docprof. WSPA dr hab. MIECZYSŁAW MIAZGA NAUKOWE
download 
Reklamacja Transkrypt
prof. WSPA dr hab. MIECZYSŁAW MIAZGA NAUKOWE
prof. WSPA dr hab. MIECZYSŁAW MIAZGA SOCJOLOGIA REGIONU – KONSPEKT WYKŁADU NAUKOWE ZAINTERESOWANIE REGIONEM Etymologia słowa region: – sanskryckie rajah (król), – indoeuropejskie reg- (król plemienny), – łacińskie regio (okolica, kraina) Rozróżnienie pojęć regionu i rejonu - francuskie rayon (dział, obwód, promień), Rejon – obszar wyznaczony do prowadzenia jakiegoś działania i określony w przestrzeni zasięg administrowania, obsługi, zaspokajania potrzeb itd. – greckie rhabdos (laska, promień, berło, rózga) - prawdopodobny wspólny źródłosłów regionu i rejonu Składniki pierwotnego rozumienia regionu: – Przestrzeń – Zbiorowość – Stosunki władzy – Określone granice – Wspólnotowość Region „obszar (terytorium) względnie jednorodny, różniący się od terenów przyległych określonymi cechami naturalnymi lub nabytymi” (S. Schulz). „zespół przylegających do siebie obszarów (jednostek elementarnych przestrzeni geograficznej) posiadających - pod względem podanych kryteriów - możliwie wiele cech wspólnych i wykazujących możliwie wiele różnic w stosunku do obszarów otaczających” (K. Kuciński) „obszar wyodrębniony na zasadzie jednej lub więcej cech swoistych pozwalających na odróżnienie od przyległych obszarów” (J.Damrosz) Warianty rozumienia regionu: 1. jako terytorialna jednostka zarządzania 2. jako przeciwstawienie „centrum” 3. jako podłoże regionalnej polityki kulturalnej i instytucjonalnych form regionalizmu 4. jako podłoże kształtowania się świadomości lokalno-regionalnej 1 NAUKOWE ZAINTERESOWANIE REGIONEM (cd) Fryderyk Le Play (1806-1882) – decentralizacja i nowy ład społeczny oparty na: rodzinie, samorządzie terytorialnym i państwie – budowanie wspólnot na poziomie gmin i prowincji wypełnieniem próżni społecznej między rodziną a państwem – metoda monograficzna w badaniach społecznych Robert E. Park i szkoła chicagowska zainteresowanie całością miejskiego „organizmu” nawiązywanie do nauk biologicznych empiryczne badanie zachowań w ich wymiarze przestrzennym – – – Walter Christaller - teoria ośrodków centralnych – odwołanie się do badań empirycznych – dobra centralne, zasięgi i hierarchia ośrodków – system krat heksagonalnych – niezbędność „socjologicznego rozumienia” NAUKOWE ZAINTERESOWANIE REGIONEM Układy ośrodków centralnych w teorii Waltera Christallera Zainteresowanie regionami na ziemiach polskich w XIX wieku – Oskar Kolberg, Adam Zakrzewski, Wincenty Pol – uprawianie nauki o kulturze jako czynnik pielęgnowania polskości Walter Isard i regional science - jako nowa dyscyplina naukowa Wyodrębnienie socjologii regionalnej jako szczegółowej dyscypliny – Kongres ISA w Warnie w 1970 r. KWESTIE ONTOLOGICZNE - REGION JAKO BYT OBIEKTYWNY CZY SUBIEKTYWNY – Kierunki wyjaśniania istoty regionu (Zob. Zbigniew Rykiel: Krytyka teorii regionu społeczno-ekonomicznego) : 1. nurt klasyczny 2. nurt dogmatyczny 3. nurt pozytywistyczny 4. nurt dialektyczny 5. nurt realistyczny – Koncepcje regionu (według Jerzego Damrosza): obiektywistyczne intersubiektywistyczne – Orientacje w socjologii – od skrajnego subiektywizmu do kompleksowego ujmowania regionu i akcentowania obydwu wzajemnie uzupełniających się aspektów (behawioralnego i świadomościowego) 2 REGION W UJĘCIACH POSZCZEGÓLNYCH DYSCYPLIN NAUKOWYCH – Zróżnicowanie rozumienia pojęcia regionu a wielodyscyplinarność ujęć REGION W GEOGRAFII - obszar, którego poszczególne części posiadają możliwie wiele cech wspólnych i które wykazują możliwie wiele różnic w stosunku do obszarów otaczających – Odmienność wyodrębniania regionów w geografii: fizycznej, gospodarczej i politycznej – Regionalizacja oparta na tzw. dziesiętnym systemie indeksacji regionów fizycznogeograficznych i klasyfikacja na: megaregiony prowincje podprowincje makroregiony mezoregiony mikroregiony – Pierwotna rola granic naturalnych REGION DLA HISTORYKÓW - wspólnota dziejowa w ramach państwa, terytorium powiązane przeszłymi wydarzeniami i dziejami kształtującymi wspólne obyczaje i wspólny język REGION W ETNOGRAFII I NAUKACH HUMANISTYCZNYCH – Występowanie grup etnicznych i czynników kulturowych – Delimitacja, określenie centrum, zasięgi i nasilenie zjawisk kulturowych oraz terytorialna specyfika REGION W NAUKACH EKONOMICZNYCH Odkrywanie czynników i mechanizmów rozwoju regionalnego oraz formułowanie koncepcji wyjaśniających – Teorie rozwoju typu „odgórnego” i typu „oddolnego” – Teoria biegunów wzrostu – Teoria oparta na