docpobierz diagnozę
download 
Reklamacja Transkrypt
pobierz diagnozę
Diagnoza Stanu Środowiska Miasta Puławy DIAGNOZA STANU ŚRODOWISKA MIASTA PUŁAWY Stan na koniec 2007 r. Puławy, 2008 r. Diagnoza Stanu Środowiska Miasta Puławy Spis treści Rozdział 1................................................................................................................................ 3 1. Wody podziemne i powierzchniowe ............................................................................... 3 1.1. Wody podziemne ......................................................................................................................3 1.1.1. Bilans zasobów oraz dynamika poboru wód podziemnych ...................................................3 1.1.2. Jakość wód podziemnych w Puławach ...............................................................................5 1.2. Wody powierzchniowe .............................................................................................................7 1.2.1. Stan wód powierzchniowych ................................................................................................7 1.2.2. Główne źródła zanieczyszczeń wód powierzchniowych ...................................................8 1.2.2.1. Ścieki Zakładów Azotowych „Puławy” S. A. ...................................................................8 1.2.2.2. Ścieki miejskie ................................................................................................................11 1.2.2.3. Ścieki BIOWET Sp. z o.o..............................................................................................14 1.3. Podsumowanie i wnioski .........................................................................................................15 Rozdział 2.............................................................................................................................. 16 2.1. Powietrze....................................................................................................................... 16 2.1.1. Źródła zanieczyszczeń powietrza.........................................................................................16 2.1.1.1. Emisja z jednostek organizacyjnych zlokalizowanych na terenie Puław........................16 2.1.1.2. Zanieczyszczenia transportowe i komunikacyjne .........................................................20 2.1.1.3. Emisja zanieczyszczeń z palenisk indywidualnych, drobnych zakładów usługowowytwórczych ..............................................................................................................................20 2.1.2. Stan czystości powietrza ......................................................................................................21 2.1.3. Podsumowanie i wnioski ......................................................................................................26 3.1.1. Hałas komunikacyjny ............................................................................................................29 3.1.2. Hałas kolejowy......................................................................................................................30 3.1.3. Hałas przemysłowy i inny .....................................................................................................31 3.1.4. Hałas a zagospodarowanie przestrzenne miasta................................................................32 3.1.5. Podsumowanie i wnioski ......................................................................................................33 Rozdział 4.............................................................................................................................. 34 4.1. Gleba i powierzchnia ziemi.......................................................................................... 34 Rozdział 5.............................................................................................................................. 36 5.1. Zieleń miejska i jej zagroŜenia .................................................................................... 36 5.1.1. Naturalne zespoły roślinne rejonu Puław ...........................................................................36 5.1.3. Zieleń urządzona ..................................................................................................................37 5.1.5. Stan zieleni miejskiej ............................................................................................................41 5.1.6. Podsumowanie i wnioski ......................................................................................................42 6.Materiały źródłowe ........................................................................................................... 43 Autorzy opracowania: Rozdział 1-4 Wydział Ochrony Środowiska Urząd Miasta Puławy Rozdział 5 Biuro Zieleni Miejskiej Urząd Miasta Puławy 1 Puławy, 2008 r. Diagnoza Stanu Środowiska Miasta Puławy Informacje ogólne W roku 1993 na zlecenie Zarządu Miasta Puławy został opracowany „Raport o stanie środowiska miasta Puławy” uwzględniający wszystkie elementy środowiska: wody powierzchniowe, wody podziemne, powietrze, tło akustyczne, a takŜe szeroką charakterystykę środowiska przyrodniczego gminy. PowyŜsza diagnoza została zaktualizowana w 2000. W 2007 r. dokonano ponownej aktualizacji diagnozy stanu środowiska miasta Puławy, przedstawiając trendy zmian w środowisku na przestrzeni ostatnich siedmiu lat. Niniejsze opracowanie wykonano w oparciu o dane i informacje udostępnione przez zakłady i przedsiębiorstwa z terenu Puław. W diagnozie wykorzystano takŜe materiały zawarte w „Raportach o stanie środowiska m. Puławy” z 1999r. i 2004r., Raportach o stanie środowiska woj. lubelskiego z ostatnich kilku lat oraz w „Programie ochrony środowiska woj. lubelskiego na lata 2001-2015”. Przedstawiona poniŜej diagnoza kondycji środowiska miasta Puławy stanowiła punkt wyjścia do opracowania „Programu ochrony środowiska miasta Puławy na lata 2008 – 2011 oraz Planie Gospodarki Odpadami z perspektywą na lata 2011 - 2015”. 2 Puławy, 2008 r. Diagnoza Stanu Środowiska Miasta Puławy Rozdział 1 1. Wody podziemne i powierzchniowe 1.1. Wody podziemne 1.1.1. Bilans zasobów oraz dynamika poboru wód podziemnych Potencjalne zasoby wód podziemnych zlewni rejonu Puławy wynoszą 45 mln m3/rok (Dokumentacja hydrogeologiczna wód podziemnych - 1979). W tym: - ujęcie komunalne - 20,8 mln m3/rok - ujęcie Zakładów Azotowych - 18,2 mln m3/rok - Ujęcie „śelatyny” S.A. i pozostałe - 6,0 mln m3/rok. Maksymalna zatwierdzona w pozwoleniach wodno-prawnych lub zintegrowanych wydajność eksploatacyjna powyŜszych ujęć przedstawia się następująco: - ujęcie komunalne - 10,5 mln m3/rok - ujęcie Zakładów Azotowych - 10,9 mln m3/rok - ujęcie BIOWET Sp. z o.o. - 2,16 mln m3/rok - Ujęcie IUNG - 0,35 mln m3/rok Pobór wody z w/w zlewni wód podziemnych w ostatnich latach wynosił: 2000 – 6,5 mln m3/rok 2005 – 6,2 mln m3/rok 2006 – 6,3 mln m3/rok 2007 – 5,3 mln m3/rok Charakterystyka poszczególnych ujęć została przedstawiona w poniŜszej tabeli 1. 3 Puławy, 2008 r. Diagnoza Stanu Środowiska Miasta Puławy Tabela 1. Charakterystyka ujęć wody na terenie Puław Lp. Nazwa ujęcia Ilość studni Utwory geologiczne Zatwierdzone zasoby w kat.”B”* [m3/d] Pobór wody z ujęcia [m3/d] 2007 r. 1. Ujęcie komunalne 8 Kreda i czwartorzęd 35 088 6838 2. Ujęcie ZA 25 Czwartorzęd 40 800 7495,8 3. BIOWET Michałówka 3 Czwartorzęd Kreda 2688 183 4. IUNG PIB 2 Kreda 486 31,3 5. PIWET PIB 1 Kreda 211 - 6. Szpital Miejski 1 Kreda 1320 - Uwagi Obserwuje się stały spadek poboru wody z ujęcia Ograniczenie poboru wód podziemnych do celów produkcyjnych eksploatowana jest 1 studnia; eksploatowana 1 studnia studnia nieeksploatowana od 1990 r., rozpoczęto eksploatację w2008 r. studnia rezerwowa nieeksploatowana od 1986 r. *kat”B” zasobów wodnych - zatwierdzone zasoby eksploatacyjne, których nie moŜna przekroczyć, określone na podstawie próbnego pompowania wód z otworu PoniŜej przedstawiono zuŜycie wody z ujęcia komunalnego w latach 2000-2007 Tabela 2. ZuŜycie wody z ujęcia komunalnego w latach 2000-2007 2000 ZuŜycie roczne tys. m3 2 908,90 ZuŜycie średniodobowe (m3/d) 7970 2005 2 658,05 7282 2006 2 759,52 7560 2007 2 496,06 6838 Rok Jak wynika z analizy danych, pobór wód głębinowych z ujęć Puław w kolejnych latach ulega zmniejszeniu, co jest związane między innymi z likwidacją w poprzednich latach zakładów produkcyjnych, racjonalizacją zuŜycia wody w celu minimalizowania, ograniczania kosztów produkcji oraz oszczędnością wody w gospodarstwach domowych z uwagi na tendencję wzrostową opłat za dostawę wody. 4 Puławy, 2008 r. Diagnoza Stanu Środowiska Miasta Puławy Szereg działań zmierzających w kierunku racjonalizacji zuŜycia wody podjęły Zakłady Azotowe Puławy S.A. Działania te objęły dwa zasadnicze kierunki: - zastąpienie wody podziemnej wodą powierzchniową zuŜywaną do produkcji wody zdemineralizowanej poprzez budowę ujęcia wody na rzece Kurówce. Ograniczono tym samym ilość pobieranej wody podziemnej o około 50% , zastępując ją wodą powierzchniową. - ograniczenie zuŜycia wody w poszczególnych wytwórniach produkcyjnych takich jak: Kaprolaktam, Mocznik, Melamina. PowyŜsze działania pozwoliły na zmniejszenie w znacznym stopniu ilości ujmowanej wody podziemnej (ponad 50% w stosunku rocznym). Kierunek przyjętych działań w zakresie racjonalnego zuŜycia wody jest prawidłowy. 1.1.2. Jakość wód podziemnych w Puławach O jakości wód podziemnych decydują parametry fizykochemiczne i mikrobiologiczne wody. Podstawowe wymagania dotyczące jakości wody przeznaczonej do spoŜycia przez ludzi w tym wymagania bakteriologiczne, fizykochemiczne, organoleptyczne oraz sposób oceny przydatności wody określone zostały w Rozporządzeniu Ministra Zdrowia z dnia 29 marca 2007 r. w sprawie jakości wody przeznaczonej do spoŜycia przez ludzi (Dz.U. z 2007 Nr 61 poz. 417). Wartości wybranych wskaźników fizykochemicznych i mikrobiologicznych wody pitnej z ujęcia komunalnego w latach 2000 – 2007 przedstawiono w tabeli 3. 