesis totius Wratislaviensis, Wratislaviae 1893.
LXIII. Br. Antoni Tomczyk (na pieczęci napis: Fr. Antoni Tomczyk Bonifrater):
1. BB KD I 693, Maria od Wcielenia, Bóg sam wystarcza. Rozważania o doskonałem
oddaniu się Bogu, Tarnów 1923.
LXIV. Księgarnia i skład nut S. Sadowskiego w Warszawie (wklejony drukowany znak
własności: ST. SADOWSKI KSIĘGARNIA I SKŁAD NUT, WARSZ. MARSZAŁK. 115):
1. BB KD I 712, Szlagowski A., Nowy Testament Jezusa Chrystusa, Warszawa 1900.
LXV. O. Ernest Gross (na pieczęci napis: P. Ernest Gross Barmherz. Brüder):
1. BB KD I 714, Horae Diurnae breviarii romanii, ex decreto ss. Concilii Tridentini restituti, [b.m.d.w., ok. 1900]35.
LXVI. Księgarnia katolicka Władysława Miłkowskiego w Krakowie (wklejony drukowany znak własności: Księgarnia katolicka WŁADYSŁAWA MIŁKOWSKIEGO W KRAKOWIE):
1. BB KD I 714, Horae Diurnae breviarii romanii, ex decreto ss. Concilii Tridentini restituti, [b.m.d.w., ok. 1900]36.
LXVII. Towarzystwo św. Rozalii w Clermont (pole pieczętne puste, w otoku napis: „SIGILLUM CONFRATERNITAS Ss. ROSARII”. „CLARUS MONS.”):
1. BB KD I 717, Godzina świątobliwie przed Najśw. Sakramentem przepędzona
(W czasie czterdziestogodzinnego nabożeństwa i kiedykolwiek), Kraków 1910.
LXVIII. O. Franz Potucsek (wklejony drukowany znak własności: P. Franz Potucsek,
Priester und Prior der barmherzigen Brüder):
1. BB KD I 728, Schlör A., Die Schule des Kreuzes. Eine erbauliche Lectüre für die heilige Fastenzeit, Gratz 1846.
35 W tym samym woluminie wklejony drukowany znak własności Księgarni katolickiej Władysława Miłkowskiego w Krakowie (C.LXVI).
36
W tym samym woluminie pieczęć o. Ernesta Grossa (C.LXV).
281
LXIX. Szpital bonifratrów w Gorycji (w polu pieczętnym herb zakonu, w otoku napis:
ALLGEMEINES KRANKENHAUS DER BARMHERZIGEN BRÜDER. GÖRZ.):
1. BB KD I 739, Donin L., Katholische Mai-Glocke. Ein kurzer Leitfaden zur Verrichtung
der der seligsten Jungfrau Maria geheiligten Mai-Andacht, Wien 1879.
2. BB KD I 1239, Erhardt G., Kristusovo življenje, in smert v premišljevanjich in molitvah, Celovec 1873.
LXX. O. Melaniusz Skweręs (na pieczęci napis: a – O. MELANIUSZ SKWERĘS Konwent
Bonifratrów ŁÓDŹ-CHOJNY Kosynierów Gdyńskich 61, b – O. MELANIUSZ SKWERĘS):
1. BB KD I 741, Siedlecki J., Śpiewnik kościelny z melodiami na 2 głosy, Kraków 1947. (a)
2. BB KD I 936, Podręcznik ćwiczeń duchownych dla użytku braci Zakonu szpitalnego
św. Jana Bożego, Kraków 193037. (b)
3. BB KD I 937, Zbiór modlitw dla członków zakonu św. Jana Bożego (bonifratrów),
Kraków 1930. (b)
4. BB KD I 1145, Zbiór modlitw dla członków zakonu św. Jana Bożego (bonifratrów),
Kraków 1930. (b)
LXXI. Koło Macierzy Szkolnej w Chybiu (na pieczęci napis: KOŁO MIEJSCOWE MACIERZY SZKOLNEJ W CHYBIU):
1. BB KD I 744, Jarosławski M., Policjant nr. 03721. Powieść, Poznań [początek XX w.].
LXXII. Księgarnia Karola Prochaski w Cieszynie (wklejony drukowany znak własności:
BUCHHANDLUNG KARL PROCHASKA TESCHEN):
1. BB KD I 747, Owidiusz, Carmina selecta, Vindobonae 1870.
LXXIII. Konwent bonifratrów w Iwoniczu (w polu pieczętnym herb zakonu, w otoku
napis: KONWENT I ZAKŁAD BONIFRATRÓW w IWONICZU):
1. BB KD I 748, Weber A., Dusza zakonna wobec Jezusa. Pobożne rozważania o życiu zakonnem przeznaczone głównie dla odwiedzin Najświętszego Sakramentu,
Poznań 1934.
LXXIV. Kandydatura bonifratrów w Krakowie (na pieczęci napis: Kandydatura Bonifratrów w Krakowie):
1. BB KD I 749, Katechizm średni religji katolickiej, Kraków 192238.
37
W tym samym woluminie pieczęć konwentu bonifratrów Łódź-Chojny (C.LXXXVIII).
38 W tym samym woluminie pieczęć nowicjatu bonifratrów w Krakowie (C.XXX) oraz br. Marianusa
(C.LXXV).
282
Maksymilian KUŚKA
LXXV. Br. Marianus (na pieczęci napis: Fr. Marianus):
1. BB KD I 749, Katechizm średni religji katolickiej, Kraków 192239.
LXXVI. Emil Baron (wklejony drukowany ekslibris Emila Barona):
1. BB KD I 758, Gajda R., Mały podręcznik dla nauki chorału gregoriańskiego w szkołach organistowskich, seminariach i chórach kościelnych, Katowice 1938.
2. BB KD I 992, św. Teresa od Dzieciątka Jezus, Dzieje duszy czyli żywot św. Teresy od
Dzieciątka Jezus i od Najśw. Oblicza karmelitanki bosej przez nią samą skreślony.
Listy – poezje – cuda, Poznań-Warszawa-Wilno-Lublin 1930.
3. BB KD I 996, Banach M., Szli święci przez Polskę, Opole 1948.
4. BB KD I 1114, Kossak Z., Szaleńcy boży, Poznań-Warszawa-Lublin 1947.
5. BB KD II 1123, Chesterton G. K., Św. Franciszek z Asyżu, Katowice 1949.
6. BB KD I 1158, Jeleński S., Światła tajemnic. Rozmowy dogmatyczne, Poznań-Warszawa-Lublin 1945.
LXXVII. Szkoła powszechna ss. Boromeuszek w Cieszynie (na pieczęci napis: Ośmioklas. Prywatna Szkoła Powszechna Żeńska z Prawem Publiczności S. S. Boromeuszek
w Cieszynie):
1. BB KD I 762, Berthet E., Młodzież w pięciu częściach świata. Opowiadanie, [Warszawa 1936].
LXXVIII. Katolicki klub dyskusyjny we wsi Stará Bělá40 (na pieczęci napis: KAT. OBČANSKÁ BESEDA v STARÉ BĚLE):
1. BB KD I 764, Lužická V., Vřesová víla. Povídka z hor, Praha 1893.
LXXIX. Willibald Dobesch (napis: a – na pieczęci: WILLIBALD TH. DOBESCH staatl. approb. f. d. Musik – Lehramt an Mittelschulen u. Lehrerbildungsanstalten, b – w polu pieczętnym: Willibald Th. Dobesch Chordirector der Stadtpfarrkirche Teschen, a w otoku:
STAATL. APPROB. f. d. MUSIK-LEHRAMT an Mittelschulen u. Lehrerbildungsanstalten):
1. BB KD II 809, Kienle A., Choralschule. Ein Handbuch zur Erlernung des Choralgesanges, Freiburg im Breisgau 1884. (a)
2. BB KD I 900, Haberl F. X., Magister Choralis. Theoretisch-praktische Anweisung
zum Verständnis und Vortrag des authentischen römischen Choralgesanges, Regensburg-New York-Cincinnati 1890. (b)
39 W tym samym woluminie pieczęć nowicjatu bonifratrów w Krakowie (C.XXX) oraz kandydatury bonifratrów w Krakowie (C. LXXIV).
40
Ob. część Ostrawy.
283
LXXX. Księgarska Szkoła w Zł[dalsza część nazwy miejscowości nieczytelna] (na pieczęci napis: KSIĘGARSKA SZKOŁA w Zł[dalsza część słowa nieczytelna] ul. Andrzeja
[dalsza część odcisku nieczytelna]):
1. BB KD II 812, Szmyd G., Życie chrześcijanina z Chrystusem w Kościele i liturgii.
Podręcznik do nauki religii rzymskokatolickiej dla I klasy gimnazjalnej, Lwów 1937.
2. BB KD II 1080, Bielawski Z., Służba boża. Podręcznik do nauki religii rzymsko-katolickiej dla IV klasy szkół powszechnych, Lwów 1937.
LXXXI. Księgarnia i skład nut S. A. Krzyżanowski w Krakowie (na pieczęci napis:
S. A. KRZYŻANOWSKI w KRAKOWIE. Księgarnia i Skład Nut):
1. BB KD II 819, Jougan A., Liturgika czyli wykład obrzędów Kościoła katolickiego. Do
użytku szkolnego, Lwów 1926.
2. BB KD I 1294, Sallustius C. G., Sallusti Crispi Iugurtha ex historiis quae extant orationes et epistulae. Scholarum in usum, Vindobonae 1872.
LXXXII. Miejscowe Koło Związku Inwalidów Wojennych Rzeczypospolitej Polskiej
w Wieliczce (w polu pieczętnym godło RP, w otoku napis: Miejscowe Koło Związku
Inwalidów Woj. Rzeczyposp. Polskiej w Wieliczce):
1. BB KD I 824/03, Skimina S., Elementa latina III. Podręcznik do nauki języka łacińskiego, Wrocław 1948.
LXXXIII. O. Laurencjusz Brzeziński (na pieczęci napis: O. Laurencjusz Brzeziński Bonifrater):
1. BB KD II 835/01–02, Noldin H., Summa theologiae moralis iuxta codicem iuris canonici. Scholarum usui, t. 1–2, Oeniponte 1929–1930.
LXXXIV. Konwent boromeuszek w Brnie (na pieczęci napis: a – BARMHERZIGE SCHWESTER v. hl. KARL BOROMÄUS Brünn, Talgasse 37, b – Milosrdné Sestry sv. Karla Borromejského Brno, Údolni ul. 39.):
1. BB KD I 907, Rejzek A., Sv. Josafat, arcibiskup polocký, mučeník a apoštol Rusínů,
Brno 1885. (a)
2. BB KD I 1263/01, 03, Chmeliček J., Cesta do Francouz a do Špaňhel, dl. 1, 3, Brno
1869, 1873. (b)
3. BB KD I 1273/01, Procházka J., Život sv. Františka Saleského, knížete biskupa Ženevského, zakladatele řádu Navštívení Panny Marie a učitele církevního, Brno 1879.
(a, b)
284
Maksymilian KUŚKA
LXXXV. Księgarnia E. Urbanowicz w Łodzi (na pieczęci napis: KSIĘGARNIA „E. URBANOWICZ” właść. C. Urbanowicz Łódź, ul. Przejazd No 16):
1. BB KD I 916, Słowacki J., Beniowski, Kraków [1920].
LXXXVI. Księgarnia A. Bomes (na pieczęci napis: A. Bomes Buchhandlung41):
1. BB KD I 920, Jokai M., Die Zonen des Geistes, Wien-Teschen 1884.
LXXXVII. Księgarnia F. Kutzer w Cieszynie (na pieczęci napis: K. u. k. Hof-Lieferanten
Kutzer & Cie. Teschen Oesterr. Schles. Grosse Laude):
1. BB KD I 925/03, Proschko A., Hammer F., Liederquelle. Ausgewählte Lieder für
österreichische allgemeine Volksschulen, Linz 1910.
LXXXVIII. Konwent bonifratrów Łódź-Chojny (na pieczęci napis: KONWENT OO. BONIFRATRÓW ŁÓDŹ – CHOJNY):
1. BB KD I 863, Siedlecki J., Śpiewnik kościelny z melodiami na 2 głosy, Kraków 1947.
2. BB KD I 936, Podręcznik ćwiczeń duchownych dla użytku braci Zakonu szpitalnego
św. Jana Bożego, Kraków 193042.
LXXXIX. Towarzystwo Szkoły Ludowej w Krakowie (na pieczęci napis: Ta książka jest
własnością Towarzystwa Szkoły Ludowej w Krakowie):
1. BB KD I 963, Sienkiewicz H., Pan Wołodyjowski, Lwów [1925]43.
XC. Powiatowa Biblioteka Centralna Towarzystwa Szkoły Ludowej w Krośnie (na pieczęci napis: POWIATOWA BIBLJOTEKA CENTRALNA TOW. SZKOŁY LUD. w Krośnie Nr.
inw. 57544):
1. BB KD I 963, Sienkiewicz H., Pan Wołodyjowski, Lwów [1925]45.
XCI. Zarząd Główny Związku Sztygarów Małopolskich Żup Solnych w Wieliczce
(na pieczęci napis: ZARZĄD GŁÓWNY ZWIĄZKU SZTYGARÓW MAŁOP. ŻUP SOLNYCH w WIELICZCE):
1. BB KD I 966, Ossendowski A. F., Przez kraj ludzi, zwierząt i bogów (konno przez Azję
Centralną), Warszawa-Kraków-Lublin-Łódź-Poznań-Wilno-Zakopane [1924].
41
Brzmienie prawdopodobne, ponieważ całość odcisku jest słabo czytelna.
42
W tym samym woluminie pieczęć o. Melaniusza Skweręsa (C.LXX).
43 W tym samym woluminie pieczęć Powiatowej Biblioteki Centralnej Towarzystwa Szkoły Ludowej
w Krośnie (C.XC).
44
Wpis odręczny.
45
W tym samym woluminie pieczęć Towarzystwa Szkoły Ludowej w Krakowie (C.LXXXIX).
285
XCII. Seminarium prowincji polskiej zgromadzenia misjonarzy (w polu pieczętnym
wizerunek Chrystusa, w otoku napis: SEMINARIUM CONGR. MISSIONIS PROVINCIAE
POLONORUM):
1. BB KD I 987, Liber usualis missae et officii pro dominicis et festis I. vel II. classis cum
cantu gregoriano, Parisiis-Tornaci-Romae 1927.
XCIII. Księgarnia Siegmunda Stuksa w Cieszynie (na pieczęci napis: SIEGMUND STUKS
Buch-, Kunst-, Musikalien-Handlung, Leihbibliothek u. Schreibrequisiten-Geschäft
TESCHEN):
1. BB KD II 1009, von Močnik F., Močnik’s Lehrbuch der besonderen und allgemeinen
Arithmetik für Lehrer- und Lehrerinenbildungsanstalten, Wien-Prag 1894.
XCIV. Księgarnia Zygmunta Jelenia w Tarnowie (na pieczęci napis: Skład główny
w Księgarni ZYGMUNTA JELENIA w TARNOWIE):
1. BB KD II 1010, Lubelski J., Historia Kościoła katolickiego. Podręcznik dla szkół średnich, Tarnów 193146.
XCV. Jan Trombik (na pieczęci napis: Jan Trombik):
1. BB KD II 1010, Lubelski J., Historia Kościoła katolickiego. Podręcznik dla szkół średnich, Tarnów 193147.
XCVI. Prywatna Szkoła Pielęgniarstwa O. O. Bonifratrów w Krakowie (na pieczęci napis: PRYWATNA SZKOŁA PIELĘGNIARSTWA O. O. BONIFRATRÓW W KRAKOWIE):
1. BB KD II 1024, Zabiegi pielęgniarskie, red. T. Kulczyńska, H. Chrzanowska, Kraków 1938.
2. BB KD I 1246, Hilarowicz H., Pierwsza pomoc w nagłych wypadkach, Lwów-Warszawa 1931.
XCVII. Ks. K. Kaniewski48 (na pieczęci napis: X K. Kaniewski49):
1. BB KD II 1028, Szydelski S., Dzieje biblijne Nowego Przymierza, Lwów 191050.
XCVIII. Br. Foltin (na pieczęci napis: Fr. Foltin Wadowice):
46
W tym samym woluminie pieczęć Jana Trombika (C.XCV).
47
W tym samym woluminie pieczęć księgarni Zygmunta Jelenia w Tarnowie (C.XCIV).
48
Nazwisko domniemane wskutek słabej czytelności odcisku pieczętnego.
49
Faksymile.
50
W tym samym woluminie pieczęć br. Foltina (C.XCVIII).
286
Maksymilian KUŚKA
1. BB KD II 1028, Szydelski S., Dzieje biblijne Nowego Przymierza, Lwów 191051.
XCIX. Księgarnia S. Łubieńskiego w Krakowie (na pieczęci napis: KSIĘGARNIA KATOLICKA S. ŁUBIEŃSKIEGO Mikołajska 8. Kraków):
1. BB KD II 1029, Prohaszka O., U źródła żywych wód. Rozmyślania o Najśw. Sercu
Jezusa, Warszawa 1947.
C. Księgarnia Friedricha Becka w Wiedniu (na pieczęci napis: SCHULBÜCHER! Buchhandlung: FRIEDRICH BECK Wien, I. Augustiner-Strasse 8):
1. BB KD II 1031, Mück E., Leitfaden des statistisch-geographischen Unterrichtes an den
österreichischen Werkmeisterschulen und an verwandten Lehranstalten, Wien 1900.
CI. Alina Krystyna Zduniak (na pieczęci napis: Z Księgozbioru Aliny Krystyny Zduniak Nr.....):
1. BB KD I 1046, Skrzętna B., Ozimina, Niepokalanów 1949.
CII. Br. Łukasz nowicjusz (wklejony ekslibris o treści: FR. ŁUKASZ NOV.):
1. BB KD I 1051/01–02, Golichowski R., Rok bogomyślny czyli rozmyślania na każdy
dzień roku dla członków Zakonu świętego Jana Bożego, cz. 1–2, Kraków 1930.
CIII. Konwent bonifratrów w Wilnie (w polu pieczętnym herb zakonu, w otoku napis:
KONWENT O. O. BONIFRATRÓW w WILNIE):
1. BB KD I 1051/01–02, Golichowski R., Rok bogomyślny czyli rozmyślania na każdy
dzień roku dla członków Zakonu świętego Jana Bożego, cz. 1–2, Kraków 1930.
CIV. Br. Henryk Fustek52 (na pieczęci napis: R. Fr. Henryk Fustek Bonifrater):
dzień roku dla członków Zakonu świętego Jana Bożego, cz. 2, Kraków 1930.
CV. Konwent bonifratrów w Marysinie (w polu pieczętnym herb zakonu, w otoku napis: KONWENT OO. BONIFRATRÓW MARYSIN-PIASKI (POZN.)):
dzień roku dla członków Zakonu świętego Jana Bożego, cz. 2, Kraków 1930.
51
W tym samym woluminie pieczęć ks. K. Kaniewskiego (C.XCVII).
52
Nazwisko domniemane wskutek słabej czytelności odcisku pieczętnego.
287
CVI. Katolicka Biblioteka Parafialna w Cieszynie (w polu pieczętnym przedstawienie
książek, w otoku napis: Katolicka Biblioteka Parafialna w CIESZYNIE):
1. BB KD II 1057/01, Grabski W. J., Konfesjonał. Powieść, t. 1, Poznań-Warszawa-Lublin 1948.
2. BB KD II 1214, Dobraczyński J., Wybrańcy gwiazd. Powieść, Poznań 1948.
CVII. Konwent franciszkanów w Cieszynie (w polu pieczętnym herb zakonu, w otoku
napis: III. Zak. Św. Franciszka w CIESZYNIE):
1. BB KD I 1097, Hattler F. S., Perły do Korony Niebieskiej zawarte w przykazaniu miłości bliźniego, Mikołów-Warszawa 1903.
CVIII. Księgarnia M. Łubieńskiej w Krakowie (na pieczęci napis: KSIĘGARNIA KATOLICKA M. ŁUBIEŃSKIEJ Kraków, Florjańska 1):
1. BB KD I 1100, Matzel E., Miłość za miłość. Nowe rozmyślania o Najśw. Sercu P. Jezusa i na Godzinę Świętą, Kraków 1936.
CIX. Księgarnia Bernarda Dziedziaka w Cieszynie (na pieczęci napis: BERNARD DZIEDZIAK. KSIĘGARNIA i skład mat. piśm. CIESZYN. ŚL.):
1. BB KD I 1103, Verkade W., Ku doskonałości. Wspomnienia mnicha-malarza, Poznań 1939.
CX. Maria Kustosik (na pieczęci napis: Maria Kustosik):
1. BB KD I 1111, Augustynik G., Miłość Boga i ojczyzny w życiu Wandy Malczewskiej,
Łódź 1939.
CXI. Viktor Miesler, Oderfurt (na pieczęci napis: Viktor Miesler Adiunkt Zugf. Inspekt,
Oderfurt Bhfstrs. 726):
1. BB KD II 1122, Hilgers E., Bau-Unterhaltung in Haus und Hof. Handbuch zum
Beurteilen und Veranschlaen von Neu- und Ausbesserungs-Arbeiten an Wohn- und
Wirtschafts-Gebäuden, Wiesbaden 1893.
CXII. Wypożyczalnia książek J. Ende we Lwowie (na pieczęci napis: WYPOŻYCZALNIA
KSIĄŻEK J. ENDE Lwów, ul. Zamarstynowska 5):
1. BB KD I 847, Dumas A., Napoleon Bonaparte. Powieść, Kraków-Warszawa [1931].
CXIII. Wilhelm Richter, architekt i budowniczy (na pieczęci napis: Wilhelm Richter Architekt u. Baumeister):
1. BB KD II 880/01, 04–05, Philippi A., Die Kunst der Renaissance in Italien, B. 1, 4–5,
Leipzig 1897.
288
Maksymilian KUŚKA
CXIV. Antykwariat Stanisława Dorżynkiewicza w Wilnie (na pieczęci napis: Stanisław
Dorżynkiewicz Antykwariat Wileński Wilno. Dominikańska 14):
CXV. Wanda Śmitkowska (na pieczęci napis: Wanda Śmitkowska):
1. BB KD I 893, Mogilnicki T., Pielęgnowanie i karmienie niemowląt, Warszawa 1945.
CXVI. Zbigniew Cyprian Serewa (wewnątrz pieczęć z napisem: Zbigniew Cyprian Serewa oraz ekslibris tegoż w formie odcisku pieczętnego):
1. BB KD I 901, Padacz W., Obowiązki kapłańskie w ustawodawstwie synodalnem
w Polsce odrodzonej, Poznań 1935.
CXVII. Br. Rudolf Stenzel (na pieczęci napis: Br. Rudolf Stenzel Lekarz powiatowy):
1. BB KD I 1139, Zbiór modlitw dla członków zakonu św. Jana Bożego, Kraków 1930.
CXVIII. Zbigniew Michalski (na pieczęci napis: Zbigniew Michalski Włocławek, ul Waryńskiego 17):
1. BB KD I 1139, Zbiór modlitw dla członków zakonu św. Jana Bożego, Kraków 1930.
CXIX. Ks. Franciszek Tustanowski (na pieczęci napis: Ks. Fr. Tustanowski):
1. BB KD I 1141/01–02, Breviarium romanum, ps. 1–2, Turonibus 1919.
CXX. Urząd Parafialny w Cieszynie (w polu pieczętnym Matka Boska z Dzieciątkiem,
w otoku napis: RZYMSKO KATOL. URZĄD PARAFIALNY W CIESZYNIE):
1. BB KD I 1143, Rituale romanum, Katoviciis 1927.
CXXI. Br. Ferdynand Mrozek (na pieczęci napis: Fr. Ferdynand Mrozek Bonifrater):
1. BB KD I 1144, Podręcznik ćwiczeń duchowych dla użytku braci zakonu szpitalnego
św. Jana Bożego, Kraków 1930.
CXXII. Muzeum Miejskie w Cieszynie (na pieczęci napis: Muzeum Miejskie w Cieszynie):
1. BB KD I 1152, Frühwald K., Die Vorschriften über Reichsvertretung und Reichsrathswahl, Wien 189754.
CXXIII. Seidel (na pieczęci napis: Seidel55):
53
W tym samym woluminie pieczęć Marii Tyszkiewicz (C.III).
54
W tym samym woluminie pieczęć Seidela (C.CXXIII).
55
Faksymile.
289
1. BB KD I 1152, Frühwald K., Die Vorschriften über Reichsvertretung und Reichsrathswahl, Wien 189756.
CXXIV. Wydawnictwo A. Zimmer w Stuttgarcie (na pieczęci napis: A. ZIMMER’S VERLAG [słowo nieczytelne] Mohrmann STUTTGART):
1. BB KD I 1164, Dr. Lahmann’s Reform. Eine Kritik der Prof. Dr. Gustav Jaeger’schen
“Vollbekleidungslehre”, Seelenlehre und Heiltheorie, Stuttgart 1887.
CXXV. Stanisław Kowenicki (na pieczęci napis: Dr. STANISŁAW KOWENICKI):
1. BB KD I 1165, Parsch P., Kazania o mszy świętej. Wykłady w czasie tygodnia liturgicznego, Kraków 1931.
CXXVI. Związek Pomocników Drukarskich na Śląsku, oddział w Czeskim Cieszynie
(na pieczęci napis: Spolek knihtiskařských a písmolijeckých pomocniků ve Slezsku
(Č. S. R.) Odmitka Český Těšín. Verein der Buchdrucker- und Schriftgiesser- geblifen
Schlesiens (Č. S. R.) Ortegr. Rsch. Teschen):
1. BB KD I 1168, Emmerich F., Durch die Pampas von Argentinien, Leipzig 1929.
CXXVII. Gminna Biblioteka Niemiecka w Cieszynie (na pieczęci napis: GMINNA BIBLIOTEKA NIEMIECKA w CIESZYNIE):
1. BB KD I 1179, Kearton Ch., Die Insel der fünf Millionen Pinquine, Stuttgart 193257.
CXXVIII. Paul Fischer, przedsiębiorstwo budowlane, Karlovy Vary (na pieczęci napis:
[słowo nieczytelne] PAUL FISCHER & Cie [słowa nieczytelne] KARLSBAD):
1. BB KD II 213, Franzius O., Der Grundbau, Berlin 1927.
CXXIX. Alexander Mayer (wklejony drukowany ekslibris):
1. BB KD II 1223/08, 21, Lenin W. I., Sämtliche Werke, Bd. 8, 21, Wien-Berlin 1931.
CXXX. Br. Leo (na pieczęci napis: Fr. Leo):
56
W tym samym woluminie pieczęć Muzeum Miejskiego w Cieszynie (C.CXXII).
57 Wewnątrz woluminu również słabo czytelne ślady dwóch innych pieczęci. Prawdopodobna treść
pierwszej: deutsche Gemeinde-Bücherei Teschen; druga, naklejona na dwie poprzednie pieczęcie, zerwana i czytelna jedynie w niewielkim fragmencie, niepozwalającym zrekonstruować całości wyrazu ani
brzmienia treści zamieszczonej na odcisku.
58
290
Maksymilian KUŚKA
CXXXI. Konwent bonifratrów w Zebrzydowicach (znak własnościowy w postaci naklejki: w otoku napis CONVENT BRACI MIŁOSIERDZIA W ZEBRZYDOWICACH, w środku: a – herb zakonu, b – pieczęć z napisem: KONWENT BRACI MIŁOSIERDZIA w ZEBRZYDOWICACH):
Bożego, Kraków 192859. (a)
2. BB KD I 1248, Perikopy čili řeči, epištoly a evangelia při mši svaté na neděle, slavnosti Páně a svátky Svatých, též na každý den v postě, Vídeň 1911. (b)
CXXXII. Księgarnia dla turystów Aloes Ruff, Cieszyn (na pieczęci napis: BUCHHANDLUNG FÜR TOURISTIK. Auskunftsstelle des Beskiden-Vereins ALOIS RUFF, TESCHEN
(Österr. Schles.), Stephaniestr. 52 (nächst dem erzogl. Schlosse).):
1. BB KD I 1249, Zdarsky M., Alpine (Lilienfelder) Skifahr-Technik. Eine Anleitung zum
Selbstunterricht, Berlin [ok. 1909].
CXXXIII. Biblioteka Nauczycielska w Tarnowskich Górach (wewnątrz dwie pieczęcie:
Bibljoteka nauczycielska państw. Gimn. W Tarnowskich Górach oraz: LEHRERBIBLIOTHEK KÖNIGLICHES REALGYMNASIUM TARNOWITZ):
1. BB KD I 1267, Lehmann A., Unsere Gartenzierpflanzen : Eine Anleitung zur Bestimmung, kultur und Verwendung der Holzgewächse, Stauden und einjährigen Pflanzen unserer Gärten, Zwickau Sa. [1907].
CXXXIV. Księgarnia Karola Feitzingera w Cieszynie (na pieczęci napis: BUCHHANDLUNG CARL FEITZINGER. TESCHEN):
1. BB KD I 1280, Die Evangelien, Lekzionen und Episteln auf alle Sonn- und Festtage
des katholischen Kirchenjahres, Wien 1872.
CXXXV. Biblioteka Ośrodka F. W. P. w Karpaczu-Bierutowicach (na pieczęci napis: BIBLIOTEKA F. W. P. Karpacz – Bierutowice):
1. BB KD I 1340, Dobrowolski L., Higiena pracy – wczasów – snu, Warszawa 1948.
CXXXVI. Księgarnia i antykwariat Stefana Pelca w Krakowie (na pieczęci napis: STEFAN
PELC KSIĘGARNIA I ANTYKWARIAT, Kraków, Szewska L. [napis nieczytelny]):
1. BB KD I 824/02, Skimina S., Elementa latina II. Podręcznik do nauki języka łacińskiego dla II klasy gimnazjalnej, Lwów 1936.
59
Maksymilian KUŚKA
Archiwum i Biblioteka OO. Bonifratrów w Cieszynie
291
vol. 4, 2014, s. 261–292
Archiwalia obcej proweniencji oraz starodruki i książki dawne
oznaczone obcymi znakami pieczętnymi w zbiorach
Archiwum i Biblioteki OO. Bonifratrów w Cieszynie
Streszczenie
Zasób archiwalny i biblioteczny cieszyńskich bonifratrów, mimo objętości niewielkiej w porównaniu ze zbiorami kaznodziejskimi, jest niezmiernie ciekawy. Przyczyniają się do tego z jednej strony zachowana dokumentacja szpitalna oraz starodruki o charakterze medycznym, z drugiej zaś niezwykle złożone losy niektórych jednostek archiwalnych i bibliotecznych. Część zbiorów podzieliła bowiem skomplikowane dzieje braci i klasztoru.
Przechodziły w czasie stu i więcej lat przez wiele rąk, z których każda pozostawiła w księgach swój ślad. Do najlepiej ilustrujących historię woluminu pozostałości po poprzednich właścicielach należą ich odciski pieczętne.
Niniejsze zestawienie przedstawia wszystkie starodruki oraz książki dawne z zasobu Archiwum i Biblioteki
OO. Bonifratrów w Cieszynie oraz archiwalia wyraźnie obcej proweniencji, a także pokazuje ich wpływ na kształt
współczesnego zasobu archiwalno-bibliotecznego cieszyńskiego konwentu braci miłosiernych.
Słowa kluczowe
archiwalia, starodruk, książka, bonifratrzy, Cieszyn, sfragistyka, odcisk pieczętny, archiwum, biblioteka
Maksymilian KUŚKA
292
Maksymilian KUŚKA
Archive and Library of the Brothers Hospitallers in Cieszyn
vol. 4, 2014, s. 261–292
Archival records of external provenance, early printed books,
and antique books marked with foreign seal imprints in the collection
of the Archive and Library of the Brothers Hospitallers in Cieszyn
Summmary
The archival and library collection of the Cieszyn Brothers Hospitallers, despite being of relatively smaller size
compared to the sermonic collection, is of great interest, particularly because of the extant hospital records as
well as early prints of medical nature, and a very complex history of some archival and library units. A certain
part of the collection shared the complicated fate of the monastery and the monks. Over more than a hundred
years they frequently changed owners, all of whom have left their mark in the books. The presence of previous
owners in the history of a given volume is best exemplified by seal imprints.
The present compilation presents all the early printed books and antique books from the collection of the Archives and Library of the Brothers Hospitallers in Cieszyn, as well as archival records clearly originated outside
the monastery. It also demonstrates the influence they exerted on the present shape of the archival and library
collection of the convent of Brothers Hospitallers.
Keywords
archival collection, early printed book, book, Brothers Hospitallers of St. John of God, Cieszyn, sigillography,
seal imprint, archives, library
edycje źródłowe
source editions
Muzeum Uniwersytetu Wrocławskiego
vol. 4, 2014, s. 295–329
Anna JEZIERSKA
Arkadiusz WOJTYŁA
Instytut Historii Sztuki
Uniwersytet Wrocławski
Zbiory biblioteczne, archiwalne i artystyczne znajdujące się
w 1811 r. w opactwie norbertanów we Wrocławiu
w świetle inwentarza i sprawozdania z postępowania
kasacyjnego z Akt Büschinga*
W końcu listopada 1810 r., czyli w niecały miesiąc po ogłoszeniu edyktu sekularyzacyjnego Fryderyka Wilhelma III (30 X 1810 r.), rozpoczął się proces przejmowania
zbiorów archiwalnych, bibliotecznych1 i artystycznych ze skasowanych klasztorów
i niektórych innych instytucji kościelnych Śląska. Postępowaniem tym kierował z ramienia pruskiej komisji sekularyzacyjnej2 Johann Gustav Gottlieb Büsching, a powierzone sobie zadanie zaczął 28 listopada od opactwa norbertanów pw. św. Wincentego
we Wrocławiu. Działania te były na bieżąco dokumentowane w formie sprawozdania,
inwentarza i korespondencji, pomieszczonych na koniec w tzw. Aktach Büschinga3.
1 W. KARLAK, Pokasacyjne zasoby starych druków w Bibliotece Uniwersyteckiej we Wrocławiu – działalność
J. G. G. Büschinga a stan obecny, [w:] M. DERWICH (red.), Kasaty klasztorów na obszarze dawnej Rzeczypospolitej Obojga Narodów i na Śląsku na tle procesów sekularyzacyjnych w Europie, t. 3: Źródła. Skutki kasat XVIII
i XIX w. Kasata w latach 1954–1956 (Opera ad Historiam Monasticam Spectantia, Series I, Colloquia, 8/III),
Wrocław 2014, s. 247 [w druku].
2 Pełna nazwa: Königliche Preußische Haupt-Commision zur Aufhebung der Stifter und Klöster in Schlesien.
3 Biblioteka Uniwersytecka we Wrocławiu (dalej: BU Wrocław), Oddział Rękopisów, sygn. IV.F.267, Acta
manualia die Abmachen der Bibliotheken, Kunstsammlungen und Archive in den aufgehobenen Klostern
Schlesiens betreffend. Busching. Vol. I. Vom 25. Okt. 1810 bis zum 20. Febr. 1811 (dalej: Acta manualia I). Autorzy prezentowanego opracowania przystąpili do systematycznych studiów Akt Büschinga, zmierzających
do publikacji ich najistotniejszych części. Zob. U. BOŃCZUK-DAWIDZIUK, Sprawozdanie z wstępnych prac nad
wydaniem „Akt Büschinga”, „Hereditas Monasteriorum”, 1, 2012, s. 432–433; EADEM, Sprawozdanie z postępu
prac nad wydaniem „Akt Büschinga” w dniach 30 X 2012–30 IV 2013 r.; ibidem, 2, 2013, s. 514–515; EADEM,
Sprawozdanie z postępu prac nad wydaniem „Akt Büschinga” w dniach 30 IV–30 X 2013 r., ibidem, 3, 2013,
296
Prezentowane opracowanie ma na celu ogólną charakterystykę i publikację Pierwszego sprawozdania w sprawie przejęcia rzeczy znajdujących się w opactwie św. Wincentego we Wrocławiu4 z 8 I 1811 r. oraz pochodzącego zapewne z tego okresu inwentarza
zbiorów artystycznych i manuskryptów z tegoż klasztoru5. Edycja całej korespondencji przewidziana jest w kolejnym artykule.
Największych trudności w transliteracji wymienionych źródeł nastręczyły częste
abrewiacje końcówek fleksyjnych, różne sposoby kreślenia tych samych wielkich liter,
brak konsekwencji w stosowaniu zapisu rzeczowników wielką literą, a także sklejenia
krawędzi kart przy ich łączeniu, niepozwalające w kilku przypadkach na określenie
końcówek wyrazów. W jednym przypadku autor inwentarza sam nie był w stanie odczytać tytułu rękopisu i ograniczył się do podania jedynie początkowych liter z kolejnych wersów6. Tego rodzaju luki oraz fragmenty nieczytelne ujęto w nawiasy kwadratowe. W nawiasach kwadratowych podano także rozwinięcia abrewiacji. Zgodnie
z wersją oryginalną źródeł zachowano w ich transliteracji nawiasy okrągłe, podkreślenia i klamry spinające kolejne pozycje z inwentarza7.
***
Przejmowanie zbiorów wrocławskiego klasztoru norbertanów rozpoczął Büsching
od biblioteki. Sporządzone przez niego sprawozdanie informuje nie tylko o jej zawartości, lecz również o lokalizacji i wyposażeniu. Biblioteka ta była usytuowana na najwyższym, czyli drugim piętrze „lewego skrzydła budowli” i miała formę wydłużonego,
wąskiego pomieszczenia, oświetlonego przez okna wychodzące na „znajdujący się
wewnątrz ogród”, czyli wirydarz, oraz na kościół8. Jeżeli za punkt odniesienia dla określenia lokalizacji „lewego skrzydła” uznamy położenie zawierającego główne wejście
do klasztoru skrzydła frontowego, czyli wschodniego, to za stykające się z nim od
„lewej” strony musimy uznać skrzydło południowe9. Przylega ono do gotyckiego kościoła św. Wincentego i z racji jednotraktowego układu pełni funkcję łącznika między
skrzydłem wschodnim i zachodnim. Jego rozmiary, znacznie węższe w stosunku do
pozostałych, sprzyjały wyodrębnianiu w nim pomieszczeń o wydłużonym kształcie.
s. 461–462; U. BOŃCZUK-DAWIDZIUK, A. JEZIERSKA, A. WOJTYŁA, Wykaz zawartości „Akt Büschinga” z lat 1810–1812
ze zbiorów Biblioteki Uniwersyteckiej we Wrocławiu, ibidem, s. 241–299; U. BOŃCZUK-DAWIDZIUK, A. JEZIERSKA,
Wykaz klasztorów i kolegiat mających zostać objętymi edyktem sekularyzacyjnym z 30 X 1810 r. w tzw. „Aktach
Büschinga” ze zbiorów Biblioteki Uniwersyteckiej we Wrocławiu, [w:] M. DERWICH (red.), Kasaty klasztorów na
obszarze dawnej Rzeczypospolitej Obojga Narodów i na Śląsku na tle procesów sekularyzacyjnych w Europie,
t. 2: Kasaty na Śląsku Pruskim i na ziemiach zaboru pruskiego (Opera ad Historiam Monasticam Spectantia,
Series I, Colloquia, 8/II), Wrocław 2014, s. 65–86 [w druku].