rozróżnieniu centra-peryferie REGIONY ADMINISTRACYJNE Podziały na regiony administracji: rządowej - jednostki terytorialne z określonymi granicami, wprowadzone przez władze centralne dla pełnienia funkcji administracyjnych, odrębne od samorządu terytorialnego, posiadające administrację (Wojewoda) o ściśle określonych kompetencjach i mającą swoje miejsce w systemie terytorialnej organizacji państwa – 3 samorządowej - jednostki podziału terytorialnego, których władze są niezależne od administracji rządowej, wyposażone w kompetencje do działań związanych z problemami regionalnymi W Polsce region samorządowy to najwyższy (trzeci) stopień samorządu terytorialnego, wyposażony we władzę uchwałodawczą, wykonawczą, kontrolną i koordynacyjną (marszałek i zarząd województwa powoływani przez sejmik wojewódzki, pochodzący z powszechnych wyborów mieszkańców danego regionu na czteroletnią kadencję) – Regiony autonomiczne – Podziały administracji specjalnej REGION JAKO PRZEDMIOT DZIAŁANIA ADMINISTRACJI PAŃSTWOWEJ – Polityka regionalna w Polsce a przynależność do Unii Europejskiej i przeciwdziałanie nadmiernym zróżnicowaniom regionalnym - dylematy dotyczące wyboru różnych opcji – Planowanie przestrzenne i polityka społeczno-gospodarcza w regionie - podmiotowość samorządu województwa jako gospodarza terenu REGION W ASPEKCIE SOCJOLOGICZNYM – Pojawienie się pojęcia regionu na gruncie socjologii w latach sześćdziesiątych XX wieku – Wykorzystanie dorobku innych subdyscyplin – Terminologia i sposoby rozumienia homogeniczność i współzależności regiony naturalne i metropolitalne przyśpieszenie dynamiki przemian ścieranie się przeciwstawnych tendencji zróżnicowanie orientacji teoretycznych Region w sensie socjologicznym to zbiorowość terytorialna: – zamieszkująca wspólny obszar z wyodrębnionym wielkomiejskim centrum oraz wzajemnymi powiązaniami – poddana tym samym wpływom i w ich rezultacie wykształcająca wspólne cechy – ze świadomością przynależności i odrębności Znaczenie wielkiego miasta i jego wyposażenia w odpowiednie instytucje i środowiska twórcze Zachowanie skali i międzynarodowych standardów Region metropolitalny a region naturalny 4 Czynniki składające się na istotę pojęcia regionu: 1. Zbiorowość zamieszkująca określony obszar 2. Występowanie ośrodka z wielkomiejskim centrum (umożliwiającym zaspokojenie potrzeb wyższego rzędu) 3. Specyfika i funkcjonalne zintegrowanie regionu jako całości (wynikające z komplementarności i współdziałania mniejszych zbiorowości lokalnych) 4. Wspólne dzieje i wspólne wartości (jako podstawa więzi z regionem i współmieszkańcami) oraz poczucie przynależności i odrębności Perspektywy odczytywania wielowymiarowości tożsamości regionalnej (za M. S. Szczepańskim): – – – – – – – psychologiczna – identyfikacja z regionem socjologiczna – poczucie wspólnoty i odrębności geograficzna – przypisanie do przestrzeni etnograficzna – świadomość dziedzictwa kulturowego historyczna – związek z dziejami i bohaterami; ekonomiczna – wspólnota gospodarowania urbanistyczno-architektoniczna – układ planistyczny REGION - POTRZEBA INTERDYSCYPLINARNOŚCI – Niepowodzenia związane z powołaniem nowej „nauki regionalnej” – Niedoskonałość ujęć monodyscyplinarnych – Ścieranie się tendencji do specjalizacji oraz do integracji przedsięwzięć badawczych – Interdyscyplinarność a multidyscyplinarność Postulat interdyscyplinarności w badaniu kultury - propozycje Jerzego Damrosza – Ujmowanie kultury w jej różnych znaczeniach: antropologicznym symbolicznym pedagogicznym instytucjonalnym – Rozróżnienie trzech szczebli kultury opartej o: wartości terytorialne wartości narodowo-etniczne etos ogólnoludzki 5 – Kazimierza Dziewońskiego koncepcja rozróżnienia trzech kategorii regionu: jako narzędzia badania wyodrębnianie obszarów jednorodnych różniących się od sąsiednich zarzut subiektywizmu i formalizmu podstawa wyróżnienia kategorii regionów jednolitych i węzłowych – jako narzędzia działania odnoszące się do obszaru stanowiącego jednostkę organizacji terytorialnej państwa – jako przedmiotu poznania - region stanowi konkretny obiekt istniejący niezależnie od badacza, który ma go raczej odkrywać, aniżeli tworzyć posiadający określony skład, otoczenie i strukturę cechujący się odrębnością wynikającą z węzłowej struktury, wielopłaszczyznowej integracji i charakteru domknięcia Przekształcenia regional science dociekania geograficzne, ekonomiczne i planistyczne w oparciu o analizy ilościowe i koncepcję „homo oeconomicus” Podejście behawioralne i założenia