Plik pdf

Jan Kazimierz Sawicki
Tom II
(1945–1961)
Gdynia 2005
28
I. Oczyszczanie z min i materiałów wybuchowych. . .
Tabela 3. Załogi motorówek Oddziału Ratowniczego BOP pracujące
przy oczyszczaniu z materiałów wybuchowych portu w Gdańsku i w Gdyni
(luty–czerwiec 1946 r.)
Motorówka
Nurkowie
Marynarze
Miejsce
1. „Barbara”
Herman Knoblich
Franciszek Mielewczyk
Ludwik Siewka
Edward Krawczyk
Ryszard Kudłacik
Józef Dżas
Józef Woźniak
Gdańsk:
Basen Wolnocłowy
(Władysława IV)
i rzeka Leniwka
2. „Wanda”
Kazimierz Buczma
Mieczysław Pachowski
Walenty Kudłacik
Paweł Witkowski
(sternik z GUM)
Adam Hawliczek
Jan Ciechanowski
Rudolf Czapiewski
Stanisław Panfill
Stanisław Miastowski
Tadeusz Kaczmarek
Gdańsk:
Basen Wolnocłowy
(Władysława IV)
3. „Bajka”
Wojciech Jasiński
Franciszek Kąkol
Franciszek Cieślak
Marian Bieleń
Tadeusz Pędzisz
Stefan Ryszkowski
Wacław Kucharzyk
Jan Podziński
Edward Brzeski
Gdynia:
Basen V
(Ministra
Kwiatkowskiego)
Źródło: AP Gdańsk, BOP, sygn. 1043, nr 426, Sprawozdanie z działalności Oddziału Ratowniczego
BOP, s. 159–163; nr 219, s. 178; nr 219, Korespondencja kpt. K. S. Sulisza, p.o. kierownika Oddziału
Ratowniczego, do dyrekcji BOP, Gdańsk 4 VII 1946, s. 202; Ibid., Wniosek do Wydziału Personalnego
BOP o przyznanie honorarium za pracę niebezpieczną dla życia, Gdańsk, 6 VIII 1946, s. 217.
różne warianty wynagradzania za tzw. roboty pozasłużbowe. Forma specjalnych nagród została wiosną 1946 r. zastąpiona przez wypłatę premii i ostatecznie zdecydowano o wypłacie honorarium za pracę wykonaną na zlecenie BOP. Odrębnych
jednak umów z nurkami i ich obsługą Oddział Ratowniczy BOP nie podpisywał.
Praktyką stało się składanie comiesięcznych wniosków o wypłatę honorarium za
prace przy rozminowywaniu portu lub za transport ładunków wybuchowych do wyznaczonych miejsc na lądzie. Mieczysław Jacynicz w dniu 31 maja, a Kazimierz
S. Sulisz w czerwcu, lipcu i w sierpniu 1946 r. składali wnioski o wypłatę honorariów dla wszystkich ekip w Gdyni i Gdańsku, które zajmowały się wydobywaniem,
rozbrajaniem i usuwaniem bomb, min i pocisków artyleryjskich. Wysokość takiego
honorarium wahała się od 500 do 2500 zł. Najwyższe kwoty wypłacano nurkom i kierownictwu Oddziału Ratowniczego, bezpośrednio uczestniczącymi w wydobywaniu
ładunków wybuchowych, zwłaszcza min, bomb głębinowych i lotniczych.
Ekipy nurkowe penetrujące baseny wodne każdorazowo informowały o dokonanych znaleziskach centralę Oddziału Ratowniczego BOP w Gdańsku Wrzeszczu.
Tutaj zapadały decyzje o dalszym toku postępowania; wyznaczano ekipę nurkową
oraz ustalano datę rozpoczęcia robót, które zawsze bezpośrednio nadzorował Mieczysław Jacynicz, a po jego odejściu z BOP, Kazimierz S. Sulisz i Jan Jabłoński.
404
VIII. Usuwanie z polskich portów wraków okrętów Kriegsmarine. . .
dyrekcję GAL w słuszności podjętej decyzji o finansowaniu kosztów wydobycia117
i odbudowy tego statku. Zgłosiła zatem tę odbudowę w krajowej stoczni do Planu
Inwestycyjnego na rok 1950 i 1951.