4 Acta manualia I, k. 59r–62v: Erster Berichte über die Übernahme der im Vinzentiner Stifte zu Breslau befindlichen Sachen, die zu meinem Kom[m]ißarium gehören.
5 Ibidem, k. 92r–102v: Kunstsachen & Manuskripte zu St. Vinzenz.
6 Ibidem, k. 95v.
7 Urszula Bończuk-Dawidziuk dokonała transliteracji k. 59r–60r, 92r–95r, Anna Jezierska – k. 61v–62r,
95v–99r, Arkadiusz Wojtyła – k. 60v–61r, 62v, 99v–102v.
8 Acta manualia I, k. 59r.
9
K. KALINOWSKI, Architektura doby baroku na Śląsku, Warszawa 1977, s. 92–93.
Zbiory biblioteczne, archiwalne i artystyczne w opactwie norbertanów we Wrocławiu 297
Taka właśnie cecha wyróżniała w sprawozdaniu Büschinga bibliotekę wrocławskiego
klasztoru norbertanów. Przy jej „lewej” – jak przypuszczamy, południowej – ścianie,
stykającej się z kościołem, stały solidne szafy, „szczelnie” wypełnione książkami, pośrodku zaś stały szafy podwójne, rozdzielone „pustą przestrzenią” i dwoma wielkimi
stołami10. Jak się wydaje, zastawienie regałami „prawej”, czyli północnej strony biblioteki nie było możliwe ze względu na ciąg okien doświetlających pomieszczenie od
strony wirydarza. Miejsca do ustawiania książek ewidentnie brakowało, skoro część
z nich była ułożona na parapetach („Fensterbretter”)11. Niezbyt fortunny rozkład mebli bibliotecznych, niekorzystne dla lektury oświetlenie tej sali od północy oraz prowizoryczne rozwiązania mogą dziwić, albowiem w barokowych klasztorach wnętrza
klasztornych bibliotek aranżowano zwykle na wysokim poziomie. Układ mebli stanowił w nich całość funkcjonalną i kompozycyjną, tworząc niejako wtórną „architekturę
w architekturze” właściwego pomieszczenia, dopełnianą zazwyczaj w partii sklepień
czy stropów dekoracją sztukatorską i malarską.
Co gorsza, w świetle wizji lokalnej Büschinga, utyskującego na „stary kurz” i brud,
pokrywające również okna, biblioteka norbertanów sprawiała wrażenie nieużytkowanej od 20 czy nawet 30 lat. W tym „opuszczonym” wnętrzu udało się mu jednak
„odkryć ślady zdolnego i rozumnego” bibliotekarza, który „przed sześćdziesięciu kilku laty ukończył swoje dzieło”, czyli katalog generalny w porządku alfabetycznym
z roku 1750, a także liczne katalogi rzeczowe („Spezialkataloge”) z lat 1748–1749.
Odnotowane w nich książki zostały opatrzone sygnaturami liczbowymi. Oprócz nich
odnaleziono znaczącą liczbę dzieł nieskatalogowanych, pozyskanych do biblioteki
w „ostatnich latach”, a wśród nich – „piękne” wydania pism ojców Kościoła12. Posprzątanie biblioteki Büsching uznał za „całkiem niemożliwe” i dlatego nakazał przenoszenie zbiorów do swego „czystego pokoju”. Na oczyszczone książki naklejano karteczki
informujące o ich proweniencji z biblioteki wrocławskich norbertanów, nieodzowne
w sytuacji unifikacji zasobów poklasztornych bibliotek w ramach Śląskiej Biblioteki
Centralnej. W trakcie segregacji książki te składowano zgodnie z ich pierwotną dyspozycją określoną w katalogu rzeczowym, w którym wyodrębniono podział na 11
działów, liczących ponad 10 700 woluminów13. O ich nazwach i zawartości informuje
załączone poniżej niniejszego tekstu sprawozdanie. Z kolei w inwentarzu odnotowano 431 rękopisów podzielonych na trzy grupy według ich formatów: in folio (87),
quarto (303), octavo i „mniejsze formaty” (41). W zbiorze tym można znaleźć księgi
liturgiczne, dzieła z zakresu teologii, hagiografii, historii Kościoła, filozofii, matematyki, medycyny, nauk przyrodniczych, a także dzienniki urzędowe, księgi podatkowe
i rachunkowe14.
10
Acta manualia I, k. 59r.
11
Ibidem.
12
Ibidem.
13
Ibidem, k. 59v.
14
Ibidem, k. 94r–102v.
298
Zgodnie ze sprawozdaniem Büschinga archiwum zakonne znajdowało się na drugim
piętrze, w ciemnej izbie zabezpieczonej „żelaznymi drzwiami” („mit eiserner Tür”)
i doświetlonej oknem wychodzącym na sąsiedni klasztor klarysek, również opatrzonym żelaznymi drzwiami („mit einer eisernen Tür verschlossen”). Z powyższego
można zatem wnioskować o lokalizacji tego pomieszczenia w skrzydle zachodnim.
Przy trzech ścianach archiwum stały szafy z szufladami, w których przechowywano
źródła („Urkunden”), na środku zaś i w rogach, a także na stole leżała „pewna liczba”
paczek, ksiąg rachunkowych i obwiązanych książek („gebundene Bücher”), które na
polecenie Büschinga złożono w większych paczkach i przeniesiono na „nowe miejsce”. Odnaleziono również wielkie wykazy („große Verzeichnisse”) oraz dwa wielkie
tomy („große Bände”) katalogów źródeł klasztoru św. Wincentego. Na podstawie tych
spisów oraz zawartości samego archiwum jego zbiór oszacowano jako niezwykle liczebny. W trakcie pierwszego etapu postępowania kasacyjnego „wiele setek źródeł”
oznaczono sygnaturami i na powrót złożono do „skrzyneczek” („Kästchen”), które
opatrzono ogólną informacją na temat ich zawartości. W sprawozdaniu zwrócono
specjalną uwagę na bullę papieża Celestyna z 1193 r., uznaną tu za dokument fundacyjny wrocławskiego klasztoru św. Wincentego („Fundazions Urkunde des neueren
Vinzentiner Stifts”)15.
W sporządzonym w trakcie postępowania kasacyjnego inwentarzu zbiorów artystycznych („Kunstsachen & Manuskripte zu St. Vinzenz”) uwzględniono nie tylko obrazy i reliefy wykonane z drewna, lecz również bogato ilustrowane książki poświęcone tematyce artystycznej16. Może niezbyt liczne, ale za to starannie skompletowane
opracowania z zakresu historii i teorii architektury – pochodzące głównie z XVII w.
– rzucają światło na formację kulturalną i artystyczną wrocławskich norbertanów.
Przypomnieć należy, że to właśnie oni w drugiej połowie tego stulecia jako pierwsi
w stolicy Śląska przystąpili do kompleksowego i jednorodnego pod względem stylistycznym wyposażania swej przyklasztornej świątyni17, a niedługo później również
do radykalnej przebudowy klasztoru. W jej efekcie powstało monumentalne i noszące silne znamiona architektury pałacowej trójskrzydłowe założenie, zamknięte na
czwartym boku przez bryłę gotyckiego kościoła św. św. Wincentego i Jakuba.
Pośród dzieł na temat sztuki budowania zdecydowaną większość we wrocławskiej
bibliotece norbertanów stanowiły kompendia poświęcone architekturze Italii – od
starożytności po wiek XVIII, zwykle zawierające pomiary oraz przekroje poziome
i pionowe budowli, a niekiedy również i rysunki detalu architektonicznego (m.in.
dzieła Domenica de Rossiego)18. Jak powszechnie wiadomo, opracowania tego typu
odegrały w okresie nowożytnym istotną rolę w propagowaniu wzorców all’italiana
w regionie zaalpejskim. O silnych fascynacjach kulturą włoską we wrocławskim klasz15
Ibidem, k. 61v.
16
Ibidem, k. 93r.
17 D. GALEWSKI, Jezuici wobec tradycji średniowiecznej. Barokizacje kościołów w Kłodzku, Świdnicy, Jeleniej
Górze i Żaganiu (Ars Vetus et Nova, 36), Kraków 2012.
18
torze św. Wincentego świadczy bez wątpienia prowadzony w tym języku diariusz
klasztorny z roku 171619.
Obok publikacji poświęconych architekturze Wiecznego Miasta biblioteka klasztorna
posiadała dzieła traktujące o widokach miast arcyksięstwa austriackiego czy budowlach francuskich. Oprócz książek na temat historii architektury można tu było znaleźć opracowania z zakresu jej teorii, wśród nich wydany w 1677 r. w Pradze traktat
o pięciu porządkach w architekturze Abrahama Leuthnera. Podręcznikowy charakter
miały również dwa dzieła poświęcone nauce perspektywy. W dziale inwentarza poświęconym książkom na tematy artystyczne wymieniono także dwa zbiory portretów
„słynnych mężów” – motywu szczególnie popularnego w kręgach humanistycznych.
Jeden zawierał 364 takie przedstawienia, drugi zaś około 200 drzeworytów ukazujących w przeważającej mierze „postaci książęce”20.
W świetle spisu dzieł sztuki kolekcja artystyczna klasztoru wrocławskich norbertanów w okresie kasaty miała liczyć 39 obrazów i sześć reliefów wykonanych w drewnie
(„Holztafeln”). Niezbyt to pokaźna liczba jak na okazałe rozmiary siedziby wspólnoty.
Można jednak zastanawiać się, czy w inwentarzu tym odnotowano wszystkie dzieła sztuki zdobiące opactwo w czasach baroku, albowiem w klasztorze wrocławskich
bonifratrów przechowywano portrety opatów od św. Wincentego nieuwzględnione
w interesującym nas spisie21. Niewykluczone zatem, że wyspecyfikowano w nim jedynie obrazy o najwyższej klasie artystycznej i tematyce nadającej się do ekspozycji
w galerii malarstwa, tworzonej przez Büschinga z wybranych dzieł pochodzących ze
skasowanych klasztorów Śląska. Przypuszczenie to pozwala na wyjaśnienie obecności w inwentarzu pokaźnej – w stosunku do przedstawień sakralnych – liczby obrazów o tematyce świeckiej, takich jak: krajobrazy, mariny, martwe natury czy animalistyka. Wizerunki religijne natomiast w zasadzie ograniczają się do postaci Chrystusa,
Matki Boskiej z Dzieciątkiem – raz ukazanej z małym Janem Chrzcicielem, innym razem w typie Immaculaty – a także do nieokreślonych bliżej świętych, być może patronujących zakonowi norbertanów.
Należy jednak stwierdzić, że identyfikacja ikonograficzna świętych katolickich jest
słabą stroną inwentarza, o czym świadczy fakt nierozpoznania św. Augustyna, jednego z czterech ojców Kościoła, tu scharakteryzowanego opisowo jako biskup z płonącym sercem. Nie dowiemy się również, kogo ukazywała grupa obrazów ogólnie
określonych jako „głowy starców” („Altes Kopf”). Można bowiem odnosić je zarówno
do świętych, jak i do filozofów, często przedstawianych w sztuce nowożytnej22.
Podobnie opatrzenie w spisie reliefów „herbu biskupstwa wrocławskiego” z 1721 r.
słowem „prawdopodobnie” i brak rozpoznania kolejnego godła świadczą o pobież19
Ibidem, k. 101v.
20
Ibidem, k. 93r.
21 K. ATZERT, Kreuzherren im Bilde, „Matthesia. Vierteljahreshefte der Matthesianer-Vereinigung zu Breslau”, 10, 1934, s. 7.
22
Acta manualia I, k. 93r–93v.
300
nym traktowaniu przez inwentaryzatorów kwestii heraldycznych. Warto dodać, że
w roku 1720 rządy w klasztorze św. Wincentego objął opat Franz Ferdinand von Hochberg, któremu – podobnie jak jego poprzednikom – władze diecezjalne zarzucały
bezprawne używanie pontyfikaliów poza kościołem własnego zgromadzenia, a także ufundowanie okazałego baldachimu na procesje Bożego Ciała, wzorowanego na
katedralnym23. Nie wydaje się zatem prawdopodobne, ażeby w atmosferze konfliktu
wrocławskich norbertanów z Ostrowem Tumskim mógł powstać na ich zlecenie herb
tutejszego biskupstwa. Jeżeli rzeczywiście jednak jego identyfikacja jako godła diecezji okazałaby się prawidłowa, to możemy przypuszczać, że trafiło ono do klasztoru
św. Wincentego z zewnątrz, prawdopodobnie po ustaniu wspomnianych sporów.
W skład zbioru obrazów z wrocławskiego klasztoru św. Wincentego wchodziły cztery
„święte historie” („heilige Geschichte”), które ze względu na przeciętne walory artystyczne przeznaczono do wymiany. Za osobliwość w zakonnej kolekcji uznano portret Marcina Lutra24. Nie jest to jednak odosobniony przypadek w klasztorach Wrocławia. Wizerunek ojca reformacji wisiał również w tutejszym klasztorze krzyżowców
z czerwoną gwiazdą.
Zarówno w inwentarzu zbiorów, jak i w sprawozdaniu z postępowania kasacyjnego podjęto dość umiarkowane próby atrybucji czy ogólnego określenia proweniencji stylistycznej kilku dzieł uznanych za wybitne. Do grupy tej zaliczono kopię
Świętej Rodziny Tycjana, dwa nieznane nam z tytułu malowidła Salvatora Rosy oraz
jeden obraz „ze szkoły włoskiej”. Rangę wybitnych przyznano również kilku marinom i krajobrazom, z których jeden określono w inwentarzu jako „niderlandzki”.
Ponadto odnotowany w nim obraz Chrystusa uznano za dzieło Michaela Leopolda Willmanna25, najwybitniejszego malarza śląskiego baroku. Ponad 20 dzieł tego
twórcy znajdowało się w klasztornym kościele św. Wincentego, niestety kilka z nich
„znacząco” uszkodziło działanie promieni słonecznych26. Z tego względu zlecono
ich konserwację.
Porównanie odnotowanych w Aktach Büschinga archiwaliów, druków i zbiorów sztuki
z opactwa norbertanów we Wrocławiu ze znanymi nam współcześnie ich skromnymi
pozostałościami powinno zachęcać badaczy do podejmowania wysiłku odszukiwania pośród dzieł o anonimowej proweniencji obiektów mających cechy scharakteryzowane w dokumentach z postępowania kasacyjnego.
A. WOJTYŁA
23 F. X. GÖRLICH, Die Prämostratensen und ihre Abtei zum heiligen Vinzenz, cz. 1: Urkundliche Geschichte der
Prämonstratenser und ihrer Abtei zum heiligen Vinzenz vor Breslau, Breslau 1836, s. 138–154.
24
25
Ibidem, k. 62r, 93r.
26
Ibidem, k. 62v.
Edycja
[k. 59r]
Erster Berichte
Über die Übernahme der im Vinzentiner Stifte zu Breslau befindlichen Sachen, die zu
meinem Kom[m]ißarium gehören.
In simile an den Herrn Staatskanzler von Hardenberg Exzellenz.
Am 28’ Novb. 10. wurden mir die Bibliothek u das Archiv durch den Herr Regierungsrath Zim[m]erman[n] übergeben, die Kunstsachen des Stifts die denn des Aufbewahrens würdiger Gemälde, blieben noch bis auf die Folge ausgesetzt.
1. Die Bibliothek,
befand sich in dem linken Flügel des Gebäudes, im obersten Stockwerke, so daß die
einen Fenster in den innerhalb befindlichen Garten, die anderen in die Kirche gingen. Es war ein langes aber schmales Zim[m]er, in welchem am linken Seite starke
u dauerhaft gearbeitete Spinde standen, die dicht voller Bücher waren u überdies
waren in der Mitte noch durchgehend doppelte Spinden, welche nur durch einen
leeren Raum u zwei große Tische unterbrochen wurden. Außerdem legen noch auf
die breiten Fensterbretten auf beiden Seiten u mehren Winkeln große Stiftsbücher.
Die Bibliothek war, wie das erste Blick mich belehrt, nicht allein. In der größten Unordnung standen auch die Bücher mit einem solchen veralteten u düsteren Staube
bedeckt, die Fenster mit so viel Schmutz u [...] bekleidet, daß man deutlich sehen
konnte, wie innerhalb zwanzig bis dreißig Jahren niemand die Bibliothek besucht
u gebraucht hatte. Dennoch entdeckte ich die Spuren eines tüchtigen u verstehenden Bibliothekars, welcher aber schon seit sechzig und einigen Jahren sein Werk
vollendt hatte u noch nicht einmal ganz. Es fanden sich nehmlich ein Generalkatalog in alphabethischer Ordnung vom Jahr 1750 u mehre Spezialkataloge vom Jahr
1748 u 49. Erster ist von einem Profeßor Richtkam[m]er, letzter aber sind von einem
Profeßor Teschauer, auf Befehl des damaligen Prälaten Vincentius Schulz angefertigt
worden, die Bücher sind noch [...] num[m]erirt u beziffert u das Ganze ward dennoch
geordnet. Seit der Zeit hat man sich bloß bemüht dies Ordnung zu gestören, wie dies
auch nicht unglücklich gelungen ist; aber ich habe, im wahren Verstand des Wortes,
die Bücher eines deßelben Kataloges aus aller Winkeln u Spinde zusam[m]en
[k. 59v]
suchen müßen. Außerdem fanden sich noch eine Menge Bücher die in den letzten
Jahren zugekom[m]en waren, welche nicht im Katalog standen u der oberflächliche
Aufzeichnung wie hiesige Prediger u Pr. diesen Gesätze [...] geschichter Mann, Herr
Munster mit vielem Eifer, bloß aus Liebe zur Sache, auf meine Bitte überwachen. Ihr
Zahl ist nicht unbedeutend u es befinde sich darunter manche gute Werke, besonders auch einige schöne Ausgaben der Kirchenväter, die zu einer bibliotheca minor
einst gesandt hatten, die Spithosie[?] mit der großen zusam[m]engeworfen ist. Ich
hatte unterdeßen die Spezialkataloge, die wiederum in alphabetischer Ordnung sind.
302
Durchweg num[m]eriere deßen u hing nun an die, Bücher dennoch in die einzelnen
Spinden durchzugehen des Gefundenen anzustreichen ihm die Num[m]ern zu geben.
Die dabei im Spezialkatalog stand, ließ dies von einem Schreiben einkleben u zugleicher Zeit einen Zettel dazu, daß dieses Buch aus der Bibliothek des Stiftes St. Vinzenz
zu Breslau sei, um so damaligen bei der großen Zentralbibliothek im[m]er angeben zu
können, woher jedes Buch seiner Ursprung genom[m]en u jede Bibliothek dadurch
zu vereinigen. Um diese Bücher [...] aus ihren Staube u Schutte zu befreien, da eine
Reinigung der Bibliothek ganz unmöglich war, ließ ich die Bücher, welche geordnet
waren, in ein meines reines Zim[m]er bringen u das noch der Klaße wohin sie gehören, entsprechen. Dies Klaße, durch die Spezialkataloge bestim[m]t sind.
1. Classis literarum politiorum et philologorum.
Die Sum[m]e dieser Bücher beträgt ohnegefähr 355 Bände, welches nebst hier, wie
bei aller folgenden Spezialkatalogen nur ohnegefähr die Sum[m]e bestim[m]t, unten wohl manche reiniger sein können, die aus [...] des Schreibens mehr Büchertitel
Zahlen erhalten haben. Die bloß an andere Werke angebunden sind, zuweilen sind
auch eine Zurückweisungen auf andere Namen fälschlich für bestanden Bücher
angenom[m]en worden. Überdies sollten aus diesem u anderen Katalogen mehr
dennoch mögen im Frankreich um 940 angenom[m]en werden können.
Vom Cicero sind einzelne Ausgaben aus dem 16 Jahrh. Das große Lexikon des Calepinus27 ist im mehren alten u guten Ausgaben aus dem 16. Jahrh. vorhanden.
Vom Euripides drei [...] Ausgaben Fol. 1562, 4to-1551. 8vo-1558. Vom Horaz drei Ausgaben aus dem 16 Jahrh. Die anderen sind aus dem 17’. Vom Martial drei Ausgaben,
1595, 1559, 1650. Vom Ovid unbedeutende Ausgaben. Vom Plutarch
[k. 60r]
nun zu Leiden 1587 u eine zu Antragen vom Jahre 1566. Vom Seneka drei Ausgaben
aus dem 16’. u einige aus dem 17’ Jahrh. Eben so unbedeutende Ausgaben des Virgil.
Diese ganze Klaße ist nur ärmlich ausgestaltet u von sehr geringen Nützichkeit nur
als Ergänzung anderen Bibliotheken zu betrachten. Bemerke auch ich noch einmal,
daß eine Menge Bücher anders angefügt sind, welche in der Folge auszulösen sein
werden.
2. Classis medica, chymica et chyrurgica.
Dies ist schon bedeutender u enthält besonders einige alte Drucke. Der ganze Katalog umfasst 693 Num[m]ern, wo wieder im Ganze 660 mögen ange[...] werden können. Ich bemerke hierunter keines ausdrücklich soeben nur im allgemeinen, daß in
alte drei Bücher wichtige Werke aus dem 16’ u 17 Jahrhundert vorhanden sind.
27 W BU Wrocław zachowały się następujące wydania słownika Ambrogia CALEPINA (1440–1509): Dictionarium, Venezia 1506 (sygn. 463268); Dictionarium, Venezia 1509 (sygn. 463262); Dictionarium, Basileae 1554 (sygn. 463269); Dictionarium, Basileae 1554 (sygn. 463270); Dictionarium, Basileae 1568 (sygn.
465070038); Dictionarium, Basileae 1584 (sygn. 463263); Dictionarium, Basileae 1590 (sygn. 463266); Dictionarium, Basileae 1605 (sygn. 407063); Dictionarium, Venetiis 1614 (sygn. 465074); Dictionarium, Lugduni
1620 (sygn. 463264); Dictionarium, Basileae 1627 (sygn. 435068).
3. Classis juris Canonisci peritorum.
Im Ganze 456, welche Zahl wir auf 440 annehmen wollen. Es befindet sich hierunter das Bullarium magnum. Luxemburg 1727. 13 Fol.28 Bänd. Die Werke des Canisius. Gute Ausgabe. Von dem [...] Grazians u.s.w. Auch bemerke ich darunter das
sehr seltene Buch: Statuta provincialia toti provinciae Gnesnensi, Posnaniensi, Wratislaviensi, Cracoviensi valentia. s. loco et anno. Der Ursprung dieser Statuten selbst
wird um das Jahr 1418 gesetzt.
4. Classis concionatorum.
Die Zahl im Kataloge geht auf 1043 Num[m]ern die im Durchschnitt vielleicht
höchstens auf 1000 anzunehmen sein werden. Unter diesen Bücher stehen fast die
sämtliche Werke des Abraham von Santa Klara gleich woran, in mehren Ausgaben.
Auch hier fehlen viele gute Ausgaben u auch einige alte Drucke nicht.
5. Classis Sanctorum Patrum et Ascetarum.
Nächst dem Kataloge, worin die historische u vermischte Schriften verzeichnet
sind, der nächsten. Es enthält 1559 Num[m]ern die höchstens auf 1500 anzunehmen sind. Die Benediktiner Ausgabe einzelnen Kirchenväter fehlen nicht u sind
desto wohl erhalten. [...] findet sich auch, die Bibliotheca patrum: (Fol. Paris 1589) 9
Bd. Eine Menge Werke von [...]lius, deßen sämtliche Schrifte wohl vollständig hier
gefunden werden [...]; eben so wie das Stanihorst[?], Stengel u andere.
6. Cat. Class. Philosphicae, Mathematicae, Mechanicae.
[k. 60v]
Enthält im Ganzen 597 Num[m]eren, die wohl im Hinsicht der wirklichen Bände,
ob viele Bücher anderen angefängt sind, sehr[?] zusammenschmelzen möchten,
doch aber wohl auf 550 jetzt zu machen sind. Auch diese Abtheilung ist nicht von
den guten Werken, derer Aufzählung ich, zu ein , das [?] unter unten nicht rathsam
finde.
7. Juris tum civilis, tum publici Peritorum.
Im Ganzen 991 Num[m]ern. Hier [...] aber manches und es werden daher nur 950
Bände anzunehmen sein. Einzelnen Reichsabschiede v. J. 1555. 1559. 1563. 1579.
1594. Verschiedene Werke von Carrzow [?]. Mehr Ausgabe des Corsp. iuris mit Gothofredischen Noten. Vieles von Cujaz und anderen. Auch von den Instituzionen
einzelnen alten Ausgaben.
8. Classis Theologica, Dogmatica, Scholastica et moralis.
Im Kataloge 741 Num[m]ern, die auf 700 anzunehmen sind. Wie natürlich bloß
von Katholischen Schrifftstellern, kein Protestantischen waren hier zu finden. Die
Auszeichnung einzelnen würde zweckloß sein.
28 Laerzio CHERUBINI, Angelo Maria CHERUBINI, Magnum bullarium Romanum, a Beato Leone Magno usque
ad S.D.N. Benedictum XIII: opus absolutissimum, Luxemburgi 1727–1758.
304
9. Classis S.S. conciliorum et scriptorum polemicorum.
Im Ganzen 827 Num[m]eren, die auf 770 zu nehmen sein mögen. Auch hier wußte
ich nicht was ich, als besonders merkwürdig, auszeichnen sollte.
10. Classis bibliorum et eorundem interpretum.
330 Num[m]eren die wohl auf 260 zusam[m]enschmelzen möchten, der grad [?] in
dieser Abtheilung die meisten fehlen. Unter den Bibeln sind einige sehr merkwürdige, besonders auch die sehr seltenen Bibel Nürnberg 1483 fol. mit alten Holzschnitten herlich gedruckt. Das Exemplar ist verzüglich gut konserwirt. Es müßten
mehrere Bibeln in früheren Zeiten gebraucht u durch den Gebrauch verloren gegangen sein, im Verlust, der sich wohl durch die anderen Bibliotheken ersetzen
wird, besonders durch die Rhedigerische Bibliothek, welche in der darin befindlichen Abtheilung der Theologischen Bücher (einst durch Brunk verwendet) in disen
Fachern sehr reich an Bibeln sein soll.
11. Classis historica, politica et miscellanea.
Dies ist der bedeutendeste Katalog, welcher 2207 Num[m]ern enthältend ungefähr
zu 2150 Bände zum versandt werden kann. Es enthält eine Menge vorzüglicher
Chronicken u anderen Werken, unter denen ich besonders bemerke: Hartman[n]
Schedel aetates mundi, groß Fol. Norimb. 1515. mit den bekannten herlichen und
vorzüglichen Holzschnitten.
[k. 61r]
Es ist dies ein besonders gut kondizionirtes Exemplar, in dem sich noch 8 sehr gute
Holzschnitten inwendig auf dem Deckel und auf dem Notiztblatt eingeklebt befinden. Hennelius, Thebesius und andere schlesische Geschichtsschreiber fehlen
nicht.
12. Nächsten fand sich eng in einem besonders kleinen Zimmer, eine Bibliothek von
909 Büchern 595 in Lateinischer und Französischer Sprache u 314 in deutscher
Sprache, welche einst einem Geistlichen des Stifts, mit Namen Krusche der bereits
seit mehren Jahren Todt ist, im Jahre 1778 seine Bücher verzeichnete, gehört hatte.
Der [...]ub[...] vorhandene Katalog was sehr unvolständig, (unter einem Num[m]er
finden sich hastig 6,8 bis 10 Theile u Bände), auch fehlte eine Menge Bücher, die
vielleicht unter den gerathen sind, welche der Herr Prediger Munster verzeichnet
hat. So viel ich sie habe zusam[m]en finden können habe ich sie nach dem Katalog
geordnet u denum[m]erirt u im Kataloge ihr dahin bemerkt.
13. die von Herrn Prediger Munster geordneten Bücher sind noch nicht vollendet
und ich befehlte mir daher von dem Zahl nachträglich, sobald ich es im Stande bin,
anzugeben.
14. An Manuskripten haben sich vorgefunden, nach einem vor mir angefertigten
Kataloge:
a, in Folio. 86 Bände. darunter ein schönes [?] großes Choralbuch in übergroß. Fol.
auf Perg. mit Gemälden. Ein Missale mit Gemälden auch auf Perg. Joannis Henrici
Casparis Siles-Poligraphia. 2 Bd. Perg. sehr gut geschrieben. Acht Bände Religions
Akten von Buckisch; welcher-gestalt das Lutherthum in Schlesien eingerissen.
b, in Quart. 300 Bände. Epitome historica sacri militaris ordinis crucigerorum cum
rubea stella (Auszug aus dem Werke von Fibiger.)
Bergrechte 1478 (Auszug aus den gestis Romanorum. Altdeutsches Gebetbuch
von 1457.
c. in Oktavo u kleinerem Format. [...] viele ein Alko[k. 61v]
ran in Türkischer Sprache. 12 Aus Jahr 1579 geschrieben. Eine lateinische Bibel sehr
fein auf Pergament geschrieben.
Außerdem fanden sich eine Menge ungebundenen Bücher u unsäglich viele einzelnen Papiere, welche ich nicht habe durchsehen könnten; da aber es möglich
ist, daß manches Gute noch darunter zu finden, so habe ich sie sämtlich in Pakete
binden lassen, deren[?] wohl einige zwanzig versanden sein mögen. – ein Konvolut
Atlassen u einige Landkarten.
2. das Archiv
Befand sich in der zweiten Etage, in einem dunklen mit eiserner Tür verschlossenen Kam[m]er, dem eines an der decke befindliches Fenster, gegen das St. Klaren
Stift zugeht. Auch dieses Fenster war mit einer eisernen Tür verschlossen. Hier
herrschte nicht weniger ein ungemessener Schmutz u Staub. An die drei Wänden
befanden sich Spinden mit Schubladen, worin die Urkunden befindlich. Außerdem lagen in der Mitte u in den Winkeln, so wie auf einem Tisch, eine Menge
einzelnen Pakete, Rechnungsbände u andere gebundene Bücher, in welchen von
den einzelnen, zum Stifte gehörigen diesem, u den Privilegien u Urkunden gehandelt war. Alle diese (unter den Papieren waren schon eine Menge [...]dert),
habe ich in große Pakete binden lassen, sie bezeichnet u die einem neuen Orte
aufbewahrt.
In dem Archive fanden sich große Verzeichnisse, zwei große Bände Matricula S. Vinzentii ungerechnet, worin der Inhalt der Urkunden bemerkt war, außerdem auch
noch eine alphabethische Nachweisung einzelner Gegenstände in welchen Urkunden sie verzeichnet sind. Die Urkunden u Dokumente ist eine große, höhst bedeutende Zahl. Die älteste ist eine Bulle des Papst Coelestinus vom Jahr 1139* (* falsch
1193 [...] [...]), erlassen auf Instanz des Abts Cyprian. Sie ist als Fundazions Urkunde
des neueren Vinzentiner Stifts, Prämonstratenser Ordens, zu betrachten.
Da es eine gewaltige Arbeit gemacht sein wurde die mehren hundert Urkunde aufzuzeichnen, habe ich sie bloß in ihre Kästchen wieder zurückgelegt, der Inhalt des
Kästchens im Allgemeinen bezeichnet, was der Anleitung die ich versand, einzelne Urkunden, welche herum lagen, sorgfaltig [...] u einige Bestätigungs Urkunden
welche von Friedrich d: 2’ [...] u aus dem Anfange des Jahres 1786 sind, welche ich
von einem anderen Orte stand, so wie einige andere hinzugethan.
306
[k. 62r]
Die Siegel der meisten Urkunde sind leider sehr verletzt, vom Staube [...] u [...], weil
von die Unversichtigkeit [...] hat, die aus dem Kapseln, in welche die [...] waren, zu
nehmen. Solchen leeren Kapseln steht eine ganze Kiste voll da u ich habe die aufbehalten weil einzelnen Wappen in der Folge darin noch aufbewahrt u gerettet
werden können.
Die einzelnen Pakete habe ich, wie schon gesagt, an einem anderen Ort bringen
laßen, um mehr Raum zu erhalten, dabei liegt ein dickes Paket, worin allein drei
Folio Bände sind Papiere u Schriften enthaltend, die zur Geschichte des Vinzentiner Stiftes gehören, welche ich aus unterschiedlichen Orten zusam[m]engefunden
habe. Die Kasten habe ich in ihren Repositorien gelassen, da es unzweckmäßig geworden wäre, die Bullen mit ihren schon wandelhaften Siegeln unnöthiges=weit
[?] zu schütteln u von einem Orte an dem anderen zu bringen. Sie mögen daher,
bis zu ihrer [...]leinstigen Bestim[m]ung, ruhig an ihrem jätzigen Orte bleiben. Die
Urkunden Schatz, welcher hier gefunden wird, ist sehr bedeutend.
#
#
#
Nächstdem habe ich die Kunstsachen u Gemälde auf einem Stock versam[m]elt,
u aus letztem, mit Zuziehung des Herrn Prof. Rhode u des Herrn Hofrats Bach eine
Auswahl getroffen. An Kupferstichmarken ist nichts bedeutendes vorhanden; nur
ein paar Bände mit Porträts verdienen bemerkt zu werden. Als Curiosum führe
ich nur an, daß sich auch ein Bild Luthers derunter befindet, aber mit den ärgste
Schmähungen am Rande verbrämt, die von einem Mönche dazu geschrieben sind.
Außerdem ein paar Holzschnitzplatten, die aber auch nicht viel bedeuten.
An Gemälde sind die Auszeichnung weith[?], ein paar von Salvator Rosa, eine Copie nach Tizian, ein anderes Gemälde aus der Italiänischen Schule, ein paar Landschaften u ein paar Seestücke. Außerdem sind noch eine beträchtliche Menge
zurückbehalten worden, welche keinen Gallerie Werth haben, aber wohl, heilige
Geschichten darstellend, einen kirchlichen Werth besitzen u daher zum Tausch
werden gebraucht werden können.
In der Kirche zu St. Vinzenz befinden sich dagegen eine bedeutende Menge
Willman[n]’sche
[k. 62v]
Gemälde, einige 20 Stück, von denen einige schon beträchtlich durch die Einwirkung der Sonne gelitten haben, indessen leicht wieder hergestellen sein würden.
Mehr darunter sind von vorzüglichen Werthe. Ein Total Augenblick des Ganzen
zeigte, daß zur Ergänzung einiger Fächer die Bibliothek des ehemaligen Vinzenz
stifts ganz vorzüglich sein würde, ob sie in einzelnen Fächern sehr gute Bücher
besitzt, andere seltenen Ausgaben werden [?] dagegen auf eine zweckmäßige
Art verkauft u vertauscht werden können, um andere Facher zu komplettiren.
In anhin[...]scher Hinsicht ist das Vinzenz Stift am ganz besonderen Richtigkeit,
indem wohl und wenige Klöster sein mögten, die eine solche Maße von alten
Urkunden auszuweisen haben, wozu noch kom[m]t, daß, nach dem Anspruche
eines bewährten kenners der Schlesischen Urkunden, des verstorbenen Rektors
Klose in seinem Beschreibung Breslaus thl. 1 S. 221 das Vinzenz Stift die ältesten
Urkunden unter allen Stiftern Breslaus besetzt, die schon oben angeführte vom
Jahre 1139. In den Händen eines tüchtigen Archivars, dessen Anschatzung zu
gewärtigen steht, können diese Pergamente für Schlesiche Geschichte höchst
wichtige Aufklärungen geben. – Auch die Kunstsachen sind nicht ganz unbedeutend, so daß ich im Ganzen mit der Ausbeuten dieses Stifts vollkom[m]en – zufrieden zu sein Ursache habe.
Breslau d: 8.en Januar 1811.
Exped: d: 8ten Jan: 1811.
[k. 92r]
Kunstsachen & Manuskripte zu St. Vinzenz.
[k. 92v – vacat]
[k. 93r]
An Kunstsachen.
I. Bücher.
Nr 1. Ein Band mit Bildnißen berühmten Männers ohngefähr 364 Blätter. Fol.
Nr 2. Dergl. vorher Lorich‘s in Holz gerißene u geschnittene Figuren. Hamburg 1626.
Die dann angebundenen Bildniße sind größtentheils Fürstl. Personen. Die Zahl läßt
sich nicht genau bestim[m]en vielleicht 200. Fol.
Nr 3. Nova Philotheca Petrarchiana. Fkt a.M. 1620 quer 8. Durchweg mit hübsche Randarabesken geziert, einige sind mit Farbe besudelt 124 Bl. Vom Petrarka’s Bildniß29
Nr 4. Bilder der Heiligen, vor u hinter gedruckten Bücher angebunden. 221 Bl. 8.
Nr 5. Il terzo libro del novo teatro, delle chiese di Roma, etc. quero Fol.30
Nr 6. I vestigi dell’ antichita di Roma, Roma 1621 quero Fol.31
Nr 7. Gründliche Darstellung der 5 Säulen, Prag. 1677. Fol.32
29 Eberhardus KIESERUS, Nova Philotheca Petrarchiana, continens aliquot 124. Artificiosas figuras, quae in
Francisci Petrarchae libro, qui solamen in bona et prospera fortuna intitulatur, ligneis figuris invenientur...,
Frankfurt am Main 1620.
30
ll terzo libro del nuovo teatro delle chiese de Roma, Roma 1665 (pierwsze wydanie).