indywidualizmu w wyjaśnianiu procesów społeczno-przestrzennych Wzrost znaczenia kontekstu psychospołecznego i kulturowego - nowe podejścia interdyscyplinarne: koncepcja klastrów (clusters) koncepcja społeczeństwa sieciowego (network society) koncepcje nawiązujące do pojęć „kapitału społecznego”, „kapitału moralnego” i „potencjału kulturowego” Kwestie powiązań między sferami: teorii i empirii oraz praktyki KLASYFIKACJE REGIONÓW Ogólny podział na cztery typy regionów: – – – – regiony geograficzne regiony społeczno-kulturowe regiony ekonomiczne regiony polityczne 6 – – – – – – Podtypy regionów (wg Andrzeja Miszczuka): w ramach regionów fizjograficznych: regiony geomorfologiczne hydrologiczne klimatyczne geobotaniczne w ramach regionów społeczno-kulturowych: regiony demograficzne regiony etniczne wyznaniowe lingwistyczne architektoniczne etnograficzne w ramach regionów ekonomicznych: regiony przemysłowe surowcowe przetwórcze rolnicze usługowe w ramach regionów politycznych: regiony geostrategiczne historyczno-polityczne administracyjne elektoralne Przeciwstawianie regionów (np. Janusz Ziółkowski): naturalnych i metropolitalnych Liczne typologie na podstawie mierników wielkości potencjału regionalnego - tzw. regiony problemowe występowanie zamiennie różnych pojęć: np. obszary depresyjne, upośledzone, słabo rozwinięte, opóźnione w rozwoju, obszary konfliktów, zagrożeń, niedostatku. podobnie w literaturze anglojęzycznej: problem areas, depressed areas, backward, lagging behind, distressed areas Regiony problemowe jako obszary: występowania anomalii, anormalności, nieprawidłowości – np. A. Zagożdżon zagrożeń ekologicznych i problemów zdrowotnych – np. Z. Więckowicz wymagające specjalnych posunięć i rozwiązań ze strony państwa – np. S. Ciok o zaniżonych wskaźnikach jakości życia – np. A. Stasiak – Koncepcja centrum i peryferii jako teoretyczna podstawa analiz prowadzonych na gruncie geografii ekonomicznej i socjologii regionu Typy regionów (wg J. Friedmana) - wyróżnionych ze względu na posiadany potencjał i zdolności innowacyjne bądź stagnację i depresję związane z ich peryferyjnością: regiony rdzenie (core regions) osie rozwoju (development axes) regiony graniczne (frontier regions) regiony depresyjne (depressed regions) 7 Cztery kategorie regionów wg B.J.L. Berry’ego, E.C. Conklinga, D.M. Raya: 1) regiony upadające (no-growth systems) 2) regiony samopodtrzymujące się (self-maintaining systems) – otwarte regiony wzrostu (growing open systems) – Cztery typy obszarów wg Leo Klaassena : wysoko rozwinięte i dynamicznie rozwijające się (prosperity area) słabo rozwinięte, ale dysponujące dużym potencjałem rozwojowym (distressed area in process of development) wysoko rozwinięte, ale z tendencją do obniżania tempa rozwoju (declining prosperity area), czyli potencjalne obszary niedostatku (potential distress) obszary ubóstwa wymagające wsparcia (distressed area) 1) 2) 3) 4) 5) Kategorie regionów wg B. i F. Winiarskich: depresji zagrożonych depresją słabo rozwiniętych i zagospodarowanych problemowych o wszechstronnie wykształconych strukturach – – – Klasyfikacja regionów Antoniego Kuklińskiego: 1) innowacyjne 2) adaptacyjne 3) stagnujące Rozróżnienie dwóch typów regionów (D. Whittleseya): – regiony jednolite (skalarne, strefowe, powierzchniowe), charakteryzujące się występowaniem określonej cechy lub zespołu cech odróżniających je od otoczenia – regiony węzłowe (wektorowe, strukturalne), wyodrębniane ze względu na wewnętrzną strukturę z węzłami i otaczającym je obszarem powiązanym z nimi liniami krążenia KONCEPCJE TEORETYCZNE DOTYCZĄCE UKŁADÓW REGIONALNYCH – – Rozróżnienie regionów węzłowych i strefowych a teorie regionalnych układów osadniczych: Teoria Waltera Christallera Augustyna Löscha Dociekania na gruncie geografii społecznej - koncepcja Petera Haggeta jako narzędzie wyjaśniające proces formowania się regionów Przestrzenna analiza systemów regionalnych i wyróżnienie pięciu faz obejmujących: – przepływy – sieci – węzły – hierarchię – powierzchnię 8 SOCJOLOGICZNE I ETNOGRAFICZNE TYPOLOGIE REGIONÓW SPOŁECZNO-KULTUROWYCH Rozróżnienie regionów według Tadeusza Palecznego: – regiony kulturowo autonomiczne, z trzema podtypami: – regiony grup plemiennych, szczepowych, kastowych, klanowych z silnym poczuciem więzi „tutejszości”, przypisanych ściśle do terytorium – regiony grup etnicznych, zamieszkiwane przez zbiorowości kulturowo jednorodne, gdzie nie dokonały się procesy nacjonalizacji – regiony grup terytorialno-regionalnych pozostające częścią