Po uzgodnieniach z Ministerstwem Żeglugi i Centralnym Zarządem Przemysłu
Okrętowego, Hilary Sarnecki, dyrektor naczelny GAL, 3 października zwrócił się
do Departamentu Żeglugi MŻ z wnioskiem, aby odbudowywanemu statkowi nadać
nazwę polską „Tryton”118. Ministerstwo Żeglugi zatwierdziło proponowaną nazwę
i armator używał jej w trakcie dalszych starań przy odbudowie statku w stoczniach
krajowych, a potem w stoczniach fińskich.
Wszystkie przygotowania do odbudowy podniesionego wraku były prowadzone
przez specjalistyczne służby Gdynia–Ameryka Linie Żeglugowe S.A. Statek miał
być wykorzystany w ratownictwie morskim i decyzję w tej sprawie musiało wydać
Ministerstwo Żeglugi. Wprawdzie istniało niepisane zapewnienie w tej sprawie Departamentu Żeglugi MŻ, ale dopiero po wystąpieniu Hilarego Sarneckiego Jerzy
Pański, dyrektor Departamentu Żeglugi, w imieniu Ministerstwa Żeglugi pisemnie
potwierdził 14 listopada 1950 r. „ustną decyzję odnośnie do odbudowy m/s «Tryton» eks-«Henrik Gerner»”. Dokument umożliwił dyrekcji GAL kontynuowanie
starań w Centralnym Zarządzie PMH i Centralnym Zarządzie Przemysłu Okrętowego o ulokowanie zlecenia na odbudowę statku ratowniczego do pracy na wodach
otwartych119.
Stocznia Gdyńska oferowała przystąpienie do odbudowy „Trytona” dopiero
1 kwietnia 1951 r., po wcześniejszym dostarczeniu dokumentacji technicznej. Termin
ten prawie o pół roku odbiegał od oczekiwań armatora. Wydział Ratowniczy nie
szczędził wysiłków, aby odbudowa rozpoczęła się 1 lutego 1951 r., jednak i ten termin okazał się nierealny mimo różnych obiecujących uzgodnień, które w rezultacie
okazały się nic nie warte. Opóźniało się także przetaczanie 2 wałów korbowych maszyny głównej w Stoczni Gdańskiej120. Pomimo ponagleń i częstego doglądania robót
117 AP Gdynia, sygn. 1844, nr 90, s. 442. Por. rachunek z 29 XI 1950 r. wystawiony przez A. Młodnickiego, kierownika Wydziału Ratowniczego GAL, s. 455; Korespondencja Wydziału Ratowniczego
z Wydziałem Inwestycyjno-Technicznym GAL, Gdynia, 23 X 1950, s. 422. Koszt wydobycia statku „Henrik Gerner” wyniósł 3,5 mln zł. Według zdenominowanego złotego Wydział Ratowniczy 31 XII 1950 r.
obciążył Wydział Inwestycyjno-Techniczny GAL łączną kwotą 116 346,91 zł. I tak: za pracę ekipy ratowniczej 6–27 VII 1950 r. — 48 000 zł; za pracę w nadgodzinach wykazanych w dzienniku pracy —
16 751,40 zł; za pracę „Herkulesa” przy wraku (47 godzin×240 zł) — 11 280 zł; koszt zużytych materiałów — 4828,89 zł; rachunek Stoczni za dokowanie i wykonanie napraw oraz konserwację kadłuba części
podwodnej — 9909,63 zł; za przeholowanie wraku ze Szczecina do Gdyni holownikiem „Herkules” —
15 000 zł. Razem wyniosło to 105 769,92 zł. Do tej sumy doliczono 10% generaliów, tj. 10 576,99 zł, co
dawało łączną wielkość wydatków w 1950 r. — 116 346,91 zł.
118 AP Gdynia, sygn. 1844, nr 90, Pismo H. Sarneckiego do Departamentu Żeglugi MŻ, Gdynia,
3 X 1950, s. 417. Zob. Korespondencja Wydziału Inwestycyjno-Technicznego GAL, Gdynia, 29 IX 1950,
s. 416.
119 AP Gdynia, sygn. 1844, nr 90, Pismo dyrektora GAL do Departamentu Żeglugi MŻ, Gdynia, 7 XI
1950, s. 426; Odpowiedź Departamentu Żeglugi MŻ, Warszawa, 14 XI 1950, s. 428.