5 Puławy, 2008 r. Diagnoza Stanu Środowiska Miasta Puławy Tabela 3. Jakość wody z komunalnego ujęcia (woda zmieszana ze wszystkich eksploatowanych studni) NajwyŜsza dopuszczalna wartość 15 2000 r. 2005 r. 2006 r. 2007 r. 4,3 4,17 4,42 4,58 7,4 7,28 7,32 7,31 6,5-9,5 350,25 362,05 370 60-500 0,053 0,061 0,043 0,059 0,5 Azot azotynowy (mg / dm3 ) 0,0015 0,0 0,0022 0,0069 0.5 Azot azotanowy (mg/dm3) 2,979 10,63 11,56 8,24 50 śelazo (mg/dm3) 0,039 0,054 0,037 0,054 0,2 Chlorki (mg/dm3) 27,63 27,7 25,52 22,24 250 Oznaczenia Barwa (mg Pt/l) Odczyn (pH) Twardość ogólna 379 (mg CaCO3/dm3) Azot amonowy (mg/dm3) PowyŜsze analizy wykonano dla wody zmieszanej, pochodzącej ze wszystkich ośmiu eksploatowanych studni. Z analizy składu chemicznego wody na przestrzeni ostatnich lat wynika, iŜ jakość wody w studniach ujęcia komunalnego nie ulega pogorszeniu, a w niektórych parametrach, z biegiem lat ulega nawet poprawie (chlorki). Z uwagi na dobrą jakość, woda z tych studni nie jest uzdatniana, poza okresowo (w miarę potrzeby) stosowaną dezynfekcją prowadzoną za pomocą podchlorynu sodu. W wodę z ujęcia komunalnego zaopatrywane są gospodarstwa domowe, instytucje oraz podmioty gospodarcze z wyjątkiem Zakładów Azotowych „Puławy”S.A., BIOWET „Puławy” Sp. z o.o. i Instytutu Uprawy NawoŜenia i Gleboznawstwa, które posiadają własne ujęcia wód podziemnych. Jakość wody w studniach głębinowych ujęć zlokalizowanych na terenie Puław została przedstawiona w tabeli 4 opracowanej na podstawie danych uzyskanych z poszczególnych instytucji i zakładów. Tabela 4. Jakość wód z ujęć głębinowych- dane z 2000 r. – 2007 r. Oznaczenia Rok Barwa Zakłady Azotowe: 2000 r. (mg Pt/l) IUNG Szpital Miejski 2007 r. 2000 r. 2007 r. 2000 r. 2007 r. Norma 17 - 5 <6 5 <6 15 Odczyn (pH) 7,28 7,4 7,6 7,1 - 7,6 6,5-9,5 Twardość ogólna 6,03 4,74 494 466 243 279 60-500 [Mval/dm3] [Mval/dm3] 0,15 0,07 0,04 <0,04 0,04 <0,04 0,5 Azot azotynowy (mg / l ) 0,03 - 0,003 <0,006 0,005 0,010 0.5 Azot azotanowy (mg/l) 2,98 3,9 8,8 4,3 4,0 12,5 50 śelazo 0,6 0,25 0,02 0,064 0,08 0,22 0,2 22,58 28 - 52,3 18,0 21,2 250 (mg CaCO3/l) Azot amonowy (mg/l) Chlorki (mg/l) (mg/l) 6 Puławy, 2008 r. Diagnoza Stanu Środowiska Miasta Puławy Analizując jakość wód podziemnych z ujęć zlokalizowanych w mieści naleŜy stwierdzić, Ŝe wody podziemne są dobrej jakości. Generalnie wody podziemne w m. Puławy charakteryzują się stosunkowo wysoką twardością; w ujęciu Zakładów Azotowych „Puławy”, obserwuje się nieznacznie podwyŜszoną zawartość Ŝelaza. Zasadniczo wody w studniach ujęć Zakładów Azotowych „Puławy” S. A. i „Biowetu” nie są naraŜone na skaŜenie typu sanitarnego z uwagi na znaczne oddalenie od zabudowy mieszkaniowej i upraw rolniczych. Potencjalnie naraŜone na skaŜenie wód gruntowych są ujęcia komunalne znajdujące się na obrzeŜach zabudowanej części miasta. Do zagroŜeń skaŜenia wody w ujęciu komunalnym naleŜą : - „dzikie” wysypiska śmieci w strefie sanitarnej pośredniej komunalnego ujęcia wód; - brak 100% skanalizowania części osiedla Włostowice oraz potencjalna nieszczelność szamb w nieskanalizowanej części miasta; - potencjalnie nieprawidłowe nawoŜenie upraw rolnych w strefie ochrony pośredniej studni. Konsekwentna realizacja programu kanalizowania miasta, ze szczególnym uwzględnieniem strefy pośredniej komunalnego ujęcia wody i dzielnic domów jednorodzinnych stanowi najlepsze rozwiązanie w zakresie ochrony wód głębinowych. 1.2. Wody powierzchniowe 1.2.1. Stan wód powierzchniowych Do wód powierzchniowych występujących na obszarze administracyjnym Puław zalicza się rzeki: Wisłę i Kurówkę oraz akwen wodny - Łacha Wiślana. Według Instytutu Meteorologii i Gospodarki Wodnej, rozpiętość przepływów w Wiśle w latach 1951-1977 wynosiła od 97,7 do 6460 m3 / s. Rzeka Wisła – Puławy leŜą na 372,5 km biegu rzeki. Wody rzeki Wisły na całym odcinku woj. Lubelskiego, w tym równieŜ Puław, sklasyfikowane zostały jako wody niezadowalającej IV klasy jakości. Na tę jakość wpływ miała zawiesina ogólna oraz wskaźniki mikrobiologiczne. W sezonie wegetacyjnym stwierdzono duŜe zawartości chlorofilu „a” oraz występowanie ogólnego węgla organicznego na poziomie IV i V klasy. Zawartość związków organicznych większości przypadków odpowiadała II lub III klasie. Wisła prowadziła wody o dobrym natlenieniu (głównie I klasy czystości) oraz niską zawartością azotanów i związków fosforu. Zwiększone ilości azotanów i amoniaku zaobserwowano w Gołębiu, poniŜej miejsca zrzutu ścieków z Zakładów Azotowych i miejskiej oczyszczalni ścieków. O końcowej klasie czystości zadecydowały następujące wskaźniki: barwa, BZT5, ChZT Mn, ChZT Cr, amoniak, przewodność, substancje rozpuszczone, chlorki, liczba bakterii coli typu kałowego, liczba bakterii coli. W V klasie czystości znalazły się wskaźniki: zawiesina ogólna, ogólny węgiel organiczny, chlorofil „a”. 7 Puławy, 2008 r. Diagnoza Stanu Środowiska Miasta Puławy Rzeka Kurówka jest prawobrzeŜnym dopływem Wisły o dł. 42,8 km. Średni przepływ Kurówki w rejonie BIOWET-u (odcinek puławski) wynosi 1m3/s. Wody Kurówki prawie na całej jej długości sklasyfikowano w V klasie czystości. Wody charakteryzowały się znaczną zawartością związków organicznych, azotu organicznego oraz związków fosforu. Wody rzeki Kurówki w okolicach Puław sklasyfikowano w IV klasie. O tej klasie czystości zadecydowała barwa, natlenienie, oraz wskaźniki mikrobiologiczne. W V klasie znalazły się wskaźniki: zawiesina ogólna, ChZT Cr, ogólny węgiel organiczny i mangan. Na słabą jakość wód rzeki Kurówki decydujący wpływ ma niecałkowicie uporządkowana gospodarka wodno ściekowa w górnym jej odcinku. Pod koniec lat 90-tych Zakłady Azotowe „Puławy S. A. uruchomiły na rzece Kurówce ujęcie wód powierzchniowych, co pozwoliło ograniczyć zuŜycie wód głębinowych wykorzystywanych przez zakład do celów technologicznych. Łacha Wiślana stanowi element krajobrazowy parku puławskiego. Na przestrzeni ostatnich dwudziestu lat wzrosły procesy zamulania i eutrofizacji tego akwenu m.in. przez jej zanieczyszczanie ściekami deszczowymi. Po oddaniu do eksploatacji w 1995 r. oczyszczalni ścieków deszczowych stworzono warunki do renowacji i odmulenia łachy wiślanej. W latach 1997-99 opracowana została dokumentacja techniczna rewaloryzacji tego zabytkowego elementu parkowego obejmująca w I etapie – oczyszczenie (odmulenie) zbiornika wodnego oraz w II etapie - zagospodarowanie łachy wraz z otoczeniem w celu przywrócenia zabytkowego charakteru obiektu. W 2008r. gmina Miasto Puławy podpisała porozumienie z Instytutem Uprawy NawoŜenia i Gleboznawstwa w Puławach na dysponowanie terenem łachy Wiślanej wraz z otoczeniem (ok. 10,92 ha) na 20 lat. Tym samym stworzone zostały prawno – organizacyjne warunki do przeprowadzenia renowacji łachy przy wykorzystaniu unijnych funduszy. 1.2.2. Główne źródła zanieczyszczeń wód powierzchniowych 1.2.2.1. Ścieki Zakładów Azotowych „Puławy” S. A. Odbiornikiem ścieków z Zakładów Azotowych „Puławy” S. A. jest Wisła na 378 km długości (prawy brzeg). Wszystkie ścieki powstające w Zakładach podlegają oczyszczaniu na: - Centralnej Oczyszczalni Ścieków Przemysłowych, - Biologicznej Oczyszczalni Ścieków z Kaprolaktamu, - Biologicznej Oczyszczalni Ścieków Fekalnych, - Osadnikach typu „ Dywidag”. 8 Puławy, 2008 r. Diagnoza Stanu Środowiska Miasta Puławy Ścieki technologiczne obejmują : a) ścieki organiczne w wytwórni kaprolaktamu podlegają oczyszczeniu w biologicznej oczyszczalni ścieków o przepustowości 10600 m3 / d. b) ścieki technologiczne zawierające związki azotowe oczyszczane są w chemiczno-mechanicznej oczyszczalni ścieków przemysłowych o przepustowości 21600 m3/d. Ścieki sanitarno-bytowe oczyszczane są za pomocą osadników typu „Dywidag” oraz na biologicznej oczyszczalni ścieków fekalnych o przepustowości 60 m3 / h. Wody nadosadowe i pochłodnicze powstają z odcieków na składowisku popiołów przesyłanych z elektrociepłowni transportem hydraulicznym oraz z osadów podekarbonizacyjnych pochodzących ze stacji uzdatniania wody oraz obiegów chłodniczych. Wody nadosadowe po oczyszczeniu w osadnikach ziemnych mają skład zbliŜony do wody wiślanej. Woda z otwartych obiegów chłodniczych łącznie z wodami deszczowymi, z uwagi na lepszą jakość niŜ woda wiślana, nie są poddawane oczyszczaniu. System odprowadzania ścieków. Wszystkie rodzaje ścieków oraz wody pochłodnicze odprowadzane są do kanału zrzutowego, a następnie przez otwarty zbiornik o powierzchni 23 ha, wpływają do Wisły w rejonie Wólki Gołębskiej. W tabeli 5 pokazano ładunki zanieczyszczeń odprowadzone w ściekach Zakładów Azotowych „Puławy” S. A. w latach 2000-2007. Dla zobrazowania tendencji zmian w tabeli przedstawiono równieŜ dane za 1988 r. Tabela 5. Ładunki zanieczyszczeń (łącznie z zanieczyszczeniami Wisły) odprowadzane przez ZA „Puławy” (kg/dobę) Rodzaje zanieczyszczeń BZT5 1988 2000 2005 2006 2007 3872 272 393 664 527 14685 1 208 1562 2223 1616 Azot amonowy 6882 2 044 2683 3011 2839 Azot azotanowy 2720 730 907 1111 1196 Azot organiczny 5915 518 486 494 520 Zawiesina 6861 - 126 731 1772 Chlorki 59261 2 394 2648 - 4191 Siarczany 29725 1 404 701 2107 480 ChZTCr PoniŜej w sposób graficzny przedstawiono zmiany w ilości zrzutów ścieków z Zakładów Azotowych „Puławy” S.A. na przestrzeni lat 1988 – 2007. Z wykresu wynika, Ŝe poziom zanieczyszczeń odprowadzanych w ściekach na przestrzeni ostatnich 20 lat wyraźnie się zmniejszył i utrzymuje się na względnie stałym poziomie przy wzroście produkcji i wzroście ilości zrzucanych ścieków. 9 Puławy, 2008 r. Diagnoza Stanu Środowiska Miasta Puławy Wykres 1. Zmiany w ilości zrzutów ścieków z Zakładów Azotowych „Puławy” S. A. na przestrzeni lat 1988-2007 r.. Ładunki zanieczyszczeń odprowadzane w ściekach przez ZA "Puławy" w latach 1988 - 2007 [kg/dobę] 65000 60000 55000 50000 BZT5 45000 ChZT5 40000 azot amonowy 35000 azot azotanowy 30000 azot organiczny zawiesina 25000 chlorki 20000 siarczany 15000 10000 5000 0 1988 1991 1992 1997 1998 1999 2000 2005 2006 2007 Ogółem w 2007 r. Zakłady Azotowe „Puławy” S. A. odprowadziły 93 648 625 m3 ścieków. Ilość odprowadzanych ścieków przez Zakłady Azotowe „Puławy” S. A w latach 2000 - 2007 przedstawia poniŜsza tabela. Tabela 6. Ilość odprowadzanych ścieków w latach 2000 – 2007 Rok Ilość odprowadzonych ścieków [m3] 2000 77 735 000 2005 74 647 848 2006 91 997 399 2007 93 648 625 Dla zobrazowania powyŜsze zaleŜności przedstawiono takŜe na wykresie 2. 