większej kulturowej całości, jaką jest naród – regiony międzykulturowe - istniejące na styku zbiorowości etnicznych lub narodowych W wyniku kulturowego ścierania się - dwojakiego rodzaju regionalizmy: symetryczny asymetryczny – regiony międzycywilizacyjne. - na styku grup rasowych, religijnych, językowych, gdzie krzyżują się wpływy cywilizacyjne Hieronima Kubiaka propozycja typologii regionów syntetyzująca elementy społeczne, kulturowe i polityczne Cechy, których kombinacja jest podstawą wyodrębniania regionów: miejsce społeczności terytorialnej na continuum procesu narodotwórczego stan świadomości zbiorowej charakter więzi społecznej rodzaj dążeń stopień kompletności strukturalnej i instytucjonalnej poziom samowystarczalności kulturowej zakres ekskluzywności religijnej historia gospodarcza dzieje polityczne stosunek do hierarchicznie nadrzędnych struktur państwowych – – – – – – – – – – Typy regionów wyróżnione przez Hieronima Kubiaka: etnokultury rozlane o nieustabilizowanych procesach narodowotwórczych etnokultury wyspowe występujące na terytoriach uformowanych narodów-państw wspólnoty kulturowe aspirujące do niepodległości państwowej wspólnoty pogranicza, poddawane zmiennym wpływom politycznym, gospodarczym, religijnym itp. 5. neoregiony powstające w wyniku masowych przesiedleń ludności 6. regiony wtórnie wyodrębniające się w ramach wspólnoty narodowej 7. euroregiony powstające w wyniku procesów integracji transgranicznej 1. 2. 3. 4. 9 Ad 1. Etnokultury rozlane – brak kontrolowanej przez siebie organizacji państwowej – odrębne cechy kulturowe (strój, obrzędy, zwyczaje) i lingua vernacula, ale kontrowersje wokół kwestii przynależności narodowej Ad. 2. Etnokultury wyspowe w trojakiego rodzaju postaci: zbiorowości autochtonicznych niezasymilowanych, zbiorowości powstałych w wyniku nowożytnych procesów emigracyjno-osadniczych, mniejszości wytworzonych pod wpływem zmian granic państwowych. Ad. 3. Wspólnoty kulturowe aspirujące do niepodległości państwowej - zbiorowości uznające się za naród i dążące do uzyskania suwerenności Ad. 4. Wspólnoty pogranicza - zbiorowości o tzw. „świadomości kresowej” czyli odrębności wobec rywalizujących ze sobą odmiennych systemów wartości i wzorów kulturowych Ad. 5. Neoregiony - powstałe w wyniku wysiedlenia jednych zbiorowości i zasiedlenia przez inne Ad. 6. Regiony wtórnie wyodrębniające się w ramach jednej wspólnoty narodowej (w wyniku reakcji np. na skrajnie scentralizowane państwo i poczucie krzywdy pojawiają się dążenia odnowienia dawnych podziałów na krainy historyczne) Ad. 7. Euroregiony - tworzone wraz z procesami integracyjnymi od połowy XX wieku na podstawie porozumień transgranicznych zawieranych pomiędzy samorządowymi jednostkami administracyjnymi. Główne spoiwo - współpraca gospodarcza, wykorzystanie potencjału, wspólne inwestycje, wymiana itp. Badania porównawcze Erika Allardta nad związkami pomiędzy życiem gospodarczym, terytorium i tożsamością (economy, territory, identity) Efektem badań - wyodrębnienie typów mniejszości terytorialno-językowych na podstawie krzyżowania ze sobą dwóch kategorii: „mobilizacja etnicznej” oraz „zasobów” (na poziomach – wysokim, średnim i słabym). Klasyfikacja regionów: – o wysokiej mobilizacji etnicznej i małych zasobach – o wysokiej mobilizacji etnicznej i średnich zasobach – o wysokiej mobilizacji etnicznej i dużych zasobach – o średniej mobilizacji etnicznej i małych zasobach – o średniej mobilności etnicznej i średnich zasobach – o średniej mobilności etnicznej i dużych zasobach – o słabej mobilności etnicznej i małych zasobach – o słabej mobilności etnicznej i średnich zasobach – o słabej mobilności etnicznej i dużych zasobach 10 „Region pogranicza kulturowego” (borderlands) i sposoby jego rozumienia (według Grzegorza Babińskiego): – jako „końca świata kulturowego” – jako tworu „niedokończonego” – jako zjawiska przejściowego we wzajemnym przenikaniu się i kształtowaniu się nowej tożsamości – jako struktury pluralistycznej – jako obszaru tolerancji i akceptowania odmienności – jako unikatowej konfiguracji kultur Pogranicze jako strefa „wyłączona” i świętość „punktu centralnego” – w rozważaniach Stefana Czarnowskiego Teoretyczne modele a wyniki badań empirycznych nad regionami pogranicza kulturowego w Polsce Podział Polski na regiony etnograficzne trudności wynikające z niejednoznaczności kryteriów podziału wskazówka metodologiczna Morgana D. Thomasa - maksymalny stopień podobieństwa wewnątrz, a maksymalny stopień zróżnicowania pomiędzy grupami