31 Aegidius SADELER, Etienne DU PÉRAC, Vestigi dell’ antichita di Roma, Tivoli, Pozzuolo et Altriluochi, Praga
1606.
32 Abraham LEUTHNER, Gründliche Darstellung der fünf Säulen, wie solche von Vitruvio, Scamozzio und andern berühmten Baumeistern dargestellt worden, Prag 1677.
308
Nr 8. Samlung von Bildnißen, größtentheils Fürstlicher Personen. Bei den Bild
Luther’s befinden sich am Rande große Schmähungen geschrieben. Zuletzt Ansichten von Ungarischen Festungen.
Nr 9: Topographia archiducatus Austriae. 1672.33
Nr 10. Studio d’architectura civile di Roma.34
Nr 11. Darstellg Franz. Gebäude.
Nr 12. Anlitz zur Fortifikation in [...]
Nr 13. Anlitz zur perspektisische Zeichnung.
Nr 14. La perspect. curieuse par le Jean Francois Niceron (14 sind Dbilde dazu)35
Nr 15. Al[...] Verzierg.
Nr 16. Grundriße u Ausichte, v Gebäude unter Sixtus V. in Rom gebaut.
Nr 17. Kupfertafel zu einen unbekannten mathem. Werke.
II. Gemälde.
1. Niederländische Landschaft.
2. Christus am Kreuz.
3. Viehstück.
4.
5.
}
2 Heilige
B. 6. Seestück
7. 2 alte Köpfe auf Holz36
8.
9.
33
}
Bataillen Stucke.
Georg Malthus VISCHER, Topographia archiducatus Austriae Inferioris Modernae, Wien 1672.
34 Domenico DE ROSSI opublikował trzy tomy grafik z przedstawieniami barokowej architektury rzymskiej: Studio d’architettura civile sopra gli ornamenti di porte e finestre tatti da alcune fabbriche insigni di Roma
con le misure piante modini, e profili. Opera de piu celebri architetti de nostri tempi, Rome 1702; Studio d’architettura civile sopra varj ornamenti di cappelle, e diversi sepolcri tratti da più chiese di Roma colle loro facciate,
fianchi, piante, e misure. Opera de’ più celebri architetti de’ nostri tempi, Rome 1711; Studio d’architettura civili
sopra varie chiese, cappelle di Roma, e palazzo di Caprarola, et altre fabriche con le loro facciate, spaccati, piante, e misure. Opera de’ piu celebri architetti de’ nostri tempi, Rome 1721. Nie wiadomo, czy w protokole ujęto
pod tym jednym tytułem wszystkie trzy woluminy, czy jeden z nich.
35
Jean-François NICERON, La perspective curieuse, Paris 1638.
36 W Muzeum Narodowym we Wrocławiu jest przechowywany obraz olejny na deskach dębowych pochodzący z klasztoru św. Wincentego we Wrocławiu z przedstawieniem popiersi dwóch starych mężczyzn.
Jest to Heraklit i Demokryt (40,8 × 53,3 cm, nr inw. VIII-508) z lat 30. XVII w., przypisywany Lambertowi
Jacobszonowi (1598–1636). Por. Katalog zbiorów malarstwa niderlandzkiego. Muzeum Narodowe we Wrocławiu, oprac. B. STEINBORN, Wrocław 20062, s. 125–127.
B. 10.
B. 11.
12.
13.
}
}
2 Thierstücke, Widder37
zwei Kuchenstücke.
B. 14. Eine Charitas.
B. 15.
B. 16.
}
zwei Landschaften.
17. Porträt.
18. Schöpfung.
19. Seesturm
20. Christus mit [...] Willmann
B. 21. Altes Kopf.
B. 22. Landschaft ad 15.
[k. 93v]
23. [...]
23.
24.
4 alte Köpfe
25.
26.
27. Heiliger mit gehaltenen Hände
28. [...]
29. Sünden.
30. Alter Bischof.
31. Maria mit d Christus u Johannes, zum Tauschen.
32.
33.
}
2 Lezte mit Vieh.
34. Christus wie 2.
35. Heil. Familie v Tizian (wenigstens nach Tizian.
37 W Muzeum Narodowym we Wrocławiu jest przechowywany jeden obraz o tematyce animalistycznej
pochodzący z klasztoru św. Wincentego we Wrocławiu. Jest to Owca i baran (108 × 78 cm, nr inw. VIII-553),
autorstwa Philippa Petera Roosa zwanego Filippo Rosa da Tivoli (1657–1706), z około 1690 r. Pendant do
niego stanowił obraz Kozioł i koza (obecnie zaginiony). Por. B. LEJMAN, Malarstwo Europy Środkowej XVI–
XVIII w. Niemcy, Austria, Czechy, Węgry, Słowacja. Katalog zbiorów. Muzeum Narodowe we Wrocławiu, Wrocław 2012, s. 221–223.
310
36.
37.
38.
mehr Gemälde zum Vertauschen.
39.
III. Holztafeln.
1. Ein heil. Georg mit dem [...] in Holz geschnitten; halb erhabene Arbeit.
2. Ein Wappen (wahrscheinlich wohl des Breslaues Bisthums) [...] [...] im Jahre 1721
von H. M. in Holz geschnitten.
3. Ein anderes Wappen.
4. Eine Madonna, die ein Christkind auf dem Arme trägt. Dies hat einen Kreuz mit
einer langen Stange in der Hand u leidet zu Fußen der Maria liegende Schlange.
5. Ein Bischof, Palmenzweig u eine Kette in der linken Hand haltend, in der rechte der
Kreuzstab.
6. Ein Bischof, in der rechte Hand einen Kreuzstab, in der linken ein flam[m]endes Herz
tragend. Zu eine Fuße ein Kind, welches eine Löffel in der Hand zu haben scheint.
[k. 94r]
Manuscripta in fol.
1. Fundatio domus dei, hoc est: universa privilegia eccles. catholicae ab ipso deo in
hoc mundo concessa. Opera Martini Janitii Sacilovitani. 1586.
2. Manuscr. Theolog. Concordant. simile.
B. 3. Großes Choralbuch auf Pergament; übergroß Fol. Hinter einige Blätter nun geschrieben auf Papier, schön gemahlte Anfangsbuchstaben.
B. 4. Ein altes Missale auf Pergament, mit schöngemahlten Bildern & Rande Verzierungen. Hinter sind die Figuren nicht bisweilen auch einige goldene Buchstaben
ausgeschnitten, aber nur selten.
5. Consignation oder Register über die sämtliche Unterthanen zum Stift St. Vinzenz.
6. Choralbuch auf Pergament; vorne & hinter einige Papierblätter.
7. Choralbuch, groß Folio, auf Pergament, nur schön verzierten ersten Blatt, vom Jahre 150738.
8. Ebenfalls, groß Folio, Pergament.
B. 9. Missale, groß Folio, Pergament, geschrieben von dem Geistl. des Stifts St. Vinzenz
Nicolaus de Nyssa im Jahre 1407 unter dem Abt Johann Hartlib39, wie am Ende be-
38
Przy tym numerze porządkowym widnieje sygnatura: „I Fol 341”.
39
Johann II Hartlieb był opatem klasztoru norbertanów na Ołbinie w latach 1390–1409, por. F. X. GÖR-
LICH, Die Prämostratensen, s. 92–94.
merkt, wobei noch der Schreiber von sich hingesetzt: qui liberter bonam ceruisiam
bibit, malam at invitus potam?40
10. Matricae Lib. I. Pergament & Papier untermischt. Von einem Geistl. aus dem Vinzenz Stiften welches damals, wie bemerkt, noch außer der Mauern Breslau’s war
angefangen zur Zeit des Abts Lopschocz41
11. Matricae Lib. II. Papier.42
12. Historia scholastica auf Pergament.43
13. Choralbuch, Pergament: Anno Dom. 1319 comparatus est liber iste in honorem
Sanctae Mariae, Sanctique Vincentii et omnium Sanctorum sub dom. Abbate Johanne Saxone, sub priore Johanne de novo foro, scriptus antem per manus Johannis dicti (?) minden.44
14. Antiphonae communes super Psalmos dominikales et fariales in vesperio per annum. Perg.
[k. 94v]
15. Großes Choralbuch in Folio, auf Pergament, mit hin u wieder schönen Arabesken,
Anfangsbuchstaben u Verzierungen.
16. Choralbuch auf Perg. mit Papier hin u wieder; gegen das Ende etwas dasebt u [...]
stichigt.
17. Choralbuch auf Perg. i J. 1351, geschrieben v Johannes, Vinzentiner, unter dem
Abt Nikolaus.45
18. dito, sehr alt, Perg. u Pap. vermischt vorne dasebt.
19. Missale Wratislaviense gedruckt in der Mitte eben im kleinen Rolle Pergament mit
einem schönen Gemälde Christus am Kreuz u Johannes nebst der Maria daneben.
20. Incipit liber Scti Vincentii de Sanctis.
21. Rechng. über die bei dem Fürstenthum Breslau u Weichbild Neumarkt v 1‘ Dzb.
1720 – End Novb. 1721 eingebrachten Akzisen.
22. Eben so v 1‘Dzb. 1714 bis 7ten Novb. 1715.
23. Diarium conv. publ. nebst den dazugehörigen [...]senlichen allzu. Reskripten
u Bandes Memorialien. Jahr 1732.
40
41 Pozycja inwentarzowa z numerem porządkowym podwójnie podkreślonym i oznaczeniem obok literą
„A”. Johannes V Lupschitz był opatem klasztoru norbertanów na Ołbinie w latach 1470–1505, por. ibidem,
s. 132–137.
42 Pozycja inwentarzowa z numerem porządkowym podwójnie podkreślonym i oznaczeniem obok literą „A”.
43
44
45
312
24. Eben so 1798.
25. Wie 21. Von 1‘ Jan. bis Ende Dzb. 1699.
26. Steuerrechng. der Fürstenthümer Breslau u Neumarktische Weichbildes 1 Jan. bis
alt. Dzb. 1707.
27. Dito. 1‘ Jan bis alte Dzb. 1710.
28. Acta publica, nebst die Kaiserl. Anschriften u Landes Memorialien 1739.
29. Steuer Rektifikations Hptkomißions Expedizionen. 1‘ Jan bis Dzb. 1736.
30. Böhmischer H. Stände Erklärg auf des letzten Hofkriegesräthl. Insinuatum in Materie des neuen Militär Regulament.
31. wie 26. v 1 Jan bis alte Dzb. 1697.
32. Ebenso von 1’Dzb. 1726 bis Ende Novb. 1727.
33. [...] der Steuer [...] v J. 1688 u die [...]eben.
34. Dito v 1689.
35. wie 26. 1’Jan. bis lezte Dzb. 1727.
36. Dito v 1’Jan bis alt. Dzb. 1701.
37. Dito v 1’Jan bis alt. Dzb. 1705.
38. Acta publ. vom J. 1732.
B. 39. Homerologia Silesiacae Vratislafiensa v N. Polius, Leipzig 1612 mit vielen handschriftlichen Anmerkg.46
[k. 95r]
40. Manuscr – mihi incognit. s. t.
41. Neu revidirte Landrechtsordng der Glogauischen Fürstenthümer.47
42. Statuta Capit. Cathedralis Wratislav. de anno 1468. Sehr beschädigt.
43. dies ist ein Buch von [...]
44. Regestrum proventuum Monasterii St. Vincentii Wratisl. v J. 1584-93.48
45. Sehr varien alphab.
46. Ein Manuskript in deutsche Sprache ohne Titel.
47. Cursus theol. moralis.
48. Theol. scholast. historicis, polemicis, dissertationis adornate, sub auspiciis Vincentii.49
46
Przy tym numerze porządkowym widnieje sygnatura: „IV Fol 125 [25?]”.
47
Przy tym numerze porządkowym widnieje sygnatura: „IV Fol 129”.
48
Pozycja z numerem porządkowym podwójnie podkreślonym.
49
Przy tym numerze porządkowym widnieje sygnatura: „I F 210a”.
49. Altes Ausgabever[...]buch aus St. Vinzenz vom Jahr 1608-83.50
B. 50. Johannis Henrici Casparis Med. Doct. Filii Cunrandi Silesi – Poligraphia. 1 Thl.
51. Religions Acten, welcher Gestalt[?] nemblich des Lutheranismus in Schlesien zu
Zeiten Ludovici Königs zu Hungarn u Böhmens seinen Ursprung genom[m]en.51
52. Acta publica vom Jahr 1733.
53. Acta publica vom Jahr 1731.
54. Altes Rechnungsbuch ohne Titel.
55. wie 26. Ende Dzb. 1722 – Ende Novembr 1723.
56. dito, 1 Jan bis Ende Dzb. 1721.
57. Acta publica v J. 1735.
B. 58. Annales francoscanser (Frankensteins) v Jahr 1600-1634 von Martinum Koblitzium. Abgeschrieben v dem Exemplar, welches bei Magistrat zu Frankenstein aufgehoben wird, von Rußtenhauern u einige andere Geistliche des Stifts St. Vinzens.52
B. 59. J. H. Casparis Schlesi – Poliographiae Vol. I. pars posterior (d.50.)
60.–61. Acta publica über die Anno 1675 erledigte 3 Fürstenthümer Liegnitz, Brieg
u Wohlau, I.II.
62. Acta publica 1790.
64. Geometria practica. [...] v Ruttler[?] 1731.
67. Manuscriptum mathematicum.
68. Ein lateinisches Manuskript in alphabethischer Form u ohne Titel.
[k. 95v]
69. Wie Nr. 26 von 1’Jan. bis letzte dzb. 1703.
70. Collatio waß, Leopold, sowohl aus dem Römischen Reich, als daher König= Erbkönigreich u. Erblände jährlich Einkommens waβ zu Bestreittung dehr Hoff Stadt,
Augs. Gränzen u. auserhaltung der Soldatesca angewant wurde.
71. Relation der Schlesischen Gesandten [...] Pragerischen Landtag, so vom 25 Martii
bis 11 Mai gehalten; sub dato Praag 11 Mai 1620.
50
Pozycja z numerem porządkowym podwójnie podkreślonym.
51
Przy tym numerze porządkowym widnieje sygnatura: „IV F 252“.
52
Przy tym numerze porządkowym widnieje sygnatura: „IV Fol 144b”.
314
72. Observationes de juribus atq[ue] processibus forensibus in Silesia, principaliter
autem in metropoli wratislaviensi eidemq[ue] vicinis locis usitatis; coll. a Seidel.53
73. Dreydings Buch, vom 15 Mai 1726 am
74. Landerechnungs Buch.
75. Ebenfalls.
76. Ausgaben und Ein[n]ahme Buch.
77. Expenz Buch aller ergangenen Verordnung u Deklarazionen vom Anfang daβ Accisis bies (?) Anno 1727.
78. Steuerrechngen, wie 26. v 1’Jan, bis letzt dzb. 1723.
79. Ein juristisches Buch ohne Titel in alphabethischer Form.
80. Ein Sch...
Gr
die Gehr
dein[n]en Eingr
die traurige u [...] [...]
Historia von einem Ritter
= wandte Castante u der
Königlichen Zepter
Rigorosa.
81. Ein Manuskript in deutscher Sprache ohne Titel.
82. De auctoritate fratrum predicatorum a domino Benedicto papa eis concessa in
quibus possunt absolvere casibus.
83. Protokoll über die Amte, zu der allgemeine Steuer Rektifikazion in dem Herzogthumb Ober u. Nieder Schlesien allerlich angeordneten Hoch Keis. u Kgl.
Hauptkom[m]ission gehaltene Raths Seßionen, vom 1’ Jan. bis letzte dzb. 1736.
84. Steuerrechnungen wie 26 von 1’ Jan bis letzte dzb. 1715.
85. Landtprotokolle vom Jahr 1734.
86. Ein Manuskript, enthaltend:
a. Incipit vita divi presulis Cracov. Stanislai, ex veris Cronicis polon. per dom[inum]54
53 Christoph SEIDEL, Observationes Practicae De Juribus Atque Processibus Forensibus In Silesia, Principaliter
Autem In [...] Vratislavia, [...] Collectae A C.S.R.V.S. Cum Indice Locupletissimo. Accesserunt ob affinitatem Materiae ex Libris Caspari Schifordegheri ad Antonium Fabrum Duo Tractatus de Jure & Jurisdictione Silesiorum,
Vratislaviae 1717. Obecna sygnatura: II Fol. 12 b.
54 Incipit vita divi praesulis Cracoviensis Stanislai ex veris cronicis Polonorum per d. Benedictum Posnaniensem a. 1526 transsumpta, BU Wrocław, sygn. R. 701. Przy tym numerze porządkowym widnieje sygnatura:
„IV Fol. 188”.
[k. 96r]
Oktav. & kleine Format
1. Alkoran in türkischer Sprache, dunk., Aus Jahr 1579 geschrieben55
2. Biblia latina, [...] [...] auf Pergament geschrieben.56
3. Ein Geologisches Mnskrp.
4. Officium S. Vincentii Episcopi et Martyr.
5. Jägerkunste.57
6. Dissp. theolog.
7. Truz Podagram, das ist: kurzes Bedenken wider das Podagra. Abschrift eines Drukkes zu Augsburg 1658.
8. Compendium Logicae.
9. Allerhand Regeste. 12mo.
10. Theol. Manuskrip. 12mo.
11. De festis sanctorum.
12. Compendium Theologiae moralis.
13. Theol. Manusk.
14. Polnisches Mesbuch.
15. Fundamentum u grenzen wahrer Grund von der Alchimia und der Philosph. Meisterschaft.
16. Hebdomada sancta seu varia pietatis, orationis ac omnigenae devotionis exercitia. Von dem ehemal. Geistlichen im Stifte Sts. Vinzenz Ernestus Wolf, Subsenior,
geschrieben
17. Thesaurus orationum.
18. Ein Handschrift allerhand Kollektamen enthaltend.
19. Kabbalistisches Büchlein.
20. Kom[m]entare in einigen Bücher des alten und neuen Testaments.
21. Officium St. Hedwigis.
22. Lateinische Gebeth. [...].
23. Ein Manskr. verschiedenen Inhaltes in alphabethischer Form u lateinische Sprache.
24. Tract. Imus in Iman partem Thomae de Acquina.
25. Verschiedene Rezepte.
55
Przy tym numerze porządkowym widnieje sygnatura: „IV A dz I”.
56
Przy tym numerze porządkowym widnieje sygnatura: „ I oct 1”.
57
Przy tym numerze porządkowym widnieje sygnatura: „IV oct 4 b”.
316
26. In evangelia collecta scripta. Vom Jahr 1525.
27. Diarium novitii Praem. cum annexis quib[u]sdam piis documentis, descript. ad
usum Balthasaris.
28. Vademecum et manemecum Selectissimaum juris utriusque regularum. Opera
Gezanca collectum. 12.
29. Manusc. vetus latinum s. t. auf Pergament. [...]
[k. 96v]
30. Institutiones Iustiniani.
31. Manusc. in lingua pol.
32. Titulaturbuch, in Form eines Stam[m]buchs.
33. Süße u heilige Todsgedanken. Vorbereitung zu einen heiligen Tod.
34. Modus religiose vivendi ex variis in unum concract. a Sim[m]. Ielinez. [?] 1711.
35. Mscr. latinum mihi incongnit.
36. Mscr. lat. s. t.
37. Pohln. Mskr.
38. Benedictio myrrhae, auri et thuris.
39. Variorum varii argumenti carminum liber. Kittelii [?].
40. Ein Rezeptbuch, bes. aus dem Albertus Magnus.
41. Mscr. theol. latin. s. t.
[k. 97r]
Manuscripta.
in folio.
Benedictum Posnaniensem Anno 1520 transsumpta f. 1-18. b.
b. Historia S. Adalberti pragen. ep. et alia scitu digna ex veris cronicis Polonorum et
Bohemorum recollecta. f. 1-12. b.
c. Incipit historia sive Cronica Petri comitis ex dacia septuaginta septem Ecclesiarum
fundatoris. f. 1-6.
d. Sequitur historia sine Cronica Petri Wlascidis aut Wlasczyk, sive ut alii Wlasti comitis, de Kszansch ad differentiam petri Daci comitis Scrinensis ipsius contemporanei.
f. 6. b-9.[?]
87. Mscr. mihi incog. Theils auf Pergament u Theils auf Papier.
in Quart.
1. Ein mathematisches Manuskript.
2. Geistl. Morgen gabe von geistliche u weltliche Personen Nutz u gut, . 1660
3.–10 Manuscripta theologica varia.
11. Disputationes logicae ad mentem Aristotelis, traditae in alma universitate Olmucensi a. R.P. Christophoro Tottfeller.
12. Philosophia tripartita, hoc est Logica Physica et Metaphysica. , dictato a. Teschauer, excepta a Dobrusky.
13. Ein physikalisches, mathematisches u [...] Manuskript.
14. Epitome Historica sacri militaris ordinis crucigerorum cum rubea stella, ex variis
famosis scriptoribus historicis, et ipsis s. ordinis Archivorum documentis authenticis jam olim conscribi coepta a M. J. Fibiger, nunc vero congesta ab A. V. Tudetio
ejusdem s. mil. ordinis, ad s. Mathiam secretarius. 1739.
[k. 97v]
15. Disputationes de virtutibus theologicis, traditae a Matthaeo Nigrin[n]o exceptae
a F. Metzner. 1667.
16. Disputationes th. de habitibus, virtutibus, vitiis et peccatis gratia et justificatione
et merito. Trad. Longinus John. Excepit F. Metzner. 1670.
17. Tractatus de deo uno. Tradidit Tanners exc. Laczki. 1664.
18. Disp. theol. in I part. summae D. Thomae trad. a Werner. exc. a Czelechowsky.
19. Tractatus ad 2dam 2dae D. Thomae a quaest. 37.
20. Disp. theol. in IIIiam partem Doctoris Anglici secundarii.
21. Tractatus theol. – scholascus in residuum partis Iae, Doct. Anglici.
22. dasselbe zu einen anderen Theil desselben Werks.
23. dersb.
24. Disp. peripateticae, in 8 libros physicum, dict. ab P. R. Stephan. 1671. Casi. p. I. H.
B. Betzolt.
25. Philos. naturalis seu tract. 38 libros phys. Aristotelis, ab. F. Heinrich.
26. Institutiones morales de Sacramentis. Metzner. 1639.
27. Cursus philosophicus ad mentem doctoris subtilis.
28. Tract. theol. de virtutibus theol. fides, spe, charitate. Traditus a R. Ringelhan. Consc.
a G. Krusche. 1722.
29. Manuductio ad logicam. J. Steiner. 1652.
30.–32. Cursus philos. I. II. III. Secundum Arist. Trad. a Wach. Scrip: a Pruske. 1776.
33. Augustini Niphi medices suessani de figuris stellarum Helionoricis,. Noch ungebunden.
34. ein alphabethisches Manuskript, vermischte Inhalts.
318
35. De J. Calvini, Magni, quondam Genevensium ministri, vita, moribus, rebus gestis,
studiis ac denique morte historia desc. quondam per H. Bolsecum, et nuri ex Gallico ejus Parisiis impresuo exemplari latine reddita. Coloniae. 1582. Ex exempl. impr.
Bibl. ad S. Elisabetham Wrat. desc. Richterkammer. 1749.
36. Juristisches Werk mit Papier durchschalten u mit vielen Anmerkungen.
[k. 98r]
37. Disp. theol. de jure et justitia.
38. Doctrinae mathematicae praelectae et explic., a stieft; exc. a I. A Paczinsky. 1698.
39. Disp. theol.,
40. Tract. theol. scholast. in I. II Doct. Anglici de virtutibus,
41.–44. Explicatio in Zoëfij digesta. I. II. III. IV.
45.–46. Seidelii Com[m]ent in institutiones. I. II.
47. Tract. de vitiis et peccatis sub. R. P. Matt. Werner scriptus a F. Godefrido. 1657.
48. Tract. de poenit. et virtute 1652. Todtfeller et Laczki.
49. Verschiedene lat. Abhandlungen über [...]sache Gegenstück; ohne Titel.
50. Tract. de sacramentis in communi. 1661. Todtfeller et Laczki.
51. Disp. theol.
52. Modus praeparandi, ornandique ecclesiam Vincentino = Pramonstratenam, scr.
a Tluck. 1764.
53. Tract. theol. = schol. in resid. 1mae ed in 1mam 2dae partis usque ad quae 54 D. A.
1736–37. Trad. a Teckel. Conscr. a Wachsman[n].
54. De Bavaria antiqua = nova modernis multum consona ab annis 1703–4. (Anno
1705).58
55. Observanda circa sepulturam solemnen cum exequiis. Richtenkam(m)er. 1794.
56. Manuscriptum physicale sine tit.
57. Ritus continens solemnes et breves sepulturas eccl. St. Vincentii Wratislaviae.
58. De jure et justitia, seu de virtute justitiae. Trad. a S. Hartman[n]. Exc. a I. F. Nerlich.
1671.
59. Aus erlesene u ganz gerichte Ertz[...] Stücken für allerlei Krankheit u Leibs Gebrechen. 1613.
60. Tract. de incarnatione. Exc. 1664. sub P. Kral. p. St. Laczki.
61. Disp. theol. in Thom. de Aquina. ab John. script. a Mentzel. 1670.
62. Joh. d. Schoepferi syn. jur. priv. mit pagine durchschatten mit vielen Anmerkungen.
58
Przy tym numerze porządkowym widnieje sygnatura: „IV Km 125”.
63. Eine Mappe worin mehr verschieden Manu[k. 98v]
skripte, unter anderen auch eines, worin Arznei-Mittel beschrieben.
64. Dispp. theol. de sacramentis in communi. sub B. Kichler. 1657.
65. Logica, sive com[m]. in I Aristotelis Philosophie partem.
66. Disp. methaph.
67. Economia matemata.
68. Commentationes philos. in universum [...] philos. Dict. a Ch. Todtfeller. 1661.
69. Tract. de virtiis et peccatis. 1661.
70. Mscr. theologicum.
71. Mscr. geometricum R. R. Zehr, disc. in geom. studis Buttler. (obiit hic 1744)
72.–76. Inscr. theologica.
77. Ethica.
78. Mathesis.
79. Tract. theol. de sacramentis. Trad. Neuwert script. Krusche. 1721.
80–82. Inscr. theologica.
83. Tract. theol. scholasticus.
84. Tract. de deo uno et trino. P. I. Tomer.
85. Tract. de jure et justitia. P. M. Nigrini.
86. Tract. theol. de [...]tentia. Trad. a Zim[m]erman; exc. a Nerlich. 1670.
87. Tract. de incarnatione. Trad. Oppersdorff; scrips. Wachsmann. 1737.
88. Wenceslai Rothmanni collectanea, de anno 1535. [...] Werk.
89. Rechenbuch meines Vaters R. F. Zehr welches noch der fest. Rechenkunst v. J.
1692-93 J. R. Zehr ausgemachet hat.
90. Tract. theol. in Thom. de Aquina.
91. Tr. theol. – schol.de virtutibus vitiis. Trad. Tecal[?]; Conscr. Wachsman. 1737.
92. Summulae, sive brevis ad universum Aristotelis logicam introductio. Dict. a Kaipel.
Inscr. a Tischer.
93. Theol. moralis seu casus de conscientia.
94. Philos. rationalis sive disp. peripateticae in universum Arist. logicam.
95. Com[m]. in Thom. de Aquina, de jure et justitia.
96. Diss. de angelis. Trad. Kolle. Scri.. Krusche. 1723.
97. De angelis et act. humanis. John. Exc. a Grehl. 1668.
320
98. Disp. theol. de Sacramentis in genere. Trad. a Oppersdorff. Script. a Wachsman.
1737.
[k. 99r]
99. In universam Arist. physicam annotata.
100. Dispp. theol. de jure et justitia. Trad. a Kichler. Exc. a Czlechowsky. 1656.
101. Tract. de sacramentis in communi. Trad. Hartman; scrips. Nerlich.
102. Tract. de angelis. Trad. a John. Script. a Metzner. 1669.
103. Casus conscientiae sive dispp. in universam tum moralem tum sacramentalem
theologiam.
104. Libri Arist. de mundo et coelo. [...] a Wietrowsky, exc. a Wolff. 1693-94.
105. Dispp. theol. in Thom. de Aquinis de fide, spe et charitate. Trad. a John. Except.
a Nerlich. 1670.
106. Dispp. de sacramentis in genere et in specie. Trad. a John. descr. a Neuman[n]
1663.
107. Inscr. mathematiciam. P. R. Zehr.
108. Tract. Theol. De officio et potestate confessarii in ordine ad ligandum et solvendum in foro poeniteniae. Trad. a B. I. Wancke. Conscr. et except. a H. L. Siegel. 1691.
109. Dispp. philosophicae in VIII libros physicorum Aristotelis.
110. Dispp. peripat. in VIII libr. phys. Arist. dict. a Syminski; consc. a Sadovio. 1672.
111.112. Manuductiones Novitiorum ad relig. vitae perfect. I. II.
113. 14. Explic. super instit. Dr. Schambogen. I. II.
115. Quaest. theol. in 3 partem Dr. Th. de Aquina.
116. dasselbe Buch wie unter Nr. 14 angezeigt.
117. Cursus philos. pars IIda. trad. Fragstein, scrips. Krachwitz. 1695.
118. 19. Explicatio Zoesii. I. II.
120–24. Explic. Zoesii. Bd. 1. 2. 4. 7. 8.
125. Disp. perip. in univ. Arist. Logicam. trad. Siminoxi, scrips. Sadova. 1671.
126. Notarium in Zoesium Lib. II.
127. Liber tertius Instit. Justin. 1721. Wolff.
128–29. Notarum in digesta Zoesii, a Walding. I. II.
130–31. Institutionum Lib. I. III.
132. Dispp. in 3iem partem Thomae.
133. Tract. de fide, spe et charitate. P. M. Werner.
134. Philos. tripartita, in logicam, Phisicam et Metaphisicam.
[k. 99v]
135. Philos. naturalis, seu quaest. philos. pars IIda. 1717.
136. Philos. pars IIItia in libros de mundo, 1718.
137–38. de ius feudale behalten (Druck mit vielen Handbemerckungen; wahrsch.
sind die anderen fehlenden Hefte unter den gedruckten Bücher behalten werden.
139. Manuscr. in lingua polonica
140. Manuscr. var. in lingua latina et polon.
B. 141. Untergedruckter und wieder herhir[?] gegründeter Palmenbaum oder denkwürdige Bemerkungen von dem Schwedisch Sächsischen Ankunfft anno 1632 vor
Breslau, von dem Dom und Sand ein genom[m]en worden, u es damals u hernach
vor u in der Stadt hergegangen59 [...]. Von Jr. Treu 1667.
142. Dispp. theol. de sacramentis, tradit. a B. Kichler; except: ab A. Geber. 1657
143. Dispp. theol. de incarnatione verbi divini. Trad. a B. Kichler. Exc. ab A. Geber. 1657.
144. Tract. de angelis. Exc. Olomutii sub P. Tanner, per. St. Laczki. 1664.
145. Theol. moralis pars Ima. de pracep. dei et ecclesiae cum sententis domani [?]
1679 conscr. a J. Schneider.
146. Dispp. theol. in III part. Thomae Dr. Angelici de incarnatione verbi Bruner. 7.
147. Tract. theol. de iure et iust. Trad. ab C. Dornkreil, exc. ab Andrea Sadovio, 1675.
148. Dispp. theol. de virtut. et sarcramento poenitentiae, trad. Reichenberger; scrip.
Grehl. 1667.
149. Dispp. theol. de sacramentis in genere de eucharistia, baptismo, confirmatione
trad. L. Zim[m]erman[n]; exc. Metzner 1670.
150. Liber tertius Decretalium Gregorii 1694.
151. Convolut. verschiedene Mskr.
152. Tract. Theol. in IIIam partem Thomae de incrustabili et ineffabili verbi Dei Incarnat. Trad. Kugler, Scrips: Zan: 1744.
153. Tract. Theol. in IIIam partem Thom de sacramentis in genere et tribus in specie,
Bapt., Confirm. et Eucharist. trd. Kugler; scrips. Zan. 1745.
154. Dispp. de incarn. verbi divini, sub. P. N. Nigrius. Exc. a Grehl. 1668.
155. Tract. III in partem Imam Dr.is Angelici, De Angelis. Trad. a Werner; exc. a Gebel.
1657.
[k. 100r]
156. Dispp. theol. de virt. et sacramento poenit.
59
Przy tym numerze porządkowym widnieje sygnatura: „IV Qu 226”.
322
157. Tract. in Im 2dae Dr.is Angelici de vitiis et peccatis. Trad. Werner; scrips. Gebel.
1657.
158. Tract. theol. in 2dam 2dae de virt. theologicis. Trad. Werner, Scrips. Gebel. 1658.
159. Dispp. theol. de deo trino et uno. Trad. Longinus John., exc. Metzner 1668.
160. Dispp. theol. de habitibus, virt. eticis [?] peccatis gratia iustificatione et merito.
Sub John scrips. Neuman[n].
161. Tract. de sacramentis in communi, a Zim[m]erman[n]
162. Dispp. theol. de habitibus, virtutibus, vitiis, peccatis,. Trad. Longinus John. Exc.
Grehl. 1669.
163. Dispp. theolog. in III am part. D. Thomae, trad. a Kichler. 1657.
164. Tract, de vitiis et peccatis, sub Matth. Werner. 1657.
165. Dispp. theol. de incarn. Dei.
166. De jure et justit. B. Kichler.
167. dito. exc. a Gebel. 1656.
168. Ex discarsibus curiosis ac fructuosis J.A. Weberi. Scrips. Ohl.
169. Manuscripta miscellanea scitu, lectuq dignissima. Ita censet Teschauer. + daselb.
170. Ius canonicum. De rerum permutatione. Tit. 19.
171. Tom. I. Digestorum a Glettle.
172. Tom. II. Digestorum a Glettle.
173. Magia veterum durch Paracelsum beschrieben.
174. Tract. de virtutibus, was dem Thomas de Aquina u einige andere Traktate.
175. In Imam et IIdam partem Thomae de Aquinna. 1582.
B. 176. Hy habe[n] Zeit an die vergrecht vordeutscht vo[n] meister Johannes von Gelhawzen. 147860.
177. Officia propria Sanctorum partim tutelarium regni Bohemiae, partim de praecepto Summorum Pontificum recitanda. Ad usum Can. Praem. accom.
Iussu B. Lachenii Abb. Mon. Lucensis.
178. Liber Algebrae, in Arithmetica et Geometria. Exp. p. Dr. Petrum Novium, Cosmographum reg. Portugaliae, et prof. celeber. Mathem. in Academia Coymbrae. Antwerpiae 1567. Paraph. M. J Praetorius Joachim. Math. Rein. [...]rib et. prof. in acad.
Altdorf, cuius manu totus hic
[k. 100v]
liber descriptus est.
60
Przy tym numerze porządkowym widnieje sygnatura: „IV Qu 9”.
B. 179. Gesta Romanorum, d. h. Ein Auszug de gestis Romanor. in lateinischer Sprache
abweichend von druck, bis s. 280. hiert noch bis s. 288 etwas anders und S. 284
Stück vita beatorum Josephat et Barlaam ein, nach dem Joh. Damascenus, unter
einem aber noch jedem Abschnitt bemerkt, von einem Leben der heil. von St. Vincentius fast.
180. Cursus philos. pars IIda. trad. Ilgner Script. A Krachwitz.
181. Mscr. varium latinum et germanicum vorm und hinter daselb.
182. Officia propr. Sanctorum (wie 177) Exc. hyemalis. Lucernae 1646. (Abschrift eines
Drucks von diesem Jahre).
183. Maria mater altissimi refugium in agone. Notata ascetica ex diversis autorib[us]
collecta. A F.F. B. 1662.
184. Manusc. selectissima industria cujusdem fratris Monast. St. Vincentii ex variis
collecta. Est inter ea etiam suscincta mannductio ad ling. hebr.
185. Mscr. mihi incognitum.
186. Com[m]entationes philosophicae in libri Aristotelis de coelo.
187. San. Brycii Exempla jur. feud. gedruckt mit vielen Handbemerkungen. Geführt
zu den kr.
188. Mscr.varium.
189. Manductiones ad §§ capitis XX statutorum: de cultura Novitiorum.
190. Mathematica, trad. a Wietrowsky, exc. a Liersch. 1686.
191. Tract. theol. de fide, spe et charit. Trad. a Grim[m], 1730.
192. Tract. theol. de jure et justitia. Trad. a Ringelham. Exc. a Krusche 1723.
193. Tract. theol. de angelis.
194. [Tract. theol] de fide, spe et charit. Trad. a Kindler; Exc. a Norberto Zan. 1746.
195. [Tract. theol] de virtute et sacram. Poenitentiae. Trad. a Gottschlict. exc. a Zan.
1746.
196. Ordo diem religiose consumendi.
197. Volum. Mscr. var.
198. dito.
199. Inscr. s. titulo.mihi incog.
200. Breviarium Theol. moralis.
201. Lingua sacra. Gram[m]atica et Com[m]entarius in Psalmos.
202. Ein Buch viele Rezepten enthaltend. Am Anfange daselb.
203. Ein Lat. Mskr. 22 verschiedenen Sache enthaltend zb. de senectute mulierum.
B. 204. Agenda totius anni. Auf Pergament ohne Jahr.
324
[k. 101r]
B. 205. Incipit ordinarius Praemonstratensis ecclesiae. 149461.
206. Anaglipharum libri sex. (dies Buch welches eine Menge Astrologischer, naturhistorischer Werke enthält, soll sich eine gewisse Pongratz[?] 1569 geschrieben sein.)
207. De angelis. 1643.
208. Tract, theol. de angelis beatitud. et act. hum. Trad. anno 1732. Script. ab Alberto
Teschauer.
209. Com[m]. in Rhetoricam Ciceronis.
210. Methodus compendiosa veritatem unius catholicae ac salusficae fidei a Sect. magis in terris nostris diffusarum ac praeprimis Lutheranae. Trad. Hertzig. Exc. Krusche.
211. [Um?]bra sacra ecclesiae veteris et novi testamenti.