10 Puławy, 2008 r. Diagnoza Stanu Środowiska Miasta Puławy Wykres 2. Ilość odprowadzanych przez Zakłady Azotowe „Puławy” S. A. ścieków w latach 2000-2007 Ilość ścieków odprowadzanych przez ZA "Puławy" w latach 3 2000 - 2007 r. [m ] 91997399 93648625 100000000 90000000 77735000 74647848 80000000 70000000 60000000 50000000 40000000 30000000 20000000 10000000 0 2000 2005 2006 2007 NaleŜy podkreślić, Ŝe obserwowany wzrost ilości odprowadzanych przez Zakłady Azotowe Puławy” S.A. ścieków w ostatnich dwóch latach spowodowany jest uruchomieniem nowych wytwórni produkcyjnych oraz wzrostem produkcji zakładu. Od wielu lat Zakłady Azotowe „Puławy” S. A. podejmują działania mające na celu zminimalizowanie ilości odprowadzanych przez zakład ścieków oraz poprawę ich parametrów. W tym celu wdroŜono wiele projektów racjonalizatorskich i wybudowano szereg instalacji, których zadaniem jest zawracanie do procesów produkcyjnych ścieków. Rezultatem tych działań jest odzysk pozostałych w ściekach produktów (instalacja hydrolizy ścieków – odzysk amoniaku, instalacja do redukcji zrzutów związków azotu, projekt powtórnego wykorzystania wód pochłodnicznych, instalacja MRU – oczyszczanie kondensatów procesowych z Wytwórni Melaminy I, II, III). Ponadto Zakłady Azotowe „Puławy” S. A. przeprowadziły w ostatnich latach modernizację kanalizacji fekalnej i przemysłowej w celu wyeliminowania ewentualnych przecieków do środowiska. 1.2.2.2. Ścieki miejskie Puławy posiadają rozdzielczy system kanalizacji. Ścieki bytowo-gospodarcze oraz ścieki ze wszystkich zakładów usługowych i przemysłowych zlokalizowanych na terenie miasta, za wyjątkiem BIOWET-u i Zakładów Azotowych „Puławy” S.A., zbierane są do miejskiego systemu kanalizacji sanitarnej i zostają odprowadzone do Miejskiej Oczyszczalni Ścieków. 11 Puławy, 2008 r. Diagnoza Stanu Środowiska Miasta Puławy Ścieki z szamb zlokalizowanych w dzielnicach nie posiadających kanalizacji są dowoŜone do oczyszczalni za pomocą sprzętu asenizacyjnego, gdzie poddawane są oczyszczaniu. Wody opadowe za pomocą kanalizacji deszczowej są zbierane z obszaru miasta i odprowadzane do oczyszczalni ścieków deszczowych (zlewnia obejmująca ok. 30% obszaru miasta) lub do separatora substancji ropopochodnych w ul. 6 Sierpnia (zlewnia obejmująca ok. 60% pozostałego obszaru miasta), a następnie do rzeki Wisły. Długość kanalizacji deszczowej w mieście wynosi ok. 35 km. Oczyszczalnia Ścieków Deszczowych działa od 1995 r., zlokalizowana jest w rejonie ulicy Mokrej. Średni przepływ ścieków w oczyszczalni wynosi ok. 7800 dm3/s. Do oczyszczalni odprowadzane są dwoma kolektorami ścieki deszczowe z południowych dzielnic miasta, w tym z dzielnicy Włostowie, Os. „Górna Niwa” i „Górna Kolejowa”. Oczyszczalnia ta przyjmować będzie takŜe ścieki deszczowe z terenów pod planowane budownictwo mieszkaniowe skupione w osiedlach: Piaski Włostowickie, Góry Kotrowe, Nad Sadzawkami i Skarpa Włostowicka. Wody deszczowe z płn.-wsch. i centralnej części miasta podczyszczane są przed odprowadzeniem do Wisły w separatorze substancji ropopochodnych. Miejska Oczyszczalnia Ścieków zlokalizowana jest w obszarze przemysłowym miasta Puławy przy ulicy Komunalnej między drogą Puławy - Dęblin, kanałem zrzutowym ZA i linią kolejową Warszawa - Lublin. Jest to oczyszczalnia mechaniczno-biologiczna pracująca na konwencjonalnym osadzie czynnym z przeróbką osadów przy pomocy mezofilnej fermentacji metanowej oraz zastosowaną technologią podwyŜszonej redukcji związków biogennych. Oczyszczalnia posiada docelową przepustowość 20 000 m3/d. Ścieki po oczyszczeniu w oczyszczalni, odprowadzane są do kanału zrzutowego wód pochłodniczych Zakładów Azotowych „Puławy” S. A., a następnie wspólnie z wodami pochłodniczymi i oczyszczonym ściekami przemysłowymi poprzez zbiornik retencyjny odprowadzane są do wód rzeki Wisły. Powstające w części mechanicznej i biologicznej oczyszczalni osady oraz frakcja organiczna pochodząca z odpadów komunalnych zostają poddane fermentacji metanowej, w wyniku której związki organiczne zostają rozłoŜone na substancje proste oraz biogaz o zawartości 65% - 70% metanu i 35%-30% dwutlenku węgla. Następnie osady są odwadnianie i poddawane procesowi sanitacji. Ustabilizowany osad ściekowy unieszkodliwiany jest poprzez wykorzystanie jako przekładka technologiczna na składowisku odpadów lub deponowana na składowisku. Eksploatowany przez Miejskie Przedsiębiorstwo Wodociągów i Kanalizacji „Wodociągi Puławskie” Sp. z o. o. obiekt oczyszczalni zaspokaja całkowicie bieŜące potrzeby miasta w zakresie oczyszczania ścieków, a takŜe posiada docelową przepustowość hydrauliczną zdolną do oczyszczania dodatkowej ilości ścieków. Długość sieci kanalizacyjnej sanitarnej w Puławach na koniec 2007 r. wynosiła 110,6 km. W latach 2006 – 2007 r. wybudowano ok. 4 km kanalizacji sanitarnej. Obecnie ponad 97% mieszkańców miasta odprowadza ścieki komunalne do oczyszczalni ścieków systemem kanalizacji sanitarnej. WaŜnym, będącym w formie przygotowania, zadaniem dla Puław i sąsiednich jednostek samorządowych jest zintegrowanie systemów kanalizacyjnych w Aglomeracji Puławskiej. Zintegrowany 12 Puławy, 2008 r. Diagnoza Stanu Środowiska Miasta Puławy system umoŜliwi ograniczenie jednostkowych kosztów oczyszczania ścieków i zoptymalizuje korzyści ekologiczne wynikające z efektywnie działających systemów odprowadzania i oczyszczania ścieków. W dniu 9 listopada 2006 r. na podstawie Rozporządzenia Nr 67 Wojewody Lubelskiego wyznaczona została aglomeracja Puławska obejmująca gminy: Miasto Puławy, Końskowola oraz Puławy, rozszerzona Rozporządzeniem Nr 51 Wojewody Lubelskiego z dnia 14 listopada 2007 r. o kolejne gminy (Janowiec, śyrzyn, Kazimierz Dolny). Zakłada się, Ŝe przy podjęciu realizacji tego projektu Aglomeracja Puławy zostanie wyposaŜona w sieć kanalizacyjną do końca 2015 r.. Ilości ścieków oczyszczanych na miejskiej oczyszczalni oraz roczne ładunki zanieczyszczeń BZT5 i zawiesiny ogólnej w ściekach dopływających i oczyszczonych za lata 2000-2007 przedstawiono w tabeli 7. Tabela 7. Ilości ścieków oczyszczanych na miejskiej oczyszczalni oraz roczne ładunki zanieczyszczeń BZT5 i zawiesiny ogólnej w ściekach dopływających i oczyszczonych w latach 2000-2007 2000 3393578 Średni przepływ dobowy (m3/d) 9272 2005 3251443 8908 1205 16 98,7 1383 29 97,93 2006 3201668 8771 1493 15 98,99 1678 32 98,08 2007 3131996 8581 1690 19 98,86 1841 39 97,86 Rok Przepływ roczny (m3) Ładunek BZT5 Dopływ (t/r) 818 odpływ (t/r) 93,2 redukcja (%) 93,2 Ładunek zawiesiny ogólnej dopływ odpływ redukcja (t/r) (t/r) (%) 1163 36 96,9 Ładunki pozostałych zanieczyszczeń pozostałych w ściekach dopływających i oczyszczonych za lata 2005 -2007 przedstawiono w poniŜszej tabeli. Tabela 8.Ilości ścieków oczyszczanych na miejskiej oczyszczalni oraz roczne ładunki pozostałych zanieczyszczeń pozostałych w ściekach dopływających i oczyszczonych za lata 2005 -2007 ChZT Azot ogólny Fosfor ogólny 2005 Ładunek w dopływie [t/r] 2661 Efekt redukcji [%] 96,08 Ładunek w dopływie [t/r] 309 Efekt redukcji [%] 78,26 Ładunek w dopływie [t/r] 31 Efekt redukcji [%] 80,6 2006 3019 96,59 351 80,32 26 81,21 2007 3528 97,01 407 81,45 26 83,64 Rok NaleŜy podkreślić, Ŝe efektywność oczyszczania ścieków w Miejskiej Oczyszczalni Ścieków jest wysoka i gwarantuje dotrzymanie warunków określonych w pozwoleniu zintegrowanym. 13 Puławy, 2008 r. Diagnoza Stanu Środowiska Miasta Puławy 1.2.2.3. Ścieki BIOWET Sp. z o.o. Ścieki z Biowetu „Puławy” Sp. z o.o. odprowadzane są do rzeki Kurówki po oczyszczeniu na oczyszczalni mechanicznej. Z uwagi na prowadzone w zakładzie prace z materiałem biologicznym i szczepionkami, ścieki przed odprowadzeniem do zbiornika podlegają chlorowaniu przy pomocy chloru gazowego. Przepustowość oczyszczalni wynosi 550 m3/d. Średni przepływ ścieków przez oczyszczalnię za 2007 rok wynosił 115 m3/d . W poniŜszej tabeli przedstawiono ilość ścieków odprowadzanych przez Biowet „Puławy Sp. z o. o. oraz wielkości ładunków zanieczyszczeń odprowadzanych w ściekach. Tabela 9. Ilość ścieków odprowadzanych przez Biowet Puławy Sp. z o.o. oraz wielkości ładunków zanieczyszczeń odprowadzanych w ściekach. Ilość Rok ścieków [tyś. m3] BZT5 CHZTCr [kg/rok] [kg/rok] Zawiesina ogólna [kg/rok] Suma chlorków i siarczanów [kg/rok] Azot Fosfor ogólny ogólny [kg/rok] [kg/rok] 2000 - 240 - 540 2310 - - 2005 36 864 3906 864 5929 386 15 2006 35 105 1827 350 2664 386 15 2007 42 437 2121 546 8917 388 42 NaleŜy przyjąć, Ŝe odprowadzane przez zakład ścieki mają nieznaczny wpływ na jakość wody odbiornika, ze względu na ich wielokrotne „rozcieńczenie” wodami Kurówki. 14 Puławy, 2008 r. Diagnoza Stanu Środowiska Miasta Puławy 1.3. Podsumowanie i wnioski 1. Wody podziemne ujęć zlokalizowanych na terenie miasta Puławy cechują się dobrą jakością pod względem podstawowych składników fizykochemicznych. Wody z ujęcia komunalnego nie wymagają uzdatniania poza okresowo stosowaną dezynfekcją. 2. Analizując zanieczyszczenia rzeki Wisły w wieloleciu, jak równieŜ za lata ostatnie, naleŜy stwierdzić, iŜ miasto Puławy nie wpływa w zasadniczy sposób na jakość wody w rzece na dłuŜszym jej odcinku. Do wskaźników zanieczyszczeń, które w zauwaŜalny sposób wzrastają w Wiśle poniŜej dopływu kanału zrzutowego - odprowadzającego ścieki z Zakładów Azotowych „Puławy” i ścieki miejskie - naleŜą azot ogólny i azot amonowy. JednakŜe juŜ w okolicy StęŜycy, jakość wody w Wiśle zbliŜona jest do jakości w przekroju mostu w Puławach, co świadczy o pozytywnym procesie samooczyszczania się rzeki. 3. ZagroŜenie dla czystości wód podziemnych i powierzchniowych mogą stanowić: • ilość ścieków, a tym samym wielkość ładunków zanieczyszczeń odprowadzanych przez Zakłady Azotowe „Puławy” S. A. • brak 100% skanalizowania części osiedla Włostowie oraz potencjalna nieszczelność szamb w nieskanalizowanej części miasta; • potencjalnie nieprawidłowe nawoŜenie upraw rolnych w strefie ochrony pośredniej studni. 