Klasyfikacja regionów Polski oparta na analizie „gałęzi sztuki ludowej” - J. Grabowskiego: – grupa kielecko-sandomierska – grupa krakowska – grupa centralna – grupa kujawsko-wielkopolska – Śląsk – regiony górskie – Rzeszowszczyzna – Lubelszczyzna – Białostocczyzna – Mazowsze – Warmia i Mazury – Kaszuby i Pomorze Gdańskie 11 KSZTAŁTOWANIE SIĘ ZRÓŻNICOWANIA POLSKIEJ PRZESTRZENI – Czynniki regionotwórcze w rozwoju historycznym – W odniesieniu do Polski piastowskiej wyróżnienie pięciu tzw. krain szczepowych (przez Jana Natansona-Leskiego): Polanie Małopolska Śląsk Mazowsze Pomorze - punkt wyjścia do tworzenia się zróżnicowania regionalno-kulturowego – Tworzenie wspólnoty narodowej - chrześcijaństwo, jeden władca, wspólnota językowa – Splatanie się chrześcijaństwa, kultury oraz tożsamości narodowej i państwowej – Procesy gospodarcze, rozwój ośrodków miejskich i czynniki przełamywania izolacji – Stolica państwa - zmiany i ich konsekwencje – Podział dzielnicowy - trwale kształtujący terytorialny układ przestrzenny Polski – – – XVI wiek - szczytowy rozwój państwa polsko-litewskiego Wielkie prowincje: Wielkopolska i Małopolska tworzące Koronę, Wielkie Księstwo Litewskie oraz Inflanty wraz z lennymi księstwami Podział Korony na 22 województwa i Litwy na 8 województw Społeczno-polityczna integracja w warunkach wieloetniczności i wieloreligijności – Pozbawienie samodzielnej państwowości od końca XVIII wieku do końca pierwszej wojny światowej Planowe działania ukierunkowane na rozkład polskiej wspólnoty narodowej - pod zaborami rosyjskim i pruskim Kwestia kultywowania polskości – – Niepodległość i ukształtowanie granic II Rzeczypospolitej Procesy scaleniowe odrodzonego państwa i ujednolicanie obszaru Zróżnicowanie etniczne – 12 – – – Okres PRL Konsekwencje demograficzno-przestrzenne II wojny światowej Jednorodność etniczna Kwestia tzw. Ziem Odzyskanych ZRÓŻNICOWANIE POLSKIEJ PRZESTRZENI A PODZIAŁ ADMINISTRACYJNY – Widoczność granic obszarów historycznych w aktualnej sieci osadniczej, strukturach – – społeczno-gospodarczych i zachowaniach politycznych Układ sieci miast, proces jej kształtowania i główne uwarunkowania Kontrowersje wokół kwestii dziedzictwa przeszłości REGIONY ADMINISTRACYJNE – Jednostka administracyjna a region w sensie socjologicznym – Podział administracyjny jako czynnik stymulowania i ograniczania rozwoju – regionalnego Region jako zbiorowość mieszkańców i wspólnota gmin Podziały administracyjne Polski po II wojnie światowej – trójstopniowy podział na gminy (wcześniej gromady), powiaty oraz 17 województw - do lat siedemdziesiątych – w 1975 r. likwidacja powiatów i dwustopniowy podział na 49 województwami z gminami - rozproszenie władz partyjno-rządowych – przywrócenie podziału trójstopniowego z 16 województwami – w 1999 roku w niepodległej Polsce Warunki sprawności organizacyjnej regionu: – – – – silny ośrodek wielkomiejski oferujący wszechstronną obsługę optymalna liczba jednostek administracyjnych pod względem organizacyjnym (nadzoru, wspomagania, kontroli itp.) oraz nieprzekraczanie dopuszczalnego rzędu wielkości pod względem liczby mieszkańców, a z drugiej strony - optymalne wykorzystanie regionalnego potencjału instytucjonalnego Odpowiednia wielkość regionu pod względem powierzchni –determinująca m.in. czas dostępności komunikacyjnej Odpowiednie proporcje liczby mieszkańców regionu i jego stolicy – i nieprzekraczanie jednej trzeciej ogółu ludności, co groziłoby zdominowaniem elektoratu wyborczego 13 ZBIOROWOŚĆ REGIONALNA JAKO PRZEDMIOT ZAINTERESOWANIA SOCJOLOGII Region w sensie socjologicznym (wg S. Ossowskiego) „jest korelatem regionalnej zbiorowości” Pojęcia proponowane przez S. Ossowskiego: „ojczyzna prywatna” „ojczyzna ideologiczna” „ojczyzna regionalna” Region - zbiorowość terytorialna, która charakteryzuje się więzią opartą o emocjonalny stosunek do zamieszkiwanego terytorium oraz poczuciem odrębności (Andrzej Kwilecki) Podstawowe zagadnienia socjologii regionalnej (wg M. Ciechocińskiej): – czynniki kształtujące współczesne społeczności regionalne – więzi z regionem – świadomość regionalną – instytucje regionalne Jan Szczepański - zbiorowość - „dowolne skupienie ludzi, w którym wytworzyła się i utrzymuje chociażby przez krótki czas pewna więź społeczna”. W przypadku zbiorowości regionalnej jej źródłem jest stosunek mieszkańców do wspólnej wartości - zamieszkiwanego terytorium S. Ossowski - „regionalna zbiorowość to zbiorowość terytorialna, która ma w większym lub mniejszym stopniu poczucie odrębności, ale