120 AP Gdynia, sygn. 1844, nr 90, Korespondencja Stoczni Gdyńskiej do Wydziału Inwestycyjnego
GAL, Gdynia, 19 X 1950, s. 419. Pismo A. Młodnickiego do wspomnianego wydziału z 31 X 1950 r.,
s. 424.
4. Wydobywanie wraków w Ålesundzie (1957–1958)
447
Rys. 6. Usytuowanie „Konsula Carla Fissera”
Źródło: AP Gdynia, sygn. 1844, nr 98, s. 419.
„Irisa”, za £ 25 000, pod warunkiem zachowania terminu wydobycia „Konsula Carla
Fissera” i „Loga” oraz uzyskania zgody rządu norweskiego51.
Roboty wrakowe prowadzone na dużych głębokościach, na których dotąd nie
pracowały ekipy polskich nurków (do 65 m), wymagały zabezpieczenia nurków w najnowocześniejszy sprzęt. Zanim otrzymano zezwolenie na zakup aparatów trzybutlowych i zdołano je sprowadzić na statki, w Ålesundzie pracowano za pomocą sprzętu
wykorzystywanego podczas robót w Gdyni i w Szczecinie. Kapitan Józef Kubicki
25 lipca osobiście sprawdzał przydatność posiadanego wyposażenia, nurkując na
głębokość 60 m52. Towarzyszył mu lekarz Alojzy Hajel, który zszedł na 58,5 m.
Kapitan spenetrował dno morskie w okolicy dziobu wraku i poddał próbie aparat
„Nargille”, czerpiąc powietrze z kompresora na głębokości 54 m. Aparat ten okazał się doskonały do swobodnego poruszania się pod wodą i kapitan uznał, że jest
on bezkonkurencyjny do takich prac jak badania podwodne, inspekcje, poszukiwania zatopionych kotwic itp. Należy tu zaznaczyć, że Józef Kubicki był pierwszym
kapitanem polskiej floty, który pracował pod wodą na tak dużej głębokości.
Praca na dużych głębokościach, choć trwała krótko, do 30 minut, to wynurzanie
się z pobytem na dwóch stacjach trwało od 84 do 101 minut. Nieprzestrzeganie tego
rygoru niosło z sobą ryzyko choroby kesonowej. Taki wypadek wydarzył się w po51 Kapitan J. Kubicki i M. Stankiewicz przewidując możliwość sfinalizowania kontraktu na wydobycie czwartego wraku, uznali, że wymagany jest dobór statków dostosowanych do takich zadań. Oprócz
„Światowida” i „Czapli” żądali desygnowania do robót wrakowych w Norwegii m/s „Cietrzew”, który
byłby zdolny do wykonywania samodzielnej pracy oraz badania wraków.
52 Kapitan J. Kubicki na podstawie przeprowadzonych nurkowań stwierdził, „że aparaty dwubutlowe
nie nadają się do nurkowania na większą głębokość. Nasi nurkowie zużywają znacznie więcej powietrza
niż wynika to z tabel zagranicznych. W związku z tym na głębokość 60 m nie można w nich nurkować.
Nurek dochodzi do tej głębokości, lecz natychmiast musi wychodzić z uwagi na niewystarczający zapas
powietrza”. Zob. AP Gdynia, sygn. 1844, nr 98, Sprawozdanie nr 3/Norw. z przebiegu prac ratowniczych
w Ålesundzie za okres od 1–15 VI 1957, Ålesund, 17 VI 1957, s. 191.
477
Zestawienie wraków i przeszkód nawigacyjnych. . .