4. W celu zachowania dobrego stanu wód podziemnych oraz prowadzenia racjonalnej gospodarki wodami podziemnym i powierzchniowymi naleŜy: • kontynuować budowę i przebudowę sieci wodociągowej na terenie miasta • monitorować stan sieci wodociągowych i remontować wyeksploatowane odcinki • opracować program ochrony ujęć wód podziemnych oraz zarządzania zasobami wodnymi • przeciwdziałać powstawaniu „dzikich” wysypisk śmieci w ogóle, a w strefie ochronnej studni głębinowych w szczególności 5. W celu ograniczenia odprowadzania zanieczyszczeń do wód powierzchniowych i podziemnych wskazane jest: • podjęcie, we współpracy z gminami sąsiednimi realizacji projektu Aglomeracji Puławy do 2015 r. • kontynuowanie budowy i modernizacji kanalizacji sanitarnej na terenie miasta oraz monitorowanie jej stanu i prowadzenie niezbędnych remontów • kontynuowanie budowy i modernizacji sieci kanalizacji deszczowej, prowadzenie niezbędnych remontów oraz monitorowanie jej stanu 6. Ochrona Łachy Wiślanej wymagać będzie przeprowadzenia rewaloryzacji zgodnie z opracowanym „Projektem ....” 15 Puławy, 2008 r. Diagnoza Stanu Środowiska Miasta Puławy Rozdział 2 2.1. Powietrze 2.1.1. Źródła zanieczyszczeń powietrza Stan czystości powietrza jest jednym z zasadniczych elementów decydujących o jakości i warunkach Ŝycia ludzi, warunkach determinujących rozwój gospodarczy i funkcjonowanie środowiska przyrodniczego. O jakości powietrza decydują przede wszystkim: • emisja zanieczyszczeń ze stałych zorganizowanych źródeł (tzw. emisja przemysłowa i energetyczna) • emisja liniowa (tzw. transportowa, gdzie źródłem zanieczyszczeń jest transport i komunikacja o emisji zmiennej w czasie i przestrzeni ) • emisja tzw. „niska” m.in. Z palenisk indywidualnych, drobnych zakładów usługowo – wytwórczych. Od szeregu lat Puławy zajmują pierwsze miejsce w województwie lubelskim pod względem emisji zanieczyszczeń przemysłowych wprowadzanych do środowiska. Podstawowym źródłem emisji determinującym najwyŜszą pozycję „emisyjną” naszego miasta w skali województwa jest największy zakład przemysłowy funkcjonujący na terenie miasta - Zakłady Azotowe „Puławy” S.A. 2.1.1.1. Emisja z jednostek organizacyjnych zlokalizowanych na terenie Puław Wielkość emisji zanieczyszczeń wprowadzonych do powietrza w roku 2000 (poprzednia ocena stanu zanieczyszczeń powietrza) i w 2007 r., przez jednostki organizacyjne zlokalizowane w Puławach (m.in. zakłady przemysłowe i usługowe, instytuty, instytucje itp.), bez uwzględniania udziału emisji dwutlenku węgla, przedstawiona została w tabeli 10. Tabela 10. Wielkość emisji zanieczyszczeń wprowadzonych do powietrza w Puławach w 2000r.- 2007r. Rok Zanieczyszczenia pyłowe [Mg/rok] Zanieczyszczenia gazowe [Mg/rok] Emisja łączna [Mg/rok] 2000 1 634,5 11 105,2 12 739,7 2007 1 710,2 15 327,4 17 037,6 Wzrost emisji zanieczyszczeń pyłowych i gazowych w roku 2007 w stosunku do 2000r. spowodowany został rozwojem produkcyjnym i wzrostem produkcji Zakładów Azotowych „Puławy” S.A. Wielkości emisji z wybranych podmiotów gospodarczych i instytucji, tym razem z uwzględnieniem emisji dwutlenku węgla zawiera tabela 11. Tabela opracowana została na podstawie informacji otrzymanych od jednostek organizacyjnych . 16 Puławy, 2008 r. Diagnoza Stanu Środowiska Miasta Puławy Tabela 11. Wielkość emisji zanieczyszczeń powietrza z wybranych jednostek organizacyjnych Puław w 2007 r. Emisja (Mg/rok) Nazwa Gazów Lp. Jednostki Ogółem w tym Organizacyjnej Pyłów pyłów Ogółem i gazów SO2 NO2 CO CO2 1 2 3 4 5 6 7 8 9 1. ZA „Puławy” 1 711 657,6 1691,6 1 709 966,0 10 555,9 4 341,4 380,7 1694 688,0 2. INS 32,4 8,7 23,7 - 23,7 - - 3. Biowet Sp. z o.o. 929,5 5,3 924,2 3,5 0,8 16,9 903,0 4. OPEC sp. z o.o. 133,5 - 133,5 - 0,1 - 133,4 5. Zakład Przemysłu Drzewnego 6,5 2,9 3,6 - 0,5 3,1 - 6. Mostostal Puławy 2,0 1,7 0,3 - 0,4 0,1 - 7. SPZOZ 0,9 - 0,9 - 0,4 0,1 0,4 Analiza danych zawartych w tabeli 11 wskazuje, Ŝe zdecydowanie największy udział w ilości zanieczyszczeń gazowych - ponad 99 %, stanowi emisja dwutlenku węgla, szczególnie istotna z punktu widzenia wpływu gazów cieplarnianych na globalne zmiany klimatu ziemi. Drugim oczywistym wnioskiem jest fakt, Ŝe procentowy udział emisji ZA „Puławy” w odniesieniu do ogólnej emisji pozostałych podmiotów gospodarczych, spółek handlowych i instytucji działających na terenie miasta przekracza 99 %. Tendencje zmian wielkości emisji zanieczyszczeń z Zakładów Azotowych „Puławy” S.A. głównego „odpowiedzialnego” za wysoki poziom i wzrost emisji w Puławach na przestrzeni lat 2000 –2007 przedstawiają tabela 12 oraz tabela 13. Tabela 12 przedstawia wielkości emisji bez uwzględnienia emisji CO2, a tabela 13 z uwzględnieniem emisji CO2 17 Puławy, 2008 r. Diagnoza Stanu Środowiska Miasta Puławy Tabela 12. Wielkość emisji zanieczyszczeń pyłowych i gazowych z ZA „Puławy” S.A. (Mg / rok) – bez uwzględnienia CO2 Lata Zanieczyszczenie 2000 2005 2006 2007 12 639,0 15 757,0 15 724,0 16 969,6 Gazy ogółem 11 030,o 13 877,0 13 857,9 15 278,0 Pyły całkowite 1 609,0 1880,3 1866,6 1691,6 Emisja całkowita (pyły + gazy) Tendencje zmian wielkości całkowitej emisji zanieczyszczeń z Zakładów Azotowych „Puławy” S.A. przedstawiono takŜe na wykresie 3. Wykres 3. Emisja całkowita zanieczyszczeń z Zakładów Azotowych ‘Puławy” S. A. w latach 2000 – 2007r. 18 Puławy, 2008 r. Diagnoza Stanu Środowiska Miasta Puławy Tabela 13. Wielkość emisji zanieczyszczeń powietrza w Zakładach Azotowych „Puławy” S.A. w latach 2000 – 2006 (z uwzględnieniem CO2) Wielkość emisji w Mg/rok Rok Ogółem Gazów Pyłów Ogółem SO2 NO2 CO CO2 2000 1 097 352,0 1 609,0 1 095 743 7 830,0 2 998,0 202,0 1 084 713,0 2005 1 458 829,0 1 880,3 1 456 949 9 895,0 3 835,1 147,2 1 443 072,0 2006 1 534 922,0 1 866,6 1 533 062 9 923,1 3 750,9 183,9 1 519 204,0 2007 1 711 657,6 1 691,6 1 709 966 10 555,9 4 341,4 380,7 1 694 688,0 Wykres 4. Wielkość emisji CO2 w Zakładach Azotowych „Puławy” S. A. w latach 2000 – 2007 r. Wielkość emisji CO2 w ZA "Puławy" w latach 2000-2007 r. [Mg/rok] 1694688 1 800 000 1443072 1 600 000 1 400 000 1519204 1 084 713 1 200 000 1 000 000 800 000 600 000 400 000 200 000 0 2000 2005 2006 2007 Analiza przedstawianych danych w latach 2000 – 2007 wskazuje, Ŝe w ostatnich latach nastąpił w ZA „Puławy” wzrost emisji zanieczyszczeń gazowych i pyłowych do atmosfery, co jak juŜ wcześniej zaznaczono, spowodowane jest przede wszystkim wzrostem produkcji i rozwojem produkcyjnym przedsiębiorstwa przy korzystaniu z najlepszych dostępnych technologii i zachowywaniu standardów środowiskowych. NaleŜy jednak wyraźnie podkreślić, Ŝe w latach 1985 - 2000, ZA „Puławy” ograniczyły o prawie 60% całkowitą emisję zanieczyszczeń pyłowych i gazowych (bez uwzględnienia CO2), w tym pyłowych o ok. 84 %, gazowych o 50 %. Przedsiębiorstwo w tym okresie zrealizowało „Program ochrony środowiska ZA 19 Puławy, 2008 r. Diagnoza Stanu Środowiska Miasta Puławy „Puławy” na lata 1985-2000 „ a w latach 2000 – 2003 kolejny program ekologiczny tzw. „Program dostosowawczy”. Rezultatem realizacji wielonakładowych programów było ograniczenie lub eliminacja emisji przemysłowej i osiągnięcie przez Zakłady standardów środowiskowych. Konkludując naleŜy powtórzyć, Ŝe ZA „Puławy” stanowią największe źródło emisji przemysłowej na terenie miasta, a procentowy udział emisji ZA „Puławy” w ogólnej emisji pozostałych przedsiębiorstw, podmiotów gospodarczych, spółek handlowych i instytucji działających w Puławach przekracza 99 %. NaleŜy takŜe podkreślić, Ŝe ten udział nie ulegnie znacznym zmianom w przyszłych latach z uwagi na skalę przedsiębiorstwa, a takŜe wykorzystywanie Elektrociepłowni ZA „Puławy” jako źródła ciepła dla miasta Puławy. 2.1.1.2. Zanieczyszczenia transportowe i komunikacyjne Nie oszacowana jest w mieście struktura emisji z podziałem na - przemysłową, transportową i tzw. „emisję niską”. Ze względu na skalę emisji ZA „Puławy”, podział ten z pewnością odbiega od struktury określonej dla województwa lubelskiego, która w poprzednich latach przedstawiała się następująco: przemysł - ok. 40%, transport - ok. 40%, „emisja niska” - ok. 20%. Nawet przy załoŜeniu innej struktury emisji w Puławach, niŜ średnia wojewódzka naleŜy uznać, Ŝe powaŜny wpływ na stan powietrza atmosferycznego w mieście, poza emisją przemysłową ma emisja związana z transportem i komunikacją. Zanieczyszczenia komunikacyjne stają się obecnie jednym z istotnych problemów w Polsce wymagającym pilnego rozwiązania w skali kraju i samorządów lokalnych. Przyczyną nadmiernej emisji transportowej i komunikacyjnej stał się dynamiczny rozwój transportu drogowego w latach 90-tych, w tym znaczne nasilenie ruchu drogowego w centrach miast. TakŜe w Puławach główne zagroŜenia wynikające z emisji komunikacyjnej i transportowej spowodowane jest ruchem tranzytowym odbywającym się w centrum miasta. 2.1.1.3. Emisja zanieczyszczeń z palenisk indywidualnych, drobnych zakładów usługowo- wytwórczych Szacuje się, Ŝe na terenie miasta istnieje około 2 200 prywatnych posesji wyposaŜonych w większości w indywidualne paleniska. Około 70 % tych posesji posiada przyłącza gazowe, pozostałe 30% do ogrzewania mieszkań wykorzystuje paliwo stałe lub korzysta z miejskiej sieci ciepłowniczej. Wielkość emisji zanieczyszczeń z gospodarstw domowych, drobnych zakładów usługowych i wytwórczych jest nieporównywalna z poziomem emisji przemysłowej i komunikacyjnej. 20 Puławy, 2008 r. Diagnoza Stanu Środowiska Miasta Puławy UciąŜliwość z tych źródeł emisji ma zwykle charakter lokalny, ale często trudny do wyeliminowania z powodu niedostatecznych uregulowań prawnych, skomplikowanych procedur egzekucyjnych. NaleŜy zauwaŜyć takŜe, Ŝe najczęstszą przyczyną uciąŜliwości powodowanej niską emisją jest zamiana stosowanego opału na mniej ekologiczny (np. gazu ziemnego na węgiel kamienny ze względów ekonomicznych), wykorzystywanie niewłaściwego paliwa opałowego. 