nie uważa się za naród; inaczej mówiąc, członkowie jej nie próbują przypisać swej zbiorowości atrybutów narodu. Zazwyczaj taka zbiorowość stanowi składnik jakiejś zbiorowości narodowej”. A. Kwilecki - „W sensie socjologicznym region jest synonimem regionalnej zbiorowości, czyli społeczności ludzkiej stanowiącej jeden z typów społeczności terytorialnej. Istotą tej społeczności jest złączenie jej mniej czy więcej rozwiniętym poczuciem odrębności i więzią opartą o emocjonalny stosunek do zamieszkiwanego terytorium”. Rozróżnienie aspektów: obiektywnego i subiektywnego – nawiązanie do koncepcji S. Ossowskiego Pojęcia poczucia tożsamości, identyfikacji, świadomości odrębności i przynależności do wspólnoty regionalnej oraz do narodu Typologia zbiorowości regionalnych z punktu widzenia ich stosunku do narodu S. Ossowskiego: – stanowiące integralny składnik zbiorowości narodowej – nie mające wykrystalizowanej świadomości narodowej – odznaczające się silnym poczuciem odrębności, antagonizmem wobec państwa, w którego granicach się znajdują, ujawniające tendencje separatystyczne 14 Typy (jako szczeble lub piętra) wspólnot terytorialnych wg F. Grossa: – lokalna – regionalna – narodowa – ponadnarodowa Zagadnienie tzw. więzi średniego zasięgu i struktur pośrednich (według M. Wieruszowskiej) „piętno indywidualności” „obiektywizacja wytworów kultury” w wymiarze regionalnym ciągłość międzypokoleniowa i proces socjalizacji Ścieranie się tendencji do kulturowego ujednolicania oraz do zachowania bogactwa różnorodności „Zakorzenienie w dziedzictwie swych przodków” jako podstawa podmiotowości człowieka (H. Skorowski) „Holistyczna” koncepcja interdyscyplinarnego ujmowaniu zróżnicowania regionalnego (J. Damrosz) – Uściślenie pojęć Jerzego Damrosza: „grupa etniczna” (o najsilniejszych cechach odrębności językowych i kulturowych) „grupa etnograficzna” (wchodzącej w skład większego etnicznego układu oraz opartej na samookreślaniu się jej członków) „Pojęciem grupy etnograficznej obejmujemy zespół ludzi zamieszkujących określone terytorium geograficzne, wyróżniających się od sąsiadów pewnymi cechami kulturowymi i posiadającymi poczucie swej przynależności grupowej oparte na świadomości własnych odrębności kulturowych” (za R. Reinfussem) „Grupa regionalna” jako główny przedmiot rozważań Jerzego Damrosza – – – Zaspokojenie potrzeb motorem działania społecznego Niezbędność kontaktów i form zinstytucjonalizowanych Znaczenie ośrodka ciążenia jako centrum administracyjnego oraz wymiany dóbr, usług i informacji Fazy rozwojowe grupy regionalnej: wytwarzanie się ośrodka procesy „grawitacji socjoregionalnej” ustalanie się granic regionu ewolucja form zaspokajania potrzeb – Posiadanie przez region nazwy (lub etnonimu) oraz jakiejś specyfiki Grupa regionalna to zbiorowość terytorialna, której członkowie posiadający podobne potrzeby zaspokajają je podobnymi środkami we wspólnych ośrodkach zaspokajania tych potrzeb, tj. w ośrodkach ciążenia – definicja Jerzego Damrosza 15 Próby socjologicznej operacjonalizacji pojęcia regionu i odwoływanie się do rozróżnienia Pawła Rybickiego trzech warstw rzeczywistości (H.Kubiak, W.Gomuła): – – – – – – – – – substrat materialny sfera wspólności kulturowej sfera aktywności społecznej Substrat materialny Terytorium i jego granice Prawo do terytorium Tzw. „punkty ogniskowe” determinujące układ komunikacyjny, rynek i świadczenie usług Wielopoziomowość i ruchy migracyjne Styczności i stosunki społeczne oraz poczucie identyfikacji Elementy zbiorowości - obiektywne (sposoby zaspokajania potrzeb i wymiana) oraz subiektywne (świadomość wspólnoty ze sferami emocji i ideologii) Wspólność kulturowa - odrębny język, pamięć zbiorowa, etos pracy, strój, architektura, obrzędy i zwyczaje, odrębność wyznaniowa, symbole grupowe Działania zbiorowe - układy instytucjonalne, ruchy społeczne, partie regionalne, elity intelektualne Czynniki regionotwórcze oraz tendencje do samorządności i autonomii Rozróżnienie „zbiorowości regionalnej” i „wspólnoty regionalnej” - Wiesława Gomuły – – W „zbiorowości regionalnej” źródłem więzi podobny stosunek mieszkańców do ziemi jako wspólnej wartości, a styczności przestrzenne sprzyjają jej kształtowaniu się „Wspólnota regionalna” – szczególny rodzaj zbiorowości „o zaawansowanych procesach integracji kulturowej i społecznej” Oprócz subiektywnych aspektów więzi i poczucia odrębności – niezbędność uwzględniania obiektywnych wyznaczników wspólnoty regionalnej w trzech sferach: integracji kulturowej spójności utrzymywanej