1
2
3
◦
4
5
22
Wrak parowca,
części ponad wodą
54 36’06”
18◦ 49’48”
3–5 m
Wrak zbadany przez
PRO, nr 14, zniszczony,
zapadnięty w piasek —
metoda pirotechniczna
23
Wrak trawlera,
części ponad wodą
54◦ 37’21”
18◦ 49’47”
3–5 m
Duży frachtowiec
„Moltkefest” ok. 400 m
od brzegu, zapadnięty
w piasek — wystaje
nad wodą. Zbadany metodą pirotechniczą, nr 15
24
Wrak barki,
części ponad wodą
54◦ 37’27”
18◦ 49’42”
1m
25
Wrak parowca rzecznego,
kotwice oraz wrak
holown. razem zbite
(części ponad wodą)
54◦ 35’48”
18◦ 49’18”
26
Wrak promu,
części ponad wodą
54◦ 36’04”
18◦ 48’15”
5m
Prawdopodobnie wydobyty
przez ekipy PRCiP
27
Wrak trałowca magnetycznego
54◦ 35’29”
18◦ 48’10”
ok. 50 m
Przez PRO jeszcze
nie wykryty i nie zbadany
28
Wrak nieznany
na gł. ponad 50 m
54◦ 35’12”
18◦ 48’06”
ponad
50 m
Przez PRO jeszcze
nie wykryty i nie zbadany
29
Wrak nieznany na linii
nabież. dewiacyjnego
MS system Hel
54◦ 35’44,5”
18◦ 47’33”
30
Wrak nieznany na linii
nabieżnika dewiacyjnego
MS system Hel
54◦ 36’14”
18◦ 47’33”
ponad
40 m
31
Wrak holownika
pełnomorskiego
54◦ 35’37”
18◦ 47’28”
50–52 m
32
Wrak okrętu strażniczego
oraz wraki barek
54◦ 36’48”
18◦ 47’24”
33
Nieznana przeszkoda
nawigacyjna
54◦ 36’46”
18◦ 47’23”
6,6 m
34
Wrak ORP „Wicher”,
części ponad wodą
54◦ 36’49”
18◦ 47’01”
do 10 m
3–10 m
52–54 m
–
Wrak nr 16 —
zapiaszczony na plaży
— barka, tankowiec
Rybak uzbrojony, blisko
plaży, zastrzeżony przez
Mar. Woj. do wydobycia.
Nr 13
Wrak zbadany nr 12,
barka „Mery”
Przez PRO jeszcze
nie wykryty i nie zbadany
Holownik „Abeville”
zbadany, nr 11
Rejon portu Mar. Woj.
Hel — dla PRO
wraki nieznane
Rejon portu Mar. Woj.
Wraki nie badane
przez PRO
Leży przy porcie
Mar. Woj. Hel. Zbadany. Praca przy nim
jest uzależniona od zgody
Mar. Woj.
500
Indeks nazwisk
Olsienkiewicz H. 326
Pietraszkiewicz Zygmunt 31
Olszak J. 33, 355
Pietruszyński Roman 400
Olszewski B. 423, 424
Pietrzak Antoni 400
Orczyński Tadeusz Z. 20, 79, 80, 346
Pikulski Józef 90
Orzepowski Stanisław 268, 271, 273, 275
Piotrowski Eugeniusz 127
Ossowski Kazimierz 309, 310
Piotrowski Józef 86
Ostawski Kazimierz 470
Piotrowski Stanisław, nurek 269, 290, 474
Ostrowski Józef 174, 203, 213, 342
Piskozub Zbigniew 416
Ostrowski Paweł 58, 88
Ostrowski Stanisław 58
Plinius Marius 130, 131, 178, 180–182, 185, 186,
190, 198, 200, 207, 237–239, 246, 335–338
Otorowski Jan 376, 420
Płocieniak Jan 303
Owczarek Kazimierz 137
Pacho Wacław 396
Pachowski Jan 34
Pachowski Mieczysław, nurek 28, 31, 35, 49, 54,
116, 349, 350
Pacześniak Jerzy 405
Palusiak Teodor, nurek 168, 474
Pałka Jan 284, 340, 355
Pałucki Leonard 126
Panfill Stanisław 28
Pański Jerzy (absolwent WN PSM z 1937 r.) 136,
162, 170, 184, 192, 226, 240, 241, 257, 272, 326,
328, 353, 377, 404
Paprzycki Stefan 103
Papuga Stanisław 127
Parteka Hubert 11, 50
Połabiński T. 236
Pocełujew Jerzy (absolwent WN SM z 1926 r.)