2.1.2. Stan czystości powietrza Wysoka emisja zanieczyszczeń wprowadzanych do atmosfery przez puławskie przedsiębiorstwa, w tym głównie Zakłady Azotowe „Puławy”, pozostałe podmioty gospodarcze i instytucje nie powoduje bezpośredniego oddziaływania na jakość powietrza w mieście. Pomiary jakości powietrza prowadzone w Puławach od 1993 r. w ramach podstawowego monitoringu państwowego wykazują stęŜenia zanieczyszczeń zdecydowanie poniŜej dopuszczalnych norm. NaleŜy załoŜyć, Ŝe przyczyną tej korzystnej sytuacji jest lokalizacja miasta na południe od Zakładów Azotowych przy róŜy wiatrów o przewadze kierunków zachodnich. Dopuszczalne normy zanieczyszczeń określone zostały w rozporządzeniu Ministra Środowiska z dnia 3 marca 2008 r. w sprawie niektórych substancji w powietrzu (Dz. U. Nr. 47, poz. 281) i dla substancji mierzonych w stacji pomiarowej zlokalizowanej w Puławach przy ul. Lubelskiej 5, przedstawiają się następująco : • Dopuszczalny średnioroczny poziom pyłu zawieszonego PM10 - 40 µg/m3 (poziom dopuszczalny ze względu na ochronę zdrowia ludzi) • Dopuszczalny średnioroczny poziom dwutlenku siarki - 20 µg/m3 (poziom dopuszczalny ze względu na ochronę roślin) • Dopuszczalny średnioroczny poziom dwutlenku azotu - 40 µg/m3 (poziom dopuszczalny ze względu na ochronę zdrowia ludzi) • Dopuszczalny średnioroczny poziom benzenu - 5 µg/m3 - 0,5 µg/m3 (poziom dopuszczalny ze względu na ochronę zdrowia ludzi) • Dopuszczalny średnioroczny poziom ołowiu (poziom dopuszczalny ze względu na ochronę zdrowia ludzi) W tabeli 14 i na wykresach kolejno 5, 6, 7, 8, 9, przedstawiono wyniki badań stęŜeń średniorocznych wybranych substancji: pyłu zawieszonego, SO2, NO2, benzenu, ołowiu z terenu miasta Puławy. Pomiary prowadzone były w latach 2002 – 2006 w punkcie pomiarowym Wojewódzkiej Stacji Sanitarno – Epidemiologicznej, zlokalizowanym w Puławach przy ul. Lubelskiej 5. 21 Puławy, 2008 r. Diagnoza Stanu Środowiska Miasta Puławy Tabela 14. Wielkość stęŜeń zanieczyszczeń pyłowych i gazowy w latach 2002 – 2006 Rok StęŜenie zapylenia Średnio Da Roczne Rodzaj zanieczyszczenia ( µg/m3 ) StęŜenie StęŜenie SO2 StęŜenie NO2 benzenu Średnio Średnio Średnio Da Da Da roczne Roczne roczne StęŜenie ołowiu Średnio Roczne 2002 13,2 3,5 21,2 2,18 - 2003 20,6 3,4 22,5 1,76 - 2004 16,9 2005 18,2 2,1 26,0 1,48 0,0142 2006 22,0 3,3 27,5 1,30 0,0142 40 1,8 20 28,8 40 1,91 5 0,0075 Da 0,5 Da – dopuszczalne średnioroczne poziomy wybranych substancji w µg/m3 Wykres 5. Wielkość imisji zapylenia w latach 2002-2006 22 Puławy, 2008 r. Diagnoza Stanu Środowiska Miasta Puławy Wykres 6. Wielkość imisji SO2 w latach 2002-2006 Wykres 7. Wielkość imisji NO2 w latach 2002-2006 23 Puławy, 2008 r. Diagnoza Stanu Środowiska Miasta Puławy Wykres 8. Wielkość imisji benzenu w latach 2002-2006 Wykres 9. Wielkość imisji ołowiu w latach 2002-2006 Analiza tabeli 14, zobrazowanej wykresami 5 – 9 wskazuje, Ŝe stęŜenie pyłu zawieszonego, o średnicy aerodynamicznej ziaren poniŜej 10 µm, kształtowało się w latach 2002 – 2006 na poziomie 33% 55 %, dopuszczalnej normy, dwutlenku siarki w analogicznym okresie na poziomie 9 % - 19%j normy, dwutlenku azotu w granicach 53 % - 72 % normy, benzenu od 26 % do 43 %, a ołowiu zawartego w pyle zawieszonym na poziomie 0,2 % do 2.8 % dopuszczalnego poziomu. 24 Puławy, 2008 r. Diagnoza Stanu Środowiska Miasta Puławy W tabeli 15 podano wartości stęŜeń średnich w 2006 roku pyłu zawieszonego, SO2, NO2, benzenu i ołowiu w zaleŜności od pory roku. Porównując poziom stęŜeń, stwierdza się, Ŝe podobnie jak w latach poprzednich średnie stęŜenie zapylenia i SO2 wzrastają znacznie w sezonie grzewczym, średnie stęŜenie dwutlenku azotu nie zaleŜy od pory roku. StęŜenie benzenu i ołowiu jest trzykrotnie wyŜsze w okresie grzewczym. Tabela 15. StęŜenia zanieczyszczeń w 2006 r. w zaleŜności od pory roku Rok kalendarzowy 2006 Średnie stęŜenie µg/m3 pył zawieszony SO2 NO2 benzen ołów Sezon grzewczy 30,7 5,3 28,3 2,01 0,022 Sezon ciepły 13,4 1,2 26,7 0,60 0,0073 Wykres 10. StęŜenia zanieczyszczeń w 2007 r. w zaleŜności od pory roku StęŜenie zanieczyszczeń w 2007 r. w zaleŜności od pory roku 3 [mg/m ] 35 30,7 28,3 30 26,7 25 20 15 Sezon grzewczy 13,4 Sezon letni 10 5,3 5 2,01 1,2 0,6 0,022 0,0073 0 pył zawieszony SO2 NO2 benzen ołów 25 Puławy, 2008 r. Diagnoza Stanu Środowiska Miasta Puławy 2.1.3. Podsumowanie i wnioski 1. Ze względu na obecność w granicach administracyjnych miasta Zakładów Azotowych, Puławy zajmują pierwsze miejsce w województwie Lubelskim pod względem emisji zanieczyszczeń gazowych i pyłowych do powietrza. Procentowy udział emisji ZA „Puławy” w ogólnej emisji pozostałych przedsiębiorstw, podmiotów gospodarczych, spółek handlowych i instytucji działających w Puławach przekracza 99 %. PoniewaŜ udział „emisyjny” przedsiębiorstwa (z uwagi na jego skalę, a takŜe wykorzystywanie Elektrociepłowni ZA „Puławy” jako źródła ciepła dla miasta) nie ulegnie znacznym zmianom w przyszłych latach, szczególnego znaczenia nabiera fakt wykorzystywania w Zakładach najlepszych dostępnych technologii w planach rozwojowych firmy, udział w programach środowiskowych, utrzymywanie standardów emisyjnych. 2. Przyjmując za punkt odniesienia dobrą jakość powietrza w mieście (średnioroczne stęŜenia pyłu zawieszonego, SO2, NO2, benzenu, ołowiu są poniŜej dopuszczalnych norm) naleŜy podejmować działania w celu jej utrzymania w latach następnych. Do takich działań z pewnością naleŜą : • ograniczanie emisji zanieczyszczeń komunikacyjnych poprzez: budowę obwodnicy, modernizację dróg, ulic, budowę parkingów, usprawnianie układów komunikacyjnych miasta, zwiększenie płynności ruchu, tworzenie systemu ścieŜek rowerowych • ograniczanie emisji komunalno – bytowej poprzez rozbudowę miejskiego systemu zaopatrywania w energię cieplną, zmniejszenie zapotrzebowania na energię cieplną poprzez ograniczanie strat ciepła – termomodernizacja budynków i obiektów, wykorzystywania bardziej ekologicznych nośników ciepła i energii w paleniskach indywidualnych, i w drobnych zakładach usługowo – wytwórczych, a takŜe zwiększyć wykorzystywanie energii odnawialnej. 26 Puławy, 2008 r. Diagnoza Stanu Środowiska Miasta Puławy Rozdział 3 3.1. Hałas Hałasem przyjęto określać wszelkie niepoŜądane, nieprzyjemne, dokuczliwe, uciąŜliwe lub szkodliwe dźwięki oddziałujące na narząd słuchu i inne zmysły oraz części organizmu człowieka.; hałas wpływa na jakość warunków zamieszkania i Ŝycia ludzi. ZagroŜenie hałasem zarówno w środowisku naturalnym, jak i na terenach zurbanizowanych stale wzrasta. Na klimat akustyczny składają się następujące czynniki: natęŜenie, zmienność czasowa, pochodzenie i rodzaj hałasu. Właściwe rozwiązania urbanistyczne dotyczące m.in. lokalizacji osiedli mieszkaniowych, obiektów produkcyjnych i usługowych, układów komunikacyjnych, powinny uwzględniać powyŜsze czynniki tworzące klimat akustyczny, które decydują o jakości naszego Ŝycia. Uregulowania prawne w zakresie ochrony przed hałasem Podstawowym aktem prawnym w zakresie ochrony środowiska przed hałasem, który dostosowuje prawo krajowe do unijnego jest ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 r. - Prawo ochrony środowiska (Dz. U. z 2008 r. Nr 25, poz. 150) – Dział V. Ochrona przed hałasem. Ochrona przed hałasem, zgodnie z wymogami ustawowymi, polega na zapewnieniu jak najlepszego stanu akustycznego środowiska, w szczególności poprzez: • utrzymanie poziomu hałasu poniŜej dopuszczalnego lub co najmniej na tym poziomie • zmniejszanie poziomu hałasu co najmniej do dopuszczalnego, gdy nie jest on dotrzymany. Wskaźnikami hałasu w środowisku są parametry hałasu określone poziomem dźwięku A wyraŜonym w decybelach (dB). Dopuszczalne poziomy hałasu stanowiące bezwzględnie przestrzeganą normę w odniesieniu do planowania zagospodarowania nowych terenów, określone w Rozporządzeniu Ministra Środowiska z dnia 14 czerwca 2007 r. w sprawie dopuszczalnych poziomów hałasu w środowisku (Dz. U. Nr 120, poz. 826), przedstawiono w poniŜszej tabeli. 27 Puławy, 2008 r. Diagnoza Stanu Środowiska Miasta Puławy Tabela 16. Dopuszczalne poziomy hałasu w środowisku Dopuszczalne poziomy hałasu w środowisku powodowanego przez poszczególne grupy źródeł hałasu, z wyłączeniem hałasu powodowanego przez starty, lądowania i przeloty statków powietrznych oraz linie elektroenergetyczne, wyraŜone wskaźnikami L Aeq D i L Aeq N, które to wskaźniki mają zastosowanie do ustalania i kontroli warunków korzystania ze środowiska, w odniesieniu do jednej doby Rodzaj terenu Lp. 1 2 3 4 a) Strefa ochronna "A" uzdrowiska b) Tereny szpitali poza miastem a) Tereny zabudowy mieszkaniowej jednorodzinnej b) Tereny zabudowy związanej ze stałym lub czasowym pobytem dzieci i młodzieŜy2) c) Tereny domów opieki społecznej d) Tereny szpitali w miastach a) Tereny zabudowy mieszkaniowej wielorodzinnej i zamieszkania zbiorowego b) Tereny zabudowy zagrodowej c) Tereny rekreacyjnowypoczynkowe2) d) Tereny mieszkaniowousługowe Tereny w strefie śródmiejskiej miast powyŜej 100 tys. mieszkańców3) Dopuszczalny poziom hałasu w [dB] Pozostałe obiekty i działalność będąca Drogi lub linie kolejowe1) źródłem hałasu LAeq D LAeq D LAeq N LAeq N przedział czasu przedział czasu przedział czasu przedział czasu odniesienia równy odniesienia odniesienia odniesienia równy 1 8 najmniej korzystnym równy 16 równy 8 najmniej korzystnej godzinom dnia kolejno godzinom godzinom godzinie nocy po sobie następującym 50 45 45 40 55 50 50 40 60 50 55 45 65 55 55 45 Objaśnienia: 1) Wartości określone dla dróg i linii kolejowych stosuje się takŜe dla torowisk tramwajowych poza pasem drogowym i kolei linowych. 