dzięki instytucjom konfliktów interesów Kluczowe kwestie do badań przez socjologię regionu: – postrzeganie obszaru przez pryzmat uczestnictwa w zbiorowości regionalnej – przeświadczenie o członkostwie w zbiorowości regionalnej – zbieżność postrzegania regionu przez poszczególnych mieszkańców Propozycja badania grup odniesienia (których członkiem jednostka chciałaby się stać lub których członkostwo chciałaby utrzymać i które kształtują subiektywne poczucie pozycji jednostki, będąc czynnikiem podporządkowania bądź odrzucenia określonych wzorów zachowania i wartości) 16 REGION W KONTEKŚCIE GLOBALIZACJI Niejednoznaczność pojęcia globalizacji Pojęcie świadomości globalnej – wg Tadeusza Palecznego Procesy regionalizacji w kontekście zjawisk uniwersalizacji kulturowej Rozróżnienie trzech faz procesu kulturowej uniwersalizacji: prenarodowej narodowej postnarodowej Uniwersalizacja gospodarki (G. Gorzelak) korporacje ponadnarodowe jako najsilniejsi aktorzy wzrost ich siły wskutek zmniejszonej kontroli sprzężenie zwrotne – związane z rozwojem globalnych sieci Nowe zjawiska i procesy związane z globalizacją (G. Gorzelak): metropolizacja – zmiana relacji pomiędzy metropolią i regionem – polaryzacja przestrzenna – wzmacnianie korporacji ponadnarodowych – zmiana funkcji władz publicznych – sprzyjanie innowacyjności – decentralizacja – Globalny porządek świata a układy regionalne i lokalne Koncepcja glokalizacji REGIONALIZACJA – RÓŻNE ZNACZENIA I KONTROWERSJE WOKÓŁ POJĘCIA Regionalizacja (w sensie historycznym) - proces integracji terytorialnej grup plemiennych, klanowych, kastowych i łączenia się ich w szersze zbiorowości, upodabniające się do siebie pod względem kulturowym Charakter endogenny i egzogenny procesu regionalizacji Znaczenia pojęcia regionalizacji w odniesieniu do różnych zjawisk: – więzi terytorialnej – uniwersalizowania się tożsamości kulturowej – homogenizowania się zbiorowości regionalnej – pogłębiania autonomii politycznej, standaryzacji gospodarczej, rozwoju samorządności terytorialnej – utrwalania integracji i solidarności opartej na wspólnych doświadczeniach historycznych i wartościach 17 POJĘCIE REGIONALIZACJI Pojęcie regionalizacji jako wyodrębniania regionów w oparciu o jakieś metody postępowania (wg Zbyszka Chojnickiego i Teresy Czyż) Regionalizacja jako: – działanie zmierzające do ustalenia określonego podziału – dokonany już podział na regiony Rozróżnienie regionalizacji: – analityczno-poznawczej (z wyodrębnianiem regionów ex post) – strukturalnej (z przyjmowaniem ex ante, że dany obszar jest regionem) – praktycznej (wymogi, funkcje i następstwa podziału terytorialnego) – Region jako jednostka podziału administracyjnego – Region w świetle prawa administracyjnego – Cechy charakterystyczne regionu administracyjnego - wg Pawła Śliwy: wyznaczenie na podstawie aktu prawnego ściśle określone granice linearne istnienie ośrodka centralnego posiadanie zasobu kompetencji miejsce w strukturze organizacji terytorialnej kraju REGIONALIZMY JAKO NOŚNIKI WARTOŚCI I ŹRÓDŁA POTENCJALNYCH ZAGROŻEŃ Aspekty regionalizmu: obiektywny, behawioralny świadomościowy Stan świadomości regionalnej (Wg Z.Chojnickiego i T.Czyż) jako zbiór przekonań dotyczących: specyfiki zbiorowości pozytywnej oceny potrzeby działania Znaczenia pojęcia „regionalizmu” (według A. Kwileckiego) jako: ruchu społeczno-kulturalnego opartego na ideologii pielęgnowania regionalnego dziedzictwa twórczości artystycznej opartej na motywach regionalnych działalności naukowo-badawczej Węższe i szersze rozumienie pojęcia regionalizmu (wg Pawła Śliwy) jako: działań oddolnych dla ochrony tradycji i dorobku zamieszkiwanego obszaru całokształtu zjawisk społecznych wypływających z więzi z danym terytorium i współmieszkańcami 18 Wymiary regionalizmu w szerszym znaczeniu: społeczno-kulturowy ekonomiczny polityczny – Rozróżnienie regionalizmu (wg Hieronima Kubiaka) jako: 1. ruchu społecznego 2. ideologii 3. działania o charakterze politycznym – Cztery odmiany ruchów regionalnych: wyrosłe z protestu przeciwko wymuszonej przez państwo integracji dążące do odrodzenia odrębności kulturowej i dawnej tożsamości ruchy społeczno-kulturalne sprzeciwiające się wystandaryzowanej i zuniwersalizowanej kulturze masowej ruchy samorządowe w ramach narodu-państwa dążące do jego decentralizacji państwa i usprawnienia – Ideologie regionalne - o dążeniach: do powrotu do stanu wcześniejszego (status quo ante) do utrzymania stanu istniejącego (status praesens) do rozwoju regionu jako struktury „średniego