212. Com[m]entaria in organum Aristotelis. 1641.
213. De gratia, fide, spe et charitate. sub Carolo Jacobo. exc. Matth. Paul. 1645.
214. Liber III Decretalium sub Rambeck, exc. a Math Paul. 1645.
215. In IIIam part. Summae Thom. de Aq. 1643.
216. De vitiis et peccatis de Th. de Aq. sub Carol. Jacobo. Exc. Matth. Paul: 1664.
217. Favus variar. scient. conglobatus ex variis authoribus a J.A. Schneider 1677-1679.
218. Sententiae variae collectae ex variis et probatis Authorib[us].
219. Tract. theol. schol. de deo uno et trino. Trad. Makal. Scrips. Teschauer. 1736.
220. Pars III. Physic. de corp. naturali nu[...]to. 1643.
221. Iter philosophicum diei primi seu Philosophia rationalis vulgo Logica. Trad.
a Kindler. Consc. a L. Weide 1736.
222. 23. Matth. Paul. Abbas St. Vincentii Logica et Physica I. et de Coelis II.
224. Mscr. Polonicum.
225. Quaest. disputatae in Libros de Anima, tradit. a Dussig, script. a Paczinsky. 1699.
226. in IV libros Aristotelis de mundo et coelo, trad. a Dussig. exc. a Paczinsky 1699.
227. Speculum veritatis Brandenburgicum 1638, Spiegel catholischer Wahrheit. 1638.
228. Sermones polonici.
229. Ex secunda secundae Doct.is Angelici in materiam de jure et justitia. Sub. P. Jacobi, except. Paul. 1646. Salisburgi.
230. Ea tert. part. Thom. de Aq. de sacramentis;
[k. 101v]
sub P. Ringmayer, excepi Matth. Paul. Salisburgi 1644.
61
Przy tym numerze porządkowym widnieje sygnatura: „I Q 185”.
231. Diurnale aureum fuggerens pro toto anno.
232. Quaest. disput. de reliquis quatuor sac[ramen]tis a Dworski tradit. 1678.
233. Philosophica moralis, collecta et dictata ab adm. R. P. Dussig, audita ab Paczinsky.
234. Disp. theol. in Imam part. Summae Thomae Aq. trad. a Werner, exc. a Gebel.1656.
235. Libri IIdi Decretalium Gregorii Novi Declaratio, inteprete P. Zahradka.
236. Quaest. disput. in VIII. libros Physicorum trad. a Dussig, auditaque a Paczinsky.
237. Summarium institutionum Logicae, trad. a Dussig.
238. In Imam partem summae Thomae, de deo uno et trino. Trad. a Ringmayr, exc.
a Paul Salisburgi. 1646.
239. Juris canonici universi compendiola tractatio. Digest. Sub Nöring. 1651.
240. De poenitentiae extrema unctione ordine et materia sub. D. R. Ringmayr excepit
M. Paul Salisburgi.
241. Scripta in Logicam
242. Directiones progressiones sive in ambulationes ascensoria tempora horimea
horarum constitutio. Per Lucam Gauricum. Wahrscheinlich v Andreas Dudith geschrieben.
243. Scripta in libros de generatione et corruptione.
244. Tractatus de fide, trad. Suares. 1582.
245–250 Schambottgen prael. publ. in Institutis. Gedruckt mit Papier durchschaffen
u vielen Anmerkungen. 6 Hefte. die anderen finden sich unter den juristischen
Bücher.
251. De incarnatione tractatus.
252. Manuscriptum miscellaneum alphabetica serie usque in N perductum.
253. Miscellanea selectoria manuscripta P. Hyacinthi. 1746 zur Bibl. gekommen.
254. Compendium historiae universalis. 1719.
255. Scripta in Imam partem Thom. de Aquin.
256. des berühmten Cardinals u Bischoffs zu Osma [?] in Spanien. den Juden der Pilasbg geistreiche schützen.
257. Orationes Sebastiani Piskorsky. T. II.
B. 258. Ein altdeutsches Gebetbuch ohne Titel [...] Kind wenne du geeht and dem
dinste gotis, Geschrieben v[on] Laurentius von Neumarkt 1451. Papier62
259. Legenda Sanctorum. 1513.
260. Hieronimi Trentleri selectarum disputationum
62
Przy tym numerze porządkowym widnieje sygnatura: „I Q 254”.
326
[k. 102r]
civile justin. 50 libris Pandect. comprehensium Volumina duo. Marpurgi 1596. Gedruckt mit vielen Papier durchschaffen u vielen Anmerkungen versehen.
261. Compendium historiae civilis brev.
262. Introductio in Logicam.
263–64. Cornelii v. Eck principia juris civilis. Trajecti ad Rhenum. 1721; mit Papier
durchscha[...] und vielen Anmerkungen.
265. Annotationes ad jus publicum.
266. Explicatio collegiorum jur. Canonici Doctoris Engel.
267. Juris canonicis compendiosa methodus compl. Libr. III et IV Decretalium Gregorii
IX. Trad. a Aufnagel Descr. Krachwitz. 1540.
268. Privilegia der Herrn Lanndstande der Fürstenthümer Schwiednitz und Jauer.
160663.
269. Index scriptorum ecclesiasticorum cum censuris.
270. Cursus philiosophicus continens Logicam, Physicam et Metaphysicam, dict.
a Marquard. et coll. a Peregrino Silesio Capucino. 1663.
271. Mscr. Latinum sine titulo.
272. Tract. theol. de virtutib[us] theologicis, fide, spe, charitate.
273. Giornale Premonstratense di San Vincenzo a Vratislavia. Nel quale sono trovabili tutte le cose più notabili che si passerono nel detto cenobio come che altrove.
1716. Und dies Buch nicht beinahe ganz aus weißem Papier beständen könnte –
waß intereßant sein.
274. Compendium totius Theol. moralis a L. Lange.
275. Manuscr. lat. s. tit. veros. philosophicum.
276. Physica authoris incerti.
277. Doctrina fundamentalis de modo bene Invilaque meditandi.
278. Altes Rechnungsbuch v. J. 1645.
279. Manuskript ohne Titel in latein. Sprache.
280. Lectiones Mathematicae, trad. a Claudino, exc. a Krusche 1718.
281. Tract. theol. in III. partes sum[m]ae Dr T. de Aquina.
282. Introductio ad praxis forensem Silesiacam.
283. Dispp. peripatheticae in 8 libros philos. Arist. Cons. a Zan. 1741.
284. Manuscr. theol. s. t.
63
Przy tym numerze porządkowym widnieje sygnatura: „IV Q 137”.
285. Praest. theolog. de poenitentiae trad. a I. Pinvitzka. Exc. a Krusche 1782.
286. Tract. theol. in IIIam part. Thom: de Aquina.
[k. 102v]
287. Logica.
288. Conciones festivalis, quas G. Ohl scripsit. An. 1690.
289. Cursus philosphicus.
290. Universae Aristotelis philosophiae pars II. Tract. a Guckisch. script. a Joseph Equite de Logau et Alterdorff. 1747.
291. Disputationes peripateticae in IV libros Aristotelis. 1741.
292. Philosophia Naturalis. IIda pars in VIII libri Physicorum. Trad. a Lindner, exc. a
Wackeman[n]. 1735.
293. ··pars tertia.
294. Ottonis geist. Herzstärkung.
295. Glaubens Schildlein.
296. Einleitung zur deutschen Briefwechslung wie solche von Kakeleine zu beobacht.
297. Contin. jur. canonici libr. III. Decret. Tradit. a Bös. tr. a Krusch 1721.
298. Benedicti Rogacii unum necessarium, a k. 1730.
299. Doctr. fundam. de modo bene faciles, meditandi.
300. Exercitationes mathematicae.
301. Resolutiones scholastico morales, trad. a Krans [?]; script. a Weid 1742-1743.
302. Demonstrationes wider dem Judenthum.
303. Ritus continens solem. et breves sepulturas eccl. S. Vinc. ad usum Gottwaldt.
328
vol. 4, 2014, s. 295–329
Muzeum Uniwersytetu Wrocławskiego
Anna JEZIERSKA
Arkadiusz WOJTYŁA
Uniwersytet Wrocławski
Zbiory biblioteczne, archiwalne i artystyczne znajdujące się w 1811 r.
w opactwie norbertanów we Wrocławiu w świetle inwentarza
i sprawozdania z postępowania kasacyjnego z Akt Büschinga
Streszczenie
Niniejsze opracowanie ma na celu zwięzłą charakterystykę oraz publikację in extenso tych fragmentów tzw. Akt
Büschinga, które dotyczą wrocławskiego klasztoru norbertanów – spisanego przez Büschinga Pierwszego sprawozdania na temat przejęcia rzeczy znajdujących się w klasztorze św. Wincentego we Wrocławiu (8 I 1811 r.), Inwentarza zbiorów sztuki i rękopisów oraz kilku wybranych listów związanych z tymi działaniami. Źródła te informują
nie tylko o zawartości i organizacji biblioteki oraz archiwum, lecz również o ich lokalizacji i wyposażeniu. Podają
także szczegóły związane z przejmowaniem tych zasobów. W inwentarzu zbiorów artystycznych uwzględniono
obrazy i reliefy, a także bogato ilustrowane książki poświęcone tematyce artystycznej, zwłaszcza historii i teorii
architektury. Podobnie jak w sprawozdaniu podjęto tu próbę ustalenia autorstwa kilku najwybitniejszych obrazów (m.in. Salvatore Rosa, Michael Leopold Willmann).
Słowa kluczowe
Śląsk, kasata klasztorów, norbertanie, biblioteka, archiwum, dzieła sztuki
vol. 4, 2014, p. 295–329
University of Wrocław Museum
Anna JEZIERSKA
Arkadiusz WOJTYŁA
Institute of Art History
University of Wrocław
Library, archive and art collections from the Norbertine Abbey
in Wrocław in the light of the inventory and dissolution report
included in the Büsching Papers
Summary
The present study is to provide a concise analysis of and present (in extenso) fragments of the so-called Büsching
Papers dealing with the Norbertine Monastery in Wrocław. They include Büsching’s First report on the seizure of
objects kept in the Monastery of St. Vincent in Wrocław (8 January 1811), Inventory of art collections and manuscripts as well as selected letters associated with these actions. The sources contain information not only about
the contents and organisation of the library and the archives, but also about their location and furnishings.
In addition, they contain details of the seizure of these resources. The inventory of art collections includes
paintings and reliefs as well as richly illustrated books devoted to art and, in particular, the history and theory
of architecture. Like in the report, there are attempts here to establish the authors of the most outstanding
paintings (e.g. Salvatore Rosa, Michael Leopold Willmann).
Keywords
Silesia, dissolution of monasteries, Norbertines, library, archives, works of art
Małgorzata KOŚKA
Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie
vol. 4, 2014, s. 331–350
Sumariusz wpisów dotyczących majątku pojezuickiego
z protokołów posiedzeń Rady Administracyjnej
Królestwa Polskiego w latach 1815–1830*
Utworzona w 1815 r. Rada Administracyjna była organem doradczym namiestnika
Królestwa Polskiego. Należeli do niej ministrowie stojący na czele komisji rządowych (Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego, Spraw Wewnętrznych i Policji, Przychodów i Skarbu, Sprawiedliwości, Wojny) oraz osoby wskazane przez
panującego1. Po śmierci gen. Józefa Zajączka w 1826 r. nie został mianowany
nowy namiestnik i do wybuchu powstania listopadowego Rada Administracyjna
zbiorowo wypełniała jego funkcje2. Do kompetencji Rady należało wykonywanie
postanowień królewskich (cesarskich) poprzez wydawanie odpowiednich zarządzeń, rozstrzyganie spraw wykraczających poza atrybucje ministrów poszczególnych komisji rządowych, odsyłanie do Rady Stanu3 spraw należących do zakresu
jej działania.
Po zlikwidowaniu Rady Administracyjnej w 1867 r. pozostałe po niej akta znalazły
się w Archiwum Akt Dawnych w Warszawie4. Przed wybuchem II wojny światowej
zespół liczył około 15 tys. poszytów i ksiąg. Podczas powstania warszawskiego akta
uległy prawie całkowitemu zniszczeniu. Ocalało jedynie sto kilkadziesiąt tomów
1 Na temat działalności Rady Administracyjnej zob. H. IZDEBSKI, Rada Administracyjna Królestwa Polskiego w latach 1815–1830, Warszawa 1978; F. RAMOTOWSKA, Rada Administracyjna Królestwa Polskiego, [w:] Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie. Przewodnik po zasobie, t. 2: EADEM (red.), Epoka porozbiorowa,
Warszawa 1998, s. 135–152; na temat losów archiwaliów Rady zob. J. JANKOWSKA, Rada Administracyjna Królestwa Polskiego, [w:] Straty archiwów i bibliotek warszawskich w zakresie rękopiśmiennych źródeł historycznych, t. 2: K. KONARSKI (red.), Archiwa porozbiorowe i najnowsze, Warszawa 1956, s. 97–108.
2 Postanowienie cesarskie z 31 VII / 12 VIII 1826 r., potwierdzone dodatkowo postanowieniami z 14 / 26
V 1829 r. i 8 / 20 V 1830 r.
3 Według konstytucji Królestwa Polskiego z 1815 r. Radę Stanu w pełnym składzie stanowiły Ogólne
Zgromadzenie i Rada Administracyjna, a na jej czele stał namiestnik Królestwa Polskiego.
4 W 1915 r. akta były ewakuowane do Rosji, powróciły po traktacie ryskim, zdekompletowane w niewielkim stopniu.
332
Małgorzata KOŚKA
protokołów posiedzeń Rady Administracyjnej, ewakuowanych wcześniej do fortu
Sokolnickiego na Żoliborzu.
Według statutu Rady Stanu z końca 1815 r. protokoły posiedzeń Rady Administracyjnej powinny obejmować „dokładne wyłuszczenie wszystkich interesów i zdań
względem nich świadczonych”. W rzeczywistości były one prawie w całym okresie
konstytucyjnym Królestwa prowadzone bardzo zwięźle i nie odzwierciedlały przebiegu toczonych dyskusji5.
Wobec niezwykle trudnego – bez znajomości daty posiedzenia, na którym omawiano sprawę – korzystania z ocalałych akt grupa archiwistów z Archiwum Głównego
Akt Dawnych rozpoczęła w latach 50. XX w. sumaryzację protokołów posiedzeń Rady
Administracyjnej. W latach 1958–1962 ukazały się drukiem cztery tomy, obejmujące
lata 1815–18306.
W pierwszym tomie tego wydawnictwa, w dziale Pojezuickie dobra i sumy, znalazły się
regesty 24 wpisów (pozycje 1772–1795)7. Po przejrzeniu wszystkich tomów okazało
się, że jest w nich jeszcze kilkadziesiąt wpisów dotyczących majątku pojezuickiego,
zamieszczonych w innych działach.
***
Wszystkie wpisy, po weryfikacji z aktami, zostały ponownie zredagowane i uzupełnione8. Nazwy miejscowe ustalono na podstawie Tabeli miast, wsi, osad Królestwa Polskiego z 1827 r. i Słownika Geograficznego Królestwa Polskiego. W opracowaniu każdy
wpis opatrzony jest numerem tomu protokołów / numerem strony i datą posiedzenia, na którym rozważano sprawę. Przyjęto następujące skróty:
KRPiS – Komisja Rządowa Przychodów i Skarbu
KRS – Komisja Rządowa Sprawiedliwości
KRSWiP – Komisja Rządowa Spraw Wewnętrznych i Policji
KRW – Komisja Rządowa Wojny
KRWRiOP – Komisja Rządowa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego
obw. – obwód
RAKP – Rada Administracyjna Królestwa Polskiego
woj. – województwo
5
F. RAMOTOWSKA, Rada Administracyjna, s. 141.
6 K. KONARSKI, F. RAMOTOWSKA (red.), Sumariusz protokołów Rady Administracyjnej Królestwa Polskiego 1815–
1867, cz. 1, t. 1–4, Warszawa 1958–1962. Wydawnictwo nie było kontynuowane.
7
Ibidem, t. 1, Warszawa 1958, s. 478–482.
8 W drukowanym sumariuszu wiele spraw było tylko sygnalizowanych, a po szczegółowe informacje
czytelnika odsyłano do rękopiśmiennej kartoteki znajdującej się w AGAD; kryterium kwalifikacji wpisów
do opracowania było występowanie w nich określenia „pojezuicki”.
333
Edycja
1
RAKP 1 / 152
16 I 1816. Na wniosek ministra przychodów i skarbu namiestnik postanowił, że prawo
mianowania burgrabiego domu pojezuickiego [w Warszawie] przysługuje zarządzającej nim Izbie Administracyjnej Dóbr Korony.
2
RAKP 3 / 4
2 VI 1816. Na wniosek ministra wyznań namiestnik zatwierdził przywilej wieczystej
dzierżawy należącej do funduszu edukacyjnego połowy wsi Lachowa9, udzielony
p. Łuniewskiemu za opłatą kanonu 5000 zł. rocznie.
3
RAKP 4 / 232
12 IV 1817. Na wniosek ministra wyznań namiestnik upoważnił KRPiS do wyasygnowania 15602 zł. 7½ gr. na reperację kościoła pojezuickiego w Lublinie, przeznaczonego na katedralny.
4
RAKP 4 / 235-236
12 IV 1817. Namiestnik upoważnił KRPiS do wyasygnowania sposobem forszusu10,
za pokwitowaniem prezesa Komisji Województwa Lubelskiego, 6000 zł. na pokrycie
kosztów rozebrania i uprzątnięcia opustoszałych murów, które zasłaniają kościół pojezuicki w Lublinie.
5
RAKP 6 / 542
29 XII 1818. Na wniosek ministra spraw wewnętrznych namiestnik polecił KRSWiP,
aby wypłata zaległej należności dla KRWRiOP za druki i narzędzia drukarskie wzięte
z drukarni pojezuickiej do drukarni rządowej, została uregulowana z funduszu dzierżawy drukarni rządowej.
6
RAKP 7 / 357
24 VIII 1819. Namiestnik upoważnił KRWRiOP do zarządzenia, aby suma 9861 zł. 13 gr.,
stanowiąca procent od kapitału w wysokości 197229 zł. lokowanego na domu pojezuickim w Warszawie, należna funduszowi edukacyjnemu za 1818 r., została uregulo-
9 Chodzi zapewne o Lachowo (Lachów) w obw. augustowskim, woj. augustowskim; dobra należały do
uposażenia kolegium jezuickiego w Łomży.
10
Zaliczki, przedpłaty.
Małgorzata KOŚKA
334
wana z wpływu zaległych podatków, za pokwitowaniem kasy generalnej dochodów
edukacyjnych.
7
RAKP 7 / 357-358
24 VIII 1819. Namiestnik, zgodnie z raportem Deputacji Spraw Zniesionych Instytutów, wydał uchwałę oddającą kościół paulinów warszawskich bractwu niemieckiemu, w zamian za opuszczony przez nie kościół pojezuicki, który powrócił pod zarząd
Deputacji.
8
RAKP 7 / 441
13 XI 1819. Namiestnik upoważnił KRPiS do umorzenia 280 zł. zaległych podatków
skarbowych na folwarku pojezuickim Koźliszki11 w obw. mariampolskim.
9
RAKP 7 / 443-444
16 XI 1819. Minister wyznań wniósł, a namiestnik skierował do rozpatrzenia przez
Ogólne Zgromadzenie Rady Stanu, sprawę sporu jurysdykcyjnego między Komisją Województwa Mazowieckiego a Sądem Apelacyjnym o przysądzone zajęcie
dóbr pojezuickich Boguszyce12 z przyległościami, położonych w obwodzie rawskim, na zaspokojenie prywatnych długów ich dawniejszego posiadacza Jana
Bogatki.
10
RAKP 9 / 38
30 I 1821. Na wniosek ministra wyznań namiestnik zatwierdził kontrakt zawarty 6 XII
1820 r. między komisarzem delegowanym do obwodu łomżyńskiego a panem Wagą,
o wieczystą dzierżawę gruntów należących do pojezuickiej wsi Liza13, za opłatą kanonu w wysokości 1000 zł. rocznie.
11
RAKP 9 / 46-47
6 II 1821. Na wniosek ministra wyznań namiestnik udzielił Tadeuszowi Rożnowskiemu i jego następcom konsensu na posiadanie wieczystej dzierżawy dóbr pojezuickich Bochlewo i Tokarki14 w woj. kaliskim, za opłatą kanonu w wysokości 3205 zł.
15 gr. rocznie.
11
Koźliszki w obw. mariampolskim, woj. augustowskim.
12
Boguszyce Szlacheckie w obw. rawskim, woj. mazowieckim.
13
Liza Nowa, wieś i folwark; dobra należały do uposażenia kolegium jezuickiego w Drohiczynie.
14 Bochlewo i Tokarki w obw. konińskim, woj. kaliskim; dobra należały do uposażenia kolegium jezuickiego w Poznaniu z nadania biskupa poznańskiego Adama Konarskiego w 1573 r.
335
12
RAKP 9 / 68
27 II 1821. Minister wyznań wniósł, a namiestnik skierował do rozpatrzenia przez
Ogólne Zgromadzenie Rady Stanu, sprawy sporów jurysdykcyjnych między Komisją
Województwa Mazowieckiego a Sądem Apelacyjnym o uchylenie wyroków egzekucyjnych za „długi prywatne Marcina Sułowskiego do dóbr pojezuickich Rzymiec15 zastosowanych” oraz o wyłączenie części pojezuickiej dóbr Świejki Wielkie16 z kontraktu
kupna i sprzedaży zawartego między Marcinem i Adamem Sułowskimi.
13
RAKP 9 / 165
22 V 1821. Minister wyznań wniósł, a namiestnik skierował do rozpatrzenia przez
Ogólne Zgromadzenie Rady Stanu, sprawę sporu jurysdykcyjnego przeciwko Komisji Hipotecznej Województwa Kaliskiego z powodu regulowania hipoteki dóbr pojezuickich Kościelec i Stropieszyn17.
14
RAKP 9 / 325
23 X 1821. Minister wyznań poinformował Radę Administracyjną, że dla ochrony od
zupełnej dewastacji zajętego na lazaret gmachu pojezuickiego w Rawie18 i zgodnie
z oczekiwaniami okolicznych obywateli, chciałby do niego przenieść Szkołę Wydziałową z Łowicza, a lazaret ulokować w zamku rawskim.
15
RAKP 9 / 350
13 XI 1821. Minister wyznań wniósł, a namiestnik skierował do rozpatrzenia przez
Ogólne Zgromadzenie Rady Stanu, sprawę sporu jurysdykcyjnego między Komisją
Województwa Mazowieckiego a Sądem Apelacyjnym „o dopuszczenie egzekucji” za
długi prywatne do dóbr pojezuickich Wielkie Rylsko19.
15
Rzymiec w obw. rawskim, woj. mazowieckim.
16
Szwejki Wielkie w obw. rawskim, woj. mazowieckim.
17 Kościelec w obw. kaliskim, woj. kaliskim; Stropieszyn w obw. kaliskim, woj. kaliskim; od XVII w. dobra
należały do uposażenia kolegium jezuickiego w Kaliszu.
18 Rawa w obw. rawskim, woj. mazowieckim; kolegium jezuickie, założone w latach 1616–1622 z fundacji rodziny biskupa kujawskiego Pawła Wołuckiego.
19 Dobra występują pod nazwami: Rylsko Wielkie, Rylsko Duże, Rylsk Duży w obw. rawskim, woj. mazowieckim; należały do uposażenia kolegium jezuickiego w Rawie z nadań rodziny Wołuckich z lat 1616–
1622.
Małgorzata KOŚKA
336
16
RAKP 10 / 48
12 II 1822. Na wniosek ministra wyznań namiestnik zatwierdził układ, na mocy którego
Amand Dupont, posiadacz własności pojezuickiej zwanej deserta Soszyce20 w obw.
rawskim, ustąpił praw do tej własności Wawrzyńcowi Wołłowiczowi.
17
RAKP 10 / 181
25 VI 1822. Odezwa zastępcy ministra sekretarza stanu przysłana z Petersburga wraz
z pruską notą protestacyjną przeciw zastosowaniu postanowień Zgromadzenia
Ogólnego Rady Stanu z 15 V 1819 r., 5 I 1821 r. i 13 VIII 1821 r. dotyczących hipotek dóbr pojezuickich do kapitałów pruskich lokowanych na dobrach tego rodzaju
w Królestwie.
18
RAKP 10 / 217
23 VII 1822. Odezwa ministra sekretarza stanu z 10 VII 1822 r. przysłana z Petersburga wraz z pismem ministra spraw zagranicznych cesarstwa hr. [Karla] Nesselrode
i aneksami, zawierająca wolę cesarza co do sposobu załatwiania sporów między administracją polską a rządem pruskim w sprawach nie mających związku z polityką.
Do wiadomości Rady Administracyjnej dołączona kopia odpowiedzi hr. Nesselrode
pruskiemu generałowi Schoellerowi [pełnomocnemu ministrowi dworu pruskiego]
na jego notę w sprawie sytuacji kapitałów pruskich lokowanych na dobrach pojezuickich w Królestwie Polskim.
19
RAKP 10 / 225-226
16 VIII 1822. Odezwa ministra sekretarza stanu z 11/23 VII 1822 r. przysłana z Petersburga w sprawie memoriału złożonego do cesarza przez panów Pieniążka i Celińskiego, posiadaczy dóbr pojezuickich Stropieszyna i Kościelca. Skarżą się w nim na
uchwałę Ogólnego Zgromadzenia Rady Stanu, przez którą czynności Komisji Hipotecznej Województwa Kaliskiego przeprowadzone w sprawach regulacji hipotek tych
dóbr zostały uznane za niebyłe. Cesarz życzy sobie, by zażalenie zostało rozpatrzone
„dojrzale”, oraz oczekuje, że Rada Administracyjna zastanowi się, jak pogodzić prawa
rządu z prawami posiadaczy dóbr pojezuickich oraz ich wierzycieli z czasów rządów
pruskich.
20
Deserta – opustoszała, opuszczona; Soszyce w obw. rawskim, woj. mazowieckim.
337
20
RAKP 10 / 281
22 X 1822. Na wniosek ministra wyznań namiestnik zatwierdził akt nabycia przez Józefatę z Murzynowskich Cieszewską, od zmarłego męża Wincentego Cieszewskiego,
własności pojezuickiej dóbr Lisewa21 w woj. płockim.
21
RAKP 10 / 297
5 XI 1822. Minister wyznań przedstawił, a namiestnik odesłał do rozpatrzenia przez
Ogólne Zgromadzenie Rady Stanu, raport KRWRiOP i projekt postanowienia, przygotowany przez Prokuratorię Generalną, w sprawie pogodzenia praw rządu do dóbr
pojezuickich z prawami jakich nabyli do nich ich posiadacze lub wierzyciele lokowanych na nich sum.
22
RAKP 10 / 329, 331
13 XII 1822. Rada Administracyjna zapoznała się z wezwaniem skierowanym do namiestnika przez wielkiego księcia Konstantego o udzielenie wyjaśnień w sprawie „hipotek
pod rządem pruskim w tutejszym kraju na dobrach pojezuickich uregulowanych”, której
załatwieniem, według życzenia cesarza, książę miał się zająć. Namiestnik postanowił wezwać Ogólne Zgromadzenie Rady Stanu do przyspieszenia wydania opinii o przesłanym
jej projekcie postanowienia, tak by zadośćuczynić wyrażonemu życzeniu.
23
RAKP 11 / 58
18 II 1823. Namiestnik przesłał cesarzowi do zatwierdzenia projekt postanowienia
w sprawie dóbr pojezuickich przyjęty przez Ogólne Zgromadzenie Rady Stanu wraz
z towarzyszącym mu raportem.
24
RAKP 11 / 73
11 III 1823. Na wniosek ministra wyznań namiestnik zatwierdził nabycie dóbr pojezuickich Przekory22 i Płaciszyn23 w obw. pułtuskim przez Michalinę z Okraszewskich
Ratyńską, na podstawie aktu urzędowego zawartego 9 VI 1818 r. między posiadaczem tych dóbr Augustynem Ratyńskim a Michaliną Ratyńską.
21
Lisewo w obw. płockim, woj. płockim.
22 Dobra występują pod nazwą Przekory (Wólka-Przekory) w obw. pułtuskim, woj. płockim; należały do
uposażenia kolegium jezuickiego w Pułtusku z nadania biskupa płockiego Jędrzeja Noskowskiego w 1565 r.
23
Płaciszyn – nazwa niezidentyfikowana, może chodzi o Płaciszewo w obw. przasnyskim, woj. płockim.
Małgorzata KOŚKA
338
25
RAKP 11 / 117-118
6 V 1823. Na wniosek ministra wyznań namiestnik zatwierdził układ, na mocy którego
Mikołaj Jakowski, wieczysty dzierżawca należącego do funduszu edukacyjnego folwarku Koźliszki w obw. mariampolskim, odstąpił swoje prawa do tej dzierżawy Alojzemu Righettemu.
26
RAKP 11 / 307
25 XI 1823. Namiestnik wydał uchwałę, na mocy której podatek ofiary 24 grosza z dóbr pojezuickich Zielenice24 położonych w woj. krakowskim, dotąd opłacany w kwocie rocznej
1606 zł. 12 gr., został zmniejszony o 559 zł. 2 gr. z powodu wcześniejszego złego wyliczenia.
27
RAKP 11 / 308
25 XI 1823. Na wniosek ministra wyznań namiestnik udzielił Kazimierzowi Bogatko
konsensu na wieczyste posiadanie dóbr pojezuickich – wsi Byliny25 i Dziardziuł26 oraz
Marcelemu Walewskiemu na wieczyste posiadanie dóbr pojezuickich Boguszyce, Minor i Zawadki27, którzy, według obowiązujących przepisów, do takowego posiadania
byli wylegitymowani.
28
RAKP 11 / 317
2 XII 1823. Na wniosek ministra wyznań namiestnik udzielił Antoniemu Sadowskiemu
konsensu na wieczyste posiadanie dóbr Stępocice28 z przyległością Lipówka, za opłatą rocznego kanonu 4000 zł. wnoszoną do kasy funduszu edukacyjnego.
29
RAKP 12 / 317
16 XI 1824. Namiestnik umorzył dwie sumy: 10000 zł. i 2000 zł. ulokowane na dobrach
Opole29 (woj. lubelskie), na rzecz niegdysiejszych jezuitów lubelskich zapewnione
„i przez tychże zakonników podniesione były”.
24 Zielenice w obw. miechowskim, woj. krakowskim; dobra należały do uposażenia nowicjatu jezuickiego w Krakowie z nadania małżonków Dobroszewskich w 1598 r.
25 Byliny w obw. rawskim, woj. mazowieckim; dobra należały do uposażenia kolegium jezuickiego w Rawie.
26 Dzierdziałów (Dziurdziuły) w obw. rawskim, woj. mazowieckim; dobra należały do uposażenia kolegium jezuickiego w Rawie.
27 W protokole zapisano: „Boguszyce, Minor i Zawadki” – chodzi zapewne o Boguszyce Małe (znane też
pod nazwą Boguszyce Szlacheckie) i Zawadki w obw. rawskim, woj. mazowieckim.
28 Stępocice (Stempocice) z Lipówką w obw. miechowskim, woj. krakowskim; dobra należały do uposażenia nowicjatu jezuickiego w Krakowie z nadania starościny Anny Kormanickiej w 1585 r.
29
Opole w obw. lubelskim, woj. lubelskim.
339
30
RAKP 13 / 184
9 VIII 1825. Na wniosek ministra wyznań namiestnik wydał uchwałę, na mocy której
należące do funduszu edukacyjnego dobra pojezuickie Wola Neropińska30 i Radwanki31, po śmierci uprzywilejowanego posiadacza Jana Bogatko, nadał jego synowi Kazimierzowi Bogatko.
31
RAKP 13 / 206-207
6 IX 1825. Na wniosek ministra wyznań namiestnik wydał uchwałę stanowiącą, że
wszelkie bory, lasy i zarośla w dobrach pojezuickich mają być kosztem ich posiadaczy
pomierzone, i podzielone na poręby roczne, według przepisów obowiązujących dla
lasów rządowych.
32
RAKP 13 / 226
4 X 1825. Na wniosek ministra wyznań namiestnik zatwierdził układ, na mocy którego
Marianna z Rogalińskich Ostaszewska posiadaczka dóbr Kacice32 i Płocochów33 odstąpiła prawa do nich Pawłowi Grąbczewskiemu, pod warunkiem wnoszenia do kasy
edukacyjnej opłaty rocznej 888 zł. 27 gr. i innymi warunkami zawartymi w przywileju
wydanym nowemu właścicielowi.
33
RAKP 13 / 236
18 X 1825. Na wniosek ministra wyznań namiestnik zatwierdził kontrakt, na mocy
którego folwark pojezuicki Sierakoszczyzna34 pod Lublinem został oddany w wieczystą dzierżawę Józefowi Horodyńskiemu, pod warunkiem opłaty czynszu rocznego
500 zł. i złożenia kaucji w wysokości 1333 zł. 10 gr. Kaucja miała służyć zabezpieczeniu
regularnych wpłat oraz całości stanu zabudowań i inwentarza.
30
Naropińska Wola w obw. rawskim, woj. mazowieckim.
31
Radwanka w obw. rawskim, woj. mazowieckim.
32 Pojezuickie Kacice w obw. pułtuskim, woj. płockim; mylone z Kacicami należącymi do dóbr cystersów
z Mogiły.
33
Płocochowo w obw. pułtuskim, woj. płockim.
34 Sierakowszczyzna, folwark miejski należący do Lublina; dobra będące uposażeniem kolegium jezuickiego w Lublinie.
Małgorzata KOŚKA
340
34
RAKP 14 / 22
25 I 1826. Na wniosek ministra wyznań namiestnik wydał Ignacemu Piskorskiemu
przywilej wieczystego posiadania dóbr pojezuickich Bursaki35 i Siedlisko36 w woj. lubelskim pod warunkiem opłaty rocznej 615 zł. 16 gr. oprócz ewikcji37 pro non desolando38 w wysokości 4000 zł. zapewnionej na dobrach ziemskich.
35
RAKP 14 / 70
14 III 1826. Na wniosek ministra wyznań namiestnik nadał Józefowi Radoszewskiemu,
po zgonie prawnego posiadacza, prawo wieczystego posiadania majątku pojezuickiego Zawodzie39, pod warunkiem opłaty rocznego czynszu w wysokości 545 zł. 7 gr.
oraz złożenia ewikcji na zabezpieczenie regularnych opłat.
36
RAKP 14 / 82
4 IV 1826. Na wniosek ministra wyznań namiestnik udzielił Wiktorowi Ścibor Bogusławskiemu przywileju wieczystego posiadania dóbr pojezuickich Kruszewo40 w obw.
kaliskim pod warunkiem rocznej opłaty 2222 zł. 7 gr., złożenia ewikcji i dopełnienia
innych warunków zawartych w przywileju.
37
RAKP 14 / 95
25 IV 1826. Na wniosek ministra wyznań namiestnik wydał senatorowi kasztelanowi
[Dawidowi] Oebschelwitzowi przywilej na wieczyste posiadanie dóbr pojezuickich
Zielenice pod warunkiem rocznego czynszu 3201 zł. 7 gr. oraz złożenia ewikcji w wysokości 21341 zł. 16½ gr. Wcześniej dobra te, na mocy przywileju króla Stanisława
Augusta, posiadała rodzina Radońskich, do czasu gdy w 1822 r. zostały samowolnie
opuszczone przez Antoniego Radońskiego.
35 Bursaki w obw. lubelskim, woj. lubelskim; dobra należały do uposażenia kolegium jezuickiego w Lublinie; obecnie w granicach miasta.
36
Siedlisko – zapewne chodzi o Siedliska w obw. lubelskim, woj. lubelskim.
37 Ewikcja – po 1818 r. ewikcją zaczęto nazywać rękojmię odpowiedzialności z określonych dóbr lub
kapitałów, hipotekowanych do wysokości oznaczonej sumy za przyszłe zobowiązania (kaucja hipoteczna).
38 Pro non desolando – stała formuła układu, zobowiązująca dzierżawcę do utrzymywania dóbr w dobrym stanie.
39 Chodzi zapewne o Zawodzie w obw. kaliskim, woj. kaliskim; dobra należały do uposażenia kolegium
jezuickiego w Kaliszu z nadania prymasa Stanisława Karnkowskiego w 1587 r.; obecnie dzielnica Kalisza.
40 Kruszów (Kruszewo) w obw. piotrkowskim, woj. kaliskim; dobra należały do uposażenia kolegium jezuickiego w Piotrkowie.
341
38
RAKP 14 / 233
5 IX 1826. Rada Administracyjna postanowiła oddać dobra pojezuickie Szelkowo41 w pow. pułtuskim, po śmierci ich posiadacza Stanisława Karskiego, w wieczyste
posiadanie jego sukcesorowi, referendarzowi stanu Augustynowi Karskiemu, po dopełnieniu dawniejszych i obecnie określonych warunków.
39
RAKP 15 / 40-41
20 I 1827. Zastępca ministra wojny przedstawił raport zawierający decyzję cesarza,
przychylającą się do petycji Izby Poselskiej, na mocy której gmach pojezuicki w Rawie, zajęty przez wojsko na lazaret, został zwrócony Wydziałowi Oświecenia.
40
RAKP 15 / 100-101
13 II 1827. KRWRiOP złożyła wyjaśnienia dotyczące legalności opłat czynszu z dóbr
pojezuickich Godów i Chodel42 wnoszonych w latach 1821–1822 do kasy wojewódzkiej lubelskiej przez dzierżawcę Gawlikowskiego. Zgodnie z postanowieniem królewskim z 27 XI / 9 XII 1820 r. wszelkie dochody z dóbr edukacyjnych od 1821 r. miały
trafiać do kas obwodowych, a nie wojewódzkich. Rada Administracyjna orzekła, że
jeśli dzierżawca nie okaże się winien żadnej malwersacji z kasjerem Ostrowskim, który opłaty przyjął i pokwitował, wówczas sumy objęte pięcioma kwitami i „na defekt
Ostrowskiemu z powodu nie wciągnięcia ich w perceptę policzone”, od Gawlikowskiego powtórnie nie będą wymagane. Wynikła strata powinna być dochodzona na
winnych urzędnikach, o ile nie będzie pokryta z majątku Ostrowskiego.
41
RAKP 15 / 268
22 V 1827. Na wniosek ministra wyznań Rada Administracyjna przyznała hr. Ludwikowi Małachowskiemu prawo wieczystego posiadania dóbr pojezuickich Wodzynek43
z przyległością Salizna44, pod warunkiem opłaty rocznego czynszu 444 zł. 13½ gr.
oraz ewikcji w wysokości 2962 zł. 20 gr. pro non desolando fundo wystawionej.