137
Podsiadły Marian 387
Podziński Jan 28
Poinc Witold Zygmunt (absolwent WN PSM
z 1930 r.) VII, 67–71, 84, 87, 131, 132, 134,
143, 145, 147, 150–152, 155–157, 161–164,
166, 168, 170, 174, 175, 187, 189, 192–195,
197–199, 203–205, 207, 208, 210–213, 215,
221, 223, 226–228, 232, 234, 240, 241, 244–246,
248, 249, 257, 261, 274, 283, 292, 316, 319, 327,
328, 340, 341, 350, 351, 354, 375, 376, 425, 426,
429, 432, 434, 438–445, 448–452, 461–467, 473
Polak Adolf 375
Polak Aleksander 3
Polański Jerzy 209
Ponikowski Wacław 115
Pasoń Bernard 93, 284, 342, 355
Pontus Zbigniew (absolwent WN PSM z 1950 r.)
453
Paszkowski Antoni 120, 121, 127, 374, 409, 413
Popiel Mieczysław 377
Pater Walter 15
Popow, kpt. lejt. 20
Patschul S. 365
Pawlaczyk Henryk, nurek 357, 474
Porębski Eugeniusz 351, 376, 386, 392, 417, 418,
420
Pawłowicz Olgierd 386
Potyrała Aleksander 75
Pawłowski Alojzy 254, 328, 332, 374, 418, 419
Powiński Marek 62
Pawłowski Jan, nurek 474
Pożoga Stefan 88, 219
Pawłowski Piotr 193
Prawin Jakub 207
Perycz Eugeniusz 462
Prowans Witold 331, 332
Petrusewicz Kazimierz (absolwent WN SM
z 1928 r.) 68, 101, 198, 202, 336, 337
Prugar Władysław 423
Petrusiewicz Stefan 377
Przybylski Jerzy 15
Pędzisz Tadeusz 28
Puch Mikołaj 158, 173
Pęgowski Józef, nurek 474
Puch Witold 379
Pielach Zbigniew 384
Pustelnik Wilhelm 241
Pierzyński Stefan 126
Pytlik Franciszek 53
Przybylski Bolesław 127
506
Indeks statków i okrętów
„Feliks”, holownik 292
„Hydrograf 10”, jednostka hydrograficzna 169
„Felix”, holownik ratowniczy 27, 32
„Flisak”, holownik 117
„Flora”, żaglowiec 487
„Ibis”, holownik 93, 208, 221, 235, 240, 247, 323,
325
„Florian”, s/s, holownik pożarniczy 86, 229
„Ilmarinen” 469
„Fortuna”, m/s 113
„Ilse Fritzen” 443
„Fram”, holownik 97
„Ingerois”, parowiec fiński 17, 129, 130, 313–323
„Fredro”, s/s, bocznokołowy statek rzeczny 56,
57, 60, 62, 64
„Inż. Wenda”, pogłębiarka 210
„Fritzen”, s/s, statek zalewowy 225, 264, 273, 274,
280, 419
„Irka”, motorówka 287
„Fu-Sing”, pogłębiarka chińska 171
„Iris”, s/s 440, 442–444, 447, 451–454, 456–460
„Jagusia”, motorówka 356
„G.K.K.4”, barka 31
„Jantar”, m/s, holownik 469
„Gdańsk”, s/s, statek pasażerski 72, 74, 75, 78,
77, 82, 109, 112, 479
„Jastarnia”, m/s (eks-„Seeburg”) 152–160
„Genia”, motorówka 445
„Jolanta”, m/s (eks-„Heidebring”) 108
„Jens”, motorówka 300
„Gerner”, pogłębiarka czerpakowa 94
„Gneisenau”, pancernik XI, 38, 42, 93, 130, 139,
145, 147, 171, 222, 223, 344–392, 400, 401, 407,
409, 410, 413, 416, 418, 422, 445
„Kapitan Kosko”, s/s (eks-„Rose”) 421
„Kazimierz”, s/s, holownik 269, 273, 274
„Kielce”, s/s, transportowiec (eks-„Emily Sauber”) 136, 140
„Görinchen 2”, pogłębiarka 301–303
„Graf Zeppellin”, lotniskowiec 298
„Klaus Fritzen” 443
„Gravenstein”, s/s, transportowiec 407
„Kohlberg”, s/s, statek żeglugi przybrzeżnej 97
„Gryf”, ORP 479
„Kohlendamfer” 487
„Gunn”, barka morska 288
„König Louise” 469
„Konsul Carl Fisser”, s/s 439–441, 443–451, 453,
456, 458, 461, 463, 464
„Hamburg”, s/s, statek pasażerski 161
„Hanka”, barka nurkowa 268
„Hanna Cords”, s/s, transportowiec
274, 280, 281, 419
225, 264,
„Kopernik”, m/s 423
„Korsarz”, ORP 10