2) W przypadku niewykorzystywania tych terenów, zgodnie z ich funkcją, w porze nocy, nie obowiązuje na nich dopuszczalny poziom hałasu w porze nocy. 3) Strefa śródmiejska miast powyŜej 100 tys. mieszkańców to teren zwartej zabudowy mieszkaniowej z koncentracją obiektów administracyjnych, handlowych i usługowych. W przypadku miast, w których występują dzielnice o liczbie mieszkańców pow. 100 tys., moŜna wyznaczyć w tych dzielnicach strefę śródmiejską, jeŜeli charakteryzuje się ona zwartą zabudową mieszkaniową z koncentracją obiektów administracyjnych, handlowych i usługowych. L Aeq D - równowaŜny poziom dźwięku A dla pory dnia (rozumianej jako przedział czasu od godz. 600 do godz. 2200) L Aeq N – równowaŜny poziom dźwięku A dla pory nocy (rozumianej jako przedział czasu od godz. 2200 do godz. 600) 28 Puławy, 2008 r. Diagnoza Stanu Środowiska Miasta Puławy W warunkach Puław dopuszczalny równowaŜny poziom dźwięku A, zgodnie z wyŜej przytoczonym rozporządzeniem, wynosi : a) dla dróg i linii kolejowych: • dla pory dnia przy przedziale czasu odniesienia równym 16 godz. – 55-60 dB • dla pory nocnej przy przedziale czasu odniesienia równym 8 godz. – 50 dB b) dla pozostałych obiektów i działalności będącej źródłem hałasu: • dla pory dnia, przy przedziale czasu odniesienia równym 8 najmniej korzystnym godzinom dnia kolejno po sobie następującym, – 50-55 dB • dla pory nocnej, przy przedziale czasu odniesienia równym 1 najmniej korzystnej godzinie nocy, – 40-45 dB. 3.1.1. Hałas komunikacyjny Z istniejących opracowań (Ochrona środowiska przed hałasem i wibracjami, 1992) wynika, Ŝe układy drogowe większości miast charakteryzują się m.in. : • stale wzrastającym ruchem pojazdów, przenoszonym w głównej mierze przez układ podstawowy dróg miejskich, który nie był projektowany na obecnie występujące obciąŜenie ruchem • brak drogowych układów obwodnicowych. PowyŜsze tezy są w pełni aktualne równieŜ dla Puław. Hałas komunikacyjny, a w szczególności ruch drogowy, to główne źródła zakłóceń klimatu akustycznego na terenie miasta Puławy. Hałas ten powodowany jest w szczególności przeciąŜeniem tranzytowym szlaku komunikacyjnego Lublin – Radom i Dęblin – Kazimierz. Wyprowadzenie ruchu tranzytowego z centrum miasta, które będzie moŜliwe w bieŜącym roku (2008 r.) po wybudowaniu nowej przeprawy mostowej na Wiśle, wpłynie niewątpliwie na ograniczenie poziomu hałasu komunikacyjnego w centrum miasta. Ponadnormatywne tło akustyczne utrzymuje się od wielu lat na obszarach zabudowy mieszkaniowej, połoŜonych wzdłuŜ głównych dróg przelotowych – objętych wojewódzkim monitoringiem środowiska – przy stale wzrastającym natęŜeniu ruchu samochodowego. W 2006 r. na terenie Puław zostały wykonane przez Inspekcję Ochrony Środowiska – Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Lublinie pomiary hałasu komunikacyjnego w ramach wojewódzkiego programu monitoringu środowiska. Badania wykazały przekroczenia wartości dopuszczalnych przez obowiązujące przepisy tj. równowaŜnego poziomu hałasu A o wysokości 60 dB, we wszystkich siedmiu punktach pomiarowych, zlokalizowanych w strefie zabudowy mieszkaniowej przy głównych trasach komunikacyjnych. I tak: • na hałas o poziomie 70 - 75 dB naraŜone były ulice: Piłsudskiego, Piaskowa • na hałas o poziomie 65-70 dB naraŜone były ulice: Wróblewskiego, Słowackiego, Lubelska • na hałas o poziomie 60-65 dB naraŜone były ulice: Włostowicka, Kazimierska. 29 Puławy, 2008 r. Diagnoza Stanu Środowiska Miasta Puławy W poniŜszej tabeli 17 przedstawiono lokalizację punktów pomiarowych i wyniki przeprowadzonych pomiarów hałasu w latach 2000 i 2006. Tabela 17. RównowaŜny poziom hałasy komunikacyjnego (dB) na ulicach Puław RównowaŜny poziom hałasu komunikacyjnego (dB) na ulicach Puław Lp. Nazwa ulicy 2000 r. 2006 r. 1. Lubelska 27 71,5 67,3 2. Piłsudskiego 18 73,4 70,2 3. Włostowicka 280 71,5 63,2 4. Kazimierska 12 72,9 61,1 5. Piaskowa 5 71,75 72,1 6. Słowackiego 17 b.d. 65,7 7. Wróblewskiego 20 b.d. 65,6 3.1.2. Hałas kolejowy Poziomy hałasów kolejowych naleŜą do bardzo wysokich. Chwilowy poziom dźwięku A, w odległości 7,5 m od torów przejazdu pociągu, w zaleŜności od jego prędkości wynosi 75-95 dB. Komunikacja kolejowa, mimo emisji hałasu o wyŜszych poziomach, jest oceniana jako mniej uciąŜliwa niŜ ruch drogowy. Oddziaływanie hałasu kolejowego dotyczy stosunkowo niewielkiej liczby ludności zamieszkałej w pobliŜu tras kolejowych. Biorąc pod uwagę zarówno zapisy w miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego oraz załoŜone parametry ruchu kołowego Puław, szacuje się, Ŝe na ponadnormatywny hałas kolejowy tj. hałas równowaŜny powyŜej 60 dB (A) naraŜonych jest około: • 5 % powierzchni mieszkalnej Puław • 9% całkowitej powierzchni miasta (łącznie z terenami przemysłowymi i leśnymi). NaleŜy zauwaŜyć, Ŝe na terenie Puław naraŜenie mieszkańców na hałas kolejowy występuje wyłącznie na wschodnich obrzeŜach miasta (na długości ok. 1,7 km), gdzie zlokalizowane są osiedla zabudowy jednorodzinnej i wielorodzinnej. 30 Puławy, 2008 r. Diagnoza Stanu Środowiska Miasta Puławy 3.1.3. Hałas przemysłowy i inny Źródłami hałasów przemysłowych, przenikających do środowiska, są : a) hale przemysłowe wskutek niedostatecznego ich izolowania obudową b) urządzenia usytuowane na terenie przemysłowym bez Ŝadnej izolacji akustycznej np. wentylatory wyciągowe z kotłowni c) zrzuty mediów energetycznych (pary, spręŜonego powietrza) d) środki transportu wewnętrznego. Największe zakłady prowadzące działalność gospodarczą na terenie Puław – najbardziej uciąŜliwe pod względem emitowanego hałasu – tj. Zakłady Azotowe „Puławy”, PPB „PREFABET – Puławy”, Zakład Usług Komunalnych (Zakład Unieszkodliwiania Odpadów Komunalnych przy ul. Dęblińskiej 96), Miejski Zakład Komunikacji, Miejskie Przedsiębiorstwo Wodociągów i Kanalizacji „Wodociągi Puławskie” – Komunalna Oczyszczalnia Ścieków połoŜone są w północnej strefie działalności gospodarczej – z dala od osiedli mieszkaniowych; a Zakład Przemysłu Drzewnego połoŜony jest we wschodniej strefie działalności gospodarczej, w której znajduje się większość obiektów usługowych. Spośród innych obiektów będących potencjalnymi źródłami uciąŜliwego hałasu, naleŜy wymienić: dworzec autobusowy, zajezdnię autobusową, parkingi zwłaszcza parkingi przy duŜych obiektach handlowych i handlowo-usługowych. Do tej pory wyŜej wymienione źródła hałasu nie powodowały interwencji mieszkańców, z wyjątkiem uwag na temat uciąŜliwości powodowanej obecnością dworca autobusowego w strefie zabudowy mieszkaniowej. W projekcie miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego zaproponowano nową lokalizację dworca autobusowego w sąsiedztwie dworca kolejowego. W mieście znajdują się równieŜ małe prywatne zakłady, zlokalizowane w budynkach mieszkalnych, głównie w strefach zabudowy mieszkaniowej jednorodzinnej, stanowiące potencjalne zagroŜenie dla środowiska przez emisję hałasu. Źródłem hałasu w małych zakładach mogą być: • praca przy otwartych drzwiach i oknach powodująca przedostawanie się hałasu do zewnętrznego środowiska • pojedyncze urządzenia bez zabezpieczeń akustycznych, pracujące poza budynkiem zakładu. Potencjalny obszar uciąŜliwego oddziaływania małych warsztatów jest na ogół nieduŜy. JednakŜe w niesprzyjających warunkach mogą one stanowić źródło o duŜej dokuczliwości dla pojedynczych rodzin. W celu eliminowania tych niedogodności, przy uzgadnianiu dokumentacji projektowych naleŜy zwracać uwagę na wyposaŜenie zakładów w wentylację mechaniczną o dostatecznej wydajności oraz o zabezpieczenie akustyczne hałaśliwych urządzeń zlokalizowanych na zewnątrz pomieszczeń produkcyjnych. 31 Puławy, 2008 r. Diagnoza Stanu Środowiska Miasta Puławy 3.1.4. Hałas a zagospodarowanie przestrzenne miasta W „Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Miasto Puławy” (zmiana studium uchwalona przez Radę Miasta Puławy uchwałą nr XLVI/410/06 z 25 maja 2006 r.) miasto zostało podzielone na następujące strefy funkcjonalno-przestrzenne: • strefa śródmiejska usługowo-mieszkalna z dominantą budownictwa wielorodzinnego • strefa działalności gospodarczej (magazynowo-składowa i usługowa z dopuszczeniem produkcji • w północnej i wschodniej części miasta) • strefa rekreacyjna wypoczynkowo-kulturalna – w obrębie zespołu parkowo-pałacowego • strefa mieszkalnictwa jednorodzinnego (część południowa miasta) • strefa zieleni lasów, zieleni naturalnej i zieleni urządzonej. Kompleks leśny, oddzielający północną strefę gospodarczą od terenów osiedlowych miasta, uznano za barierę ekologiczną o charakterze ochronnym. Przy analizie miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego, nasuwa się następująca uwaga: uciąŜliwe obiekty produkcyjne na terenie Puław lokalizowane są w strefach działalności gospodarczej, które na ogół posiadają strefy ochronne w postaci lasów i tylko w niewielkim stopniu przylegają do terenów mieszkalnych. Tereny przemysłowe są korzystnie połoŜone i pozwalają na przeprowadzenie obwodnicy odciąŜającej ruch komunikacyjny w centrum miasta, zwłaszcza od pojazdów cięŜarowych i pojazdów przejeŜdŜających tranzytowo. W roku 2008 zostanie oddany do uŜytku nowy most na Wiśle z fragmentem obwodnicy, a w planie 2010 r. jest rozpoczęcie II etapu obwodnicy dla ruchu drogowego dla kierunku Lublin – Radom. 32 Puławy, 2008 r. Diagnoza Stanu Środowiska Miasta Puławy 3.1.5. Podsumowanie i wnioski 1. Puławy są miastem przemysłowym, średniej wielkości o duŜym nasileniu hałasu zewnętrznego. Podstawowym źródłem hałasu jest komunikacja drogowa, a takŜe w znacznie mniejszym zakresie częściowo komunikacja kolejowa oraz hałas powstający w zakładach przemysłowych. 2. Szacuje się, Ŝe na większości ulic miasta przekroczony jest równowaŜny poziom hałasu A o wysokości 60 dB. Jest to maksymalna, dopuszczalna przez obowiązujące przepisy, wysokość hałasu w środowisku. Za tereny szczególnego zagroŜenia oraz potencjalnego szczególnego zagroŜenia, naleŜy uznać obszary połoŜone wzdłuŜ drogi Lublin-Radom (ul. Lubelska, Piłsudskiego, Piaskowa). Na terenach tych poziom hałasu przekracza lub moŜe przekraczać 70 dB. Najbardziej niekorzystne warunki akustyczne występują przy drogach przelotowych, gdzie odnotowano największe natęŜenie ruchu pojazdów. 3. Podstawowy układ dróg w Puławach pod względem akustycznym nie jest dostosowany do występującego obecnie obciąŜenia ruchem. Drogi tranzytowe przebiegają przez centralne części miasta o gęstej zabudowie mieszkalnej. 4. Oddanie do uŜytku nowego mostu na Wiśle w lipcu 2008 r. i wyprowadzenie ruchu tranzytowego z centrum miasta oraz zrealizowanie po 2010 r. II etapu obwodnicy dla ruchu kołowego dla kierunku Lublin – Radom spowoduje poprawę klimatu akustycznego w zabudowie usługowo-mieszkalnej w centrum miasta. 5. Wysokie natęŜenie hałasu komunikacyjnego w centralnej części miasta (o zabudowie usługowomieszkalnej) trudno jest obecnie zrekompensować środkami architektonicznymi. Środkiem ochronnym moŜe być zakładanie dźwiękochłonnych okien wraz z wentylacją, która zapewni wymianę powietrza bez ich otwierania. 6. Pewien wpływ na ograniczenie poziomu hałasu drogowego mogą mieć: dobra organizacja ruchu drogowego, utrzymanie nawierzchni dróg w dobrym stanie, płynność ruchu, ograniczenie prędkości pojazdów. 7. Przy zagospodarowaniu nowych terenów w Puławach, konieczne jest zastosowanie zasady strefowania, to jest lokalizacji wzdłuŜ tras komunikacyjnych w pierwszej kolejności budynków usługowohandlowych o funkcji niewraŜliwej na hałas, w dalszej kolejności budynków mieszkalnych. W miarę moŜliwości naleŜy przewidywać tworzenie stref ochronnych w postaci pasów zieleni. Do budowy budynków mieszkalnych naleŜy stosować materiały o dostatecznej dźwiękochłonności. 