41 Szelków (Szelkowo) w obw. pułtuskim, woj. płockim; dobra należały do uposażenia kolegium jezuickiego w Pułtusku z nadania biskupa Jędrzeja Noskowskiego w 1565 r.
42 Godów i Chodel w obw. lubelskim, woj. lubelskim; dobra należały do uposażenia kolegium jezuickiego w Lublinie z nadania Bernarda Maciejowskiego i Mikołaja Zebrzydowskiego w 1582 r.
43
Wodzynek w obw. piotrkowskim, woj. kaliskim.
44
Salizna – nazwa niezidentyfikowana.
Małgorzata KOŚKA
342
42
RAKP 15 / 454-455
21 VIII 1827. Minister wyznań poinformował Radę Administracyjną, że generał Józef Rautenstrauch zwrócił się o pozwolenie zbycia posiadanego przywileju do dóbr pojezuickich Kobyłka45 na rzecz mecenasa [Wincentego] Matuszewskiego. Matuszewski, choć
złożył wymaganą deklarację submisyjną, nie udowodnił możliwości wniesienia ewikcji
w wysokości 44985 zł. 3½ gr. i zadeklarował dopełnienie tego obowiązku dopiero za
cztery lata, po uregulowaniu swoich interesów majątkowych. Rada Administracyjna wyraziła zgodę pod warunkiem, że Matuszewski, jako wadium, wniesie do depozytu w kasie rządowej równowartość jednorocznego czynszu należnego z dóbr Kobyłka.
43
RAKP 15 / 569-570
17 X 1827. Minister wyznań przedstawił Radzie Administracyjnej pozytywną opinię
w sprawie prośby [Onufrego] Popiela, posiadacza dóbr pojezuickich Grzegorzewice46, o umorzenie zaległego czynszu w wysokości 28501 zł. 3 gr. Rada Administracyjna postanowiła przekazać sprawę do decyzji cesarza.
44
RAKP 15 / 629
13 XI 1827. Rada Administracyjna zapoznała się z odezwą ministra sekretarza stanu
otrzymaną z Petersburga wraz z odesłanym do opinii Rady Administracyjnej memoriałem Karola Dallberga, posiadacza dwóch kapitałów ulokowanych na dobrach pojezuickich Rylsk Wielki, o utrzymanie hipoteki tychże dóbr, przez Radę Stanu uznaną
za niebyłą. Rada skierowała sprawę do rozpatrzenia właściwej komisji rządowej.
45
RAKP 16 / 4
3 I 1828. Cesarz zgodził się na umorzenie 28501 zł. 3 gr. zaległego czynszu należnego
od śp. Onufrego Popiela, posiadacza dóbr pojezuickich Grzegorzewice.
46
RAKP 16 / 17-18
8 I 1828. Rada Administracyjna poleciła odesłać, do zaopiniowania przez KRS, raport
KRWRiOP obejmujący przedstawienie warunków przedugodowych z Aleksandrem
Pruszakiem, posiadaczem wieczystym dóbr pojezuickich Białołęka47, w sprawie jego
pretensji kierowanych do funduszu edukacyjnego.
45 Kobyłka w obw. stanisławowskim, woj. mazowieckim; wieś ofiarowana jezuitom warszawskim przez
Marcina Załuskiego, należała do nich od 1753 lub 1755 do 1773 r.; w 1774 r. sejm ofiarował dobra Kobyłka
wojewodzie gnieźnieńskiemu księciu Augustowi Sułkowskiemu.
46
Grzegorzowice (Grzegorzewice) w obw. opatowskim, woj. sandomierskim.
47 Białołęka (Albumpratum) w obw. warszawskim, woj. mazowieckim; dobra podarował jezuitom warszawskim król Jan Kazimierz, według różnych źródeł w 1666, 1667 lub 1668 r.
343
47
RAKP 16 / 88-89
26 II 1828. Rada Administracyjna, po zapoznaniu się z opinią KRS w sprawie raportu
KRWRiOP, zadecydowała o wyznaczeniu deputacji, pod prezydencją ministra przychodów i skarbu, złożonej z przedstawicieli komisji rządowych (bez KRW) i prokuratora generalnego, która zbada sprawę i złoży Radzie ostateczną opinię, jaką sumę
miałby otrzymać Aleksander Pruszak, posiadacz dóbr pojezuickich Białołęka, gdyby
zrezygnował z procesu w sprawie pretensji do funduszu edukacyjnego.
48
RAKP 16 / 114
18 III 1828. Na wniosek ministra wyznań Rada Administracyjna upoważniła Komisję
Centralną Likwidacyjną do rozpatrzenia, mimo przeterminowania, pretensji funduszu edukacyjnego o różne dostawy z dóbr pojezuickich Zielenie48 od XI 1812 r. do
1 I 1817 r., w kwocie 1910 zł. 16 gr.
49
RAKP 16 / 146-147
10 IV 1828. Minister przychodów i skarbu złożył Radzie Administracyjnej sprawozdanie z prac deputacji powołanej do wydania opinii, w jakiej wysokości mogłoby
zostać przyznane wynagrodzenie dla Aleksandra Pruszaka, wieczystego dzierżawcy
dóbr pojezuickich Białołęka, gdyby nie doszło do rozprawy sądowej. Zdaniem deputacji projektowana przez KRWRiOP ugoda z Pruszakiem „szkodliwszą byłaby nad najszkodliwszy wypadek procesu”. Wyrok Ogólnego Zgromadzenia Rady Stanu przyznał
Pruszakowi prawo do wynagrodzenia, ale ustalenie sumy pozostawił do określenia
sądowi pierwszej instancji. Pruszak musi szczegółowo udokumentować swoje pretensje, tak więc zakończenie sprawy ma nastąpić na drodze sądowej. Fundusz edukacyjny nie powinien też pozwolić na dalszą, tymczasową, zwłokę w regulowaniu przez
Pruszaka czynszu wieczysto-dzierżawnego.
50
RAKP 16 / 284-285
1 VII 1828. Minister wyznań przedstawił opinię w sprawie memoriału Wincentego
Jordana, uprzywilejowanego, po rezygnacji Józefa Jordana, posiadacza dóbr pojezuickich Więcławice49 i części wsi Woli Więcławickiej50, w którym prosił o przesunięcie jeszcze o rok terminu wystawienia ewikcji pro non desolando, która była na
niego zapisana na dobrach Jaronowice51, ale po nowej regulacji hipotek ziemskich
48
Zielenie – nazwa niezidentyfikowana, być może chodzi o Zielenice.
49 Więcławice w obw. miechowskim, woj. krakowskim; dobra, nadane jezuitom w XVII w., należały do
uposażenia jezuitów krakowskich (misji w Jordanowie).
50
Wola Więcławicka w obw. miechowskim, woj. krakowskim.
51
Jaronowice w obw. kieleckim, woj. krakowskim.
Małgorzata KOŚKA
344
okazała się niedostateczną. Rada Administracyjna wyraziła zgodę, mając na uwadze ulepszenia, jakie proszący wprowadził w dzierżawionych dobrach i regularność
uiszczania wszelkich opłat, co daje gwarancję, że fundusz edukacyjny nie poniesie
straty z braku ewikcji.
51
RAKP 16 / 333-334
22 VII 1828. Minister wyznań wniósł, a Rada Administracyjna postanowiła przesłać
do decyzji cesarza sprawę zamierzonej sprzedaży „części pojezuickich”, położonych
pośród dóbr szlacheckich: Rzymiec, Wymysłów52, Świejki Wielkie i Małe.
52
RAKP 16 / 355-356
5 VIII 1828. Minister wyznań przedstawił wyjaśnienia w sprawie prośby [Michała]
Szwarczewskiego, posiadacza dóbr pojezuickich Nowodwór53, o wstrzymanie grożącej mu eksmisji i przedłużenie terminu uregulowania zaległych opłat na rzecz funduszu edukacyjnego. Rada Administracyjna, w oparciu o opinię KRWRiOP, przychyliła
się do prośby i zobowiązała KRWRiOP do użycia środków, by ułatwić proszącemu
spłatę zadłużenia.
53
RAKP 16 / 368-369
12 VIII 1828. Na wniosek ministra przychodów i skarbu Rada Administracyjna postanowiła, by procent od sumy 40000 zł., lokowanej na dobrach Czarkowo i Szczytniki54,
pierwotnie przeznaczony dla jezuitów krakowskich, został wykreślony z etatu skarbowego, ponieważ jest już umieszczony w etacie edukacyjnym, do którego faktycznie należy.
54
RAKP 16 / 396
2 IX 1828. Rada Administracyjna, po zapoznaniu się z raportem KRWRiOP z 14 VIII
1828 r. zawierającym powody, dla których senator kasztelan [Dawid] Oebschelwitz,
wieczysty posiadacz dóbr pojezuickich Zielenice, prosił o przedłużenie do 1 VII 1829 r.
terminu wystawienia na rzecz funduszu edukacyjnego ewikcji pro non desolando,
przychyliła się do wniesionej prośby.
52
Wymysłów w obw. rawskim, woj. mazowieckim.
53 Nowodwór (Nowydwór) w obw. łukowskim, woj. podlaskim; dobra należały do uposażenia jezuitów
krakowskich z nadania Wojciecha Męcińskiego w 1624 r.
54 Czarkowo i Szczytniki – zapewne chodzi o dobra Czarkowy i Szczytniki w obw. miechowskim, woj.
krakowskim.
345
55
RAKP 16 / 440-441
7 X 1828. Na wniosek ministra wyznań Rada Administracyjna wydała Wincentemu
Topór Matuszewskiemu przywilej wieczystego posiadania dóbr pojezuickich Kobyłka z przyległościami w woj. mazowieckim, pod warunkiem wnoszenia do kasy funduszu edukacyjnego rocznego czynszu 6747 zł. 23 gr., złożenia ewikcji w wysokości
44985 zł. 3½ gr. i dopełnienia innych warunków zawartych w przywileju.
56
RAKP 16 / 482
13 XI 1828. Na wniosek ministra wyznań Rada Administracyjna wydała Tekli z Piekarskich Lipskiej list przywilejowy na wieczyste posiadanie dóbr pojezuickich Liszków55
z przyległościami, pod warunkiem wnoszenia do kasy funduszu edukacyjnego rocznego czynszu w wysokości 4954 zł. 7 gr., złożenia ewikcji i dopełnienia innych warunków wskazanych w liście przywilejowym.
57
RAKP 16 / 502
25 XI 1828. Na wniosek ministra wyznań Rada Administracyjna wydała Ignacemu Witosławskiemu przywilej wieczystego posiadania dóbr pojezuickich Chodel
w obw. lubelskim, pod warunkiem wnoszenia do kasy funduszu edukacyjnego
rocznego czynszu 11173 zł. 23 gr. i złożenia ewikcji w wysokości 75933 zł. 10 gr.
58
RAKP 16 / 502
25 XI 1828. Na wniosek ministra wyznań Rada Administracyjna postanowiła wydać
Antoniemu Maciejowskiemu przywilej wieczystego posiadania dóbr pojezuickich
Nowodwór w obw. łukowskim, za opłatą czynszu rocznego 10300 zł. i pod warunkiem złożenia w ciągu roku ewikcji w sumie 68666 zł. 20 gr. Maciejowski przyjął na
siebie obowiązek uregulowania wszelkich zaległości przypadających od dotychczasowego posiadacza tych dóbr Michała Szwarczewskiego, w związku z czym prosił
o zwolnienie z obowiązku „wystawiania oddzielnej na te zaległości kaucji” i o rozłożenie spłaty zaległości na raty, spłacane obok bieżących należności przez 6 lat. Rada
Administracyjna zaakceptowała przedstawione warunki.
55 Liszków – nazwa niezidentyfikowana, prawdopodobnie chodzi o Lisków w obw. kaliskim, woj. kaliskim, dobra należące do uposażenia kolegium jezuickiego w Kaliszu z nadania prymasa Stanisława Karnkowskiego w 1582 r.
Małgorzata KOŚKA
346
59
RAKP 16 / 543
23 XII 1828. Rada Administracyjna postanowiła przesłać do właściwej komisji rządowej zgodę cesarza na sprzedanie Adamowi Sułowskiemu za sumę 24000 zł. realności pojezuickich, znajdujących się pośród jego dóbr prywatnych – Rzymiec, Szwejki
i Wymysłów.
60
RAKP 16 / 544-545
23 XII 1828. Minister wyznań przedstawił opinię odnośnie prośby [Kazimierza] Bogatko, wieczystego posiadacza dóbr pojezuickich Wola Naropińska i Radwanka, o zgodę
na odstąpienie służących mu praw na rzecz pani Walewskiej. Rada Administracyjna
zadecydowała, że wydanie konsensu na odstąpienie dóbr ma być wstrzymane do
czasu ostatecznego wyroku w sprawie wniesionej do Sądu Administracyjnego o posiadanie tych dóbr między panem Bogatko i hr. [Stanisławem] Ostrowskim.
61
RAKP 17 / 179
23 IV 1829. Rada Administracyjna zapoznała się z odezwą ministra sekretarza stanu
wzywającą do złożenia wyjaśnień w sprawie załączonego memoriału hr. [Aleksandra]
Unruha, byłego posiadacza dóbr pojezuickich Kobyłka, który zwrócił się o uznanie
za spłaconą ciążącej na nim zaległości od 1 XI 1807 do 1 V 1811 r., poprzez wpłatę
4278 zł. dokonaną w 1818 r. przez ówczesnego dzierżawcę tych dóbr pana Bronikowskiego. Rada skierowała sprawę do właściwej komisji rządowej.
62
RAKP 17 / 426
1 IX 1829. Minister wyznań złożył wyjaśnienia w sprawie [Antoniego] Maciejowskiego, referenta w biurze Rady Stanu, posiadacza dóbr pojezuickich Nowydwór, który
zwrócił się do cesarza o umorzenie zaległości skarbowej 22868 zł. powstałej w trakcie
dzierżawy dóbr przez jego poprzednika, a którą wcześniej zobowiązał się uregulować. Rada Administracyjna zażądała od komisji rządowej „dokładniejszego i kategorycznego wyjaśnienia powodów, na których pan Maciejowski swoje żądanie opiera”
oraz wykazania, jaka część zaległej sumy została spłacona.
63
RAKP 17 / 473
22 IX 1829. Na wniosek ministra wyznań Rada Administracyjna zatwierdziła układ
urzędowy z 10 VI 1829 r., dotyczący odstąpienia sukcesorom Teodora Dębowskiego
dóbr pojezuickich Stempocice z przyległościami Lipówka w woj. krakowskim, zgodnie z upoważnieniem od namiestnika danym 25 V 1826 r.
347
64
RAKP 17 / 499-500
6 X 1829. Rada Administracyjna, na podstawie opinii KRWRiOP i Prokuratorii Generalnej, upoważniła Prokuratorię do zaniechania dalszych czynności i reponowanie akt
sprawy 32 grzywien srebra, „które z kościoła pojezuickiego w Sandomierzu w czasie
wojny r. 1809 zabrane być miały”.
65
RAKP 17 / 636
15 XII 1829. Rada Administracyjna, na podstawie opinii KRWRiOP i Prokuratorii Generalnej, upoważniła Prokuratorię do zaniechania dalszych czynności i reponowanie
akt sprawy o sumę 500 zł. należną od Arona Lewkowicza niegdyś księżom jezuitom
lubelskim i z posesji w Lublinie pod nr 458 „dochodzić się mianą”.
66
RAKP 17 / 637
15 XII 1829. Raport KRWRiOP dotyczący prośby [Antoniego] Maciejowskiego, referenta
w biurze Rady Stanu i posiadacza dóbr pojezuickich Nowydwór, o uwolnienie go od
obowiązku uregulowania zaległości po poprzednim dzierżawcy w wysokości 22868 zł.
28 gr., którą zobowiązał się spłacić. Rada Administracyjna, zgodnie z opinią komisji rządowej, postanowiła przesłać cesarzowi prośbę Maciejowskiego z pozytywną opinią.
67
RAKP 17 / 674
29 XII 1829. Rada Administracyjna upoważniła KRWRiOP do zawarcia ugody wstępnej
z Aleksandrem Pruszakiem, wieczystym dzierżawcą dóbr pojezuickich Białołęka, na
określonych w protokole warunkach. Spór jego z funduszem edukacyjnym miał się
zakończyć rozprawą sądową, ale dzięki pośrednictwu ministra przychodów i skarbu
doprowadzono do kompromisu.
68
RAKP 18 / 29
12 I 1830. Zgodnie z raportem KRWRiOP Rada Administracyjna upoważniła ją do
wieczystego wydzierżawienia „z wolnej ręki” p. Antoniemu Suchodolskiemu części pojezuickiej wsi Lachowo w obw. augustowskim, za opłatą rocznego czynszu
2549 zł. 9 gr.
69
RAKP 18 / 122
23 II 1830. Na wniosek ministra wyznań Rada Administracyjna postanowiła wydać list
przywilejowy na wieczyste posiadanie dóbr pojezuickich Wólka-Przekory w obw. pułtuskim Stanisławowi Ratyńskiemu, synowi dotychczasowej uprzywilejowanej wieczystej posiadaczki Michaliny z Okraszewskich Ratyńskiej, pod warunkiem wpłaty do kasy
Małgorzata KOŚKA
348
funduszu edukacyjnego 1111 zł. 4 gr. rocznie i wypełnienia innych zobowiązań zapisanych w liście przywilejowym.
70
RAKP 18 / 199
30 III 1830. Rada Administracyjna zatwierdziła, przedłożony przez ministra wyznań,
układ zawarty w imieniu funduszu edukacyjnego z Aleksandrem Pruszakiem, wieczystym posiadaczem dóbr pojezuickich Białołęka, uznający wzajemnie pretensje
wynikłe z dzierżawy dóbr.
71
RAKP 18 / 205
30 III 1830. Na wniosek KRPiS Rada Administracyjna postanowiła wykreślić z etatu
skarbowego sumę 6000 zł., zapisaną w 1725 r. dla księży jezuitów krakowskich na
dobrach Kobylniki56 w woj. krakowskim, ponieważ suma ta, wyrokiem Trybunału Lubelskiego z 1757 r. zmniejszona o połowę, została spłacona temu zgromadzeniu.
72
RAKP 18 / 377
4 VI 1830. Rada Administracyjna zapoznała się z odezwą ministra sekretarza stanu
z 13 / 25 V 1830 r., w której informował, że cesarz rozpatrzył suplikę pana Maciejowskiego, dzierżawcy dóbr pojezuickich Nowodwór, i zezwolił na umorzenie zaległości
w wysokości 22868 zł. 28 g. pochodzącej z czasów dzierżawy tych dóbr przez [Michała] Szwarczewskiego, którą Maciejowski zobowiązał się spłacić.
73
RAKP 19 / 627
20 VII 1830. Na wniosek ministra wyznań Rada Administracyjna wydała Rozalii z Trzcińskich Walewskiej list przywilejowy na wieczyste posiadanie dóbr pojezuickich Boguszyce, pod warunkiem wnoszenia opłaty rocznego czynszu 1550 zł. do kasy funduszu
edukacyjnego i wypełnienia innych zobowiązań zapisanych w liście przywilejowym.
74
RAKP 19 / 635
20 VII 1830. Rada Administracyjna, na wniosek ministra przychodów i skarbu, upoważniła KRPiS do usunięcia z etatów skarbowych kasy obwodowej kieleckiej 12000 zł.
wraz z prowizją 600 zł. jako należnej funduszowi edukacyjnemu. Kapitał składał się
z dwóch sum – 8000 zł. i 4000 zł., lokowanych w latach 1756 i 1663 na dobrach Krzelów57 dla jezuitów krakowskich, które to sumy „na rzecz tychże jeszcze za czasów Rzeczypospolitej Polskiej spłacone zostały”.
56
Kobylniki – może chodzić o Kobylniki w obw. miechowskim lub stopnickim.
57
Krzelów w obw. kieleckim, woj. krakowskim.
Małgorzata KOŚKA
Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie
349
vol. 4, 2014, s. 331–350
z protokołów posiedzeń Rady Administracyjnej Królestwa Polskiego
w latach 1815–1830
Streszczenie
Rada Administracyjna Królestwa Polskiego, złożona z ministrów i osób wskazanych przez cesarza, była organem
doradczym namiestnika Królestwa Polskiego, a od połowy 1826 r. do wybuchu powstania listopadowego, kiedy
namiestnik nie był powołany, zbiorowo wypełniała jego funkcje. Do jej kompetencji należało wykonywanie postanowień królewskich (cesarskich) i rozstrzyganie w sprawach przekraczających kompetencje poszczególnych
ministrów. Pod obrady Rady Administracyjnej trafiały również sprawy dotyczące zagospodarowania, głównie
dzierżawy, majątków po skasowanym w 1772 r. zakonie jezuitów.
W latach 50. XX w. w Archiwum Głównym Akt Dawnych rozpoczęto sumaryzację ocalałych z wojny tomów protokołów posiedzeń Rady. Po opracowaniu sumariusza dla lat 1815–1830 prace zostały zawieszone. W wydanym
drukiem tomie pierwszym, w dziale Pojezuickie dobra i sumy, znajdują się regesty 24 wpisów. W pozostałych
trzech tomach odnaleziono jeszcze 50 wpisów dotyczących tej tematyki, rozproszonych w innych działach sumariusza. Niepełne i niedokładne niekiedy wpisy zostały zweryfikowane z aktami, uzupełnione i ponownie
zredagowane. Publikowane wpisy dotyczą spraw zawartych w tomach 1–19 protokołów posiedzeń Rady Administracyjnej Królestwa Polskiego.
Słowa kluczowe
sumariusz, jezuici, zakon, majątek pojezuicki, Rada Administracyjna, Królestwo Polskie, Archiwum Główne Akt
Dawnych
Małgorzata KOŚKA
350
Małgorzata KOŚKA
Central Archives of Historical Records in Warsaw
vol. 4, 2014, p. 331–350
Summarium of entries concerning the former Jesuit property
from the minutes of the Administrative Council of the Kingdom of Poland
meetings in 1815–1830
Summary
The Administrative Council of the Kingdom of Poland, composed of ministers and members appointed by the
emperor, was an advisory body of the governor of the Kingdom of Poland, and from mid-1826 until the outbreak of the November Uprising, when the governor was not appointed, the council collectively took over his
duties. Among his responsibilities was the execution of royal (imperial) orders and settling matters which were
beyond the authority of individual ministers. The Administrative Council also debated matters regarding the
management, lease in particular, of the estates of the Jesuit order.
In the 1950’s, the Central Archives of Historical Records in Warsaw began work on a summarium of the volumes
of minutes from the Council’s meetings which have survived the war. After the summarium for the period between 1815 and 1830 had been drawn up, the work was suspended. In the first volume, published in print, the
Former Jesuit estate and sums section comprises regesta of 24 entries. In the three remaining volumes, another
50 entries regarding these issues have been found, dispersed throughout other sections of the summarium.
Incomplete and – sometimes – inaccurate entries have been verified using relevant records, completed and reedited. The published entries concern the cases contained in volumes 1–19 of the minutes of the Administrative
Council of the Kingdom of Poland’s meetings.
Keywords
summarium, Jesuits, religious order, the former Jesuit property, Administrative Council, Kingdom of Poland,
Central Archives of Historical Records
Anna ROGOWSKA
Archiwum Państwowe w Kielcach
vol. 4, 2014, s. 351–397
Zabudowania opactwa cystersów w Jędrzejowie
w świetle szacunków szczegółowych
Dyrekcji Ubezpieczeń w Warszawie*
Dzieje kompleksu zabudowań jędrzejowskiego opactwa cystersów były niejednokrotnie przedmiotem zainteresowania historyków1. Ich początek sięga XII w., kiedy
to do Brzeźnicy przybyli zakonnicy z francuskiego Morimond, sprowadzeni w 1140 r.
przez braci Jana i Klemensa h. Świeboda, czyli Gryf 2. Opactwo jędrzejowskie było
21. filią opactwa morymondzkiego, a ze względu na jego ważność nazywano je
Małym Morymondem3.
Przedmiotem niniejszych rozważań i prezentowanych źródeł będą jednak lata późniejsze. Stulecia XVIII i XIX przyniosły wydarzenia, które piętnem odcisnęły się na losach opactwa i przyczyniły do rozpoczęcia procesu stopniowego wyniszczenia jego
zabudowań.
Kasatę opactwa przeprowadzono w 1819 r.4 Zabudowania klasztorne, których dotyczą przytaczane niżej dokumenty, mimo zniszczeń spowodowanych przez pożary
1 Por. J. DOBOSZ, L. WETESKO, Jędrzejów, [w:] A. M. WYRWA, J. STRZELCZYK, K. KACZMAREK, Monasticon Cisterciense
Poloniae, t. 2: Katalog męskich klasztorów cysterskich na ziemiach polskich i dawnej Rzeczypospolitej, Poznań
1999, s. 90–96; W. BUKOWSKI, Fundacja i pierwotne uposażenie klasztoru cystersów w Jędrzejowie, [b.m.w.]
1985 (mps w zbiorach Wojewódzkiej Biblioteki Publicznej w Kielcach); D. OLSZEWSKI (red.), Cystersi w Polsce. W 850-lecie fundacji opactwa jędrzejowskiego, Kielce 1990; K. ŚLUSAREK (red.), Cystersi w Jędrzejowie. Rola
klasztoru w społeczności lokalnej. Materiały z konferencji „Cystersi w życiu i społeczności lokalnej” Jędrzejów
5 IX 1998, Jędrzejów 1999; B. KWIATKOWSKA-KOPKA, Klasztor cystersów w Jędrzejowie, Jędrzejów-Nowy Sącz
2006; K. ŚLUSAREK (red.), Cystersi – Jędrzejów – Ziemia Jędrzejowska: wspólne dziedzictwo. Praca zbiorowa (Biblioteka Jędrzejowska, 1), Kraków-Jędrzejów 2006.
2 Szczegółowe dane i analiza źródeł w: J. DOBOSZ, Proces fundacyjny i pierwotne uposażenie opactwa cystersów w Jędrzejowie, [w:] D. OLSZEWSKI (red.), Cystersi w Polsce, s. 40–79.
3
B. KWIATKOWSKA-KOPKA, Klasztor cystersów, s. 9.
4 P. P. GACH, Opactwo jędrzejowskie w dobie kasat zakonnych (koniec XVIII i XIX w.), [w:] D. OLSZEWSKI (red.),
Cystersi w Polsce, s. 114–115.
352
Anna ROGOWSKA
Ryc. 1. Jędrzejów, kompleks pocysterski, w głębi po lewej widoczny nieistniejący już dziś budynek
wzniesiony z inicjatywy opata Jana Ziemnickiego w XVIII w., opisany w szacunku szczegółowym
jako dom przeznaczony na mieszkanie dla księży cystersów. Fotografia lotnicza z lat 30. XX w.,
Instytut Sztuki PAN
w latach 1725 i 18005, znajdowały się w nie najgorszym stanie6. W momencie kasaty
w klasztorze przebywało 18 zakonników, pięciu zaś rezydowało w parafiach7. Mnichom
pozwolono pozostać w opactwie, oddając pod ich tymczasowy dozór wszystkie dobra, fundusze, zabudowania i ruchomości8. W kolejnych latach wspólnota kurczyła się.
W 1825 r. w opactwie przebywało jeszcze sześciu zakonników, w latach 1839–1850 ich
liczba zmalała do dwóch9. Do 1855 r. mieszkał tu ostatni z cystersów jędrzejowskich,
5 J. U. NIEMCEWICZ, Podróże historyczne po ziemiach polskich między rokiem 1811 a 1828 odbyte, Petersburg-Paryż 1858, s. 29.
6 Świadczą o tym szczegółowe opisy zabudowań opactwa cysterskiego w Jędrzejowie sporządzone
podczas objęcia ich okupacją, przechowywane w zespole Centralne Władze Wyznaniowe Królestwa Polskiego w Archiwum Głównym Akt Dawnych w Warszawie; obszerne ich fragmenty prezentuje i omawia w wyżej cytowanym artykule P. P. GACH, Opactwo jędrzejowskie, s. 109–112.
7
Ibidem, s. 117.
8
Ibidem, s. 116.
9 Archiwum Diecezjalne w Kielcach, Akta zakonne Cystersów w Jędrzejowie z lat 1813–1857, sygn.
OK-35/2 (listy duchowieństwa zakonnego w dekanacie jędrzejowskim wymieniają imiennie w 1836 r.
sześciu zakonników, w 1841 – czterech, 1844 – trzech, 1845 i 1847 – dwóch), por. s. 64, 105, 146,
181–182, 215, 246–247, 251–252, 268.
353
Ryc. 2. Jędrzejów, kościół pocysterski, nawa boczna. Fot. F. SOBOTA, 1933, Muzeum im. Przypkowskich
w Jędrzejowie, nr inw. MPJ/SH/169
354
Anna ROGOWSKA
o. Wilhelm Ulawski10. Jeszcze za jego życia opactwo odwiedzał krakowski historyk Antoni Helcel, który prowadził badania nad odkrytym w opactwie nagrobkiem kasztelana krakowskiego Pakosława. Wyniki swoich badań wraz z próbą odtworzenia dziejów
klasztoru i opisem jego zabudowań opublikował w 1852 r., podkreślając ich piękno
i wartość oraz postulując ich zabezpieczenie11. W 1856 r. osiedlili się tu na krótko franciszkanie reformaci, jednak ich klasztor skasowano w 1870 r.12
Z akt Komisji Województwa Krakowskiego dowiadujemy się o trudnościach, jakie
stały na przeszkodzie planowanemu na początku lat 30. XIX w. remontowi kościoła, gmachów klasztornych i otaczającego je muru. Ówczesny przełożony tutejszej
wspólnoty zakonnej, ks. Kilian Pędowski, pisał w kwietniu 1831 r.:
w wielu miejscach potrzeba najśpieszniejszego zapobieżenia, a to jeżeli wkrótce nie nastąpi, zamieszkali
tak dla wilgoci z której doznają uszczerbku na zdrowiu, jako uniknięcia utraty życia z walących się murów,
usuną się z miejsca tego, a owa ozdoba kraju, ów pomnik starożytności zamieni się w kupę gruzów13.
Do remontu kościoła doszło w 1841 r., nie został on jednak dokończony, co przyczyniło się do dewastacji obiektu. W protokole wizytacji z 1850 r. czytamy:
Po zrewidowaniu tak kościoła, jako i jego zabudowań [opactwa], znaleziono stan niedostateczny, gdyż
przez brak rynien sklepienie zacieka i z tynku opada, zwłaszcza nad wielkim ołtarzem. Brak przedsiębitki
w zakrystii. Dzwonnica nie zaopatrzona okiennicami. Mury cmentarza porujnowane14.
***
Prezentowane poniżej dokumenty zostały wytworzone w 1848 r. przez Dyrekcję Ubezpieczeń w Warszawie, działającą w latach 1843–1866 na terenie Królestwa Polskiego.
Ustawy z 7 (19) VIII 1843 i 5 (17) IV 1844 r. nakładały obowiązek ubezpieczenia wszystkich nieruchomości od ognia, a władze terenowe zobowiązane zostały do ścisłej współpracy z Dyrekcją Ubezpieczeń15. W związku z przeniesieniem w 1866 r. kompetencji
dyrekcji na wydziały ubezpieczeń w rządach gubernialnych i zarządach powiatowych
jej dokumentacja w części dotyczącej powiatów kieleckiego, miechowskiego, olkuskiego i stopnickiego została przekazana w 1867 r. Rządowi Gubernialnemu Kieleckiemu16,
skąd wraz z dokumentacją rządu trafiła do Archiwum Państwowego w Kielcach.
10
Ibidem, s. 309–310.
11 A. Z. HELCEL, O klasztorze jędrzejowskim i będącym tam nagrobku Pakosława kasztelana krakowskiego,
Kraków 1852 [odbitka z: „Rocznik Towarzystwa Naukowego Krakowskiego. Oddział Sztuk i Archeologii”, 1,
1852, 2], s. 1–6.
12 D. OLSZEWSKI, Parafia Trójcy Świętej w Jędrzejowie w XIX i XX wieku, [w:] W. KOWALSKI, D. OLSZEWSKI, Parafia
Trójcy Świętej w Jędrzejowie na tle dekanatu. Zarys dziejów, Kielce 2003, s. 322–324.
13 Archiwum Państwowe w Kielcach (dalej: AP Kielce), Rząd Gubernialny Radomski (dalej: RGR), sygn.
5816, s. 17 i n.
14
D. OLSZEWSKI, Parafia Trójcy Świętej, s. 323.
15
Dziennik Praw Królestwa Polskiego, t. 31, nr 102, s. 293–299.
16 Katalog rysunków architektonicznych z akt Dyrekcji Ubezpieczeń w Wojewódzkim Archiwum Państwowym
w Kielcach, oprac. A. PENKALLA, J. SZCZEPAŃSKI (Biblioteka Muzealnictwa i Ochrony Zabytków, Seria A, 16), Warszawa 1993, s. 5–6.
355
Ryc. 3. Teczka zawierająca dokumenty ubezpieczenia i szacunki szczegółowe zabudowań
opactwa cystersów w Jędrzejowie, AP Kielce, Dyrekcja Ubezpieczeń w Warszawie,
sygn. 234. Fot. K. KALETA
356
Anna ROGOWSKA
Ryc. 4. Wykaz Ubezpieczenia Zabudowań byłego opactwa Cystersów w Jędrzejowie,
karta tytułowa, AP Kielce, Dyrekcja Ubezpieczeń w Warszawie, sygn. 234, s. 5. Fot. K. KALETA
357
Akta są załącznikami do korespondencji prowadzonej z Rządem Gubernialnym
Radomskim, dotyczącej przesłania i zatwierdzenia kompletu dokumentów potrzebnych do ubezpieczenia budynków. Na poszyt składają się, prócz pism przewodnich, Wykazy ubezpieczenia, w których podano zbiorczy spis ogółu zabudowań
z podziałem na cztery klasy zależnie od stopnia niebezpieczeństwa pożaru (klasa
I – budowle murowane, kryte dachówką i blachą, klasa II – murowane, kryte gontem lub dachówką, klasa III – zabudowania drewniane pod gontem lub murowane
kryte słomą, klasa IV – drewniane budynki kryte słomą), a także wysokość ubezpieczenia. Do budowli o najwyższej wartości, ponad 450 rubli srebrem17, dołączono
szacunki szczegółowe sporządzone przez delegowanego Dyrekcji Ubezpieczeń
w Warszawie, Niveta. Dotyczą one czterech zabudowań wsi Podklasztorze, mianowicie: kościoła i zabudowań dawnego opactwa cysterskiego (obejmujących dom
mieszkalny dla zakonników) oraz budynków mieszczących Urząd Leśny i austerię
z zajazdem. Mimo że brak w nich innych niż techniczne informacji o wyglądzie
wystroju i wyposażenia kościoła, szczegółów wyglądu polichromii, konfesjonałów,
rzeźbionych stall czy szczególnie cennych jędrzejowskich organów, stanowią bardzo ciekawe źródło wiedzy o stanie zachowania i konstrukcji opisywanych budowli. Integralną częścią szacunków szczegółowych, zawierających bardzo dokładne
wykazy wszystkich części składowych budynków, wraz z ich wyceną, są odręcznie
wykonane plany szacowanych budowli18.
Cztery wykazy szczegółowe starano się przenieść do wersji drukowanej na zasadach określonych w instrukcjach wydawniczych dla dokumentów pochodzących
z pierwszej połowy XIX w.19, zachowano przy tym oryginalny, bardzo przejrzysty,
tabelaryczny układ zawartych w dokumentach danych. Każdy z szacunków opatrzono krótkim regestem zawartości obszernego nagłówka, będącego częścią
druku urzędowego służącego do sporządzania szacunków szczegółowych, część
szczegółowych danych dotyczących znaków pism umieszczono w przypisie. Aparat naukowy w postaci przypisów odnosi się do podstawowych informacji o charakterze edytorskim. Miejsca licznych przekreśleń i poprawek, poczynionych
podczas sprawdzania poprawności obliczeń, oznaczono przypisami, w których
podano pierwotnie wpisane i przekreślone później wartości. Opuszczenia dokonane w tekście oryginału odnoszą się do stałych, bardzo obszernych elementów
druków, na których sporządzano szacunki, zawierające dane o cenach materiałów
budowlanych i usług obowiązujących w okolicy szacowanych budowli – w przypadku pierwszego szacunku przeniesiono je do przypisu, a w kolejnych opuszczono, odsyłając czytelnika do przypisu zawierającego całość opuszczonego
tekstu. Z troski o przejrzystość tabeli nie oznaczono także bardzo licznych pod17
Ibidem.
18
AP Kielce, Dyrekcja Ubezpieczeń w Warszawie, sygn. 234, s. 27, 47, 55, 65.
19 K. LEPSZY (red.), Instrukcja wydawnicza dla źródeł historycznych od XVI w. do połowy XIX w., Warszawa
1953; I. IHNATOWICZ, Projekt instrukcji wydawniczej dla źródeł historycznych XIX i początku XX wieku, „Studia
Źródłoznawcze”, 7, 1962, s. 99–124.
358
Anna ROGOWSKA
Ryc. 5. Plan Kościoła Suprymowanego XX Cystersów..., AP Kielce, Dyrekcja Ubezpieczeń w Warszawie,
sygn. 234, s. 27. Fot. K. KALETA
kreśleń, zaznaczeń, kontrolnych obliczeń na marginesie dokonywanych w trakcie
sprawdzania. Nie mają one znaczenia tym bardziej, że prawidłowe dane podano
w miejsce przekreślonych, a podkreślona czy w jakikolwiek sposób zaznaczona
jest znakomita część tekstu w tabeli i praktycznie większość wyrazów trzeba byłoby opatrzyć przypisem. Z tej samej przyczyny zrezygnowano z oznaczania wartości „z” i „do przeniesienia” umieszczonych na każdej stronie tabeli. Bardzo niekonsekwentnie stosowane w oryginale skróty odnoszące się do wyrażania miar
i nazw walut rozwinięto. Miarami używanymi do obliczeń są stosowane w Królestwie Polskim w okresie 1819–1849 cal nowopolski, liczący 0,024 m, oraz łokieć
359
Ryc. 6. Plan domu przeznaczonego na mieszkanie XX Cystersów..., AP Kielce, Dyrekcja Ubezpieczeń
w Warszawie, sygn. 234, s. 55. Fot. K. KALETA
nowopolski, odpowiadający długości 57,6 cm20. Łokieć pojawia się w dokumencie także jako miara powierzchni – łokieć kwadratowy – i objętości – łokieć kubiczny (sześcienny). Wszystkie wartości pieniężne podane są w obowiązującym
ówcześnie rublu srebrnym. Zamieszczony na końcu słowniczek rozwiązuje fachowe, w wielu wypadkach archaiczne terminy określające poszczególne elementy
konstrukcji lub wyposażenia budynków.