zasięgu” do rozszerzenia autonomii w ramach szerszej terytorialnej organizacji politycznej lub uzyskania samodzielnej podmiotowości międzynarodowej – Regionalizm jako działania o charakterze politycznym – Regionalizm a podłoże historyczne Idea regionalizmu w Europie - Francja jako kolebka regionalizmu XIX-wieczne zainteresowanie regionami na obszarach Polski (Wincenty Pol, Oskar Kolberg, Adam Zakrzewski) – Podtrzymywanie odrębności językowej i pielęgnowanie kultury ludowej jako przejawy patriotyzmu – Procesy scaleniowe w niepodległym Państwie Polskim po 1918 roku 19 ROZWÓJ REGIONALNY ORAZ JEGO PLANOWANIE I WSPIERANIE Dwutorowość polityki regionalnej w Polsce – przez administrację rządową – przez samorząd danego województwa Współczesna polityka regionalna państwa jako wspieranie rozwoju poszczególnych obszarów kraju Spójność i przeciwdziałanie nadmiernym zróżnicowaniom regionalnym jako jeden z priorytetów Unii Europejskiej Statystyczna Nomenklatura Jednostek Terytorialnych NUTS (Nomenclature des Unites Territoriales Statistiques)obowiązująca w Unii Europejskiej Progi wielkości populacji dla jednostek poszczególnych poziomów: NUTS 1: 3 do 7 mln NUTS 2: od 800 tys. do 3 mln NUTS 3: od 150 do 800 tys. NUTS w Polsce Jednostki statystyczne pierwszego rzędu, makroregiony (regiony) NUTS 1 w liczbie 6: region centralny – tj. województwa: łódzkie i mazowieckie – region południowy– tj. województwa: małopolskie i śląskie – region wschodni – tj. województwa: lubelskie, podkarpackie, świętokrzyskie i podlaskie – region północno-zachodni – tj. województwa: wielkopolskie, zachodniopomorskie i lubuskie – region południowo-zachodni – tj. województwa: dolnośląskie i opolskie – region północny – tj. województwa: kujawsko-pomorskie, warmińsko-mazurskie i pomorskie – NUTS 2 regiony - województwa NUTS 3 subregiony NUTS 4 powiaty NUTS 5 gminy w liczbie 16 w liczbie 44 w liczbie 373 w liczbie 2489 Polityka regionalna samorządu wojewódzkiego - sprzyjanie realizacji takich zadań jak: tworzenie warunków rozwoju gospodarczego utrzymanie i rozbudowa infrastruktury pozyskiwanie i łączenie środków finansowych, publicznych i prywatnych w celu realizacji zadań z zakresu użyteczności publicznej racjonalne korzystanie z zasobów przyrody wspieranie rozwoju kultury i ochrona dziedzictwa kulturowego promocja walorów i możliwości rozwojowych województwa 20 POLITYKA REGIONALNA PAŃSTWA I UNII EUROPEJSKIEJ ORAZ JEJ ZASADY – Polityka regionalna - cele, zasady, instrumenty realizacji – Podstawy programowania polityki regionalnej państwa: Narodowa Strategia Rozwoju Regionalnego dla lat 2001-2006 Krajowa Strategia Rozwoju Regionalnego (wymóg opracowania przywrócono w art. 6 ustawy z 7.11.2008 roku o zmianie niektórych ustaw w związku z wdrażaniem funduszy strukturalnych i Funduszu Spójności) Zasady polityki regionalnej państwa Strategia Rozwoju Kraju 2007-2015 wymienia siedem zasad: – Zasada subsydiarności rozwoju regionalnego – Zasada równych szans – Zasada wspierania rozwoju endogenicznego województw – Zasada inicjowania długofalowego rozwoju regionalnego – Zasada koordynacji instrumentów polityki regionalnej i innych publicznych polityk rozwojowych – Zasada koncentracji na priorytetowych problemach rozwoju regionalnego – Zasada zapewnienia efektywności i najwyższej jakości polityki regionalnej Zasady polityki regionalnej państwa W Narodowych Strategicznych Ramach Odniesienia 2007-2013 wymienia się 12 zasad prowadzenia działań politycznych: – – – – – – – – – – – – Subsydiarność Dodatkowość Równość szans Trwały i zrównoważony rozwój Koordynacja Komplementarność i spójność z innymi politykami wspólnotowymi Koncentracja Ocena Programowanie Poprawa rządzenia (good governance) Partnerstwo Społeczeństwo obywatelskie 21 Pojęcie zrównoważonego rozwoju (sustainable development) Rozwój zrównoważony lub ekorozwój we współczesnym rozumieniu (w Polsce - zgodnie z ustawą z 27 kwietnia 2001 r. Prawo ochrony środowiska) – „taki rozwój społeczno-gospodarczy, w którym następuje proces integrowania działań politycznych, gospodarczych i społecznych, z zachowaniem równowagi przyrodniczej oraz trwałości podstawowych procesów przyrodniczych, w celu zagwarantowania możliwości zaspokajania podstawowych potrzeb poszczególnych społeczności lub obywateli zarówno współczesnego pokolenia, jak i przyszłych pokoleń” Proekologiczny kierunek działań wyznaczony w art. 5 Konstytucji, według którego Rzeczpospolita Polska „(...) zapewnia ochronę środowiska, kierując się zasadą zrównoważonego rozwoju” 22