33 Puławy, 2008 r. Diagnoza Stanu Środowiska Miasta Puławy Rozdział 4 4.1. Gleba i powierzchnia ziemi Gleba jest waŜnym elementem środowiska przyrodniczego, w którym mogą gromadzić się znaczne ilości zanieczyszczeń emitowanych do środowiska. Podstawą oceny stanu jakości gleby i powierzchni ziemi są wyniki badań zawartości róŜnych substancji zanieczyszczających. Kryteria oceny określone zostały w Rozporządzeniu Ministra Środowiska z dnia 9 września 2002 r. w sprawie standardów jakości gleby oraz standardów jakości ziemi (Dz. U. Nr 165, poz. 1359). W dostępnych materiałach źródłowych (Raport o Stanie Środowiska województwa lubelskiego w 2006 r.) brak jest danych dotyczących stanu gleby i powierzchni ziemi dla miasta Puławy. Badania prowadzone w 2005 r. przez Okręgową Stację Chemiczno-Rolniczą w Lublinie dotyczące powiatu puławskiego wykazały znaczny udział gleb o bardzo niskiej lub niskiej zawartości przyswajalnego potasu i magnezu. Wyniki badań uzyskane dla powiatu puławskiego przedstawia poniŜsza tabela. Tabela 18. Udział gleb kwaśnych i bardzo kwaśnych oraz o niskiej i bardzo niskiej zasobności w przyswajalne formy fosforu, potasu i magnezu na terenie powiatu puławskiego Wskaźnik Powiat puławski Kwasowość Fosfor Potas Magnez 47,6 35,4 % 48,8 27,3 Mimo braku informacji dotyczących stanu gleb miasta Puławy naleŜy załoŜyć, Ŝe ze względu na wzrost natęŜenia ruchu komunikacyjnego i transportowego jakość gleb nie uległa poprawie w stosunku do lat 90 – tych (ostatnie badania jakości gleby przeprowadzone dla terenu miasta). Właściwości gleby mogą ulegać zmianie w wyniku negatywnego oddziaływania czynników spowodowanych działalnością człowieka. Do najwaŜniejszych czynników mogących pogorszyć jakość gleby i powierzchni ziemi naleŜą: • emisja zanieczyszczeń przemysłowych • wzrost natęŜenia ruchu komunikacyjnego i tranzytowego w centrum miasta • chemizacja rolnictwa • powstawanie dzikich wysypisk śmieci • nieuporządkowana gospodarka odpadami 34 Puławy, 2008 r. Diagnoza Stanu Środowiska Miasta Puławy W celu ochrony powierzchni ziemi i gleby konieczne jest m. in.: • inwentaryzowanie terenów, na których występuje zanieczyszczenie gleby i ziemi • likwidacja dzikich wysypisk śmieci • kontynuowanie wdraŜania i doskonalenie systemu selektywnej zbiórki odpadów • rozszerzenie systemu selektywnej zbiórki o nowe rodzaje odpadów wydzielonych ze strumienia odpadów komunalnych (odpady wielkogabarytowe, zuŜyty sprzęt AGD, budowlane odpady poremontowe, odpady niebezpieczne) 35 Puławy, 2008 r. Diagnoza Stanu Środowiska Miasta Puławy Rozdział 5 5.1. Zieleń miejska i jej zagroŜenia Puławy są miastem, które powstało na załoŜeniu ogrodowo-pałacowym. Zaprojektował je Tylman z Gameren (1671) dla Herakliusza Lubomirskiego, kreśląc oś na długości ok. 8 km. W ciągu 330 letniej historii tego załoŜenia na wiślanej skarpie nie zagubiono podstawowych rysów przestrzennych. Głównym elementem kompozycji jest oś widokowa, którą wyznaczają dwa dziedzińce oraz aleja wysadzana czterema rzędami lip. Park stanowi nieodłączną część załoŜenia pałacowego. ZałoŜenie pałacowo-ogrodowe w Puławach stanowi pewną całość, nie tylko pałacu z parkiem i budowlami ogrodowymi, ale równieŜ z miastem, które z tego układu wyrosło. Jest to jedyne miasto w Polsce, o tej wielkości, które rozwinęło się z ogrodu. A co najwaŜniejsze – nie zatraciło tego źródła, nie zatarło „korzeni”. Tylmanowska oś zachowała się jako aleja, budynki nie wykraczają ze swej zielonej oprawy. Zieleń jest jednym z elementów funkcjonalnych miasta. W ekosystemie miejskim zieleń stanowi bardzo istotną część środowiska. Spełnia ona kilka waŜnych funkcji: ekologiczną - regulując warunki ekologiczne miasta; dydaktyczno-wychowawczą - ucząc poznania świata roślin i szanowania środowiska, estetyczną oraz gospodarczo-rekreacyjną. Na strukturę zieleni Puław składają się tereny: • zieleni naturalnej – w tym nadwodnej, o wysokich walorach przyrodniczych m. in. łąki, łęgi nadwiślańskie, wąwozy • lasów • zieleni urządzonej – w tym m.in. parki, skwery, zieleń osiedlowa, zieleń przyuliczna, zieleń cmentarna. 5.1.1. Naturalne zespoły roślinne rejonu Puław Rejon Puław odznacza się duŜym bogactwem gatunków szaty roślinnej. Miasto leŜy na styku kilku jednostek geomorfologicznych i geobotanicznych. W dolinie Wisły występują siedliska łęgowe - obecnie na ogół przekształcone w uŜytki rolne. WyŜyna Lubelska stanowi obszar siedlisk typowych dla lasów grądowych. Na nizinie Mazowieckiej przewaŜają siedliska borów i ubogich grądów. Główne siedliska zbiorowisk roślinnych zlokalizowane są poza obszarami zurbanizowanymi - wzdłuŜ cieków wodnych, w wąwozach, na obrzeŜach miasta – i obejmują: roślinność wodną i szuwarową, łąki i pastwiska, łęgi, grądy, dąbrowy i bory. 36 Puławy, 2008 r. Diagnoza Stanu Środowiska Miasta Puławy 5.1.2. Lasy w rejonie Puław Tereny leśne i zadrzewione stanowią 41,6 % areału miasta. Na terenie Puław występują niemal wszystkie typy siedliskowe lasu, od łęgu po bór suchy. Lasy połoŜone w granicach administracyjnych miasta naleŜą do wielu właścicieli:, państwowych, prywatnych i samorządowych. Spośród form zieleni w mieście, największą powierzchnię - 1635 ha - zajmują lasy państwowe i prywatne. Zlokalizowane są na północnych, wschodnich i południowych peryferiach miasta; urozmaicają krajobraz, wpływają na mikroklimat, nie są jednak przystosowane do zadań rekreacyjnych. Lasy zlokalizowane wokół miasta stanowią tzw. lasy ochronne i naleŜą do II i III strefy uszkodzeń przemysłowych . Lasy gminne – połoŜone w dwóch obrębach o łącznej powierzchni 23,86 ha. Działki leśne nie stanowią samodzielnych kompleksów, zlokalizowane są wśród lasów innych uŜytkowników. Las komunalny zajmuje powierzchnię 46,2332 ha. Jest on pozostałością lasu „Ruda”, który stopniowo był ograniczany na rzecz rozbudowującego się miasta. Decyzją Nr DL onl-40-4/94 z dnia 19.01.1994 r. Ministra Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnych i Leśnictwa wyłączono z zarządu Państwowego Gospodarstwa Leśnego Lasy Państwowe – Nadleśnictwa Puławy las o pow. 46,23 ha i przekazano Gminie Miasto Puławy w bezterminowe uŜytkowanie dla potrzeb masowego wypoczynku ludności. Gospodarka leśna prowadzona jest zgodnie z aktualizowanym co 10 lat planem urządzania lasu. 5.1.3. Zieleń urządzona Zieleń miejską ogólnodostępną tworzą : parki rekreacyjno-wypoczynkowe, zieleńce i skwery, zieleń przyuliczna, zieleń osiedlowa, a takŜe zieleń cmentarzy. Stan zieleni jest zróŜnicowany. Wśród zespołów zieleni wymienić moŜna: Park Puławski o powierzchni 30 ha - wpisany do rejestru zabytków Województwa Lubelskiego pod numerem A/150 (decyzja z dnia 21.01.1980 r.), pozostający we władaniu Instytutu Uprawy NawoŜenia i Gleboznawstwa Państwowego Instytutu Badawczego w Puławach. Stanowi osobliwość florystyczną miasta ze względu na zasób gatunków i odmian roślin drzewiastych w liczbie około 350. Oprócz wartości historycznej jako dzieło sztuki ogrodowej, posiada równieŜ wartość kolekcji dendrologicznej. Był terenem wczesnej introdukcji gatunków drzewiastych, podjętej jeszcze przez ks. Izabelę Czartoryską. W latach 1995-97 wykonano komputerową inwentaryzację dendrologiczną drzewostanu, a w roku 2005 powstał projekt koncepcyjny rewaloryzacji parku. Od wielu lat prowadzone są systematyczne prace konserwacyjne i pielęgnacyjne istniejącego drzewostanu oraz budowli parkowych. Zieleń parków miejskich. W Puławach znajdują się trzy ogólnodostępne parki miejskie o łącznej powierzchni 15,5 ha. Tereny te pełnią głównie funkcję rekreacyjno - wypoczynkową i połoŜone są 37 Puławy, 2008 r. Diagnoza Stanu Środowiska Miasta Puławy w obszarach silnie zurbanizowanych. Stan zieleni jest bardzo zróŜnicowany. Parki poddawane są modernizacjom i przebudowom; prowadzona jest stała pielęgnacja. Zieleń skwerów i zieleńców – zajmuje powierzchnię 13 ha. W skład wchodzą: Bulwary n/Wisłą, Centralny Plac Miejski oraz inne nieduŜe obszarowo tereny o charakterze estetyczno-izolacyjnym, połoŜone wśród zabudowy. Na tych terenach przewaŜają elementy dekoracyjne w postaci kwietników, krzewów ozdobnych. Wymagają wielu zabiegów i stałego nadzoru. Zieleń przyuliczna – występująca na łącznej powierzchni 33 ha obejmuje terenu wzdłuŜ tras komunikacyjnych. Panujące tu trudne warunki dla rozwoju zieleni (deficyt wody, zanieczyszczenie powietrza i gleby, uszkodzenia mechaniczne), a takŜe ostre wymogi bezpieczeństwa powodują konieczność szczególnego ich prowadzenia. Zieleń wysoka często nie wytrzymuje konkurencji z rozwojem transportu. Zieleń osiedlowa- zajmuje wolne przestrzenie pomiędzy budynkami mieszkalnymi i ich zespołami na łącznej powierzchni 135 ha. Tereny te stanowią własność spółdzielni mieszkaniowych, gminy (11,4 ha) lub znajdują się pod zarządami innych instytucji. Tereny te w zasadzie kwalifikowane są jako przestrzenie o charakterze publicznym. Zieleń osiedlowa podlega poszczególnym administracjom osiedli, które wykazują róŜne podejście do jej urządzania i pielęgnacji. Istotnym problemem jest zwiększająca się intensywność zabudowy w osiedlach mieszkaniowych, odbywająca się kosztem terenów biologicznie czynnych i zieleni osiedlowej (np. przeznaczenie pod parkingi osiedlowe). Zieleń cmentarzy tworzą zespoły zieleni: zabytkowego cmentarza Włostowickiego, cmentarza wyznaniowego przy ul. Piaskowej, cmentarzy komunalnych przy ul. Piaskowej i ul. Budowlanych oraz cmentarza wojennego przy ul. Piaskowej. Są to specyficzne zespoły roślinne o coraz uboŜszym drzewostanie zarówno pod względem ilościowym i gatunkowym jak i stanu zachowania. Na zabytkowym cmentarzu Włostowickim od 1999 r. prowadzona jest planowa, kompleksowa konserwacja drzewostanu na podstawie wykonanej i aktualizowanej dokumentacji. Podobne prace, ale w mniejszym zakresie prowadzone są na cmentarzu wyznaniowym przy ul.Piaskowej. Na cmentarzach komunalnych oraz cmentarzu wojennym utrzymywanych przez gminę prowadzona jest bieŜąca pielęgnacja zieleni. Ogrody działkowe - na terenie Puław znajduje się 7 zarejestrowanych ogrodów działkowych o łącznej powierzchni około 50 ha oraz 1 ogród działkowy „wewnątrz zakładowy” IUNG-u powierzchni 4,0 ha . Ogólnie biorąc, ogrody te są połoŜone peryferyjnie w stosunku do zabudowanej przestrzeni miasta, co jest korzystne zarówno z punktu widzenia ekologicznego jak i ich uŜytkowników. 