20
D. FENNA, Jednostki miar. Leksykon, Warszawa 2004, s. 160, 172.
360
Anna ROGOWSKA
Ryc. 7. Szacunek szczegółowy zabudowań biura i mieszkania nadleśnego
znajdujących się na terenie byłego opactwa cystersów w Jędrzejowie, strona 1,
AP Kielce, Dyrekcja Ubezpieczeń w Warszawie, sygn. 234, s. 47. Fot. K. KALETA
361
Ryc. 8. Szacunek szczegółowy zabudowań austerii z zajazdem znajdującej się
na terenie byłego opactwa cystersów w Jędrzejowie – strona 1, AP Kielce,
Dyrekcja Ubezpieczeń w Warszawie, sygn. 234, s. 65. Fot. K. KALETA
Anna ROGOWSKA
362
Słowniczek21
belka – drewno tarte lub ociosane na cztery strony, o dużym przekroju, używane
w poziomym położeniu
buksztel – inaczej krążyna, pomocnicze rusztowanie drewniane podpierające sklepienia i łuki w czasie ich budowy
dach mansardowy – dach, którego części górna i dolna znajdują się pod różnym kątem, czyli górna jest mocniej pochyła, podczas gdy dolna jest bardziej zbliżona do
pionu, co ułatwia stworzenie na poddaszu dodatkowego pomieszczenia użytkowego
dach pulpitowy – dach jednospadowy
dranica – deska wyrobiona ręcznie z drewna iglastego, łupana promieniowo, przeznaczona do pokrywania dachów
gont – element krycia dachu w postaci deszczułki, wyrabiany ręcznie przez promieniste rozklinowanie pnia drzewa iglastego, wyżłobienie rowka na grubszej krawędzi
i wygładzenie powierzchni
gzyms – element architektoniczny w formie poziomego, zwykle profilowanego, występującego poza lico muru pasa pojedynczego lub złożonego o krawędziach przebiegających w płaszczyźnie do ściany
jętka – (niem. Kehlbalken) sztuka drewna średniej grubości, pojedynczy poziomy element wiązara dachowego łączący krokwie i spełniający na poddaszach mieszkalnych
funkcję belki stropowej
kopa – 60 sztuk
korzec – jednostka miary objętości ciał sypkich odpowiadająca 128 l
krokiew – pochyły element więźby dachowej niosący pokrycie
krzyż św. Andrzeja – inaczej krzyżownica, dwa jednakowe zastrzały krzyżujące się
symetrycznie
legar – drewno tarte oparte na podmurówce lub stropie, niosące podłogę
murłata – sztuka drewna średniej grubości, którą kładzie się wzdłuż muru na jego
wierzchu, służąca do oparcia na niej końców belek w celu przeniesienia obciążenia
z więźby dachowej na ściany
podciąg – element konstrukcyjny w postaci belki znacznych rozmiarów, stanowiący
podporę dla innych – belek, ścian lub słupów, stosowany najczęściej w konstrukcjach
stropowych
21 W słowniczku wyjaśniono typowo techniczne, często archaiczne pojęcia używane w prezentowanych
poniżej szacunkach szczegółowych; opracowano na podstawie: T. ŻEBRAWSKI, Słownik wyrazów technicznych
tyczących się budownictwa, Kraków 1883; S. CZERNIA (red.), Encyklopedyczny słownik techniczny, Warszawa
1967; S. KOZAKIEWICZ (red.), Słownik terminologiczny sztuk pięknych, Warszawa 1996; I. TŁOCZEK, Polskie budownictwo drewniane, Wrocław 1980; K. KRAJEWSKI, Mała encyklopedia architektury i wnętrz, Wrocław 1974;
W. KOPALIŃSKI, Słownik wyrazów obcych i zwrotów obcojęzycznych, Warszawa 1989.
363
podsiębitka – deskowanie stropu przybite do spodu belek, utrzymane w naturalnej fakturze drewna, przygotowane jako tło malarskiej dekoracji lub do wapiennej
zaprawy
pomost – element konstrukcji w postaci płaskiej powierzchni np. z desek, służący do
celów komunikacyjnych, w rusztowaniach zastępuje schody
przęsło – pionowy, zasadniczy składnik podziału ściany (zawarty między filarami, kolumnami) lub sklepienia wyodrębnionego przez gurty czy wykształcone z nich żebra,
również przestrzenny składnik wnętrza budynku ograniczony przez długość przęsła
ściany i rozpiętość kryjącego je przęsła sklepiennego
rama – zespół elementów konstrukcji, najczęściej belek i słupów, w którym następuje współdziałanie elementów składowych tego zespołu w przenoszeniu różnego
rodzaju obciążeń
rozpora – inaczej rygiel, element występujący między słupami ramy jako pozioma,
pochyła lub załamana jej część
rygiel – cienka sztuka drewna wpuszczona poziomo w słupy, przybija się do niej pionowo deski lub łaty w ścianie
sklepienie żaglowe – sklepienie o podwójnej krzywiźnie, przykrywające przestrzeń
między ścianami o rzucie poziomym w kształcie wieloboku foremnego
słup – kłoda drewna graniasto obrobiona lub obła, użyta do pionowego podparcia
innych sztuk w budowli; pionowy element konstrukcji, przenoszący obciążenia o kierunku zbliżonym do jego osi podłużnej
szabaśnik – inaczej sabaśnik lub bękart, piecyk kuchenny do pieczenia potraw
szalowanie – warstwa desek stanowiąca pokrycie ściany budynku lub pomieszczenia, nabijana w celu umocnienia konstrukcji, uszczelnienia lub dekoracji
szczyt – pionowa część dachu odeskowana lub obita gontem lub łupkiem, stanowiąca przedłużenie w górę ściany dla zakrycia trójkątnego otworu poddasza
sztrab – inaczej strzępie, czasowe zakończenie ściany murowanej, wykonane dla prawidłowego powiązania ze ścianą domurowaną drugiego obiektu
sztyber – sztuka drewna graniasta, długa, ustawiona pionowo w środku wiązania,
czyli krzesła dachu wieżowego, do której przypierają górne końce krokiew, a na jej
kończynie wystającej ponad pokrycie dachu umieszczana bywa gałka z krzyżem lub
chorągiewką
wanga – inaczej belka policzkowa, belka prostopadła do stopni schodów, stanowiąca
konstrukcyjne oparcie dla stopni tworzących jeden bieg schodowy
zastrzał – inaczej miecz, ukośnie ustawiony element konstrukcyjny usztywniający
pionowe elementy lub przenoszący obciążenie z elementów poziomych
Klassa 2 Stopień 1
Kościół Supremowany X.X. Cystersów, massyw murowany,
z kamienia na wapno, częścią blachą miedzianą, cynkiem
i częścią gontem kryty w stanie dobrym.
Składa się z następujących części:
1mo Z kościoła w postaci Krzyża, miedzią krytego
2do wieży prawej
3tio Wieży lewej, w której zegar, miedzią krytych
4. Zachrystyi dawnej kaplicy krytej cynkiem
5. Dawnej zachrystyi gontem krytej
6. Ustępu prawego
7. Ustępu lewego, krytych miedzią.
8. Skrzydła prawego gontem krytego którego dach
przedłuża się nad korytarzem oficyny, obecnie
nieużywanej, zniszczonej.
9. Skrzydła lewego miedzią krytego.
10. Kaplicy Se Wincentego pokrytej miedzią.
Szacunek tych części następujący:
I. Wymienienie.
1. Rodzaj Zabudowania
2. Stan czy budowla jest w stanie dobrym,
średnim lub złym czy jeszcze do użycia zdatna.
3. Każdej w szczególności części Zabudowania.
II. Planik odręczny budowli
Długość
Łokci n.m.p.
Szerokość
Wysokość
Rubli
srebrem
Kopiejek
Szacunek szczegółowy
każdej części
Rubli
srebrem
Kopiejek
Summa ogólna
[...]b
I. Uwagi
II. Ceny miejscowe
materiałów budowlanych
III. Dołączyć należy planik
sytuacyjny zabudowań
b W oryginale podany niżej tekst stanowi część druku, na którym sporządzono szacunek, dane odnoszące się do cen lub przekreślenia w przypadku braku
danych naniesiono na nim odręcznie:
a W tytule nie umieszczono zawartych w nagłówku druku ważnych informacji o znakach pism, których dotyczy szacunek – do Nru 466348 Dziennika Dyrekcyi
Ubezpieczeń, do Nru 9324 DRG, do Nru Ia wykazu ubezpieczenia.
Łokci bieżących,
□ [kwadratowych]
lub kubicznych
oraz sztuk
Źródło: AP Kielce, Dyrekcja Ubezpieczeń w Warszawie, sygn. 234, 1848 I 11/22, Jędrzejów – Egzemplarz pierwszy szacunku szczegółowego zabudowań kościoła suprymowanego księży Cystersów, znajdujących się w attynencji Podklasztor w gminie Suduł, Okręgu Jędrzejowskim, Powiecie Kieleckim, Guberni Radomskiej, w posiadłości miejskiej Nr 3., sporządzony przez Niveta, Delegowanego
Dyrekcji Ubezpieczeń w Warszawie, właściciel: Rząda, rps na formularzu drukowanym, s. 25–46.
Edycja
364
Anna ROGOWSKA
Dach i poddasze
1o Kościół w postaci Krzyża miedzią kryty
I. Wymienienie.
76 ½
18 ¼
18¼
Długość
14 ½
13
13
Łokci n.m.p.
Szerokość
19
19
19
Wysokość
Rubli
srebrem
Kopiejek
każdej części
Cena materiału na miejscu:
1000 sztuk cegły palonej na miejscu rubli srebrem 7 kopiejek 50
1000 sztuk cegły surówki na miejscu rubli srebrem –
1000 sztuk dachówki Karpiówki po rubli srebrem –
1000 sztuk dachówki holenderki po rubli srebrem –
1 korzec wapna palonego na miejscu kopiejek 45
1 korzec gipsu kopiejek 30
1 sosna na belkę 12 cali w [kwadrat – w oryginalnym druku □] długa łokci 20 rubli srebrem 4 kopiejek srebrem 50
1 sosna na belkę długa łokci 20, gruba 10 cali w [kwadrat] rubli 3
1 krokiew długa łokci 20, gruba 6 cali w [kwadrat] kopiejek 60
1 bal sosnowy 6 cali gruby długi łokci –
1 bal sosnowy 4 calowy długi łokci 10 kopiejek 75
1 bal sosnowy 3 calowy długi łokci 10 kopiejek 60
1 deska 1 ½ cala gruba długa łokci 10 kopiejek 30
1 deska 1 cal gruba długa łokci 10 kopiejek 20
1 kopa łat rzniętych długa łokci 10 rubli 5
1 kopa łat ciesanych rubli 2 kopiejek 40
1 kopa gontów, klencu lub dranic kopiejek 15
1 kopa słomy wykręcona rubli 2
Zwózka.
Odległość cegielni 2 mile
Odległość zwózki wapna 1 mila
Odległość lasów 1 ½ mili
Dzień roboczy kopiejek 15
Dzień sprzężajny kopiejek 60
Dzień pieszy –
Łokci bieżących,
□ [kwadratowych]
lub kubicznych
oraz sztuk
Rubli
srebrem
Kopiejek
Summa ogólna
I. Uwagi
II. Ceny miejscowe
365
18 Krzyżów Se Andrzeja pomiędzy słupami środkowemi
po łokci 12
38. Ramion dołem przy słupach środkowych do belek
po łokci 2
76. Ramion górą przy słupach bocznych po łokci 2
38 Kielbelekg długich po łokci 7
38. Słupów bocznych stolcowych po obu stronach
poddasza po łokci 3 ½
19. Słupów środkiem poddasza przez całą wysokość
po łokci 6
3. Ramy górne pomiędzy słupami potrącając grubość
szczytów długich po łokci 74
I. Wymienienie.
Łokci kwadratowych dachu blachą miedzianą krytego
wraz z oszalowaniem deskami 1 ½ calowemi (76 ½ x 9) 2
+ (18 ¼ x 8) 4c rubli srebrem 3d
38 Par krokwi nad środkiem kościoła długich po łokci 18
152
76
216
222
114
133
266
684
Długość
Łokci n.m.p.
Szerokość
Pierwotnie wpisano i przekreślono – po kopiejek 80.
Pierwotnie wpisano i przekreślono – kopiejek 60.
Pierwotnie wpisano i przekreślono wartość – 1568.
Czyli jętek.
c
d
e
f
g
Mularzowi dziennie płaci się 45 kopiejek
Cieśli płaci się dziennie kopiejek 45
Rzetelność powyższych cen materiałów i robocizny, niniejszem poświadczam.
[pieczęć okrągła: Wójt Gminy Suduł] Wróblewski
1961
Łokci bieżących,
□ [kwadratowych]
lub kubicznych
oraz sztuk
Wysokość
Kopiejek
f
Rubli
srebrem
5883e
każdej części
Rubli
srebrem
Kopiejek
Summa ogólna
I. Uwagi
II. Ceny miejscowe
366
Anna ROGOWSKA
Łokci bieżących,
□ [kwadratowych]
lub kubicznych
oraz sztuk
48
44
66
32
64
102
72
90
72
68
8. Słupów przez całą wysokość poddasza po łokci 5 ½
6. Krzyżów Se Andrzeja pomiędzy słupami środkowemi
po łokci 11
16. Ramion przy słupach środkowych dołem do belek
długich po łokci 2
32. Ramion górą przy słupach bocznych do ram po łokci 2
3. Ramy górne potrącając grubość szczytów długie
po łokci (17 +17)3
16. Sztrab przy słupach bocznych od belek do kielbelek
po łokci 4 ½
20. Sztrab równoległych od krokiew, od belek do kielbelek
po łokci 4 ½
36. Rozpór pomiędzy kielbelkami i krokwiami długich
po łokci 2
2. Murłaty długie po łokci (17 + 17)2
108
18. Kielbelek tamże długich po łokci 6
16. Słupów stolcowych bokiem poddasza po łokci 3
148
288
152
76. Rozpór po obu stronach poddasza, między kielbelkami
i krokwiami po łokci 2
18. Par krokwi na ramionach kościoła po łokci 16
190
38. Sztrab równoległych do krokiew między kielbelkami
i belkami po łokci 5
2. Murłaty podłużne długie po łokci 74
190
Długość
38. Sztrab przy słupach bocznych od belek do kielbelek
po łokci 5
I. Wymienienie.
Łokci n.m.p.
Szerokość
Wysokość
Rubli
srebrem
Kopiejek
każdej części
Rubli
srebrem
Kopiejek
Summa ogólna
I. Uwagi
II. Ceny miejscowe
367
Pierwotnie wpisano 2, po czym na niej nadpisano cyfrę 4.
Pierwotnie wpisano i przekreślono wartość – 63 7/8.
h
i
j
k
1 Ściana pod chórem długa łokci 11 x 1 x 9 = 99 łokci
kwadratowych
2 Ściany boczne tamże po łokci 9 ½ x 1 ¾ = 33 ¼
Wysokość 19 czyli j510¾ x 19 = k9614 łokci
kwadratowych
4h. Ściany podłużne w ramionach kościoła po łokci
18 ¼ x 1 ¾ = i127 ¾
1. Ściana poprzeczna wewnętrzna przy ołtarzu wielkim
długa łokci 11 x 1 ½ = 16 ½
1. Ściana poprzeczna wewnętrzna długa łokci 11 x 2 = 22
2. Ściany boczne długie po łokci 11 x 2 = 44
Piętro i parter
2 Ściany podłużne długie po łokci 76 ½ x 1 ¾ = 267 ¾
23
55
539
77 ½
30
Kopiejek
Rubli
srebrem
każdej części
198 2/8
Wysokość
252
Łokci n.m.p.
Szerokość
Łokci kubicznych muru w 4. szczytach z kamienia
(14½ x 1¼ x 6) 2 (13 x 1¼ x 5½) 2
na wapno
+
2
2
w ¼ części wartości po kopiejek 12
Długość
Łokci bieżących belek na sklepienie po kopiejek 30
I. Wymienienie.
Razem łokci bieżących budulcu od 6 do 8 cali w kwadrat
w wiązaniu dachu po kopiejek 15
841
3597
Łokci bieżących,
□ [kwadratowych]
lub kubicznych
oraz sztuk
Rubli
srebrem
Kopiejek
Summa ogólna
Gzems dla małego wyskoku
oddzielnie nie obliczony
i wartość jego wchodzi
w wartość murów
18 belek długich po łokci 14.
38. belek z wyskokiem
gzemsu po łokci 15 ½
I. Uwagi
II. Ceny miejscowe
368
Anna ROGOWSKA
300
Ołtarze pomniejsze w ramionach kościoła jak wyżej
po rubli 150
2
300
Ołtarz wielki murowany, powleczony muzajką rubli
srebrem
1
Pierwotnie wpisano 1248 ½, po czym na cyfrze 8 nadpisano cyfrę 7.
n
o
p
q
r
m Pierwotnie wpisano i przekreślono wartość – 2576.
l
20
40
Drzwi z drzewa dwuskrzydłowych z okuciem po rubli 4
374
210
q
2913
m
Rubli
srebrem
90
25
r
n
Kopiejek
każdej części
5
Wysokość
Okien większych z oszkleniem po rubli 15
Łokci n.m.p.
Szerokość
Okien półcyrklastych po rubli 5
Długość
8
Łokci kwadratowych sklepienia żaglowego, dodając 1/5
część na obłąkowatość ze względu na płaskość 66 x 11 +
(16 ½ x 9 ½) 2 + 208 malowanego klejowo w ¼ części
wartości z wartością pomalowania po kopiejek p30
Razem łokci kubicznych Muru z kamienia na wapno,
wysadzonego zewnątrz ciosem, wewnątrz
muzajkowanego po kopiejek 30
I. Wymienienie.
14
1247o ½
9713
l
Łokci bieżących,
□ [kwadratowych]
lub kubicznych
oraz sztuk
Rubli
srebrem
Kopiejek
Summa ogólna
Posadzka z marmuru
nie ulegająca zniszczeniu
szacunkiem nie objęta
Wartość muru wprowadzona
została w wartość muzajki,
uszkodzenie zaś samego
muru uważanem być winno
ze względu na grubość
po kopiejek 3
I. Uwagi
II. Ceny miejscowe
369
Pierwotnie wpisano i przekreślono wartość – 13486,4/2.
Pierwotnie wpisano i przekreślono – Po kopiejek 90.
t
u
Sztybry rozparte na ich przecięciach po łokci 10
4 Belki na krzyż długie po łokci 9
Łokci kwadratowych przykrycia kopuły blachą miedzianą
w formie piramidalnej łącznie z buksztelami mającej
krawędzie nieco zgięte i dzielącej się na 2 części połączone
z sobą kolumienkami w kierunku wysokości
(10 ½ x 15) 4
t
rubli srebrem 4 i kopiejek 60
2
s
4
630
40
36
u
6500
2do Wieża prawa
Murowana, blachą miedzianą kryta, złożona z 2. pięter
i parteru. Szacunek jej następujący:
Dach i poddasze
70
Organ mający głosów 48 o 4 klawiaturach 8 miechach,
w którym połowa piszczałek jest z drzewa a połowa z cyny
osadzonych w drzewo ozdobione rzeźbiarską robotą rubli
srebrem 6500 łącznie z urządzeniem chóru
2898
60
Ławek dębowych po rubli 3
120
150
Rubli
srebrem
Kopiejek
każdej części
Konfesyonałów po rubli 10
47
Wysokość
7
10 ½
Łokci n.m.p.
Szerokość
20
10 ½
Długość
Ambona z drzewa włącznie z stopniami do niej
pokostowana z ozdobami złoconemi rubli srebrem
I. Wymienienie.
Stelle z drzewa pokostowane z ozdobami rzeźbiarskimi
po rubli 75
1
2
Łokci bieżących,
□ [kwadratowych]
lub kubicznych
oraz sztuk
s
Kopiejek
17756,77 ½
Rubli
srebrem
Summa ogólna
Ze względu rozdzielenia
piramidy kopuły, przez warstwę kolumienek na dwie
części, w kierunku wysokości
nie dodano nic na obłąkowatość jej powierzchni
Organ którego szacunek
zamieszczony, jest 1.
z pierwszych w Królestwie
I. Uwagi
II. Ceny miejscowe
370
Anna ROGOWSKA
25
Łokci bieżących gzemsu na około wieży 10 ½ x 4
z wysadzeniem i ociągnięciem po kopiejek 60
128
42
9
27
Ściany długie po łokci 7 x 1 ½ =21
Wysokość 13 czyli 48 x 13
Razem łokci kubicznych muru z kamienia na wapno
z otynkowaniem na uszkodzenie po kopiejek 3
Łokci kwadratowych pomostu wraz z belkami z desek 1 ½
calowych 7 x 7 po kopiejek 20
Łokci bieżących 4-ch słupów i 8 Ryglów pomiędzy niemi
z drzewa 10 calowego 4 x 13 + 8 x 7 po kopiejek 25
2
624
49
108
28
16
9
Łokci kubicznych muru z kamienia na wapno w 4.
ścianach (9 ½ x 2 x 15) 2 + (6 ½ x 2 x 15) 2 na uszkodzenie
po kopiejek 3
Łokci kwadratowych dwóch pomostów włącznie z belkami z desek 1 ½ calowych (6 ½ x 6 ½ ) 2 po kopiejek 20
Trepów wraz z wangą łączących pomosty z sobą
po kopiejek 30
960
84 ½
30
1. piętro
18
Ściany długie po łokci 9 x 1 ½ = 27
20
2
2 piętro
32
Razem łokci bieżących budulcu 10 cali w kwadrat
po kopiejek 25
32
Belki rozpierające szybry po łokci 5
Rubli
srebrem
90
80
80
72
20
Kopiejek
każdej części
4
Wysokość
Krzyże Se Andrzeja pomiędzy szybrami po łokci 16
Łokci n.m.p.
Szerokość
2
Długość
I. Wymienienie.
Łokci bieżących,
□ [kwadratowych]
lub kubicznych
oraz sztuk
Rubli
srebrem
Kopiejek
Summa ogólna
Zwężenie grubości muru
od strony zewnętrznej
i wewnętrznej
I. Uwagi
II. Ceny miejscowe
371
Pierwotnie wpisano i przekreślono wartość – 797,55.
w
x
y
Łokci kwadratowych kopuły włącznie z sklepieniem
i pokryciem jej blachą cynkową, której średnica 14
po rubli 1
I. Wymienienie.
Łokci bieżących budulca 10 calowego w 4. słupach
utrzymujących pomosty i w 8. ryglach 15 x 4 + 8 x 6 ½
po kopiejek v20
Parter
Łokci kubicznych muru w 4. ścianach z kamienia na wapno
10 ½ x 2 ½ x 19 + 10 ½ x ¾ x 19 + (5 ½ x 2 ½ x 19) 2
na uszkodzenie po kopiejek 3
3 tio Wieża lewa
Wartość wieży lewej równa jest wartości prawej więcej
wartością zegara 75 rubli zamieszczonego na 2. piętrze
4. Zachrystia dawniej kaplica Se Stanisława murowana
z kamienia mająca dach w formie półkolistej, cynkiem
kryta zakończona wieżyczką
Szacunek jej następujący:
v
308
1171
112
Łokci bieżących,
□ [kwadratowych]
lub kubicznych
oraz sztuk
10 ½
14
14
Łokci n.m.p.
Szerokość
10 ½
Długość
11
47
Wysokość
13
35
308
40
Kopiejek
22
w
Rubli
srebrem
każdej części
Kopiejek
y
3197,95
3122,95
x
Rubli
srebrem
Summa ogólna
Obliczenie powierzchni
kopuły w formie półkulistej
7 : 22 = 14 : x
22 x 14
= 44
x=
7
obwodowy koła wielkiego
Powierzchnia zatem
= 44 x 3 ½ = 154
Powierzchnia półkuli równa
się dwom kołom wielkim
czyli 154 x 2 = 308
Jedna ze ścian wieży jest
wspólną ze ścianą kościoła
stąd grubość jej ¾
I. Uwagi
II. Ceny miejscowe
372
Anna ROGOWSKA
672
230
115 ½
345
258 ½
3
943 ¼
1
4
Łokci bieżących,
□ [kwadratowych]
lub kubicznych
oraz sztuk
I. Wymienienie.
Urządzenie wieżyczki nad kopułą rubli srebrem
Okna w kopule po rubli 4
Parter i piętro
Łokci kubicznych muru w 4. ścianach z kamienia na
wapno z otynkowaniem obustronnym (14 x 1 ¾ x 11) 2 +
(10 ½ x 1 ¾ x 11) 2 na uszkodzenie po kopiejek 3
Okna większe z oszkleniem po rubli 10
5. Dawna zachrystya
Murowana gontem kryta szacunek jej następujący
Dach i poddasze
Łokci kwadratowych dachu gontami krytego
wraz z łaceniem 23 ½ x 11 po kopiejek 10
11 Krokwi długich po łokci 11
11 Słupów przy szczytach długich po łokci 8
11 Słupów podpierających krokwie po łokci 4
3 Ramy podłużne wiążące słupy długie po łokci 23
1 Murłat długi łokci
Razem łokci bieżących budulca 6 cali w kwadrat
po kopiejek 8
Razem łokci bieżących drzewa w 11 belkach 10 calowego
po łokci 10 ½ po kopiejek 20
Łokci kubicznych muru w 2 szczytach tylnym i bocznym
10½ x 1 x 8
w ¼ części wartości
23½ x 1 x 8 +
2
po kopiejek 8 ze względu na prostą robotę
Parter.
Łokci kubicznych muru w 3 ścianach z kamienia na wapno
z otynkowaniem (23 ½ x 1 ½ x 8) 2+ 9 x 1 ½ x 8
121
88
44
69
23
23 ½
Długość
10 ½
Łokci n.m.p.
Szerokość
8
Wysokość
16
40
18
20
10
60
85
30
Kopiejek
23
27
25
30
28
15
16
Rubli
srebrem
każdej części
Kopiejek
397,30
Rubli
srebrem
Summa ogólna
Drzwi do dawnej zachrystyi
policzono w ustępie 6.
Posadzka z kamienia jako
nie ulegająca zniszczeniu
I. Uwagi
II. Ceny miejscowe
373
Parter
Łokci kubicznych muru 2 ścian muzajkowanego wewnątrz
5 x 1 ¼ x 4 + 5 x 1 x 4 po kopiejek 30
45
bb Pierwotnie wpisano i przekreślono wartość – 80.
aa Pierwotnie wpisano i przekreślono wartość – 86.
z
43 ¾
15
13
Łokci bieżących drzewa w 7 belkach w spuszczeniu
w mur po łokci 6 ¼ po kopiejek 20
122
Łokci kubicznych muru w jednym szczycie
5x½x4
2
8
Razem łokci bieżących budulca 6. cali w kwadrat
5
9
Murłat długi łokci
1
30
28
Ramy wiążące słupy po łokci 15
325
aa
49
Rubli
srebrem
50
40
75
76
50
bb
50
Kopiejek
każdej części
2
4
Wysokość
Słupów pod niemi po łokci 4
5
Łokci n.m.p.
Szerokość
Krokiew długich po łokci 7
49
15 ½
Długość
7
Dach i poddasze
wraz z oszalowaniem 15 ½ x 7 zrubli srebrem 3
6 Ustęp prawy murowany na wapno, blachą miedzianą
kryty
I. Wymienienie.
Łokci kwadratowych sklepienia, dodając ¼ części
na obłąkowatość 22 x 9 x 49 ½ , w ¼ części wartości
po kopiejek 20
7
108 ½
247 ½
Łokci bieżących,
□ [kwadratowych]
lub kubicznych
oraz sztuk
Kopiejek
164, 61
Rubli
srebrem
Summa ogólna
W oknach kraty, posadzka
z kamienia
I. Uwagi
II. Ceny miejscowe
374
Anna ROGOWSKA
30
50
60
Łokci kwadratowych sklepienia malowanego klejowo
dodając 1/5 część na obłąkowatość 14 x 5 x gg14 w ¼
części wartości z wartością pomalowania po kopiejek 60
Ołtarze pomniejsze murowane muzajkowane po rubli
srebrem 30
84
2
102 ½
Parter
Łokci kubicznych muru w 2 ścianach 15 ½ x 1 ¼ x 4 + 5 x
1 ¼ x 4 z kamienia na wapno wewnątrz muzajkowanego
po kopiejek 30
Pierwotnie wpisano liczbę 44, po czym nadpisano na niej liczbę 14.
ee
ff
gg
dd Pierwotnie wpisano i przekreślono – rubli 80 kopiejek 86 + rubli 9 kopiejek 76 + rubli 8 kopiejek 75 +.
cc
325
ee
7. Ustęp lewy murowany na wapno, blachą miedzianą
kryty, wartość pokrycia i poddasza ze względu nieco
większego spłaszczenia pomimo większej szerokości
przejścia równa jest przejściu prawemu ddkopiejek 40
50
40
75
ff
80
46
4
Kopiejek
Rubli
srebrem
każdej części
1
4
Wysokość
30
6¼
Łokci n.m.p.
Szerokość
Drzwi do zachrystyi dawnej z drzewa dwuskrzydłowe
rubli srebrem
15 ½
Długość
Ołtarz mały murowany muzajkowany rubli srebrem
I. Wymienienie.
Łokci kwadratowych sklepienia malowanego klejowo
dodając 1/5 część na obłąkowatość (6 ½ x 5) 2 + 13
w ¼ części wartości jego uszkodzenia z wartością
pomalowania po kopiejek 60
1
78
Łokci bieżących,
□ [kwadratowych]
lub kubicznych
oraz sztuk
Kopiejek
603,32
cc
Rubli
srebrem
Summa ogólna
Posadzka z kamienia stąd
nieobjęta szacunkami
I. Uwagi
II. Ceny miejscowe
375
180
jj
kk
ll
oo
pp Pierwotnie wpisano i przekreślono wartość – 28.
nn
mm Pierwotnie wpisano i przekreślono wartość – 360.
ii
636
hh
nn
Murłat długi łokci 39
1
39
117
3
Razem łokci bieżących budulcu 6 cali w kwadrat
po kopiejek 8
100
Słupów jak wyżej po łokci 5
200
Ramy podłużne długie po łokci 39 po potrąceniu grubości
szczytów
Słupów podpierających je po łokci 10
20
mm
40
Długość
20
Krokiew długich po łokci ll9
20
ii
360
8. Skrzydło prawe murowane gontem kryte, szacunek
jego następujący:
Drzwi do zachrystyi z okuciem rubli srebrem
I. Wymienienie.
Łokci kwadratowych dachu gontami krytego wraz
z łaceniem który się przedłuża nad korytarzem przyległej
oficyny, obecnie zniszczonej, w sposób jaki linia
przerywana wskazuje 40 x jj9 po kopiejek 10
1
Łokci bieżących,
□ [kwadratowych]
lub kubicznych
oraz sztuk
7½
Łokci n.m.p.
Szerokość
11
Wysokość
50
36
oo
kk
4
Rubli
srebrem
88
pp
Kopiejek
każdej części
hh
Rubli
srebrem
470,65
Kopiejek
Summa ogólna
Dach nad skrzydłem płaski.
I. Uwagi
II. Ceny miejscowe
376
Anna ROGOWSKA
ss
tt
uu
vv
ww Pierwotnie wpisano i przekreślono wartość – 288.
40
Długość
rr
9. Skrzydło lewe murowane blachą miedzianą kryte,
szacunek jego następujący:
Dach i poddasze
wraz z oszalowaniem deskami 1 ½ calowemi 40 x 9
vv
rubli srebrem 3
Ołtarze murowane muzajką pokryte po rubli srebrem 30
I. Wymienienie.
Łokci bieżących drzewa w 20 belkach po łokci 16
10. calowego po kopiejek 20
Łokci kubicznych muru w 1 szczycie
16 x 1 x 10
2
Parter
Łokci kubicznych muru w 2. ścianach 40 x 1 ½ x 11 + 6
x 1 ½ x 11 z kamienia na wapno, wewnątrz pokrytego
muzajką na uszkodzenie po kopiejek 30
Łokci kwadratowych sklepienia dodając 1/5 część
na obłąkowatość, malowanego klejowo qq38 ½ x 6 + 46
qq
360
2
227
759
80
320
Łokci bieżących,
□ [kwadratowych]
lub kubicznych
oraz sztuk
7½
Łokci n.m.p.
Szerokość
11
Wysokość
1080
ww
60
581
tt
ss
rr
20
70
227
136
40
Kopiejek
6
64
Rubli
srebrem
każdej części
Rubli
srebrem
uu
18
Kopiejek
Summa ogólna
I. Uwagi
II. Ceny miejscowe
377
Pierwotnie wpisano i przekreślono wartość – rubli 1 kopiejek 50.
zz
aaa
yy
Urządzenie wieżyczki nad kopułą rubli
1
14
39
xx
Łokci kwadratowych kopuły włącznie z sklepieniem,
oszalowaniem jej i pokryciem blachą miedzianą po zzrubli
srebrem 3 kopiejek 60
308
10. Kaplica Se Wincentego murowana blachą miedzianą
kryta
Ołtarz rubli srebrem
11
15
1108
aaa
30
136
227
Parter
Mury jak obliczono w poprzednim skrzydle rubli srebrem
15
Sklepienie rubli srebrem
1
Łokci kubicznych muru w jednym szczycie, z kamienia
7½x1x4
na wapno
2
150
1
30
Łokci bieżących drzewa w 20 belkach 10.calowych długich
po łokci 7 ½ po kopiejek 20
377
1
30
po kopiejek 8
78
Murłat długi łokci
Rubli
srebrem
80
20
70
xx
20
16
Kopiejek
każdej części
1
12 ½
Wysokość
Ramy potrącając grubość szczytów po łokci 39
80
Łokci n.m.p.
Szerokość
Słupów podpierających krokwie po łokci 4
180
Długość
2
I. Wymienienie.
Krokwi długich po łokci 9
20
20
Łokci bieżących,
□ [kwadratowych]
lub kubicznych
oraz sztuk
Kopiejek
1535,26
yy
Rubli
srebrem
Summa ogólna
Obliczenie dla równych
wymiarów jak przy
zachrystyi
I. Uwagi
II. Ceny miejscowe
378
Anna ROGOWSKA
Ołtarz Ś Wincentego murowany muzajką pokryty
rubli srebrem
Na uprzątnienie gruzów po pogorzeli całej budowli
rubli srebrem
ego
I. Wymienienie.
Okna w kopule po rubli 4
Piętro i parter
Łokci kubicznych muru w 3. ścianach z kamienia
na wapno wewnątrz pomalowanego 14 x 1 ¾ x 11 +
(10 ¾ x 1 ¾ x 11) 2 na uszkodzenie po kopiejek 21
Okna większe z oszkleniem po rubli 10
Długość
Łokci n.m.p.
Szerokość
Pierwotnie wpisano i przekreślono wartość – 11,9 ½.
Pierwotnie wpisano i przekreślono wartość – osiemnaście tysięcy czterysta dwadzieścia.
Nieczytelny podpis.
fff
Wysokość
eee
ddd Pierwotnie wpisano i przekreślono wartość – 18,420.
ccc
bbb Pierwotnie wpisano i przekreślono wartość – 816,51.
Niniejszy szacunek sporządziłem
na gruncie attynencji Podklasztorze
dnia 11/22 stycznia 1848 roku
14/6 1848
fff
Wyraźnie eeeDwadzieścia dziewięć tysięcy trzysta rubli Srebrem
Sprawdzono
1
3
683 3/8
4
Łokci bieżących,
□ [kwadratowych]
lub kubicznych
oraz sztuk
51
Kopiejek
Razem rubli srebrem:
150
30
143
16
Rubli
srebrem
każdej części
Kopiejek
29,300
ddd
6,69 ½
ccc
1463,31
bbb
Rubli
srebrem
Summa ogólna
I. Uwagi
II. Ceny miejscowe
379
Pieczęć okrągła nieczytelna.
Pieczęć okrągła: Naczelnik Powiatu Kieleckiego.
iii
jjj
hhh Dwa nieczytelne podpisy.
ggg Pieczęć okrągła: Obwód Kielecki, Wójt Gminy Suduł.
Assesor Ekonomiczny
Niniejszy szacunek poświadczam
M.P.iii
Naczelnik
Powiatu Kieleckiego
Niniejszy szacunek poświadczam
Kielce d[nia] 19/31 stycznia 1848.
T[omasz] Zieliński
M.P.jjj
Rachmistrz Korytko
hhh
Jako mający nadzór
nad budowlami klasztornemi
Stanisławski Burmistrz
Sprawdzono pod względem technicznym
Warszawa, d[nia] 6/3 1848
Dele[gowany] Dyrekcji Ubezpieczeń
Nivet
M.P.ggg Wróblewski
380
Anna ROGOWSKA
729
270
135
27. Kielbelek dolnych po łokci 10
27. Kielbelek górnych po łokci 5
80 ½
Długość
27. Par krokwi długich po łokci 27
z łaceniem (80 ½ x 13 ½) 2 + (7 x 9) 4 po kopiejek 9
Klassa 2 Stopień 1
Dom przeznaczony na mieszkanie księży Cystersów,
dawne opactwo o piętrze murowany z kamienia
na wapno, gontem kryty w stanie miernym
z 2. przystawami w postaci półwalców,
na pomieszczenie schodów, których średnica 7.
Szacunek jego następujący:
Dach i poddasze
I. Wymienienie
średnim lub złym, czy jeszcze do użycia zdatna
3. Każdej w szczególności części zabudowania
20
Łokci n.m.p.
Szerokość
11
Wysokość
218
Rubli
srebrem
29 ½
Kopiejek
każdej części
Summa
ogólna
[...]b
I. Uwagi
II. Ceny miejscowe materiałów
budowlanych
III. Dołączyć należy planik sytuacyjny
zabudowań
b
Zob. przyp. b w dokumencie nr 1.