„Hansa”, s/s, statek pasażerski 161, 288
„Krab”, ponton 465
„Heidebring”, m/s 108
„Kruk”, holownik 106
„Heiligenhafen”, m/s 288
„Kurt”, holownik 97
„Heluan”, (eks-„Vienna”), pasażerski statek austriacki 423
„Kuter I”, baza nurków 349
„Henrik Gerner”, m/s 223, 224, 402–407
„Herkules”, s/s, holownik ratowniczy 71, 147,
156, 157, 186–189, 191–194, 197, 198, 207–
210, 216, 222, 223, 226, 228, 230–232, 247,
248, 250, 251, 289, 292, 340, 342, 343, 353,
364, 402, 404, 406, 445, 450, 451
„La Reine”, betoniarnia pływająca 82, 300
„Lakshmi”, s/s 425, 426, 429, 434
„Lauferbrücke” (eks-„Warthe”) 131, 132
„Lech”, s/s, drobnicowiec X, 81, 129, 145, 178,
197–216, 266, 346, 351
„Hilda” 288, 419
„Lech”, holownik 43, 79
„Hindenburg”, s/s, transportowie Kriegsmarine
468–471
„Leda”, s/s, statek norweski
333–343
„Hordnes”, s/s 446
„Leverkusen”, m/s, transportowiec torped 414–
417
„Hummel”, okręt przeciwlotniczy 288
187, 221, 240,
512
Spis treści
VIII. Usuwanie z polskich portów wraków okrętów Kriegsmarine
pozostawionych przez dowództwo Floty Bałtyckiej ZSRR
344
1. Pierwsze radzieckie, polsko-duńskie i polskie projekty usunięcia
wraku pancernika „Gneisenau” z portu w Gdyni (1945–1950) . . . . . . . . . . . . . 344
2. Prace ekipy ratowniczej „Smok” przy podnoszeniu
wraku pancernika „Gneisenau” (27 IV 1950–12 IX 1951 r.) . . . . . . . . . . . . . . . 353
3. Koncepcje lokalizacji i demontażu wraku „Gneisenaua”
po usunięciu z wejścia głównego portu gdyńskiego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 365
4. Komisja Zagadnień Wraku „Gneisenaua” Państwowej Komisji
Planowania Gospodarczego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 370
5. Demontaż „Gneisenaua” przy nabrzeżu Śląskim w Gdyni . . . . . . . . . . . . . . . . . . 381
6. Usuwanie wraków okrętów podwodnych przez ekipy PRCiP
oraz PRO (1948–1955) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 393
7. Próby odbudowy bazy warsztatowej okrętów podwodnych
m/s „Henrik Gerner” na statek ratowniczy m/s „Tryton” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 402
8. Likwidacja wraków okrętów nawodnych Kriegsmarine
w Gdańsku, Gdyni i Szczecinie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 407
IX. Programy robót Polskiego Ratownictwa Okrętowego
na wodach obcych państw (1955–1961)
422
1. Roboty podwodne we Vlorze (Valona) w Albanii (1955–1956). . . . . . . . . . . . . . 422
2. Ekspedycja polskiego zespołu ratowniczego do Indii,
Pakistanu, Egiptu i Izraela (1955–1957) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 424
3. Starania polskich firm i urzędów o prowadzenie ratownictwa
zatopionych statków i okrętów w Norwegii (1956–1958) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 437
4. Wydobywanie wraków w Ålesundzie (1957–1958) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 444
5. Próby lokowania robót wrakowych w Wielkiej Brytanii
i Finlandii (1959–1961) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 464
Aneks. Zestawienie wraków i przeszkód nawigacyjnych według danych
Polskiego Ratownictwa Okrętowego na koniec 1957 r.
475
Spis rysunków i szkiców
489
Spis tabel
491
Indeks nazwisk
493
Indeks statków i okrętów
505