38 Puławy, 2008 r. Diagnoza Stanu Środowiska Miasta Puławy 5.1.4. Formy ochrony przyrody Rezerwat częściowy przyrody „Łęg na Kępie”) PołoŜony między Wisłą a Łachą stanowi krajobrazowo integralną część Parku. Zajmuje powierzchnię 4,71 ha. Utworzony w 1963 r. do ochrony pozostałości lasu łęgowego w dolinie Wisły. Teren rezerwatu oddzielony jest od Wisły obwałowaniem, co powoduje przekształcenie fitocenoz łęgowych w grądowe, a brak otuliny ułatwia wnikanie gatunków synantropijnych. Rezerwat od chwili formalnego ustanowienia nie był poddany zabiegom pielęgnacyjnym. Jedynie w końcu lat osiemdziesiątych poddano zabiegom dąb błotny (jedyny okaz w Puławach). Teren rezerwatu jest nagminnie zaśmiecany odpadami z produkcji rolnej. Szczególne zagroŜenie stanowi ekspansja barszczu Sosnowskiego. Drzewa - pomniki przyrody. W Puławach znajdują się obecnie 23 drzewa uznane za pomniki przyrody. 1. Modrzew europejski - obw. 380 cm; Skwer Niepodległości (nr 61) 2. Miłorząb chiński – obw. 302 cm; Ogród Dolny IUNG 3. Dąb szypułkowy – obw. 483 cm; Ogród Dolny IUNG 4. Dąb szypułkowy – obw. 468 cm; posesja prywatna ul.4 Pułku Piechoty 15 5. Dąb szypułkowy – obw. 316 cm; posesja prywatna ul.4 Pułku Piechoty 15 6. Dąb szypułkowy – obw. 533 cm; ul.Aignera 7. Orzech czarny – obw. 292 cm ; Ośrodek Kultury ul.Sieroszewskiego 4 8. Dąb szypułkowy – obw 360 cm; Ośrodek Kultury ul.Sieroszewskiego 4 9. Dąb szypułkowy – obw. 293cm, 220 cm, 280 cm; ul.Kaniowczyków 10. Dąb szypułkowy – obw. 244 cm, 213 cm, 147 cm ; ul.Kaniowczyków 11. Dąb szypułkowy – obw. 341 cm; posesja prywatna ul.Kraszewskiego 17 12. Dąb szypułkowy – obw. 360 cm; posesja prywatna ul.6 Sierpnia 68a 13. Orzech czarny – obw. 300 cm; Dworzec Towarowy PKP 14. Dąb bezszypułkowy – obw. 273 cm ; Państwowy Instytut Weterynaryjny 15. Dąb szypułkowy – obw. 292 cm ; Państwowy Instytut Weterynaryjny 16. Dąb szypułkowy – obw. 384 cm; Państwowy Instytut Weterynaryjny 17. Dąb szypułkowy – obw. 384 cm ; Państwowy Instytut Weterynaryjny 18. Dąb szypułkowy – obw. 284 cm: Państwowy Instytut Weterynaryjny 19. Dąb szypułkowy – obw. 294 cm; Państwowy Instytut Weterynaryjny 20. Dąb szypułkowy – obw. 294 cm ; Państwowy Instytut Weterynaryjny 21. Dąb szypułkowy – obw. 283 cm; Państwowy Instytut Weterynaryjny 22. Dąb szypułkowy – obw. 330 cm; Państwowy Instytut Weterynaryjny 23. Dąb szypułkowy – obw. 360 cm; ul.śyrzyńska 39 Puławy, 2008 r. Diagnoza Stanu Środowiska Miasta Puławy Trzynaście drzew (wymienionych pod nr 9-12, 14-22) zostało uznanych za pomnik przyrody uchwałą Rady Miasta Puławy nr LXX/412/94 z dnia 26 maja 1994 r. Parki krajobrazowe – w granicach miasta znajduje się fragment Kazimierskiego Parku Krajobrazowego utworzonego dla ochrony środowiska przyrodniczego i krajobrazowego fragmentu doliny Wisły pomiędzy Kazimierzem Dolnym, Janowcem i Puławami. Powierzchnia parku wraz z otuliną zajmuje powierzchnię 1098,4 ha. Europejska Sieć Ekologiczna Natura 2000 – jest systemem ochrony zagroŜonych składników róŜnorodności biologicznej kontynentu europejskiego, wdraŜanym od 1992 r. w sposób spójny pod względem metodycznym i organizacyjnym na terytorium wszystkich państw członkowskich Unii Europejskiej. Sieć Natura 2000 tworzą dwa typy obszarów: obszary specjalnej ochrony ptaków (OSO) oraz specjalne obszary ochrony siedlisk (SOO). Obszary objęte projektem Natura 2000 połoŜone w Puławach lub obejmujące fragmentem teren miasta to: 1) Obszar Puławy PLH060055 – jest to teren kolonii nocków duŜych ( strych Domu Dziecka) wraz z Ŝerowiskiem obejmującym tereny leśne w północnej części miasta. Jest to największa kolonia nietoperzy tego gatunku w woj.lubelskim. 2) Obszar PLH060045 Przełom Wisły w Małopolsce – obszar obejmujący przełomowy odcinek doliny Wisły od ujścia Sanny powyŜej Annopola do miasta Puławy. Obszar obejmuje fragment ostoi ptaków wodno-błotnych o randze europejskiej. Ponadto dolina Wisły na tym odcinku ma charakter przełomu i posiada unikalne walory krajobrazowe. 3) Obszar PLH060015 PłaskowyŜ Nałęczowski – ostoja połoŜona w granicach Kazimierskiego Parku Krajobrazowego obejmuje zachodni, najsilniej urzeźbiony fragment PłaskowyŜu Nałęczowskiego z labiryntem lessowych wąwozów oraz wapiennymi grotami. 40 Puławy, 2008 r. Diagnoza Stanu Środowiska Miasta Puławy 5.1.5. Stan zieleni miejskiej Udział terenów zielonych w krajobrazie miasta ilustruje wykres11. Wykres 11. Udział terenów zielonych w krajobrazie miasta Puławy tereny osiedlowe mieszkaniowe inne tereny komunikacyjne grupy leśne i zadrzewienia tereny pod zabudowę grupy leśne i zadrzewienia tereny parkowe i zieleńce uŜytki rolne tereny pod zabudowę tereny komunikacyjne tereny parkowe i zieleńce uŜytki rolne tereny osiedlowe mieszkaniowe inne Zieleń stanowiąca własność gminy miasto Puławy zarządzana jest w większości przez jednostki gminy tj. Zarząd Dróg Miejskich, Zakład Gospodarki Mieszkaniowej. Na tych terenach prowadzone są prace pielęgnacyjne zieleni oraz elementów małej architektury. Pozostałe tereny pozostające w utrzymaniu spółdzielni, instytucji i osób fizycznych prezentują róŜny stan utrzymania, w zaleŜności od wiedzy i chęci właściciela oraz posiadanych środków finansowych. W celu zachowania systemu zieleni w przestrzeni miejskiej oraz poprawy stanu ilościowego i wartości zieleni miasta oraz jego estetyki Urząd Miasta Puławy podjął działania organizacyjne i merytoryczne. W latach 2006 – 2007 wykonano m.in.: - „Program gospodarki zielenią w mieście Puławy”. Zawiera on szczegółowy opis i ocenę stanu istniejącego zieleni w mieście, a takŜe zalecenia dotyczące jego poprawy. Oceniono w nim stan zdrowotny drzew i krzewów, czytelność kompozycji analizowanego obszaru miasta oraz sformułowano zalecenia zmierzające do przyjęcia programu naprawczego. Określono kierunki wieloletniego programu zagospodarowania terenów zieleni publicznej w taki sposób, aby wpisać je w strukturę miasta, nadać im właściwą funkcję i nową jakość. • przebudowę – modernizację Międzyosiedlowego Pasa Zieleni (park miejski o pow. 3,2 ha)) • projekt modernizacji Skweru Niepodległości (park miejski o pow. 3 ha) • projekt zagospodarowania skweru przy ul. Kujawskiego (3 000 m2) • projekt zagospodarowania skweru przy ul. Polnej (2 500 m2) • „Program ratowania puławskich kasztanowców” • nasadzenia kwiatów sezonowych na rabatach i konstrukcjach (3x w roku) 41 Puławy, 2008 r. Diagnoza Stanu Środowiska Miasta Puławy 5.1.6. Podsumowanie i wnioski 1. Stan zdrowotny roślinności Puław nie jest zadowalający. Roślinność poddana jest presji szeregu czynników osłabiających jej kondycję. Środowisko miejskie jest niezwykle trudnym siedliskiem dla drzew. Zanieczyszczenia powietrza (w tym zanieczyszczenia komunikacyjne), zasolenie gleby, zbita struktura ziemi (nieprzepuszczalne nawierzchnie, utwardzenia, zagęszczenia) i brak dostępności składników pokarmowych (wyjałowienie) przyczyniają się do obumierania korzeni, zahamowania wzrostu, przedwczesnego zrzucania liści, osłabienia i podatności na atakowanie przez szkodniki i choroby. Starsze drzewa, rozwijające się dotychczas prawidłowo, przejawiają obecnie symptomy zamierania, zwłaszcza w pobliŜu ciągów komunikacyjnych oraz szczególnie po przeprowadzonych remontach, przebudowach i uszczelnieniu nawierzchni. 2. Na roślinność północnej i północno-wschodniej części obszaru miasta bardzo silnie oddziałują zanieczyszczenia powietrza emitowane przez Zakłady Azotowe „Puławy” S. A. Część tej strefy zniszczenia znajduje się na obszarze administracyjnym miasta, którego połoŜenie na południe od ZA, przy istniejącej róŜy wiatrów, łagodzi to niekorzystne oddziaływanie na roślinność, lecz jej nie chroni całkowicie. 3. W przypadku zieleni osiedlowej stan zieleni jest zróŜnicowany pod względem składu gatunkowego i stanu zachowania. Celem nadrzędnym jest uporządkowanie tych przestrzeni i nadanie im indywidualnego charakteru spójnego z układem miejskim. Poprawy wymaga równieŜ poziom jej pielęgnacji i poszanowania. 4. Drzewa przyuliczne mogą być naraŜone na niedogodności spowodowane stosowaniem środków chemicznych do likwidacji śliskości nawierzchni jezdni jak równieŜ ograniczaniem powierzchni wokół pni co pociąga za sobą znaczne ubytki tlenowe i ogranicza dostępność wody. Ma to miejsce szczególnie na odcinkach o wydłuŜonej stagnacji wód spływających z ulic. 5. Uwzględniając obecny stan zieleni miejskiej istotne będzie podjęcie w najbliŜszych latach następujących działań: • Budowa nowych terenów, modernizacja obszarów istniejących dla zachowania systemu zieleni w przestrzeni miejskiej • Poprawa stanu ilościowego i wartości zieleni Puław • Poprawa estetyki miasta • Współpraca z inwestorami przy powstawaniu nowych projektów budowlanych w celu maksymalnej ochrony zieleni i tworzenia projektów zagospodarowania zieleni równolegle z projektami architektoniczno-budowlanymi • Opracowywanie programów rozwoju terenów zieleni w mieście. Ewidencja zieleni • Rewaloryzacja zabytkowego parku oraz łachy wiślanej. 42 Puławy, 2008 r. Diagnoza Stanu Środowiska Miasta Puławy 6. Materiały źródłowe 1. Urząd Miasta Puławy – Raport o stanie środowiska miasta Puławy; Puławy 2000 r. 2. Zakłady Azotowe „Puławy” S.A. – Raport Środowiskowy 2004, 2005, 2006, 2007 3. Inspekcja Ochrony Środowiska, Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Lublinie, Raport o stanie środowiska województwa lubelskiego; Biblioteka Monitoringu Środowiska 2007r. 4. Inspekcja Ochrony Środowiska, Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska Lubelski Urząd Wojewódzki, Wydział Środowiska i Rolnictwa, Urząd Marszałkowski Województwa Lubelskiego, Departament Rozwoju Wsi i Ochrony Środowiska Wojewódzki Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej, Raport o stanie środowiska województwa lubelskiego w 2005r., Biblioteka Monitoringu Środowiska 2006r. 5. Urząd Marszałkowski Województwa Lubelskiego - Program ochrony środowiska województwa lubelskiego na lata 2001-2015, Lublin 2000 r. 43 Puławy, 2008 r.