2425 ½
Łokci bieżących,
□ [kwadratowych]
lub kubicznych
oraz sztuk
Źródło: AP Kielce, Dyrekcja Ubezpieczeń w Warszawie, sygn. 234, 1848 I 11/22, Jędrzejów – Egzemplarz pierwszy szacunku szczegółowego zabudowań zabudowania domu przeznaczonego na mieszkanie księży Cystersów, znajdujących się w attynencji Podklasztor w gminie Suduł, Okręgu Jędrzejowskim, Powiecie Kieleckim, Guberni Radomskiej, w posiadłości miejskiej Nr 4, sporządzony
przez Niveta, Delegowanego Dyrekcji Ubezpieczeń w Warszawie, właściciel: Rząd – Klasztor suprymowany księży Cystersówa, rps na
formularzu drukowanym, s. 53–63.
381
c
56
28
8. Kielbelek długich po łokci 7
4. Murłaty po łokci 7
Dach mansardowy.
14
144
8. Par krokwi przy wystawach po łokci 18
Łokci kubicznych muru w 5. kominach pod i nad dachem
częścią z cegły częścią z kamienia na wapno (2 x 1 x 12) 5
po kopiejek 12
161
2 Murłaty podłużne długie po łokci 80 ½
120
81
54. Rozpór pomiędzy kielbelkami dołem i krokwiami
po łokci 1 ½
12
36
24. Ramion dołem od słupów do belek po łokci 1 ½
157 ½
72
48. Ramion przy słupach długich po łokci 1 ½
Rubli
srebrem
40
60
16
Kopiejek
każdej części
Łokci kubicznych muru w 2. Szczytach
(28 x 8⁄4 x 10) 2
z kamienia na wapno w ¼ części
2
wartości po kopiejek 8
144
24 Sztrab przy nich łączących belki, słupy i kielbelki długie
po łokci 6
Wysokość
272
96
24. Słupów po obu stronach poddasza po łokci 4
Łokci n.m.p.
Szerokość
Razem łokci bieżących budulcu od 6. do 8 cali w kwadrat
po kopiejek 12
316
Długość
4. Ramy podłużne potrącając grubość szczytów długie
po łokci 79
I. Wymienienie
2268
Łokci bieżących,
□ [kwadratowych]
lub kubicznych
oraz sztuk
Summa
ogólna
Dach główny Mansartac, nad przystawami
pulpitowy prostokątny
I. Uwagi
budowlanych
zabudowań
382
Anna ROGOWSKA
1008
1610
3093 ¾
594.
175
98
Łokci bieżących,
□ [kwadratowych]
lub kubicznych
oraz sztuk
Łokci bieżących drzewa w 27. Belkach 12to calowego
długich: z wyskokiem po łokci 22 po kopiejek 25
Piętro
2 ściany podłużne długie po łokci 80 ½ x 1 ½ = 241 ½
2. Ściany boczne długie po łokci 18 x 1 ½ = 54
3 Ściany poprzeczne długie po łokci 17 x 1 = 51
4. Ściany poprzeczne długie po łokci 14 ¼ x 1 = 57
1. Ściana podłużna długa łokci 5 x ¾ = 3 ¾
1. Ściana podłużna długa: łokci 7 ½ x ¾ = 5 5/8
1. Ściana podłużna korytarza ze względu nachylenia
ściany bocznej długa: łokci 47 ½ x 1 ¼ = 58 ¾
2. ściany 2. przystaw półkolistych 22. x 1 = 44
Wysokość 6 czyli 515 5/8 x 6
Razem łokci kubicznych muru z kamienia na wapno z otynkowaniem obustronnym na uszkodzenie po kopiejek 5
Łokci kwadratowych powały wraz z belkami i polepą
80 ½ x 20 po kopiejek 20
Łokci kwadratowych sufitu trzcinowego, potrącając
powierzchnią murów i korytarza 1610 - (508 + 47 x 2)
po kopiejek 13
Łokci bieżących gzemsu z 2. stron {(80 ½ - 14) + 22} 2
po kopiejek: 30
I. Wymienienie
Łokci kwadratowych zaszalowania dwóch szczytów
(14 x 7) 2
trójkątnych nad przystawami
z deskami
2
1 ½ calowemi po kopiejek: 9
Długość
Łokci n.m.p.
Szerokość
Wysokość
131
4
69
154
322
50
50
82
Kopiejek
148
52
8
Rubli
srebrem
każdej części
Summa
ogólna
47 x 2 = 94 powierzchnia korytarza.
Szerokość budowli w miejscu gdzie
korytarz jest nieco większa od przyjętej
Belki są podwójne
X = 22 x 14
22 x 14
= 44
7
czyli ½ x = 22
7:2 = 14:x
I. Uwagi
budowlanych
zabudowań
383
14
4
2
4
16
20
54.
46 ½
117 ½
1150
Łokci bieżących,
□ [kwadratowych]
lub kubicznych
oraz sztuk
I. Wymienienie
Długość Szerokość Wysokość
Łokci n.m.p.
Łokci kwadratowych posadzki częścią podłogi krzyżowej
80 ½ x 20 - 508 + (4 x 6) 2 włącznie z pokładem belek
po kopiejek 35
Łokci kwadratowych sklepienia na korytarzu dodając ¼
część na obłąkowatość 94 + 23 ½ w ¼ części wartości
Łokci kubicznych muru z cegły w 2. ściankach 10 ½ x ½ x 6
+ 5 x ½ x 6, w ¼ części wartości po kopiejek 18
Łokci kwadratowych przepierzenia z drzewa tynkowanego
obustronnie (5 + 4) 6 po kopiejek 11
Okien dwuskrzydłowych z oszkleniem, okuciem
i futrynami po rubli 5
Drzwi dwuskrzydłowych z okuciem i futrynami po rubli 4
Drzwi pojedynczych z okuciem i futrynami po rubli 2
Piece ceglane po rubli: 6.
Kominki po rubli 1
Trepów na poddasze wraz z wangą po kopiejek 20
Parter
2 Ściany podłużne długie po łokci 80 ½ x 1 ¾ = 281 ¾
2 Ściany boczne długie po łokci 17 ½ x 1 ¾ = 61 ¼
3 Ściany poprzeczne środkowe długie po łokci 16 ½ x 1 ¼ = 61 7⁄8
4 Ściany poprzeczne wewnętrzne długie po łokci 13 ¾ x
1 ¼ = 68 ¾
1 Ściana środkowa podłużna długa: łokci 4 ¾ x 1 = 4 ¾
1 Ściana podłużna środkowa długa: łokci 7 ¼ x 1 = 7 ¼
1. Ściana środkowa podłużna od strony korytarza ze względu
nachylenia ściany bocznej długa: łokci 46 ½ x 1 ½ = 69 ¾
1. Mur dla wzmocnienia 5 x 3 = 15
94
5
56
8
12
4
3
20
37
8
100
62 ½
50
Kopiejek
17
402
Rubli
srebrem
każdej części
Summa
ogólna
W przystawach podłoga znajduje się tylko
w części, resztę miejsca zajęte na schody powierzchnia o której mowa równa jest (4 x 6) 2
I. Uwagi
budowlanych
zabudowań
384
Anna ROGOWSKA
Wysokość
8
6
24
3
4
4
39
48
30
31
100
23
125
Rubli
srebrem
73
d
39 ½
50
66
8
Kopiejek
każdej części
Summa
ogólna
Łokci n.m.p.
Szerokość
Oznaczenia od „a” do „i” w tym i dwóch kolejnych wierszach to widniejące w oryginale odniesienia do załączonego planu.
Długość
d
Na uprzątnienie gruzów po pogorzeli całej budowli rubli
srebrem
I. Wymienienie
2. Ściany obwodowe przystaw 22 x 1 ¼ = 55.
Wysokość 5 czyli 625 3⁄8 x 5
z otynkowaniem obustronnym, na uszkodzenie
ze względu na grubość po kopiejek 4
Łokci kwadratowych sufitu trzcinowego w sienia*
w pokojachb i c 7 ½ x 8 ½ + (8 ¾ x 13 ¾ ) 2 po kopiejek 13
Łokci kwadratowych sklepienia korytarzad i w mieszkaniache,
fghi
, , , dodając ¼ część na obłąkowatość 46 ½ x 1 ¾ (9 ½ +
10 + 8)13 ¾ + 3 1⁄8 x 7 + 6 ¾ x 8 + 134 w ¼ części wartości
po kopiejek 15
Łokci kwadratowych podłogi w pokojachb i c (8 ¾ x 13 ¾) 2
włącznie z legarami z desek 1 ½ calowych po kopiejek
srebrem 13
Urządzenie schodów z kamienia rubli
Okien dwuskrzydłowych z oszkleniem okuciem
i futrynami po rubli 4.
Drzwi jednoskrzydłowych filungowych i gładkich
z okuciem i futrynami po rubli 3
Drzwi dwuskrzydłowych zewnętrznych po rubli 3.
Piece większe na uszkodzenie po rubli 6
Piec pomniejszy rubli
Kuchnia z sabaśnikiem rubli srebrem
Kominki po rubli 2
*
2
4
1
1
2
13
12
241 ½
670
182
3127
Łokci bieżących,
□ [kwadratowych]
lub kubicznych
oraz sztuk
Sprawdz[ono]
Kwieciński
14/6 [1848]
W resztujących miejscach podłogi nie ma
tylko posadzka z kamienia lub ziemia
W mieszkaniachh, i w obliczeniu uważane
są za trapez stąd 3 1⁄8 i 6 ¾ są podstawy
średnie
I. Uwagi
budowlanych
zabudowań
385
Razem rubli: 2400
Dwa nieczytelne podpisy.
Pieczęć okrągła: Obwód Kielecki, Wójt Gminy Suduł.
e
f
g
Wójt Gminy Suduł
M.P.f Wróblewski Stanisławski
Burmistrz Jako mający nadzór
nad budowlami klasztornemi
Assesor Ekonomiczny
Szacunek niniejszy poświadcza
W zastępstwiee
M.P.g
Naczelnik
Powiatu Kieleckiego
Niniejszy szacunek poświadcza
Kielce, dnia 19/31 I 1848
T[omasz] Zieliński
M.P.g Rachmistrz Korytko
e
Niniejszy szacunek sporządziłem na gruncie Klasztoru Księży Cystersów Supremowanego
do gminy Suduł należącego,
dnia 11/22 I 1848 roku
Delegowany
Dyrekcji Ubezpieczeń
Nivet
Warszawa, [dnia] 6/3 [18]48
Wyraźnie rubli srebrem: Dwa Tysiące Czterysta
386
Anna ROGOWSKA
84
132
80
16 Słupów stolcowych po obu stronach poddasza po łokci 5
30
12 Kielbelek po łokci 11
64
2 Środkowe w szczytach długie po łokci 15
12 Przyczółkowych średnio licząc po łokci 7
360
4 Krokwie narożne po łokci 16
46
Długość
12 Par krokwi długich po łokci 30
Łokci kwadratowych dachu gontem krytego wraz
z łaceniem (46 x 15) 2 po kopiejek 10
Klassa 2 Stopień 1
Biuro i mieszkanie Nadleśnego murowane z kamienia
na wapno w stanie dobrym
Szacunek jego następujący:
Dach i poddasze
b
I. Wymienienie
1.Rodzaj Zabudowania
22
Łokci n.m.p.
Szerokość
3½
Wysokość
138
Rubli
Srebrem
Kopiejek
każdej części
Summa
ogólna
[...]c
I. Uwagi
budowlanych
W tym miejscu w oryginale znajduje się odręczny plan zabudowania z rozkładem pomieszczeń.
b
c
1380
Łokci bieżących,
□ [kwadratowych]
lub kubicznych
oraz sztuk
Źródło: AP Kielce, Dyrekcja Ubezpieczeń w Warszawie, sygn. 234, 1848 I 11/22, Jędrzejów – Egzemplarz pierwszy szacunku
szczegółowego zabudowań mieszkania i biura Nadleśnego, znajdujących się w attynencji Podklasztor w gminie Suduł, Okręgu
Jędrzejowskim, Powiecie Kieleckim, Guberni Radomskiej, w posiadłości miejskiej Nr 1, sporządzony przez Niveta, Delegowanego Dyrekcji Ubezpieczeń w Warszawie, właściciel: Rząd – Dobra Supremowane, Urząd Leśnya, rps na formularzu drukowanym,
s. 47–51.
387
1012
1689
136
66
1004
Łokci bieżących,
□ [kwadratowych]
lub kubicznych
oraz sztuk
I. Wymienienie
32 Ramion przy nich po łokci 1 ½
2 Ramy górne długie po łokci 35
2 Murłaty podłużne długie po łokci 46
2 Murłaty boczne długie po łokci 22
Łokci kubicznych muru w 3. kominach pod i nad dachem,
częścią z cegły, częścią z kamienia na wapno licząc średnio
2 x 1 ½ x 12 + 1 ½ x 1 x 12 + 1 x 1 x 12 w ¼ części
wartości po kopiejek 12
Łokci bieżących gzemsu na około budowli (46 + 22) 2
po kopiejek 30
Parter
2 Ściany podłużne długie po łokci 46 x 1 ¼ = 115
2 Ściany boczne długie po łokci 19 ½ x 1 ¼ = 48 ¾
3 Ściany poprzeczne długie po łokci 19 ½ x 1 ¼ = 73 1/8
1 ściana poprzeczna wewnętrzna długa po łokci
11 ¼ x 1 = 11 ¼
1 Ściana poprzeczna wewnętrzna długa łokci 8 x 1 = 8
1 Ściana poprzeczna wewnętrzna długa łokci 7 ¼ x 1 = 7 ¼
2 Ściany podłużne środkowe długie po łokci 8 x ¾ = 12
1 Ściana podłużna środkowa długa łokci 31 ¾ x 1 = 31 ¾
Wysokość 5 ½ czyli 307 1/8 x 5 ½
z otynkowaniem obustronnym, licząc w ¼ części wartości
po kopiejek 8
Łokci kwadratowych powały wraz z belkami podwójnemi
i polepą 46 x 22 po kopiejek srebrem 26
48
70
92
44
Długość
Łokci n.m.p.
Szerokość
Wysokość
12
263
80
40
12
92
7
135
28
Kopiejek
70
Rubli
Srebrem
każdej części
Summa
ogólna
I. Uwagi
budowlanych
388
Anna ROGOWSKA
Trepów na poddasze z [...]d po kopiejek 30
Piece ceglane luftowe po rubli 6
Kuchnia z sabaśnikiem na uszkodzenie rubli srebrem 6
Kominki po rubli 1
Okien dwuskrzydłowych z okuciem oszkleniem
Drzwi pojedynczych gładkich z okuciem i futrynami po rubli 2
Drzwi dwuskrzydłowych filungowych z okuciem
srebrem
I. Wymienienie
Łokci kwadratowych podłogi włącznie z legarami
z desek 1 ½ calowanych potrącając powierzchnią murów
1012 - 307 po kopiejek srebrem 13
Łokci kwadratowych podsiebitki w kancellaryia* z desek
1 ½ calowych 11 x 7 ¼ po kopiejek 9
Łokci kwadratowych sufitu z żerdzi okręcanych słomą potrącając powierzchnię kancellaryia sienib kuchnic spiżarnid
705 - {79 ¾ +(4 ½ + 7 ½ + 6) 8} po kopiejek 11
Nieczytelny podpis.
39
60
94
18
65
Kopiejek
Summa
ogólna
e
7
40
10
44
3
18
6
4
52
7
91
Rubli
Srebrem
każdej części
[owiedowaniem] brak pewności co do poprawności odczytania.
Wysokość
Oznaczenia od „a” do „d” w tym i następnym wierszu to widniejące w oryginale odniesienia do załączonego planu.
Łokci n.m.p.
Szerokość
d
Razem
rubli
srebrem:
940
Długość
*
Wyraźnie rubli srebrem dziewięćset czterdzieści
10
5
11
12
3
1
4
481 ¼
79 ¾
705
Łokci bieżących,
□ [kwadratowych]
lub kubicznych
oraz sztuk
14/6 [18]48
e
Sprawdz[ono]
I. Uwagi
budowlanych
389
Nieczytelny podpis.
e
f
g
Rachmistrz Korytko
g
Naczelnik P[owia]tu Kieleckiego
Kielce d[nia] 19/31 I 1848.
T[omasz] Zieliński
M.P.
e
Warszawa, d[nia] 6/3 1848
g
Assesor Ekonomiczny
M.P.
w zastępstwie
Sporządziłem niniejszy szacunek na gruncie attynencji Podklasztor
dnia 11/22 I 1848 roku
Sprawujący Urząd Leśny
Małogoszcz
Nadleśniczy
e
Delegowany
Dyrekcji Ubezpieczeń
Nivet
Wójt Gminy Suduł
M.P.f Wróblewski
390
Anna ROGOWSKA
320
120
44
20
60
180
16 Kielbelek długich po łokci 7 ½
4 Narożne krokwie długie po łokci 11
2 Środkowe w szczytach długie po łokci 10
12 Przyczółkowych średnio licząc po łokci 5
4 Ramy górne i dolne długie po łokci 45
53 ½
44 ½
Długość
16. Par krokwi nad austeryą długich po łokci 20
Dach i poddasze
z łaceniem (53 ½ x 10) 2 + (44 ½ x 11) 2 po kopiejek 8
Klassa 3. Stopień 2
Austerya murowana z zajazdem z drzewa w słupy
murowane, gontem kryta w stanie miernym.
Szacunek jej następujący:
b
I. Wymienienie.
15 ½
17 ½
Łokci n.m.p.
Szerokość
5½
5½
Wysokość
163
Rubli
Srebrem
92
Kopiejek
każdej części
Summa
ogólna
[...]c
Ponieważ stan budowli jest średni
w częściach zatem wchodzących w stan jej
konstrukcji znacznie przez czas zniszczonych ceny są niższe od cen przyjętych
I. Uwagi
budowlanych
zabudowań
W tym miejscu w oryginale znajduje się odręczny plan zabudowania z rozkładem pomieszczeń.
b
c
2049
Łokci bieżących,
□ [kwadratowych]
lub kubicznych
oraz sztuk
Źródło: AP Kielce, Dyrekcja Ubezpieczeń w Warszawie, sygn. 234, 1848 I 11/22, Jędrzejów – Egzemplarz pierwszy szacunku szczegółowego zabudowań mieszczących austerię z zajazdem, znajdujących się w attynencji Podklasztor w gminie Suduł, Okręgu Jędrzejowskim, Powiecie Kieleckim, Guberni Radomskiej, w posiadłości miejskiej Nr 1, sporządzony przez Niveta, Delegowanego Dyrekcji
Ubezpieczeń w Warszawie, właściciel: Rząd – Dobra Supremowanea, rps na formularzu drukowanym, s. 65–70.
391
d
2. Ściany boczne długie po łokci 13 x 1 ¼ = 32 ½
I. Wymienienie.
12 Słupów stolcowych po obu stronach poddasza
długich po łokci 3 ½
24 Ramion przy nich długich po łokci 1 ½
2 Murłaty podłużne po łokci 53 ½
2 Murłaty boczne po łokci 15 ½
14 Par krokwi nad zajazdem długich po łokci 22.
14 Kielbelek tamże długich po łokci 8.
2 Krokwie narożne po łokci 12
1 Krokiew środkowa w szczycie długa łokci
6 Krokwi przyczółkowych średnio licząc po łokci 5 ½
4 Ramy górne i dolne długie po łokci: 40 ½
10 Słupów stolcowych po obu stronach poddasza
po łokci 3 ½
20 Ramion przy nich po łokci 1 ½
2 Murłaty podłużne po łokci 44 ½
1 Murłat boczny długi łokci
Razem łokci bieżących budulcu 6. cali w kwadrat
w wiązaniu dachu po kopiejek 7d
Łokci kubicznych muru w 3. kominach pod i nad
dachem w części z cegły w części z kamienia na wapno
(2 x 1 x 8) 3 po kopiejek 12.
Parter
2. ściany podłużne długie po łokci 53 ½ x 1 ¼ = 133 ¾
Pierwotnie wpisano i następnie przekreślono wartość ½.
48
1781 ½
Łokci bieżących,
□ [kwadratowych]
lub kubicznych
oraz sztuk
30
89
17 ½
35
36
107
31
308
112
24
11
33
162
42
Długość
Łokci n.m.p.
Szerokość
Wysokość
5
124
Rubli
Srebrem
76
70 ½
Kopiejek
każdej części
Summa
ogólna
W skład tylnej ściany podłużnej włączono
ścianę boczną zajazdu 36 x 17 ½
dla uproszczenia w obliczeniu
I. Uwagi
budowlanych
zabudowań
392
Anna ROGOWSKA
*
1. Podciąg pod belkami w izbie szynkowneja* długi
łokci 10 z wpuszczeniem go w mury
Razem łokci bieżących budulcu od 10. do 12. cali
w kwadrat po kopiejek srebrem 18
Razem łokci kubicznych muru z kamienia i częścią
z cegły na wapno w ¼ części wartości po kopiejek: 12.
Łokci kwadratowych przęseł z drzewa tartego
4 calowego, licząc z wpuszczeniem w słupy długich
średnio po łokci 6 ½ czyli (6 ½ x 5 ½) 10 po kopiejek: 7
Łokci kwadratowych powały wraz z belkami z polepą
nad austeryą z desek 1 ½ calowych 53 ½ x 15 ½
ze względu na stan średni budowli po kopiejek: 15.
6. Belek nad zajazdem długich z wyskokiem
po łokci 18 ½
5. Słupów na parterze pod niemi długich po łokci 5 ½
20. Ramion przy nich długich po łokci 1 ½
1. Podciąg pod belkami długi łokci 44
12. Słupów 1 ¾ x 1 ½ = 31 ½ Wysokość 5 ½
czyli 296 ¾ x 5 ½
I. Wymienienie.
3. Ściany poprzeczne środkowe długie po łokci
13 x 1 ¼ = 48 ¾
2. Ściany poprzeczne środkowe długie po łokci
13 x 1 = 26
1. Ściana środkowa podłużna (8 ½ + 6 ¾ + 9) 1 = 24 ¼
10
27 ½
30
44
111
Długość
Łokci n.m.p.
Szerokość
Oznaczenie „a” to widniejące w oryginale odniesienie do załączonego planu.
222 ½
829 ¼
357 ½
1632 1/8
Łokci bieżących,
□ [kwadratowych]
lub kubicznych
oraz sztuk
Wysokość
40
124
60
195
Rubli
Srebrem
50
38 ¾
77 ½
85 ½
Kopiejek
każdej części
Summa
ogólna
Fundamenta pod przęsłami z drzewa
w zajeździe jako mało widoczne
nad ziemią szacunkiem nie objęte.
I. Uwagi
budowlanych
zabudowań
393
I. Wymienienie.
Łokci kwadratowych podłogi w wielu miejscach przez
czas uszkodzonej, potrącając miejsce przejazdub**
i sienic gdzie jej nie ma oraz powierzchnią murów
829 ¼ - 6 x 13 + 3 ¾ x 13 + 296 ¾ po kopiejek 9
Okien dwuskrzydłowych z oszkleniem okuciem
i futrynami ze względu na stan ich po rubli srebrem:
1 kopiejek 50
Drzwi jednoskrzydłowych z okuciem i futrynami
po kopiejek 75
Bramy w austeryi w zajeździe po rubli 3
Piece ceglane większe po rubli 4
Piec ceglany mniejszy rubli
Kuchnie z sabaśnikami na uszkodzenie po rubli 3
Kominek kopiejek
Łokci n.m.p.
Szerokość
Wysokość
Razem: rubli srebrem: 800
Długość
4
6
8
3
6
8
12
36
Rubli
Srebrem
60
18
25
51 ¾
Kopiejek
każdej części
e
Nieczytelny podpis.
** Oznaczenia „b” i „c” to widniejące w oryginale odniesienia do załączonego planu.
14/6 [18]48
Wyraźnie rubli srebrem osiemset
Sporządziłem niniejszy szacunek na gruncie attynencji Podklasztorze dnia 11/22 I 1848 roku
Delegowany Dyrekcji Ubezpieczeń
e
Sprawdz[ono]
2
2
1
2
1
11
8
405 ¾
Łokci bieżących,
□ [kwadratowych]
lub kubicznych
oraz sztuk
Summa
ogólna
I. Uwagi
budowlanych
zabudowań
394
Anna ROGOWSKA
Nieczytelny podpis.
Dwa nieczytelne podpisy.
e
f
g
h
Naczelnik
Powiatu Kieleckiego
Kielce dnia 19/31 I 1848.
T[omasz] Zieliński
M.P.h
Rachmistrz Korytko
e
W zastępstwie
h
Assesor Ekonomiczny
Niniejszy szacunek poświadcza
g
Wójt Gminy Suduł
M.P.f
Wróblewski
Sprawdzono pod względem technicznym Warszawa, d[nia] 6/3 1848
e
Nivet
Dzierżawca
395
Anna ROGOWSKA
396
vol. 4, 2014, s. 351–397
Anna ROGOWSKA
Archiwum Państwowe w Kielcach
w świetle szacunków szczegółowych Dyrekcji Ubezpieczeń w Warszawie
Streszczenie
Opracowanie zawiera edycję źródłową czterech szczegółowych wykazów zabudowań wsi Podklasztorze pod Jędrzejowem, mianowicie: kościoła i zabudowań dawnego opactwa cysterskiego (obejmujących dom mieszkalny
dla zakonników) oraz budynków mieszczących Urząd Leśny i austerię z zajazdem. Materiały te stanowią załączniki do dokumentacji ubezpieczeniowej, wytworzonej przez Dyrekcję Ubezpieczeń w Warszawie w 1848 r. Prócz
krótkiego wprowadzenia historycznego i charakterystyki archiwalnej prezentowanych źródeł każdy z szacunków opatrzono krótkim regestem, na końcu zaś zamieszczono słowniczek rozwiązujący fachowe, w wielu wypadkach archaiczne terminy określające poszczególne elementy konstrukcji lub wyposażenia budynków. Mimo
że w prezentowanych dokumentach brak innych niż techniczne informacji o wyglądzie wystroju i wyposażenia,
stanowią one bardzo ciekawe źródło wiedzy o stanie zachowania i konstrukcji opisywanych budowli. Integralną częścią szacunków szczegółowych, zawierających bardzo dokładne wykazy wszystkich części składowych
budynków, wraz z ich wyceną, są odręcznie wykonane plany szacowanych budowli, których reprodukcje wraz
fotografiami budynków opactwa stanowią materiał ilustracyjny niniejszego opracowania.
Słowa kluczowe
Jędrzejów, cystersi, opactwo, XIX wiek, budownictwo, architektura sakralna, ubezpieczenia
397
vol. 4, 2014, p. 351–397
Anna ROGOWSKA
State Archive in Kielce
The buildings of the Cistercian Abbey in Jędrzejów
in the light of detailed estimates of the Insurance Directorate in Warsaw
Summary
The study contains a source edition of four detailed lists of buildings in the village of Podklasztorze near
Jędrzejów, namely the church and the buildings of the Cistercian Abbey (including the monks’ house) as well
as the buildings housing the Forestry Authority and an inn. The material is an annex to insurance documentation drawn up by the Insurance Directorate in Warsaw in 1848. In addition to a brief historical introduction and
archival description of the sources presented, each of the estimate contains a short summary, while at the end
readers will find a glossary of specialist terms, many of them archaic, describing the various elements of the
structure or furnishings of the buildings. Despite the fact that the documents lack information (apart from technical details) about the appearance of the decoration and the furnishings, they still constitute a very interesting
source of information about the preservation and condition of the analysed buildings. An integral part of the
detailed estimates, containing very comprehensive lists of all components of the buildings with their valuation,
comes in the form of hand-made plans of the analysed buildings. Reproductions of the plans together with
photographs of the abbey buildings provide illustration material for the present study.
Keywords
Jędrzejów, Cistercians, abbey, 19th century, buildings, religious architecture, insurance
polemiki
polemics
Anna BOCHNAKOWA
Instytut Filologii Romańskiej
Uniwersytet Jagielloński w Krakowie
Kilka uwag po lekturze artykułu Ryszarda Mączyńskiego
Jak pijarzy dykcjonarz Daneta wydawali
(czyli o pożytku sięgania do źródeł)
Z wielkim zainteresowaniem przeczytałam artykuł Ryszarda Mączyńskiego zamieszczony w tomie drugim „Hereditas Monasteriorum” z roku 20131. Z satysfakcją odnotowałam, że znajduje
się w nim potwierdzenie moich ustaleń sprzed ćwierćwiecza dotyczących źródła warszawskiego wydania francusko-łacińskiego słownika Pierre’a Daneta, powiększonego o tłumaczenia jego haseł w języku polskim, pod tytułem Nowy wielki dykcjonarz JMci: X. Daneta, opata,
francuski, łaciński i polski, obfitujący w najlepsze sposoby mowienia, z obserwacjami krytyki i gramatyki w każdym z tych trzech językow..., także podanym w języku francuskim: Nouveau grand
dictionnaire de Mr l’Abbé Danet, françois, latin et polonois, enrichi des meilleures façons de parler,
avec des notes de critique et de grammaire sur ces trois langues... Tom I ukazał się w roku 1743,
tom II – w 1745.
Słownikowi temu na tle leksykografii francusko-polskiej XVIII w. poświęciłam monografię, opublikowaną nakładem Wydawnictwa UJ w 1991 r.2 Ponieważ wykluczyłam autorstwo Daneta
w odniesieniu do warszawskiego wydania, jednym z pierwszych zadań badawczych było ustalenie autora polskiej wersji haseł francuskojęzycznych. Główne wyzwanie polegało jednak na
wskazaniu tej z licznych edycji słownika francusko-łacińskiego Pierre’ a Daneta, która stała się
podstawą słownika wydanego w Warszawie, zawierającego również część polską.
Wśród leksykograficznej spuścizny Pierre’a Daneta interesowały mnie słowniki francusko-łacińskie wydane w latach 1683–1739, ponieważ właśnie one mogły stanowić podstawę wydania
warszawskiego z lat 1743–1745. Danet pozostawił, oprócz innych dzieł, także serię słowników
łacińsko-francuskich, poprzedzających pierwsze wydanie słownika francusko-łacińskiego pt.
Nouveau Dictionnaire françois et latin..., które ukazało się w roku 1683 w Paryżu. Porównanie 11
słowników francusko-łacińskich pozwoliło mi stwierdzić, iż układają się one w cztery różniące
się między sobą serie wydań, zawierające kolejne wznowienia, identyczne wobec siebie, wydane w różnych miastach i w różnych latach3. Francuska część wydania warszawskiego zgod1 R. MĄCZYŃSKI, Jak pijarzy dykcjonarz Daneta wydawali (czyli o pożytku sięgania do źródeł), „Hereditas Monasteriorum”, 2, 2013, s. 219–251.
2 A. BOCHNAKOWA, Le „Nouveau grand dictionnaire françois, latin et polonois” et sa place dans la lexicographie
polonaise (Uniwersytet Jagielloński, Rozprawy Habilitacyjne, 222), Kraków 1991 (rozprawa habilitacyjna).
Rozprawę zredagowałam w języku francuskim, ponieważ chciałam ukazać zwłaszcza potencjalnym czytelnikom francuskim, np. historykom leksykografii i języka francuskiego, losy jednego z wydań słownika Daneta, powiększonego o część w języku polskim przed powstaniem pierwszego słownika języka polskiego,
i z tego względu istotnego dla polskiej leksykografii. Także skąpe informacje na temat metody leksykograficznej i zawartości francusko-łacińskich słowników Daneta we Francji, wobec stosunkowo znacznej liczby
publikacji poświęconych XVII-wiecznym słownikom francuskim jednojęzycznym, wydały mi się istotnym
powodem napisania i wydania rozprawy w języku francuskim.
3
Ibidem, s. 20, gdzie filiacja tych słowników.
402
Polemiki
na jest z wersjami słowników francusko-łacińskich Daneta wydanych kolejno w latach: 1707
(Lyon4, odmienna od wydania z 1683 r.), 1710 (Amsterdam) i 1713 (Lyon) oraz z grupą słowników o nieco odmiennych preliminariach, wydanych w Lyonie w latach 1721, 1735 i 1737.
Ostatecznie za podstawę warszawskiego wydania słownika trójjęzycznego uznałam Grand Dictionnaire françois et latin enrichi des meilleures façons de parler en l’une et l’autre langue. Avec des
notes de critique et de grammaire, pour servir aux études de Monseigneur le Dauphin et de Messeigneurs les Princes, Par Mr l’abbé Danet. Nouvelle édition. Revue, corrigée et augmentée considérablement par l’Auteur, opublikowany w Amsterdamie w roku 17105. Słownik ten jest jedynym
słownikiem wydanym poza Francją, nie zawiera królewskiego przywileju i jest niewątpliwie
wydaniem pirackim6, ale identycznym z wydaniem z Lyonu z roku 1707 o tym samym tytule.
W czasie kwerendy bibliotecznej przeprowadzonej we Francji w 1989 r. nie znalazłam wydania
amsterdamskiego w żadnej z bibliotek, w których poszukiwałam kolejnych wydań słownika
Daneta; w Polsce natomiast znane są cztery jego egzemplarze. Ten fakt umocnił przypuszczenie, iż do uzupełnienia słownika o część polską wykorzystano tę właśnie wersję.
Moją analizę metaleksykograficzną7 poprzedziła lektura kilku wówczas istniejących publikacji
zawierających informacje o warszawskim wydaniu słownika Daneta8, które zresztą przywołuje
Ryszard Mączyński (np. S. Urbańczyk, Z. Leszczyński, A. Iwanowska)9. Informację o autorze części polskiej zawiera Index Lexicorum Poloniae Piotra Grzegorczyka10, a jej potwierdzenie znalazłam w Bibliografii Estreichera i Polskim słowniku biograficznym11. Na podstawie tych ostatnich
publikacji poznałam również tożsamość osoby określonej przez Franciszka Kolę we wstępie
jako „zacna dama polska”. Okazała się nią Antonina Zamoyska12, która zleciła mu uzupełnienie
słownika Daneta. Te dwie informacje były dla mnie istotne, łatwe do uzyskania i dla celów moich badań nad słownikiem zupełnie wystarczające.
Nawiązując do treści artykułu Ryszarda Mączyńskiego, który kilkakrotnie odwołuje się do mojej publikacji, pragnę sformułować kilka uwag:
4 W tymże 1707 r. słownik Daneta ukazał się także w Paryżu. Podobnie jak w innych paryskich wydaniach
z tej serii (1683, 1700), artykuły hasłowe są tu jednak mniej rozbudowane niż w wydaniu lyońskim z 1707 r.,
nie ma też w nich wskazówek dotyczących wymowy. Zob. serie A i B słowników Daneta, ibidem, s. 26.
5
Ibidem, s. 28.
6 Strona tytułowa nie zawiera adnotacji „Composé par ordre du Roy”, która figuruje w wydaniach francuskich, a uwagę, iż owo amsterdamskie wydanie słownika Daneta jest wersją „Revue, corrigée et augmentée
considérablement par l’Auteur”, należy traktować jako nadużycie. Trudno bowiem przypuścić, aby Danet,
zmarły zresztą w roku 1709, miał się zajmować poprawkami do słownika wydawanego poza Francją, skoro
z powodzeniem wydawano jego kolejne wersje w ojczyźnie. Strona tytułowa wydania amsterdamskiego
wzorowana jest na wydaniu lyońskim z 1707 r. (oprócz winiety).
7 Porównanie tytułów, dat i miejsc wydania, tekstów wstępnych, fragmentów listy haseł, budowy haseł,
wierności przekładu, obecności przykładów itd.
8 Autor ten i jego dzieło nie były we Francji przedmiotem szczegółowych badań, przynajmniej do roku
1989, kiedy miałam okazję przeprowadzić swoje poszukiwania.
9 Pozostałe wspomniane przez R. Mączyńskiego prace opublikowane zostały po roku 1991, a więc po
ukazaniu się mojej habilitacji. Znam niedrukowaną rozprawę doktorską A. Fludy-Krokos, ale dla zagadnienia
ustalenia pierwowzoru polskiego wydania słownika Daneta nie wnosi ona interesujących mnie szczegółów.
10
Warszawa 1967, s. 81.
11 Odrzuciłam autorstwo A. A. Ożgi, sugerowane przez J. Birna w znanej mi publikacji, którą cytuje również R. MĄCZYŃSKI, Jak pijarzy dykcjonarz Daneta wydawali, s. 228.
12
A. BOCHNAKOWA, Le „Nouveau grand dictionnaire”, s. 37.
Polemiki
403
1. W swojej książce zaznaczam13, iż nie była mi znana data rozpoczęcia pracy nad adaptacją
słownika Daneta przez Kolę, ale już z treści haseł Sicile i Silésie (s.v.) wynika, dzięki uzupełnieniom faktograficznym wprowadzonym przez Kolę, iż musiało to mieć miejsce po roku 1739
(data wspomniana s.v. Sicile), a nawet po 1742 (s.v. Silésie). Moje „niemałe zdumienie”, jak to
określa Mączyński14, zauważając, że nie miałam świadomości, „kiedy zainicjowano polską wersję słownika”, dotyczyło szybkiego tempa pracy Koli (tom II, obejmujący wskazane hasła, ukazał się w roku 1745), obciążonego także innymi obowiązkami (o czym wspomina we wstępie
do słownika) oraz działającego w warunkach daleko odbiegających od tych, jakie są dane dzisiejszym leksykografom i wydawcom.
2. Nie zgadzam się z uwagami Ryszarda Mączyńskiego sformułowanymi w odniesieniu do porównania metody leksykograficznej Trotza (Troca?) i Daneta. Opierając się na doborze i budowie haseł obu słowników, stwierdziłam, iż jednak dzieło Trotza jest metodologicznie nowocześniejsze, przede wszystkim dlatego, że jest słownikiem tworzonym od podstaw. Słownik
Daneta/Koli ma swe źródło w leksykografii końca XVII w., powstał zasadniczo w wyniku odwrócenia przez Daneta wersji łacińsko-francuskiej15, z doborem haseł opartym na słownictwie
łacińskich tekstów klasycznych, których lekturę miał ułatwiać właśnie słownik dwujęzyczny.
Kola nie miał wpływu na listę francuskich haseł, przetłumaczył je16, rzadko uzupełniając treść
francuskiej części.
Z tego też powodu nie zgadzam się z Ryszardem Mączyńskim, kiedy pisze:
A więc nieuzasadnione jest, by na podstawie wyboru dykcjonarza Daneta [...] wyciągać zbyt daleko idące
wnioski na temat nowoczesności leksykograficznego warsztatu Koli, gdyż owa decyzja nie musiała być
podyktowana jego osobistymi upodobaniami17.
Oczywiście, że nie była (co widoczne jest przy zestawieniu zawartości słowników łacińsko-francuskich i francusko-łacińskich Pierre’a Daneta), ale porównanie słownika, którego stał
się współautorem, z innym prawie równocześnie wydanym, jest jak najbardziej uprawnione,
tym bardziej, iż oba są znacznie obszerniejsze niż inne francusko-polskie wydawane w Polsce
w XVIII stuleciu.
Nie rozumiem stwierdzenia Ryszarda Mączyńskiego o pozornej tylko zasadności moich wniosków dotyczących różnic metodologicznych, widocznej innowacyjności bądź tradycjonalizmu
w opracowaniu słowników Trotza i Daneta/Koli, ponieważ nie uwzględniają one historycznych
realiów18. Przypuszczam, że R. Mączyński ma tu na uwadze moją nieznajomość okoliczności
powstania warszawskiego wydania, tj. kontraktu z 1741 r. zlecającego Koli opracowanie wersji
polskiej konkretnego wydania słownika Daneta. Tyle tylko, że o francuskim źródle warszaw13
Ibidem, s. 9.
14
R. MĄCZYŃSKI, Jak pijarzy dykcjonarz Daneta wydawali, s. 237.
15 Część łacińska hasła jest wyraźnie krótsza od francuskiej, nie zawiera definicji znaczenia wyrazu, podanej w części francuskiej, która pierwotnie służyła jako objaśnienie wyrazu łacińskiego. Kola przeważnie
tłumaczy wiernie tę właśnie część, także z uwagami odnoszącymi się do francuskiego wyrazu hasłowego.
Niekiedy tylko uzupełnia treści haseł francuskich, na użytek polskich odbiorców.
16 Por. A. BOCHNAKOWA, Leksykograf tłumaczem, [w:] M. FILIPOWICZ-RUDEK, J. KONIECZNA-T WARDZIKOWA (red.), Czy
zawód tłumacza jest w pogardzie? (Między Oryginałem a Przekładem, 3), Kraków 1997, s. 197–211, gdzie
omówienie tłumaczenia kilkunastu haseł w słowniku Daneta/Koli.
17
18
Ibidem.
404
Polemiki
skiego wydania pisze sam Kola we wstępie do słownika i moim celem było, między innymi,
omówienie zawartości i metody leksykograficznej Nowego wielkiego Dykcyonarza..., a na to
przecież nie miała wpływu nieznajomość odnalezionego przez Mączyńskiego dokumentu.
3. Jeśli chodzi o wykorzystanie trójjęzycznego słownika w szkołach pijarskich, nie wykluczałabym kategorycznie traktowania go jako cennej pomocy naukowej, nawet jeśli w XVIII-wiecznych zakładach edukacyjnych „uczono dopiero początków francuskiej mowy”19. A że zapotrzebowanie na słowniki francusko-polskie w XVIII w. było znaczne, nie ulega wątpliwości20.
4. R. Mączyński powołuje się także na mój artykuł opublikowany w 1992 r.21, przygotowany
wcześniej jako wystąpienie na poświęconym leksykografii i jej podstawom metodologicznym
zjeździe Polskiego Towarzystwa Językoznawczego w roku 1986. W wersji drukowanej zasygnalizowałam, iż treści w nim zawarte powstały przed dwiema innymi publikacjami, i część z nich
zaktualizowana została w pracach późniejszych22, w tym w monografii z 1991 r. Mączyński
podnosi fakt, iż w artykule owym za wzór wydania warszawskiego podałam wydanie słownika Daneta z roku 1735 (Lyon). Taki był wtedy (w 1986 r.) mój pogląd oparty na porównaniu
wydania warszawskiego z jedynym oryginalnym słownikiem francusko-łacińskim Daneta, do
którego wówczas miałam dostęp. W rozprawie pisanej już po badaniach przeprowadzonych
w 1989 r. w kilkunastu francuskich bibliotekach, gdzie znalazłam egzemplarze kilku wersji
słownika Daneta i mogłam je porównać, za pierwowzór uznałam wydanie francuskie z 1707 r.
(Lyon), stanowiące podstawę wydanej w 1710 r. w Amsterdamie nielegalnej edycji słownika
Daneta23. Dlatego też wskazywałam czytelnikowi polskiego artykułu fakt ukazania się nowszej
publikacji poświęconej wydaniu warszawskiemu. Paradoksalnie jednak uznanie za podstawę
wydania warszawskiego edycji lyońskiej z 1735 r. nie jest fałszywe: wersja ta powtarza zawartość wydania z roku 1707 w Lyonie, łącznie z preliminariami, podobnie zresztą jak wydania
(przedruki) dokonane w Amsterdamie w 1710 r. oraz w Lyonie w latach 1713, 1721, 1735, 1737.
Różnią się one nieco cechami typograficznymi i winietami, lecz dla mnie były to (i pozostają)
różnice drugorzędne. Wydaje mi się, że badacz w miarę postępu swoich prac ma prawo, ale
i obowiązek weryfikować swoje poprzednie ustalenia; w monografii z 1991 r. związek między
kolejnymi wydaniami i przedrukami został wykazany i nawet jeśli podanie w publikacji (z roku
1992) informacji o wydaniu z 1735 r. (w Lyonie) jako podstawie warszawskiej wersji trójjęzycznej było „nazbyt pochopne, a podawane bez cienia wątpliwości”24, to wynikało ono z mojej
ówczesnej wiedzy, opartej na źródłach dostępnych mi przed 1989 r. Oczywiście twierdzenie
19
Ibidem, s. 245.
20 Słowniki dwujęzyczne francusko-polskie i polsko-francuskie wydawane były w Polsce od początku
XVIII w., por. A. BOCHNAKOWA, Le „Nouveau grand dictionnaire”, s. 102–125. Ukazywały się m.in. nakładem KEN
i kolegiów jezuickich.
21 EADEM, „Nouveau grand dictionnaire françois, latin et polonois ” P. Daneta i F. Koli. Przyczynek do historii
leksykografii polskiej, „Zeszyty Naukowe [Uniwersytetu Gdańskiego]. Filologia Polska. Prace Językoznawcze”, t. 16, Gdańsk 1992, s. 73–83.
22 A. IWANOWSKA, O definicjach słownikowych w „Nouveau dictionnaire françois, allemand et polonais”
Michała Abrahama Troca, „Studia z Filologii Polskiej i Słowiańskiej”, 28, 1991, s. 5–22; A. BOCHNAKOWA,
Le „Nouveau grand dictionnaire”.
23 Między opracowaniem i przedstawieniem referatu a publikacją jego tekstu upłynęło kilka lat (na co
nie miałam wpływu). Ze względu na przedłużający się proces wydawniczy, po ukazaniu się artykułu A. Iwanowskiej i mojej habilitacji (obie prace wydano w 1991 r.) umożliwiono mi jedynie wskazanie na ich publikację w notce uzupełniającej bibliografię.
24
Polemiki
405
Ryszarda Mączyńskiego o bezspornym źródle warszawskiego wydania słownika Daneta jest
niepodważalne, ponieważ poświadczone przedstawionym właśnie dokumentem, ale też trudno uznać za nieistotne i zbędne wcześniejsze dociekania o pierwowzorze warszawskiego wydania na podstawie znanych mi wówczas przesłanek.
Artykuł Ryszarda Mączyńskiego, odkrywający fakt istnienia dokumentu z roku 1741 świadczącego o zleceniu Koli przez Antoninę Zamoyską uzupełnienia o część polską konkretnego wydania słownika Daneta, wydaje mi się bardzo interesujący ze względu na szczegółowe przedstawienie historii powstania wersji trójjęzycznej i bogatą oprawę ilustracyjną. Dla mnie jest on
bardzo ważny, ponieważ potwierdza wynik moich ustaleń przeprowadzonych żmudną metodą podejmowaną przez filologa, dla którego źródłem i podstawą dociekań jest tekst, w tym
wypadku zawartość słownika. Niesłuszne wydaje mi się lekceważące podejście Ryszarda Mączyńskiego do pracy filologów (zwłaszcza Zenona Leszczyńskiego, zajmującego się ponad
ćwierć wieku temu polską częścią słownika trójjęzycznego i traktującego ją jako dokument
historii naszego języka, który mógłby się przyczynić do ustalenia autorstwa części polskiej).
Przedmiotem badań filologicznych były język i zawartość warszawskiego wydania słownika
Daneta, a nie tło historyczne jego powstania (oprócz ustalenia autorstwa Franciszka Koli), które
– acz ciekawe i istotne – do badań stricte filologicznych niezbędne nie było.
Każda dziedzina badań ma swój przedmiot poznania i właściwe sobie metody dociekania
prawdy. Filolog bada teksty, w tym słowniki, jeśli interesują go leksykografia i językoznawstwo,
historyk (także historyk sztuki) dąży do poznania faktów i odkrywa skarby w archiwach! A jedni
i drudzy winni sięgać w odpowiednim czasie do odpowiednich źródeł...
Ryszard MĄCZYŃSKI
Katedra Historii Sztuki i Kultury
W odpowiedzi Pani Profesor Annie Bochnakowej
Przede wszystkim pragnę złożyć podziękowania. W pierwszej kolejności Pani Profesor Annie
Bochnakowej za to, że zechciała zainteresować się moim skromnym artykułem i nie tylko pozytywnie go oceniła –
Artykuł Ryszarda Mączyńskiego, odkrywający fakt istnienia dokumentu z roku 1741 świadczącego o zleceniu Koli przez Antoninę Zamoyską uzupełnienia o część polską konkretnego wydania słownika Daneta,
wydaje mi się bardzo interesujący ze względu na szczegółowe przedstawienie historii powstania wersji
trójjęzycznej i bogatą oprawę ilustracyjną
– lecz również poświęciła swój czas, by udzielić szerokich wyjaśnień oraz podjąć polemikę
z niektórymi jego ustaleniami1. Czuję się także zobowiązany do wdzięczności wobec Pana Profesora Marka Derwicha, iż zechciał użyczyć łamów „Hereditas Monasteriorum”, bym mógł na
1 A. BOCHNAKOWA, Kilka uwag po lekturze artykułu Ryszarda Mączyńskiego „Jak pijarzy dykcjonarz Daneta
wydawali (czyli o pożytku sięgania do źródeł)”, „Hereditas Monasteriorum”, 4, 2014, s. 405.
Polemiki
406
owe kwestie polemiczne, zawarte w Kilku uwagach uczynionych przez Panią Profesor Annę
Bochnakową, natychmiast udzielić odpowiedzi.
***
Na początku przypomnę – proszę wybaczyć – prawdę absolutnie banalną: w naukach humanistycznych nie było, nie ma i nigdy nie będzie „ostatniego słowa”, które by mogło raz wypowiedziane już później tylko trwać w niezmiennym kształcie przez następne stulecia. Uprawianie
nauki to uczestniczenie w procesie narastania wiedzy i nieustannego weryfikowania ustaleń
poprzedników przez kolejnych badaczy. Nie ma też uczonych nieomylnych – wszak już starożytni dostrzegli, że errare humanum est – a popełnianie błędów jest immanentną cechą ludzkiej kondycji, zwłaszcza człowieka działającego i poszukującego. W odniesieniu do badań naukowych nie jest trudno zauważyć, że wnioski oparte na wątłych przesłankach, będące mniej
lub bardziej śmiałymi hipotezami, obarczone są znacznie większym prawdopodobieństwem
nietrafności aniżeli te oparte na źródłowych przekazach, w których bezpośredni uczestnicy
zdarzeń opisali – także dla potomnych – ich przebieg. To stąd bierze się ów „pożytek sięgania
do źródeł”. W tym konkretnym przypadku ujawnienie zachowanego kontraktu z 1741 r. w sposób jednoznaczny skonfrontowało rozmaite sugestie i przypuszczenia wysuwane wcześniej
przez badaczy z rzeczywistymi okolicznościami przygotowania spolszczonej edycji słownika
Daneta2. Niektóre zatem dawniejsze opinie zyskały potwierdzenie, inne nie. I te ostatnie musiały zostać odrzucone.
Wielce jednak jest dla mnie krzywdzące zawarte w tekście Pani Profesor Anny Bochnakowej
posądzenie, jakobym uznawał „za nieistotne i zbędne wcześniejsze dociekania” czy też miał
„lekceważące podejście do pracy filologów”3. Jestem od tego – proszę mi wierzyć – jak najdalszy. Sądzę zresztą, że pozbawiona uprzedzeń lektura mego artykułu i dostrzeżenie sumiennie
w nim zebranych wszystkich dawniejszych publikacji odnoszących się do polskiej edycji leksykonu Daneta mogą najlepiej zaświadczyć, iż uznałem je za doniosłe, budujące rozległy zasób
wiedzy na ten temat. Jest przecież oczywiste, że gdyby nie prace Pani Profesor Anny Bochnakowej, zwłaszcza obszerna monografia z 1991 r.4, a także wkład innych badaczy – Agnieszki
Fludy-Krokos, Aleksandry Iwanowskiej, Zenona Leszczyńskiego czy Stanisława Urbańczyka –
mój artykuł miałby z pewnością zupełnie inny kształt.
Nie został też wymierzony przeciwko komukolwiek. Stwierdzenie, że dotychczas owym leksykonem zajmowali się wyłącznie filologowie (do których zresztą z tytułu zdobytego wykształcenia sam również się zaliczam), jest zgodne z prawdą. A nie ma nic wspólnego z „lekceważeniem” wskazanie, że przyjęta przez Leszczyńskiego metoda ustalenia autora spolszczenia
słownika – dochodzenie drogą analizy regionalnych naleciałości językowych, czy był to Dymitr
Franciszek Kola, czy może Aleksy Andrzej Ożga – okazała się zawodna i nieprowadząca do
celu5. Znacznie prostszym sposobem rozwiania tej akurat wątpliwości było sięgnięcie do starannie przez pijara Szymona Mateusza Bielskiego przygotowanego, opartego na zakonnych
2 R. MĄCZYŃSKI, Jak pijarzy dykcjonarz Daneta wydawali (czyli o pożytku sięgania do źródeł), „Hereditas Monasteriorum”, 2, 2013, s. 219 i n. (aneks źródłowy z tekstem kontraktu – s. 246 i n.).
3
A. BOCHNAKOWA, Kilka uwag, s. 405.
4 A. BOCHNAKOWA, Le „Nouveau grand dictionnaire françois, latin et polonois” et sa place dans la lexicographie
polonaise (Uniwersytet Jagielloński, Rozprawy Habilitacyjne, 222), Kraków 1991, ss. 161.
5 Co zresztą przyznawał sam badacz, stwierdzając, iż regionalizmy spotykane w polskiej części słownika
„nie były właściwe językowi tłumacza, ale raczej jego informatorów”, zob. Z. LESZCZYŃSKI, O słownictwie polskiej wersji Daneta, „Rozprawy Komisji Językowej. Łódzkie Towarzystwo Naukowe”, 23, 1986, s. 160.
Polemiki
407
źródłach, tomu Vita et scripta z 1812 r., gdzie wyraźnie i jednoznacznie Kola został wskazany
jako autor polskiego uzupełnienia dzieła Daneta6.
***
Pani Profesor Anna Bochnakowa swe uwagi konkluduje następującymi słowy:
Przedmiotem badań filologicznych były język i zawartość warszawskiego wydania słownika Daneta, a nie
tło historyczne jego powstania (oprócz ustalenia autorstwa Franciszka Koli), które – acz ciekawe i istotne
– do badań stricte filologicznych niezbędne nie było7.
To zdanie mogłoby być prawdziwe, gdyby owe badania czynione przez filologów rzeczywiście
wyłącznie do kwestii językowych się ograniczały, bez próby formułowania wniosków ogólnych
odnoszących się czy to do fachowości Dymitra Franciszka Koli, czy też do społecznego oddziaływania spolszczonego leksykonu Daneta.
Nieznajomość okoliczności zainicjowania edycji skutkowała nietrafną – tu swą opinię wyrażoną w artykule w całości podtrzymuję – oceną Koli jako językoznawcy. Badania komparatystyczne nad słownikami Daneta/Koli i Trotza są oczywiście na gruncie badań filologicznych jak
najbardziej uprawnione. Lecz wynik nie jest trudny do przewidzenia, skoro stawiamy z jednej
strony dzieło korzeniami swymi tkwiące w XVII stuleciu, będące tylko próbą spolszczenia istniejącego francuskiego leksykonu, a z drugiej strony – dzieło tworzone od podstaw, powstałe
w zupełnie innej epoce, krótko przed połową XVIII w. Należy jednak pamiętać – a zachowany
kontrakt wykazuje to bardzo wyraźnie – że Kola nie był inicjatorem edycji, dostał od Antoniny
z Zahorowskich Zamoyskiej konkretny egzemplarz słownika Daneta (amsterdamską edycję
z 1710 r.) i otrzymał płatne zlecenie szybkiego dopełnienia istniejącej części francusko-łacińskiej językiem polskim. Skoro nie były to jego decyzje, lecz miał jedynie wykonać rzemieślnicze
zadanie, trudno zatem na tej podstawie orzekać o nowoczesności jego warsztatu językoznawczego. Notabene abstrahowanie od realiów epoki i postrzeganie nowożytnego twórcy jako
jednostki całkowicie niezależnej w swych poczynaniach jest nierzadko popełnianym błędem.
Dopiero ostatnio coraz więcej uwagi poświęca się zleceniodawcom (inwestorom, fundatorom,
nakładcom) jako tym, których życzenia, niekiedy bardzo konkretne, musiały być uwzględniane
przez opłacanych przez nich wykonawców.
Pani Profesor Anna Bochnakowa pisze również:
Jeśli chodzi o wykorzystanie trójjęzycznego słownika w szkołach pijarskich, nie wykluczałabym kategorycznie traktowania go jako cennej pomocy naukowej, nawet jeśli w XVIII-wiecznych zakładach edukacyjnych „uczono dopiero początków francuskiej mowy”8.
Oczywiście zawsze można teoretycznie założyć, że każda drukowana publikacja mogła być tak
czy inaczej wykorzystywana w procesie dydaktycznym. Po cóż jednak trwać przy teoretycznych założeniach, skoro dość wyraźnie zdają się im przeczyć konkretne dokumenty, zwłaszcza
Ordynacje wizytacji apostolskiej dla polskiej prowincji Szkół Pobożnych, sformułowane krótko
po wydrukowaniu w warszawskiej oficynie pijarów słownika Daneta/Koli. Wymieniono w nich
6 [S. M. BIELSKI], Vita et scripta quorumdam e congregatione Clericorum Regularium Scholarum Piarum in
Provincia Polona professorum, qui operibus editis Patriae et Ecclesiae proficuis nomen suum memorabile fecerunt, Varsaviae 1812, s. 71.
7
8
Ibidem, s. 404.
Polemiki
408
rozmaite zalecane podczas edukacji książki i podręczniki, a brak tam choćby wzmianki o tym
leksykonie9. Powtórzę zatem, iż
edycję dykcjonarza Daneta przygotowano przede wszystkim z myślą o kręgu możnych odbiorców w Rzeczypospolitej, dla których język francuski był językiem pierwszym i najważniejszym10.
Nie można też zapominać, że było to dzieło o charakterze luksusowym. Jeżeli więc już uparcie poszukiwać zastosowania dla trójjęzycznego słownika Daneta/Koli na niwie edukacji, to
nie w zinstytucjonalizowanych jej formach – w szkołach pijarskich czy jezuickich – lecz raczej
podczas prowadzonej przez guwernera edukacji prywatnej młodego panicza w jego rodowej
rezydencji. To jednak tylko domysł niepotwierdzony żadnymi przekazami.
***
Każda dziedzina badań – stwierdza Pani Profesor Anna Bochnakowa – ma swój przedmiot poznania i właściwe sobie metody dociekania prawdy. Filolog bada teksty, w tym słowniki, jeśli interesują go leksykografia i językoznawstwo, historyk (także historyk sztuki) dąży do poznania faktów i odkrywa skarby w archiwach! A jedni i drudzy winni sięgać w odpowiednim czasie do odpowiednich źródeł...11
Tak, to prawda. Należy jednak pamiętać, że choć granice między poszczególnymi dziedzinami
nauk istnieją, to warto je przekraczać. Zwłaszcza w humanistyce nie można ograniczać się do
wąskiej specjalizacji. Choćby po to, by dobrać najwłaściwszą metodę badawczą prowadzącą
do zamierzonego celu nie tylko najkrótszą, lecz także najpewniejszą drogą. Gdyż ostatecznie
winien tym poczynaniom przyświecać cel najwyższy – dokonanie nowych czy pogłębienie
dawnych ustaleń faktograficznych oraz przekonywająca, logiczna interpretacja zapomnianych kart historii. Aby rosła i potężniała owa summa nieustannie weryfikowanej wiedzy na
temat czy to tworzonych w przeszłości prac naukowych, czy też wszelkiego rodzaju poczynań artystycznych. Więc proszę mój artykuł potraktować jako kolejną „cegiełkę” dokładaną do
wspólnego dzieła poznania słownika Daneta/Koli, bez jakichkolwiek zresztą złudzeń autora, że
będzie ona tą ostatnią...
9 Ordynacje wizytacji apostolskiej dla polskiej prowincji Szkół Pobożnych, [w:] S. KONARSKI, Pisma pedagogiczne, oprac. Ł. KURDYBACHA (Biblioteka Klasyków Pedagogiki), Wrocław-Kraków 1959, s. 349 i n.
10
R. MĄCZYŃSKI, Jak pijarzy dykcjonarz Daneta wydawali, s. 244 i n.
11
artykuły
recenzyjne
i recenzje
review
articles
and reviews
Artykuły recenzyjne i recenzje
411
Kamila KŁUDKIEWICZ
Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu
Kilka uwag o obecności książek ze skasowanych bibliotek klasztornych
na aukcjach książek. Na marginesie monografii Iwony IMAŃSKIEJ,
Per medium auctionis. Aukcje książek w Rzeczypospolitej XVII–XVIII w.,
Toruń: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika,
2013, ss. 464, il. cz.-b. i kol., indeks osób*
Książka toruńskiej badaczki Iwony Imańskiej składa się z sześciu rozdziałów, poprzedzonych
uwagami wstępnymi i zamkniętych krótkim zakończeniem. Całość uzupełniają: bibliografia,
spis ilustracji, indeks osób oraz streszczenia w językach niemieckim i angielskim. W rozdziałach
przedstawiono kolejno: zarys historyczny aukcji książkowych w Europie (Aukcje książek w Europie.
Początek i rozwój, s. 23–44); początki rynku aukcyjnego książek w Prusach Królewskich (Pierwsze
aukcje książek na ziemiach polskich, s. 45–118); aukcje książek w pozostałych miastach Rzeczypospolitej (Książki na aukcjach w pozostałych miastach, s. 119–160); przebieg aukcji (Przebieg licytacji
książkowych, s. 161–256); opis licytowanych książek (Charakterystyka oferty aukcyjnej, s. 257–308);
wiedzę o aukcjach i ich znajomość w społeczeństwie (Popularność aukcji, s. 309–374). Książkę
wzbogacają tabele, w których zestawiono aukcje w głównych ośrodkach miejskich (Gdańsku, Elblągu, Toruniu, Warszawie) i pozostałych miastach, oraz ilustracje – reprodukcje stron tytułowych
katalogów aukcyjnych i ogłoszeń prasowych o aukcjach oraz portrety kilku bibliofilów.
Publikacja jest pozycją pionierską. Dotychczas aukcje książek stanowiły temat poboczny
w tekstach na temat kultury książki i bibliofilstwa. Autorka wskazała przykłady takich opracowań, zdecydowanie faworyzując te dotyczące obszaru Prus Królewskich (s. 13)1. Sprawia
to wrażenie, że niewiele wiadomo na temat innych regionów Rzeczypospolitej. A przecież
tak nie jest – spośród badań nad XVIII-wiecznym bibliofilstwem warto wspomnieć zwłaszcza
teksty na temat Biblioteki Załuskich2 oraz zakupów książek dla Stanisława Augusta Ponia* Praca naukowa finansowana w ramach programu Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego pod nazwą
1 Z książek poświęconych handlowi książką Imańska wymienia: J. PACHOŃSKI, Drukarze, księgarze i bibliofile
krakowscy 1750–1815, Kraków 1962; Z. MOCARSKI, Książka w Toruniu do r. 1793. Zarys dziejów, [w:] K. TYMIENIECKI,
Dzieje Torunia. Praca zbiorowa z okazji 700-lecia miasta, Toruń 1933, s. 343–468; Z. NOWAK, Po starą księgę
sięgam ze wzruszeniem. Szkice z dziejów i kultury książki w Prusach Królewskich od XV do XVIII wieku, Gdańsk
2008. Z opracowań poświęconych bibliofilstwu autorka wskazała: K. PODLASZEWSKA, Księgozbiory mieszczan
gdańskich w XVIII wieku, „Zapiski Historyczne”, 35, 1970, 1, s. 51–63; EADEM, XVIII-wieczne księgozbiory mieszczan toruńskich jako przejaw ich kultury umysłowej, [w:] K. MALECZYŃSKA (red.), 500-lecie polskiego słowa drukowanego na Śląsku. Materiały sesji naukowej 9–11 X 1975 Wrocław (Acta Universitatis Wratislaviensis, 364,
Bibliotekoznawstwo, 7), Wrocław 1978, s. 231–248.
2 Przede wszystkim prace J. KOZŁOWSKIEGO: Szkice o dziejach biblioteki Załuskich (Monografie z Dziejów
Nauki i Techniki, 137), Wrocław 1986; Źródła do rekonstrukcji Biblioteki Załuskich, „Z Badań nad Polskimi
412
towskiego3 i biblioteki Sapiehów w Kodeniu4. Wyczerpująco natomiast autorka przedstawiła
literaturę poświęconą licytacjom książkowym w dawnej Rzeczypospolitej (s. 14–16), słusznie
podkreślając niewystarczający stan badań. Podobnie jest w odniesieniu do okresu późniejszego. Pojedyncze informacje o aukcjach można odnaleźć w opracowaniach poświęconych
księgarzom w XIX w.5, a w Bibliografii inwentarzy i katalogów księgozbiorów polskich i założonych w Polsce do 1939 roku autorstwa Urszuli Paszkiewicz6 znajdziemy jedynie katalogi aukcji
bibliotek prywatnych.
We wstępie przedstawiono również główne obszary badawcze (s. 12). Są nimi: geneza zaistnienia rynku antykwarycznego na ziemiach polskich; przyczyny popularności aukcji w niektórych
regionach; organizacja aukcji; status rynku aukcyjnego w całym rynku książki; grono uczestników licytacji. Należy zaznaczyć, że nie wszystkie z wymienionych zagadnień zostały wyczerpująco omówione.
Najszerzej i najgruntowniej potraktowano początki rynku antykwarycznego na ziemiach polskich, w tym szczególnie interesująco prezentuje się ich przedstawienie w kontekście narodzin
i rozwoju antykwarycznego rynku w Europie (rozdziały I i II). Silny akcent położony przez autorkę na rynek antykwaryczny w Prusach Królewskich i jego prekursorską rolę w stosunku do
rynku w Rzeczypospolitej jest dobrze uargumentowany, a przede wszystkim znajduje uzasadnienie w zebranym materiale archiwalnym.
Przyczyn narodzin i popularności rynku aukcyjnego na tym terenie autorka trafnie dopatruje
się w wysokiej pozycji książki w kulturze miejskiej tego regionu (s. 57). Z kolei opóźnienie innych miast polskich tłumaczy słabością kultury mieszczańskiej na terenie Rzeczypospolitej.
Jest to wniosek właściwy. Trzeba jednak pamiętać o bardzo ważnej właściwości kultury szlacheckiej i magnackiej – dziedziczności majątku w obrębie rodu. Jeżeli biblioteki szlacheckie ulegały podziałom, to najczęściej w obrębie spokrewnionych i skoligaconych ze sobą
członków rodziny, rzadko więc trafiały na aukcje. Na marginesie należy dodać, że nie tylko
pod koniec XVIII w. aukcje księgozbiorów magnackich należały do pojedynczych i wyjątkowych przypadków – autorka wielokrotnie przywołuje dwa przykłady: licytacji księgozbioru
Sułkowskich w Lesznie i Ignacego Działyńskiego w Warszawie. Podobnie było w wieku XIX.
Wyprzedaż ruchomości na aukcji była dla przedstawicieli magnaterii, później arystokracji,
ostatecznością. Arystokraci raczej próbowali sprzedać cały księgozbiór innemu bibliofilowi
(zachowując go w ten sposób jako niepodzielną całość), na aukcje decydowali się rzadko7.
Księgozbiorami Historycznymi”, 15, 1993, s. 27–42; Biblioteka Załuskich w dwunastu odsłonach, „Rocznik
Biblioteki Narodowej”, 33, 2001, s. 17–56.
3 T. MAŃKOWSKI, Do dziejów biblioteki Stanisława Augusta, „Przegląd Biblioteczny”, 4, 1930, s. 197–207;
W. OLSZEWICZ, Biblioteka króla Stanisława Augusta, ibidem, 5, 1931, s. 14–57; E. MANIKOWSKA, Sztuka – ceremoniał – informacja. Studium wokół królewskich kolekcji Stanisława Augusta, Warszawa 2007, s. 184–191.
4 H. DOMAŃSKA, Z dziejów biblioteki Kodeńskiej Sapiehów, „Z Badań nad Polskimi Księgozbiorami Historycznymi”, 1, 1975, s. 93–127.
5 Np. J. PACHOŃSKI, Drukarze, księgarze i bibliofile; S. DIPPEL, O księgarzach, którzy przeminęli, Wrocław-Warszawa 1976; M. J. LACH, Księgarze i księgarnie w Królestwie Polskim 1869–1905. Materiały ze źródeł archiwalnych, Warszawa 1980.
6
Warszawa 1990.
7 Wystawienie księgozbioru na aukcję wiązało się najczęściej z bardzo trudną sytuacją materialną arystokraty. Przykłady takich posunięć to: aukcja książek Edwarda hr. Goetzendorf-Grabowskiego z Radawnicy
u berlińskiego księgarza Ashera w 1870 r. (Catalogue des livres composant la bibliothèque du Comte Eduard
Grabowski ci-devant au chateau de Radawnitz, wyd. A. ASHER, Berlin 1870), aukcja książek należących do
413
W XIX w. zdarzały się również aukcje duplikatów z bibliotek należących do przedstawicieli
arystokracji8.
Skoro zatem to księgozbiory prywatne były najczęstszym przedmiotem aukcji (s. 258), a na obszarze Rzeczypospolitej, poza Prusami Królewskimi, zdecydowanie dominowały księgozbiory
magnackie, skądinąd przeżywające w epoce oświecenia swój rozkwit9, to być może właśnie
różnica między mieszczaństwem i szlachtą w zakresie stosunku do własności ruchomości stanowiła główną przyczynę niewielkiego rozwoju aukcji książek.
Uproszczeniem jest również stwierdzenie autorki, że księgozbiory szlacheckie
nie były to zbiory duże, raczej dochodzące do kilkuset pozycji, w których księgi pisane miały stałe miejsce
(s. 376).
Sułkowscy wystawili na aukcję 2667 książek (s. 158), a znana część księgozbioru Mielżyńskich
w Pawłowicach liczyła w drugiej połowie XVIII w. 1530 tytułów10.
Kolejne zagadnienia bardzo szczegółowo i wnikliwie omówione przez autorkę w rozdziałach
IV–VI to: organizacja licytacji oraz charakterystyka oferty aukcyjnej i środowiska licytujących.
Uwzględnione zostały regulacje prawne, opis katalogów aukcyjnych oraz warunki sprzedaży.
Charakterystykę oferty aukcyjnej wzbogacają informacje na temat zainteresowań ówczesnych
bibliofilów (s. 258–287). Szkoda tylko, że w konkluzji tych rozdziałów zabrakło próby ustalenia
miejsca aukcji w całym handlu książką.
Problematyka książek o proweniencji klasztornej, bibliotek klasztornych i ich zawartości nie
była ani głównym, ani nawet pobocznym tematem zainteresowania autorki. Znajduje to
odzwierciedlenie w tekście – uwagi o książkach klasztornych pojawiają się tu sporadycznie
i w większości nie opierają się na źródłach archiwalnych.
Autorka dostrzega obecność bibliotek i książek klasztornych w dwóch wymiarach. Po pierwsze
biblioteki klasztorne pojawiają się w (bardzo ogólnym) historycznym zarysie rozwoju rynku
książki. Po drugie występują jako przedmiot bądź podmiot aukcji.
W tym pierwszym przypadku odniesień do książki klasztornej jest niewiele. Autorka zauważyła
istotną rolę drukarni cystersów oliwskich na terenie Prus Królewskich. Jak pisze, warsztat ten
działał w latach 1672–1744 i
śląskiego rodu arystokratycznego hrabiów von Wengersky u wrocławskiego księgarza Korna w 1811 r.
(Catalogue d’une belle collection de livres, appartenante a feu Monsieur le comte Wengersky, wyd. G. T. KORN,
Breslau 1811).
8 Np. katalog dubletów z Biblioteki Puławskiej książąt Czartoryskich (J. K. SIENKIEWICZ, Katalog duplikat biblioteki Puławskiej, których licytacja ma odbyć się dnia 29 września i następnych 1829 r. w Warszawie, Puławy
1828), katalog dubletów z biblioteki Tytusa hr. Działyńskiego (Catalogue des double de la bibliothèque du
comte Dzialynski, ouvrages principalement concernant la Pologne. La vente en aura lieu le mardi 2 Février 1847,
et Jours suivants, rue dite Dorotheenstrasse 20 à Berlin, Berlin 1846).
9 Najogólniejszy zarys bibliofilstwa nowożytnego w Polsce: B. BIEŃKOWSKA przy współpracy E. MARUSZAK,
Książka na przestrzeni dziejów, Warszawa 2005, s. 139–147.
10 Archiwum Państwowe w Poznaniu, Majątek Pawłowice, sygn. 1069. Księgozbiory staropolskie są słabo
zbadane, te zaś prace, które powstają, z konieczności opierają się na badaniach proweniencyjnych w istniejących dziś bibliotekach, a na takiej podstawie nie da się zrekonstruować całego księgozbioru. Por. Kolekcje historyczne. Księgozbiory szlacheckie XVI–XVII wieku (Prace Biblioteki Uniwersyteckiej w Warszawie,
30), Warszawa 2004; Kolekcje historyczne. Księgozbiory szlacheckie XVI–XVII wieku, t. 2 (Prace Biblioteki Uniwersyteckiej w Warszawie, 32), Warszawa 2009.
414
służył przede wszystkim środowisku katolickiemu, [a jego] ważnymi klientami byli jezuici usadowieni pod
Gdańskiem w Starych Szkotach, którym mimo usilnych starań, nie udało się uzyskać zgody władz gdańskich na założenie oficyny wydawniczej w tym mieście (s. 51).
Z kolei charakteryzując życie intelektualne i kulturalne stolicy, odnotowała ważną rolę bibliotek gromadzonych przez zakony, wskazując, że w drugiej połowie XVIII w. przeżywały one
prawdziwy rozwój (s. 125). Te bardzo ogólne uwagi nie zostały niestety wzbogacone o próbę
określenia po pierwsze, jakie miejsce zajmowały drukarnie zakonne w całym ruchu drukarskim, po drugie, jaką pozycję zajmowały biblioteki zakonne wśród innych księgozbiorów pod
względem liczebności, wartości, tematyki dzieł.
Wzmianki o książkach klasztornych znajdziemy w rozdziałach IV–VI, poświęconych charakterystyce licytacji. Opisując zawartość księgozbiorów wystawianych na aukcjach, autorka zauważa, że w prywatnych bibliotekach nowożytnych bardzo istotnym elementem składowym były
publikacje z zakresu teologii (s. 266–267). Dzieła religijne posiadali niemal wszyscy bibliofile
niezależnie od pochodzenia, zawodu czy wykształcenia. Jako przykład księgozbioru zawierającego materiały poklasztorne podaje bibliotekę ks. K. Ostrowskiego. Na jej aukcji, zorganizowanej w 1800 r., znalazły się m.in. katalogi biblioteki karmelitów krakowskich, sporządzone
w latach 1703 i 1756 (s. 279).
Dzieła religijne miały swoje stałe miejsce również w księgozbiorach prywatnych w XIX w. Przykładowo w księgozbiorach domowych lubelskiej inteligencji i mieszczaństwa pierwszej połowy XIX w. książki o tematyce religijnej stanowiły 8%11, ale już w prywatnych bibliotekach
w Galicji Wschodniej w XIX w. – średnio 36,5%12.
Nie zapominajmy również, że w bibliotekach klasztornych znajdowały się książki z zakresu historii, filozofii czy geografii. Z lektury zachowanych XIX-wiecznych katalogów i spisów wielkopolskich bibliotek klasztornych13 wynika, że ówczesne księgozbiory klasztorne, nawet stosunkowo niewielkie, były zróżnicowane tematycznie14. Pochodzące z nich książki mogły być więc
atrakcyjnym przedmiotem handlu.
W publikacji Imańskiej klasztory pojawiają się również jako podmioty rynku aukcyjnego.
Wspomina (s. 325), że na aukcji dubletów z Biblioteki Załuskich w 1761 r. prefektom książnic
klasztornych zaproponowano rozliczenie w postaci książek (a więc wymianę dubletów między
bibliotekami) oraz że w aukcji tej chciał wziąć udział dominikanin lwowski, Klemens Chodykiewicz (s. 342). Aby ominąć pośredników wyznaczonych przez organizatorów aukcji, napisał
bezpośrednio do bpa Józefa Andrzeja Załuskiego. W liście doń adresowanym wskazał na interesujące go dzieła, przy

- Hereditas Monasteriorum

Transkrypt

Podobne dokumenty

Unit 5 - Pearson

argumenty przeciw i ich ogranicz

Studenckie Koło Kuratorium Oświaty w Opolu

Mie vacanze italiane

ll 500